Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

են միմեանց Լէոնորայի ներկայութեամբ։ Կոմսի որդին {ահ} է տալիս, թէ կը սպանէ Մանրիկօյին այն պատճառով, ո

, մի պարզ բնագիտական եւ երկրագիտական տեսութիւն, {ահ} ու սարսափ բերեց հասարակութեան վերայ: Հասարակութի

մբ. - ե՛կ մի րոպէ իմ մօտ: Գրապետը մօտեցաւ նորան {ահ} ու դողով: Սատանան բռնեց նորա ականջից, բարձրացրե

ինքը գտանուեցաւ իւր առանձնարանի մէջ: Վէզիրը {ահ} ու դողով կանգնած էր տէր սատանայի առաջեւը: Սատանա

իւնով: Մի օր մեր ցեղապետը Խանի ուրախ ժամանակը {ահ} ու սարսափով մօտեցած խնդրում է նորանից մի շնորհ,

ասն եւ վեց։ Աւետիքի հալածանքը սաստկանում էր, եւ {ահ} կար Մխիթարին Օսմանեան անքրիստոնեայ կառավարութեան

Հայոց գտի զնոսա առաւել քան զքսան միլիոն), {ահ} կալաւ զիս, զիա՛րդ ազգ յայսպիսեաց կորիցէ. կրկին

ներին։ Բայց Գերմանիայի նորանոր անցքերը, որոնցից {ահ} կար, թէ կործանելու էին Հռովմի Քահանայապետների ու

որում հանդերձեալ ես զմեզ մատուցանել, ասելով. " {Ահա} ՛ ես եւ մանկունք իմ"։ Ձերդ բարձու սրբազնութեա

զան վեհն յատուկ հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել զձեզ, {ահա} եւ ես ըստ նորին պաշտելի հրամանի, ծանուցի ձեզ յու

դ ընկալայ, եւ ինչ որ գրել էիր, կարդալով իմացա: {Ահա} պատասխանն գրում եմ, որ ինձի համար միամիտ լինիք ե

մեղադրության նամակը եւ այսօր, որ ամսույս 10 է, {ահա} առաջին պոչտով գրում եմ քո ամեն մի խոսքիդ պատասխան

եզ ճանաչել եւ օտարի աչքովը պիտի ճանաչեմ. իմ սերս {ահա} ՛ այսքան է, թեեւ ձեր աչքումը եւ մեկ թուրքի կամ չե

Եղբայր, եթե բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ {ահա}, երանի եւ հազար երանի կլիներ, եթե ամեն մարդ ուն

ր հոգս չանե եւ թե ` ինձ եւ իմ գրածիս չի հավատալ, {ահա} կգա Մարտին Մակարիչը, կարող է նորանից լսել ճշմարի

ցի՞ր, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ թե գիր գրեք, {ահա} հասցես. Его благородию студенту Императорског

րել էիր՝ կարդացի, իմացա. ինչ որ կամենում էիր, {ահա} ՛ ուղարկեցի, տե՛ս եւ ինչպես պետք է՝ այնպես գործ

ինելով, հրատարակում ենք այժմ հայտարարությունքը: {Ահա} ուղարկում եմ քեզ մի օրինակ, որ կարդաս, հոգիդ փա

են, որ ամեն բան զոհում ենք ազգի օգտի համար: {Ահա}, սիրական եղբայր, մեր դրությունը, տարակույս չկա

ւտ, որովհետեւ կարող ենք ցույց տալ պարծանքով, թե {ահա} ազգը ընդունում է եւ այլն եւ այլն, եւ այն ժամանակ

ՏԵԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ, ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, {Ահա} գրում եմ Ձեզ երրորդ նամակս, որ խոստացել էի առաջի

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԱՆԻՆ ՀՈԳԵԿԻՑ ԲԱՐԵԿԱՄ ՍԱԴԱ ԴԱՒԹԵԱՆ, {Ահա} ուղարկում եմ Ձեզ տեր Մովսեսի ինձ գրած նամակը, որ

. վերջապես աստված ողորմեցավ եւ լավացա մին փոքր: {Ահա} գիր չգրածիս պատճառը: Երբ որ դու գնացիր այստե

ու է, միգուցե քո ուղարկելու փողը դեռեւս ուշանա, {ահա}, եղբայր, իմ որպիսությունը: Ես անչափ շնորհակալ

մայիսի ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, {Ահա} գտանվում եմ Փարիզում եւ էգուց դուրս կգամ դեպի Լոն

ամանակները եւս պիտի սիրտս խառնվի ու փսխելիքս գա. {ահա} եղբայր, այժմ իմ դրությունը եւ հուսահատության չափ

յս, լա՞վ է, սիրտ կմնա՞, չե՞ս հուսահատվիլ... {Ահա} եղբայր, իմ հանգամանքները, թողում եմ Սադայի 250

ը շարունակել եւ այս հուսով դուրս եկա Մոսկվայից եւ {ահա} գտանվում եմ Պ. բուրգի համալսարանում։ Իմացիր ո

ֆրանսիացի, այն ժամանակ կցնծացնում ամեն բան։ {Ահա} եղբայր, իմ միակ խնդիրս եւ ցանկությունս. Փարիզու

ւյս դուն եւս կգրես: Առողջությունս շատ վեր է. {ահա} միայն սորանով մխիթարվում եմ իմ վշտահար եւ հուսահա

ենք դեպի հասարակածը մինչեւ տասն եւ հինգ աստիճան: {Ահա} այս կետից, որ կտրվում է երկայնության 40 աստիճան

ւմ շատ տարիք են անցած կտակի օրից: Տեսանում եք {ահա} ՛, որ մոտից քննելով, խնդիրը ճյուղավորվում է: Ես

րելու համար, ըստ որում հաստատ իմացած կլիներ, թե {ահա} այսքան բան ունի ստանալու եւ այնքանին բացարձակապես

ւթյամբ լսեց եւ լսում է անլռելի " կեցցեները"։ {Ահա} մի նոր խրատ մարդկության, մի սոսկալի ապացույց այն

, բայց հազիվ թե կարողացել էի ոտքս շարժել տեղից եւ {ահա} բազմության գլխի վերա շողացին երկու սուր: Շրջակա

պատրաստ եւ կազմ սպասել մի կրակոտ նշանի... {Ահա} այսքան լուր միայն Իտալիո մասին կարող եմ գրել առայ

ութիւն ի գերագոյն ատենի պետութեանն Անգլիոյ: {Ահա} ներկայ վիճակ Բաբաջանեան գործոյն. եկից այժմ առ հր

եւ ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն եւ {ահա} նամականիք արժանաւորք լրացեալ հաւատոց հասանին առ ի

մակն այսօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ ուրախացրեց եւ {ահա} թե ինչու: Որովհետեւ իշխանության կողմից տեսակցութ

յան տեսությամբ, սառնամանիքներ չպետք է լինեն: Եվ {ահա} թե ինչպես են կատարում այդ ցանքը. հողը հերկում են

տնվում են միմյանցից 12 վերշոկ հեռավորության վրա, {ահա} այս ձեւով(աղյուսակ), եւ այդ գծերի յուրաքանչյու

կի իմ մենաստանին հասնող զանգերի տրտում ղողանջից, {ահա} յոթ ամիս է, ինչ ուրիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ ինձ

պատասխանեն անհրաժեշտ հարցասիրության պահանջներին: {Ահա} ձեզ ծրագիր: Գալուստովի արկածը, որ դու այդքան

վրա: Առանց այդ արշավի նա երբեք չէր աղաղավորվի. {ահա} մի ապացույց եւս այն բանի, որ " չիք չարիք, առանց

ա այդ աստիճան չէր մեղավոր իր անկման մեջ, քանի որ {ահա} ՛ 2. 000 տարի է, ինչ ամբողջ քրիստոնյա աշխարհը նրա

յունը եւ ոչ թե մարդկության ճնշումն ու տառապանքը: {Ահա} իմ կարծիքը եւ իմ ցանկությունը հրեաների վերաբերմամ

ծիքը եւ իմ ցանկությունը հրեաների վերաբերմամբ: {Ահա} այն ամենը, ինչի մասին կարող էի ես գրել իմ ներկա

աղբահորի խմբագիր (թեեւ նախկին): Մանավանդ որ, {ահա} 8 ամիս է, ինչ ես թողել եմ Մոսկվան: Ի դեպ՝

սյուրպրիզ, երբ ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու. {ահա} ՛ եւ ես եկա: Թերեւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետ

ցանկանում եմ, որ լինի առողջ, ուրախ եւ երջանիկ: {Ահա} այն ամենը, ինչ կցանկանայի հաղորդել նրան, եւ ավե

ակից դուրս չեկավ: Ամբողջ խնդիրը, կարճ ասած, {ահա} թե ի՛նչ է: Հայերը Թուրքիայում բոլորովին անպաշտպա

աներին, որոնք բողոքական կամ կաթոլիկ են դառնում: {Ահա} ՛ այն միակ թալիսմանը, որով պայմանավորված են այդ դ

անուր գործածության մեջ մտցրինք գրականության մեջ: {Ահա} արդեն տասը տարի է անցել այն օրից, երբ այդ լեզվով

լ այլ կերպ, քան խոսել են նրանից 2000 տարի առաջ: {Ահա} ՛ աղաղակող եւ՝ նոր լեզուն գործածության մեջ մտցնել

ն հարգանքն ու պատիվը: Տեսակցության վերաբերյալ {ահա} թե ինչ կասեմ քեզ. ասված է չորեքշաբթի, ուրեմն չո

հայտնի է " ս[ուրբ] Կարապետի մաuտաք " անունով: {Ահա} որքան հարցումներով եւ աշխատանքով բեռնավորեցի Անան

ն-Շահին, որն անցյալ անգամ չկարողացավ գալ: Միայն {ահա} թե ինչ պետք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը

նամակին: Փոքրիկ պաթոլոգիական հարձակում եղավ. {ահա} մոտ մի ամիս է, ինչ ձախ թիակիս տակ ինձ տանջում է

րամասն գրիր ինձ: Իմ պարապմունքների վերաբերյալ {ահա} ինչ կասեմ քեզ. ամբողջ մայիսը համարյա զուր անցավ

է maximum 7. 000-ի: Սա առաջին նախադրյալն է: {Ահա} ՛ եւ երկրորդը: Ռուսաստանի եվրոպական նահանգներում

ւմ է եկեղեցական գումարների գործին, որոնց համար, {ահա}, կարելի է ասել, 15 տարի է արդեն, ինչ մենք պատե

ն արդեն կատարված գործողությամբ, նա չի ասում, որ {ահա} գործն այսպես կամ այնպես վճռված ու ավարտված է եւ մ

գրելու, բայց վերոհիշյալ պատճառով չեմ կարող: {Ահա} ՛ իմ վերջին խոսքը. 1) Ապրիր տանդ, ինչպես ապրել

լիսի, 1865 Ս. Պ. Բ ՍԻՐԵԼԻ ՍԵՐՈԲ ԵՂԲԱՅՐ, {Ահա} այս նամակս կստանաս Ղազարոս եղբորս ձեռքովը եւ ամեն

2-3 օրն էլ տան պիտանի բաները ճարելու աշխատելով, {ահա} այսօր առաջին նամակը գրում եմ Ձեզ եւ... Այս

տութիւն իմ 'ի տարժանելի պաշտօն քաղաքագլխութեան եւ {ահա} ընկալայ զխնդիր բազմաց 'ի հասարակութենէ մերմէ, յա

ա ստացել էր աւելորդ, քան թէ պատկանում էր նորան. {ահա} իմ վաճառականութեան գլխաւոր սիւնը, գլխաւոր հաստար

տածութիւնքս կտրուեցան թղթաբերի ներս մտանելով, եւ {ահա} ստացած նամակիս բառացի պատճէնը. " Ողորմած Պար

ր բան չէ աշխարհի երեսին, եւ մտածող մարդիկ վաղուց {ահա} փորձով իմացած են, որ ճշմարտութիւնը հալածւում է մ

զարկել տալու համար, եթէ դա ունէր մի թշնամի: Եւ {ահա} այսպէս է դորա արարողութիւնը. ինչ մարդու կամենար

ամ վառում էր եկեղեցում մի այդպիսի մոմ... "։ {Ահա} անկրթութեան եւ թեթեւամտութեան պտուղը. Աստուա՛ծ ի

օրինակներ, բայց մեք այս փոքրից եւս տեսանում ենք {ահա}, որ բնական աշխարհի օրէնքը թոյլ է տալիս անհատի մէ

ուսնացուցանելով նորանց, համարում էին, թէ լիովին {ահա} կատարած էին իւրեանց ծնողական պարտականութիւնը: Այ

ջ մի այնպիսի անախորժ զգացողութիւն, որ ասէիր, թէ {ահա} ամենայն ինչ վերջացած էր նորա եւ աշխարհի մէջ, թէ

նի վերայ: Այս անախորժ վիճակի մէջ անցուցել էի {ահա} երեք օր եւ երեք կիսով չափ անքուն գիշերներ, եւ այ

սի անախորժ եղանակում ոտքդ դուրս դնես տանից։ Ես, {ահա} ինչպէս տեսանում ես, երեք օր է, որ փակուել եմ տա

վ շինած դէքոքտիս չափը յառաջ, քան թէ քնել էի, եւ {ահա} քունս տարաւ: Տեսանում եմ երազիս մէջ, որ աշխարհի

ժամանակից յետոյ լսում եմ որոտմունք, թնդիւն, եւ {ահա} Արամազդը երեւում է իւր գահի վերայ լուսափայլ ամպեր

յ եւ, չնայելով եղանակի այսպիսի անյարմարութեանը, {ահա} գտանւում եմ քո մօտ: Աստուծոյ սիրուն, նայի՛ր մի

իւր սեպհական տան մէջ՝ ազատ ամենայն նեղութենից: {Ահա} ՛ այդ հրովարտակի հաւատարիմ պատճէնը եւ նորա հարազատ

է ոչ շատ, գոնէ մի քանի ընտիր որդիք, որ վաղուց, {ահա}, ազատուած լինելով ասիական պղտոր տեսութեններից եւ

ոցա Հայութիւնը եւ ազգասիրութիւնը: Պարզ երեւում է {ահա} սորանից, որ Նախիջեւանի այդ ընտիր որդիքը պիտի մի

ի ձեռքով, որովհետեւ իմ բերանով քարոզուել էր նա: {Ահա} այն մեծախորհուրդ եւ որքան մեծախորհուրդ, նոյնքան

ողքը, ո՞չ ապաքէն իւր նման անդամք հասարակութեան: {Ահա} այս կերպով հասարակութիւնը, կորուսանելով իւր ամբո

տնի է, որ կամին ներկել խաժամուժ ամբոխի աչքը, թէ {ահա} այս ինչ աբեղայ կամ այս ինչ եպիսկոպոս ազգասէր է,

կրօնագիտութիւն, վայելչագրութիւն եւ նկարչութիւն: {Ահա} ՛ այն ուսումնարանը, որի լինելը ցանկալի եւ հոգով չ

ու եւ բանականութիւն, մտածեցէք մեր խելքով... {Ահա} ՛ մեր բոլորի ներկայ դրութիւնը. այն սարսափելի խոցը

թեան վարագուրով դիմակաւորուած մի անձնաւորութիւն: {Ահա} այդ մատենագրութեան մէջ վաստակում են Հայոց ազգի սո

խաւարի հետ, մռայլապատի՛ւ օբսկուրանտներ։ Շուտով {ահա} արեւի ճառագայթքը նեղացնելու են ձեր աչքի լայնացած

ւլ գործունէութեան մասին: Եւ այսպէս յայտնում եմ, {ահա}, հրապարակով, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը գործելու

ճշմարտասէրների վերայից: Է. Սեպտեմբերի 30. {Ահա} սկսանում է Հոկտեմբերը։ Ցուրտ եւ խոնաւ եղանակները

իս ժամանակով իմ առեւտրական գործերի համար. այդ էր {ահա} եւ իմ լռութեան պատճառը: Յոյս ունիմ, որ այսուհետ

Ձեր Յիշատակարանը կարդացողներից մինը: {Ահա} իմ ստացած ծանօթութիւնքս եւ նամակներս։ Բացի սորան

երացանք... Նոր տարու առաւօտը հազիւ լուսացած, եւ {ահա} Նոր տարի շնորհաւորողքը գլուխ կոտրելով չափում են փ

քը եւ հարկաւորութիւնքը: Այս ասածներիցս երեւում է {ահա}, որ Նոր տարում եւս, ինչպէս միւս այլ հանդիսաւոր

նգամ նստելով ծանրանում են սրտիս վերայ: Ո՛հ, {ահա} երեսուն նոր տարիք անցուցել եմ ես, նոցանից մինչեւ

չք ունեցող մարդու համար: Այլ տեղ մարդիկ, վաղուց {ահա} հոգիքը գրաւ դրած սատանայի մօտ, մեռանելու ժամանակ

Այն թանձր եւ խաւարատեսիլ ամպերը, որ, դարերով {ահա} հաւաքուելով եւ լեռնանալով, պատել էին հայկական բա

ով այս բաների վերայ եւ ձգելով Յիշատակարանիս մէջ, {ահա} քեզ եւս պատճառ եմ տալիս մտածելու, որ առաւել օգտա

սենեակում: Այս կարճ յառաջաբանութեամբ սկսանում եմ {ահա} իմ Յիշատակարանի տարեկան շրջանառութիւնը, որ հիւան

Պ. Բէգզադէն կամ նորա գործերը: Այդ իրողութիւնը, {ահա}, Պ. Բէգզադէն համարել է ինձ մի մեծ վատաբաղդութիւ

ի մէջ, գնում է եւ մօտենում խարուկին։ Կամենում է {ահա} ձգել կոմսի զաւակը կրակի մէջ, բայց, նայելով անմե

ի վերայ, բոցերով ամենեւին շրջապատուած մեռանում է {ահա} եւ կեանքի վերջին շնչումը՝ այն սոսկալի մահու տառա

ոգեւոր անձն։ Ով կամի, թող լինի նա. ես կատարեցի {ահա} նորա սրտի ցանկութիւնը, ըստ որում, նորա խօսքերից

րութենից, բուսուցանում է մի պարզ ծաղիկ, միւս օր {ահա} Բորէասը իւր մահաշունչ բեւեռային սառնութեամբ կտրու

էր իմ համար հիւսիսում հաստատել մի բնակութիւն, եւ {ահա} գտանւում եմ ես մի հիւսիսային գիւղում՝ ութ ամիս ձ

ացո՛ւր սորա վերայ եւ մի տաղտկալի միայնութիւն, եւ {ահա} կը տեսանես ամենայն, որի մէջ կամ որպէս ապրում եմ

ես ամենայն, որի մէջ կամ որպէս ապրում եմ ես: {Ահա}, այս վիճակի մէջ անցուցանելով օրերս, ամենայն օր

եզ այն տխուր անցքը, որ անցաւ իմ գլխից: Այսպէս, {ահա}, սկսանում եմ իմ պատմութիւնը, առանց ճարտար ներած

մարդու վերայ՝ առանց ձայնի հասկացնելով, թէ նա է {ահա} Շամիլը: Ես ողջունեցի խոնարհաբար եւ կանգնեցայ

ւեցին նայիբները քթերի տակից: Ես կարծեցի, թէ {ահա} լարեցի Արամազդի շանթը դէպուղիղ գլխիս վերայ:

տապեցի քո մօտ. դեռ նոր էի տեսել քեզ հեռուից, եւ {ահա} սիրտս սաստիկ սկսեց բաբախել կուրծքիս մէջ: Քո բանա

րայ: Բայց նախանձոտ մարդիկ այստեղից ոչ շատ հեռի՝ {ահա} այնտեղ (այս խօսքերը ասելով՝ ցոյց տուեց մատով մօ

շտակելով իմ մօտ գտանուած բոլոր արծաթը, տուեց ինձ {ահա} այս կապոցը՝ ասելով, թէ դորա մէջ կարող եմ գտանել

ներկայ իրողութենների եւ հանգամանքների վերայ: {Ահա} այսպէս. այնքան ձեռնհաս չեղայ յառաջ վարել Յիշատակ

եց ֆիզիկական թուլութիւնը, զօրացուց իմ ջղերը, եւ {ահա} ձեռքիս մատերը կարողանում են գրիչ սեղմել իւրեանց մ

ունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ, թանաք, թուղթ, եւ {ահա} Պ. Շահբէգի նամակով բացում եմ Յիշատակարանիս դուռը

րդութեան տխուր պատճառը, ստացայ ամսուս 14-ին, եւ {ահա} գրում եմ պատասխանը՝ առանց գիտելու, թէ ուր էիր ա

րութեամբ հրատարակել, այլեւ բերանից անգամ հանել: {Ահա} հեղինակի բուն խօսքերը (տե՛ս երես 438). " Մերկա

է թւում: Խօսքս Նախիջեւանի ուսումնարանի վերայ է. {ահա} հեղինակի բառերը (տե՛ս երես 462). " Ուսումնարան

յ՝ իսկոյն փոխում է բերանը (տե՛ս երես 504), եւ {ահա} նորա խօսքերը. " Ի վերջոյ, եթէ Խորենացին Մովսէս

րիւրին երեսուն աճեցուցած է մինչեւ մեր օրերը: {Ահա}, եղբա՛յր, մի նոր երեւոյթ, բուն հայկական, ասիա

ւն հայկական, ասիական եւ անմխիթար դպրութեան մէջ. {ահա}, այսպիսի գրուածք պիտի առաջնորդեն ազգին դէպի լուս

ւոյթ: Ես ժամանակ չունէի կարդալ բոլոր գիրքը. {ահա} այստեղ նշանակած երեսներս միայն կարդացի՝ մնացածը

կարողանայ օգնութիւն հասուցանել Էջմիածնից: Եւ {ահա}, Փարիզի հայկական դպրոցը կապուեցաւ Էջմիածնեան աթո

ց էր տալիս Վերսայլը օտարներին՝ կամելով ասել, թէ {ահա} ՛ այն գոգաւոր հայելին, որի կենդրոնում հաւաքուած ե

կողմս՝ կամելով հասկանալ, թէ ինչ տեղ էր այդ, եւ {ահա} յիշեցի ցերեկը ինձ առաջնորդող սպասաւորի պատմածը:

յնպիսի տպարանում, ուր տպւում էր " Արեւմուտքը"։ {Ահա} մի նոր գաղափար Հայերի ասիական թանձր պղտորամտութեա

ր ժամանակը, կամակար ընդունում է այս հրաւէրը, եւ {ահա} Արեւմուտքը երեւում է Հայերի աչքին: Մեք գիտենք մի

այդպիսի օրագիրք հազիւ թէ տեսած հրապարակի լոյսը եւ {ահա} շիջանում են ասուպների նման՝ մի տխուր յիշատակ թող

պատասխանում է. " Պարո՛ն, թէ նոր է, թէ հին է, {ահա} քո՝ ինձ տուած ապրանքը, ես չեմ կերել, չեմ վատնե

ւներ խօսած են շատ կեղտոտ բաներ... ): Ինչեւիցէ: {Ահա} այդ գործակատարին նշանում է մի օրիորդի հետ: Մարդի

ը բղխում է լուսաւորութենից: Լուսաւորութիւն. {ահա} մի մեծ եւ հոյակապ խնդիր, որ ազգի կարողքը եւ ուսո

նելու մասին դիւրին ճանապարհներ մէջբերելու համար: {Ահա} այդ նամակի բառացի պատճէնը: 30/18 Մարտի

, մեր կարծիքով, ասել է՝ անձնասպան լինել: {Ահա}, այս պատճառներից ստիպուած եւ ես իջանում եմ հայկա

ած հեթանոսական կեանքերի մէջ: Այս պատճառներով {ահա}, մեզ յայտնի չեն շատ բաներ, չգիտենք մինչեւ անգամ

րձութեան մասին: Ինչեւիցէ, Պ. Չերքեզեանցը, {ահա} այսպիսի կերպերով հիմնելով իւր փառքի կոթողը վերոյի

ին, պարոնը ճանաչում է " կարօտ ուղղութեան"։ {Ահա} նորա խօսքերը. " Որովհետեւ այն բաները, որ մեղադր

մզեալ իւղերի գործադրութիւնը " (երես 222): {Ահա} այս չորս բաները Պ. Խուդաբաշեւն եւս՝ Թէորիանոսի

ծանրութեան: Եւ մինչ, բնականաբար կտրւում են, եւ {ահա} ողբ, աղաղակ, տառապանք, սով եւ մահ: Վաճառականո

Մարդը յառաջացաւ մինչեւ այստեղ եւ կարծում էիր, թէ {ահա} շօշափում է նա իւրեան հարկաւոր առարկան... Կը ստան

է. ցրուեցիր ժողովը, կործանեցիր նորա տաճարը, եւ {ահա} ամենայն բան կ'ընթանայ, ինչպէս իւղած ճախարակ: Բռ

որա ծարաւը, դալարացնել նորա խորշակահար տեսիլը եւ {ահա}... արեւը ծագեցաւ: Ցօղի կաթիլները, հետզհետէ գոլ

հարկը ստիպում էր լուծել նորան այս անգամ: Եւ {ահա} ժողով ժողովի քամակից, խորհուրդ խորհուրդի քամակից

- Հրատարակեցիր մեզ ազատ, հանդերձ մեր հողով, եւ {ահա} վերջացած է ամեն բան: Մեք չկամինք մնալ, այսուհետ

մինչեւ այժմ ապրել է արտաքին եւ ներքին պարտքերով: {Ահա} ՛ այդ համեմատական լաւ տարու, Թիւրքիայի եկամուտի ե

ւ կարօտ ընտանեաց թիւը յաւելցնելու համար: Եւ {ահա} նորա տասն եւ ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ աճե

տերի համար բանականութեան ձայնը, հողմոց հնչիւնք: {Ահա} եւ այս տունը մարեցաւ, սա եւս դուրս ընկաւ հասարակ

րանքը պահել իւր ձեռքում, մի րոպէի մէջ կամեցաւ եւ {ահա} պատրաստ են վաճառականք գնել նորա ապրանքը: Այ

ան պարզութիւնը, այնտեղ ճեղքւում է վարագոյրը, եւ {ահա} վիհը տեսնողի առջեւ է: Կամայական անձնախաբէո

տուրը ընկած է, ոսկին կրկին արժէքի բարձրացած, եւ {ահա} երկրորդ, երրորդ եւ միւս վճարները հետզհետէ, մահի

օտ է, քանզի ոչինչ ունի: Նա միայն յոյս ունի, թէ {ահա} կ'առնու ապրանքը, կը վաճառէ, նորանից կը վճարէ ապ

ուց յետոյ Անգլիան չպիտի ածուխ գտնէ իւր հողի մէջ, {ահա} այս երկու տարի է, որ " Երեմիայի ողբ " են կարդում

Լեհաստանը արժանի լինէր անգլիական համակրութեան եւ {ահա} լրացած էր ամենայն բան: - Այսօր չէ, վաղը,

աւելի մի փոքր մասը, եթէ շատ են քո զաւակները: Եւ {ահա} կարողութիւնը, ոյժը դեռեւս առաջին ազգում (պորտ)

: Մի փոքր սառնութիւն, մի փոքր օդի ճնշողութիւն եւ {ահա} այն թռուցիկ շոգիները, որ թողել էին ծովի հորիզոնա

մեռնում է սովից, որպէս թէ ասէր նորան. " Տե՜ս, {ահա} մեռնում ես, քո կեանքը կախւում է այժմ ինձանից, ա

ալ դնում է աչքին տեսութիւնը խարդախող ակնոցները եւ {ահա} դերասանը եւ դերասանուհին փոքրանում են, ստորանում

աշխարհի ամենայն մաuներում գտնուած հայերի մէջ, եւ {ահա} երեւում են մարդիկ, որ կամէին սրբել իւրեանց ազգակ

Մեր բարեպաշտ ազգասէրքը, իւրեանց հոգու լեզուով, {ահա} այսպիսի խօսքեր խօսելով, կտակներ աւանդում էին Նախ

ցի ճանապարհով գործ դնելու ազգի պիտոյքների վերայ, {ահա} խնդիրը: Արդէն վաթսուն տարին լրացած ` դէպի

Կտակների օրինակքը ` համար 1, 2, 3, 4 եւ 5 {Ահա} ՛ այն կտակները, որ կարդալով եւ տեսանելով, թէ բար

չեմ պահեալ երբէք ըստ ծիսի վաճառականաց, վասնորոյ {ահա} ՛ ճշմարիտն խոստովանիմ առաջի Աստուծոյ, որ մինչի նե

ն ինձ ՚ի վերայ աշխարհիս, զայն ամենայն միանգամայն {ահա} ՛ ի կենդանութեանս իմում գրովս հաստատեցի ՚ի ժառանգո

ցի, թէ իմ ամենայն ստատն տասն եւ վեց սամ խuեպվի, {ահա} այս երեք տեղեաց բաժինն եղեւ տասն եւ վեց սամ որպէս

իւն եւ ի կատարումն վերն յիշատակեալ բաժնիցն իմոց, {ահա} ՛ հաստատեցի ինձ նախկին տեղակալ առաջին կտակակատար ե

նեմ, զի այս է իմ վերջին կամք եւ պատուէրն, որպէս {ահա} վասն հաստատութեան չորք թուղթ մին օրինակ գրեցի եւ

եալ գրեանս յիշատակեսցէն: Ուստի եւ արդէն իսկ {ահա} խոստանամ առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, ո՛չ եւս իշխե

որ ունիմ ի նենգաւոր եւ ի յանդադար թշնամեաց իմոց, {ահա} զյիշեալ եկեղեցւոյ սահմանակից իմ տան հիւսիսային կո

ծոյն մշտնջենաւորական էմին եւ ինձ տեղակալ հաստատեմ {ահա} ըստ ամենայնի. այս ինքն յիշեալ կառավառիչքն եւ կամ

պարտական են հատուցանել իմ կտակակատարքն, որպէս եւ {ահա} պատուիրեմ յիշեալ իմ երեք կտակակատարացն տալ անպատճ

քանզի սոքա են տեղեակ իմ ամենայն անցիցն։ Ես {ահա} առ այս զերկուս թուղթս գրեալ ի մի յօրինակ է ներկայ

ղճալի տեսքով: Մեքենաները վիթխարահսկայ Ծխում են {ահա} դէպ երկինքն ի վեր Ու բարձրաղաղակ սուլում, ձայն

նտուն Պաշտում է անանց Իր սէրը ձօնած ` Երկնքում {ահա} Ընթանում է նա, Աստղերի շարքում Բոցավառ փայլու

ը թակարդեալ. - Կամ ի՞նչ նորա փայլ: " Մարդաչափ {ահա} Բարձրանում է նա Վեր հորիզոնից, Մշուշի միջից -

ում. Եւ տիեզերքը, միթէ, - Գործն Աստուծոյ, այս {ահա} ՛, Իմ աչքերի առաջ չէ. Եւ ինքն իսկ չէ՞ Եհովան, Ո

ղմը նրա Եւ կիզիչ կայծը ջերմին Դնում կրծքին... Եւ {ահա} ՛, Ծխում մորթը իսկոյն Եւ այրըւում սիրտն անփորձ,

յիւր ի սէր Պաշտէր, յանձանձէր, Աւանիկ {ահա} Ընդ երկինս սիգայ, Յաստեղացն ի պար

դեալ - Կամ զի՞նչ նորա փայլ: " Առնաչափ {ահա} ՝ Ի վեր բարձրանայ Եզերտից [?] սահեալ

որա գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ ճարակ գտցէ: Եւ {ահա} կոյս հրաշաւոր, Ճոխ հեշտալեօք բիւրաւոր,

րհանապազ հացին, ի սնունդ ընտանեացն: Եւ այսունակ {ահա} յառաջխաղացութեամբ խոպանացան բարոյականին զգալիք,

ս ընծայի յուսումն մանկտւոյն ի կրօնական մասին, եւ {ահա} պատգամքն ահաւոր աղճատեալ են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւո

Էջմիածնի: Այվազովսքին ընկալեալ զայս պատուէր, եւ {ահա} հրաման արձակէ ի թեմական ատենէն առ ամենայն ենթադրե

ոսա որք երկնեցիք լուսատեսիլ զուարթունք, Աստղունք {ահա} ՛ ՚ի Հայաստան լոյս նշողեն գերաբուն. Իւղով օծցէ մե

տաղած Ու խըռոված յորձանքով. Սարերի մէջ {ահա} յոգնած Քնեց զինուորը գիշերով, Թեկն տո

կրկնվում է Իմ տանը այս տեսարան։ {Ահա} այսպէս քեզ պաշտում եմ, Իմ կեանք, իմ փոր,

" Իմ կարօտի փոխանակ "... Հնչեց {ահա} քնար քաղցրախօս, Շարժեց երկինք ու գետին,

Ես քաղաքից փախայ աղքատ. Անապատում բնակիմ {ահա} Տեառն շնորհիւ, ինչպէս թռչնակ:

եթէ քաղցրիկ ` ցօղը քեզի փաղաքշեց, Միւս օրն {ահա} արեւի տակ քո երեսը պերճ փայլեց: Թէ երկինքը

թփում էր ` պատուհանից աչքս դէպի դուրս ձգած: {Ահա} ՛ պայծառ երկնից դժխոյն իւր շառաւիղքն ամփոփեց,

մ անտուն, անտեղի, աղքատ մարդ է անպաշտպան։ {Ահա} թէ ո՛վ այց կ՚երթայ մեր սիրելւոյ դամբանին, Ա

զ հետ նոքա կը խօսեն, որ պատահմամբ հիւր եկան {Ահա} ինչպէս ես այսօր՝ ծածկված քօղով տխրութեան։

որ ստացայ Իմ նախորդից, նոյն թողնում եմ քեզի {ահա} ՛. Բայց իմացի՛ր, դու անդրանիկ իմ սիրական,

բըռ, խօսում ես, Աղա զատան չի սիրիլ, {Ահա} ասում եմ ես քեզ: Hy, хopoшo, չես ուզում

իմ փորը. Ոսկի, արծաթ, հարստութիւն, {Ահա} կեանքիս լոկ խորհուրդը: Բան էք ուսել

, բայց տե՛ս, դու ձայն չհանես. Ապա թէ ո՛չ, {ահա} սուրս... ինձ պատուէր Sուել են քեզ սպանանե

նունք մեք անցածը յիշելով, Կիւրակէ է այսօր, {ահա} ՛ մեծ ցաւս: Ինձ հայր Վոյլպին պատուիրե

մ: Իմ գնացած ճանապարհի ծայրումը {Ահա} բացուեց մի գեղեցիկ հրապարակ, Մարմարոնեայ գ

Քայքայուելով հոգիս ու սիրտս նայում եմ... {Ահա} դաշտը սեւանում է չորս կողմից. Ես չգիտեմ,

ւրբ արիւնով Պիտի լինի ազատուած: {Ահա} ՛, եղբայր, քեզ մի դրօշ, Որ իմ ձեռքով գործ

եղբօրը, Զանց չարեցի քո սիրուն: {Ահա} ՛ իմ գործ, ահա՛ դրօշ, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի

Զանց չարեցի քո սիրուն: Ահա՛ իմ գործ, {ահա} ՛ դրօշ, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի պէս, Գնա

կերակը, Գրեց ֆիզիոլոգիան. Լո՜ւռ... {ահա} մեծ Անգլիացին, Բարոյական Հերքուլէս,

Ասելով " մեծ է փառքդ, ո՛վ Աստուա՛ծ... " Եւ {ահա} տեսայ մի մարդ հոյակապ, Բլրի գագաթից իջանում

ն վէրքերը բացեց։ Բայց եւ արժանի այսօր {ահա} նա Հազար, բիւր տանջանք պիտի ստանայ. Թ

զարդարուած պարսպով ահագին։ " Այստեղից {ահա} ես եկայ քո մօտ, Պատմել մի անցք, որ այս առա

ռաւօտ Անցաւ իմ ու միւս մարդկան առաջեւ, {Ահա} պարունակ անցքին համառօտ։ Պաշտօնիս անո

ք դրած են մէջտեղ։ Չանցաւ մի րոպէ, եւ {ահա} եկան Զանազան մարդիկ, իմ մօտ ներս մտան.

երջացուցինք, բայց տխրութեամբ. տեսնինք նորը, որ {ահա} զարկում է: Շնորհաւոր նոր տարի, 1865, 1 յունուա

ագրագէտ, ուսումնական կամ փիլիսոփայ ասուածներից, {ահա} այն հայը ամենայն արդարացի իրաւունքով գրաւում է մե

անել իւր ճակատը սեւ վերարկուի տակից, ուր դարերով {ահա} որջացել են Պարկեանք, ազատութեան բողբոջները մկրատ

հ է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ ելքը: Սոքա են {ահա} խնդիրքը, որ ամենայն բանական հայ պարտակա՛ն է լուս

տարել դրել էր բուն հին լեզուի բաղդասութեան տակ։ {Ահա} այն միակ եւ, կրկին ասում ենք, միակ սխալը " Հիւս

իւսի հոլովների կարգը այլ է բոլորովին։ Այսպէս {ահա} ՛ մեր դպրութեան մէջ չկայ ոչինչ նորութիւն. միեւնոյ

դեցութիւն ունենալ ժողովրդի լուսաւորութեան վերայ։ {Ահա} հազար երեք հարիւր տարին լրացած, հազար չորս հարիւ

րակով սղոցեցին նորա այրական համբերութիւնքը]: Եւ {ահա} յաւիտենական ամօթ ժառանգած են նոքա, որ ճնշեցին նո

արձակ քարոզել մեր շատ սիրելի եղբայրակիցներին, թէ {ահա}, մեր նոր մատենագրութիւնը խլելով մի հնացած ու վաս

են մի այսպիսի յիմար բան եւ ասել են ժողովրդին, թէ {ահա} այս է կրիտիկայն։ Մի՞թէ կարելի է դատապարտել մի մա

ով մի արագիլ, հաւատացրած լինէին նորան, թէ այս է {ահա} սիրամարգը։ Այսպիսի վատաբաղդ դիպուածում մեք չենք

կ'ասէ՝ այս սիրամարգ է եւ այն արագիլ։ Այսպէս {ահա} մեր ժողովուրդը իւր Կօրիֆէյ ճանաչուած սխօլաստիկներ

րի ուշադրութեան տակ։ Այսպիսի դիպուածներում է {ահա} կրիտիկայի հանդէսը, այստեղ երեւում է նա իւր մեծ վ

նք համարում մեր վերայ հրապարակով քարոզել, թէ նոր {ահա} բացւում է կենդանի ժողովրդի կենդանի բարբառի արշալո

կատեգորիաներ չունի: Բարւոքել մարդկային կեանքը - {ահա} ՛ փիլիսոփայութիւնը, ինչ ճամփով կ՚ուզես գնայ, միա

ութեան " վերացական մօրալիզմը ". սէրը եւ կեանքը, {ահա} այն հասկացողութիւնքը, որ օգնում են Հեգելին ներս

մերկութիւնը ծածկէ, բնութեան պարտքերը հատուցանէ, {ահա} այդ ճամփան եւ հնարներն են փիլիսոփայութեան իսկութի

ակի է մտնում, քիմիայի մէջ մի տարր է աւելանում եւ {ահա} բովանդակ գիտութիւնքը միայղոյն վազում են առաջ: Այ

այլեւ բնութեան երեւոյթներին եւ նոյնիսկ բնութեան, {ահա} ՛ փիլիսոփայութեան աղբիւրը, որ բաց է ամէն մարդու ա

ք ազատ շունչ էին քաշում, ազգի ազատութիւնը վաղուց {ահա} գրած էր Ալբիոնի ապառաժների վրայ: Նա միայն մէկ խօ

նունով, " Bill of reform ". [5] 14 օգոս.: {Ահա} այս յօդուածի մէջ Հեգելը նմանում է հալիւցինացու մէ

ացողութիւնը, նոյնպէս եւ խաժամուժ ամբոխի ախտերը, {ահա} այն տարերքը, որոնցից բաղկացել է անգլիական սահման

շապօրէն յառաջ խաղալով թափւում է Բենկալի ծոցը, եւ {ահա} ՛ արեւմտքում դիզուած սեւ սեւ ամպերը ծածկեցին արեւը

որ այնուհետեւ ամենայն ինչ վերջացած էր իմ համար: {Ահա} ես այս դառն վիճակի տէր մարդն եմ: Մեծայոյս էի, ո

րի պիտոյքի համար: Այդ գործարանի մէջ եղած անցքերը {ահա} պատմեմ քեզ երեք շրջանով: Գործարանի առաջին շրջանը

ն է գործում եւ յանգեցնում է նորա կեանքի լապտերը: {Ահա} քեզ մի զարհուրելի ապերախտութիւն, որ պիտոյ է դարո

նչեւ վերակացուի հրաժարուիլը. երկրորդը եւ երրորդը {ահա} ՛ ըստ կարգին: Գործարանի երկրորդ շրջանը մինչեւ վեր

ի. թէ ի՞նչ բանումն է երեւում նորա անհմտութիւնը, {ահա}: Նա իւր որպիսութեանը քա՛ջ տեղեակ լինելով եւ այն

րում բացի գրել ու կարդալուց ոչինչ չգիտէր: Այսպէս {ահա} խաբել ու որսացել էր նա եւ Քուէպէքի այն առաջին մար

կարգի դնելով, ստիպեց նորան, մնաք բարեաւ ասել: {Ահա} ՛ այստեղ կատարուեցաւ մարգարէութիւնը քահանայապետի,

ծարան, այլեւ դահճանոց տանելու արժանի չէ"։ {Ահա} ՛ այս է Եզովպոսեան սառած օձի եւ երախտաւոր մարդու ա

ց կարդինալը այնպէս կամեցաւ. եւ թէ ինչ պատճառով, {ահա} ՛: Կարդինալը քաջ գիտէր, որ այս մարդը շատ հնարիմա

րւում է, եւ նա իզուր է աշխատում ազատուել նեղից. {ահա} այսօրինակ դրութեան մէջ նա արտաբերեց մի քանի կիսահ

նել ընտանիքս նոցայ անօգուտ եւ ձանձրալի լացից, եւ {ահա} նոյն րոպէին արթնացայ խոր քնիցս. մոմս յանգել էր,

րհը՝ առաւե՛լ, քան շատ պարեգօտաւորների շնորհից ( {ահա} անզգամեցայ եւ խօսում եմ, աղաչում եմ մի փոքր ներէ

է նորանց"։ Այս բաները ասողների գործերի մասին ես {ահա} լուռ եմ կենում, որովհետեւ ինձ բնա՛ւ հարկ չկայ աս

ղ էր, իսկ այժմ լսեցի, թէ Անդլոյ մօտ է գտնւում, {ահա} այդ մարդը շատ լաւ տեղեակ է ասած բաներիս եւ ինձ քե

ես, իմ գործերի համեմատ արժանի պատուհաս ընդունեցի {ահա}, եւ խոստովանում եմ հրեշտակների եւ մարդերի առջեւ

րտմտութեան Տեառն 'ի վերայ նոցա՝ եւ գնացին... Եւ {ահա} Մարիամ բորոտեալ էր իբրեւ զձիւն. եւ հայեցաւ Ահարո

էր իբրեւ զձիւն. եւ հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ {ահա} բորոտեալ էր " (Թիւք, գլ. ԺԲ, համ. 1-10)։

դ ոչ պահեն " (Մատթ., գլ. Թ., համ. 14)։ " {Ահա} այր կերող եւ արբեցող, բարեկամ մաքսաւորաց եւ մեղա

(Ծնունդք., գլ. Զ, համ. 2)։ § 42. " Եւ {ահա} այր Իսրայէլացի, գայր ածէր զեղբայր իւր առ կին իւր

նայի ցածոյց զսրտմտութիւն իմ յորդւոցն Իսրայէլի... {ահա} ես տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմա եւ զաւ

" (Ծնունդք, գլ. Թ, համ. 1)։ § 47. " Եւ {ահա} կառք հրեղէնք եւ երիվարք հրեղէնք... եւ վերացաւ Եղ

Սաղմ., ՁԱ, համ. 6-7)։ " Եւ ասէ Տէր ցՄովսէս {ահա} ետու զքեզ աստուած Փարաւոնի " (Ելք., գլ. Է, հ

իրաւունք չէ տալիս մեզ մի այդպիսի վերլուծութեան։ {Ահա} բնագրի խօսքերը. " Եւ կամաւ եւս խորհիցիս զյիշելդ

նդրութիւնը, յիշեցնում էր նորան կաթողիկոսի նզովքը։ {Ահա} Մաշտոցի խօսքերը. "բայց իմ նզովք դատապարտութեան յա

ղեցու պայծառութիւնը)։ Այս իրողութենների մէջ {ահա} ժամանում է Աբովեանը Էջմիածին։ Բայց, ինչպէս պատմ

ը, - դուք ինքներդ պիտի բանաք ձեր ճանապարհը"։ {Ահա} այսպիսի հանգամանքների մէջ պատրաստւում է մեր հանգո

այէ քաղաքական Պօլիցիայի մէջ, որպէս պարզագիր. եւ {ահա} մանուկ Գեղամեանցը երեւում է Պօլիցիայի մէջ։ Բ

ելով իւր ուսմանը, քունը հատանելով"։ Այս օրինակ {ահա} պարապելով ամբողջ վեց տարի, երբ աւարտում էր իւր ո

լերով յառաջ էր խաղում իւր ասպարիզումը, որ շուտով {ահա} եւ առանց տարակուսի ստանալու էր վարդապետութեան աստ

էպի յիշեալ հիւանդանոցը. բայց բանը բանից անցել էր {ահա} ։ Շուտով սաստիկ արիւնահոսութիւն բացուեցաւ նոր թոք

ւ չքաւոր առաքինութիւն ճանաչել ու մեծարել, ա՛յդ է {ահա} գործը։ Այսպէս յայտնում ենք մեր մաքուր սրտով շ

տ մարդիկ։ ԲԱՐԵՊԱՇՏ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱՅՔ II. {Ահա} ՛ մարդուս կեանքը աշխարհի երեսին. երեկ խօսուն, շա

ղկի պէս ծաղկում է. փչում է նորա վերայ քամին, եւ {ահա} չկար. չէր երեւում եւ նորա տեղը եւս։ Ստոյգ է այս

անց հանգստացնելու համար այն օթեւանում, որ վաղուց {ահա} պատրաստել էր նորա որդին նոցա համար, որ ճանաչել է

րքի պատիւը եւ նորա հեղինակի անունը. այս պատճառով {ահա} մոռացւում են այնքան անհամար աշխատութիւնք, որ դու

րմութիւնից շոգիանալով, դէպի ամպը բարձրացան: {Ահա} այս քաջագործութեան համար ընդունուեցաւ նա պալատակա

ութեան համար: - Ուրուագիծը եւ հաշիւը վաղուց {ահա} պատրաստ է. տեսէ՛ք ահա, հարկաւոր է կանգնել երկու

ւրուագիծը եւ հաշիւը վաղուց ահա պատրաստ է. տեսէ՛ք {ահա}, հարկաւոր է կանգնել երկու հազար գոթիական սիւներ

, կրով ծեփել առաստաղի ճեղքուած ծակը. այդ ժամանակ {ահա}, Ձեր մռայլութիւն, ազատ կը մնաք արեւի անախորժ ազ

ւնի գործը... - Այդ լաւ է, այդ գեղեցիկ է, {ահա} լաւ բան, - ասաց սատանան. - յետոյ ի՞նչ եղաւ:

րանց շարժէլ ու դղրդել... Բարեհաճեցէք տեսանել, {ահա} այժմ եւս իմ մօտ կան տասն հատ գերմաներէն ապստամբակ

ութեան դեւը, իւր ծննդական լրբութենով կամենում էր {ահա} դարձեալ պատասխանել սատանային, մինչ սա ամենալի բա

այի թագաւորի կեանքը կտրելու համար: Այս դիպուածով {ահա} Աստարօտ զրկուեցաւ իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի բեկ

տարել, ինչ որ մտքումը դրել էր: - Այս ձեւով {ահա} հնարագործելով մի առանձին քաղաքական գաղափար, մի ա

բարբառից, որի գերեզմանի վերայով հազարաւոր անգամ {ահա} կատարել է արեգակը իւր տարեկան շրջանառութիւնը. ին

Հայաստանի այգիքը, ուր կարող ենք մտանել, վաղուց {ահա} քաղել են, ամենայն թփի վերայ հազիւ գտանուին մի եր

ս թոյլ տուեցի միայն գրել եւ ո՛չ խօսել: Այս է {ահա} պատճառը, որ խելացի մարդիկ հարցանում էին, թէ ինչ

ն գլխաւոր եւ ծայրագոյն Բրամինը. որ շատ տարիներով {ահա} ծառայում էր աշխարհի երեսին դժոխքի օգտի համար, վա

րից, իսկոյն ամուսնացուցիր. փոքր ժամանակից յետոյ {ահա} կռուեցին, ջարդուեցան եւ այր եւ կին եկան մեր մօտ

եցաւ իւր համար փոքր ի շատէ ազատ կեցութեան հնարք: {Ահա} այս էր պատճառը, որ առանց Ասմոդեյի կողմից պարգեւի

նի էք եղած դժոխքի որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում էք {ահա}, թէ ի՛նչ արժանաւորութիւնք ունի իմ զաւակը, որ շն

եւ խօսելու կարգը հասել էր տէր սատանային: Եւ {ահա} վեր կացաւ անդնդապետը նստած տեղից. նա իւր ներքին

ն աւարտելով այս հանդէսը, ձեռք ձգեց չորս կողմը եւ {ահա} դժոխքի բոլոր փառքը անյայտացաւ, եւ ինքը գտանուեցա

լ էի օտար աշխարհից: Այս հաշուիցս տեսանում ես {ահա}, որ ես քեզ նման ականջի վերայ քնած չեմ. ինչեւիցէ

անականութիւն ունիմ, եւ այս խօսքերիցս տեսանում ես {ահա}, որ ես շատ լաւ ճանաչում եմ իմ արժանաւորութիւնը ա

ած նորա առաջեւ, աչքը արտասուք խնդրել է... {Ահա} այս պարոնն էր պ. Մարկոսին տոմսակ գրողը, եւ սա է

նահատակները թողած, բան է բռնում սատանաների հետ, {ահա} ի′նչ է նշանակում դաստիարակութեան պակասութիւնը: Ե

Մինչդեռ պ. Մարկոսը խօսում էր ծառայի հետ, եւ {ահա} պ. Շաքարեանցը բարկացած, շողիքը բերանից թափելով

ւկին, տեսաւ, որ ջրով լիքն է, շրջեց պտուկը, եւ {ահա} նորա միջից դուրս ընկան չղջկի կուրծքի կարթաձեւ ոսկ

, միմիայն երեւակայելով այն հրեշտակային պատկերը: {Ահա} այսպիսի հոգեմաշ հանգամանքների մէջ կորուսի բոլոր հ

թացք ստանալով, անհետանայ այդ երեւոյթը... բայց {ահա} զարմանք... աղջիկը նոյն դրութեան մէջ, կանգնած

ի, թափելով սրտիս ուրախութեան աւելորդը, լսում եմ {ահա}, որ մի մարդ, պարսպի միւս կողմից ծիծաղում է բարձ

պարսպի վերայ, կամելով տեսանել թէ ո՛վ էր այն, եւ {ահա} ոչ ոք չկար... բայց... արդարացի կասկած ունիմ

նաւոր չէ, ինչպէս միաբան խորհրդով կատարուածը. եւ {ահա} ես իսկոյն կը հոգամ ինչ որ պակաս է. է՛յ, Սարգի՛ս

ց պ. Մարկոսը: - Այո՛, այդպէս: Ես շինել եմ {ահա} մի ցուցակ, որի մէջ գրել եմ մեր հրաւիրելի բարեկամ

ը ցեցակեր. մի խօսքով, բաբելոնեան խառնակութիւն: {Ահա} այս պահարանի մէջ սկսեց որոնել Մանթուխեանցի, Ալքի

մտածողութեան մէջ: Մինչդեռ սոքա զբաղուած էին, եւ {ահա} սենեկի դուռերը բացուեցան յանկարծ եւ շեմքի վերայ ե

ունիք հրաւիրել, - հարց արեց Մանթուխեանցը: - {Ահա} ցուցակը, - պատասխանեց պ. Շաքարեանցը: Մանթո

իմ վերայ: Նա ասաց, թէ իմ առարկան միջին դարերում {ահա} խելքից հանել էր Եւրոպայում մի քանի թեթեւահաւատ մա

րես այդպիսուն նորա սխալների պատճառով, կը տեսանես {ահա}, որ յիմար ֆանատիկոս անունը կը բեւեռէ ճակատիդ: Մ

որովին նոցա անծանօթ մարդու մասին: Ինչեւիցէ: {Ահա} այս քաղաքը գալով կոմս էմմանուէլը ման էր եկել համա

ողոպուտ կպատկանի ծխատէր քահանային, այս պատճառով {ահա} մեռեալից աւելի եկամուտքի արդիւնաւոր աղբիւր չունին

մանէթով բոլոր հաշիւդ կը վերջանայ մեռանողին հետ: {Ահա} այսպիսի մարդիկ, եթէ մեռանին, ափսոսում եմ. բայց

բանը: Հաշիւը սկսանելուց յառաջ, պատրաստում էր, {ահա} այն ծառերի տակ, խորովածը, գինին եւ արաղը: Անտա

արունակում են քահանայք: Երեսփոխանը բերում է. եւ {ահա}, եկեղեցու տարեկան ելից եւ մտից տակը գրւում է գեղ

" ստորագրութեամբ անդամոց գրութեամբ կնքոյ"։ {Ահա} այս կերպով տասն եւ հինգ տարի վարեց հանգուցեալը եր

վերայ, որ կը հոգան քաղաքի բոլոր պիտոյքը: Այսպէս {ահա}, իննսունից երեսունը դուրս եկաւ, մնաց վաթսուն:

ցուցել ենք, թող մեր որդիքը ինչ կամին առնեն: {Ահա} քեզ, պարոն, մի անշուք, բայց ճիշտ պատկեր մեր հա

դուք ինչպէ՞ս էք վերլուծում " Լոյս զուարթը"։ {Ահա} քեզ մի ուսումնական խնդիր, որ արժէ tartarus emeti

- Մայրի՜կ, մայրի՜կ, - ասաց դուստրը իւր մօրը, - {ահա} այն մարդը, որ նոր է եկել, երեւի թէ դարձեալ գնու

եւ ասաց. " Ես իմանում եմ, թէ ով է դորա ածողը, {ահա}, այն սպիտակ տանիցն է լսւում... Մահտեսի Թովմաս

պիտի ընդունեմ իմ մօտ, - պատասխանեց կոմսը: - {Ահա} այս պատճառով գնացի գնեցի Հայոց երգարանը, որի մէջ

ւթ ձայները, ինչպէս ունի Յունաց եկեղեցին, վաղուց {ահա} ներս էին մտած մեր եկեղեցու մէջ: Հարկաւոր է առանց

: - Տեսանո՛ւմ էք, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, - {ահա} նոքա եւս ցանկանում են լսել, Մարիամս եւս հեռի չէ

րի սերմը խոր դրա՞ծ էր ազգի ուղեղի եւ արիւնի մէջ, {ահա} խնդիրը: Այժմ աչքի տակ առնունք մեր ազգի կեանք

արաբանել... գուցէ աւելորդ եւս խօսեցի... {Ահա} այսպէս լինելով Հայերի կեանքը, բանաստեղծութիւնը ե

ն բաներ, մի բան միտքս ձգեց: Ես մի դրացի ունիմ, {ահա}, այս կապոյտ պատուհաններով միայարկ տանն է բնակւու

ութիւնս բռնադատեց ականջ դնել: Մօտեցայ պատին, եւ {ահա} լսում եմ, որ շաղփաղփում է մի գեղեցիկ օրիորդի մաս

- Այո՛, - պատասխանեց Մահտեսի Թովմասը, - գողացայ {ահա} այս թուղթը, որ դրած էր սեղանի վերայ, պտուկի մօտ

մի կարմիր թաշկինակով, իսկ ինքդ սկսիր կարդալ: Եւ {ահա} կարդալու բաներդ, ծննդեան ճրագալուցի գրքերը բացի

ս ջրի երեսը եւ ջուրը մի ոտք չկոխած տեղ կը թափես, {ահա} բոլորը"։ Մինչդեռ կարդում էր կոմսը այս յիմար

ր խաղաղած Մի ապառաժուտ կղզի երեւեց: {Ահա} ՛, նա դարձեալ ծովում լողալով Դիմում է դէպի քա

ձրացրեց Իւր արտասուքով լցուած աչքերը, Եւ {ահա} լուսին ամպերի տակից Դուրս սողաց տեսնել նորա ե

ուր անցանում էին վերեւում պատմած անցքերը, վաղուց {ահա} բնակւում էր պ. Յովնաթանեանցը: Այս անունը առաջին

նպատակը էր մեր ազգի բուն եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց {ահա} պարտականութիւն էր դրել իմ վերայ հրապարակաւ յայտնե

յդպիսի պատուական եւ ազնիւ երիտասարդի անունով, եւ {ահա} ՛ ես հասած եմ իմ փափագին: Մնում է ինձ խնդրել ք

արողացաւ ծածկել իւր հեգնական ժպիաը, որ խաղում էր {ահա} շրթունքի վերայ: Թիւթիւնճի-Օղլուն բանի տեղ չդր

յայտնի էր միայն անունովս Թիւթեանճի-օղլու: Այսպէս {ահա} սորա տունը գտանւում էր մի աննշան փողոցի մէջ, քաղ

, առանց խտրելու այս բաների յատկութիւնքը, այսպէս {ահա} Շահումեանցը միշտ գալիս էր Թիւթիւնճի-օղլուի մօտ,

, թէեւ նա կարդալու մօտ չէր, բայց լսել էր վաղուց {ահա} " Էֆիմերտէի " եւ " Ժողովածուի " փառքի համբաւը, ո

կսում են մի այլ ձեւով շարունակել իւրեանց կեանքը: {Ահա} այսպէս, սիրելի Թիւթիւնճի-օղլու, այն տեղ, ինչ տ

, եւ այլն, ներգործելով նորա վերայ, սկսանում են {ահա} խմորել մարմինը, լուծանել նորան եւ լուծանելով նոր

նդէսներից մինը. պատճառ, ձմեռը շուտով փակելու էր {ահա} նորա բերանը մինչեւ մարտ ամիսը: Այս տխուր, լուռ

ր թռաւ տեղից եւ ձեռքից թողնելով կարը, պատրաստ էր {ահա} փախչել դէպի իւր ննջարանը, մինչ այն մարդը եւս նոյ

տակից օրհնութեան խօսքեր ասելով, մտաւ բակը: - {Ահա} ՛ քեզ ողորմութիւն, - ասաց Մանուշակը, - եւ եթէ իման

օղլուն ` հանելով վերարկուն եւ տալով Մանուշակին, - {ահա} պարոն Շահումեանցը: Այս խօսքի վերայ փոքր մնաց

չափով չէր չափւում: Դուրս էի գալիս այնտեղից, {ահա} մի պառաւ աղքատ կին մի նամակ ձեռքին մտած պարոն Շահ

իմ Մոսկուայի մէջ. սիրտս նեղացաւ, ասացի ես չեմ, {ահա} մտի՛ր այս տունը եւ հարցրու ծառաներից, քեզ ցոյց կ

ւթեան մասին, եւ համը նայելով թէյին, ասաց. - {Ահա} այժմ լա՛ւ է: Եւ ճշմարիտ, որ կիսով չափ դատարկ

նել այս շռայլութիւնը, իսկ Մանուշակի մայրը վաղուց {ահա} աչքերը փակում էր, մինչ սկսել էին Շահումեանցը եւ

եր եմ " սուտ բան է, եւ այդտեղ պատկերի բան չկայ: {Ահա} մեր հայեացքը մարդու եւ մարդկութեան վերայ, - վերջա

ցը, տեսանելով, որ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն վաղուց {ահա} գնացել է քնելու: Այս խօսակցութիւնից յետոյ խմե

, մտաւ պարտէզը, նայում էր այս եւ այն կողմը, եւ {ահա} ՛, ոչ ոք չկար: Նա բարկացաւ ժամացոյցի վերայ,

պով յայտնեց իւր կնոջը եւ Մանուշակին, թէ նոյն օրը {ահա} բժիշկ էր կանչելու: Մանուշակը դարձեալ աղաչում էր

կան, մի հատիկ Մանուշակի առողջութիւնը: Այսպէս {ահա} տիկին Թիւթիւնճի-օղլուին յանձնուեցաւ Մանուշակի առո

երեխան, աւարտում է իւր գործը եւ կամենալով գնալ, {ահա} մի պառաւ, ինչպէս Մանուշակ դայեկը համարել է ծննդա

նայում էին պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը եփւում էր {ահա}, եւ երբեմն երրորդ պառաւի երեսին, հասկանալ կամել

երեւում էին գնդակներ: Այս գնդակների միջին էր {ահա} բոլոր վհկական արարողութեան խորհուրդը: Գնդակները

ջկայ մասին, ասում են, որ շատ բաց աղջիկ է... {Ահա} մեր դրացի Գասպարի աղջիկը, թէպէտ շատ սիրուն չէ,

ին, այլեւ աշխարհին կարող է հրամայել... այսպէս {ահա} Մկրտիչը, հարկադրուած քրոջից, սկսեց մատանու պատմ

գոնէ ժամանակ անցանէ մինչեւ մեր ցեղի ջնջուիլը: {Ահա} ՛, քուրիկ, մատանու ողբալի պատմութիւնը. ահա այս

: Ահա՛, քուրիկ, մատանու ողբալի պատմութիւնը. {ահա} այս պատճառով խնդրում եմ քեզանից, որ չընծայես այն

ը: Թիւթիւնճի-օղլուն ծխափողը լցրած թաբակով նոր {ահա} վառում էր, իսկ կինը նստած բազմոցի վերայ, մաքրու

բոլոր հարստութիւնը, նա բոլորը միասին պատրաստ էր {ահա} բաշխել այն մարդուն, այն միջնորդին, որ այս րոպէի

անի տեղեկութիւն չունէր աշխարհի երեսին, եւ սկզբից {ահա}, մի սիրելու սիրտ չունենալով, որքա՞ն պիտոյ է ատէ

գունաթափուեց ինչպէս մարմարիոն. պատճառ, հասել էր {ահա} ճակատագրական րոպէն, կամ պիտոյ է անչափ ուրախանար

ժարեցայ եւ օրհնեցի այդ լինելու ամուսնութիւնը, եւ {ահա} ՛ մատանին, որ ստացայ պարոն Շահումեանցից, իբրեւ գ

Գերապատիւ Թիւթիւնճի-օղլու. Ես Ղրիմում եմ {ահա}, իմ գործը սկսել եմ ինչպէս արժանն էր, եւ կը մնամ

ատ չկայ. նորա Մանուշակ դստեր հետ ամուսնացաւ, եւ {ահա} նոցայ որդին է մկրտելին: Պարոն Մկրտիչը գունաթա

ղաքական կեանքի կարգերը ճշմարտութեան վերայ էապէս։ {Ահա} այսպիսի ընդհանուր գործողութեան մէջ էր մարդկութիւն

ր մտածելու իւր ազգի վերայ։ Պապականութիւնը վաղուց {ահա} արմատացած լինելով նորա մէջ Հայութեան փոխանակ՝ նա

ան ճանապարհ բանային Հայոց ազգի համար։ Այսպէս {ահա} կատարուեցաւ Մխիթարեան միաբանութեան հիմնարկութիւնը

բ եւ կամակոր թմրութեամբ ազգին զգածեալ գոլով։ {Ահա} յայս երկրորդ վիճակի եղելոց Հայոց ծնաւ Մխիթար աբբա

Ղազարու բնակեցաւ անդ, ուր եւ վախճանեցաւ իսկ։ Եւ {ահա} մինչեւ ցայսօր անդ բնակին աշակերտքն նորա, թո՛ղ եւ

չ Աւգերեան ջատագով նմա հանդերձ ընկերօք իւրով։ Եւ {ահա} առաւել քան զամենեսին գիրք սոցա եւ արձակ համարձակ

երկրորդ յօդուածի մէջ մեր խօսքի առարկան լինելու է {ահա} նոյն այդ ընկերութիւնը. յանձն ենք առել քննել եւ ն

երի հետ՝ ստանալով նորա կաթը եւ խուզելով բուրդը։ {Ահա}, այս անբնական եւ բարբարոս սկզբունքով չորացնում է

ցական եւ անխորհուրդ արարողութեամբք։ Այսպէս է {ահա} ստրկական կրօնի ուղղութիւնը եւ այս է այն մարդերի դ

շխանի յարաբերութիւն դէպի իւր ծառայքը։ Վաղուց {ահա} հրէական ժողովուրդը, նայելով երբեմն երբեմն իւր մէ

ր եւ անտանելի լուծը, որի տակ հազարաւոր տարիներով {ահա} չարչարուել էր։ Նորա մահի արդիւնքն էր, որ մարդիկ

կարկամւում են պապականութեան շնչելուց։ Վաղուց {ահա} պապերը սովորել են մտածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ եղած

րութիւնը ջարդ ու փշուր վերադարձած արշաւանքից, եւ {ահա} պապական կոնդակները եկեղեցու բեմերը դըրդում են՝ ե

նչեւ Կարլովինգեան տան վերջանալը, եւ տեսանում ենք {ահա}, որ քսան եւ չորս պապերից, որ այս միջոցին նստան

ոնիոս, եկեղեցական պատմիչի վկայութեան վերայ։ {Ահա} այն իրողութիւնքը, որ չէ պիտոյ համեմատէր ժողովուր

ութիւնը եւ խորամանկ քաղաքականութիւնը։ Այսպէս {ահա}, միջին դարերում պապականութիւնը մեծամեծ քայլերով

ոպացի թագաւորների, այո՛, եւ ազգերի երեսից։ {Ահա} այն սկզբունքը, որոնց մէջ աճել է Մխիթարեան ընկերո

ունքը, որոնց մէջ աճել է Մխիթարեան ընկերութիւնը, {ահա} այն դայեակը, որի հիւթախտութեամբ վարակուած կաթը ծ

սկսեցին լինել իւրեանց դաստիարակքը, եւ այստեղ էր {ահա} Եւրոպայի այժմեան լուսաւորութեան սերմը, սկիզբը կա

իթարեանց բարոյականութեան երկրորդ աղբիւրը։ Տեսանք {ահա} այդ աղբիւրը, եւ այժմ մնում է մեզ յառաջ խաղալ մեր

իւրը, որ է պապական քաղաքականութիւնը։ Վաղուց {ահա} պապերը, իւրեանց անձը Յիսուսի Քրիստոսի անսխալելի

յ, պահում է այս տարրը իւր քաղաքականութեան։ {Ահա} այն աղբիւրքը, որոնցից անմիջապէս պիտոյ է բղխէր Մխ

իրել երկաթի համբերութեամբ եւ անձանձիր աշխատելով։ {Ահա} այս համբերութեան եւ անձանձիր աշխատութեան արդիւնքն

այսօր ճանաչում է Հայոց ազգը Մխիթարեանց շնորհքով։ {Ահա} ՛ այն բոլորը, ինչ որ ունէինք ասելու Մխիթարեանց մա

ի հալածանքի երեսից գլուխը ազատելու համար։ Եւ {ահա} Մխիթարը կազմեց իւր միաբանութիւնը, ունի վանք եւ ե

վհետեւ այլ կերպով չէր կարելի արդարանալ։ Այդ օրից {ահա} Մխիթարի գաղափարը ստրկանում է պապականութեան օգտի հ

թեան մեծ գործին, այլ որպէսզի ցոյց տան ազգին, թէ {ահա} հերձուածող ճանաչուած Մխիթարեանքը աշխատում են Հայո

որպէս պապականութեան ձեռքով վարձուած մշակներ։ {Ահա} թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան սխալուել էր Մխիթարը իւր հաշ

ել նոցա կատարել այդ գործը, թէ մի այլ պատճառ, եւ {ահա} սրտցաւութեամբ տեսանում ենք ուրիշ պատճառներ եւս,

դիմանակցացն յաւել յարկ մի եւս եւ խեղդեաց զտունն. {ահա} ՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկայդ։ Աւելի ինչ խօսել 'ի

, միւսին հետեւելով՝ հաճոյանալ Հռովմի պապին։ {Ահա} գերապատիւ Չամչեանը եւ նորա գործերը. գրում է Վահա

ապացուցանում են եւ միւսքը։ Այս նամակից երեւում է {ահա}, որ Աւգերեան Մկրտիչ եւ Փափազեան Իգնատիոս վարդապե

ր պաշտօնին, այլեւ՝ աւելի մեծ արծաթի գումար։ Այս է {ահա} կաշառառութեան եւ սիմոնականութեան, այն աղտեղի եւ պ

ւնս դարուց ապագայից [որ անցանելոց էին ըստ կարգի, {ահա} անցելոցն] փայլեսցի անշէջ, որպէս առ մեօք գործք ակ

արգմանչաց կամ այլոց ժամանակակցաց նոցա, ցուցանեմք {ահա}: Թարգմանիչք մեր լոյս առեալ ի յունաց եւ ստրկաբ

եալ էին յարգանդի մարց՝ լոյս տեսեալ զհրապարակի եւ {ահա} տեղափոխին իբրու ի մի գերեզմանէ ի միւս գերեզման:

ոց, որոց ունիցին առողջ ականջս լսելոյ, եւ այսպէս {ահա} կատարելով արդարապէս զիւր գործ, հրատարակէ զառաջին

պէս ի վերայ թշնամւոյ ընդ դէմ զինեցան՝ ասելով. " {Ահա} ո՞ւր գայ միւս թարգմանն"։ Եւ օրհնելոյն ի հեռաստա

պարհ յարդարել դէպ ի նոր հայախօսութիւն՝ որոյ հետք {ահա} նշմարեալ եղեն ի մետասաներորդ դարու եւ անտի օր քան

լիւնն (l) ի ղադ թարգմանեալ եւ զֆ (f) ի փիւր, {ահա} վաստակ նոցա, իսկ ի կրօնամոլութեան մասին եւ ազգատ

հայեցողութիւն մեր ի պատմութիւնն գրականութեան: {Ահա} գլխավորաբար ի սկզբանէ անտի, որ ինչ ցայսօր հեղինա

ուան զգալուստ միոյն ի թարգմանչաց Խոսրովիկի, թէ " {ահա} ուր գայ միւս թարգմանն " կամելով ասել թէ առ ի լուս

նայնի իրաւունս ունի գերդաստանս այս ասելոյ ազգին, {ահա} մեք եւ վաստակք մեր: Այլ միթէ Լազարեա՞նք իցեն միա

ի Մաքիաւելական հոգին չէր կարելի ջնջել. նա վաղուց {ահա} ՛ մտել էր աշխարհի գործերի մէջ։ Պիոս VIIը, որ

ն ժամանակ, երբ ինքը Պապականութիւնը կործանւում էր {ահա} ՛։ Ցոյց կը տամ յետոյ, թէ ինչ կերպով ներգործում է

պի այս կողմ քարշել երկրպագութեան համար։ Այս օրից {ահա} նորա գաղափարը կազմած է, կարգը (systema) պատրաս

ովրդին։ Նորա քարոզութեան ձեւը շատ զարմանալի էր։ {Ահա} ՛ նորա մի օրինակը։ Իգնատիոսը գիտէր, որ իւր ընկեր

ապէս մինչեւ հաւատի խորհուրդքը եւ ճշմարտութիւնքը։ {Ահա}, թէ ինչպէս։ Եթէ բանը վերաբերւում է Քրիստոսի կեա

րի տեղը դնել Քրիստոսը, ժողովրդի տեղ՝ իւր անձը. {ահա} այս կերպով կը նկարագրուի Քրիստոսի թագաւորութիւնը

յս կերպով կը նկարագրուի Քրիստոսի թագաւորութիւնը։ {Ահա} ՛ այս է մինչեւ խորհրդական բաները բարձրանալու կերպը

ան տէրութիւնների մէջ (status in statu)։ Շուտով {ահա} սորանից յետոյ հանդէս բացուեցաւ Յիսուսեանների առաջ

ողով, ինքեանք ազգային ժողովներով վերջացնելու էին {ահա} գործը։ Այս պատճառով Պիոս IV Պապը հարկադրուեցաւ տ

խաղաղութեան մասին խորհուրդների առաջը փակում էին։ {Ահա} ՛ այս կերպով ժողովը չ'կարողացաւ հասանել իւր գլխաւո

ն մեր օգնութեանը, որ հոգու փրկութիւն գտանէին"։ {Ահա} ՛ Յիսուսեանների թագաւորական խոստովանահայր դառնալու

որ բոլոր կեանքերումը գլխներից անցել էին։ Այսպէս {ահա} ՛ արդէն նուիրեալ Յիսուսեանները քննում էին եւ ճանաչ

ւթիւնը յարմարում էր գործերի ընթացքին։ Այս կերպով {ահա} ՛ լրտեսութիւնը եւ ստրկական կոյր հնազանդութիւնը այս

րմելի երեխաներից նոցա անգէտ համաձայնութիւնը։ {Ահա} ՛ այսպէս էր այս հռչակաւոր Կարգի կազմակերպութիւնը,

աղճատում էին եւ փոփոխում էին, ինչպէս կը տեսանենք {ահա} ներքեւումը։ Եւ Յիսուսեան մարտիրոսքը չէին մարտիրո

պղծւում է՝ մտանելով ստորակարգ մարդու տուն։ {Ահա} Կլեմենտ XIի կոնդակի խօսքերը, որ Կարդինալ Տուրնօն

ան, որ ներկայ էր նորա Աստուածայնութեան առաջեւը, {ահա} թէ ինչ բան յաղթեց հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղ

Կարգի նենգաւոր քաղաքականութեան շնչելուց։ Այսպէս {ահա} ՛ ներգործում էին Յիսուսեանք Հնդկաստանի մէջ, Եափոն

զրկուեցան իւրեանց ջերմեռանդ պաշտպաններից։ Շուտով {ահա} Կայսրը եւ այլ մանր իշխանները, նկատելով Յիսուսեան

Այլ ի վերայ այսր ամենայնի Սաղմոսի ասածի նման, թէ {ահա} մեղաւորք են եւ յաջողեալ է նոցա, սոցա եւս բաղդը,

ւտուր առնել Չինաստանի մէջ։ Յիսուսեանք շուտով {ահա} սկսեցին հալածել Դօմինիկեան եւ Ֆրանսիսկեան կրօնաւո

նը, որ գտանւում էր Չինաստանի մէջ։ Այս բանից {ահա} սկսեց այն արժանայիշատակ վէճը երկու Կարգի մէջ. եր

ստանում, Եափոնիայում եւ Հնդկաստանում. այսպէս էր {ահա} եւ ամբողջ Կարգի ուղղութիւնը։ Բայց չէ կարելի մտած

ետեւանքը՝ Միութիւն, Ազգութիւն, Թագաւորութիւն։ {Ահա} այս կենդանացուցիչ իշխանութեան ընդդէմ դուրս եկան Յ

աքուր փետուրների պատուական սպիտակութիւնը"։ {Ահա} Յիսուսեան աբեղաների ճշմարտութիւնը։ Այսպէս կամենո

ն գտանուեց այս կատակերգութեանը, բայց կարծեց, թէ {ահա} վերջանում է դորանով ամենայն անհամաձայնութիւնը, թ

, ինքն ըստ ինքեան այնքան անմեղ, կարողացաւ լինել {ահա} ՛ այս ցանկացած պատճառը։ Յանսէն եպիսկոպոս էր Հ

ութիւն տնկել ձեր եւ իմ ժողովուրդի մէջ։ Մեռանելով {ահա}, աղաչում եմ Աստուած, որ իմ յաջորդքը ինձանից բաղ

իմ յաջորդքը ինձանից բաղդաւոր լինին այս բանի մէջ. {ահա} ՛, ինչ որ ես կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ Եթէ դուք խաբե

դովումը սաստկանում էր. ապստամբութիւնը պատրաստ էր {ահա} ՛ վառուիլ Փարիզի մէջ։ Լուդովիկոս XVը, կամելով փա

նք Հռովմի պապերը։ Բացի այս կարծիքից, ստացուեցան {ահա} ամենայն տէրութեններից գանգատներ Յիսուսեանների վեր

յ հալածուեցան Ռուսսիայի բոլոր կայսերութենից։ {Ահա} ՛ Յիսուսեանների պատմութեան եւ բնաւորութեան համառօտ

իճան քահանայութէան անարատ պահել եւ այլն"։ {Ահա} այն պայմանքը, որի վերայ նուիրեալը ստանում է քահա

եւ ճոխացրած կտակելու քո ապագայ սերունդին: {Ահա} ՛, իմ ազնուամիտ ազգակից, հետ այսպիսի տխուր մտածմ

վ եւ կաղնեայ ճիւղերով պիտի դաստիարակուին"։ {Ահա} ՛ քեզ զատիկ, ուրեմն նախախնամութիւնը արժանացուցել

րքիայի ողջ վանական հոգեւորականութեան միջից, բայց {ահա} Երուսաղէմի վանականներրը, Դռան ներշնչումով, խռով

եր ազգի համար։ Մեք տեսած ու կարդացած էինք վաղուց {ահա} ՛, գուցէ քսան տարի յառաջ, մի այդպիսի գիրք Պ. Բժ

արդավայել եւ արժանի Եւրոպական անունի գաղափարներ. {ահա} այն մի հատիկ գործը, որով պիտոյ է պարապէին հոգիազ

չ եղել էր, այն պատուական տապանագրից յետոյ. " {Ահա} սիրոյ պտուղներ, Մի ագահ մարդու զոհեր, Ով

ել էր. այն պատուական տապանագրից յետոյ. - " {Ահա} սիրոյ պտուղներ, Մի ագահ մարդի զոհեր. Ով ըստեղից

է այսօր հայ մարդը: Թափել այդ կրօնը մեր վրայից, - {ահա} ՛ մեր գործը: Մեր ազգութիւնը, մեր կրօնը, ոչ թէ վ

որա գաղափարների եւ հասկացողութեանց ազնուութիւնը: {Ահա} մի օրէնք, որ բնաւ բացառութիւն չունի: Սարդի ոստա

, մերժուիլ, եթէ ոչ բնութիւնը ուղիղ հասկանալով: {Ահա} այս է պատճառը, որ ամէն բանական մարդ պիտի աշխատի

կ՚ասենք մի երկու խօսք: Իսկ թէ ի՛նչ է այդ կրակը, {ահա} մեր ծանօթաբանութեան բուն խորհուրդը: Ենթադր

բերել եւ մի քանի բանի էլ զուր հանդէս տուել: {Ահա} այս տեսակ բաներ ամէն գիտութեանց վերաբերեալ առաջնո

յս չէ՞ մինչեւ այսօր ազգի ամենամեծ մասի գաղափարը: {Ահա} միջնադարեան սքանչելի ուղղութեան մէկ արդիւնքն էլ.

խիլ անել այդպիսիքը եւ մաքրել հայկական անդաստանը: {Ահա} մեր վերջին խօսքը: Պ. Պռոշեանցը փոխաբերաբար

ն, նորանից անհամեմա՛տ աղքատները եւ խեղճերը կան: {Ահա}, թէ ինչ է պատմում մեզ արգոյ հեղինակը, " որ ըխտա

. ծառն էլ որ տնկեն, էլ մօտ գնալ չի լինի: Այսպէս {ահա}, երկիւղը մոծակից զրկում է խեղճ միաբանին մի պատու

նելը սիւնի նման կը լինէր գետնի երեսին թաւալ գալ։ {Ահա} այս անձնապահութիւնն էր, որ հարկադրում էր սոցա պա

նը, որ կամենում են, թէ մեք նորանց արհամարհենք։ {Ահա} սորանով հասած թող ճանաչեն իւրեանց այդ ցանկութեանը

կարելի էր տեսանել վարդապետարան բարոյականութեան. {ահա} թէ մատենագրութիւնը ինչ ներգործութիւն ունի կրօնի վ

բայց չգիտէ։ Իմացական աշխարհը փակ է նորա դիմաց։ {Ահա} այն սոսկալի վատաբաղդութիւնը։ Ոչ մի գաղափար, որ

նքն էին լուսաւորութեան, թո՛ղ վսեմ խնդիրները, եւ {ահա} ճշմարիտ էր այն սարսափելի վճիռը եւ նոցա վրայ, որպ

Որ մուկի պէս Վատիկանի Մտնէք ծակերն {ահաբեկ}. Այսօր տօնն է մեր Մեսրովբի, Ուրացողք

քարոզը, դեւը պինդ սեղմած ճանկերի մէջ գրիչը, եւ {ահաբեկ} լինելուցը բոլորովին դողդոջուն գլխով ու ձեռքով մի

դպիրները, դէպի չարը գործ դնելով այս գաղափարքը, {ահաբեկ} էին առնում ժողովուրդը՝ յաւելացնելով սոցա վերայ ե

դկային ազգի բարոյականութիւնը սանձի տակ է դրւում՝ {ահաբեկ} լինելով սպառնալիքից, որ տալիս է պապականութիւնը,

քաղաքական կենդանութեան մինչ զդրացի թագաւորութիւնս {ահաբեկ} դղրդեցուցանէին, այսու ամենայնիւ զրկեալ էին բանաս

ոչ բնաւ վրիպէր Բան ի նորա սուր աչաց, {Ահաբեկեալ} ընդ երդումնն, Զդողանի հարկանէր, Եւ ա

ծ դնում նորան, բաւականանալով միայն նորա շողիւնով {ահաբեկել} սպառնալից թշնամիքը: Յիրաւի, սա իւր քաջագործութե

Իւր մռայլոտ գագաթովը անտառը, Սոսկալի էր {ահաբեկուած} իմ սրտին: Լսելիքս ամբոխուեցան... վա

եմ ստանում, խրախուսեցի ընկերներս, եւ քաջալերեցի {ահաբեկուած} նաւապետը, թնդանօթ արձակել, որ նշան տրուի, թէ մ

եամբ վերանորոգուել էր մեծ յեղափոխութիւնից յետոյ: {Ահաբեկութիւն} տարածեց ամէն տեղ այս ցնցիւնը եւ Հեգելը ընկճուեցաւ

ինել: Մեք՝ երկու մարդ, հանձն ենք առնում այս {ահագին} աշխատությունը եւ ծանրությունը, բայց ուրիշները չկ

ծովեզրին, Մեսսինայի նավահանգստում կանգնած էր մի {ահագին} բազմություն աշխույժ երիտասարդների, որոնց կարմիր

ը, որ ներկել էր ժամանակը ծիրանի գօտու գոյներով: {Ահագին} փայլակները մութ ու թանձր ամպերի մէջ փայլատակելու

մ վարսավիրայ Յովհաննէսի խանութի քամակում գտանուած {ահագին} փոսը լցւում է մարդու արիւնով։ Այդպիսի փոսեր շատ

ի գիւղում, մի գոմի մէջ, երեւում էր մի տիրացու՝ {ահագին} գաւազանը ձեռքին՝ իւր աշակերտների ոսկերքը ջարդելո

ա՛ջ, դէպի յառա՛ջ, եւ մի հատ աւազը կորած չէ սարի {ահագին} կազմուածքի մէջ, ամենայն կայծ կարող է բորբոքել մի

մեք բոլորեքեան անյայտանանք որպէս մի կաթիլ ջուր՝ {ահագին} ծովի մէջ: Հա՛յ կանայք, մեր ազգը աւերուել է

եթէ մի քաղաքում մի քանի գործարանք փակուելով, մի {ահագին} բազմութիւն գործաւորների կը դատապարտուի դէպի մուրա

է եւ այժմ ծանր է շարժում դէպի մի այլ ուղղութիւն: {Ահագին} տխրութեան ամպ ծանրանում է մեր սրտի վերայ, երբ մտ

է արտաքին հոգաբարձութիւնը լուսաւորել եւ կրթել մի {ահագին} բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը ինքը չէր դիմում

նքը չէր դիմում դէպի լուսաւորութեան արեւը: Եւ այդ {ահագին} բազմութիւնը, որ առաւօտը զարթելով՝ պիտի մտածէ,

ւմ եւ մարդերի թիւը չէ սակաւանում, թէեւ մեռնէր մի {ահագին} ազգ: Ի՛նչ է ուրեմն չքացողը, մեռնողը. ի՛նչ է յա

ութեան շահը: Ազգը, այսինքն՝ կենդանի մարդերի մի {ահագին} բազմութիւն, համարւում է կենդանի, եթէ կայ եւ չէ

սամիս կայ պատրաստ, ՚նդ կայմին յոխորտ շռինդ {ահագին} Եթէ որցեալ ցնցեսցիս, Զաչկունս ի վեր ո

նսագործ Փակեաց, ես անդկայի մերձ առ սերովբէն {ահագին} ։ Աղեխորով մինչ Եւայ առ դիակամբ Աբելի Արտասո

լան սաստկագոյն։ Դժողակէզ ապստամբն խիստ ՚ի շղթայս {ահագին}, Կաշկանդեցաւ իմ հանդէպ արեամբ անմեղ Անդրանի

բան երեւում է, նայի՛ր մի հիւսիս"։ Լուրից {ահագին} Կազբէգը ծածուկ ամբոխուեց, Նա իւր ուշքը ու

սնում եմ: Մի հաստաբուն, բարձր կաղնի {ահագին}, Նորա տակին նոյն օրիորդն է կանգնած Կ

եց մի վանք հոյակապ, Շքեղ զարդարուած պարսպով {ահագին} ։ " Այստեղից ահա ես եկայ քո մօտ,

ղաքի կործանուելուց յետոյ հայերը Լեհաստան գաղթեցին {ահագին} բազմութեամբ. եթէ նոցանից մի մասը փրկուեցաւ եւ այ

ւցնում էր իր ենթակայութիւնը հրովարտակների (акт) {ահագին} բազմութեան պատրաստութեամբ, ինչպէս մի հրովարտակնե

ն դժուարութեան յաղթելով, Հնդկաստանի ափերի մօտ մի {ահագին} փոթորիկի դիպեցանք. ծովեզերեայ բնակիչների բարեսիր

ւմ էի, որ անում էին, սարսափում էի Յակովբոսի պէս {ահագին} մարդուց, որ աղաղակում է. " թէ շատ վարդապետներ մ

մ, որովհետեւ ինձ բնա՛ւ հարկ չկայ ասել. Քրիստոսի {ահագին} եւ անաչառ օրը չի լռիլ, այլ անշէջ կրակին կը մատնէ

դուրս եկաւ Լուկուլլոսը բռնած ունենալով ձեռքում մի {ահագին} սկուտղ, որի վերայ շատ յարմար էր շինել մի գինետու

նախաճաշիկի համար: Սատանան հանեց դագաղից մի մեծ, {ահագին} շիպի կտոր, պատճառ, նա չէ գործածում ճակնդեղի կամ

, որ սովորական է կաթի տեղ գործածել դժոխքում. իւր {ահագին} սեւ թաթը կոխեց տակառի մէջ ` մի քանի պաքսիմատ տանե

եց օդի մէջ իբրեւ մի փետուր, դրեց նորան Մխիթարի, {ահագին}, Մատթէոսի Աւետարանի մեկնութեան մէջ, որ դրած էր

փազեանի մատենադարանից, եւ նստաւ նորա վերայ: Այն {ահագին} հսկայի ծանրութեան տակ, տարաբաղդ դժոխքի գրապետը ի

բ դառնում է դէպի իւր պաշտօնեայքը), - ամենայն օր {ահագին} հաշիւներ ցոյց ես տալիս իմ ապարանքի նորոգութեան հա

առնում, սեղանակապտութիւն են գործում. իմ մեծ ու {ահագին} տպած թերթերը ծակում են անդադար նոցա մարմինքը ախտե

դտեղ, - կրկնեց խաւարի սարսափելի թագաւորը այնպիսի {ահագին} ձայնով, որից սասանեցան դժոխքի պատերը: Այս ձայնի

հետ միասին: Տիրեց րոպէական լռութիւն: Դժոխքի այն {ահագին} տարածութեան մէջ, բորբոքուած ծծմբալճի լուսովը միմ

քարշած էր կաւիճով մի շրջանագիծ․ նորա մէջտեղում մի {ահագին} սեւ կատու թաթերով բռնելով մի գլխատած հաւի մարմին

ում էին կերել աղքատութեան ուխտը պահելու։ Այս {ահագին} միութիւնը կառավարւում էր Գեներալի, Գաւառականների

պատասխանեց Մեցցաբարդան. - նա կամենում է, որ այս {ահագին} Տէրութեան մէջ բնակուած քրիստոնեայքը չ'հեռանան իւր

նելի գրքի իւրաքանչիւր կանոնները առանձին-առանձին. {ահագին} ներածութենից յետոյ, հասարակաբար Պապի իշխանութեան

ինչպէս Երեմիայի " Կաթսայ յեռանդեան " եռացնում են {ահագին} ովկիանը, ես խելագա՞ր եմ, որ ովկիանի մեծափառ հրա

եզ թւում է: Աշնան Մողնու ուխտից Էջմիածին թափուող {ահագին} բազմութիւնը մեր սիրելի ազգակցաց, շատ ցաւելի տպաւ

ն նշանակը, - արջի նման, կանանց եւ աղջիկների քթից {ահագին} օղ անցնելը, - աղեկտուր լինելով տեսած ենք այն ուխտ

անգամ խելքիդ նստեցրել էիր, որ պիտի կարողանաս այն {ահագին} հսկայի ուժով յաղթել բնութեան, մինչդեռ բնութիւնը

պաքսիմատներով եւ այլ հացեղէնով, պատրաստ դրած էր {ահագնատեսիլ} դժոխքի թագաւորի նախաճաշիկի համար: Սատանան հանեց

15/27 Նազարեանցին եւ Հիւսիսափայլին Չեթուին, Ս[ {ահակին]} Կորսաքովին Չեթուին Զոթովին Փարիզից 23/5 Ն

գային ժառանգության մասին: Ինչպես ցանկանում էիք, {ահավասիկ}, առաջին սուրհանդակով, հայտնում եմ Ձեզ իմ կարծիք

րդարությամբ երկու կողմից եւս յուրյանց կարգով: {Ահավասիկ} իմ եւ պ. Հ. Աջեմյանի պայմանները. եթե Դուք կամ

ոտս Ալպեան լերանց Իտալիոյ, մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ {ահարկու} բեռամբ ձեան: Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչինչ

եւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լերանց մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ {ահարկու} բեռամբ ձեան: Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչ ինչ ընդ

ու ճիւղերով, այս բոլորը միացած, կազմում էին մի {ահարկու} եւ տխուր ներդաշնակութիւն, եւ յառաջացնում էին մար

ուծանել։ Չկայ աշխարհի երեսին մի այնպիսի բան, որ {ահարկու} լիներ խաւարից. սա մի զարհուրելի վարագոյր է, որի

այս թշուառութեանց պատկերները նկարագրելուց: Նոցա {ահարկու} կերպարանքը սարսափ են բերում մեր վերայ: Այն մարդը

ւր հաւուն. Կեցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստանի Եւրոպիոյ {ահարկու}, Իսկ Նիկողայոսի անունը արեւից վեր լուսատու

ը, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ կարող է ստանալ այնպիսի {ահարկու} կերպարանք: Հարկաւոր է ուրեմն աւելի քաջ բացատ

ւ, թէ այդ կերպարանքը ժպտում էր... բայց այնպէս {ահարկու} էր նորա տեսիլը, որ մահու սարսափ բերեց վերաս: Իմ

ները, դեռեւս, մինչ Աստուածային տաճարի մէջ, այն {ահարկու} դատաւորի առաջեւ, խոստանում էին հնազանդուիլ եւ հե

եռքի փայտերը բոլորովին մեքենաբար: Մանուշակին շատ {ահարկու} երեւեցաւ այս գիշեր... Նորա սիրտը թրթռում էր,

կրել եւ փախչում էր, թէեւ նոյն ինքը թուել էր քեզ {ահարկու} կէս գիշերուայ լռութեան եւ խաւարի մէջ: Հանդարտի՛ր

Ստրկական կրօնի մէջ բռնակալական հոգի երեւում է իւր {ահարկու} մեծվայելչութեամբ. նորա համար չկայ ոչինչ քննութիւ

եզուաց եւ չէր ձեռնհաս քննել եւ ճանաչել թէ ո՞րպիսի {ահարկու} կերպարանափոխութեամբ կազմեցան ի հնոց՝ նոր լեզուք

տոյ, որ դուրս եկաւ Եւրոպական Տէրութենների մէջ մի {ահարկու} իշխանութիւն, որ կոխեց ու անցաւ առաջուայ իշխանութ

նաեւ միլիոնաւոր բարբարոսների սուինները։ Բնութեան {ահարկու} ուժերից յետոյ, որպիսի են ելեքտրականութիւն, ջերմ

, համ. 28։ § 30. " Եւ բամբասեցին Մարիամ եւ {Ահարոն} զՄովսէս վասն կնոջն Եթէովպացւոյ, զոր ա՛ռ Մովսէս.

ւ ահա Մարիամ բորոտեալ էր իբրեւ զձիւն. եւ հայեցաւ {Ահարոն} ընդ Մարիամ եւ ահա բորոտեալ էր " (Թիւք, գլ. ԺԲ

ոց որդի, մինչեւ յաւիտեան այնպէս մե՛ծ համարուեցաւ {Ահարոնեան} Փենեհեսի արդարութիւնը, եթէ ոչ Զամբրո՛ւն, իր Մադ

եան։ Եւ տեսեալ Փենէէսի որդւոյ Եղիազարու, որդւոյ {Ահարոնի} քահանայի, յարեաւ 'ի միջոյ ժողովրդեանն, եւ առեալ

դ Մովսիսի եւ ասէ. Փենէէս որդի Եղիազարու, որդւոյ {Ահարոնի} քահանայի ցածոյց զսրտմտութիւն իմ յորդւոցն Իսրայէլի

փելի աստուածները, եթէ այս բոլորը հերիք չէին նաեւ {Ահարոնի} համար, որ նա ոսկեղէն հորթը չձուլէր, քո հրամանը

աճառեցին նորա խելացնոր եղբարքը։ Նախանձի՛ ձեռքով {Ահարոնին} եւ Մարիամին՝ այդ երկու հոգեշնորհ անձանց, սատանա

նդակոծել եկեղեցիքը, իսկ մյուս կողմից առաջընթացքը {ահացուցանելով} իտալական եկեղեցու վերանորոգությամբ, որ այսուհետե

տ, աղաչելու, որ բան չգրենք այդ հատուածի վերայ, {ահացուցանելով} եւ սպառնալով մեզ բոլոր դժոխքի արհաւիրքը: Երբ, կ

եւ ո՛չ առաւել, քան զայս հետամուտ եղեալ այնմ: {Ահաւասիկ} այսոքիկ են հանգամանք գործոյն, որոյ վասն կոչիմ եւ

մի խորհուրդ է իստակ սրտից, ինչպէս կամիք: " {Ահաւասիկ} Պարոններ " հանդէս էք գալիս, պարոն Իսահակեանց, "

անունով չորրորդ տետրակը (տպած Մոսկուա, 1858): {Ահաւասիկ}, կատարում եմ իմ խոստմունքս. այս նամակիս հետ ուղ

յլը պատրաստ են մի առանձին տուն բանալ Մարսէյլում: {Ահաւասիկ} Պ. Թիւսիւզեանի հասցէն: № 59, Boulevard de

քը յարմարեցուցած լինին ազգի էական օգուտների հետ: {Ահաւասիկ}, վերոգրեալ նամակի բառացի պատճէնը. Արգո

րծ եւ յուսահատ գործաւորներին եւ ասի. " Եղբա՛րք, {ահաւասիկ} երկրագունդի այսինչ կէտի վերայ ես ունէի երբեմն հող

է բոլոր տէրութեանց եկամուտի եւ ծախքի ցուցակները: {Ահաւասիկ} ամենահարուստ համարուած Անգլիոյ 1860 թուականի եկամ

300 Ֆրանկ Պակասորդ 49, 124, 685 Ֆրանկ: {Ահաւասիկ} Թիւրքիայի եւ թէ՛ արտաքին եւ թէ՛ ներքին պարտքի հաշ

նի-ելնի հեշտ ու յարմար Եւ կեր գտնի իրեն համար: {Ահաւասիկ} եւ կոյսը ` տարփագին Հրապոյրներով իր բիւր ու անբա

սքերիս անպաճոյճ ` Յայտնում ենք, որ չենք խաբում, {Ահաւասիկ} ապացոյց: Ադամն ուխտել էր անխաբ Չսխալուել մեղկօրէ

ք, որ ժանգոտ փարայի արժէք չունին մեր աչքում: {Ահաւասիկ} մէք կանգնած ենք այժմ, բաց հրապարակի վերայ եւ, թ

զած ազատութիւնը նուիրել եւ սրբել մեր արիւնով: {Ահաւասիկ} մեր դաւանութիւնը, որի մէջ տեսանում ենք ազգի փրկո

է նոյն ինքը ամենայն հայոց վեհափառ կաթողիկոսը: {Ահաւասիկ} մեր լինելոց քննիչը, ահաւասիկ պ. Այվազովսքին. ը

փառ կաթողիկոսը: Ահաւասիկ մեր լինելոց քննիչը, {ահաւասիկ} պ. Այվազովսքին. ըստ մասին: Եւ մի՞թէ այս անարատ

բնագիրը ուղղուել է պ. Չամուռճեանի վերայ: {Ահաւասիկ} պատճէնի պատճէնը: Ոստիկանութիւն յուլ

ւ դոցա կպչի Աւետարանի սպառնալիքը, որ ասում է. " {Ահաւասիկ} ես կ'ուղարկեմ ձեզ մարգարէներ, իմաստուններ եւ կար

է՝ ցոյց տալով Փարպեցու Պատմութեան 307-դ երեսը։ {Ահաւասիկ} Փարպեցու խօսքերը. " Եւ օրհնեալ զամենեսեան, նախ

տեղը ենթադրել են տալիս մի նոր հիմնարկութիւն։ {Ահաւասիկ} այդ տեղերը. " զի ամենայն կահիւ եւ կազմածով եթէ ս

ը Կորնթացոց երկրորդ թղթում չէ, այլ առաջնում, եւ {ահաւասիկ}. " Բնաւ եւ անուանի՛ իսկ 'ի ձեզ ընդէ՛ր պոռնկութիւ

թում, ուստի մենք գրեցինք " Յովհաննէս Առաքեալ"։ {Ահաւասիկ} բուն խօսքերն էլ. " Են մեղք, որ մահու չափ են. ո

հռչակել՝ առիթ առնելով նորա րոպէական ակամայ սխալը։ {Ահաւասիկ} բուն ճշմարտութիւնը։ Յիրաւ է, որ այս ականաւոր անձը

եւ ցոյց տայ: - Ներողութի՛ւն, - ասաց նա, - {ահաւասիկ} մուրհակը, բայց այսօր երեկոյին մի նամակ ստացայ ձե

ասէ։ Եւ ես ասեմ- ասես եւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ {Ահաւասիկ} երեքտասաներորդ Գրիգոր սրբազան պապն հրովարտակ եհան

ողութեան կամ խորհրդի: Չորս տող միայն յիշում եմ. {ահաւասիկ}. Նորին Նորին Նազարէթ Նորինը բաղջան էկիլ է

իւնն ենք խոստովանում: Կ՚ուզէի՞ն որ աւելի ասենք. {ահաւասիկ}. ուրիշ, նաեւ լուսաւոր ասուած, ազգերի բարոյական

, որով եւ ապրեցուցանել զգալոցն ազգ 'ի սպառնացեալ {ահաւոր} կորստենէ: Հուսացեալք եթէ ոչ անտեսեսցէ Տէրդ զա

ո՛չ արծաթագլուխ կայ եւ ո՛չ վարժապետք: Այս եւս մի {ահաւոր} խնդիր է, որի լուծումը որքան դժուարին եւ անհնարին

հեստականով լցնել նորա պակասը: Անգլիական ազգի այն {ահաւոր} գաղթականութիւնքը՝ Ամերիկա, Աւստրալիա, Հնդկաստա

թք, կորնչի անհետ, որպէս կաթիլ մի ի ծովու: Զայս {ահաւոր} ճշմարտութիւն խոստովանի ամբողջ Եւրոպա, եւ առ ի պա

ումն մանկտւոյն ի կրօնական մասին, եւ ահա պատգամքն {ահաւոր} աղճատեալ են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւորն է, զորով չկա

անքով վախճանեցուցին եւ որ, իւր վախճանի ժամանակ, {ահաւոր} նզովք գրեց հայոց կաթողիկոսի վերայ: Հայոց եկեղ

չ նիւթեր, նմանախօսական խրատներ, զգուշացուցիչ եւ {ահաւոր} այլաբանական ակնարկութիւններ, զորօրինակ բնութեան

ից: Մեք ընկղմուեցանք մի խոր գիշերի մէջ: Կայծակի {ահաւոր} փայլատակութեամբ հազիւ տեսանում էինք միմեանց, հազ

մութեամբ դիմում էին ծովի ափը ականատես լինելու այս {ահաւոր} տեսարանին: Ամենեքեան ողբում էին մեր կորուստը: Մ

ահէ ամենայն անբախտ ժողովրդի այսպիսի չարարուեստ եւ {ահաւոր} մարդերից: Ոչ, պարզամիտ մարդ, որ չկարողացար իմա

ւ իւր վերջին նպատակին: Կենսորինեան Կատոնից աւելի {ահաւոր} խորամանկութիւն, որով վճռում էր նա անբախտ Քարկեդո

բարկութիւն չունեցող Աստուածը դրդելով դէպի այնպիսի {ահաւոր} բարկութիւն շարժեց, որ ջրհեղեղ անէր բովանդակ երկր

րբին, խեղդեցին. որ թէ իր վախճանելու ժամանակ ինչ {ահաւոր} նզովք գրով դրել է գլխաւոր քահանաների վրայ, այդ,

յայտ յիշատակարան կայ այդ մասին։ " Եւ տեսիլ մի {ահաւոր} մարդոյ... եւ 'ի ձեռին իւրում ուռն մի մեծ ոսկի..

րբոյն՝ հեղձուցին. որոց ի ժամ վախճանին զի՞նչպիսի {ահաւոր} նզովս գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանդ ասացե

, ուր հաւատում ենք, թէ սերովբէներ սպասաւորում են {ահաւոր} աստուծոյ, որի առաջ եւ սոսկալի յանցանքներով դրոշմ

յրկենի, յորում զգլուխ խոնարհեալ յանդիման սեղանոյ {ահաւորին} աստուծոյ, ՚ի հրաշակերտ տաճարի մօրն մերոյ սրբոյ Է

ր նորա թշուառ ծնողը պիտոյ է պատասխան տայ Աստուծոյ {ահեղ} դատաստանի առաջեւ: Հայազգի՛ ծնողներ, զգուշաց

նելու աշխատութենից. թատրոնի բեմն է այն բարոյական {ահեղ} դատաստանը, ուր արդարութիւնը եւ յանցանքը, առանց

յաւել կամ պակաս կամ իցէ. այլայլողն պարտական լիցի {ահեղ} ատենին Քրիստոսի: Գոհանամ զքէն Տէր, զոր ետո

զտանջանս, եթէ կամ մնան միայն սպասելով վերջին եւ {ահեղ} դատաստանի: Այսպիսի խրթնութիւնք աղօտ արկանեն ի մի

Գընտակ ու վառօդ, Նիզակ, հրացան, {Ահեղ} թնդանօթ։ Թէ այսքան քո գալն Բերեց

յնուհետեւ ոչ եւս պիտոյ է վասն մեղաց պատարագ. այլ {ահեղ} ակնկալութիւն դատաստանին, եւ նախանձ հրոյն որ ուտի

իջեւանցու սրտից այնքան թռել է Աստուծոյ երկիւղը եւ {ահը}, ազգասիրութիւնը եւ վերջապէս զաւակասիրութիւնը (ո

հողի հետ: Նորա օգուտը եւ վնասը, նորա յոյսերը եւ {ահը}, - այդ բոլորը կապուած է վաճառանոցի (bourse) հետ

ում էինք մի պարզ կեանք միմեանց քաջալերելով ընդդէմ {ահի} եւ երկիւղի եւ սպառնալից թշուառութենների: Եւ միշտ

հսկաները բանտ դրուեցան. ես ինքս, այդ միջոցին, {ահի}, տագնապի մէջ էի, հազիւ կարողացայ կեանքս ազատել

եւ անգամ ծանրութիւն էին Պապական իշխանութեանը, որ {ահի} ու դողի մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութենից, մի անսո

լեցան: Կատաղած առիւծը վազեց մորին, մարդիկ {ահից} թաք կացան. Զարկեց շանթը, գոռաց երկինք, հե

արկացած գոռում է թէ " Դուռը բաց արեք ", Տիրանը, {ահից}, ծակերն է մտնում: Մնում է տակաւին Սօսի մօր, այ

պատրաստուեցաւ յայտարարութիւնը կարդալու, սատանան {ահուդողով}, որ ոչ ոքին չէր յայտնում, նստած էր գահի վերայ:

դէ չունիմ։ Ա՞յդ է քո շատ հարկաւոր գործը, խելքիդ {աղ} առնեմ. ո՛վ մարդ, տարիքդ քառասունից անցել են, ք

որ առաջ չէին հասկացել, եւ որոնք շատ տեղ, այո՛, {աղ} ու համ են տալիս գործին։ Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի

, որ առաջ չէին հասկացել եւ որոնք, այո՛, շատ տեղ {աղ} ու համ էին տալիս գործին: Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւել

զայս լատին ուսուցիչ ամենայն հոգեւորաց, հրամայեաց {աղա} Յարութիւն Ղալուպովի էարկադրել զեկեղեցականս՝ զնո

ԱՏՈՒՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ {ԱՂԱ} ԽԱՉԱՏՈԷՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ Ողորմածագոյն տէր, յԵրե

-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ չկա: Պատվելի Պողոս {աղա} Չոռնովին սիրո ողջույն, որդին ողջ է եւ առողջ, մի

ս եւս, դուն իս իմ պարունս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ {աղա} ջան, պահել իմ տանս եւ սպասում եմ հրամանիդ:

տիպուած է ասիական հին սովորութեամբ ամենայն մարդու {Աղա} ՛, Աղա՛ ասելով, գլուխները իւղել եւ անձը պահպանել

է ասիական հին սովորութեամբ ամենայն մարդու Աղա՛, {Աղա} ՛ ասելով, գլուխները իւղել եւ անձը պահպանել, բարե

ъ Բըռ, բըռ, բըռ, բըռ, խօսում ես, {Աղա} զատան չի սիրիլ, Ահա ասում եմ ես քեզ:

ок повешу. Hy, տէրտէր, как думаете? {Աղա} զատան էն կողմից Թոփերը բո՜ւխ կը թողնէ,

ում եմ. եթէ նա Մեղաւոր է, յանցաւոր, {Աղա} զատայի հետը էնպէս խօսել չէր կարող: Н

դապետ Պօղոս պէյի որդի Պետրոս պէյ Պոլիս, Միքայէլ {աղա} Արզումանեանին ` եղբայր տիկնոջ, որ է կառավարիչ աղ

մէկիցն էլ հրաժարուելով ասում է. " շնորհակալ եմ, {աղա} ՛... էն մի ոչխարն էլ քեզ բաշխեցի. թող ասեն ոչ

ել իւր անճոռնի լրագրի համարները՝ արծաթ ժողովելու {աղագաւ}: Այսպէս անմխիթար է իմ հայեացքը " Մեղուի " վերայ

զմատենիկն, ո՛չ դիպայ ես ՚ի Ռուսիա, հիւանդութեան {աղագաւ} զամիսս քանիս բացակայ լինելով յօտար պետութիւնս, ե

առաքելական եկեղեցւոյ: Ախորժեմք ուսանիլ, թէ է՞ր {աղագաւ} մասնաւոր կոչի եկեղեցի, եթէ միշտ եւ ընդ ամենայն տ

այն պատճառով, որ, երբ նորան արձակում էին, է՛ր {աղագաւ} չէր ասում, որ ես իմ վերակացուի պատուերն միայն լց

ը եւ կեանքը, եւ մարդկային ազգը ազատ կացուցանելու {աղագաւ}, ինքը մեռել է խաչի վերայ աւազակների մէջ: Նորա ք

իւր աւետարանական հպատակներից մի քանիքը չքացնելու {աղագաւ}, եւ որի յիշատակի համար մեդալիոններ կտրուեցան ու

ամենեւին, որպէս թուի ասիական իմն խորամանկութեան {աղագաւ}. վասն զի խոստովանելով զայլոցն արդարացի վաստակս ե

Իսկ " Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի թուի մեզ զբօսանաց {աղագաւ} յարուցեալ յաղագս պատուելի Մխիթարեան միաբանութեան

անց ամենեւին գիտակցութեան, անձնապահութեան եւ եթե {աղագաւ}, զի եթէ ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ լաւ եւս ուղղ

ապացուցութիւն մերոյս ուղղութեան կարծեաց, թէ ո՞յր {աղագս} ի բառնիլ ի միջոյ թարգմանչաց եւ նոցին աշակերտաց եւ

ւսանցքում `] Ի մասին կտակարարութեան Սարգիս Ծատուր {Աղաելեանի} 63. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ Հունիսի 26/8 հուլի

եռաց 136 " Մեղուին " [Նէապոլից] 30 137 Մկրտիչ {Աղաթոնին} 138 " Մեղուին " ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐ 1861 Լոնդոն[ից] ա

նական միայնությունը. մի կուխարկա (կերակուր եփող {աղախին} ) ունիմ անունով. շչի, կաշա գիտե, որ ես չեմ ուտ

մբ ապրել, քան թէ ծառայել մի մարդու տան մէջ որպէս {աղախին}, եւ այս է պատճառը, որ Նախիջեւանի մէջ ամենայն տե

ինքն աջնասն բոլորն անպակաս յանձնեսցեն թաֆսիլով իմ {աղախին} Աննային. եւ յիմ մահուան օրէն սկսեալ որքան եւ կեն

բնակեսցի առանց քրէհի մինչեւ իւր մահն, եւ իմ մօրս {աղախին} Սուզային եւս յիւր կառավարութիւնումն պահեսցէ յիշեա

եւ. " Քա՛, ինձ տուր, ես քո աղպոր ղարաւաշն եմ ( {աղախին} ), - ասում է նա, - նրա ազիզ խաթէր համար թէկուզ քա

անաւանդ շատանում է եւ զօրանում է գարնան ժամանակ, {աղախինը} պ. Մարկոսի ներս մտաւ սորա սենեակը: Պ. Մարկոսը

ս մտանելու պատճառը: Այս միջոցին մօտեցել էր նորան {աղախինը} եւ յառաջ քան թէ պ. Մարկոսը աւարտել էր իւր հարցմո

ական մեծակշիռ բան էր, սկսեց հագնել իւր զգեստքը: {Աղախինը} պատրաստելով թէյի մեքենան ներս բերեց եւ դրեց սեղան

լինէր, ո՞վ գիտէ, կարելի է, որ մայրը, որոնելով {աղախինը} նորա բացակայութեան ժամանակ, հարցանէր նորանից նոր

ժամանակ, հարցանէր նորանից նորա գալուց յետոյ, եւ {աղախինը} սխալմամբ, կամ իւր անձը արդարացնելու համար ասէր,

րկայի մէջ, որի մասին խօսում էին: Այս միջոցին {աղախինը} ներս բերեց թէյի մեքենան. Մանուշակը վեր կացաւ տեղ

նից եւ անցանելով խոհարանից, ուր խոր քնով քնած էր {աղախինը}, կամաց բացեց դուռը եւ դուրս եկաւ բակը... Մ

եքենաբար եւ առանց գիտակցութեան: Այս միջոցին, {աղախինը} ներս մտաւ մի նամակ ձեռքին, Թիւթիւնճի-օղլուն շտապ

ւպլի երծաթ դրամ. այլեւս ունեցածս Սուֆիայ անմաւոր {աղախինն} քինչ դատաստանաւ ամենայն տվել եւ թողլով վասն ապրել

տեսակ ծառայութիւնք կատարւում են ռուս ծառաների եւ {աղախինների} ձեռքով: Ի՛նչպէս կարելի է, որ Հայ կինը, թէեւ հա

զինուորներին: Ինքեանք հոգացին իւրեանց պիտոյքը եւ {աղախիններից} չպաշտուեցան. մարդ չկար նոցա ձեռքին ջուր ածող կամ

ք էր, բայց մեր ժամանակներումը մինչեւ անգամ բոլոր {աղախինքը} գիտեն առանց սատանայի գործակցութեանը. բայց բոլորի

էս է, որ ոչ ոք արժանի չէ համարում խօսել իմ հետ. {աղախինքը} կամ սպասաւորքը զզուելով տալիս են ինձ մի բաժակ արա

մասին խօսում ենք այստեղ, տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն {աղախնի} հետ միասին իջած էր տան գետնատունը, տնտեսական գոր

ատարիմ, որին կարողանար այսպիսի գաղտնիք հաւատալ, {աղախնի} հետ չէր կարող ուղարկել, որովհետեւ մօր հետ պարապա

խը փըտած։ " Աղջի՛, - գոռում է նա իւր {աղախնին}, - " Ժամը քանի՞սն է, մօ՞տ է կեսօրին"։

Այլ ի չարէն զիս փրկեա՛, Զորդի Քո {աղախնոյ}, Ում սիրտ ետուր սիրալիր Եւ զսուրբ խաչ

վրայ, Իսկ ինձ չարից դու փրկի՜ր, Որդուն քո հեզ {աղախնու}, Ում սիրտ տուիր սիրով լի Եւ սուրբ խաչը կրելու -

ց աչքերը եւ երեսը շփելով հարց արեց քնից վեր կացած {աղախնու} ներս մտանելու պատճառը: Այս միջոցին մօտեցել էր նո

ուն աւարտելով իւր գործը գետնատնումը եւ հրամայելով {աղախնուն} դնել թէյի մեքենան, վեր ելաւ սանդուղքից լերդագոյն

ել եւ թողլով վասն ապրելեաց մին տուն հանդերձ երկու {աղածին} եւ ընդ նմին իւր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ եւ դրամն

ութեամբ քնելով նորա վերայ մահճի մէջ: Ողբ, լաց, {աղաղակ}, բայց այդ բոլորը չէին կարող յարութիւն տալ մեռած

տեսանում էի խուռն բազմութիւն կատաղիների՝ ձայն, {աղաղակ}, խռովութիւն, էշաֆոտ, դահիճ եւ երկու կտրուած ու

: Եւ մինչ, բնականաբար կտրւում են, եւ ահա ողբ, {աղաղակ}, տառապանք, սով եւ մահ: Վաճառականութիւնը եւ արո

եր շինեցին, փողոցների սալայատակները կողոպտեցին, {աղաղակ}, խռովութիւն: - Ի՛նչ բանի վերայ էք: -

ով լիք է, Որոյ մէջը ամենայն օր Ձայն, {աղաղակ} է: Լսարանն է այն Ընտիր տեղը, Ո

արտիզի մէջ. մարդ չկայ, Ոչ մի տեղից ձայն, {աղաղակ} չէ լսւում. Միայն հեռուից հասանում է ականջիս

եցկաշէն աւազան, Ուր գործում էր ջուրը այնքան {աղաղակ}: Երբ մօտեցայ աւազանին, ի՛նչ տեսնեմ

յի գահի ոտքումը: Ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն կամ {աղաղակ}, ամենեքին լռուել էին դժոխային լռութեամբ, որովհե

հետ գնաց դէպի դուռը, որ անզգուշաբար զարկելով եւ {աղաղակ} հանելով, դարձուց պարոնի ուշադրութիւնը դէպի այն կ

, սեղանի պատրաստութիւն, երաժիշտներ, բայց ձայն, {աղաղակ}, ամենեւին: Տեսանում է մի գեղեցիկ կին, պառկա

ափւում էր երկնքից, ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն, {աղաղակ}, բացի անձրեւի պղպջակների պատառուելու ձայնից: Առ

արիան շփոթուած այս սպանութեան երեսից, կամենում է {աղաղակ} բառնալ, բայց սրածայր դաշնակը կապում է նորա լեզու

քրիստոնէութիւն։ Այս միջոցին վերկացաւ մի անսովոր {աղաղակ}, Իգնատիոսի սենեակի պատուհանները դուրս ընկան, Սա

ue et unum colloquium)) երեւակայել լաց, սուգ {աղաղակ}, ծուխ, ծծումբ, խղճի որդունքը եւ այլն եւ այլն։

ւնը ոտք չէ կոխել ազգի մէջ, գոնէ լսւում է մի խուլ {աղաղակ} այսքան դարերով անգործ եւ կաթուածահար թոքերի կիսակ

թէ ուզում էր իր սիրականին տեսնել, հերիք էր որ մի {աղաղակ} բարձրացնէր, թէ մորմը խայթեց: Իսկոյն, բոլոր բան

ամբուեցաւ երակներիս մէջ, փաթաթուեցայ նորա վզին՝ {աղաղակելով}. " Եւ ես Հա՛յ եմ, եւ ես Հայ, մեր սիրական Հայեր

խտապարտութիւն իմ առ Ձերոյին գերազանցութիւնս: {Աղաղակեմ} այսօր, աղաղակեցից եւ յապայն, թէ Ձեր գերազանցութ

ստեան քում բերանք մեր եւ սիրտք լցեալ խնդութեամբ, {աղաղակեն}. " Օրհնեալ եկեալ յանուն Տեառն, օրհնեալ, որ գաս

ս էի այն մարդու փորը կրակ ձգողը: - Լսի՛ր, - {աղաղակեց} Պ. Բէգզադէն՝ աջ ձեռքը դէպի յառաջ պարզելով օդի մ

քերը բժշկելու... - Արձակուրդ չկա՛յ քեզ, - {աղաղակեց} դեւերի զարհուրելի թագաւորը: - Նախ, որ դու արժան

արտասուք աչքերում եւ հեկեկանքից ընդհատուած ձայնով {աղաղակեց}. - ոսկին ծոցումս է... Շաքարեանցի ականջին

վ եւ սաստկութեամբ փաթաթուեցայ նորա վզին եւ այնպէս {աղաղակեցի}, որ իմ նոյն իսկ ձայնից զարթելով քնից, չէի կարող

եծ տարաբաղդութեան սկիզբը: - Խալիլ նայի՞բ, - {աղաղակեցին} Լեզգիները միաձայն, - նա, որ կամէր դաւաճանել Մեծ

. բոլոր ներկայ գտանուողքը հպատակօրէն գլուխ տալով {աղաղակեցին} միաձայն, - ապրի՛ տէր սատանան. բայց նոցա ձայնը ո

.. փռնգաց բարձր ձայնով: Բոլոր դեւերը ցած ձայնով {աղաղակեցին} - ապրի՛ք. իսկ Բրուսսելի օրագիրները միւս օրը հրատ

առ Ձերոյին գերազանցութիւնս: Աղաղակեմ այսօր, {աղաղակեցից} եւ յապայն, թէ Ձեր գերազանցութիւն ոգեւորեալ ազգաս

յսմհետէ, զի սա է ժողովուրդ եւ խաշն արօտի քո, որ {աղաղակէ} առ քեզ հոգւով. " Ովսաննայ բարձրելոյդ"։ Ընկալ ի

րէր քարոզել Այվազովսքին, մինչդեռ ՚ի վերայ տանեաց {աղաղակէր} ՚ի Փարիզ. " Մինչեւ ՚ի մահ կաթոլիկ պիտի մնամ ".

հայոց եւ ո՛չ առ երես նետեալ զսքեմ աբեղայութեան՝ {աղաղակէր} ռամկախօսութիւն լինել իսկ, միւս ոմն փիլիսոփայ քան

ականութեան եւ անխելքութեան։ " Ձեւաւոր ազատութեան {աղաղակը} եւ փայլը, -թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը ասո

չլսո՛ղ լինելով՝ արհամարհում են Ամբակում մարգարէի {աղաղակը}, մանաւանդ թէ աղաղակով։ Եւ յօժարութեամբ գուց

երաբերում, մարգարէի՞ն, թէ աղաղակին, ուսին մենք {աղաղակը} վերստին կրկնեցինք։ Բո՛ւն հին լեզուի մէջ էլ սո

բերում: Երբ որ վերեւում յիշուած, մեզ անլսելի, {աղաղակը} դադարեցաւ, դուրս եկաւ Լուկուլլոսը բռնած ունենալո

յ մի բան ընկաւ դժոխքի դուռից ծծումբի լճի մէջ նոյն {աղաղակը} գործելով, որ պատճառում է մի գերան, ջրի մէջ ընկն

ւ աչքս դարձնելով դէպի այն կողմը, որտեղից լսել էի {աղաղակը} կամ շարժողութեան ձայնը, այն սիրած աղջիկս, ուրու

Կայծակի թունդը, մրրկի ձայնը. Խուլ {աղաղակը} կատաղի ծովի Միախառնուեցան վերջին ձայնի հետ,

ում էր պահապանի հետ, Հենրիկոս III-ը, լսելով այս {աղաղակը}, կանչեց պատուհանից, որ բաց էր. " Ներս թողեցէ՛ք

եց թագաւորի կուրծքը։ Պահապանքը, լսելով թագաւորի {աղաղակը}, ներս վազեցին եւ, տեսանելով թագաւորը արեան մէջ

, տղոց ճեռ ու ճօճանակները, պառաւների բարձրախօս {աղաղակը}, երիտասարդ տղոց աղջիկ տեսնելու համար ժամի դռանը

աւանդ թէ նովաւ " (եր. 50)։ Մենք այս դերանունը {աղաղակի} տեղ դրուած հասկանալով թարգմանեցինք. եւ որովհետեւ

յլութեան մէջ, մանաւանդ անդադար ամբոխմունքների եւ {աղաղակի} պատճառով, նա չ'կարողացաւ ստանալ մի հիմնաւոր կրթո

այի բարկութեան, տղոց ճեռերի եւ ճօճանակների հանած {աղաղակի} համար, քահանայի բնաւորութեան հարազատութեանը մենք

հասկանալ, թէ ո՛ւմ է վերաբերում, մարգարէի՞ն, թէ {աղաղակին}, ուսին մենք աղաղակը վերստին կրկնեցինք։ Բո՛ւն

էի մտածութեան մէջ, յանկարծ մի շարժողութենից, մի {աղաղակից} դուրս գալով այդ խոր մտածութեան միջից եւ աչքս դարձ

ւ սուր ձայն ունենայ․ նա եզրափակում էր այսպէս նորա {աղաղակից}, որ արձակել էր անտառի մէջ, պ. Շաքարեանցի երեւե

կերպ, քան խոսել են նրանից 2000 տարի առաջ: Ահա՛ {աղաղակող} եւ՝ նոր լեզուն գործածության մեջ մտցնելու մեր սկզ

ւմ է նա գրկիս միջից փախուստ տալ, Եւ բարձրացնում {աղաղակող} ձայնը - զո՜ւր, Սեղմել եմ ես նրա մարմինը ամուր:

ու նրա բովանդակությունը, աչքաթող անելով մեր դարի {աղաղակող} պահանջները եւ մտավոր քաղցից մեռնող հայ երիտասարդո

Հայերի վրայ վաղուց ի վեր Թուրքիայում ծանրացած {աղաղակող} անկարգութիւնները Արեւելեան պատերազմից յետոյ ծայրա

արհում են Ամբակում մարգարէի աղաղակը, մանաւանդ թէ {աղաղակով} ։ Եւ յօժարութեամբ գուցէ միտքդ բերես, Գիւտ կա

ն լինում եւ միաձայն խնդրուածքներով եւ արտասուալից {աղաղակով} խնդրում են Փրկչից. " Խօ՛սք տուր, - ասում են, - շ

երի, դուրս պրծած դժոխքի աջ կողմից, խառն ի խուռն {աղաղակով} գալիս էին դէպի սատանայի գահը: Նոցա մէջ երեւում է

այտնի յայտնի քրթմնջում էր նորա մասին եւ շատ անգամ {աղաղակով} վիրաւորում էր նորան։ Չ'նայելով իւր փայլուն շնորհ

: Կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ Գառիբայլդի, անլուռ {աղաղակում} է հասարակ ժողովուրդը. կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ Վիկ

է լինում՝ Արամազդի երեսը տեսանելով: Գոռում է, {աղաղակում} է նա, բայց, ինչպէս տեսանում եմ, կռիւը Աթենասի

Զարթնում է Ազուչենան եւ, չտեսանելով իւր որդին, {աղաղակում} է... Նորան ասում են, թէ տարան Մանրիկօն գլխատելո

, թէ ինձ հարկաւոր է այլ ճար... " Ո՜չ, ո՜չ ", - {աղաղակում} եմ ես: " Դու չգիտես, - պատասխանում են սրբապիղծք

պէս բոլորովին լուռ է մնում: Երիտասարդը գրում է, {աղաղակում} է տարիներով, բայց լսող չկայ։ Գրում է նա եւ շատ

, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր խանութի մէջ: Տղան {աղաղակում} է, եթէ չկամիս իմ ծառայութիւնը, ուրեմն իմ տեղը ո

ռ նա պարտական էր Բէգզադէին 76 մանէթ: Գործակատարը {աղաղակում} է այս անիրաւութեան ընդդէմ, բայց լսող չկայ: Բէգզ

, սարսափում էի Յակովբոսի պէս ահագին մարդուց, որ {աղաղակում} է. " թէ շատ վարդապետներ մի՛ լինիք, ե՛ղբայրներ,

արեցէք Քրիստոսի օրէնքը"։ Իսկ դա նորա հակառակն է {աղաղակում}. " Ո՞ւր ես գալիս, չե՛մ ուզում, համարձակութիւն

ւթեամբ: Մի քանի ուսանողներ եւ օրէնքի վարդապետներ {աղաղակում} են, քարոզում են, բայց այդ ոչինչ ներգործութիւն չ

ը, որպէս պոչատ աղուէս: Սոքա բոլորը գանչում են, {աղաղակում} են, կռւում են, սպառնում են, դիւահարւում են, կ

ազգի խեղճ ողորմելի զաւակները, որոնց մասին այսքան {աղաղակում} են օրագիրքը եւ հեղինակները: - Ի սէր Աստուծոյ

, հնազանդուիլ եւ հպատակուիլ այն ձայնին, որ բարձր {աղաղակում} է՝ " անսխալ եմ ", ո՞ր խելապատակումը ուղեղ ունեց

ջադիմութեան: Քաջ Լամբրոնացին մի ուրիշ դիպուածով {աղաղակում} է. " զմանկունս ծնեալ մեզ ի քաղդէացւոց սերմանէն զ

ուն. լեզուն որ չըլի՝ մարդ ընչի՞ նման կ'ըլի ", - {աղաղակում} է նահատակ Աբովեանը։ Եւ արդարեւ, բանը Աստուած

ն, այդպիսի գործողությունից հետո նրան անհրաժեշտ է {աղաղային} որեւէ բաղադրությամբ խառն քլորակրի հագեցած լուծույ

ց անախորժ հոտը, իսկ երկրորդ՝ մեր հարգելի թառաֆը {աղաղային} կդառնա, այն ժամանակ ոչ մի խոնավություն չի ազդի ն

ն չի ազդի նրա վրա: Առանց այդ արշավի նա երբեք չէր {աղաղավորվի}. ահա մի ապացույց եւս այն բանի, որ " չիք չարիք,

ասեալ են առ Նախիջեւանայ քաղաքական գլուխ ազնուական {աղայ} Յարութիւն Խալիպովն սակս քննութեան, որպէս եւ նորի

նալի միջնորդութենէ սրբազան հօրն մերոյ առ քաջափայլ {աղայ} Լազարեան վերազինս զարդիս ժամ է ինձ աւետարանել ձեզ

ապետութեան գրեալ որպէս թէ ի նորին գերազանցութենէ {աղայ} Խաչատրոյ Լազարեանց. ի նմին իսկ րոպէի մատոյց զայն

այնորիկ գրութեան ուղղակի նորին վեհ գերազանցութեան {աղայ} Խաչատրոյ Յովակիմեան Լազարեանց։ Այլ Նորին Բարձր Ս

մականիք նորին բարձր սրբազնութեան յանուն վեհազնեայ {աղայ} Յովհաննու եւ Ձեր գերազանցութեան եւս եւ յանուն նոր

ՒՐ ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ {ԱՂԱՅ} ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԱՂԱՅ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ Ողորմած

ԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ {ԱՂԱՅ} ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ Ողորմած տեարք եւ անմահ բա

ցաւ աղիւսակերտ, եռայարկ եւ բազմասենեակ, արդեամբ {աղայ} Մկրտչի ` արդէն հանգուցելոյ, եւ ջանասիրութեամբ աղ

այ Մկրտչի ` արդէն հանգուցելոյ, եւ ջանասիրութեամբ {աղայ} Խաչատուրի Ղռմաճեանց (որ գրել է Ղռմզանց), յորու

թանք մենք խանութը բարեւ կուտանք ամենուն Եթէ {աղայ} ՝ իշխան՝ անձինք՝ մեզիմէն պատիւ կառնուն, Փ

տ եղիք, միայն վասն սրբազանին միամտության Կարապետ {աղայեն} մեկ թուղթ առեք, որ իրեն կատարյալ չարած եդ չի դար

, որ սրբազան Հայրն ձեր գիրն ստանալով, կրկին գրեց {աղայենց} եւ անդառնալի միջնորդեց, որ անպատճառ ընդունին, ե

տ Միշտ լաւ լինէր ինչպէս էր, Ведь միշտ {Աղայի} մօտը Նրա վէգը ալչու էր: Что тогда мне

ն էր, մանաւանդ Նախիջեւան գալուց յետոյ, Խաչատուր {աղայի} ղահուէտնումը... Շահումեանցը երկարահասակ, չ

ճշմարի՛տ, ես շատ խելօք մարդիկ տեսել էի Խաչատուր {աղայի} ղահուէտնումը, բայց այդպիսի խօսքեր լսած չէի: Ասա

թէ զանազան պատճառներ ուշացրել էին նորան Խաչատուր {աղայի} ղահուէտնումը, եւ յետոյ ճաշի ժամանակը կորուսանելո

իման 'ի (Դեսերդացիօնէ) գրոց Սեղբոսեան Յովհաննէս {աղայի}, եւ 'ի Վահան հաւատոյ գրոց եւ 'ի յընդարձակ Աստուա

յր պատասխանի ամենայն խնդրոց, միաբանութեամբ Պօղոս {աղայի} Սեբաստեան գրէր առ Կոստանդի՛՛ (գուցէ 'ի Կոստանդնո

, չոքան 'ի Ենի-խափու, խաբեալ 'ի բանից Յովհաննէս {աղայի} Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հրաման ետ երթալոյ, երբ նա

կրորդում նուագի չոքան պարտաւորեալք 'ի բանից Մաթոս {աղայի} Ալլահվերտեան, որ յայնմ ժամանակի գլխաւոր ծանօթն է

ութիւնը եւ շատ քնքուշ կերպով խայտառակում է Բագրատ {աղայի} խաբեբայութիւնը եւ նենգութիւնը: Նա այն մէկիցն էլ

դիպչի էլ, գա՛յ էլ, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ {աղայի} գլուխը խնամի Յարութիւնի գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի

իրելի Գրիգոր եղբայր, մեք թեպետ անցյալներն Մանուկ {աղային} գրեցինք պատկերը չօծվելու համար, մենք գիտեինք նոց

ն սկիզբն, որ դուրս մնացել է, պատճառն է Խաչատուր {աղային} Պետերբուրգ չիգտնուիլն, որ գնացել էր զակրանից, ե

Знать я его не хочу. Hy, ես կ՚ասեմ {Աղային}, Ինչ ժամանակ նա կը գայ, Республика в

իում 'ի ժողովն Մանուկեանց եհարց եղբայր նորա Մաթոս {աղայն} - 'ի Վահանի- ասէ- որպէս լսեմ, գրեալ է կարգ դարուց

այլս։ Չեւ իմ աւարտեալ զխօսս, ասէ ցիս Մանուկ {աղայն}, - վարդապետութիւն ձեր յօրինեաց գիրք ընդդէմ Հայոց

անեն անմահ բարերարքն ազգիս, երկոքին ամոլակիցքն, {աղայք} Լազարեանք թէ զորդին ձեր զՅարութիւնն ըստ յարգելի մ

յութեան աշխարհիս եւ ա՛զատութեան եղեւ մեզ առիթ տէր {Աղան} քո տեառն քեռի էր " (եր. 41)։ Երրորդ, որ ա

իւնք. այսչափ։ § 24. Բնագրում ասած է. " Տէր {Աղան} քո Տեառն քեռի էր " (եր. 41)։ Եթէ քեռի խօսքը պ

ւիկը, եւ Աշուշայի կինը՝ Անոյշ-Վռամը, քոյրեր են {Աղան} եւ Մերհուժան) Արծրունիներին. պատճառ, Աղանի հա

նձել եւ ինքը Լոյոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, Յակոբ {աղան}, նոյնպէս զոհւում է մի ջլային տենդի, որ առաջացել

եղած կը լինէր. բայց ո՜ւր է: Նոյնպէս Բագրատ {աղան} (եր. 139-140), Սօսի անունով երեք ոչխար է առնո

տմութեան մէջ ինքն էլ ասում է իր համար, " աշակերտ {Աղանայ} Արծրունւոյ ", բայց եւ այնպէս, որպէս թէ աշակերտո

ա, եւ յետ մահու նոցին աշակերտեալ եղեւ երանելւոյն {Աղանայ} "։ (Հատ. Ա., եր. 540)։ Մէկը հարցնէ, թէ,

պէս է խօսում. " Գնացեալ աշակերտեցաւ Ղազար առ ոտս {Աղանայ}, որ եւ քեռի գոլով Վահանայ Մամիկոնենի ընկալաւ զպա

եր, մեռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ... իսկ երանելւոյն {Աղանայ} Արծրունւոյ որդւոյ Վասակայ դարձեալ 'ի Յունաց աշխար

զեկեղեցին Հայոց եւ նախատել, եւ արհամարհել զնորին {աղանդ} միանգամայն եւ զխաբեբայութիւն նորային դասալիք աբեղ

լ ոք ի մերոց հոգեւորական եղբարց, որ խոտէր զնորին {աղանդ} եւ խաբեբայութիւն ի հրապարակի, ո՛չ մի անգամ հասոյ

այ նոցա մէջ, արդա՛րեւ արժա՛ն էր, որ ա՛յդպիսի մի {աղանդ} բուսանէր, առասպելի ասածին համեմատ, թէ " Խո՛զի պ

, թողութիւն չի ստանայ։ Դարձեալ ասում էին. " {Աղանդաւո՛ր} է"։ Եւ այս բանը աշխատում էին շուտ շուտ ամենին յ

բ վարդապետաց, որք կամ էին բնաջինջ առնել զայնպիսի {աղանդաւոր} ի քաղաքաց իւրեանց, այլ կուրացեալքն նախանձու հերք

Փաթաղիկէս անունով հռչակեցին, իսկ Ղազար Փարպեցին {աղանդաւոր}: Փարպեցին, այս բոլորը մանրամասն պատմելուց յ

ը սո՛ւրբ մարդոց, որ Սուրբ Հոգու զէնքով զինուած, {աղանդաւոր} վարդապետութեանց հոգեսպան սուրերը այդ վարդապետութի

արդացողը կը հասկանայ։ Բայց ես թէ՛եւ այդ տեսակ {աղանդաւորներից} մի մարդ գիտէի, սա՛կայն, լոկ համբաւի վրայ հիմնել

եւ ցանկականի համբերութեան մէջ։ Իսկ Հայոց աշխարհի {աղանդը}, որ ասո՛ւմ են, մի հիմնադրի անուն չունի իր վրայ

թեանը, որպէս մի թերի բանի վրայ նայել էին տալիս։ {Աղանդի} անո՛ւնն անգամ, որով այդ յանդուգն մարդիկը բամբասո

նէր այս կոնդակը, եւ թէ Քենելը հետեւող էր Յանսէնի {աղանդին} ։ Ֆրանսիացոց եպիսկոպոսները պահանջեցին, որ Պապը բ

ն՝ թուղու մեզ զերկասիրութիւն իւր մակագրեալ " Եղծ {աղանդոց} " ի չորս հատուածս տրոհեալ. առաջինն՝ ընդդէմ հեթա

կ ձեւի վրայ, որով խօսում է եւ պատմում է մեզ, որ {Աղանը}, Վահանին քեռի լինելով, ընդունել է սիրով նորա խա

է Աղանին այս բանից յետոյ, որովհետեւ ասում է, թէ {Աղանը} ընդունեց նորան որպէս իր ազգակցի խաղակից։ Մենք

(Թուղթ, եր. 65)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ {Աղանը} կրօնաւորուելուց եւ Գողթն գաւառում Ս. Մեսրոպի կաց

ագաւորեց 457-ին։ Աղանի հայրը մեռաւ Լեւոնի օրով։ {Աղանը} Հայաստան վերադարձաւ հօր մահից յետոյ, ուրեմն՝ ան

մ է Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ։ Մեզ թւում է, թէ {Աղանը} թէեւ եղել է Փարպեցու դաստիարակութեան գլխաւոր ուղղ

ին, իր Պատմութեան մէջ (եր. 14) վկայում է, թէ {Աղանը} Վասակ Արծրունու որդի է, եւ թէ Մերհուժանը՝ Աղանի

զկնի յերկար մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից " {Աղանի} մօտ։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին " անդստին

եւ այլն։ Լեւոն առաջին կայսրն թագաւորեց 457-ին։ {Աղանի} հայրը մեռաւ Լեւոնի օրով։ Աղանը Հայաստան վերադարձ

են Աղան եւ Մերհուժան) Արծրունիներին. պատճառ, {Աղանի} հայրը Վասակ Արծրունին լինելը, որպէս նաեւ Մերհուժ

Աղանը Վասակ Արծրունու որդի է, եւ թէ Մերհուժանը՝ {Աղանի} եղբայրը (եր. 108)։ Երկրորդ՝ Արծրունեաց տո

նին իր պատմութեան 75, 76, 80 եւ 91 երեսներում, {Աղանի} մասին մի քանի տեղեկութիւնք աւելի տալով մեզ, կրկն

ի հետ։ Այս պատուական Մերհուժան Արծրունին՝ երանելի {Աղանի} եղբայրը, ինչպէս պատմում է Փարպեցին (Պատմ. եր. 108

ւական որդու անունը դրել է Մեհրուժան։ Թող նմանի նա {Աղանի} եղբօր Մեհրուժանին։ Մեզ թւում է, թէ

պեցին (Աշուշայի տանից դուրս եկած) աշակերտուեցաւ {Աղանին} եւ " զկնի յերկար մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տա

պ. Էմինը ընդունում է, որ Փարպեցին աշակերտուել է {Աղանին} այս բանից յետոյ, որովհետեւ ասում է, թէ Աղանը ըն

Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան ժամանակ մնաց Փարպեցին {Աղանին} աշակերտ եւ ե՞րբ գնաց Յունաստան, բայց պ. Էմինը ը

եւ Փարպեցուն 457 թուականից յետոյ մի քանի տարի էլ {Աղանին} աշակերտութիւն արած ընդունելով, յետոյ Յունաստան է

պիտի ասենք, որ այդ առաքինի մարդը աշակերտ է եղել {Աղանին} եւ ոչ՝ Մեծ Թարգմանչաց։ Փարպեցին թէ՛ Պատմութեան

մէջ պարզապէս ասում է, թէ ինքը աշակերտ է երանելի {Աղանին}, թէ սա է եղել Ղազարի ազատութեան պատճառը, թէ իր

Վասակ Արծրունին լինելը, որպէս նաեւ Մերհուժանի՝ {Աղանին} եղբայր լինելը տարակոյսի ենթակայ խնդիր չէ։ Նախ,

իտենք, որ Փարպեցին ստոյգ եւ սուրբ հաւատը ուսել է {Աղանից} տղայութեան ժամանակ. " սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, զոր

արի ազատութեան պատճառը, թէ իր տղայութեան ժամանակ {Աղանից} է ուսել Սուրբ հաւատը, թէ Աղանն է նորան պարեգօտ հ

ց պարեգօտով որոշող եւ ազատութեան պատճառ եղողը Տէր {Աղանն} էր՝ Տիրոջդ մօրեղբայրը։ Այդ պատճառով, Հայերի մ

ին Վարդանանց պատերազմից անմիջապէս յետոյ, գուցէ՝ {Աղանն} էլ նոցա հետ) եւ Յունաստանից վերադարձել է 457-ից

այութեան ժամանակ Աղանից է ուսել Սուրբ հաւատը, թէ {Աղանն} է նորան պարեգօտ հագցրել։ Փարպեցին, եթէ նաեւ մի

ուցանել առ իս զոր նա ընկալաւ կամակար: Այժմիկ {աղաչանք} իմ այս կան. յետ տեսանելոյ զհաշիւսն եւ ստանալոյ զ

: Այս ողորմելի դրութիւնը ազգի, նորա արտասուքը եւ {աղաչանքը} մոռացուած չէին նախախնամութեան աթոռի առաջեւ. ազգի

գործը աւարտել: Բէգզադէն, երկար ժամանակ այս {աղաչանքին} եւս ականջ չդնելով, թողնում է երիտասարդը վերջին յ

արդ մարդիկը, երթալով իւրեանց հայրենիքը եւ ծնողաց {աղաչանքին} ականջ դնելով, կամ գուցէ դեռեւս աշխարհի ապագայ փա

ած, աղաչում էին յանձն առնուլ, համաձայնեցաւ նոցա {աղաչանքին} եւ յանձն առաւ Յիսուսեան Կարգի Գեներալութեան իշխան

ննեայ պատերազմումը Վարոնի ընդդէմ: Այն մարդը {աղաչաւոր} եւ բարեխօս դառնալով այս ապաշնորհին, հաւանեցրեց ք

ն կտակակատարութիւնք կամ վիճակ հրիտակացն, յայնժամ {աղաչել} աղաչեմ, ի հաշիւ իմ, թղթակցիլ ընդ որոց արժան իցէ

rien". Béranger Զայս մի եւ եթ կանխեմք {աղաչել}, զի մի՛ ոք համարեսցի եթէ եւ մեք առ հայկաբանս կամ

եւ ընդ ձեռն յիշմանս եւ նուիրման հացին եւ գինւոյն {աղաչել} զմարդասիրութիւն նորա: Գոյափոխութիւն հացին ՚ի ճշմ

բայց ինձ պէտք էր իսկոյն ոտքդ ընկնել, արտասուքով {աղաչել} եւ այդ վանքի հոգաբարձութիւնից հեռու փախչել։ Այն

ուրհանդակաւ յանուն արգոյ պարոնի Հայրապետեանց: {Աղաչելով} զՁեզ աներկբայ լինել ՚ի մշտական յարգութեան իմ առ Ձ

ութեանդ են, ես զիմ կատարեցի զպարտականութիւն: {Աղաչելով} զօրհնութիւն վեհափառ հայրապետիդ ի գլուխ իմ, մնամ

ունիք տոմսակ կտրել եւ տալ ում եւ իցե: Վերստին {աղաչելով} Ձեր ժիր հոգաբարձությունը այս գործի մասին, խնդրեմ

րության մասին, ուղարկում եմ Ձեզ մի համառոտ բան, {աղաչելով}, որ մի փոքր տեղ տաք նորան Ձեր լրագրի մեջ: Հա

Պաւղոսը, Եփեսոսի մէջ հաւատացեալներին գրում էր՝ {աղաչելով}, թէ. " Աղօ՛թք արէք եւ իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տ

ոյ տիկնոջ Աւագի զմիտսն ոչ ծանուցին առ ժամայն. նա {աղաչելով} զերանելի մայրն հոգացեալ իբրեւ զեղբայրս 'ի վերայ ե

թարց ընկալնուլ զվարձն աշխատանաց: Երկրորդ, {աղաչելովն} Յիսուսի, օրումս առաջ դրվեցայ ելանելոյ աստի ծովով

չե՛նք, բարեմտութենից շարժուած եկել էր մեզ մօտ, {աղաչելու}, որ բան չգրենք այդ հատուածի վերայ, ահացուցանելո

շնամիք: Բարեհաճեսցի Ձերոյին բարձր սրբազնութիւն, {աղաչեմ} միջնորդել ուր հարկն է ազատ կացուցանել զիս յայսման

յլ ազգ լիցի վախճան նպատակիս: Պատկառ ակնածութեամբ {աղաչեմ} զՍինօդն, իբրու ողորմեալ աղքատութեան եւ թշուառութ

ւ զոտն փոխ մի, ի մեռեալ վիճակէ՝ ի կենդանատուն: {Աղաչեմ} ընդունել զլիաբերան իմս գոհաբանութիւն, նշան երախտ

աքին գործոց, ի տեղեկութիւն Ձեր: Ընկալարուք, {աղաչեմ}, զանկեղծ հաւաստիս իմոյ առ Ձեզ կատարեալ յարգութեա

կատարութիւնք կամ վիճակ հրիտակացն, յայնժամ աղաչել {աղաչեմ}, ի հաշիւ իմ, թղթակցիլ ընդ որոց արժան իցէ, ՚ի Մ

ք տալ ինձ զխնդրեալն տեղեկութիւն: Ընկալարուք, {աղաչեմ}, զհաւաստիս անկեղծ յարգութեանս, որով ցանկամ մնալ

տս: Վեհափառ տէ՛ր, յանուն տառապեալ ազգի մերոյ {աղաչեմ} զՁեզ յարգեալ զընտրութիւն ազգի մերոյ եւ հաստատել զ

որդի ծնանիլ վասն քեզ միայնուդ պաշտել, այլ այժմս {աղաչեմ} զքեզ Տէր, քաւեա զմեղս յանցանաց իմոց եւ պատեա հոգ

ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ բանք իմ, զայս մի եւ եթ {աղաչեմ} յիշել. եթէ քանի՞ արդեօք ձանձրալի է մեզ այսպիսեօք

ը, եւ թէ ո՛վ էիք դուք: Եթէ կարելի է, պատմի՛ր, {աղաչեմ}, որովհետեւ քո ծանր կերպարանքից եւ քո ազդու խօսքե

անակ թո՛ղ այդ բաները, նախ եւ յառաջ պատմի՛ր ինձ, {աղաչեմ}, թէ ո՞վ եւ ինչպիսի՞ մարդ էր այն կարդինալը, որ ա

Ձեր առաջի սեղանոյ Տեառն: ԶԱստուած կարողութիւն {աղաչեմք} ՝ զօրացուցանել զՁեզ, որպէս երբեմն զԶօրաբաբէլ եւ

: Եթէ ապացուցութիւն բանիս պահանջեսցի ի հնասիրաց, {աղաչեմք} տալ պատասխանի հարցմանս (որ իբրու վէմ անվանելի յա

համբակս կոյր զկուլայն] զհետ միտեն նորին ընթացից: {Աղաչեմք} զառողջամիտ ընթերցանելիսն, յորոց [ի ձեռս անկեալ է

լոցն: Զի՞նչ արդեօք կարէ բարբառիլ դժբաղդ լեզուն՝ {աղաչեմք} ասել, եթէ զգայութիւն ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ նմ

րջենք մեր երեսը այդպիսի մառախլապատ կերպարանքից եւ {աղաչենք} Ամենակալ Տէրը, որ մաքրէ հայկական մոլախոտեալ անդա

ն լուսի հետ, դէպի որը նայում էինք մեք ամենեքին։ {Աղաչենք} եւ Հոգին սուրբը, այն մխիթարիչը սգաւորների, մեղմ

արաւ ոչխարի առողջութեան եւ ապահովութեան: " {Աղաչեցէ՛ք} զտէր հնձոցդ հանել զմշակս ի հունձս իւր"։ Ե

օք մատուցեալ զխնդիր նոյն վիճակաւոր արքեպիսկոպոսին {աղաչեցի} միջնորդել ի Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի արձակել զիս ի հ

ս ունին մեծամեծ փաստից եւ ապացուցութեանց, թերեւս {աղաչէաք} զհնասէրս ի հանդէս հանել զայնս առ ի պարզել զայս խն

ր: Բաբէ՛ չարաբաղդութեան հիքացելոյս. թերեւս {աղաչէի} զմեծիդ մռայլութիւն, ներել յանդուգն առաջարկութեան

ան է, որ դուք կենէ միամիտ չէք: Երեկ մեր Խազարոս {աղաչէն} գիր առի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր գրիք նոցա, բարեւ ա

Յազկերտի արքայի (455 թիւ), իշխանն Վրաց Աշուշայ {աղաչէր} զաւագս դրանն արքունի, բազում եւ անհամար կարասի ծ

ու զհոգին եւ յայս հային աղօթք ի մկրտութեան, որով {աղաչի} Հոգին գալ իջանել ի ջուրն: Ի մկրտութեան Քրիստոսի

ոց, եւ յիրազեկ առնել նորա զժողովն բանիցն Աբելի՝ {աղաչի} չլինել անփոյթ, վասն որոյ հրեշտակ վաղվաղակի առաքէ

նով զբաղուած է հոգիս: Ցաւի՛ր եւ ողբա՛ այդ ազգը, {աղաչի՛ր} գթած Աստուածը նորա համար, եւ այդ քո բարեմտութեան

այլ զոր բարձէք սիրով յանուն ազգի, յազգէն դարձեալ {աղաչիք} հանել ի նաւահանգիստ անդորր, ճարտարութեամբ նաւապե

ս մեծահոգությամբ հայտնում ես քո ազգասիրությունը: {Աղաչում} եմ ինձ ներել, որ մինչեւ այժմ չէի կարողացել քո մի

ն նույնպես: Այսքանը առայժմս բավական է, միայն {աղաչում} եմ, նամակս ստացածովդ փողի մասին հոգաբարձություն

նախախնամությանը նվիրել եմ իմ սիրեկան Ազգին: {Աղաչում} եմ եղբայր, չմոռանալ ինձ այս օտարության մեջ, չմո

գեւորականների բարբարոսությունից ազատությունը: {Աղաչում} եմ աստվածը օգնել ձեզ, օգնել ինձ, պանդխտականիս.

կանից է թարգմանված: Աշխատություն հանձն առեք, {աղաչում} եմ, տալ մի օրինակ երկաթի ճանապարհը, կարելով կտա

ռքերից եկած ծառայությունքը գործ դնել: Դարձյալ {աղաչում} եմ ներել այս աղճատ գրությանս, ժամանակը շատ կարճ

այաստանին ", այստեղ, երեւի, ծանոթների մոտ կա. {աղաչում} եմ՝ խնդրեցեք եւ ուղարկեցեք: Բացի այդ, ինձ էլի

եւորականի հույժ ազնվությանը. բայց դրա հետ միասին {աղաչում} եմ աստծուն, որպեսզի հետեւանքներն ավելի եւս հաստա

անրիկօն, նոյնպէս եւ նորա մայրը: Բայց երբ որ շատ {աղաչում} է Լէոնորան, կոմսը ասում է, թէ միայն սիրու գնով

ել իւր սիրականը երիտասարդ կոմսի գրկում: Լէոնորան {աղաչում} է չատել իւրեան: Այս բոլորը լսում է կոմսը բանտի մ

ւմ է իւր մօտ եւ, յայտնելով հասած թշուառութիւնը, {աղաչում} է նորան մի հնար գտանել, որով կարողանայ ազատուիլ

գիրը) չունի ոչինչ մատենագրական արժանաւորութիւն: {Աղաչում} ենք մեր եղբայրակիցքը՝ թարգմանութեան ժամանակ ուշ

ցորենաբոյս չկայ, բայց փուշ եւ որոմ՝ բիւրաւոր։ {Աղաչում} ենք ամենակալ Տէրը սրտացաւ գործաւորներ ուղարկել,

այլեւս բռնութեան տանել... - Մի՛ բարկանար, {աղաչում} եմ, մի հարցմունք... - Այժմ կեցցէից աւելի ո

ազգի շատ վնասակար անհոգութեան վերայ: Ջերմ սրտով {աղաչում} ենք Ամենակալ Տէրը, որ նա խնայելով Նախիջեւանի հաս

ւ բերել է այն պտուղը, որի մասին ինքը՝ Քրիստոս, {աղաչում} էր. " Սո՛ւրբ արա զնոսա ճշմարտութեամբ քով, զի քո

այապետի, որ այն րոպէին, երբ ստիպողական խօսքերով {աղաչում} էր հեզահոգի վերակացուն սորան գործարան ընդունելու

տաւորների շնորհից (ահա անզգամեցայ եւ խօսում եմ, {աղաչում} եմ մի փոքր ներէ՛ իմ անզգամութեան), այս պատճառով

րհուրդների հազարապե՛տն էր, աղօթքի էր կարօտում եւ {աղաչում} էր, ո՞րչափ եւս առաւել մենք՝ շատ տկարութիւններով

րդիք անուանէին " (եր. 103)։ Աստուծու սիրուն, {աղաչում} ենք, հինգերորդ դարում չէի՞ն կարող ուրիշ Սեւուկնե

բանը մի այլ ժամանակի... - Չգնաք, չգնաք, {աղաչում} եմ, - գոռաց ծառան, համարեա թէ արտասուքը աչքերու

ր եւս պիտոյ է մի բան վճարէ տիրոջը: - Պարոն, {աղաչում} եմ արդարադատ եղիք. միթէ վատ ծառայեցի մինչեւ այժմ

նջարանի մէջ ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի տակ, {աղաչում} էր նորան եւ խնդրում էր նորայ պաշտպանութիւնը. նա

ոյն օրը ահա բժիշկ էր կանչելու: Մանուշակը դարձեալ {աղաչում} էր ետ դնել այս հոգաբարձութիւնը: Նա ասում էր, թէ

յն ցեղից, որի ձէռքումն էր մատանին, այս պատճառով {աղաչում} եմ, եթէ բարով ամուսնանամ, այդ մատանին չտալ իմ կ

այրը եւ մանաւանդ եղբայրը ծունկ չոքած նորա առաջեւը {աղաչում} էին մնալ։ Նա հերքեց նոցա խնդիրը, հրաժարուեց նոր

անալով հերքել հասարակաց խնդիրը, որ ծունկ չոքած, {աղաչում} էին յանձն առնուլ, համաձայնեցաւ նոցա աղաչանքին եւ

տնկել ձեր եւ իմ ժողովուրդի մէջ։ Մեռանելով ահա, {աղաչում} եմ Աստուած, որ իմ յաջորդքը ինձանից բաղդաւոր լինի

: Խեղճ հարեւանը գիտէ, որ Հեթումը սուտ է խօսում. {աղաչում} է նորան, " Հեթո՛ւմ ափեր, - ասում է ողորմելին, -

ութիւն ամենայն հաւատացելոց։ Մեսրովպ վարդապետ {Աղաջրախեան}. Թովմա վարդապետ Համալեան. Սերովբէ վարդա

յնպես ինձ եւս քաջալերություն կլինի եւ կբարվոքե իմ {աղավաղյալ} վիճակը: Ես գրում եմ Ձեզ որպես բարեկամի, առա

անցած օտար բառերն ու արտահայտությունները, որոնք {աղավաղում} են զուտ հայկական լեզուն, նրա մոտ կփոխարինվեն հին

ս բառի իսկական իմաստով, այլ որեւէ բնույթից զուրկ {աղավաղված} լեզվով: Մինչդեռ " Սայաթ-Նովա " երգարանը գրված է

ւս, թէզով իշխանն ա գնում գլուխ տալի, բարովում, {աղավար} խօսում, հետը նստում վեր կենում. համա ես, որ տե

. Էմմա[նուել] Պոպովը եւ պ. Խլթճիյանցը: " Մասյաց {Աղավնին} " վերջացել է, եւ պ. Այվազի շնորհքով այստեղի երկ

րերս մեր օրագիրը մի երկու խոսք խոսելու է " Մասյաց {Աղավնու} " վերա, իհարկե կկարդաս, միայն ինչ որ դու կկարդա

հրատարակել, մինչդեռ այդ բանը չէ երեւիլ " Մասյաց {աղավնու} " մեջ: Ձեզ միշտ անկեղծ բարեացակամ խ. ծ.

стрел, баюшки баю ". " Ծիածանի " եւ " Մասյաց {աղավնու} " պաթոլոգիական վիճակն ինձ զարմացնում է. ասենք մյ

ութենէն. " եւ ըզնիգս դժոխոցն աղարտեալ հզօրապէս, {աղատեաց} ըզհոգիսն"։ Եթէ Այվազովսքին, փոխանակ քաւարանի ՚

անբաժանելի յԱստուածութենէն. " եւ ըզնիգս դժոխոցն {աղարտեալ} հզօրապէս, աղատեաց ըզհոգիսն"։ Եթէ Այվազովսքին,

ես լցրել. Կը յանդգնի՞ որդը բերանն իր բանալ Եւ {աղարտել} ստեղծեալիդ կատարեալ"։ Վարդ ժպիտն է ծաղկում ան

րու թէ ես գրեալ իցեմ նոյն տիրացու Սարգսին զերկուս {աղաւաղ} նամակագիրս, որովք եւ որպէս թէ գանգատեալ զնոյն Մկ

Թաթէոս վարդապետ Ասկերեան"։ Մէջ բերելով այս {աղաւաղ} հայկաբանութեամբ գրած նամակը, նամակը, որ գրուած

, որ այդ հնամոլ պարոնները խօսելու ժամանակին թէեւ {աղաւաղ}, այնուամենայնիւ նոր լեզուով յայտնում են իւրեանց

իւրաքանչիւր դարում այսպիսի մարդիկ պակա՞ս են եղել {աղաւաղելու} մեծ տղամարդերի պատմութիւնը եւ արատաւորելու նոցայ

յրենացաւ, նախնի ժամանակների յստակ հայախօսութիւնը {աղաւաղուեցաւ} եւ մի անմխիթար, աղջամուղջ գիշեր տարածեց առհասարա

անց կերպարանքով ազգի տգիտութիւնը եւ լեզուի օրէ օր {աղաւաղուիլը}, թէպէտեւ դոյն այդ ժամանակում լսում ենք Լամբրոնաց

Կեսարացի Եղիայ Մահտեսի Յակոբեան եւ Սարգիս Ծատուր {Աղաւելեան}, նոյնպէս թողեալ են յօգուտ աստուածահաճոյ շինութե

այսմ եւ ի մասին կտակաւանդութեան հանգուցեալ Սարգսի {Աղաւելեան} ՝ քաղեմք զհետագայս: Նախ՝ թէ Սարգիս Ծատուր

՝ քաղեմք զհետագայս: Նախ՝ թէ Սարգիս Ծատուր {Աղաւելեան}, կտակաւ իւրով արարելով յամի 1808, թողեալ է յօգո

ասուցեալ սրբազանին՝ յաւելու, եթէ Սարգիսն Ծատուր {Աղաւելեան}, արարեալ զվերոգրեալն կտակ յամի 1808 եւ զկնի չոր

զհրիտակէն, թողելոյ ի հանգուցեալ Սարգսէ Ծատուրեան {Աղաւելեան}, չկարեմ լռել, եւ ոչ կարդալ զարժանին անքալելի դ

եմք քաւել անօրինակ կորստեամբ: Սարգիս Ծատուրն {Աղաւելեան}, ըստ տեղեկութեանց դասելոց առ իս. այրն մեծանուն

վճարիլն վատնէ՜ եւ զթողեալսն առ ի Սարգսէ Ծատուրեան {Աղաւելեան}: Այլ զայսմանէ ճգնեցայց դարձեալ ճշտել զտեղեկու

այ երեւի, թէ ՚ի Մադրաս յամի 1808, Սարգիս Ծատուր {Աղաւելեան} արարեալ զկտակ յօգուտ աղքատաց եւ տպարանի Նոր Նախիջ

ի մասին հրիտակաց Եղիայի Յակոբեան եւ Սարգսի Ծատուր {Աղաւելեան}: Ընդ այսմ առաքէ զպատճէն գրութեան իւրոյ առ Թադթէո

քառասուն ամ յառաջ քան զայս, թողելոց ի հանգուցեալ {Աղաւելեանէ}: Քանզի կէսն յ250. 000 ռուփեաց անկանէին Գրիգորի

ւ սորա յամի 1824, թողու զբովանդակ գումար դրամոց {Աղաւելեանի} ՚ի տեսչութիւն որդւոյ իւրոյ Յարութիւնի Կիրակոսեան

վախճանեալ եւ սորա, թողեալ է զդրամս եւ զկտակ պ. {Աղաւելեանի} ՚ի կառավարութիւն որդւոյ իւրոյ պ. Յարութիւնի Կիրա

ողութիւն նոցա: Որ ինչ զհրիտակէ Սարգիս Ծատուր {Աղաւելեանի}, աւելորդ է այլեւս խօսիլ, քանզի տեղեկութիւնք հաս

Գ. Աբգար 22/4 97 առ պ. Պալ Օրէնսգէտ, ի մասին {Աղաւելեանի} 26/8 98............... 99 Ստանիսլաւին, Լ

Ու գեղգեղո՜ւմ է, հնչում Եղբօրորդու քնարը ` Զերթ {աղաւնեակն} է մնչում... Եւ պարտէզի գաղտնաթով ` Թաւուտներում

զճակատ եւ հնչէ Եղբօրորդւոյն Քնար, ՚ւ {աղաւնեակն} զի՜ մնչէ... Եւ ի թաւուտս Սաղարթախիտս

րտելու չէինք Հայոց ազգը, եթէ նա եւրոպական կերպով {աղաւնեվաճառութեամբ} եւ լոմայափոխութեամբ պարապէր: Ընդհանրապէս սկս

այն ժամանակ միայն պատշաճ էր այդ, " եթէ ազգայինք {աղաւնեվաճառութեան} եւ լոմայափոխութեան մէջ մոլորուած եւ ապականուած լի

էր դնել ազգի վերայ այն մեղադրանքը, եթէ ազգայինքը {աղաւնեվաճառութեան} եւ լոմայափոխութեան մէջ մոլորուած, ապականուած լին

եան մէջ մոլորուած, ապականուած լինէին: Սիրելիս, {աղաւնեվաճառութիւնը} եւ լոմայափոխութիւնը դատապարտւում է Աւետարանի մէջ

ափայլ մինիստրի կողմից յիշելու, պ. Այվազովսքին, {աղաւնէական} պարզամտութեամբ, ուղարկեց վեհափառ կաթողիկոսին, վ

թատրոնի պատմութիւնը չէ պիտոյ մոռանայ Արուսեակ եւ {Աղաւնի} Փափազեանց արգոյ օրիորդների անունները, որոնք առաջ

ա վախճանը Մասիսը - Միսաքեանի յօդուածները Մասեաց {աղաւնի} կամ Ծիածան Կռունկ հայոց աշխարհին Արամեանի յայտա

նաւորութիւն Հայ օրագրաց Կոստանդնուպօլսոյ " Նոյեան {աղաւնի} " եւ " Մասիս ", եւ պատուելի հեղինակաց օրագրացդ չ

: Երեւում է Արարատը, երկնքի վերայ՝ ծիածան, եւ {աղաւնին} թռչում է դէպի տապանը: Երկու հրեշտակ, որոնցից մի

կայմից խելքը կորուսած, Ինչպէս յուսահատ անմեղ {աղաւնին}, Բազէի աչքից անգութ հալածուած: Անդ

նում ենք նաեւ պ. Այվազովսքիի սպառնալիքը, Մասեաց {Աղաւնու} մէջ, քննութեան տակ ձգել Հիւսիսափայլը, սկզբից մի

ր ռուսերէն քննութիւնը, որ պ. Այվազովսքին Մասեաց {Աղաւնու} մէջ յիշատակում է, թէ մի ռուսերէն ձեռագիր տետրակ

ուած արծաթի հաշուից պիտի բաժանորդ դրուէի " Մասեաց {աղաւնուն} ", " Մեղուին " եւ " Ճռաքաղին"։ Մինչդեռ ճան

անա, որպեսզի այս գործը գլուխ գալով, վենետիկեցոց {աղբաթը} խառնվի. այլեւ, որովհետեւ օրագրի տարեվերջումը պե

ության գիրք դառնա՝ միեւնույն ժամանակ պապականների {աղբաթը} խառնող, դորա պատճառը դու էիր: Հույս ունիմ,

ան: 8-ի մեջ շատ սաստիկ խառնված են մեր թշնամիների {աղբաթը} եւ այսուհետեւ եւս պիտի խառնվի: Ճշմարտության թշնա

երդս եւ գլուխս ցաւում են: Նամակ չստանալուս համար {աղբաթս} էլ խառնուած է: 12-ին այսօր նամակ գրեցի եղբօրս,

բերին ինձ եղբօրս ուղարկած գրքերը, որ չէի ուզել. {աղբաթս} խառնուեցաւ, նոյն րոպէին հետ դարձուցի. չգիտեմ կա

ւած է] 19-ին: Տունից եկած թղթերն էլ կարդացի, եւ {աղբաթս} սաստիկ խառնուեցաւ: 12 եւ մանաւանդ 13. լերդս բոր

ութի մասին. այդ բոլորն ուղիղ մեր սիրելի Անանիայի {աղբահորը} նետելու բաներ են։ Իսկ ըստ զանազան փաստական տվյալ

նոթ միջավայրից: Ճիշտ է, նա մեծ պաշար ունի որպես {աղբահորի} խմբագիր (թեեւ նախկին): Մանավանդ որ, ահա 8 ամի

ալ գրիլ եմ, ասիլ եմ, որ հորս մեռնելեն ետքը, 3 {աղբար}, 1 քուր եւ մայրս մնաց. նույնպես խնդրիլ եմ, որ

ունով մի քանի անալի ոտանաւորք, Սայաթ-Նովա, Ադամ {աղբար}, Շիրին եւ այլն, բայց նորանց ազգային երգ անուան

ի հրեշտակին փաղղոս...: Կալեալ զառու կրկին {աղբեր} ՝ Ռահ ցօղահար, տայ մղօ՛ն, Եւ սողոսկե

ոբու Ջրհորոյդ դու տաս ըմպել, Կրկնավտակ {աղբերակիդ} Յանոյշ վիճակս հրճուեսցիս Եւ մի՛ կացցէ

անձանց, որք յայլմէ վիճակէն էին: Այլ այս ամենայն {աղբերանայ} յայնմանէ, զի ժողովուրդն մեր անմասն գտանի ի կրթու

նս չունին զ ուսումնասիրական ընկերութիւնս, յորմ է {աղբերանայ} չունել եւ զուսումնարանս սեպՀականս ի կրթութիւն կար

էսն խորհին). որովհետեւ հայախօսութիւն թարգմանչաց {աղբերանայր} ոչ ի կենդանի եւ ոճոյ խօսից] պաշտելոյ առ ազգն, այ

նելի կերպով կատաղի է, կամակոր եւ երկարատեւ, եթէ {աղբերանում} է հասարակ ժողովուրդի ընդունած սկզբունքից: Մի յար

րամանի պէս չէ բռնաբարում քո հասկացողութիւնը, այլ {աղբերանում} է փաստերը եւ պատճառները գիտակցութեամբ քննելուց:

նչ է այս քննութեանց արդիւնքը: Մովսիսի կրօնից {աղբերանում} է մահ, իսկ քրիստոնէութիւնից կեանք: Առաջինից

փիլիսոփայի փիլիսոփայական համակարգութիւնը ուղղակի {աղբերանում} է այն ազդի կեանքից եւ պատմութիւնից, ինչ ազգի ինք

իսին պիտի մտածէ, թէ XVIII դարու փիլիսոփայութիւնը {աղբերանում} էր ճիզուիթներից: Բայց ով որ ճանաչում է XVIII դար

ւնս, որոց տանի եւ համբերէ զաւակն հայկական ի միջի {աղբերաց} ՝ ծարաւի գտանելով, որպէս ասաց ոմն ի հնոց: Մինչե

կոչեալ Իմաստասէր. սորա քաղեալ ի հին եւ ի կենդանի {աղբերաց} պատմութեան ազգիս, գրէ զպատմութիւն Հայոց սկսեալ ի

ն զայն տալ"։ Այսոքիկ ամենայն տեղեկութիւնք, {աղբերացեալ} եւ հասեալ առ իս ի պաշտօնական անձանց, իրողութիւնք

ր ասել ե՛ւ մտօք ե՛ւ կամօք, զի սոքա հետեւականք են {աղբերացեալ} ի զօրութենէ հոգւոյն։ Ուրեմն Այվազովսքին ընդունի

ռէր ընթերցողին մատենագրութիւնն Ռուսաց, չէր միայն {աղբերացեալ} ի յորդութեան կամ ի ճոխութեան լեզուին, այլ ի բանա

այլափոխում, ամէն մի կերպարանքում (phasis) պիտի {աղբերացնէ} նոր հայեացք: Առաջուց գրուած համակարգութիւնքը կան

ւնը զանազան ձեւով են դնում ժամանակագիրք՝ ոմանք՝ {Աղբերից}, ոմանք՝ Այլաբերից եւ ոմանք՝ Այլաբերդից ասելով

ուրբ Յակոբ Նահապետի Ջրհորիցըդ տաս խմի, Առատահոս {աղբըրակիդ} Անոյշ բախտից դու հրճուես, Չի՛ ցամաքի աղբիւրդ վ

նել առաքինի եւ բարոյական մարդ, որովհետեւ Աստուած {աղբիւր} է եւ կենտրոն ամենայն առաքինութեան եւ բարոյականութ

ուած է շատ անպիտան: Վանքը ունի շատ պատուական {աղբիւր} եւ մի քանի ծառատունկ, որոնց ստուերների տակ օդ վա

ւթեան համար: Այնտեղ, ուր չկայ լուսաւորութեան մի {աղբիւր}, ուր չկայ տղաների եւ աղջիկների դաստիարակութիւն,

յարակցութիւն ունենալով նոյն իսկ արիւնի հետ, որ է {աղբիւր} կենդանութեան: Երրորդ՝ քիմիաբար լուծանելով օդը՝

, եթէ յարակից լինին նորան այնպիսի հանգամանք, որ {աղբիւր} էին եւ նիւթական շահաստացութեան։ Այս խնդրին կարող

ւրեանց գաղափարը, որ պիտի ծառայէր ժողովրդին որպէս {աղբիւր} նիւթական շահաստացութեան: Ըստ որում, մեր ազգին ո

վկայութիւնը հերիք մխիթարութիւն է մեզ եւ անսպառելի {աղբիւր} մինչեւ ի մահ գործականութեան: Մինչեւ այսօր չե

յնպէս անհրաժեշտ, ինչպէս ջուրը ձուկի համար, միակ {աղբիւր} ապրուստի եւ հարստութեան է երկրագործութիւնը: Երբ

մինչեւ այսօր մնացած են մարդկութեան համար " որպէս {աղբիւր} փակեալ եւ դուռն կնքեալ, ընդ որ ոչ ոք էանց"։

մ ենք մարդկային համերաշխութիւնը, որ դաւանում ենք {աղբիւր}, անկեղծ եւ հաշուատու բարոյականութեան եւ որի առջե

ն մահացուս, յարելով, եթէ գլխաւոր կոչեցան սոքա, {աղբիւր} գոլով այլոց բազմապատիկ մեղանաց: Բայց յետոյ հարցա

ով, հոգւով եւ Աստուածութեամբ"։ Վարդապետութեանս {աղբիւր} զպապականութիւն ճանաչեմք, որ զրկէ զժողովուրդն յար

չըկար հոգւոյ արատ կամ կեղծիք: Այդ մի {աղբիւր} էր արտասուաց յորդառատ, Կարծես Նեւան ինքն ա

Նորա ձայնը կախարդում է թովչի պէս. " Խաղա՛ {աղբիւր} ", նա երգում է, " խայտալով, Իմ կտաւը ճերմ

որա մասնաւոր երեւոյթքը չհաւաքուին դէպի մի որոշեալ {աղբիւր}, որտեղից դուրս էին եկել: Յայտնի է, թէ այս դրու

ընդ արեան, ակն ընդ ական սկզբունքը չլինի, ուրիշ {աղբիւր} չկա՞յ հաւասարութեան. միթէ վրէժխնդրութիւնն է հաւա

ի՛նչ տեղից առաւ իր դրութիւնքը. յայտնի է, թէ կայ {աղբիւր}, կան քննութեան նիւթեր, որ պատուանդան եղան նորա

" Երանի՜ թէ գլուխս ջուր լինէր եւ աչքերս արտասուքի {աղբիւր} " եւ նստէի լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը։ Նո

թէ մարդու օգնութեան, որ մինչեւ այժմ ճանաչել էին {աղբիւր} յառաջ շարժողութեան մի տեղից դէպի մի այլ տեղ, վազ

մկրտութիւնը եւ պսակը, համարեա թէ ոչինչ արդիւնքի {աղբիւր} չեն. քսան կոպեկ, երբեմն երեսուն եւ երբեմն կէս մ

պատճառով ահա մեռեալից աւելի եկամուտքի արդիւնաւոր {աղբիւր} չունինք: - Ուրեմն, դու ուրախանում ես, եթէ

յնպէս հոգին պիտոյ է գտանէ իւր համար մի աննիւթական {աղբիւր}, մի գերբնական եւ յաւիտենական կեանքի կենտրոն. սա

ւմ է կենդանութեամբ եւ մշտնջենական շարժողութեամբ։ {Աղբիւր} լինելով ամենայն բարոյականութեան, ամենայն արդարու

երութեան կամ մի ամբողջ ազգի բարոյականութիւն երկու {աղբիւր} ունի. առաջինը եւ գլխաւորը՝ կրօնը, երկրորդը՝ լ

եւ կործանել կազմած բուն հայախօսութեանն՝ որ միակ {աղբիւր} ճանաչի առ ի լցուցանել զպակասութիւնս նորոյ լեզուին

ի տխուր եւ ամենաթշուառ վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի {աղբիւր}, զի չունի նա զլեզու. ներեսցի մեզ խոստովանել զճշ

րպէս ըստ մեզ, սապէս ըստ լուսաւոր կարծեաց այլոց, {աղբիւր} բանաստեղծութեան ճանաչէ քաղաքական կեանքն ազգի, ու

ական կենդրոնի հետ, որովհետեւ ջերմութիւնը նոյնպէս {աղբիւր} է ելեքտրականութեան, եւ որովհետեւ երկրագունդի կեն

ն Աստուծոյ, վասն որո՛ց եւ իցէ աւանդութեանց մերոց {աղբիւրացելոց} է՛ որ ՚ի տգիտութենէ եւ է՛ որ ՚ի թիւր վարդապետութե

աղբըրակիդ Անոյշ բախտից դու հրճուես, Չի՛ ցամաքի {աղբիւրդ} վճիտ, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ տաս այգիդ

ծառերի ճիւղերին, հաւատում են, թէ բժշկւում էին: {Աղբիւրը} ստացել է առողջարար անունը այն պատճառով, որ տեսած

ին նորա վերայ լոյս իջանելը. շատ կարելի բան: {Աղբիւրը} գտանւում է վտակի մօտ՝ ամենեւին ճախինի մէջ, ուր

րհից՝ դիմելու համար դէպի ճշմարտութեան կենդանարար {աղբիւրը} ՝ Յիսուսի Քրիստոսի գոգը: Աշխարհի երեսին ճշմա

կատողութիւնքը եւս ուղիղ չեն. պատճառ, այդ բաների {աղբիւրը} ամենայն խնամով պիտոյ է որոնել ազգային կեանքի հետ

, թէ ազգութեան տունկը, ինքնուրոյն գործականութեան {աղբիւրը} է գիտակցութիւնը, իսկ գիտակցութիւնը դուրս է բղխու

յս անբնական մի գործ է, եւ ազգի կաթուածահարութեան {աղբիւրը} բղխում է այստեղից: Մինչեւ ազգը չկոտրէ այս ուղղու

ւթեան. միթէ վրէժխնդրութիւնն է հաւասարութեան միակ {աղբիւրը}, սէրը չունի՞ հաւասարութիւնը, Եթէ Մարկոսն էլ իր

իմնուելով փոխադարձ հաւատի վրայ, որի գրաւականը եւ {աղբիւրը} էր սէրը, միթէ ընկերութիւնը աւելի երջանիկ չի լինի

ութիւնը, բնագիտութիւնը են փիլիսոփայութեան ճշգրիտ {աղբիւրը} եւ հաստատ պատուանդանը: Ուսիր պատմութիւնը, ուսիր

թներին եւ նոյնիսկ բնութեան, ահա՛ փիլիսոփայութեան {աղբիւրը}, որ բաց է ամէն մարդու առջեւ, միայն թէ մարդը չծո

վրայից, կանգնիր բարձր: Վերացիր դէպի ազնուութեան {աղբիւրը}, դէպի այն, որից մենք ամէնքս առաջացել ենք - մենք

ջորդութեան մէջ: Եւ այս է այն սոսկալի աղքատութեան {աղբիւրը}, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ կարող է ստանալ այնպիսի ա

չպէս որ կար սկզբից, նո՛յն անապակ ջրերում, որոնց {աղբիւրը} էր ինքը մեր Փրկիչը, եւ որոնք սկզբնաբար խառնելով

այս եւ այլն խօսքը, որովհետեւ շատ անգամ Չամչեանի {աղբիւրը} այդ խօսքն է լինում, որին ո՛չ տասնաւոր, այլ հարի

ենիքը, իւր արարչի գոգը, մեր բոլորի կենդանութեան {աղբիւրը} եւ շարժառիթը։ Արի՛ք, ուրեմն խառնենք մեր աղօթքը

- շարունակեց կոմսը: Ազգերի բանաստեղծութեան միակ {աղբիւրը} է նոցա ազգային պատմութիւնը, այսինքն ազգի կեանքը

ութեան սէր չկայ, եւ այս բարոյական լուսաւորութեան {աղբիւրը} Աւետարանն է: Եթէ մի մարդ մի գաղափար կամի ստանալ

յս կրօնն է նորա հոգեկան եւ բանական գործունէութեան {աղբիւրը} եւ շարժառիթը։ Այսչափ կրօնի վերայ։ Մեր խորհո

ր տեսանելու։ Մխիթարեանց բարոյականութեան կրօնական {աղբիւրը} պապականութիւն էր։ Աւելորդ է երկարաբանել. ով որ

եր այժմ քննենք Մխիթարեանց բարոյականութեան երկրորդ {աղբիւրը}, որ է լուսաւորութիւն։ Ասացինք, թէ ճիշդ լօգիկաբ

ջ որոնում էինք Մխիթարեանց բարոյականութեան երկրորդ {աղբիւրը} ։ Տեսանք ահա այդ աղբիւրը, եւ այժմ մնում է մեզ յա

բարոյականութեան երկրորդ աղբիւրը։ Տեսանք ահա այդ {աղբիւրը}, եւ այժմ մնում է մեզ յառաջ խաղալ մեր ընթացքում,

նենք այժմ քննել Մխիթարեանց բարոյականութեան երրորդ {աղբիւրը}, որ է պապական քաղաքականութիւնը։ Վաղուց ահա

ր Մխիթարեանց բարոյականութեան մասնաւոր եւ սեպհական {աղբիւրը}. մեր խօսքը այն կանոնադրութեան վերայ է, որով վար

նչպէս Մխիթարի մէջ, այլ՝ երկու աղբիւրից։ Առաջին {աղբիւրը} ՝ համարեա՛ թէ հայկական՝ պապականութեամբ կեղծաւորո

ր կարգով ճնշում է եւ օր ըստ օրէ չքացնում է առաջին {աղբիւրը} ։ Այս պատճառով եւս միաբանութիւնը օր ըստ օրէ օտարա

ւթեան, այն աղտեղի եւ պիղծ ախտի, պղտոր եւ անմխիթար {աղբիւրը} ։ Երանի՛ այն մարդուն, որ վաճառականութիւն չէ առնում

ութիւն, ոչովին չէ տալիս այս կեանքի եւ ազատութեան {աղբիւրը} ։ Նա, փոխանակ ազատ ոգեւորութեան, տալիս է ուրիշն

ին իւրեանց կարծիքի մէջ, թէ իւրեանց կամակորութեան {աղբիւրը} մեզ քաջ յայտնի է։ Այդ պարոնները, անուսումն մ

հասած թող ճանաչեն իւրեանց այդ ցանկութեանը, եւ թէ {աղբիւրը} պիղծ էր մեր աչքումը, ո՞րչափ եւս այն ջուրը, որ ն

, չգիտենք)։ Բարոյական խնդի՞ր... Ո՞ւր է դորա {աղբիւրը}, միթէ դո՞ւրս է դա մարդկութիւնից, որ մունջ մարդ

գամայն մինչեւ ոսկրը: Ջուրը թափւում էր զգեստներից {աղբիւրի} նման։ Նա հանեց բոլորովին ջուր կտրած գլխարկը եւ ա

ի տափարակ տեղի վերայ, որ բաժանւում է սարից վանքի {աղբիւրի} առատ վտակով: Վանքից մինչեւ ջրի ափը շինած է մի քա

մբ, կամ աւելի եւս պակաս, հանդիպում ես մի փոքրիկ {աղբիւրի}, որ ժողովրդից անուանւում է Սաղլըգ-սու (առողջարա

էպի ղալեանի ծուխը ի ծաղկաւէտ դիւան Մարգարտի {աղբիւրի} մօտ մրափէ Թեհերան: Տես Երուսաղէմի մօտ, որ

: Գնդակները բաղկացած էին եօթն բլրի հողից եւ եօթն {աղբիւրի} ջրից. թուով երեք հատ էին նոքա. որոնց մէջ ամփոփո

համեմատ, ստեղծագործեցին գաղափարներ կենդանութեան {աղբիւրի} մասին՝ Աստուծոյ մասին։ Թէ ի՛նչ կերպով Աստուծոյ

պիսի կրօնի մէջ, նստած լինելով այսպիսի կենդանարար {աղբիւրի} մօտ, ուստի բղխում էր պարզ եւ վճիտ սէր, ճշմարտու

րկրորդը՝ լուսաւորութիւնը։ Թէեւ կարելի էր երրորդ {աղբիւրի} տեղ դասել եւ քաղաքականութիւնը, բայց քաղաքականութ

նէր այնտեղ քաղցածութենից, եթէ չ'գտանէին նորան մի {աղբիւրի} մօտ կիսամեռ ընկած եւ չ'բերէին Մանրէզ։ Նորա ջլերը

ն դատողութիւնքը, խնդրում են պատասխանել, թէ ի՛նչ {աղբիւրից} յառաջանում էին դոքա եւ թէ կարելի՞ է արդօք մինչեւ

բայրք ենք, ըստ որում, մեր երկուքի արիւնը եւս մի {աղբիւրից} է: Ես կարծում եմ, որ այս բոլորը իրաւունք են տալ

կ կար վերստին բաժանուելու: Չգիտենք, թէ ի՛նչ {աղբիւրից} գիտէ Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս թէ հոգեւորականութիւն

յն ճանաչել այս խարդախութիւնը, որ գիտենք, թէ ինչ {աղբիւրից} է... այլ եւ քննել եւ քննելուց յետոյ անաչառ հոգով

ոցա համար եւ ձեւեր՝ առած նոյն իսկ ազգային լեզուի {աղբիւրից} եւ ո՛չ Թուրքից եւ Թաթարից, ինչպէս ըստ մեծի մասին

դարձաւ, որ մարդիկ միւսանգամ խմեն նորա գիտութեան {աղբիւրից} եւ արդարութիւն պտղաբերեն Աստուծու։ Հայոց երրո

բացի Փարպեցուց, նաեւ Ձուիկի անունը։ Իսկ թէ ինչ {աղբիւրից} է հանել Չամչեանը՝ թէ Ձուիկը Վռամ անունով մի մեծ

ւրբ Գրիգոր Լուսաւորչի ձեռքով, ծագում էր յունական {աղբիւրից}: Լուսաւորիչը մեծ եռանդով քրիստոնէութիւնը վերստին

՞նչ գործով է պարապում Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ ի՞նչ {աղբիւրից} ստանում է նա արծաթ, իւր ընտանիքը կառավարելու համ

նագրութեան յառաջ շարժող զօրութիւնը բղխում է ոչ մի {աղբիւրից}, ինչպէս Մխիթարի մէջ, այլ՝ երկու աղբիւրից։ Առա

ոչ մի աղբիւրից, ինչպէս Մխիթարի մէջ, այլ՝ երկու {աղբիւրից} ։ Առաջին աղբիւրը՝ համարեա՛ թէ հայկական՝ պապական

էլ չեն: Սօս եւ Վարդիթերից ` գոնէ՛, եթէ ոչ ուրիշ {աղբիւրից}, շատերին յայտնի է, թէ բոլոր աշտարակցիք այգեգործ

ամար անհանգիստ առնէի մի ուրիշ եղբայր։ Տխրութեանս {աղբիւրն} է մեր արտասուելի ազգը: Ո՛հ, որքան թշուառութ

վ մի՞թէ կարելի է յանցանքը սանձել: Սպանութեան {աղբիւրն} ինչ է - ատելութիւն կամ յափշտակութիւն. ես-ին ոգի

ր մաքուր խղճմտանքի գիտակցութեամբ, արդէն ամենալաւ {աղբիւրն} էր մխիթարութեան: Ո՛հ, արեւը շատ անգամ դեռեւս պի

իֆլիզ քաղաքի մէջ լուսաւորութեան առաջին եւ գլխաւոր {աղբիւրն} էր համարւում, որպէս եւ այժմ չէ վերջացած տակաւին

ոյացնել իւր լինելոց ուսումնարանի անունով արդիւնքի {աղբիւրներ}, մի՞թէ իւր անշարժ կայքերից եւ քսան հազար դեսեատի

որը, ինչ որ պատմութեան համար անհրաժեշտ էին որպէս {աղբիւրներ} կամ նիւթեր, օրինակի համար. 1. Ընկերութիւնը

անլը-դերէ, աւէր կամուրջ, աւէր ջաղաց, բաղանիք, {աղբիւրներ}, խոր ձորեր, որոնց մէջ վազում էին վտակներ, մեծ-

իր պարզութեամբ աւելի նմանում է այն փարելի բնական {աղբիւրներին}, որոնց ջուրը առանց մարդկային ճարտարութեան, առան

նենք որեւիցէ նիւթական կարողութեան նշմարանք: Ի՛նչ {աղբիւրներից} կարող է հանել հասարակ ժողովուրդը իւր, չասենք հար

ութիւնը, Մխիթարեանց տպած գրքերովը ո՞չ, այլ բուն {աղբիւրներից} եւ վերլուծական ոճով: Թող քրքրեն ընդհանուր դպրութ

րելոյ Ամենափրկչեան վանաց, որ յետ ունելոյ զայնքան {աղբիւրս} եկամտից եւ առանց ծախելոյ, զդանկ մի ի շինութիւն ա

ամ կարող էր գրել, ըստ որում, չկային պարզ եւ նոր {աղբիւրք}: Լուռ մնալ մի այլ հարկաւոր բանի մասին եւս չե

մէջ պիտոյ է ծաղկէր նա։ Բայց այս բոլորը ընդհանուր {աղբիւրք} էին բարոյականութեան համար բոլոր պապականների։ Բաց

ւրանը։ Ինչո՞ւ համար. նորա համար, որ նոցա կրօնի {աղբիւրքը} գտանւում են այդ գրքերի մէջ, իսկ մեր Պ. Բէգզադէն

ւրեմն ուսիր քո ազգի կեանքը, նորա հասկացողութեանը {աղբիւրքը}, նորա պէտքերը: Այդ կեանքի բարւոքելը է ամենամեծ

ւմ է այս տարրը իւր քաղաքականութեան։ Ահա այն {աղբիւրքը}, որոնցից անմիջապէս պիտոյ է բղխէր Մխիթարեանց բարո

ւսաւորութեան, բարոյականութեան եւ քաղաքականութեան {աղբիւրքը} ։ Այս կանոնադրութիւնքն էին, որ Լուդովիկոս տասն ե

օդընտելացումը մարդկային կենցաղի բարելավման մի նոր {աղբյուր} է. առաջ հիմնականում կար միայն երկու աղբյուր՝ հո

նոր աղբյուր է. առաջ հիմնականում կար միայն երկու {աղբյուր} ՝ հող եւ աշխատանք, բայց այժմ օդընտելացումից կարե

աննախանձաբար եւ անկասկած բացում է յուր զովացուցիչ {աղբյուրը} ամենայն փոքրիշատե մտածող մարդու առաջեւ, որ ծարավ

յեն քեզ հուսահատության եւ անտանելի նեղության առատ {աղբյուրի} տեղ։ Եթե այս բաները եւս անտես առնենք, չէ պի

ուրանալ յուր կյանքի խորհուրդը, եւ լուսավորության {աղբյուրի} մոտ նստած, միշտ ծարավի գտանվիլ: Ո՞ր հայը

այժմ օդընտելացումից կարելի է օգտվել իբրեւ երրորդ {աղբյուրից} ՝ առաջին երկուսի՝ հողի եւ աշխատանքի օգնությամբ:

եկամտի ուրիշ հարյուրավոր, գերազանցորեն կամայական {աղբյուրներ}. ո՛չ մեկից, ո՛չ էլ մյուսից դուք չեք օգտվում, ք

քից դուրս մի հովտի մեջ, ուր շատ ծառաստանք կան եւ {աղբյուրներ} եւ ուր բժիշկ Նայդենեւը կումիս է խմացնում տկարների

ն պետք է անպայման հոգալ, որպեսզի նրանց մեջ նշված {աղբյուրները} հատկացվեն սուրբ թարգմանիչների անվան նախագծվող ճեմ

ան կերտվածքի աճման համար գիտության մայրական կրծքի {աղբյուրներից} քաղել բոլոր կենսական հյութերը: Ապա պ. Նազա

առութեան Ձերոյ, միայնոյ մխիթարութեան թշուառացեալ {աղգիս}, մնամ աստուածարեալ տէրութեանդ ամենախոնարհ

ն. ո՛չ միայն չխաբին ՚ի դիմակս, այլ եւ զխորհուրդ {աղեաց} հաշուեն մինչ չեւ էր խօսողին բացեալ զբերան:

երբ նայում են ազգի ամայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. {աղեխարշ} սրտմտում ենք դարձեալ, տեսանելով, որ այս անգործո

ւթեան թէատրոնի մէջ ինձ պատկերացած տեսարանները շատ {աղեխարշ} են: Իմ պատմութիւնը շատ երկար կը լինի, եթէ մի ըս

Փակեաց, ես անդկայի մերձ առ սերովբէն ահագին։ {Աղեխորով} մինչ Եւայ առ դիակամբ Աբելի Արտասուաթոր հեկեկ

ասկեց առաջ Սերոբին թուղթ գրիլ էի ձեր թղթի մեջն, {աղեկ} հասկըցուցի՞ք, չի հասկըցուցի՞ք, հեչ միամիտ չիմ,

Դուք ալ խելք արած հոները թաղած ըլլայիք նե, կենե {աղեկ} էր, ամեն օր աչքին տիմացն չէր ըլար, ինձի տեղով հ

ալ չի գտիմ, միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ մը {աղեկ} ալ իմ, ասիմ նե, սուտ չէ, թեեւ կելիրլի կիդերլի

լլիս, կկանչեր, բայց այժմ սըքլիլ է, բանը քիչ մը {աղեկ} է, կասե: Աղեկը ի՛նչ է. ջերմը ամեն օր չի բռն

թյան գալը հաստատ է նե, ճիճայիս ասա ինձի մեկ ճիվթ {աղեկ} ապուխտ թող բիրե: Երեշկիկ չուզիմ, չիմ ուտիլ, մի

երկու հատը խիստ բավական է: Ասկեց ջոկ մեկ կապ մը {աղեկ} թաժա չորցած թառան ձուկ, կիսաչոր ալ ըլանե, թող ա

տնուելուն իրաւամբ, ելաւ բանադրեց զարհամարհողս եւ {աղեկ} ըրաւ, իրաւամբ ըրաւ. այն ատենին համար իր պարտքն

երանումը, որոնք աշխարհի երեսին երկու բան գիտեն, {աղեկատ} մանել եւ ուրիշի աղջիկների հասակի ճիշտ մետրիքական

յց այժմ սըքլիլ է, բանը քիչ մը աղեկ է, կասե: {Աղեկը} ի՛նչ է. ջերմը ամեն օր չի բռնիլ, բռնածն ալ առաջվ

ս եղբայր, գրած բանիդ շատ աղեկներն կան հոս եւ շատ {աղեկն} կառնում ես ու հոսեն կհանիմ կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն

ս հաւատալ այսպիսի ցնորամիտ մարդերի հնարած մեզիմեն {աղեկների}, բայց ընթերցողքը այս գործին կարող են համաձայնիլ

փարներից: Մանուշակը ծնած օրից լսել էր մեզիմեն {աղեկների} մասին, նանրահաւատաթիւնը եւ նախապաշարմունքը կաթի

Դայեկը հասկացած լինելով, թէ ընկած էր մեզիմեն {աղեկների} մէջ, սայլումը դեռեւս նստած, առանց ձայն հանելու

Առաջին գնդակի մէջ դրած էր օդում բնակուող մեզիմեն {աղեկներին} հրաւէր, երկրորդում ` ցամաքում բնակուողներին, իս

նուք: Ծանիր, Խազարոս եղբայր, գրած բանիդ շատ {աղեկներն} կան հոս եւ շատ աղեկն կառնում ես ու հոսեն կհանիմ կ

ն, կանանց եւ աղջիկների քթից ահագին օղ անցնելը, - {աղեկտուր} լինելով տեսած ենք այն ուխտաւորների մէջ: Թողում ե

լ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց լուայ զձայն խորտակման {աղեղանց}. զարմացայ եւ զարմանամ, զի իմ էր գրուածն միայնոյ

Եւ օրհնելոյն ի հեռաստանէ լուեալ զդռնչիւն մահաձայն {աղեղանցն} ՝ աղօթեաց առ Բարձրեալն եւ վաղվաղակի ընկալաւ զխնդի

գարէների քարոզութեան, հաւատացած էր, թէ Աստուծոյ {աղեղը} միշտ լարուած է, թէ նա մեղաւորների ատամները կը փշ

րդայ, անվնա՛ս կարող է լինել եւ հեշտ ազատուիլ չար {աղեղնաւորների} կրակ թափող նետերից. Սուրբ Աթանաս Աղեքսանդրացու ե

տութիւնքը հնարողների սրտերին դէմ դարձնելով, նոցա {աղեղները} փշրեցին, եւ իրենց փրկարար վարդապետութիւնը գրո՛վ

ւ, ազգը լուսաւորելու համար, լսելով այս մահաձայն {աղեղների} դռնչիւնքը, աղօթեց առ Տէր եւ վճարեց իւր կեանքը,

։ Եւ այն օրհնուածը, հեռուից լսելով նոցա մահաձայն {աղեղների} աղմուկը, աղօթեց Աստուծուն եւ շուտով իր խնդրածը ս

են խաւարի զինուորների խեցեղէն նետերը՝ լարակտուր {աղեղներից}: Յուսահատութեան հետեւանքը խելագարութիւն է, իսկ

ւմ այս ձեւը. " Սուրք նոցա մտցին 'ի սիրտս նոցա եւ {աղեղունք} նոցա փշրեսցին " (Սաղմ., ԼԶ, համ. 15)։ §

բացեալ են առ ամենայն հակառակորդը ճշմարտութեան եւ {աղեղունք} լարեալ վանել եւ խորտակել։ զամենայն նենգ եւ մանգ

թ այսուհետեւ կուրութեան գազանին զոհ գնալուց: {Աղետալի} անցքեր, որ պատահում են ամենայն օր մեր կողմերում

մեզ զյիշատակ փիլիսոփոսն Մովսէս։ Զկնի այսանակ {աղետից} անցելոց ընդ գրականութիւնս մեր ի սկիզբն չորրորդ դա

դ դարուն միայն Թովմա վարդապետ Մեծոփեցի ճառէ զանցս {աղետից} անցելոց ընդ Հայաստան, յարշաւանաց Լանկթամուրայ,

պի ոսկի: Այս փորձերի մէջ ներգործողքը էին զանազան {աղեր}, պաղլեղ, արջասպ, ապակի, բուռա, քացախ եւ կրակ

ակ, փայտանիւթ, կուպր, ջուր, օսլայ, սոսինձ եւ {աղեր}, եւ այս բոլորի բաղկացուցիչ տարրական մասունքը երե

ուց յետոյ, թողնում են իւրեանցից մի քանի մոխրային {աղեր} եւ այս է պատճառը, որ մոխիրը եթէ բերանդ ես դնում

հեղինակի հասուն գիտութիւնը քարերի, մետալների եւ {աղերի} որպիսութեններին: Ալբերտոսը վարժապետ էր Թովմաս Ակ

ոգիների ազդեցութենից, որպիսի էին խլոռից բաղկացած {աղերի} շոգիքը, որոնք մեծ ազդեցութիւն ունին ներկանիւթի (

ի Կալկաթայ յերեքն դեկտեմբերի 1861 ամի, վճռեալ են {աղերս} արկանել առ վեհափառութիւն Ձեր յաղագս յետս կոչելոյ

ողովն իբրեւ բողոք, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ {աղերս}, լուեալ էք եւ լսէք զվիճակ ուղղափառաց քաղաքիս, բ

ն յափշտակեցիք ու, անոնց արտասուալից եւ սրտապատառ {աղերսանացը} ձայներուն ականջնիդ ու սրտերնիդ խփելով, տարիք ձեր

նձին խնդրագրաւ ի 10-էն դեկտեմբերի անցեալ 1852 ամի {աղերսել} զնոյն ատեան փութացուցանել զիւր տնօրինութիւն ըստ ի

որ կամ տուն, Կ՚ապրի նոյնպէս այնուհետեւ {Աղերսելով} գթութիւն։ Այսպէս մահը հանդիպում է

ենատդ առ ի յառնուլ զհրամանս տպագրութեան, յայտնել {աղերսեմ}: Աբէլ վարդապետին Արարատեանց ողջոյն սիրոյ ի դիմաց

րանն ըլնում. ես էլ, որ ընենց տուն ունենայի, էն {աղեքանց} ոտը կը պաչէի, իմ տանս վեր կը բերէի, խօսքս կշտին

բանականության սուրհանդակը, արձակված է կապանքից: {Աղեքսանդր} Տյումա (հայրը) գտանվում է այստեղ եւ հրատարակում

տպած 1709, հրատարակութիւն Մարսուանցի Գրիգոր դպրի {Աղեքսանդր} կաթողիկոսի յանձնարարութեամբ։ Եղիշէ վարդապետ

ակ Հայ-Ռուս բառարանի տպելոյ ի Մոսկուա յամի 1838, {Աղեքսանդր} Խուդաբաշեանց իւրով աշխատասիրութեամբ օգնեալ է բազմ

ա մօտ եղած մարդո՛ցը վերաբերեալ, նորա ծառաները, {Աղեքսանդրացի} Արիոսի, Գատիկեցի Ապողինարոսի, Անտիոքացի Նեստորի

ր աղեղնաւորների կրակ թափող նետերից. Սուրբ Աթանաս {Աղեքսանդրացու} եւ երկու միանուն մարդոց՝ Կիւրեղ Աղեքսանդրացու եւ

աս Աղեքսանդրացու եւ երկու միանուն մարդոց՝ Կիւրեղ {Աղեքսանդրացու} եւ Կիւրեղ Երուսաղեմացու, Բարսեղ Կեսարացու եւ Նազ

րիգորի Նիւսացւոյ՝ բանք Աստուածաբանականք. Կիւրղի {Աղեքսանդրացւոյ} գիրք, եւ այլ բազումք: Յիններորդ դարու Հայաստ

մբ"։ Capeau bòs degoutent puriste։ * * * {Աղեքսանդրեան} դպրոցի ծաղկեալ ժամանակը բանի վարդապետութիւնը ոչ

էս ուսուցանէ Այվազովսքին, այլ ըստ վերաuաց մտաց: {Աղէ}, եթէ ըստ Այվազովսքւոյ՝ խորհուրդ պատարագին կայան

իշներէն կ՚արհամարհուի, լուսաւորչաց աւանդութիւնքն {աղէկ} մը բռնելուն ու իրենց կռիւներով քուէ ձգած Սահմանադ

հանէք, որպէսզի ձեր ծիծաղելի դրութիւնը բոլոր ազգն {աղէկ} իմանայ եւ արժէքնիդ ճանչնայ: Բայց ձեզի վերջին խրա

լինէր մի գերբնական բան... Մի ոգի... Մեզիմեն {աղէկ}... ։ Բայց այդ սպիտակ բանը, որ ուշաթափութիւն

էկների առաջեւ մոմի նման կակուղ են. եւ թէ մեզիմեն {աղէկները} ինչ ձեւ եւ կամենան կարող են տալ զանազան զգայարանք

շատ անգամ պատահել են մարդիկ, որ տեսել են մեզիմեն {աղէկների} հարսանիք կամ մի այլ հանդէս կատարելը: Շատ անգամ ն

ենդանի մարդը, ինչպէս եւ այլ արարածները, մեզիմեն {աղէկների} առաջեւ մոմի նման կակուղ են. եւ թէ մեզիմեն աղէկնե

առար: Հիմի նա մեր վրայ ինչքան ա միտք անում. մեր {աղէն} ա, որ տեսութիւն գնանք, բա մի կարաս գինի, մի հի

ծելու հաշուետուութեան մասին: Վերջապէս ազգի {աղէտալի} վիճակը գրաւեց հայերի ընդհանուր ուշադրութիւնը եւ հ

նների ազդեցութիւնից եւ որպէս դարաւոր, ազգի համար {աղէտաւոր} փորձի արդիւնք, չէր կարող տալ վարչական հիմնարկութ

ցայ, ՚ի մասնաւորի պարզաբանել, գէթ ՚ի վկայութիւն {աղէտիցն}, որոց տանեմք եւ համբերեմք ազգովին: Այո՛, որովհ

, եւ զկնի այսր ամենայնի սառն ականատես հանդիսանալ {աղէտիցս} յորս սակաւիկ մի եւ հեղձնումք իսպառ: Այս ամ

իցն է մեզ հասանում, նոցայ, որ մեր նաւաբեկութեան {աղէտքի} մեջ մեզ անտես էին առնում: Ո՛չ. նեղութեանը մեծահ

ո՞վ եւ ինչպիսի՞ մարդ էր այն կարդինալը, որ այդքան {աղէտքի} պատճառ եղաւ Հռոմին, յետոյ կը պատմես այն անցքերը

որ, ինչպէս պատմեցին մեզ յետոյ, կարեկից չէին մեր {աղէտքին} եւ տհաճ էին նոցայ վերայ, որոնք դիմում էին օգնելո

միների բերանում. այն մարդիկն եւս, որ մեր վերջին {աղէտքին} ականատես լինելով, մեզ յուսադրում էին եւ կարեկցու

ացան ` պահուեցան գործարանումը, որ իւրեանց վերջին {աղէտքով} մի սրտաշարժ տեսարան կացուցանեն պատմագրութեան մէջ

երկնաձիր: Տաւրոսից Այրարատ, Բոսփորից {Աղթամար}, Քո տեսած, Քո պատմած թշուառութիւնք անհամա

անել Վարագայ սուրբ նշանին, Վանկոյ սուրբ նշանին, {Աղթամարայ} սուրբ նշանին, Գեղարդայ սուրբ նշանին, Օթեաց սուր

սքը գտանւում են մասնաւոր պատրիարքների կամ Սսու եւ {Աղթամարի} կաթողիկոսների իրաւասութեան տակ, իսկ բոլորը միասի

կներում գրել, եւ մեք կարծում ենք, թէ Էջմիածնի, {Աղթամարի} եւ Սսու կաթողիկոսական մատենարանների գրքերը հարուս

գ[ենաւային] ընկեր[ութեանը] 63 Փոթի, Լիւլեւին, {աղի} համար 64 Թիֆ[լիս], Միանսարեանցին 65 Ստանիսլա

ւ այս է պատճառը, որ մոխիրը եթէ բերանդ ես դնում, {աղի} համ է տալիս: Իսկ կղմինդրը, որովհետեւ այսչափ բաղ

ոն] Գ[րիգորեւիչի], Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդ[ {աղինէի]} եւ Յովհաննէսի հետ. այսօր: Առաջիկայ տեսութիւնը

Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Մագդ[ {աղինէի]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] դեկ

կան պատճառը, որ թուրքը համ է առնում հայի վհատ ու {աղիողորմ} խաղերից, տաղերից, ինչպէս եւ հայը թուրքի խաղերից

, որ չկամէին անձրեւի տեւողութիւնը, թէ կղմինտր եւ {աղիւս} շինողները, որովհետեւ մեծ վնաս ունէին անձրեւից,

: Նախիջեւանի մէջ չկայ ոչ մի բանի գործարան, բացի {աղիւս} եւ կղմինտր շինելու ախոռներից եւ փոսերից, բացի կի

չեմ սիրում. կը հրամայեմ շաղախել քեզ հողի հետ եւ {աղիւս} շինել Գեհենի հնոցները նորոգելու համար...:

, թէ մեր փափուկ, պարարտ մարմինը երբեմն կարող էր {աղիւս} պատրաստել բաղանիքի հնոց շինելու համար, կամ ճեղքո

արածուն նաւահանգիստ: Սոցանից ամենափառաւորը՝ թէ՛ {աղիւսակերտ} շտեմարաններով եւ թէ՛ այլ հոյակապ շինութեամբ, պատ

րես 462). " Ուսումնարանն Հայոց ի նորոյ կառուցաւ {աղիւսակերտ}, եռայարկ եւ բազմասենեակ, արդեամբ աղայ Մկրտչի `

, օրէ օր այդ բարբառքը միմեանցից բաժանող պատի այս {աղիւսը}, այն քարը, միւս սիւնը քակելով։ Պիտի կարողանայի

ն քաղաքի կենտրոնում, համարեա՛ թէ բոլորը քարից ու {աղիւսից} շինած: Եկեղեցիքը, որ վեց հատ են թուով, հոյակապ

րեւը, որպէսզի հնար ստանան իւրեանց կղմինտրները եւ {աղիւսները} չորացնելու: Չգիտեմ՝ կը հասկանա՞ն արդեօք այն մար

հանջ իշխաններին, թէ այս պատերի համար պատրաստուած {աղիւսները}, անդադար անձրեւի տակ մնալով հալուեցան, եւ յետոյ

չէ դիմանում, սեւանում է, ողորմած-հոգու փորը եւ {աղիքը} ի՛նչպէս կարող էին չայրուիլ"։ Չկամի ամենեւին մտա

մի ամենեւին մտածել, որ այդ ողորմած հոգու փորը եւ {աղիքը} արծաթ չէին, չկամի փորձել, որ փայտեայ դգալի մէջ

մ է մեր բոլորի գաղտնիքը, որի աչքը համարում է մեր {աղիքի} խորհուրդները, գիտէ, որ ես լաւութիւն եւ բարի՛ եմ

էի ծախում։ Կերակուրներ եփել սորված չէի, որ ձկան {աղիքներով} եւ հաւի փորոտիներով այդ ուտողների համար լաւ լաւ կ

: Կաքաւը կաննել ա քարին, - կտուցը լիքը արին, Մի {աղլուխ} վարդ եմ քաղել, - ղրկել իմ աղպօր եարին:

է, որ Սօսն էլ խօսքին հաստատ մնայ. " համայ, իմ {աղլուխը} քու գլուխը, ես տղայ դու աղջիկ, թէ որ ինձանից հե

է, այնչափ անհամ է նորն, թոյլ, տգեղ, անհեթեթ, {աղխազուր}... ։ Տեսանել տեսանեմ, զի մռայլութիւն ձեր մոռա

Եւ զմայլեալ ի բոյր վարդին Յանոյշ ի գիրկ {աղխիցիս}, Հնչեսցին քո հէգ պանդխտին Մրմունջք ի

պատուելի հայրենակիցք մեր եւ մի յուսասցին ի մրրոյ {աղխոյն}, զոր պատրաստեն սուտ ազգասէրք, քամել գինի անոյշ

ունքը գործ դնել: Դարձյալ աղաչում եմ ներել այս {աղճատ} գրությանս, ժամանակը շատ կարճ էր: Միամի՛տ լինիք

քրուել սխալներից: Կամ բնագիրը մինչեւ այն աստիճան {աղճատ} էր, որ օրինաւոր սրբագրութիւնը, նորից գրելու աշխ

մեք չկամեցանք սրբագրել, մինչեւ անգամ պահեցինք այն {աղճատ} յարմարագրութիւնը։ Մեր չկամելու պատճառը այն էր, որ

գրութիւն սորա [լոյս] տեսաւ յԵրուսաղէմ, այլ տպեալ {աղճատ} օրինակէ, զոր յամին 1853 նոր ի նորոյ տպագրեաց յըն

ը. պատճառ, ուղղել այդ բոլորը, մէջ բերելով նորա {աղճատաբանութիւնքը} եւ օրինաւոր կարգով հերքելով նորա բոլոր սխալական գ

ցող հասարակութիւնը յարգելու: Պարոնի վայր ի վերոյ {աղճատաբանութիւնքը} ստոր են ամենայն տեսակ քննութենից եւ Մեղուին եւ պ

գիտութեան մէջ անհաստատ լինելով՝ անկարգ, անկանոն {աղճատաբանութիւնքը} երբէք չէին կարող հասցնել նոր լեզուի մշակութիւնը դ

ւախօսութեան կազմեալ յինքենէ զբառս եւ կամ հետեւեալ {աղճատանաց} Մխիթարեան միաբանութեան Վիեննայի, որք առանց յաջ ե

, որովհետեւ այնտեղ կան եւ ուրիշ սխալներ եւ ուրիշ {աղճատանք}, որ չէր կարող Փարպեցին անել։ Եւ եթէ այդ աղճատան

խօսքը Փարպեցու խօսքը չէր, այլ օրինակող գրիչների {աղճատանք}. պատճառ, մէջ բերուած վկայութիւնը Կորնթացոց երկր

, կատարելութիւն խոստովանիլ հին լեզուն տիրապէս եւ {աղճատանք} համարել նորը դրականապէս: Ի՞նչ պիտի պատասխանեն մե

ղճատանք, որ չէր կարող Փարպեցին անել։ Եւ եթէ այդ {աղճատանքը} եղել է կա՛մ անհմուտ գրիչների եւ կա՛մ ժամանակի ձեռ

Բ, համ. 24), ուստի մենք համարձակուեցանք գրչի {աղճատանքը} սրբագրել։ Եւ որպէսզի չկարծեն ոմանք, թէ հին ժ

նում է կատարելութիւնը " տուր ինձ զհացէ կամ ու՛ր է {աղճատանքը} ` եթէ ասում ենք " հաց տուր ինձ "- երթալ ի տուն, -

ռեր. այնպէս որ, սորանից յիսուն տարի ետքը, եթէ այս {աղճատանքի} առաջը չառնվի, հարիւր բառի մէջ քսան հինգ բառ հայի

անց մէջ, ամէնից աւելի անհաստատը, փոփոխութեան եւ {աղճատանքի} ենթարկուողը է նոցա ժամանակը: Շատ անգամ աւանդութի

կամ չէ արտաբերում. ի՞նչ հարկաւոր է հետեւել նորա {աղճատանքին} ։ Մեք կը համաձայնինք այն ժամանակ զոհել բառի բուն

նկտւոյն ի կրօնական մասին, եւ ահա պատգամքն ահաւոր {աղճատեալ} են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւորն է, զորով չկարեմք բնաւ

ողական եկեղեցին՝ արկեալ զանձամբ զաբեղայական սքեմ {աղճատեալ} եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում ոչ այնքան Աստուածայնո

ալի է ազգին հինն եւ նուիրականն, իսկ նորն առ նոսա {աղճատեալ} ցայն վայր, զի դժուար էր ականջաց լսել զխժալուր բա

յս զանազան կրօնապաշտութենների, որ ըստ մեծի մասին {աղճատեալ} Բուդդականութիւն էր։ Սոքա մշտնջենական թշնամի էին

ապին Չինաստանի մէջ Յիսուսեանների ձեռքով տարածուած {աղճատեալ} Քրիստոնէութեան մասին, եւ թէ նոքա, քարոզելով Քրի

0000 լիբրէով։ Pasquin - մի հին եւ {աղճատեալ} արձանի անուն է, որի վերայ Հռովմի մէջ դնում են ամե

խումբ դարուց, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխին աղճատել {աղճատեաց} զլեզուն, անհատ ոք անկարանայ ուղղագործել, առ այս

վեշտասաներորդ եւ եօթեւտասաներորդ դարս եւ լեզուին {աղճատել} ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ բերցուք զայլս պատմագրութ

ւոյն Հայոց եւ անկանիլ ի գոգ պապին Հռովմայ, այլեւ {աղճատել} զգրածս նախնեաց մերոց ի դաւանաբանական մասին, թէեւ

ստակք, եթէ ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք, եղեւ միայն {աղճատել} եւ թեքթեքել զհին լեզուն մեր իւրով անդուն եւ կամակ

չ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխին {աղճատել} աղճատեաց զլեզուն, անհատ ոք անկարանայ ուղղագործել

իւր մէջ կենդանի լեզուն, թէեւ անուսումն լինելով՝ {աղճատել} է եւ խանգարել, այսու ամենայնիւ շատ հաւանական է,

ղանչում է եւ պատմութեան ընդդէմ՝ իւր կամեցածի պէս {աղճատելով} իրողութիւնքը: Լսենք մի փոքր մեր Յովհաննէս պ

ունչ մատեանն, թէեւ ցաւելով պիտոյ էր խոստովանել՝ {աղճատելով} զայն ըստ սահմանաւոր յոյժ տեղեկութեանց, յոյն եւ լ

13) Այվազովսքին խօսեցեալ զտասնաբանեայ պատգամաց, {աղճատէ} ո՛չ միայն զհամարսն, այլ եւ զանց արարեալ գլխովին

մօթ մեծ է եւ անլուանալի նախատինք, զի Այվազովսքին {աղճատէ} զտասնաբանեալսն, առ տգիտութեա՞ն, եթէ արհամարհանօ

ն՝ եղեալ իցէ պատճառ սպրդման այլանդակ գաղափարաց, {աղճատողաց} զխոստովանութիւն եւ զկանոնս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ

լ բո՛ւն գրչագրիցը արտագրուած, որով չէին պարզւում {աղճատուած} կամ մութ տեղերը. չէ՛ր լցւում նոյնպէս թերթերի պակ

Մի քանիսը այդ գրքերից, ինչպէս ամենին յայտնի է, {աղճատուած} ձեռագիրներից են տպուած. այս րոպէիս աւելի լաւ օրի

, որ, մորմոքուելով ենք ասում, մի քանի տեղերում {աղճատուած} է այսօր, եւ, որ աւելի ցաւելին է, երկու թերթ էլ

է աշխարհի առջեւ, որպէս աներկբայելի իրողութիւն։ {Աղճատուած} ձեռագրի մէջ Հրատ տեսնելը բնա՛ւ իրաւունք չէ տալիս

ուրքի, Թաթարի եւ չգիտեմ, ինչի իսկ Հայի մի երկու {աղճատուած} կամ ճղակոտոր բան: Երգերի կազմակերպութիւնքը հետեւ

ս եւ տգէտ գրչի ձեռքով արտագրուած լինելով, բնագրից {աղճատուած} է. բայց մեք չկամեցանք սրբագրել, մինչեւ անգամ պահե

Յանսէնեանների ձեռքով, ուրեմն կարդալով միանգամայն {աղճատուած} օրինակը, հրամայեց գրել դատապարտութեան կոնդակ, ո

արհ " եւ այլն։ Մեր ժողովրդական լեզուն այնքան {աղճատուած} չէ, ինչպէս թւվում էր մի մարդու առաջին անգամ. այ

ւրացած տեղեկութիւնքը եւ հայեացքը հաստատելու համար {աղճատում} էր պատմական իրողութիւնքը եւ զրպարտում էր այնպիսի

աքելութեան պատճառով գնում էին հեռաւոր աշխարհներ, {աղճատում} էին մինչեւ անգամ եւ Քրիստոնէական հաւատի ճշմարտութ

ակից դուրս էին գալիս ընդդէմ այս քարոզիչներին, որ {աղճատում} էին Քրիստոնէական հաւատի հոգին, բայց ո՞վ էր Պապակ

, յարմարում էին նորան ժամանակի պահանջողութեանը, {աղճատում} էին եւ փոփոխում էին, ինչպէս կը տեսանենք ահա ներք

, առանց լեզուի ժողովրդականութիւնը կորուսանելու, {աղճատում} է լեզուի անարատութիւնը։ Ճշմարիտ է եւ այն, որ շա

րի, բնության երկրպագուների, ինչպես եւ գավառական {աղճատումների} ամենափոքր օգնության: Մեզանից ոչ ոք իրեն հաշիվ

ետ հաշտուիլ: Երբ վաճառականը, մի շփոթեալ եւ {աղմկեալ} տեղում, կեանքի հոսանքի մէջ ընկած, նայում է, մա

ազում բանք հոմաձայնք, չասացից թէ եւ Հայաձայնք եւ {աղմկեցուցիչք}, որ յետս առաքեցաւ, նշանակեալ եւ զտեղիս 'ի սրբագ

ն ունէի քեզ ասելու, որ չեմ կարող այժմ, պատճառ, {աղմկուած} է քո սիրտը եւ երկիւղ եմ կրում, թէ միգուցէ այդ խօ

վարեց ընկերակցութեամբ մեր սիրական Ասմոդեյի, որին {Աղմոդեւս} էր կոչում ինքը՝ այդ Բրամինը: - Այսուամենայ

մ էր ավելի քան թե երկու հարյուր հոգի, կար մի մեծ {աղմուկ} եւ շփոթ: Մտածեցի մոտենալ բազմության եւ հասկանալ

մքին հակառակ, կամեցաւ կարդալ թուղթը, ժողովուրդը {աղմուկ} բարձրացրեց եկեղեցում. քահանային բռնեցին, կաթողի

իսությունը մի ըստ միոջե: Եթե այդ կողմերի այդպիսի {աղմուկը} չլիներ, ես, ինչպես ասել էի, անպատճառ կգայի եւ

օրհնուածը, հեռուից լսելով նոցա մահաձայն աղեղների {աղմուկը}, աղօթեց Աստուծուն եւ շուտով իր խնդրածը ստացաւ,

ական կապիտալների օրինակով: Եթե նրանց հարուցած {աղմուկն} այդ նպատակն է հետապնդում, ապա կարելի է նրանց դրա

стоящие друг от друга вершков, вот в этом виде ( {աղյուսակ} ) и на каждой точке, где линии пересекаются, кл

նցից 12 վերշոկ հեռավորության վրա, ահա այս ձեւով( {աղյուսակ} ), եւ այդ գծերի յուրաքանչյուր հատման կետում ցանո

ին հատորը: Միայն տես, չմոռանաս, որ գրքում եղած {աղյուսակները} պետք է առանձնացնել, եւ ոչ թե գրքի հետ կազմել, ո

ի հետ կազմել, որովհետեւ ձեր մեղքով առաջին հատորի {աղյուսակները} հատորից դուրս մնացին, այդ պատճառով, ճարահատյալ

ացին, այդ պատճառով, ճարահատյալ, երկրորդ հատորի {աղյուսակներն} էլ պետք է դուրս թողնել, որպեսզի դրանք միասին կազ

Խնդրելով Ձեր բարձր սրբազնության օրհնությունը եւ {աղոթքը}, մնամ միշտ պատրաստական խոնարհ ծառա Միքայել Նա

ախտին երգի վարդենւոյն՝ Սոխակին ցանգ մեղեդի {աղու} "... Նա դարձեալ, թէ - Ո՛չ գիտեմ զքեզ:

ր չգիտէր Մանուշակը, թէ ի՞նչ էր մօր խօսակցութիւնը {Աղուանեանց} Մկրտչի հետ, չարչարում էր նորան, բայց մի բնական

ռաւել զայրանում էր նորա սրտի ցաւը: Մանուշակը {Աղուանեանց} Մկրտչի երկչոտութենով ներս մտանելուց հասկացել էր,

փոքր ինչ ազատ կը մտանէր իւր հարսի տուն, մանաւանդ {Աղուանեանց} Մկրտչի նման մարդը, որ քիչ շատ վաճառական անունը վ

, ոչ ոքի չբանալ մատանու գաղտնիքը, թէեւ չնայելով {Աղուանեանց} Մկրտիչի ցած եւ ստորաքարշ բնութեան կամ առաւել լաւ

ոչինչ չկար: VIII Քանի օր անցաւ այն օրից, երբ {Աղուանեանցը} եկել էր Թիւթիւնճի-օղլուի տուն հարսանիք խնդրելու,

մառը, չէ կարող լցուցանել Աղուանեանցի փափագը: {Աղուանեանցը} կարդալով այս նամակը բարկացաւ, եւ ճակատը շփելով ս

իւր եղբօր վերայ իբրեւ երէց քոյր: Այն միջոցին երբ {Աղուանեանցը} բարկացած ճեմում էր, երբեմն-երբեմն բացականչելով,

- Եթէ դու այդպէս մտածում ես, - խօսքը վեր կալաւ {Աղուանեանցը}, - ես բոլորովին համաձայն եմ քեզ ուրեմն խնամախօսու

քարը թանկագին... - Գիտեմ, - ընդհատեց խօսքը {Աղուանեանցը}, - բայց դու չգիտես, թէ ինչ ապաբախտութիւն կապած է

իտի ուտէր քրոջ ձեռքից այդ հարուածը, այն պատճառով {Աղուանեանցը} շտապեց կտրել քրոջ խօսքը, եւ որքան կարելի է հանդա

, սիրու՞մ էիր դու ինձ, թէ չկամենալով ամուսնանալ {Աղուանեանցի} հետ, երկու չարերի փոքրն էիր ընտրում ինձ գալով:

ովը: Դու, երիտասարդ աղջիկ, չկամելով ամուսնանալ {Աղուանեանցի} հետ, իմանալով իմ հարստութիւնը, անունը, գուցէ թ

քը, - եւ այս օրից, դու կարող ես ազատ համարել քեզ {Աղուանեանցի} հետ ամուսնանալուց. ես շուտով կը խօսեմ քո հօր հետ

էր, որ յառաջ, քան թէ ամառը, չէ կարող լցուցանել {Աղուանեանցի} փափագը: Աղուանեանցը կարդալով այս նամակը բարկա

որի մինը առանձնապէս պատկանում էր նորա քրոջը: {Աղուանեանցի} քոյրը շիլ աչքերով, թուխ եւ երկայն երեսով, արծու

դ-խաթունի խօսքերը մի անորոշ տպաւորութիւն գործելով {Աղուանեանցի} վերայ, կարծես թէ խելքին նստում էին. պատճառ, ին

, ստացել էր խորտակուած պառաւի կերպար: IX Թէեւ {Աղուանեանցի} հայրը մեռանելու ժամանակ նզովքով պարտաւորել էր իւր

այս միջոցին Թիւթիւնճի-օղլուի նամակը, որ տուեցին {Աղուանեանցին}, հաստատեց նորա կարծիքը. Թիւթիւնճի-օղլուն բոլորո

յոց Բաբգէն առնէ ժողով եպիսկոպոսաց Հայոց, Վրաց եւ {Աղուանից} 'ի Նոր քաղաքի 'ի Սուրբ Կաթուղիկէի 'ի մայրն եկեղեց

օտ ընդունող տէր Մուշէն չէր կաթողիկոս։ Եւ որպէսզի {Աղուանից} կաթողիկոս չհասկանան Մուշէի քահանայապետութիւնը, յ

ի ելանէ ի հանդէս ի կատարած եօթներորդ դարուց իւրով {Աղուանից} պատմութեամբ, զոր ընդ ձիգ ժամանակս համարէին կորու

որդներից վանքի պէտքերի համար էր գործ դրւում։ Իսկ {Աղուանստանից}, Վրաստանից, Սիւնեաց եւ Արշարունեաց երկիրներից ի

ճառով ունէր շատ վէճեր: Թող մեզ խրատ լինի այսպիսի {աղուէս} մարդերի ընթացքը, որ մեք ուրիշ անգամ տեղիք չտանք

ի հետեւողքը անշարժ մնում են միջումը, որպէս պոչատ {աղուէս}: Սոքա բոլորը գանչում են, աղաղակում են, կռւում

ը մինչեւ տակը խմեցնելու համար, այլ ազգի ապականող {աղուէսները} բռնելու եւ հոտը գիշատող գայլերը ջնջելու համար:

ծի զառիվայրում։ Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, {աղուէսների} եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս եւ այն օրերով։ Եւ չնայ

ծի զառիվայրում: Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, {աղուէսների} եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս, եւ այս օրերով: Եւ չն

միայն կարելի էր իրօք պարարել եւ կերակրել հանգոյն {աղուիսուն} սառուցակերի, որ զկոկորդն միայն սառուցեալ ի սառն

չակ մասիլը վեր են ունում իրանցն իրանց ա հասնում. {աղպե՛ր}, դուք, քաղքցիք էք, որդ առուտուրի էք, որդ փէշա

իր սիրտը Անոյշի առջեւ. " Քա՛, ինձ տուր, ես քո {աղպոր} ղարաւաշն եմ (աղախին), - ասում է նա, - նրա ազիզ

ը լիքը արին, Մի աղլուխ վարդ եմ քաղել, - ղրկել իմ {աղպօր} եարին: Շատերը կան նոյնպէս ազնիւ, նոյ

մշտնջենաւոր կամարի վերայ, վերածնում էր գիշերային {աղջամուղջ} մթութենից մի արփիաճաճանչ առաւօտ: Մեր շոգենաւը սո

ռ խարխաբ զժողովուրդն ընթացուցանելով ի տգիտութեանն {աղջամուղջ} գիշերի: Զարդիս խօսիմ ես, եւ ժողովուրդն յակճիռս

ստակ հայախօսութիւնը աղաւաղուեցաւ եւ մի անմխիթար, {աղջամուղջ} գիշեր տարածեց առհասարակ Հայաստանի հորիզոնի վերայ

Ջերմ-ջերմ փորում է գըլուխը փըտած։ " {Աղջի} ՛, - գոռում է նա իւր աղախնին, - " Ժամը քան

՞թէ այժմեան ժամանակումը պիտի կտրիճը խնդրէ աղջիկ, {աղջի՛կը} կտրիճ պիտի խնդրէ, մէք կամեցանք բաղդաւոր առնել Թի

նը, նորա նման հարուստ, ուսումնական մարդու համար {աղջի՞կ} է պակաս Նախիջեւանի մէջ, որ խնդրում է Մանուշակին

իլիչին, բոլոր նոցա աղջիկներուն: Լսել եմ, երկու {աղջիկ} ունին որպես թե: Շատ բարեւ նույնպես Մանուկ խնամիի

: Ի՞նչ տեսակ կին կարող էին դառնալ ապագայումը այն {աղջիկ} թոռները, որ իւրեանց մեծ մօրից լսում էին հետեւեալ

եւ յառաջ հարկաւոր է մեծ ուշադրութիւն դարձուցանել {աղջիկ} զաւակների կրթութեան եւ դաստիարակութեան վերայ՝ բա

ամս, մի փոքրիկ ուսումնարան բաց, ուր թող ուսանին {աղջիկ} զաւակները մեր ազգի՝ կրթուած եւ դաստիարակուած մայ

ան զրկւում է իւր ծուխից, եթէ յանկարծ մի տղայ կամ {աղջիկ} երեւէր նորա ժողովրդի մէջ, որ գրել կարդալ չգիտէր

թիւն, Մի սրտաթափ, մազերն արձակ Վազեց {աղջիկ} սգաւոր Դէպի գեղի գերեզմանքը, Ծունկ չո

ւ ականջիս. Յետ եմ նայում, տեսանում եմ այլ {աղջիկ}, Նոյնպէս չքնաղ, նոյնպէս մատաղ, թափանցիկ:

նը, քան թէ մի վանցի լլկուած եւ բռնաբարուած անմեղ {աղջիկ}, քան թէ մի նահատակուած կին, քան թէ մի զաւակ, ո

ների: Դոցա կարգումն է եւ այն, որ մի շատ գեղեցիկ {աղջիկ}, որի վերայ սիրահարուած է եղած երկար ժամանակ, եւ

: - Մի քանի ժամանակ է, որ երազում մի գեղեցիկ {աղջիկ} տեսանելով, սիրահարուել էի նորա վերայ, այնպէս,

րոնեցի մեր քաղաքի մէջ, թէ կա՞ր արդեօք այդպիսի մի {աղջիկ}. ճշմարիտն ասեմ, եթէ լինէր, այնուհետեւ ամենայն

բաներ դեռեւս շատ կան, ջրհոր փորել, տանը մնացած {աղջիկ} լոյս ու արեւ հանել, տօնի, զատկի աղքատներին հանդ

աւորութիւն ունի։ Մահտեսի Թովմասի Մարիամը գեղեցիկ {աղջիկ} է եւ վարժուած, ո՜վ գիտէ... Յանկարծ, այս

նշանուիլ Մահտեսի Թովմասի դստեր հետ: Մայր ու {աղջիկ}, որոնց մասին յիշեցի վերեւումը, պատուհանից տեսել

հալաւ կարել իւր կամ կնոջ համար, թէ " մա՛րդ, մէք {աղջիկ} ունինք հարս տալու, պէտք է նորա համար պատրաստութի

ն Մկրտիչ, բայց նա միայն ամաչել էր, ի՞նչ առնես, {աղջիկ} տղայ է, նորան այնպէս կը վայելէ: - Չէ. ես ձե

- եւ քեզ եւս չեմ ճանաչում, միայն գիտեմ, որ բարի {աղջիկ} պիտոյ է լինիս. Աստուծոյ օրհնութիւնը անպակաս լինի

էր ամուսինների փոխադարձ սիրովը: Դու, երիտասարդ {աղջիկ}, չկամելով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, իմանալով

ղ թթու դնէ նորան, մեզ հարկաւոր չէ. ես քեզ ուրիշ {աղջիկ} կը գտտնեմ, Նախիջեւանը մեծ, դո՛ւ կտրիճ տղայ, ի՞

կայ. մի՞թէ այժմեան ժամանակումը պիտի կտրիճը խնդրէ {աղջիկ}, աղջի՛կը կտրիճ պիտի խնդրէ, մէք կամեցանք բաղդաւո

խօսում այդ աղջկայ մասին, ասում են, որ շատ բաց {աղջիկ} է... Ահա մեր դրացի Գասպարի աղջիկը, թէպէտ շատ

խելօք չեն, եթէ այդպէս դատելու լինիս, դու եւ մի {աղջիկ} եւս չես գտանելու. պատճառ, մեր ցեղից խելօքը չկայ

նական է, երբ Վարդիթերը որպէս տասն եւ մէկ տարեկան {աղջիկ} մի ջլերը սասանեցնող տխուր անցքից կաթուածահար է լի

թէ հերիք չէր, որ այս ծերունիքը տասնումի տարեկան {աղջիկ} ունէին, դեռ նորանից յետոյ էլ ծնել են Փափակը, որ

ատեան աշխարհում շատ անգամ պսակել են 11-12 տարեկան {աղջիկ}, ուստի, որպէս թէ անբնական չէ Վարդիթերի հասակը:

թուրը վեր կունիմ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ չէ Սօսին {աղջիկ} չեմ տալ. ես պիտի տամ Զայրմայրի էջմիածնեցի քաւորի

թափում իր ժանգը. " Ա՜խ, ծակծակոտուած, սեւ սրտի {աղջիկ}. ի՛նչ անեմ, խաւարէր էն օրը, որ դու լիս ընկար,

ակա՛ն է, երբ Վարդիթերը որպէս տասն եւ մէկ տարեկան {աղջիկ}, մի ջլերը սասանեցնող տխուր անցքից կաթուածահար է

osa - тарантул, мизгир) մի մարդ կամ մանաւանդ մի {աղջիկ} խայթէ, դորա միակ ճարը պար գալն է. եւ պար գալ բա

մանալի հարազատութեամբ երեւում է Անոյշի մէջ մի հայ {աղջիկ}: Սօսը խնդրում է նորանից ծաղկազարդ կիրակի օրը իր

յ. " համայ, իմ աղլուխը քու գլուխը, ես տղայ դու {աղջիկ}, թէ որ ինձանից հետ կաննես ", - ասում է նա Սօսին

ը, պառաւների բարձրախօս աղաղակը, երիտասարդ տղոց {աղջիկ} տեսնելու համար ժամի դռանը հաւաքուիլը, այս բոլորը

ից էլ քեզ ճար չի կայ - քաքուլդ վեր անիլ տուր: Ես {աղջիկ} եմ ալ կ՚ուզեմ, - բարակ մէջքիս շալ կ՚ուզեմ, Երբ ե

բախա, - շաւաղուս տուտը կախ ա, Շէկ տղայ, կարմիր {աղջիկ}, - թո՛ղ բռնենք իրար եախա: Ամպել ա ձուն չի գալիս

ս ելլավ: Ինչեւիցե, ասի, ինչ ալ ըլա նե, գրեմ, {աղջիկը} աչքը ճամփան թող չի նայի տեյի: Քո գրած գիրդ որդու

բանականութեան վերայ, թողունք, որ շատ անգամ ձեր {աղջիկը} ոչ թէ միայն չէ սիրել իւր փեսայացուն, այլեւ տեսան

պէս, որ աւելի ասելու չէինք, եթէ այն բռնաբարուած {աղջիկը} լինէր մեր քոյրը, եթէ այն ծեծուած կինը լինէր մեր

, այնուհետեւ ամենայն ջանք պիտոյ է գործ դնէի, այդ {աղջիկը} ինձ կին խնդրելու, որովհետեւ ինձ թւում էր, թէ ստ

ամանակ, յանկարծ, ծառերի քամակից տեսանում եմ այդ {աղջիկը}, որ կանգնած, կամենում է բռնել մի թիթեռնակ: Ինձ

հետանայ այդ երեւոյթը... բայց ահա զարմանք... {աղջիկը} նոյն դրութեան մէջ, կանգնած ոտքի մատների վերայ եւ

նորան վազում եմ դէպի նա... բայց, աւա՛ղ... {աղջիկը} մի զարհուրալից երկիւղ ցոյց տուող ձայն արձակելով,

ռ ճրագ չէին վառած այնտեղ, չկարողացաւ նկատել, որ {աղջիկը} լացել էր, եւ ինքը եւս ամբոխուած լինելով այս անակ

յելում, Մանուշակ. վայ գլխիս, ո՞վ էր տեսել, որ {աղջիկը} մօր հետ իւր հարսանիքի վերայ խօսի, մեր տեսածը, ե

, մեր տեսածը, եթէ ծնողքը խօսում էին այդ մասին, {աղջիկը} լուռ եւ տրտում կը նստէր, կամ, եթէ կամենար առաւե

հարկադրող պատճառներից, ի՞նչ ուխտ է, որ դնում է {աղջիկը} մի մարդու հետ առանց նորա երեսը անգամ տեսանելու:

ասել էր Թիւթիւնճի-օղլուին, նա կատաղելու էր, իսկ {աղջիկը} ընդունելու չէր այս քամահրանքը այն խօսակցութեան վե

է պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն այժմ չէ կամենում տալ իւր {աղջիկը}, թող թթու դնէ նորան, մեզ հարկաւոր չէ. ես քեզ ո

րէ, մէք կամեցանք բաղդաւոր առնել Թիւթիւնճի-օղլուի {աղջիկը}, իսկ պարոն հայրը նա՞զի նստեց, ես մի քանի օր յառ

, որ շատ բաց աղջիկ է... Ահա մեր դրացի Գասպարի {աղջիկը}, թէպէտ շատ սիրուն չէ, բայց ի՞նչ հարկաւոր է գեղե

Կնոջ առաջին արժանաւորութիւնը. ճշմարիտ է, դրացու {աղջիկը} գրել, կարդալ չգիտէ, բայց առաւել լաւ. մայրս ասո

որ մի հայր այդպիսի կամեցողութիւն ունենայ դէպի իւր {աղջիկը}... Ասա՜, ստիպում եմ քեզ, ասա՛ մանրամասն այդ

րդարեւ չէր կարող մտքից եւս անցուցանել, որովհետեւ {աղջիկը} խօսք արած էր Մկրտչի հետ, ուրեմն եւ այդ մտածելու

ոնը մտածում է եղած, որ շնորհ է ցուցանում մեզ մեր {աղջիկը} առնելով. նորան նայի՛ր, նորա սրտին... Այդպիսի

էի, այժմ երեխայս մի ամսական կը լինէր: - Ովի՞ {աղջիկը} առեց, -հարցրեց սա: - Թիւթիւնճի-օղլուի: -

մ էին կովի այրած ապականութենից։ Ինչ ժամանակ կոյս {աղջիկը} ստանում էր իւր կատարեալ հասակը, մեծ հանդէսով երա

ի: Գիտե՛նք, որ կան աշխարհներ, ուր տասը տարեկան {աղջիկը} արդէն մայր է, բայց այդ աշխարհների սահմանքը փակու

աշխարհների ազդեցութիւնը, այնտեղ տասնումի տարեկան {աղջիկը} դեռ տղայ է, ո՛ւր մնայ ութը կամ ինը տարեկանը: Եւ

ում էլ անաջող է. պատճառ, եթէ ութը, ինը տարեկան {աղջիկը} սիրահարւում է եւ տասը կամ տասնումի տարեկանը պատրա

ղջն է գալիս, երբ տեսնում է, թէ տասնումի տարեկան {աղջիկը} ընկնելով իր սիրականի գիրկը եւ համբուրուելով նորան

աւոր կին մարդոցը եւ սպառնում է, որ էլ Սօսին չտայ {աղջիկը}: Վարդավառին, ինքնամատոյց կերպով, հրաւիրում է Ս

ց էր կացել, աւելացնելով, թէ, " Էլ չենք տալի իմ {աղջիկը} "։ Թէեւ այս փոփոխամտութեանց պատճառները դրած են ա

թելադրուած մօրը կամ իրեն իսկ խրատողին, որպէս թէ {աղջիկը} տալը կամ չտալը կախւում է լոկ Գարեգնի խօսքից:

ակելու: Երկրագործական աշխատութեանը ժամանակ, երբ {աղջիկը} չէր ուզում բանիլ կամ թէ ուզում էր իր սիրականին տե

ն էլ իրենց ցանկութեան հասած էին, մորմից խայթուած {աղջիկը} առողջանում էր. արեւն էլ մտնելու վրայ. ուստի ամէ

տեսնում է, որ երէկ մորմից չարաչար խայթուած (?) {աղջիկը}, միւս օր ողջ առողջ բանում է իր բանը: Հիւան

կորզաւոր թթենուցը հո չի՞: - Չէ՛, - ասում է {աղջիկը}, - սպիտակ բեդանայ թթենուցն ա: - Դէ՛, տա՛ր

լ ունին նորա տան մէջ, եւ այդ օրիորդքը թատրոնախաղ {աղջիկներ} են մեծ մասնով: Պ. Մարկոսը, որ, ինչպէս յայ

կ, մատաղահաս, տասնեւուեց կամ տասնեւեօթն տարեկան {աղջիկներ}, որ մարդու աչքը կուրանում էր նոցայ վերայ նայելով

. դու գրում ես՝ " քո բարեկամները՝ ե՛ւ կանայք եւ {աղջիկները} եւ այլն ", կարծես աֆիշ լինի՝ " տիկիններ, պարոն

այդ քաղաքի մէջ միօրինակ է եւ ձանձրալի. կանայք եւ {աղջիկները} վարում են մի վնասակար եւ նստողական կեանք, դոցանի

ւշայի կնոջ անունը Անոյշ-Վռամ է. եւ յայտնի է, թէ {աղջիկները} երբեմն կոչւում էին իրենց հօր անունով՝ Անոյշ բառը

յնի եւ խօսքերի պատասխանում էր մօրը, եթէ առաջուայ {աղջիկները} ոչինչ չէին խօսում, այն էր պատճառը, որ ծնողքը կա

է մարդկային ազգը, մանաւանդ կանայք, եւ մանաւանդ {աղջիկները}: Դեռ մէջտեղումը ոչինչ չկար, բայց Մանուշակը արդէ

ութիւն է անում կարդացողի վրայ: Ասես թէ Հայաստանի {աղջիկները} հին կամ նոր Բաբելոնների աղջիկներն են, ասես թէ բ

ղքատ կամ օրական հացի կարօտ ծնողք վաճառել են իրենց {աղջիկները}, եթէ թողունք ոմանց մօտ շռայլութեան կամ ունայն պճ

եց: Իսկոյն, բոլոր բանուորները թէ պատանիքը եւ թէ {աղջիկները} թողում էին իրենց աշխատութիւնը: Հարկաւոր էր հոգի

ամի բանը պրծած է, այլ թէ ասենք, որ լոկ ծերերը, {աղջիկները} եւ պառաւները պարապեն այս բանով, որքա՞ն օգուտ կար

սել է թէ առանց կնիկ պիտի մնանք, որովհետեւ ներկայ {աղջիկները} դոքա են, որ կան եւ դոցանից ուիրշ էլ չկան։ Բնութ

իս, քեզ մի բարի խորհուրդ տամ։ Մեր գեղի մէջ չկայ {աղջիկների} ուսումնարան։ Դու այդ քո աւելորդ արծաթը գործ դիր

ծքի վերայ: Բաւական յաճախ երեւում է այդտեղ պատանի {աղջիկների} եւ կին մարդերի մէջ օրիորդական ասացեալ տկարութիւնը

այ լուսաւորութեան մի աղբիւր, ուր չկայ տղաների եւ {աղջիկների} դաստիարակութիւն, ուր նիւթականը եւ ժանգը յաղթահար

իւն տարածելու: Հա՛յ կանայք, մինչեւ այժմ ձեր {աղջիկների} մասին ձեր հոգաբարձութիւնը այն է եղել միայն, որ պ

մայրեր պատրաստէք գալոց սերունդի համար, դուք ձեր {աղջիկների} մէջ պարտական էք տնկել եւ սնուցանել ազգութեան տուն

ը որոնելու համար, մեծ ախորժանքով լսեց թատրոնական {աղջիկների} կոմս էմմանուէլի մօտ երթեւեկութիւն ունենալու պատմո

ղանայ նորա միջնորդութեամբ ծանօթանալ եւ թատրոնական {աղջիկների} հետ: - Եթէ արժան է, հրաւիրենք նորան եւս, -

ս եւ այն բաց պատուհաններում երեւում էին կանանց եւ {աղջիկների} կերպարանքներ, որ մի ձանձրալի միօրինակութեամբ անշ

ի երեսին երկու բան գիտեն, աղեկատ մանել եւ ուրիշի {աղջիկների} հասակի ճիշտ մետրիքական մատեան վարել: Ինչպէ՛ս եւ

տշաճից դուրս է համարւում կնիկ մարդերի եւ մանաւանդ {աղջիկների} երիտասարդ մարդերի հետ խօսելը: Ո՜հ, ե՞րբ պէտք է

չ թէ միայն չունի ազգը աշխարհական դպրոց տղաների եւ {աղջիկների} համար, այլեւ ոչ եկեղեցականների համար, որի վերին ա

ռանալ, որ եւրոպական մայրաքաղաքների մէջ անչափահաս {աղջիկների} աւերանքը բնաւ երբեք ցանկականի կամ սիրու բնական հ

ն թէ սրտնեղել այն դժբախտ ծնողների եւ աւելի դժբախտ {աղջիկների} վրայ: Մենք հերիք համարում ենք որքան խօսեցան

ր իր աղջկայ մասին ասելուց յետոյ, այնուհետեւ ի՛նչ {աղջիկների} կարգ է դնում նորան. սորա վրայ հարկաւոր էր մի փոք

անացի ստրկութեան նշանակը, - արջի նման, կանանց եւ {աղջիկների} քթից ահագին օղ անցնելը, - աղեկտուր լինելով տեսած

այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի պսակուէին իրենց ընտրած {աղջիկների} հետ, ասենք՝ թողէ՛ք դորանց, տգեղ են, չունին այ

ներին, քույրերին, փեսաներին, եղբորորդիներին եւ {աղջիկներին}, մի խոսքով մեր բոլոր ազգականներին. շնորհակալ եմ

ցանել գլխների վերայ, որ ստացած էր կովի թրիքից, {աղջիկներին} ներում էին կրել ողջախոհութեան նշանը, ազնուականնե

: Այս չէր ձեր մայրենի պարտականութիւնը. դուք ձեր {աղջիկներից} պիտի նոր մայրեր պատրաստէք գալոց սերունդի համար,

ս թէ Հայաստանի աղջիկները հին կամ նոր Բաբելոնների {աղջիկներն} են, ասես թէ բորբորիտոն Շամիրամի թոռներն են:

ի Գայանե քրոջս եւ Ռափայել Գավրիլիչին, բոլոր նոցա {աղջիկներուն}: Լսել եմ, երկու աղջիկ ունին որպես թե: Շատ բարե

սել էի աղաղակը կամ շարժողութեան ձայնը, այն սիրած {աղջիկս}, ուրուականի պէս երեւում էր աչքիս եւ անյայտանում

մք Տըխուր նըստած միայնակ, Ես պարում եմ {աղջկայ} հետ Ու համարում ինձ այդ փառք։ Ինչ

" Որ ոչ մի մարդ այնուհետեւ կին մարդու կամ {աղջկայ} Չըյանդգնի ձեռը պաչել ըստ հասարակ կանոնին,

- Ով իմ զաւակ, մի՛ վրդովուիր, Դա {աղջկայ} մի աստղ էր, Որ իւր հօր ու մօրը խօսքը

ակ ջրում ` մի լուացք: Գերբնական է այդ {աղջկայ} տեսիլը, Ոչինչ չկայ դորա վերայ հողեղէն.

Էմս, 1859, Մայիս 31 ԻՏԱԼԱՑԻ {ԱՂՋԿԱՅ} ԵՐԳԸ 1859 թուականից " Մեր հայրենիք, թ

, այլ որպէս մարդ եւ մարդկային զգացողութեամբ: {Աղջկայ} կուսութիւնը խախտել, յետոյ ամուսնացնել նորան իւր

ց ու խնդիրս, բոլոր աշխատութիւնս զուր կորան. իսկ {աղջկայ} պատկերը ասես թէ բեւեռել էին աչքիս, որովհետեւ աչք

նալով նորա խօսածը, որովհետեւ միտքս թռչում էր այն {աղջկայ} քամակից, ամենեւին մեքենաբար պատասխանում էի մի ան

ու բան կար այստեղ, մի՞թէ տխուր բան էր 18 տարեկան {աղջկայ} համար մի ոտք յառաջ ամուսնանալ. չէ՛, այդ չէր պատ

այն մարդուն է, որ քահանան մի փոքր յառաջ բռնել էր {աղջկայ} ձեռքը եւ Առէալ զձեռն Եւայի ասելով, տուել էր մի մ

ամուսնութենից. պատճառ, լաւ բաներ չեն խօսում այդ {աղջկայ} մասին, ասում են, որ շատ բաց աղջիկ է... Ահա

եշտ է: -Լաւ ես ասում, քուրիկ, միայն Գասպարի {աղջկայ} աչքերը... -Ի՞նչ է, շի՞լ է փոքր ինչ, իմը ե

ր հրամանովը վարել: Եթէ Աստուած յաջողէ այս դրացու {աղջկայ} մասին մեր մտադրութիւնը, եթէ Աստուած տայ ինձ այն

աղձից: Նա խոստացաւ խօսակցութիւն բանալ դրացու հետ {աղջկայ} մասին միւս օրը. պատճառ, այն օրը անցած գնացածի յ

, ձեր արած բանի համար բոլորովին կը հրաժարուէր ձեր {աղջկայ} հետ ամուսնանալուց. բայց ես այնպէս վատ սրտով մարդ

ցութիւնը, որ ամբողջ Ֆրանսիայն ունեցաւ այս անբաղդ {աղջկայ} գործի մէջ, ցոյց էր տալիս, թէ ինչ աստիճանի էր հա

ռած չէ, որին արգոյ հեղինակը մի վայրկեան Փանուէլի {աղջկայ} շնորհքն է ընծայում։ Մենք չենք ուզում այս բոլո

ն լինում: Մի մայր, հրապարակով այդպիսի խօսքեր իր {աղջկայ} մասին ասելուց յետոյ, այնուհետեւ ի՛նչ աղջիկների կ

այստեղ մի վայրկեան ընծայում է Վարդիթերին Փանուելի {աղջկայ} շնորհքը: Մենք չենք ուզում այս բոլոր անբնակա

րողութեանը փշրանքը: Մի երիտասարդ ամուսնանալով մի {աղջկայ} հետ, բարոյական պարտականութիւնք է առնում իր վրայ

դ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ ատեն անցնելէն ետեւ, {աղջկան} ոտքը Լոմպարտիա դպածին պէս կառավարութենէ բռնուելու

Ուր թաղուեցաւ իւր հօր մօտին Մարմինը խեղճ {աղջկան}: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ

րդու, որ ընդունակ է Զոհ բերել կեանքը սիրած {աղջկան}: Ես պիտի դուրս գամ դէպի հրապարակ,

եւ փեսային: Այժմ արդեն կարելի է մարդու տալ եւ քո {աղջկանը}, իմ սիրելի Տիրուհուն. բայց ես հույս ունիմ ներկա

ա՞յ, որ Մխիթարեան համախոհի մը Վենետիկէն փախուցած {աղջկանը} պատմութիւնը ընենք: Երրորդ՝ արտօնութիւն կը տ

ընենք: Երրորդ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ այն {աղջկանը} համար վանքի տպարանին մէջը (մեծաւորէն եւ միւս անդ

Աստուած տայ ինձ այն օրը, որ ես խունկ ծխեմ դրացու {աղջկանը} մեր շեմքի վերայ, իբրեւ քո հարսի ապայ այն օրից պ

րախ կը լինիմ, որ դու կ՚ազատուիս Թիւթիւնճի-օղլուի {աղջկանից}, ինչպէս ես լսել եմ, նա ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ

մարմնի կերպարանքից, որ Աստծուց է կախուած ես այն {աղջկանից} այնպիսի կին շինեմ քո համար, որ տեսանողը զարմանայ

ին զդուստր Վռամայ ուրումն մեծի իշխանի եւ էր անուն {աղջկանն} Ձուիկ եւ զքոյր Ձուկայ որ կոչիւր Անոյշվռամ, էառ ի

ղա Արզումանեանին ` եղբայր տիկնոջ, որ է կառավարիչ {աղջկանց} դպրատան: Александр Карлович Мейснер по росс[ийс

ային ի զանազան հայաբնակ քաղաքս զուսումնարանս վասն {աղջկանց}, յորս զառաջինն եթէ չէին քաղաքացիք բաւական կարգաւ

ռը պաչել ըստ հասարակ կանոնին, Թէ լոկ նայելն {աղջկերանց} եւ կամ կնիկների վերայ Սաստիկ մեղք է, արդէն

րտել էր Քամը իւր ճառը, Քանանը եւ Նեբրովթը Կայէնի {աղջկերքի} հետ միասին սկսեցին երգել այս տաղը, որ շարադրել է

ծ։ " Տեսա՛ն, - ասում է, - Աստուծու որդիքը մարդոց {աղջկերքին} եւ խառնակուեցան նոցա հետ"։ Ի՞նչ բանի համար

ք 'ի խաղս եւ 'ի զբօսանս ցնդիք, ընդ կանայս եւ ընդ {աղջկունս} կատակիք եւ այլն եւ այլն։ Այսմ յանդիմանութեան ո՛չ

ի սակաւ ժամանակաց ինքնին զփորձ առնուցու թէ ո՞րպէս {աղջկունք} նոցա օր ըստ օրէ սնանին եւ ուռճանան հոգւով, եւ թէ

րչափ եւ որքան հնար գոյր առձեռն, եւ այսպէս կրթեալ {աղջկունքդ} այդոքիկ մայր եղեալ երբեմն զաւակաց կարէին զնոսա հա

օտար է ըստ ամենայնի ի ճշմարտութենէ միայն ջանացեալ {աղտեղել} զիս իւրովք սնոտի ծեքաբանութեամբ. ո՛չ այլ զոք ես

յանդգնութեամբ մէջբերել ու անոր բարոյական պատիւն {աղտեղել}: Մխիթարեանց ու համախոհ ընկերին անել եւ պտուտաւոր

իկը բամբասում էին ինձ, գրով գրելու համար ես շա՛տ {աղտեղի} եմ համարում։ Բայց նոցա հայհոյանքի խորհուրդը, մի

։ Այս է ահա կաշառառութեան եւ սիմոնականութեան, այն {աղտեղի} եւ պիղծ ախտի, պղտոր եւ անմխիթար աղբիւրը։ Երանի՛ ա

եւ: Եթէ մի մարդ վախենում է կամ չկամի լուանալ իւր {աղտերը}, ինչպէ՛ս ուրեմն պիտի իրագործել մաքրութեան գաղափա

իսկ ստանալու կաշառքը մի թշուառ 15 մանէթ, մինչդեռ {աղտը} եւ դաւաճանութեան ամօթը գրեթէ եգիպտական բուրգերին

են Անգլիոյ մէջ, նա հալածում է մանր հնարներով եւ {աղտոտ} ճանապարհներով, որոնց մէջ վերջին տեղը չունին, ան

րի, թեեւ ի նկատի եմ ունեցել այն, մի ամբողջ ամիս {աղտոտվեցա}, հետեւյալ օծանելիքով կամ ավելի ճիշտը՝ ներշփեցի

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ {ԱՂՑՄԻՔ} Աշխարհաբար թարգմանութիւն Մկրտիչ Խէրանեանի Nos

 {ԱՂՑՄԻՔ} ԳՐՈԻԱԾՔ [ազգանունը քերուած] Գործ հանգուցեալ Միքա

Թ Խնդրում եմ Ձեզանից իմ հաշվով տալ ծերունի եւ {աղքատ} Ռեթեոսին (Ավետ) 50 ռուփի ՚ի վարձ բազմօրյա աշխատ

րքրում մեր հին վերքերը: Մի՞թե նրանք այն աստիճանի {աղքատ} են մտքով, որ չեն կարողանում հասկանալ, որ չնայած

ովել որդան կարմիրը - իսկ դա կարեւոր բան է այնտեղի {աղքատ} շինականների համար: Էջմիածնում տակավին կան մի քան

նէիր եւ դաստիարակէիր ուրիշ մարդերի դստերքը, որ, {աղքատ} ծնողների զաւակ լինելով, մնալու էին կոպիտ հասկացո

մշակութիւնը երեւում է միայն այր մարդերի մէջ, իսկ {աղքատ} կանայք առաւել լաւ կը համարեն մուրացկանութեամբ ապր

լացնում եմ դորա վերայ եւ այս, թէ սուտ պարծեցող, {աղքատ} հպարտ, տգէտ եւ կամակոր որդոց համար, որ միտ չդնե

մի կտաւի մէջ մեռած մանուկը, դէպուղիղ գնում է մի {աղքատ} Թուրք կնոջ տուն, որ նոյն օրին ազատուել էր ծննդակ

նակւում է ցրտաշունչ եւ դաժան Բորէասը, որ խլում է {աղքատ} շինականների տան ծածքը, որի զօրութեանը չեն կարող

պիտոյ պապականութիւնը որպէս մի պատնէշ կանգնեցնէին {աղքատ} Հայերի որբերի եւ հանգուցեալ Մուրադի շնորհի մէջ։

երկու յառաջաբան եւ մի վերջաբան ունի, սակայն շատ {աղքատ} է իւր բովանդակութեամբ: Գլխաւոր խորհուրդը " Ընծայ

եղ եւս երեւում են երկու անբաղդ գերդաստանք, երկու {աղքատ} ու անմեղ սիրահարք եւ վախճանը գործի, մի փոքր այլա

ասելի եւ անխելք խօսքեր թափւում են Բէգզադէի կողմից {աղքատ} պատանու վերայ: Բանը այնտեղ է հասնում, որ Բէգզադ

նամով, հազարաւոր օրինակներով ձրի կը բաժանէր ազգի {աղքատ} եւ չքաւոր մարդերին՝ հարուստ մարդերից միայն ստանա

գումար հաւաքուեցաւ, բայց այդ շատը, համեմատելով {աղքատ} եւ սոված բազմութեան հետ, շատ աննշան էր եւ չնչին

ռայժմ այսչափ միայն, որ անգլիական ազգը ամեն ազգից {աղքատ} է եւ ամեն ազգից աւելի վտանգի ենթակայ: " Ինչ

րեանց ծուլութեան պատճառով, կա՛մ մի դժբախտութեամբ {աղքատ} լինելով, աղքատը կը վաճառէ հարուստին իւր հողը, կ

ստ չէ, ասում ենք, եւ այն՝ դրականապէս: Որեւիցէ {աղքատ} համարուած ազգ, եթէ ունի մի կտոր հող, ապահովել է

ւթիւնը այդ վտանգից ազատուելու համար: Նա ինքը եւս {աղքատ} է եւ ոչինչ ունի, ինչպէս ուրեմն կարող է օգնել ուր

ել ուրիշին: Խնդիրը նոյնիսկ այնտեղ է, որ նա {աղքատ} է եւ պիտի առաւել աղքատանայ, եթէ ճգնի իւր մինչեւ

իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհը շարունակելու: Նա {աղքատ} է, բայց այդ աղքատութիւնը միայն կարող է լարել նոր

թիւն չկար հնար մտածելու, ճանապարհ փոխելու, նորա {աղքատ} լինելը, միեւնոյն ժամանակ, կարող է լինել նորա փր

ն առաւել է եւ ծախքը: Եթէ մարդը, հինգ ստանալով, {աղքատ} էր գեղում, աղքատ կը լինի Պօլսի մէջ կամ այլ քաղաք

ը: Եթէ մարդը, հինգ ստանալով, աղքատ էր գեղում, {աղքատ} կը լինի Պօլսի մէջ կամ այլ քաղաքներում, ՝ ութն կա

, վերադառնում է նա միմիայն իւր ներկայութեամբ իւր {աղքատ} եւ կարօտ ընտանեաց թիւը յաւելցնելու համար: Ե

ը կարգի չէ դրւում: Հայոց հասարակ ժողովուրդը {աղքատ} է եւ, չունենալով ոչինչ կարողութիւն, հազիւհազ սե

որդ: Իսկ թոռներիդ որդիքը դարձեալ պիտի մտանեն այն {աղքատ} ընդհանրութեան մէջ, որից դուրս եկար դու, եւ ազատ

աւոր պիտի լինէին հարուստների թիւը, փո՛քր է այս, {աղքատ} ասած բանը բնաւ չպիտի լինէր աշխարհի վերայ: Բայց ա

ն: Եւ եթէ մի ընկած հարուստի փոխանակ հարստանայ մի {աղքատ}, հետեւանքը յառաջադիմութիւն չէ, քանզի դրականը բա

ցն, այսինքն Հայաստան աշխարհիցն մեր ազգ ղարիպական {աղքատ} բիռուզիգար մարդկանցն որք եկեսցեն աստ, որպէս վերն

պանքները կտրած հազիւհազ ` Հանգստացնելու մերայնոց {աղքատ} Հիւրընկալ, համեստ օթեւանում պարզ: " Կա՛ց ",

Մոխիր ցանած գլխիս վերայ ` Ես քաղաքից փախայ {աղքատ}. Անապատում բնակիմ ահա Տեառն շնորհիւ,

գող է կամ փախստական Եւ կամ անտուն, անտեղի, {աղքատ} մարդ է անպաշտպան։ Ահա թէ ո՛վ այց կ՚երթայ մե

կնով մուճակը։ Ինչո՞ւ համար պիտի ցանկայ {Աղքատ} մարդը այս կեանքին, Չունի ապրուստ, տուն ու

թութիւն։ Այսպէս մահը հանդիպում է {Աղքատ}, պանդուխտ, խեղճ մարդիկ, Ինչպէս վաղուց չտե

. "։ " Հիւսիսափայլ ", 1858 թ. {ԱՂՔԱՏ} ԿԻՆ (Պիէր Ժան Բերանժէ) Ցուրտը փչեց. ձմեռ

ուիլ ցրտիցը: Ժամի դռնում դողդողալով Կանգնած է մի {աղքատ} կին. Նորա հանդերձը պատառ պատառ, Չունի շապիկ իւր

Պակասութիւնքը ծածկում եմ: Թէ մի {աղքատ} կը գայ իմ մօտ, Նորան կը տամ ողորմութիւն.

լինի. Այսինքն ազգի մեր ընդհանրութեան {Աղքատ} ու հարուստ տուած թեւ թեւի ` Այսպէս թէ միայն

յց այն խեղճ հայը, այն հարստահարուած, ողորմելի, {աղքատ}, մերկ եւ քաղցած Հայը, ոչ միայն ճնշուած օտարների

ռնեմ. եթէ վերադառնամ իմ հայրենիքս այսպէս մերկ ու {աղքատ}, իմ երկրացիներին ծիծաղելի կը լինիմ, որովհետեւ ն

պէս մի տան պատկանաւորներից, կամ սպասաւորներից մի {աղքատ} մարդ, եւ ո՛չ որպէս քեզանից օտար, կամ մի ուրիշի

ւմ է Փարպեցին, թէ ինձ քո տունը տարիր ոչ որպէս մի {աղքատ} մարդ եւ այլն, յայտնի է, թէ այս խօսքերը չէ կարել

իրեց նորան վերադառնալ։ Իսկ Թէ Սիւնեաց երկրում նա {աղքատ} մի մարդ չէր, դորան վկայում է ինքը՝ Փարպեցին, ե

պէս լինելով բանը, անտարակոյս, Փարպեցին որպէս մի {աղքատ} եւ ողորմութեան կարօտ մարդ չեկաւ վանքը, ուստի եւ

քեզ տեառնդ անկ էի"։ Հինգերորդ, թէ Փարպեցու {աղքատ} չլինելը վերաբերում է լոկ նորա անձին, ոչ նորա ծնո

եամբ, նորա մահից յետոյ, դժուար բան չէ. բայց մի {աղքատ} եւ չքաւոր առաքինութիւն ճանաչել ու մեծարել, ա՛յդ

ւմ եմ, ոտքերդ համբուրում եմ, մի մերժէք ինձ, ես {աղքատ} տղայ եմ... - Այդ բոլորը լաւ, բայց ամսական հին

, որի մէջ նստած էին, զարդարած էր շատ հասարակ եւ {աղքատ} կարասիքներով, պատի վերայ կախած էին մի քանի շատ հ

Մանուշակը դուրս նայեց պատուհանից եւ տեսաւ մի {աղքատ} պառաւ կին: - Ողորմութի՛ւն արա, զաւա՛կս, ողո

փւում: Դուրս էի գալիս այնտեղից, ահա մի պառաւ {աղքատ} կին մի նամակ ձեռքին մտած պարոն Շահումեանցի տուն,

արկանար իմ վերայ, Աստուած մի օրդ հազար առնէ, ես {աղքատ} կին եմ... Հետաքրքրութիւնս ստիպեց հարցնել նո

ղեցի, որ տանի ինքը տայ նամակը: Բայց նամակ... {Աղքատ} պառաւի ձեռք... Որտեղի՞ց, որտե՞ղ: - Երեւի

էր նորա ստանալու վերայ, պատճառ, հայրը պատմել էր {աղքատ} պառաւի անցքը, բայց Շահումեանցը չգիտէր Մանուշակի

ւցանել անդ թէ զկրօնն եւ թէ զվանս, գոլով ամենեւին {աղքատ} իւրովքն հանդերձ պէտս ունէր նպաստից, եւ առ այս ոչ

դւոց, որք ի խնդիր աւուրն պարենի անբանացեալ չիցեն {աղքատ}, ողորմելի, առաջնորդեալ բնական ազդեցութեամբ քան

կրած չարչարանքները եւ նորա աշխարհի երեսին ունեցած {աղքատ} ու ապաշուք կեանքը. սրբացնում էին ստրկութիւնը եւ

ան հետեւող ճարելու ժամանակ։ Նա չէ որոնում այլեւս {աղքատ}, ռամիկ եւ անուսումն մարդիկ, եւ չէ համոզում նորա

յլ մեծ մասով արտասուելի աղքատութեան արդիւնք: Շատ {աղքատ} կամ օրական հացի կարօտ ծնողք վաճառել են իրենց աղջի

բա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր գալի, համա ես իմ {աղքատ} տեղովս քեզանից շատ եմ խարջ տալի, կոռ քաշում, ձի

ի մին քերեղաններ ձեռներին մատաղ են կիտում, իրանց {աղքատ} ու խեղճ ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ Գէորգի

իւ եւ գիշեր եւ վաստակելով, չունի կարողութիւն իւր {աղքատ} քսակից բաշխել ազգի մանուկներին պարգեւ։ Հեղինակը

ոց ստիպենք թողուլ իրենց լատիներէնի հարաբերութեամբ {աղքատ} լեզուն ու խօսել հին հռովմէական գերապանծ լեզուով,

ը նոյնիսկ այնտեղ է, որ նա աղքատ է եւ պիտի առաւել {աղքատանայ}, եթէ ճգնի իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհը շարուն

ութեանց ի Նոր Նախիջեւան, որ գոն յօգուտ դպրոցի, {աղքատանոցի}, հիւանդանոցի եւ որբանոցի զհրիտակս ողորմութեանց:

` քաղաքին Նախիջեւանայ, այսինքն յօգուտ դպրոցաց, {աղքատանոցի}, հիւանդանոցի եւ որբանոցի, երկուս բաժինս յատկացո

ջեւան քաղաքի զհրիտակս ողորմութեան յանուն դպրոցի, {աղքատանոցի} եւ հիվանդանոցի: Զայս ամենայն հրիտակս ցայսօր ժ

դերից վճարում է ազգային դպրոցների, հիւանդանոցի, {աղքատանոցի}, անկելանոցի օգտի եւ պահպանութեան համար տարին հին

ում էին Նախիջեւանի լինելոց դպրոցի, եկեղեցիների, {աղքատանոցի} եւ հիւանդանոցի անուններով. մշտնջենաւոր ժամանակով

նցն. այսինքն՝ երկու մասն դպրատանցն, երկու մասն {աղքատանոցին}, երկու մասն հիւանդանոցին եւ երկու մասն որբոց տան

08, Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան արարեալ զկտակ յօգուտ {աղքատաց} եւ տպարանի Նոր Նախիջեւան եւ Գրիգորիապօլ քաղաքաց թ

ստիճան թշուառութեան նորա, զարտասուս եւ զտառապանս {աղքատաց}, հարստահարելոց, վարատելոց, որբոց եւ այրեաց եւ

նացն։ Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի Հալաբայ եղեալ {աղքատաց} ողորմութիւն: Հինգ հարիւր ռուպլի սրբոյ Էջմի

, խլում է նորան սեղանապիղծ ձեռքով, եւ ուրիշները {աղքատացնելով}, հարստանում է եւ տիրապետում է ազգի բնականության

մ այն օգտաբեր գործը։ Այդ օրերում ուրախանում է եւ {աղքատը}, իւր վերջին դահեկանը դնելով սեղանի վերայ իւր ընտ

պատճառով, կա՛մ մի դժբախտութեամբ աղքատ լինելով, {աղքատը} կը վաճառէ հարուստին իւր հողը, կը մնայ անհող եւ կ

քատին"։ Ձեզ, սիրելիք, ասե՞մ ով էր Այս խղճալի {աղքատը}, Այն ցրտումը, ոտաբոբիկ Կանգնած, ժամի դռնումը.

Նա իսկոյն վազեց բակը եւ կանչեց աղքատին բակի մէջ, {աղքատը} քթի տակից օրհնութեան խօսքեր ասելով, մտաւ բակը:

ութիւն ստանալու համար: - Մարիկս, - պատասխանեց {աղքատը}, - Աստուած օրդ երկայն առնէ... Բայց ես խաբեբայ

ց պառաւը, - Աստուած անփորձ պահէ, շատ խնդաս: {Աղքատը} հեռացաւ: Մանուշակը մտաւ ներս: Մանուշակի մի ժ

րելի։ Չի վրդովիլ նորա գալը Երբեք սիրտը {աղքատի}, Մահը միայն նորա տանջուած Մարմնին հան

չենք ուզում ասել, թէ Փարպեցին ծառայ մարդու, կամ {աղքատի} զաւակ էր. մեզ յայտնի չէ այդ, որովհետեւ պատմութի

դու հետ համաձայնում է եւ օգնում է ազգին, մի քանի {աղքատի} երկու-երեք մանէթ ողորմութիւն տալով: Նա գովում է

րդ Թիւթիւնճի-Օղլու Մ... Հոգուս ցանկալի. {Աղքատի} ձեռքով ուղարկած նամակդ կարդացի եւ շատ ցաւեցայ, ո

յնիւ Մանրէզի մէջ շուտով տարածուեցաւ այս զարմանալի {աղքատի} հռչակաւոր ծագումը, բնակիչների կարեկցութիւնը դէպի

եղաւ՝ երբեմն զինուորի, երբեմն քահանայի, երբեմն {աղքատի} հանդերձ հագնելով։ Մտանում էր խաղարկութեան տներ ե

առաջին հիմքը դրեց, գրեթե առանց որեւէ օգնության, {աղքատիկ} միջոցներով հրատարակելով " Вестник естественных на

իւր ձեռքից եկածի չափ հարստացնելու մեր ժողովրդական {աղքատին} դպրութիւնը: Բայց չէ կարելի մի քանի խօսք չասել այ

ին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր {աղքատին} "։ Ձեզ, սիրելիք, ասե՞մ ով էր Այս խղճալի աղքատ

ին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր {աղքատին} "։ Մինչ թատրոնում յայտնւում էր, Մինչ խաղում էր

ին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր {աղքատին} "։ Ամենայն օր նորա դռնում Կանգնած էին շատ կառքե

ին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր {աղքատին} "։ Ամենայն օր իւր մարմինը Անուշահոտ ջրերով Լուա

ին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր {աղքատին} "։ Նորա շքեղ ննջարանում Բնակւում էր Աստղիկը. Ն

ին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր {աղքատին} "։ Ժամի դռնում նա կանգնած է, Աչքերը կոր, վիզը

ին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր {աղքատին} "։ ՀԱՅ ՄԱՐԴՈՒ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ Հայ մար

ը եւս այս օրերումս դուրս կը գայ, մեր ժողովրդական {աղքատին}, բայց՝ հարազատ եւ բուն մատենագրութիւնը ճոխացնել

ուն ձեռք ու ոտք է ստացել եւ մեր նոր մատենագրութան {աղքատին} գանձարանի մէջ երեւում է մտաւորական եւ կենսական շա

բարի դուռ բանայ քեզ: Մանուշակը նշանացի արեց {աղքատին}, որ կանգնի ու չգնայ, իսկ ինքը վազեց խոհարանը,

ցաւեցին զարկելով: Նա իսկոյն վազեց բակը եւ կանչեց {աղքատին} բակի մէջ, աղքատը քթի տակից օրհնութեան խօսքեր ասե

դ բերած լինելով նամակը, գիտութեամբ յանձնել է այդ {աղքատին}, որ պատահմամբ գնացել էր նորանց տուն, որ նա տանի

ոշ որոշ իրք տեսանին, մեծ ինչ երեւին դոցա քանի մի {աղքատին} բեկորք Հայ հնախօսութեան, մինչ ` խելապատակ մանկան

հասարակ մեծահոգի են, ակամայ տալիս էին Սպանիական {աղքատին} մի բան ողորմութիւն՝ լրտես համարելով նորան. ըստ

լով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ Գէորգի դոլոն եկած {աղքատին} հոյ չի՞ կարող հետ դարձնիլ... Մողնեցիք անբան են

: Ապա եթէ մի գեղի մէջ 100 տարու միջոցում, հողերը {աղքատից} հարուստին վաճառուելով, գեղի հասարակութեան սեպհակ

մտել եմ ժողովրդի ամէն մի կարգի մէջ, սկսած յետին {աղքատից} մինչեւ երեւելի պարոնը: Տարու մէջ, ես տեսանում ե

, իւր կեանքումը Խիղճ ասածը չըգիտէր, {Աղքատները} նորա դռնից Գիշեր ցերեկ հալածուած. Մի

ջանիկ գեղերից մինն է տակաւին, նորանից անհամեմա՛տ {աղքատները} եւ խեղճերը կան: Ահա, թէ ինչ է պատմում մեզ արգոյ

՞նչ կ՚օգնէ սորա անհատական հարստութիւնը միլիոնաւոր {աղքատների} ընդհանուր կարօտութեան: Կանգնեցուր, եթէ կամ

նորա ժառանգները: - Բայց, դորա փոխանակ, եւ {աղքատների} ժառանգներ հարստանում են: - Այնպէս, ինչպէս

ակարների, մշակների, սայլապանների, գրաշարների, {աղքատների} եւ փախստականների ծայրագոյն իշխանութեան մասին. այ

եսած կեանքի արեւը, որոնք դուռը միշտ բաց է իմ պէս {աղքատների} համար. տօնի, զատկի, տալիս են մի բան, եթէ մկրտ

րովի համար ճուտ տար. իշխանների տանն ա վեր գալի, {աղքատների} տունն ա քանդւում, հո սուտ չի՞: Հիմի ասենք թէ դո

նը մնացած աղջիկ լոյս ու արեւ հանել, տօնի, զատկի {աղքատներին} հանդերձ բաժանել: Անտարակոյս այս բոլորը կ'առնենք

ամար արծաթ տուեցին նորան, բայց նա բոլորը բաժանեց {աղքատներին} եւ ինքը ապրում էր ողորմութենով, այսինքն՝ մուրաց

ց։ Սա վաճառեց իւր ունեցած կայքը, արծաթը բաժանեց {աղքատներին}, իսկ ինքը ապրում էր ողորմութենով։ Այսպիսի դրութ

ւմ են, կէսը անփոխ հէնց ճամփորդներին ենք տալի կամ {աղքատներին}, էս լաւ ա հլա խէր ա ըլնում. քաղքումն ամէն բանն

այն տեղ ստորագրութիւն ստորագրութեան քամակից՝ այդ {աղքատներուն} օգնելու համար։ Նոյնիսկ Գարիբալդին առաջարկեց Իտալ

տարարութեանց իմոց: 7 Ես տեսանելով զի ողորմելի {աղքատութեամբ} դեգերեալ ի դրունս այլոց գրագրութեամբ հազիւ թոշակե

երբեմն հարիւր հազարներ իւր ձեռքի մէջ շարժողը դառն {աղքատութեամբ} կնքում է իւր կեանքը, ո՛ւր մնացին նորա ժառանգները

զայլոց եղանակէ կենաց՝ վասնորոյ գտանիմ եւ ի մեծի {աղքատութեան}, հայթայթելով զկարիս անձին՝ սակաւ թոշակաւ: Համա

տկառ ակնածութեամբ աղաչեմ զՍինօդն, իբրու ողորմեալ {աղքատութեան} եւ թշուառութեան իմում, փութացուցանել զտնօրինութի

ինօդին եւ գտանիմ ի մեծի չքաւորութեան եւ տառապագին {աղքատութեան} եւ յամեցողութիւն գործոյն արկանէ ի չարաչար զրկանս

վերջին ճիգն են թափում՝ պատերազմելով մի ծայրացեալ {աղքատութեան} հետ: Երեւակայեցէ՛ք բիւրաւոր ընտանիք, որոնց

հող վաճառելու սկզբունքը թոյլ տրուի, այն ժամանակ {աղքատութեան} եւ թշուառութեան սկզբունքը կ'ընդունուի: Կարո

եւ ապահով հիմքի վերայ, եւ անհնա՛ր է, որ նա կա՛մ {աղքատութեան} հանդիպի, կա՛մ իսպառ կարօտ մնայ"։ Մեք վկայ

լով բիւրաւոր մարդիկ եւ բիւրաւոր գերդաստանք, դառն {աղքատութեան} հետ պատերազմելով, կարող են սովամահ կորսուիլ: Հա

եւ չկամելուց, արմատական կերպով դարման տանել իւր {աղքատութեան}: Եւ այսպէս, իբրեւ գրաստ, իբրեւ մեքենայ ծառայել

վերայ: Մեք չենք հաւատում: Ստրկութեան մէջ, {աղքատութեան} մէջ չկայ եւ չէ կարող լինել լուսաւորութիւն:

բժժանքը դեռեւս ազդում են նորա վերայ: Նա տանում է {աղքատութեան} ծանր լուծը՝ առանց հաշիւ տալու ինքը ինքեան, թէ ի

քի հանգամանքներին անսովորութենից, իսկ միւս կէսին {աղքատութեան} եւ ստրկութեան սանդուղքի ամենաբարձր աստիճանին վերա

ի ուղղակի յաջորդութեան մէջ: Եւ այս է այն սոսկալի {աղքատութեան} աղբիւրը, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ կարող է ստանալ ա

. երկար թափառեցանք այնտեղ սորա եւ նորա դրանը մեր {աղքատութեան} պատճառով: Վերջումը անճարացած ընկերներիս մինը պաշ

, ման եկաւ շատ քաղաքներ, յետոյ հասանելով վերջին {աղքատութեան}, 1541 թուականի սեպտեմբերին վախճանուեցաւ Ստրասբու

ւթիւնը, ծածկելով իւր դիտաւորութիւնը եւ խորհուրդը {աղքատութեան} եւ բարեպաշտութեան դիմակներով, վերջին ջանքը ու աշ

այնպիսի գեղեցկախօսութենով նկարագրեց նոցա կամաւոր {աղքատութեան} ուխտը, որ իսկոյն գնացին նորա քամակից հիւանդանոցն

ետիկ, ուր Պապական դեսպանի առջեւ ուխտեցին կամաւոր {աղքատութեան} եւ ողջախոհութեան ուխտը։ Նոքա, քահանայ ձեռնա

ութեամբը հրապարակով ու հանդիսով ուխտեց ճիշտ պահել {աղքատութեան}, ողջախոհութեան ուխտը եւ կոյր հնազանդութիւն ունեն

րստութիւնը՝ չ'նայելով, որ նոքա երդում էին կերել {աղքատութեան} ուխտը պահելու։ Այս ահագին միութիւնը կառավարւ

ւ բնական հետեւանք չեն, այլ մեծ մասով արտասուելի {աղքատութեան} արդիւնք: Շատ աղքատ կամ օրական հացի կարօտ ծնողք վ

ց գեղում. ուստի, եւ, ինչպէս առաջ ասացինք, այդ {աղքատութեան} պատճառը չենք կարող հաստատապէս գիտնալ: Հաւանական

ինը, իւր զաւակները եւ գնալ Պօլիս կամ այլ քաղաք ` {աղքատութենից} ազատուելու համար: Բայց այդ տեղերում եւս նորան հա

ւթիւնը, որ ոչ միայն կարող է փրկել եւ ազատել ազգը {աղքատութենից}, այլեւ մեծ զարկ տալ նորան յառաջադէմ ուղղութեան մ

հող ձեռք բերելու, որով կ՚ազատուիս ստրկութենից եւ {աղքատութենից}, այն ժամանակ ես կը հասկնամ քո խօսքը եւ, ընդհանո

ապագան եւ ազատէ իւր անձը սարսափելի նեղութենից եւ {աղքատութենից}, որ եթէ ոչ այսօր, վաղը պիտի թագաւորէ բոլոր Թիւր

որոնք փրկեցին նորան առաջուայ ուխտերից, այսինքն՝ {աղքատութենից} եւ հեզութենից, եւ տուեցին ըստ ամենայնի հակառակ ո

Ձերոյին գերամբարձ սրբազնութեան, որոց գլխաւորն է {աղքատութիւն} իմ, որ ո՛չ ներէ ինձ չուել աստի ի Քիշինեւայ յԷջմի

եց Իտալիոյ մէջ մի հանգանակութիւն: Այս տեսակ {աղքատութիւն}, որ ուրիշ աշխարհի մէջ թերեւս այնքան զարմանալի չէ

մէջ, եւ ըստ մասին Ֆրանսիոյ մէջ կարելի է այդպիսի {աղքատութիւն}: " Անգլիան հարուստ է, ոչինչ տէրութիւն այնք

յման հարստութիւն, իսկ անհող շինականաց տարապայման {աղքատութիւն} չէ՞ լինելու: Այո՛, փորձերը ուսուցին, ի վերջոյ

ընտրութիւն չկայ եւ հրաժեշտ չէ կարելի տալ, քանզի {աղքատութիւն} կայ մէջտեղում, քանզի պէտք կայ, քանզի հացի խնդիր

ն հրովարտակների վերայ, ծագեցան հալածանք, բանտ, {աղքատութիւն}, մահ եւ կործանութիւն: Այժմ չես կարող խաբել նորա

հուրդ առնելով, իւրեանց նախկին կանոններին վերայ ( {աղքատութիւն} եւ ողջախոհութիւն) աւելացուցին երկու հետեւեալ ուխ

դէսով։ Նոցա խոստմունքը այս էին՝ ողջախոհութիւն, {աղքատութիւն} եւ կոյր հնազանդութիւն դէպի Գեներալի կամքը։ Ժ

պատի դրսումը մեզ տեղիք է տալիս ենթադրել մի ողբալի {աղքատութիւն}, որից չէ փրկել գաղթականութիւնը: Մենք այդ մարդու

նա մինչեւ այժմ չգիտէ իւր ո՛չ հարստութիւնը եւ ո՛չ {աղքատութիւնը}, ո՛չ արդիւնքը եւ ո՛չ ծախքը, որովհետեւ չկայ միաբ

ւմ է հետը տանել: Տղան ընկնում է հիւանդանոց, {աղքատութիւնը} հասանում է մինչեւ ի կատաղութիւն: Մի քանի օրից յե

այլ քաղաք, որի ժողովրդի թէ՛ սակաւութիւնը եւ թէ՛ {աղքատութիւնը} պատիժ պիտի համարուէր քահանային: Խեղճ քահանա

ոսում: Մեր ազգի ներկան թշուառ է, ստրկութիւնը եւ {աղքատութիւնը} բարձրաձայն խօսում են այստեղ: Եթէ յոյս ունինք ապա

ւնեցող չխոստովանուի: Եւ մինչեւ այս, ընդհանրական {աղքատութիւնը} երթալով պիտի զօրանայ եւ հասնի հսկայական աստիճաննե

եան չափով սաստկանում է եւ թանգութիւնը, ուրեմն եւ {աղքատութիւնը}: Անգլիոյ մէջ, Լոնդոնի եւ այլ գաւառական քաղաքներ

գաւառների մէջ մարդիկ չպիտի կարողանան հաց ճարել, {աղքատութիւնը} եւ սովը պիտի հարկադրէ նորանց դէպի յափշտակութիւն ե

ած ճանապարհը շարունակելու: Նա աղքատ է, բայց այդ {աղքատութիւնը} միայն կարող է լարել նորա ջլերը, նորա գործունէութ

կարող է լարել նորա ջլերը, նորա գործունէութիւնը, {աղքատութիւնը} միայն կարող է սթափեցնել նորան իւր թմրութենից, որ

մ է իւր երկիրները եւ կենտրոնանում է քաղաքներում: {Աղքատութիւնը} ստիպում է նորան թողուլ իւր տունը, իւր ընտանիքը,

եղերում եւս նորան հանդէպ է դուրս գալիս էապէս նոյն {աղքատութիւնը}, գուցէ ` մի փոքր քաղաքային ամոք կերպարանքով: Դի

իւնքը մշակող եւ վաճառող, որ զուգակշիռը պահուի եւ {աղքատութիւնը} տարագիր գնայ: - Բայց դուք մոռանում էք, որ

հանրութիւնը՝ միջին թիւը, հազիւհազ ապրում է, եւ {աղքատութիւնը} օրէ օր տարածում է իւր սեւ վարագոյրը ազգի վերայ:

ում է մի մարդ: - Ինչ մեղքս պահեմ, այո՛. իմ {աղքատութիւնը} ստիպում է ուրախանալ: Չքաւորութիւնը, աղքատութիւն

ղքատութիւնը ստիպում է ուրախանալ: Չքաւորութիւնը, {աղքատութիւնը}, ապրելու եւ ընտանիք պահելու հոգսը, շատ անգամ խտ

ւնջ են: Այս դասակարգը պարկեշտ է, եւ գիտելով իւր {աղքատութիւնը}, որովհետեւ խօսելու կամ բանի մէջ խառնուելու իրաւո

թ., Պատմ. Հայ., Մոսկուա, եր. 143): Անճար {աղքատութիւնը} սովից ու պաշարումից պակաս չէ: Արտասուել պիտի, ք

այ, բայց եւ այնպէս գրական թերութիւնը եւ հնարների {աղքատութիւնք} ենք համարում: Բացի սորանից, դժուար թէ կարելի է

տակեց: Մինի առավելությունը պիտի հիմնվի մյուսների {աղքատության} վերա. ազնվական կացությունը այսօր անարգություն է

եր մարդկանցից չէ, չնայած, դժբախտաբար, ընտանիքի {աղքատությունը} հարկադրել է նրան ապրել Իսահակի հետ, իսկ սա Գրիշա

գուցէ անմարամաթ եւ դատարկ մնալով տներն քանդվին եւ {աղքատքն} ՚ի մխիթարութենէ զրկուին, ուրեմն պատուիրեմ, զի ի

ւնն կարօտ է աստուածային օգնականութեան: Այնպէս եւ {Աղքերմանոյ} տէր Բաղդասարն գտանի հիւանդագին. այս ամենայն եղեւ

ը բակ բռնել է"։ - Ո՛հ, իմ դստրիկ, {աղօ՛թք} արա, Դա ծերունու մի աստղ է, Որ իւր կե

չ դանակ է, - ածելու պէս սուր սրած, Մի կարճ {աղօ՛թք} արա շուտով առ Աստուած"։ - Միթէ կար

մէջ հաւատացեալներին գրում էր՝ աղաչելով, թէ. " {Աղօ՛թք} արէք եւ իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս բանա

, " ցաւե՛ր են յղանում եւ անօրէնութի՛ւն ծնում"։ {Աղօ՛թք} էլ չեն անում իսկի քարոզողի համար։ Բացի սորանից,

շնորհակալ, եւ դորա փոխանակ կը տամ քեզ մի գրչագիր {աղօթագիրք}, որի զօրութեանը չեն դիմանում ոչ թէ հասարակ դեւեր

ն, որ 'ի մէջ մեր եւ 'ի Քաղկեդոնականացն, վասն որոյ {աղօթահայց} ապաշխարութեամբ եւ առաջի անկմամբ պատառեցի նովին սո

որպիսիք են՝ " Յիսուս Որդի, Ժամագիրք, Սաղմոս, {Աղօթամատոյց}, Ողբք եւ հառաչանք Էջմիածնի " եւ ուրիշք, թէպէտ ե

ն ստիպւում է ասել բնութեան ճարտարապետին, իր սրտի {աղօթարանից}, " որպէ՜ս զի մեծ են գործք քո Տէր ". այլ նա, որ

ն ի հեռաստանէ լուեալ զդռնչիւն մահաձայն աղեղանցն՝ {աղօթեաց} առ Բարձրեալն եւ վաղվաղակի ընկալաւ զխնդիրն, որում

Ո՛չ պաս գիտնաս եւ ո՛չ ուտիք, ո՛չ հաւատքով՝ {աղօթել}, Ո՛չ մեղքդ լալ ջերմ արցունքով, ո՛չ Աստուծո

ի տակ։ Եւ ես, չկարողանալով Սաղմոսերգողին պէս {աղօթել}, թէ " պահէ՛, Տէ՛ր, մեղաւորի ձեռքից եւ չա՛ր մար

. 4)։ § 74. Բնագիրը. " Եւ իմոյ չմարթացեալ {աղօթել} " (եր. 52). ստացական դերանուն փոխանակ էականի

թագաւոր-օձ (Շահ-մար) բռնելը, Սօսի քարափի գլխին {աղօթելը} եւ այլն: Յայտնի է, թէ գլխաւոր ներգործողների վեր

րեւը, երկու խօսքով մեղադրեցինք Սօսի քարափի գլխին {աղօթելը} եւ այն հերիք ենք համարում, որ վերստին չյիշենք ապ

դեղերին, որովհետեւ նա այն կնիկ մարդերից էր, որ {աղօթելով} կամ այլ ճարերով հաւատում էին ամենայն ցաւի բժշկութ

վ մօտենում էին հանգուցեալի մահճին եւ բարձր ձայնով {աղօթելով} համբուրում էին նորան։ Այսպիսի հանդէս չէր տեսնուա

հարկը, թոյլտուութիւն ստանայ Փրկչի գերեզմանի մօտ {աղօթելու} ։ Իգնատիոսը հազիւ թէ հասել էր իւր նպատակին, փոխո

յս հրաշալի գրքի մէջ գտանում ենք հետեւեալ բաները. {աղօթելու} երրորդ կերպը բաղկանում է փոքր ինչ բառերի ու աղօթե

թելու երրորդ կերպը բաղկանում է փոքր ինչ բառերի ու {աղօթելու} ժամանակի չափաւորութենից (tertius orandi modus pe

anam aut arduam), եթէ նորա Գեթսեմանի պարտէզումը {աղօթելու} վերայ, պիտի երեւակայել մի պարտէզ որոշեալ մեծութե

ատահել եմ, որոնք, բացի Rosarium եւ Pater noster {աղօթելուց}, այլ բան չ'գիտէին։ Բայց մի՞թէ չ'կան մեր Ազգի մէ

տակի, այնուհետեւ ի գուճս անկանին եւ բարձրանան եւ {աղօթեն}. ապա յետ կիսոյ կամ միոյ ժամու արշաւեն ի բարձունս

շինեց. Նա տեսաւ շքեղ տաճար Ու դէպի նա {աղօթեց} ։ Իմ աչքին ի՞նչ երեւաց՝ Մի շինու

համար, լսելով այս մահաձայն աղեղների դռնչիւնքը, {աղօթեց} առ Տէր եւ վճարեց իւր կեանքը, որի եւ ոսկերքը օտար

, հեռուից լսելով նոցա մահաձայն աղեղների աղմուկը, {աղօթեց} Աստուծուն եւ շուտով իր խնդրածը ստացաւ, որի փափաք

պաշարուած եւ օրհասի գրկի մէջ, արտասուալից աչքով {աղօթեցինք} առ երկնաւոր Հայրը եւ մեր կեանքի փրկութեան յոյսը դ

ազին երթալ " օխտը ձիու մուննաթ " անելն է, որ գայ {աղօթէ} ու բժշկուին: Ուզարլուկ (իւզերլիք) ծխելու

րան, նա պիտոյ է ապագայումը օրհնէր քո յիշատակը եւ {աղօթէր} քո գերեզմանի վերայ, իսկ եթէ դու խնամ տանէիր եւ դ

անչափս: Յանձն արարեալ զիս ի շնորհս գերամաքուր {աղօթից} ձերոց, մնամ կատարեալ յարգանօք եւ խորին վերապատու

ւթեան: Եւ այլովք յանձնարարեալ զիս յօժանդակութիւն {աղօթից} ձերոց մնամ յամի հայրութեան Ձեր բարեացակամ

, եւ առողջութիւն, մնամք ապաստանել յօժանդակութիւն {աղօթից} ձերոց ամենախոնարհ ծառայ Ձեր Միքայել Նալբանդեան

ջ պատելոց: Յանձն արարեալ զմեզ ի պաշտպանութիւն {աղօթից} Վեհաստիճան Հայրապետիդ՝ Մնամ Վեհափառութեան Ձեր

, որ ի Նախիջեւան: Յանձն արարեալ զիս ի շնորհս {աղօթից} վեհափառութեան Ձերոյ, միայնոյ մխիթարութեան թշուառ

ր ազգային, յանձն առնեմք զանձինս 'ի պաշտպանութիւն {աղօթից} Ձերոց մնալով վեհափառութեան Ձեր Սրբազնակատա

՝ Եւ սէր իսկ ոչ հնանայր: Գ. ՀՐԵՇՏԱԿՆ {ԱՂՕԹԻՑ} Որ բնաւ ի տաճարս Ոչ բնակիս ձեռագործ,

)։ " Եւ տեղին այն տաճար լիցի Աստուծոյ եւ տուն {աղօթից} խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց եւ աթոռ քահանայապե

սուրբ քահանայապետքն Աստուծոյ կապելոցն նախարարաց, {աղօթից} եւ տքնութեանց պարապելոյ " եւ այլն (Փարպ., Պատմ

մ, որ վերստին չյիշենք ապառաժի անմատչելի լինելը, {աղօթկերի} Նարեկը, Եփրեմ Խորինը, Սաղմոսը, Սօսի ծնրադրութի

ան յաջողեցան նոքա. ո՛չ միայն գովում ենք, այլ եւ {աղօթում} ենք նոցայ վերայ, մոռանալով մի քանի թերութիւնք,

։ Ի՞նչպէս։ Փրկիչը ծունկի վերայ արիւն քրտինքի մէջ {աղօթում} է մարդկութեան համար, դու, փոխանակ այս բանը միմի

թեանը գործակից չէ՞ եկեղեցին - ժողովուրդը. նա չէ՞ {աղօթում}: Լսենք եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա

ը ամէն օր եկեղեցի են դնում, եւ ինչպէ՜ս ջերմեռանդ {աղօթում}: Այո՛, սարսափելի յանցանք է ծնողքի կողմից,

, զոր ընթերցեալ բազում մխիթարութեամբ՝ խնդացի ընդ {աղօթս} եւ օրհնութիւնս, զորս հեղուիք ՚ի վերայ իմ որպէս ծ

ին: " Ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա եւ դուք ամենեքին {աղօթս} արարէք, որպէս զի արժանի լինիցի սա զաստիճան քահան

Սիրտք Հայոց լինելոց են ընդ Ձեզ, եւ զօրհանապազ {աղօթք} մեր ընդ Ձեր առաջի սեղանոյ Տեառն: ԶԱստուած կար

ազ կրելու էր քո անունը, եւ ապագայումը շատ մայրեր {աղօթք} կ'առնէին քո հոգու համար, շատ երեխայք, առաջին ան

անմեղ զաւակների սրտի մէջ, որոնց առաւօտ եւ երեկոյ {աղօթք} են կարդացնում, որ Հայերը դարձ գան եւ, դուրս գալ

աբանութիւնը սորանից մի քանի տարի յառաջ շինել է մի {աղօթք}, որ Մուրադեան տղայքը երգեն երեկոյ առաւօտ: Աղօթք

գոյութիւնը անգամ: Նա ասաց ինձ, թէ գուցէ որեւիցէ {աղօթք} եղած լինի դպրոցում Հ. Ռափայէլ Թրեանցի կառավարութ

ց, հաստատեցին մեզ, թէ արդարեւ եղած է մի այդպիսի {աղօթք} Թրեանցի ժամանակ եւ թէ մինչեւ այժմ եւս շարունակւու

սքան ժամանակ դուրս էր մնացել եկեղեցուց, եւ յետոյ {աղօթք} առնել մոլորութեան մէջ (այսինքն՝ Յունաց դաւանութ

եան: Ամենայն մկրտեալ առն ու զհոգին եւ յայս հային {աղօթք} ի մկրտութեան, որով աղաչի Հոգին գալ իջանել ի ջուր

` Երբ քո տերեւքը հիւսում էին, Յուշիկ {աղօթք} արդեօք նոքա Կամ հին տաղեր երգեցին:

ուսաւոր բակն է նորա Առաքինի գործքերը. {Աղօթք} արա, որ երկարուին Նորա կեանքի թելերը:

ուած, Որ գոհ իւր օրից հասած գիշերին, {Աղօթք} է առնում վերեւ առ Աստուած. Այլ քո ծագելուց

ռներս դէպի երկինք տարածանելով, արտասուալից աչքով {աղօթք} արեցի այսպէս. " Սիրով խաչիդ, դառն վշտիս ար

այնպէս ապրին, որ նոցա խիղճը չտանջէ նորանց "), {աղօթք} էր անում՝ ասելով, թէ Աստուծուց խնդրում ենք, որ

գնելով պ. Շաքարեանցի գլխի տակ, սկսեց մրմնջել մի {աղօթք}, եւ երեք անգամ կրկնելով հալին մեղք, հալածին դեւ

նութեամբ աթոռի վերայ եւ սկսեց անգիր կարդալ մի այլ {աղօթք}, որ աւելի ներգործական էր նորա աչքում: Պ․ Շաքարե

- Եղբա՛յր, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ {աղօթք}, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ: - Իմ խե

կնային քաղաքացի քան Նարեկացի, որոյ աստուածաքարոզ {աղօթք} առ մեզ Նարեկ անուանեալ, գործ արդարեւ անզուգական

վերայ փոքր ինչ հեռացաւ նորանցից դէպի մի մատուռ՝ {աղօթք} կատարելու պատճառով։ Քիչ ժամանակից յետոյ զուարթ ե

սնութիւնքը, եւ վերջապէս Խօսակցութիւն (Golloquium) {աղօթք} է առ Աստուած, որի մէջ նկարւում են այն բոլոր զգացո

ախ կենայ (!), յետոյ աչքերը վերեւ բարձրացնում, {աղօթք} անում ու հոգին աւանդում։ Իրար մօտ թաղելու խնդիրը

ախ կենայ (!), յետոյ, աչքերը վերեւ բարձրացնում {աղօթք} անում ու հոգին աւանդում: Իրար մօտ թաղելու խնդիրը

ակն Հայաստանի նոր օրագիրը. - Մուրադեան վարժարանի {աղօթքը}: Այն օրից, երբ գրեցի երկրորդ Յիշատակարանիս

մտանեն Պապի գիրկը եւ արժանի լինին փրկութեան: Այս {աղօթքը} գրուած է վենետկեան Մխիթարեանց ձեռքով եւ, որպէս մ

ապական դառնալով, միանան պապական փարախի մէջ: Այդ {աղօթքը} ներկայացուցուած է Պապին եւ արժանացած է ինդուլգենց

ով եւս թախանձելով խնդրեցի դադարեցնել այդ անբնական {աղօթքը}, բայց վերապատուելի Հայրը ուրացաւ եւ աղօթքի գոյու

Հ. Ղեւոնդից շնորհ առնել դադարեցնել այդ վնասակար {աղօթքը}, եթէ չկամին առիթ տալ գայթակղութեան, եթէ չկամին

Գտնել մի հնար Խիստ շատ աշխատեց, Որ իւր {աղօթքը} Լինի դիւրալուր, Տեսնէ քո արեւ,

ական տօնի պատճառով, նախ եւ առաջ իրենց ուխտերը եւ {աղօթքը} կատարում են Վաղարշապատի Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցում

Սուրբ Յովհանն Մանդակունու հետ այնտեղ վազէին իրենց {աղօթքը}, գոհութիւնը եւ ուրախական արտասուքը, որպէս անոյշ

աղբիւրը եւ շարժառիթը։ Արի՛ք, ուրեմն խառնենք մեր {աղօթքը} Աստուծոյ քահանաների եւ տաճարի սպասաւորների աղօթքի

քով վազեց դէպի նաւը, որով Աստուած, ողորմի՛ր ինձ {աղօթքը} ուսուցանող վարդապետը գնում էր: Եւ այս վարդապետը

ես եւս քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս իմ {աղօթքը} եւս արժանընդունակ լինէր: Մեր գլխաւոր պարտականութ

նը, եթէ դու չփրկես ինձ"։ Այս էր նորա ամենօրեայ {աղօթքը}, որ յետոյ մի փոքր լալով հանդարտեցնում էր հոգին,

մանաւանդ, վեր բարձրացան դէպի երկինք իմ ջերմեռանդ {աղօթքի} խունկերը, եւ Ամենաբարձրեալը գթացաւ իմ վերայ:

աղօթք, որ Մուրադեան տղայքը երգեն երեկոյ առաւօտ: {Աղօթքի} բովանդակութիւնը է մի խնդիր առ Աստուած, որ բոլոր

նական աղօթքը, բայց վերապատուելի Հայրը ուրացաւ եւ {աղօթքի} գոյութիւնը անգամ: Նա ասաց ինձ, թէ գուցէ որեւիցէ

ւ թէ որոշ տեղեկութիւն եւս չունի Թրեանցի օրով եղած {աղօթքի} մասին: Միւս կողմից այլ մարդիկ եւ երբեմն Մուրադեա

մուտ. Ուր սէրը երբեք, օ, չէ՛ր հնանում: Գ. {ԱՂՕԹՔԻ} ՀՐԵՇՏԱԿԸ Դու, որ երբեք չես կենում Տաճարներում հ

ձրացած լինելով այդ շփոթների նեղութիւնից, կամեցայ {աղօթքի} պարապել եւ հանգստանալ։ Այս պատճառով գնացի Սիւնեա

թէ նա, որ Աստուծու խորհուրդների հազարապե՛տն էր, {աղօթքի} էր կարօտում եւ աղաչում էր, ո՞րչափ եւս առաւել մեն

երբ պատերազմները վերջանան, եւ ես, հանգչելու եւ {աղօթքի} պարապելու համար, գնացի Սիւնեաց աշխարհը եւ երկու

աղօթքը Աստուծոյ քահանաների եւ տաճարի սպասաւորների {աղօթքի} հետ եւ խնդրենք Աստուծուց՝ մեր երկնաւոր հօրից, մ

է, երանի՜ թէ ես եւս քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո {աղօթքի} պէս իմ աղօթքը եւս արժանընդունակ լինէր: Մեր գլխաւ

թոյլ տալ, որ ժողովուրդը լսէ վերստին այն ձայները {աղօթքի}, որ դատապարտուած էին, անհնարին էր թոյլ տալ մանա

ռից եւ եկաւ աշակերտների մօտ, յայտնեց նորանց, թէ {աղօթքի} ժամանակ տեսիլք է տեսել եւ ձայն է լսել, որ ասել է

ն եւ այս բանը. նոքա սկսեցին քարոզել, թէ իւրեանց {աղօթքի} զօրութենովը կատարուել էր այդ, եւ այսպիսի ամօթալի

ակոբ-Կլեման աբեղայն հասաւ Սէն-Կլու։ Ամբողջ գիշեր {աղօթքի} հետ եղաւ եւ միւս օրը գնաց Արքունի պալատ։ Երբ կամ

տեալ ընդ անհուն ծով փորձանացէ: Այս սրտաբուխ {աղօթքից} յետոյ իմ թուլացած ծունկերը վերստին ստ այան իւրեան

շատակի համար մեդալիոններ կտրուեցան ու գոհաբանական {աղօթքներ} կատարուեցան առ Աստուած։ Ոչինչ էր պապականութե

ւշացած է Հայերի համար, եւ այդ խորհրդով կատարուած {աղօթքները} չեն անցանում մթնոլորտից դէպի վեր: Բուն ազգայ

ամար է, յիմա՛ր, Նարեկացու սքանչելի եւ դիւահալած {աղօթքները}: Բացի դորանից, ես միշտ իմ վերայ պահում եմ կտորը

ջ, քրիստոնէական ունենար մշտելութեան յարակից եղած {աղօթքները} եւ միշտ երգել թէեւ հեթանոսական ժամանակից մնացած,

զիս զմեղաւորս... Աստուած քաւեա՛... Այսպիսի {աղօթքներով} հեռացաւ ինձանից Պ. Բէգզադէն, բայց այս անգամ, ի

լ էր"։ Թէեւ պ. Մարկոսը, զանազան դիւահալած {աղօթքներով} վահանափակել էր իւր անձը, այնուամենայնիւ հարկաւոր

զզուելի բանը, ոչ այն պատճառով, որ այս անբնական {աղօթքով} կարող էին նոքա բարկացնել անյիշաչար Աստուածը, այլ

նարհութեամբ եւ ոչ հպարտական գիտութեամբ, լսողների {աղօթքով} եւ ոչ իր անձի գիտութեամբ պարծենալով։ Եթէ Աստուծո

սենեկի մէջտեղում: Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ մի {աղօթքով} բան չդարձաւ, բռնեց Շաքարեանցին, նստեցուց բռնութ

անայ ձեռնադրուելով Արդէնեան Եպիսկոպոսից պահքով ու {աղօթքով}, բնակւում էին Վենետիկ քաղաքի մէջ, քարոզում էին

ռաջնորդութեան Գրիգոր արքեպիսկոպոսի ի Բեսարաբիայ: {Աղօտ} իմն յիշեմ զգործ մի ի թեմական ատենին Նոր Նախիջեւա

ով վերջին եւ ահեղ դատաստանի: Այսպիսի խրթնութիւնք {աղօտ} արկանեն ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ զի զկնի յարէ

, շատ անգամ առաջնորդուած Պ. Չամուռճեանի նման մի {աղօտ} լուսով լապտերի, այդ խնդիրը այս տեղիս վերաբերութի

որ մի անպիտան եւ խաւար ազգի կրօն լցուած է լինում {աղօտ} եւ խաւարային խորհուրդներով եւս եւ խռկուած աւելորդ

ս վեր եմ ձգում եւ այն ժամանակ կը համարձակուիմ այն {աղօտ} եւ գունաթափ լոյսը ընդունել որպէս ապագայի հրաշափառ

րոշմատիպ պատկերաց իմաստունք շահս մեծ քաղեն ի լոյս {աղօտալոյս} մտաց պատմութեան, ապա ո՞րքան աւելի եւ առատաձեռն ն

անում լուսաւորութեան ճրագը, այստեղ ու այնտեղ շատ {աղօտափայլ} պահպանուելով միայն Հայաստանի վանքերի մէջ։ Բայց ի

պիռժան կերթան, աչքերը դեպի Ստամպոլին կնային, թե {աճաբ} այդ նավերն ե՞րբ կուգան դեյին, եւ երբ որ գան նե,

ա՜յ տիրոջն, արդըխ աստված հասնի: Ինչ տեղ թաղից, {աճաբ} խանին ետեւն, չէ նե չոխրախին ճամբան, չէ նա աճաբ

աճաբ խանին ետեւն, չէ նե չոխրախին ճամբան, չէ նա {աճաբ} պաղնիքին ճամբան. Խասբիքային տունին ետեւի տերեյին

էր, կարո՞ղ էր դա վատթար մարդ լինել, եթէ սնած ու {աճած} լինէր մի վատթար շրջակայքի մէջ, կամ մի վատթար մար

են մի տարբեր վիճակի մէջ. այդ ընդունակութիւնքը՝ {աճած} ու անտարբեր, նման են մի վարած հողի, որ այն կը բ

կութեան մէջ գոյացած եւ ստրկութեան ատմոսֆէրայի մէջ {աճած} մարդը, բացի իւր վզի լուծից եւ բռնաւորի գաւազանից

հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ {աճած} նոր լեզուի գաղափարը։ Այս տեսակ մշակութիւնը ինքն

հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ {աճած} նոր լեզուի գաղափարը: Այս տեսակ մշակութիւնքը արդէ

արտել նորան, եթէ նորա հասկացողութիւնը գոյացած եւ {աճած} լինելով եգիպտական բնութեան, եգիպտական ադմոսֆերի

ւն ալ, սիրելի ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. {աճապ} ի՞նչ խապեր կառնուք ինձմեն առողջությանս մասին. ին

իբր 1852 մանէթս արծաթոյ եւ որ ի հարկէ մինչեւ ցարդ {աճեալ} է դարձեալ ընդ ձեռն տօկոսեաց: Զայսմանէ ՚ի խօ

ահա նորա տասն եւ ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ {աճել} եւ զօրացել էր իբրեւ մի ծաղիկ իւր սեպհական հողի վե

ւթյուն տրվի բնական, աստվածահաճո եղանակով սնվել, {աճել} ու ամրանալ, այսինքն՝ հոգեկան կերտվածքի աճման հա

այց թոյլ տալով պատմական խորհրդի ազդեցութիւնը, որ {աճել} էր անցածի, մնացած աւանադութեանց հիման վրայ (տե՛

փիլիսոփան, - " թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը {աճել} եւ ոչ իսկ յիշել նորան: Ազատութեան դիմակի տակ գոյ

անն ընդ նմին 'ի բաց խլիցէք. թո՛յլ տուք երկոցունց {աճել} 'ի միասին մինչեւ 'ի հունձս, եւ 'ի ժամանակի հնձոց

ս չառնէր այն հանգամանքները, որոնց մէջ գոյացել ու {աճել} էր դատաստանի տակ ընկած իրողութիւնը կամ անհատը, ա

ազգերի երեսից։ Ահա այն սկզբունքը, որոնց մէջ {աճել} է Մխիթարեան ընկերութիւնը, ահա այն դայեակը, որի

լ, ճեղքելով իւրեանց մեռելապատանքը, կենդանացել, {աճել} ու յառաջացել էին։ Իսկ այն ժամանակ մինչ մտել էին

հմանադրութիւնքը միջին դարերից սկսած բնական ճամփով {աճելով} աճում էր, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ վիզը թաղուել է

ից սկսած դրացի էին միմեանց, եւ համարեա թէ միասին {աճելով}, եղբօր պէս վարւում էին մինչեւ այժմ, թէպէտ պ. Շ

սպիսի խանգարուած բարոյականութեամբ ատմոսֆէրայի մէջ {աճելով} եւ կրթուելով, դեռեւս երեխայութենից սկսեցին մարդո

ին կերպարանագործուիլ այդ սկզբունքը կամ տարերքը եւ {աճելով} օրէ օր ստանալ մի յատուկ բնաւորութիւն։ Թէ ինչպէս

այն ամենայն վատ հետեւանքները, որ մեր օրերումը, {աճելով} այն փոքրիկ սերմից պապական հողի վերայ, ծառ դարձան

եւ այնպէս գործի սկզբից մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը {աճելով} աճում էր, երբ կարդում էինք այն հոգեշարժ, սրտաշա

այդ փուշերը, որպէսզի ազնիւ բոյսերը հնար ստանային {աճելու} եւ զօրանալու: Ժամանակ է, որ Հայերը դուրս գան եր

ելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ {աճելու} վրայ, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի պատանք

ունը եւ այն ` բոլորովին բնական, խաղաղ եւ հանդարտ {աճելութեամբ}, որին հազիւ թէ տրամադրութիւն ունի ուրիշ ամէն մար

ի հակառակ նոր տէրութենական կառավարչութեանց ներքին {աճելութեան} յայտնի սկզբանը վրայ հիմնուած աւելի պարզ ձեւերը,

նուած էին նոր տէրութենական կառավարչութեանց ներքին {աճելութեան} վրայ, ի՛նչ արդիւնք ցոյցը տուեցին, երբ գործ դրու

րեւոյթք, որ չկան " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ: Նոցա {աճելութեան} համար հարկաւոր է հող, հարկաւոր են պայմաններ եւ հ

ամանակի եւ պատմութեան ազդեցութեան տակ առաջ գնացած {աճելութիւն} ։ Եթէ նոր լեզուն չունի հին լեզուի ոլորուն ոճերը,

ետոյ, երբեք չէ ունեցել մի կանոնաւոր եւ լոգիկական {աճելութիւն} եւ կերպարա[նա]գործութիւն, - դժուար չէ հասկանալ,

քին պատճառքը, մինչդեռ այդ բուսականի գոյութիւնը, {աճելութիւնը} եւ կերպարանագործութիւնը կախւում էր հողից, օդից ե

տարեկանը: Եւ այդ հասակում ո՛չ կազմուածքի բնական {աճելութիւնը}, ո՛չ իմացականի եւ զգայականի ախտերը կարող էին զու

հոգեբանաբա՛ր քննէինք այստեղ իգական սեռի անհատների {աճելութիւնը} եւ սորա օրէնքը, քայլ առ քայլ երթալով նորա իւրաքա

նութիւնը, երկու ազգի կեանքերի միօրինակ եւ միաձեւ {աճելութիւնը}, երկուքի էլ ընկճուած եւ հարստահարուած վիճակը, ա

ուրելի գործերին, որպէս յառաջ խաղալուն նոյնպէս եւ {աճելուն} ։ Լուդովիկոս XIVի թագաւորութիւնը Վերսայլեան Տ

հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս, Յովհ[աննէսի] եւ {Աճեմ[եանի]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 16-

, ունելով զկերպ, գործարանաւորեսցի եւ ի ներքուստ {աճեսցի} անսայթաք յերիւրմամբ ճիւղոց, առանց խառնափընդորելո

թ եւ մաքուր նոր հայախօսութեամբ, զոր ընթերցեալ եւ {աճեսցի} բարոյապէս եւ աճեցուսցէ զբողբոջ լեզուին, որ նոր ո

բրեւ հասարակաց նպատակ՝ խափանեցին ժողովրդի մտաւոր {աճեցականութիւնը} եւ կենսական շարժողութիւնը, ինչպէս կը տեսանենք յե

բայական շարժողութենով դադարեցուցանեն նորա ճշմարիտ {աճեցականութիւնը}, ուժաթափ առնեն նորան դպրոցական շարժողութիւններով

։ Այս բանի անհրաժեշտ հետեւանքը այն եղաւ, որ {աճեցան} չնչին ընդունակութիւնները. կործանուեցան եւ չքացան

ւ Տէրն օրհնեց, Ակնարկում է խօսքն այն ի՞նչ ` Թէ ` {աճեցեք}... " եւ լռեց: Եւ կռւում են խիստ անհաշտ Խենթ հրա

օրհնեաց, Յի՞նչ ակնարկէ նորա բան, ԹԷ՝ {աճեցէ՛ք} "... եւ լռեաց: Աստ զճակատ յօրինեն

նեաց Աստուած զՆոյ եւ զորդիս նոցա, եւ ասէ ցնոսա, {աճեցէք} եւ բազմացարուք եւ լցէք զերկիր եւ տիրեցէք դմա " (

հրատարակել եւ սովորեցնել նրանց, թե ինչպես պետք է {աճեցնել} եւ ժողովել որդան կարմիրը - իսկ դա կարեւոր բան է ա

րողութեան տէր մարդը, նոյն այս ճանապարհով կարող է {աճեցնել} իւր գումարը: Եւ եթէ չկամի նա ապրանքը պահել իւր ձ

իւնը ամփոփել իւր բարոյական կենտրոնում, չէ մտածել {աճեցնել} իւր զօրութիւնքը եւ ազգութեան տունկը որպէս մի գործ

ասիրելով այդ լեզուն, գործ դնելով նորան եւ օրէ օր {աճեցնելով} ։ Իրաւունք ունի Բէկոնը, մինչ ասում է. " Կարդալը

ւթյունն ու կյանքը լավ ուսումնասիրենք, նաեւ նրանց {աճեցնելու} եղանակը, ապա կարելի է Արարատյան դաշտի հայ շինակա

լինի արժանաւոր, եթէ նա Աստուծուց ստացած քանքարը {աճեցնէ}, եթէ նա այն բանական հոգին, որ ստացել էր Աստուծո

եթէ ունէր։ Կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը առաւել {աճեցնում} են եւ կերպարանագործում են սէրը: Բայց ես, տեսանե

Այո՛, որքա՛ն շատ, այնքա՛ն լաւ. նոքա բարոյապէս {աճեցնում} են մարդու հասկացողութիւնը... (Աներեւոյթ սա

ղ տարածում է սէր եւ խաղաղութիւն, ջուր է տալիս եւ {աճեցնում} է այն ազատութեան ազնիւ ծիլը, բողբոջը, որով մարդ

մարդերի կորուստը. նոցա արիւնով ոռոգում էր նա եւ {աճեցնում} էր կոյր հնազանդութեան ծիլը պապական մարդերի հոգու

ային հոգու ազատ կարողութեններին, ջուր է տալիս եւ {աճեցնում} է չնչին վնասակար եւ տմարդի ընդունակութիւնք եւ մոլ

ոյր հնազանդութեան վերայ, որ ոչնչացնում է ամենայն {աճեցողութիւն}, ամենայն ազատ կամք. այնպէս, որ մարդը դառնում է

խօսութեամբ, զոր ընթերցեալ եւ աճեսցի բարոյապէս եւ {աճեցուսցէ} զբողբոջ լեզուին, որ նոր ուրեմն յետ երեքտասան դար

ց նոցա վերայ, բայց սպանուածների արիւնը ոռոգեց եւ {աճեցուց} ընդդիմութեան տունկը: Եւ այսօր, ամենայն րոպէ, հ

ի մէջ, եւ որ ազգը մի չար բաղդով հարիւրին երեսուն {աճեցուցած} է մինչեւ մեր օրերը: Ահա, եղբա՛յր, մի նոր ե

իրաւունքներով պարտք դնել նոցա վերայ նոյնը՝ աւելի {աճեցուցած}, տալ իւրեանց զաւակներին: Տղաների մասին եւս աւել

, բարւոք կառավարեալ ըստ խղճի մտաց, գուն գործելով {աճեցուցանել} ըստ ամենայն կարի եւ յամի 1824 վախճանեալ՝ թողեալ

ւրում Յովհանջանի, պատուէր տուեալ նմա գուն գործել {աճեցուցանել} զայն, մինչեւ ցօրն, յորում երեւեսցին խնդրանք հրի

բովանդակ ազգայնոց տեղւոյ զվերոյգրեալ գումարդ զայդ {աճեցուցեալ} ամենայն հնարաւոր կերպիւք, ի ժամ մահու իւրոյ, թո

ւրդը այն ժամանակ, երբ լուսաւորել էր իւր հոգին եւ {աճեցուցել} էր Աստուծուց ստացած քանքարը, առանց լուսաւորութեա

զգային սեպհական դպրոցի մէջ. ամենայն բոյս պիտոյ է {աճէ} իւր հողի վերայ, ամենայն կենդանի պիտոյ է ապրի իւր

բ այս լեզու, ազգասէր Արամ: Թող ծաղկի, {աճէ}, Թող պտուղ բերէ, Սուրբ յիշատակիդ Նո

պարահանդէսներից եւ դիմակահանդէսներից, թող երեխան {աճէ} ուրիշի հոգաբարձութեամբ, եթէ Հայ չլինի, գոնէ մար

այս լեզու, ազգասէր Արամ: Թող ծաղկի, {աճէ}, Թող պտուղ բերէ, Սուրբ յիշատակիդ

քերով չենք ուզում, որ լեզուն մնայ երեսի վրայ կամ {աճէ} օտար տրամաբանութեան տակ. չէ՛, այլ թէ օրագրի եւ

երից անկախութիւնը, որպէսզի ազատօրէն եւ ինքը իրեն {աճէ}, ո՞ր ուշաբարձութեամբ կարող էինք քարոզել, որ այդ

ւթեանցը տգիտանալու, բռնաբարել նոր լեզուն, որ նա {աճէ} հին ձեւի ազդեցութեան տակ համազօր է պատմութեան եւ

յ պատուաստվելով, եւ ոչ թարմ եւ զարթուն ծառը պիտի {աճէ} ՝մեքենաբար խրուելով չորցած եւ անհիւթ արմատի վրայ

լ։ Յայտնի է, թէ մանուկը, բնականապէս, պիտի {աճէ} եւ զօրանայ այն կերպարանքի տակ, ինչ կերպարանքով ծ

ան պայմանների մէջ եւ յառաջ ու յետոյ պիտոյ է մի օր {աճէին}, կերպարանք առնուին եւ դուրս երեւէին այնպէս, ինչ

ւմ մեզ բնաւորութիւնքը այնպէս, որ աստիճան-աստիճան {աճէին} ու հասակ առնուին կարդացողի առջեւ, դորա փոխանակ հ

շրջապատը, որի մէջ, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է {աճէր} եւ ծաղկէր նորատունկ ընկերութիւնը։ Ուրեմն այստեղ

խախնամութեան կամքն էր, որ Հայոց գրատպութիւնը եւս {աճէր} ու հասակ առնուր Իտալիայի երկնքի տակ։ Եւ Հայերը,

նը կը լայնանայ, եւ որքան շահը եւ գործունէութիւնը {աճի}, այնքան եւ ասպարէզը կը տարածուի: Մինչեւ այ

այց] թէ այսպէս եւ թէ այնպէս հայկականս դպրութիւն, {աճիւնացեալ} ի վեշտասաներորդ եւ եօթնեւտասաներորդ դարս, բորբոք

ավարի ընդ տեսչութեամբ Ադմինիստրացիօնին, յանդադար {աճման}: Մի ինչ միայն կարի զարմացուցանէ զիս, այն է

լ, աճել ու ամրանալ, այսինքն՝ հոգեկան կերտվածքի {աճման} համար գիտության մայրական կրծքի աղբյուրներից քաղել

ն վերադարձ չկա: Խե՜ղճ Ռուդնեւ, խաղաղություն նրա {աճյունին}: Շնորհակալություն [Մարիա Նիկոլաեւնային] ինձ հ

երներ Եւ ցերեկը լուսայորդ, Ծառ, տո՛ւնկ դալար եւ {աճող}, Ծաղիկ քնքուշ, գեղանի, Վարդեր թփի վրայ ճոխ, Ե

եռնարկութիւնները, չնայած հետզհետէ ու աստիճանաբար {աճող} ծախսերին, դիմում էին անկման: Բայց թէ ո՞ւր

րամանկ ձեռքով գրված էր, թե կաթոլիկության համեմատ {աճում} է նաեւ Ֆրանսիայի բարոյական ազդեցությունը: Դուռը

այնուամենայնիվ, նա (որդան կարմիրը) գտնվում եւ {աճում} է Հայաստանում, Արաքսի հովտում: Առաջին անգամ նրա

մէջ տնկել էին առաքինութեան սերմերը, որ հետզհետէ {աճում} ու զօրանում էին։ Նորան անդադար քարոզել էին, թէ

, որին սա կարող էր ամենայն ձեւ տալ: Երեխայն {աճում} է, բացւում են նորա հոգեկան ընդունակութիւնքը, բա

մէջ) մի զաւակ, թող լինի նա ամենահարուստի որդի, {աճում} է եւ զարգանում է առանց ամենայն դաստիարակութեան եւ

ահատակուիլ յանձնառու կտրիճ զինուորքը, որոնց թիւը {աճում} է ու զօրանում է օրէ օր: Ցնծացէ՛ք, սո՛ւտ ազգ

ս Տասնեւչորսերորդը: Այս ցրտութիւնը հաւասար չափով {աճում} էր, որքան Հ. Լաշեզ, թագաւորի խոստովանահօր ազդե

ն, յանձնում են օտարազգի դայեակների, Հայի զաւակը {աճում} է օտարի կաթով, օտարի լեզուն եւ հոգին ներս է մտան

Եւ փո՞քր գործ կարելի է տեսնել մի հողի վերայ, ուր {աճում} է եւ բազմանում է ամենայն ընտանի անասուն եւ գրաստ

ոյց ենք տալիս մի երկիր, ուր ամենայն ընտանի գրաստ {աճում} է, ապրում է եւ բազմանում է, հետեւաբար նոցա բերք

գի տրամաբանութիւնը, եթէ նաեւ չինէականի տակ լինէր {աճում} ։ Թէ տաճկի, թէ սատանայի խնդիրը այդ չէ, այլ այն

, որ հեռանում է, փախչում է բանտից: Զօրութիւնքը {աճում} են, որքան աճում են կարիքը: Թեւերը բանալ եւ թռչ

փախչում է բանտից: Զօրութիւնքը աճում են, որքան {աճում} են կարիքը: Թեւերը բանալ եւ թռչել դէպի անմահութե

արելի է մտածել մի մարդկային ընկերութեան վրայ, որ {աճում} էր ինքնակայապէս: իսկ այն ընկերութիւնքը, որի հաս

արմատը եւ փրկարար դրութիւնքը, որոնց հիմքերի վրայ {աճում} է անգլիական մարդու իրաւամբ պարծեցած ազատութիւնը:

ութիւնքը միջին դարերից սկսած բնական ճամփով աճելով {աճում} էր, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ վիզը թաղուել էր ստրկ

ի մասը, այսինքն՝ մարմինը, արդարեւ գոյանում է, {աճում} է, ծաղկում է եւ չորանում է ապա։ Բայց մի՞թէ մարդ

շատ ծանրակշիռ բան է, բայց եւ նա ինքը գլխաւորապէս {աճում} է կրօնի հիմքերի վերայ։ Ի՛նչ է կրօնը եւ ի՛նչ

անորոգութեան կարօտութիւնը զգում էին ամենայն տեղ, {աճում} էր առ հասարակ քննողական հոգին, եւ երեւում էին նո

պէս գործի սկզբից մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը աճելով {աճում} էր, երբ կարդում էինք այն հոգեշարժ, սրտաշարժ եւ

եզ այնպիսի բնաւորութիւնք, որ սկզբից մինչեւ վերջը {աճում} էին լոգիկաբար: Եւ հայոց կեանքը ա՞յն վիճակում է ն

սարակությունը պարտավոր է օրինական ճանաչելու նրանց {աճուրդը}: Սակայն ովքե՞ր են այդ պարոնները. կասեն՝ ազնիվ

ին հակումների կարող են ձեռներեցություն հայտաբերել {աճուրդով} վաճառելու նաեւ մեր եկեղեցիները, բայց միթե՞ հասար

աքեցաւ ի Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի: 3 Ի նմին 1848 {ամ} ի ի սփռել մարդախոշոշ խոլերայի եւ սահմանս Նախիջեւա

ել, զոր եւ ընկալայ եղծեալ խաչագծիւ: 4 Ի 1848 {ամ} է (1852 ամն, նորին բարձր սրբազնութիւն թեմակալ ա

ռն Սինօդի սրբոյ Էջմիածնի ի 10-էն դեկտեմբերին նոյն {ամ} ի, առաւել քան զորս չունիմ ասել ինչ, ըստ որում ա

այլ ազգ չկարէի առնիլ. ապա թէ ոչ՝ կորնչէր ի զուր {ամ} մի ողջոյն: Այժմ թէ բարեհաճեսջիք շնորհել ինձ զարձ

Ձեզ հոգվով եւ սրտով առողջություն, երկար կյանք եւ {ամ} են տեսակ հաջողություն։ Աստված մեր հետ է։ Ձեզ

՛րչափ ինչ իցէ հարկդ այդ ցարդ ոչինչ գիտեմ: Ուստի {ամ} ըստ ամէ, ՚ի բաց հանել ՚ի տարեկան եկամտից զհարկն

եսչութեան Ադմինիստրացիօնին. իսկ մասնառուք ստանան {ամ} ըստ ամէ զբաժինսն եւ եթ: Եկից այժմ ի խօսիլ

նասեան, ի 27-երորդէ աւուր ամսեանն Նոյեմբերի 1818 {ամ} ի, ի Կալկաթայէ, առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոս

հինգ ամեայ չարաչար լռութեան: Վաթսուն եւ հի՞նգ {ամ}. դժոխայի՞ն անհոգութիւն: Եւ մեք որդիքս անհոգ հար

կայից նորա, փոխանակ 125. 000 ռուփեաց, զքառասուն {ամ} յառաջ քան զայս, թողելոց ի հանգուցեալ Աղաւելեանէ

մենախոնարհ ծառայ եւ որդի ի 14 օգոստ. 1860 {ամ} ի ՚ի Նախիջեւան

դ հասարակութիւնքը, մինչեւ մի նշանակեալ ժամանակ, {ամ} ըստ ամէ վճարեն իւրեանց պարոններին այն հողի գինը,

, որ ի թուի Փրկչին 1793 մլն հատ հոլանդզեւար կտակ {ամ} գրել տվել Յակոբ Փիրէֆրնի անմաւոր նօթարիսին, որոյ

. նաեւ ի թուին 1794-ում Հայեւար գրած մին կտակ եւս {ամ} գրել տվել Տէր Մարտիրոս Դաւթին, որոյ կտակակատարն

րէսթոս եւս Լամաթ. սոցա գինն Եալջիս քաթումն թալապ {ամ} գրել, վասնորոյ յետ մահուանէս կատարեալ ազատութիւն

Գնուսցի մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ զոր ինձ յետ տանում {ամ} եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ եղէ նմա յօժարացայ առ

շմամբ, զի վաշխի մնասցէ անդ մինչեւ ի տասն եւ հինգ {ամ} ժամանակաւ, սկսեալ կտակոյս թարիղիցն եւ ի լրման ժա

իմացական ինչ գործոյլ չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ {ամ} ենախրթին բառիւք, եւ իբր ի բազումս անծանօթիւք բազ

եզու եւ գիտուն յոյն եւ լատին դպրութեան ի 23-երորդ {ամ} ի կենաց իւրոց արժանացեալ վերատեսչական պատւոյ յամ

բոլորին միայն հասկանալ զօրեմք: Այլ ի վերայ այսր {ամ} ենայնի ո՛չ եթէ միայն անօգուտ էր, այլ եւ հարկաւոր

էնք պատմաբանականք. չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զայս {ամ} ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայոյն եւ նոր յոճ խօսից,

եմատել զդպրութիւն ազգիս, զոր ինչ յառաջ քան զքսան {ամ}, ընդ այժմեան զդպրութեան եւ հերիք են եզրակացութիւ

արկաւորն էր ի պահպանութիւն լեզուին, ըստ որում եւ {ամ} ենայն լեզու համարի մայրենի, եւ մեք զառաջինն պապա

ժը, այլ կան երեք ուրիշներ էլ, ինչպէս ում, իմ, {ամ}. սոքա էլ ճիշտ նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունին ինչ

ով, նորին վեհափառութիւնն սրբազնակատար կաթողիկոսն {ամ[ենայն]} Հայոց տէր Մատթէոս, հաճեցաւ այսօր հաստատել զթուղ

" Մատթէոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց"։ Յետ զայս {ամ[ենայն]} այսպէս հաստատելոյ եւ վաւերացուցանելոյ նորին վեհա

զի ընկալեալ զխաբէական գրութիւն Այվազովսքւոյ առանց {ամ[ենայն]} հիման եւ ուշադիր լինելոյ որպիսութեան գործոյն համ

պետք չէ, քանի մը հատ լիմոն, փոռթաքալ կուզենայի {ամա}, ան ժամանակը պեքիմ տահա չի ըլալ, զերե գիտցածս խ

անապատում. թէեւ ոչ այնպէս ապշեցուցիչ, ինչպէս մի {Ամազոն}, Միսսիսիպի կամ Օրինոկոյ, կամ մի ամերիկեան կուսա

իրքը, թէ Եհովան կոտորել տուեց եւ չթողեց եւ ոչ մի {Ամաղեկացի}, իսկ միւս ազգերի համար խօսք չկայ, ոչ սուրբ եւ ո

րի միլիոնաւոր բազմութիւնը մեռելոց կարգը չանցնէր: {Ամաղեկացոց} համար միայն վկայում է Սուրբ գիրքը, թէ Եհովան կոտ

էջ, նորա քաշածները եւ այդ պատճառով Շիրակի գաւառի {ամայանալը}, որպէս նաեւ Անի քաղաքի աւերակ մնալը, այդ նզովքի

այսպէս տեղի տուեալ անիմաստութեան եւ տգիտութեան՝ {ամայանայ} մինչ ի սպառ մատենագրութիւն: Այլեւ ժամանակն [ինքն

ցա հետ, ինչպէս հրամայում էր նորա թշուառ հոգին եւ {ամայացած} սիրտը, որ, անիրաւաբար օգուտ քաղելով իւր պատահակ

ել են դէպի սիրտը Աստղկի որդու նետերից... Այն {ամայացած} տները, որոնց մէջ մնացել են այժմ նոցա նախկին բնակ

քի վերայ: Գերեզմանակա՜ն լռութիւն... Բնակիչներից {ամայացած} պալատը սարի վերայից տխուր ճակատով նայում էր իւր ո

րուեցան, բայց նոցայ հոգին կենդանի մնաց, իւրեանց {ամայացած} հայրենիքի փլատակների մէջ: Հայրենիքի օդը, սար

ր եղաւ նորա այս ճանապարհորդութիւնը. բոլոր Իտալիա {ամայացած} էր փոքր ինչ յառաջ գոյացած սարսափելի ժանտախտից, ա

լի էր միլիոնաւոր փեթակներ պահել, ո՛րքան պարապ եւ {ամայի} թողած դաշտեր, որոնց վերայ շատ փոքր արծաթով կարել

ը, նորա աչքին պիտի հանդիպին երկու գերեզման եւ մի {ամայի} բնակարան, եթէ եւ այն չէ անցել օտարի ձեռք: Նա որ

եանց հայրենի, բարեբեր երկիրները, որ այսօր գրեթէ {ամայի} եւ խոպան է, այն օրից կը կենդանանայ եւ Հայոց վաճա

տ անգամ պատահեցաւ մեզ տեսանել հոյակապ, բայց այժմ {ամայի}, հայկական եկեղեցիք, իսկ հայ եւ ո՛չ մի հատ, ի՞ն

Արիւն է կաթում մեր սրտից, երբ նայում են ազգի {ամայի} եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտմտում ենք դարձ

իրը: Այժմ աչքի տակ առնունք մեր ազգի կեանքը - {ամայի} ՛ անապատ, կամ ձոր Յովսափատեան - տրտմութեան հովիտ․

աքեցան եւ մոռացան, թէ են նոցա եւ եղբարք զուրկ եւ {ամայի} ՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց պիտոյ էր յաւէտ դարման

հնախօսութեան, մինչ ` խելապատակ մանկանց դատարկ եւ {ամայի} եւ անանունդ մնալ ի հոյակապ գիտութեանց մերումս դար

սրբոյն մարտ եդեալ՝ հանէին ի գերեզմանէն եւ ի գետ {ամային}, զորոց յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթի իւրում առ Վահա

Արգոյ հեղինակը ողբում է վանքերի կործանութիւնը եւ {ամայութիւնը}, բայց չենք լսում, թէ նոցա շինութիւնը այժմեան ժա

իւնք բիրտ եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր ինձ սէր, իմ սրտի {Ամայութիւնը} լցրու, Ապա տես թէ կը գայթի Վէ՞ս բնութիւնը մարդու

ով... նզովեալը - լեզուն շինել է օձի լեզու, մի {աման} արիւն գլխին դրած ման է գալիս, սորա կամ նորա վերա

հարկ է, որ սուրբ մնաս անկողնուց: Առ մի կլայեկած {աման}, դի՛ր նորա մէջ մի հայելի, յետոյ այնքան ջուր լի՛

մինչեւ երեխայի ծնանելը, խնդրում է մի ջրով լցրած {աման}, բերում են նորան մի արծաթի ոսկեզօծ աման, ջրով լ

ով լցրած աման, բերում են նորան մի արծաթի ոսկեզօծ {աման}, ջրով լիքը: Դայեկը ձգում է նորա մէջ արօտը եւ նա

" Կնանիքը, - շարունակում է հեղինակը, - մի {աման} ջուր բերում են լցնում էդ Նուրինի գլխին, ու երեխե

լ եւ աւերուել առանց միւսին։ Լեզուն ըստ ինքեան մի {աման} է, որով մարդը թափում է իր միտքը իր նմանների մտքի

են կերակուրը. շատ անգամ տեսել եմ, որ բաժակը կամ {ամանը}, որ եւս գործ էի դրել, իսկոյն կոտրում էին, որպէ

դի՛ր նորա մէջ մի հայելի, յետոյ այնքան ջուր լի՛ց {ամանի} մէջ, որ հայելին ծածկուի: Առ մի ութ կամ տասն տար

կաթ կաթ, ամենեւին նոյն կերպով, ինչ կերպով իւղոտ {ամանի} մէջ կանգնում է սրսկած ջուրը: Նեղութեան կամ բարկո

Այս խօսքից յետոյ ամենայն ոք, սկսեց ուտել իւր {ամանից} զանազան մրգեր եւ այլ կերակուրներ, նոցանիցը իւրաք

մէջ: Նոյնիսկ Ձեր մռայլութիւնը այնպէս պար կ'ածեմ {ամանիքների} վերայ, կամ թէ կամենաք Ձեր մահճակալի տակ, որ մի

պատրաստել, չգիտեմ թէ որքան կլայեկեայ անօթներ եւ {ամաններ}: Այժմեան հոգաբարձութեան խորհուրդը այն էր, որ հա

րեցի քուրայի մէջ զանազան մետալներով լցրած հողեղէն {ամանները} եւ սկսեցի փուքսի գործադրութեամբ զօրացնել կրակը,

, թէ ինչ աստիճանի հասաւ իմ կատաղութիւնը: Հողեղէն {ամանները} որը՛ ճաքուել էին եւ որը՛ բոլորովին փշրուել, այնպ

քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը բառերով է, նոքա են այն {ամանները}, որոնց միջնորդութեամբ մեր միտքը հասնում է ուրիշի

եր ունիմ. բժշկությունը բերբերություն չէ, որ մեկ {ամանով} սյուլուկը շալկե ու երթս, հազարավոր բաներ կան, կ

ան Ի Մամբրէի կաղնւոյն ցից Օժտեսցէ միշտ {Ամանորայն} ՝ Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս: Թէ ս

իւր անձը: Մեզ շատ անգամ բռնադատում են կարմրել եւ {ամաչել}, բայց մեր հոգով չափ սիրելի Հայերը չկամին, որ եղ

որոնց դատաստանի առաջեւը պատճառ ունէին կարմրիլ եւ {ամաչել} հրապարակական ստախօսքը... Այո՛, կան եւ շատ կան ա

ւշակս, այնպէս չէ՞, պարոն Մկրտիչ, բայց նա միայն {ամաչել} էր, ի՞նչ առնես, աղջիկ տղայ է, նորան այնպէս կը

այլ շատ բաներով նախատեսելով, յետոյ, ուրիշներից {ամաչելով}, խաբէական եպիսկոպոսութիւնքը մահադեղի պէս խմեցնել

աքագէտ եւ շատ հասարակ պուպլիցիստ չէին կարող առանց {ամաչելու} արտաբերել իրենց բերնից այն խօսքերը, ինչ որ դրուա

է, որ սիրտը չէ տալիս, այլ բերանը միայն, եւ այն {ամաչելուց} եւ այլ հազար տեսակ հարկադրող պատճառներից, ի՞նչ ո

ականութիւնը: Բայց ի՞նչ բանով արդեօք կարելի է {ամաչեցնել} Բէգզադէին. Աստուծոյ ստեղծած նիւթական եւ իմացական

ների մէջ չկայ մի այնպիսի բան, որ կարողանար նորան {ամաչեցնել}: Բէգզադէի երեսը վաղուց դարձել է շինականի տրեխ:

ժողովրդից մի մարդ, որ գովում էր, ծա՛ղր անելով՝ {ամաչեցնում} են նորան։ " Միանգամ թէ խօսեց, էլ լռել չգիտէ, -

ուտ քաղաքավարությունների, որ մինչեւ այժմ եւս չեն {ամաչում} ոմանք գործ դնել: Երկար ժամանակ է, որ ես եւ պ

ջեւ: Ինչ որ դու ասում ես Հայոց լեզուի համար, ես {ամաչում} եմ պատասխանել, ամաչում եմ խոստովանել, որ այժմ ե

ս Հայոց լեզուի համար, ես ամաչում եմ պատասխանել, {ամաչում} եմ խոստովանել, որ այժմ եւս կան Հայերի մէջ մարդիկ

ն վերացաւ յինէն ", - ասում էր նա մարգարէին: {Ամաչում} ենք մի օտար մարդու առաջեւ, երբ պատմելով մեզ մեր

տեղեկութիւն չունէին եւ հայերէն խօսելու ժամանակ, {ամաչում} եմ ասել, ռուսերէն մտածելով, ռուս բառերը, նախադ

աց կաթողիկոս զկնի Սամուէլի 'ի 502 ամի"։ Չենք {ամաչում} այստեղ ասել, որ պարզապէս չենք հասկանում այս ծանօ

ութեան երեսից փախչին, ինչպէս սատանան խունկից, չեն {ամաչում} մինչեւ այսօր էլ այս սուրբ եպիսկոպոսը քաղկեդոնական

րաժարւում է իւր՝ Հայոց վերայ գրած պարսաւից եւ չէ {ամաչում} ասել, թէ ինքը չէր այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ

ուն, որ ողջությամբ պահե եւ մեզ եւ ձեզ, որ գալոց {ամառ} արժանի լինիք միմյանց տեսության: 2 ամիս ու կես ժա

ացնել չկարողացա, չգիտեմ ի՞նչ է միտքերը: Այս {ամառ} հուլիսի վերջերին կամ կեսերին հույս ունիմ Նախիջեւա

քո Միշել Հ. Գ. Երիտասարդ Նազարյանցն այս {ամառ} կմտնի՞ արդյոք համալսարան: Նա վաղուց է խոստացել ի

րժեցնում էր ծառի ամենաթեթեւ տերեւը, զովացնում էր {ամառային} տօթը: Մի մեծ եւ անծայր սեղան, լուսաւորուած ա

նորա ընտանիքի աչքում: - Առաւօտը ես գնում եմ {ամառանոց}, - ասաց տիկինը, - արդէն ժամանակ է. համարեա թէ

ւց ձեր գործերի աւարտելուց յետոյ, 5 ժամուն կը գաք {ամառանոց} ճաշելու, - յաւելացուց տիկինը: - Ինչպէս կարե

ցաւը չէր, որ մի երկու օր յետոյ տեղափոխուէին դէպի {ամառանոց}, բայց տիկինը այդ օրում ժամադրել էր ամառանոցում մ

(տպած " Հիւսիսափ. ", Յուլիս, 1858) գրեցի մի {ամառանոցում}, ուր մի քանի բարեկամով գնացել էինք օդ վայելելու

անակ է. համարեա թէ ամբողջ քաղաքը բնակւում է այժմ {ամառանոցում}, իսկ մենք փտում ենք այստեղ: Ամենայն պատրաստութի

, ձեր գործերը վերջ չունին. երրորդ, մեր դուստրը {ամառանոցում} աւելի հնար կ'ունենայ իւր ցաւին դարման տանելու..

դէպի ամառանոց, բայց տիկինը այդ օրում ժամադրել էր {ամառանոցում} մի տեսութիւն... Վերջին, վճռական խօսքերը ա

ին տարին Պետեր. պատճառը բերանով կասիմ մի օր: {Ամառը} խոստացել էիր գալու, ինչպե՞ս եղավ: Բռասլետի եւ զ

որ ես առ միամիտ լինեմ: Ես ողջ եմ ու առողջ եւ {ամառը} անպատճառ այդտեղ կլինեմ, ողջ եղեք ամենայն հաջողու

լիք, անպիտան մի տեղ է եւ ձմեռը բոլորովին մեռած։ {Ամառը}, ասում են, մի կենդանություն փայլում է անդադար շ

ից, Էլ ո՞վ ինձ կը տայ որդիներ, աւա՜ղ, Մինչեւ {ամառը} թուխս նստեմ նորից ` Ծածկիր, խնդրում եմ, դու ին

ան, տեղափոխ լինելու դէպի երկրորդ ուսումնակարգը։ {Ամառը}, քաղաքից դուրս, բնակուելով եւ զանազան բժշկական

ացքը աւարտելուց մի տարի յառաջ, երբ բնակւում էինք {ամառը} միասին կոմս Շերեմետեվի գիւղում։ Բայց մեք, տեսան

այց գինու վերջին բաժակը խմելով, իսկոյն անհետացաւ {ամառը}, եւ ցուրտը դարձեալ փչեց իւր բոլոր աոաջին խստութե

ք: Նա եւս անցեալները, որ խօսում էինք, ասաց թէ {ամառը} Աստուծով Մանուշակի հարսանիքը կը կատարենք. բարով

էք պատրաստութիւն չունէինք, հայրդ մտածում էր, որ {ամառը} լինի այդ եւ ինձ եւս այդպէս ասել էր, բայց Մկրտիչը

ւթիւն ճարել, այդ եւ մրջիւնն է առնում, նա ամբողջ {ամառը} սերմեր է հաւաքում իւր ամբարի մէջ ձմեռուայ համար,

անիք կատարելուց. նա ասում էր, որ յառաջ, քան թէ {ամառը}, չէ կարող լցուցանել Աղուանեանցի փափագը: Աղու

լ է ինձ, խնդրե՞լ է իմ համաձայնութիւնը: Ես գալոց {ամառից} յառաջ, չեմ կարող հարսանիք առնել, ինչպէս կամի,

աւ ես ասել. եթէ միւս անգամ գայ, ասա՛ նորան, որ {ամառից} յառաջ չենք կարող, եւ արդարեւ չենք կարող, արծաթ

ղեք եւ աստված քեզ կատարյալ առողջություն պարգեւե, {ամառն} աստուծով կտեսանենք եւ այս բաները կմոռնանք։ Քո

բերյանին եւ Սուլթան-Շահին. վերջինս, հուսով եմ, {ամառն} այստեղ կգա, կամ էլ Նիժնի Նովգորոդի Մակարեւյան տո

ելի անձն իմ ի գերեզմանէ:: Եղանակն տեղւոյս է {ամառնային} կամ գարնանային, դեռ չեմք տեսեալ զցուրտ, եւ ոչ ա

ի, որովհետեւ ի բնէ շատ սպիտակ չես, բայց երբ այս {ամառնային} ջերմութիւնքը սկսանում են, ասես թէ եթովպացի ես դա

այց չկայ այն ախորժ բերկրութիւնը, որ զգում է մարդ {ամառնային} ժամանակ։ Ծառերը իւրեանց խշխշոցով կարծես լաց են լ

. Այստեղ բժիշկ Նայդենեւը, որ կումիսով պարպում էր {ամառները} մասնավոր կերպով, դժբախտաբար տեղափոխվում է դեպի Ս

ապարհով շատ շուտով յառաջ կը գնար բանը, որովհետեւ {ամառները} եւ, մանաւանդ, աշունքին հաշիւ ու համար չունին այ

ան գնացքով եւ օտարախօս ձայնով: Բացի Վարդավառից, {ամառները} ՝ ամենայն կիւրակէ, պատահում են այդտեղ տասն, քսա

ի անունը Մովսէ՛ս էր եւ տեղի անունը՝ Անձուկ։ Իսկ {ամառները}, այն տեղի շատ տաք լինելու պատճառով, Սիւնեաց եպի

ձմեռները Մովսիսի մօտ Անձուկ ասացեալ տեղում, իսկ {ամառները} Մուշէի մօտ, որ տանում էր ինձ, ուր եւ ինքը դուրս

ովհան Մանդակունին էր կաթողիկոս, ուրեմն Փարպեցուն {ամառները} իր մօտ ընդունող տէր Մուշէն չէր կաթողիկոս։ Եւ որպ

նեաց աշխարհում եղած ժամանակս ինձ իր մօտ էր պահում {ամառները} ։ Թէ ինչ է այդ տեսակ ծանօթաբանութեանց օգուտը, որ

չգիտէ Էջմիածնի " Լուսաւորչու " ասուած քամին, որ {ամառները} ամէն իրիկուն արեւը մտնելու ժամանակ բարձրանում է Մ

այն Թէ այնտեղ ամփոփուած է Մեր քաջ Վահան {Ամատունեան} ։ Որ ազգին կեանքը տուեց Հայրենիքի

ամփոփախօս Մովսիսի Խորենացւոյ: Եղիշէ եպիսկոպոս {Ամատունեաց}, աշակերտ Սահակայ Պարթեւի եւ Մեծին Մեսրոպայ, քար

պահ նախարար էր, եւ Վահանի հօր՝ երանելի Հմայեկի եւ {Ամատունի} Վահանի հետ միասին, Հայոց նախարարաց թղթով, 450 թու

Սանասարեանցին, Հախուերդի հետ 26 114 Եզեանցին, {Ամատունու} հետ 28 115 Քաղաքական գլխոյ Ն. Նախիջ[եւանայ], կա

ին աւելի յայնժամ, քան զերիս. եւ յընթացս նոյնքան {ամաց} ի չգոյէ դպրի ընձիւղել անմարթ էր. միթէ չգիտէ՞ր թե

անց Խալիբեանի, ծանրացելոց ի վերայ ազգին ի բազում {ամաց} հետէ: Իբրեւ զօրաւոր բանիւք ընդդէմ զինեցայ վեր

գործ, խրթնացեալ առաւել քան կիսդարեան բազմութեամբ {ամաց}, եթէ դէպ լիցի ինձ դիմել առ վսեմապատիւ ընդհանրակա

արարեալ զվերոգրեալն կտակ յամի 1808 եւ զկնի չորից {ամաց}, այն է, յամի 1812, վախճանեալ՝ թողեալ է յօգուտ

այց ելի պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Ծերունիս այս, {ամաց} իւրեւ ութսուն եւ հնգից, հարստութեամբ իւրով եւ մե

միայն յաւելեալ է յարդիւնսն, համարեա՛ ի քառասուն {ամաց} հետէ. մինչ ամենայն ինչ կրկնապատիկ արժէ այժմ, քա

է ստերլ[ինգ] (25. 000) եւ վախճանեալ զկնի չորից {ամաց}, այն է յամի 1812, ժառանգութիւնն այն անցանէ ՚ի ձ

ք վանացն մինչ եւ դպրոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի բազում {ամաց} հետէ պահի եւ յոտին կայ միմիայն ծախիւք բարեպաշտ առ

ցն, որ ցայսօր մնայ անկատար 'ի վաթսուն եւ 'ի հինգ {ամաց} հիտէ: Հրիտակքն այնոքիկ, 'ի միասին ընդ եկեղեց

նորա։ Սա ինքն Մխիթար աբբայ 'ի տիս մանկութեան յետ {ամաց} ինչ, որպէս ասացաք, մտեալ 'ի նոյն վանս Սուրբ Նշա

խորհուրդ Աստուածպաշտութեան։ Այս գիրք յեօթանասուն {ամաց} հետէ տպագրեալ է, զայսքան ամս ընթերցան եւ քննեցին

վ կամելով ոգւոց Հօրն՝ լինել պարակից, եւ յետ վեց {ամաց} Խոսրով արքայ Հայոց ի տեղի Ասպուրակէսի կաթողիկոսի

Արձակելու մասին կարդալիքդ այս է. " Եւ ի կատարել {ամացն} քառասնից " վերջն " Ի լեառն Սինայ ", Սուրբ Ստեփան

ն. վասն այնորիկ ելանէր դատաստանն թիւր " (Մարգ. {Ամբակ}. գլ. Ա, համ. 3-5)։ Հարազատ թարգմանութիւն է

ղ են անուանում եւ չլսո՛ղ լինելով՝ արհամարհում են {Ամբակում} մարգարէի աղաղակը, մանաւանդ թէ աղաղակով։ Եւ

նք ասելու։ Բնագրում ասած էր. " Եւ զմարգարէին {Ամբակումայ} ստունկանեն զաղաղակ՝ մանաւանդ թէ նովաւ " (եր. 5

Այլ նա խուսել ճգնի յիմ ձեռաց, Եւ ընդվզեալ {ամբառնայ} զձայն, Եւ ի դարպաս ձգտեալ պարտիզիս՝

Ադամայ Ի ճակն ըստ իւրոյ ազգի Ծղիս ի վեր {ամբառնայ} Սիրախառնիլ եւ թռչի. Իսկ ի տեսիլ հեշտա

մամարդ յորժամ բրգամբք երկնաբերձ Գլուխ յոխորտ {ամբառնայր} ամբարտակօք մերձ ընդ մերձ։ Տեսի այո՛ զկնի Հայաստա

նիչ ոք կամ դահիճ: Անհասանելի խա՜ղ ճակատագրի: Որ {ամբաստաներն} զինէն, եթէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գ

լ մի բնութեան ըստ Կիւրղի եւ Աթանասի, ընդդէմ որոց {ամբաստանէինն} զմէնջ, որպէս զԵւտիքականաց: Մանկտին Հայոց

ի հետեւութիւնն է Պօղոսը պաշտպանել: Ինչ որ մեր {ամբաստանուած} նամակի մէջ ասել ենք, նոյնը կրկնում ենք այսօր եւ

ընդունում ոչինչ հեղինակութիւն (autorité) եւ մեր {ամբաստանուած} նամակի մէջ եւ ոչ անգամ մի բառ կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյ

բռնաբարել ազատութիւնը. խե՜ղճ մարդ: Մեք, մեր {ամբաստանուած} նամակով, այդ չարագործութիւնների համար, մեր կարծ

անուած խաբեբաներից, կամ շատ անդամ կախարդ անունով {ամբաստանուած} եւ զրպարտուած խեղճերից, որ անողորմաբար դատապարտո

անյարմար եւ անոճ բանից, մանաւանդ թէ առաւել վասն {ամբաստանութէան} առնես աշխատ... Զի՞նչ քեզ առ այսոքիկ կարօտութիւն

ործ է ածում "գլուխ" խօսքը. "Գլուխք պատգամաց թղթիս {ամբաստանութիւն} էր" եւ այլն (տե՛ս Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 83)

անաղօտ փառքի վերայ ստուեր ձգելու համար, մեծ մեծ {ամբաստանութիւններ} եւ դատապարտութիւններ յարուցին նորա յիշատակի վերայ

դատապարտեցայ 'ի ծերութեան իմում, եւ 'ի ստապատիր {ամբաստանչաց} կեղտ անուն ընկալեալ հանդերձ իմ աւասիկ մաշիլ 'ի գե

նենք " (եր. 25): Յետոյ- "... Համա, դարդակ {ամբար}, դարդակ ջուալ, էնքան գնայ արի, ոտներիդ տակին է

մ էին ժողովել առաւել իրենց պարկերի, քան թէ վանքի {ամբարի} մէջ։ Բայց ես, մեղուի նման ամեն կողմից բերելով,

է առնում, նա ամբողջ ամառը սերմեր է հաւաքում իւր {ամբարի} մէջ ձմեռուայ համար, եւ դեռեւս այնքան, որքան հար

ական բարոյականք կնտրուկ ծխեն քեզ, մեր աչքում դու {ամբարիշտ} ես: Եւ ի՞նչպէս չդառնաս դարձեալ դէպի տնտեսակ

եմ. բայց մեղքը մե՛ղք չէ ասել, ո՞ր արհամարհոտ եւ {ամբարիշտ} հոգին կարող է մտքից անցնել։ Իսկ ով որ ճանաչէ իր

լ է դաւաճանութեան եւ արիւնահեղութեան գործիք: Շատ {ամբարիշտ} մարդիկ իւրեանց յանցանքը ծածկել են քրիստոնէութեան

րուեցան օրէնք եւ իրաւունք 'ի գլուխ ոչ ելանեն. զի {ամբարիշտն} յաղթահարէ զարդարն. վասն այնորիկ ելանէր դատաստանն

ած է, թէ նա մեղաւորների ատամները կը փշրէ, թէ նա {ամբարիշտները} կը սատակեցնէ։ Փարիսեցիները եւ դպիրները, դէպի չա

ւղի ընթացքներ, ամենեւին չնայելով մի քանի սեւերես {ամբարիշտների} եւ խաւարապաշտների նետաձգութեանը եւ դոյն այդ ճշմար

քաղուսք սրտի կուսին պատահին: Այլ խուն ի վեր {ամբարձեալ} անդի զաջ ի խանդ՝ Զնախանձոտ լուծանեմ կուռ զճ

Ջրոյ կենդանւոյ ի խնդիր Վառիս, երթաս զոտս {ամբարձեալ} Եւ խոյզ քո ոչ առաւիր, Զկենսատուն քաջ

է հիմն ի վեր, կործանեալ է Արամազդ եւ ի գահ նորա {ամբարձեալ} էք Դուք, մռայլագոյն սատանայ: Առ ի բարւօք եւս յա

ին, Իմաստասէր կոչմամբ վերապատուեցաւ: Սորա յաթոռ {ամբարձեալ} Հայրապետական յամին 718, զամենայն ճիգն ճգնեցաւ խա

ք հանդիպել փրկարար լուսաւորութեան, չեւ զսեպհական {ամբարձեալ} գիտութեանց ամբարտակս առանց օտարին ձեռն կարկառելոյ

ր քանի մի հարուստ մարդիկ, շինելով այնտեղ գեղեցիկ {ամբարներ} եւ այլ շինուածք, այլեւ բաւական մեծ ծախքով սարի յ

բան դարձաւ վերջին ժամանակներում, երբ գետի ափում {ամբարներ} ու նաւահանգիստ շինուեցան, որովհետեւ մշակների ձեռ

մէջ, կենտրոնական տեղերից մինն է, եւ այդ քաղաքի {ամբարներից} կշտանում են շատ եւրոպական նաւեր: Եթէ այդքան մեծա

էր նորան վատթար լինելու համար. քա՛ւ լիցի այսպիսի {ամբարշտութիւն}: Առաքինի մարդը եւս կորուսանելու էր իւր արժանաւոր

օսքերին ընդդէմ ու ներհակ Շինեցին նոքա մի չար {ամբարտակ}. Դարձան թշնամի անհաշտ ազգութեան, Թափե

կենցաղելու, քանի՞ սիրտ ու ձեռք նոր հայախօսութեան {ամբարտակ} յարուցանելու հնութեան աւերակների վերայ։ Այո՛, մ

մեզ արտասուքի հեղեղներով լուանալ եւ անհետացնել մի {ամբարտակի} մնացորդք, որի կազմուելու ժամանակ դուրս էին թռել

ք երեւակայութեան, որ գիտէ ոչինչ գոյացնել հոյակապ {ամբարտակներ}, մինչ իրողապէս հորի միջում էր ինքը։ Թող հայոց մ

ւսաւորութեան, չեւ զսեպհական ամբարձեալ գիտութեանց {ամբարտակս} առանց օտարին ձեռն կարկառելոյ առ որս զարդիս դեգերե

ժամ բրգամբք երկնաբերձ Գլուխ յոխորտ ամբառնայր {ամբարտակօք} մերձ ընդ մերձ։ Տեսի այո՛ զկնի Հայաստանին նովաւ շ

, գողը, պոռնիկը, շունը, հարստահարողը, վէսը, {ամբարտաւանը}, ազգատեացը եւ այլն, եւ այլն եկեղեցու բեմի վերայ

լու վերայ են, եւ այստեղ պիտոյ է խորտակուի խաւարի {ամբարտաւանութեան} եղջիւրը: Փոյթ չէ՛, որ այս րոպէիս վատամարդիկ են

ագաւորները գիտէին՝ ինչպէս պատժել այսպիսի մարդերի {ամբարտաւանութիւնը} (de tels galants), ինչպէս Սիկստոս Պապն է, երբ

ի։ Պ. Պռօշեանցի գործի մէջ (եր. 1088) կարդում ենք " {Ամբերթը} գոված ջուր ա, համա սրա խումը չունի"։ Այս խում խօս

նութիւն. նա կամի մաքուր սիրտ, անարատ խղճմտանք, {ամբիծ} հաւատ եւ մանկական պարզահոգութիւն։ Մի մարդ,

եալ ի խումբ ռամկին ստանձնել ինքեանց՝ զԿիկերոնեան {ամբիոն}: Զայս առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք իսկ եւ իսկ ընդ ն

րկես ինձ: Ի՞նչ է, տալիս են նրան սաղմնաբանության {ամբիոնը}: Ասա նրան, որպեսզի բարեւի Կոլյա Ուստիմովիչին:

ցանկութիւնը էր, որ ուսուցիչք կորուսանեն իւրեանց {ամբիոնը}: Վա՛յ այն ծառին, վա՛յ այն բուսականին, որի

ականը մի մեծ տարեգլուխ է Ալքիմիայի համար: Առաջին {ամբիոնը} դասախօսութեան հիմնուեցաւ Բազըլ քաղաքում եւ Թէոֆրա

ւմ եւ Թէոֆրաստ Պարացելսոսը հրաւիրուեցաւ ունել այդ {ամբիոնը}: Այս գերօրինակ մարդը ծնած է 1493 թուականին Ցիւրի

րդապետ աստիճանը, այլեւ անզգամութիւն ուսուցանելու {ամբիոնը}: Փառք Աստուծոյ, որ այդպիսի բան չկար աշխարհի երե

իւթը եւ անապականը, ուր չէ քարոզւում ուսումնարանի {ամբիոնից} սէր, ընկերասիրութիւն, ազգասիրութիւն, մարդասիրո

խորհուրդը: Թատրոնի բեմը ստոր չէ ուսումնական {ամբիոնից}. թատրոնի բեմն է այն աթոռը, ուր նստում է փիլիսոփ

ին չի ապաքինվել, իսկ երկրորդին ցանկանում եմ, որ {ամբիոնն} ստանա: Այժմ որտե՞ղ է ծառայում Ալաջալյանը, դարձյ

apienza անունով Կօլլեգիումի մէջ Աստուածաբանութեան {ամբիոններ}, այլ եւ թոյլ տուեց Իգնատիոսին աշխատել Հռովմի մէջ

Փարիզի Համալսարանի ուսուցչապետական, վարդապետական {ամբիոնները} ։ Բուրբօն Կարդինալը, որ պաշտպան էր Յիսուսեանների

նը սեմինարիստներից: Բոլոր այդ փիլիսոփաներն իրենց {ամբիոնների} բարձունքից առաջադրում են տեսություն տեսության հետ

րա մասին: - Ժապաւինա՞ծ են այդ մատեանքը, կամ {ամբո՞ղջ} են բոլոր թերթերը, գուցէ մտած լինի մի խարդախութիւ

ւ յառաջ տանել իւր հռետորութիւնը, պատճառ, մի մեծ {ամբոխ} դեւերի, դուրս պրծած դժոխքի աջ կողմից, խառն ի խո

, իսկոյն հարց արեց. - Ի՞նչ լուր է այդ, ի՛նչ {ամբոխ} է, ի՛նչ խռովութիւն: - Անբաղդութիւն, Ձեր մռ

խորհուրդ առնելու համար, կը դառնայ հերետիկոսական {ամբոխ} ։ Այս բոլոր իմաստակութիւնը նա զօրացնում է Սուրբ գ

, եւ ազգը պիտի օգնել եւ այդ ազգը չէ այն խաժամուժ {ամբոխը}, որ ոչ այս գիտե եւ ոչ այն, այլ ընտրյալքը որ ճան

կին, գոյք, կալուած ու գրաստ"։ Տեսաւ {ամբոխը} արեւմուտքում մի մրրիկ բարձրացած. " Տօն են

փրփրի. Թո՛ղ միջին դարու գաղափարներով {Ամբոխը} խաբել ճգնի աշխատի: Թո՛ղ նա թարգմանէ

դժոխքի միմիայն իշխանների մէջ. պատճառ, խաժամուժ {ամբոխը} դեւերի չգիտէ ոչինչ թաքուն բան: Իբր թէ ժամանա

ւրեանց հայեացքով աւելի վերհամբարձ քան թէ խաժամուժ {ամբոխը}: Նոքա, այն ժամանակի հայեացքով, լաւ ուսած լինել

ն օրէնքների վերայ յառաջացող, որ տգէտ եւ խաժամուժ {ամբոխը} ամենայն միամտութեամբ պատրաստ է ընդունել մի գերբնա

եզ մի նշանաւոր մարդ, եւ ձեզ այդպէս հաւատացնում է {ամբոխը} ստորաքարշ մարդերի, որոնք աչքերը տնկել էին, որեւ

էիս վատամարդիկ են դարձած այդ նահատակները խաժամուժ {ամբոխի} աչքում։ Փոյթ չէ՛, որ մի տեսաբանական խաբէութեամբ

ողջամիտ Հայի յայտնի է, որ կամին ներկել խաժամուժ {ամբոխի} աչքը, թէ ահա այս ինչ աբեղայ կամ այս ինչ եպիսկոպո

աւանդ պանդոկների անկիւններում, կարծիք էր տարածել {ամբոխի} մէջ իւր գերածայրեալ լուսաւորութեան մասին: Հնարը

հաղորդուեցաւ եւ, դուրս գնալով բեմից, ծածկուեցաւ {ամբոխի} մէջ, եւ երբ կայսրը գանչեց նորան եւ յանդիմանեց,

ցքը արդարացնելու համար եւ իւրեանց բռնած ճանապարհը {ամբոխի} աչքից ծածկելու խորամանկութեամբ գրեցին իւրեանց դրօ

որ աւանդութիւնների (tradition) որ եւ է խաժամուժ {ամբոխի} (եւ այս կերպով մարդադիր օրէնքը շեղուած բնականից

յ մատենագրի վրայ խնամով եւ կամաց կամաց ազնուացնել {ամբոխի} ձեւ ու ոճը՝ որչափ կարելի է միշտ զգուշանալով, որ

անի, ընկերական բարբառին, առանց լինելու խաժամուժ {ամբոխի} գռեհկաբանություն"։ Պարոն Նազարյանցը ժամանակակից

ամ թէ վերին կամ գեղեցիկ մտքեր բացատրուին խաժամուժ {ամբոխի} անկապ ու կցկտուր լեզուի ձեւերովը։ Ամենայն որ

ազմութեան անհասկացողութիւնը, նոյնպէս եւ խաժամուժ {ամբոխի} ախտերը, ահա այն տարերքը, որոնցից բաղկացել է անգ

իր փառքի բարձրութեան մէջ, իրեն հետեւող բազմաթիւ {ամբոխի} խոր յարգութիւնը կատարելապէս վայելելով: Նորանից յ

, ո՜հ, ցաւելի ճշմարտութիւն, յարգ ունի խաժամուժ {ամբոխի} աչքում, այսպիսի մի մարդ, որ փորը հաստացրել էր ե

անխորհուրդ: Մեր պարոնը, մանաւանդ խաժամուժ {ամբոխի} աչքերը ներկելու համար, ազգասիրութիւն էր ցոյց տալ

այնպիսի առարկաների մասին, որ բնաւ չեն ենթարկւում {ամբոխի} նկատողութեանց եւ չեն դիպչում հոգու բարօրութեան, -

նչ խորհուրդ կամ զօրութիւն չունին, բայց եւ այնպէս {ամբոխի} աչքին երեւցող լինելով, ստիպում են բերանաբաց ժողո

: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ նմին խուռն {ամբոխին} աղճատել աղճատեաց զլեզուն, անհատ ոք անկարանայ ուղ

լեկտրականութեան հետ, երեւել են զարմացած եւ ապշած {ամբոխին} լուսեղէն կտուցով: Նոյն այս բնական երեւոյթը նկատո

մրրիկ, յոյսի եւ ցանկութեան ալեկօծութիւն, ախտերի {ամբոխմունք} զարհուրելի եւ չլսուած. եւ այս բոլորը լրագիրների

որա նախապաշարմունքներով, եւ նոյն հոգեկան ախտաւոր {ամբոխմունքը}, որ յատուկ բնաւորութիւն է տալիս պոլիտիկական կուս

արժուածքը ցոյց էր տալիս նորա հոգու վերին աստիճանի {ամբոխմունքը}: Նա մի քանի քայլ առաջ եկաւ եղբօր առաջեւ եւ ընդհա

րելով ընտրողութեան եւ կաշառելու պատճառով առաջացած {ամբոխմունքի} եւ անկարգութեան ամենասաստիկ կտրուկ գծերով նկարագր

ղ խօսել այլ բանի մասին, քան թէ նիւթ էր եղած նորա {ամբոխմունքին}: Տիրացուի լռութիւնը յառաջանում էր նորանից, որ չ

հճին գլխատել Մանրիկօն: Ազուչենան, ջլախտական {ամբոխմունքից} յետոյ թուլացած լինելով, քնած է այդ միջոցին. Ման

ի ճոխութեան եւ շռայլութեան մէջ, մանաւանդ անդադար {ամբոխմունքների} եւ աղաղակի պատճառով, նա չ'կարողացաւ ստանալ մի հի

ից։ Թագաւորները, ամենայն կողմից փորձանքներով եւ {ամբոխմունքներով} պատած, առաւել եւս քան թէ այլ մահկանացուք, կարօտ

ելի բարեկամքը, - որ կարողանաք պահպանել. տենդային {ամբոխմունքով} խռնւում է ազգը պառլամենտի դռներում, որ կարողանար

Ուրախ շողերով խաղում են: Բայց երբ {ամբոխուած} քաղաքից Ես շտապով անցնում եմ, Ծերերը

էր նորա աչքում: Պ․ Շաքարեանցը քնեց... Դեռեւս {ամբոխուած} էր նորա շնչառութիւնը, սիրտը մի առանձին խռովութեա

արոնի առանձնարանը: Յովնաթանեանցը, բոլորովին {ամբոխուած}, ծածկեց նամակը, որովհետեւ սովոր էր նա մեծ մարդ

ել դէպի իւր ննջարանը, մինչ այն մարդը եւս նոյնպէս {ամբոխուած}, առանց յառաջ խաղալու շեմքի վերայից, հարցրեց նոր

րողացաւ նկատել, որ աղջիկը լացել էր, եւ ինքը եւս {ամբոխուած} լինելով այս անակնկալ հարսանիք պահանջելուց, չկարո

ր նորա նամակը ուղարկելու պատրաստութիւնը, նա թէեւ {ամբոխուած}, այնուամենայնիւ կարում էր իւր կարը, նստած պատու

ս գրկախառնեց եւ քանի անգամ փոխ առ փոխ կատարեց այս {ամբոխուած} գրկախառնութիւնը բոլորովին մեքենաբար եւ առանց գիտա

ր մի հիւսիս"։ Լուրից ահագին Կազբէգը ծածուկ {ամբոխուեց}, Նա իւր ուշքը ու աչքերը դարձուց դէպի հիւսի

դ, պարսպի միւս կողմից ծիծաղում է բարձրաձայն: Ես {ամբոխուեցայ}, որովհետեւ իմ բոլոր խօսակցութիւնքը անտարակոյս պի

սկալի էր ահաբեկուած իմ սրտին: Լսելիքս {ամբոխուեցան}... վաuտակեցան աչքերս... Կացինի ձայն հեռ

ի թելը: Կոմսը ներս մտած, չմտած, բոլորեքեան {ամբոխուեցան}, վեր կացան տեղերից եւ օրիորդ Մարիամը նոյնպէս դադ

յ հոգու խաղաղութիւն. այնտեղ տիրում է մի դժոխային {ամբոխումն} եւ նախանձի որդերը եռ են գալիս այն ապականեալ սրտի

մ աստուծուց ողջություն եւ հաջողություն Ձեր եւ Ձեր {ամբողջ} գերդաստանի համար: Այս շնորհավորական մաղթանքից

Մեսսինայի մեջ. եւ երեւում է, որ այս ընդհանուր է {ամբողջ} Իտալիային, հասարակ ժողովուրդը Գառիբալդյան, միջն

եւ այլն եւ այլն, յայնժամ ստանալիք մեր, այսինքն {ամբողջ} հրիտակն, ոչ բաւեսցէ առ ի ծախս: Զայս ամենայն

իր առողջությամբ. նրա առողջությունից է կախված իր {ամբողջ} ընտանիքի բախտը, իսկ դա երկրորդական խնդիր չէ: Հա

ի ձեւափոխումը փաստ է: Ես Հնդկաստանից հետս վերցրի {ամբողջ} հինգ ֆունտ, որ ստացված էր Չինաստանից, բայց դժբա

, կորավ Սաուտհամպտոնում, որ ես ուղիղ ուղարկել էի {ամբողջ} իմ իրերը, եւ, հասնելով, չգտա մի ճամպրուկ, որտ

ի եւ ընդհանուր անպատվության առարկա դառնալ: ՝ {Ամբողջ} քաղաքը գիտի, որ ես եկա Նախիջեւան հուլիսի 10-ի եր

դ նյութի մասին կարելի է գրել ոչ թե մի նամակ, այլ {ամբողջ} դիսերտացիա ի խրատ քաղաքային կառավարչության պաշտոն

ագրություն չեն տալիս. ես հավատացած եմ, թեեւ դեռ {ամբողջ} գիրքը չեմ կարդացել, որ այն ժամանակներից շատ բան

անդակ քաղաքակրթությունից: Այդ ժողովրդի գոյության {ամբողջ} ընթացքում, - ժողովրդի, որ փարավոններից մինչեւ ա

, որ " ավազակների շարքն է դասվել ", կործանում է {ամբողջ} անտիկ աշխարհը եւ գոռոզ կեսարը իջնում է իր Կապիտոլ

իր անկման մեջ, քանի որ ահա՛ 2. 000 տարի է, ինչ {ամբողջ} քրիստոնյա աշխարհը նրա դեմ է, ու չի մնացել այլեւս

յան առջեւ Եգիպտոսում, Բաբելոնում եւ, վերջապես, {ամբողջ} երկրագնդի վրա: Այդպիսի սիստեմատիկ, այլեւ կատաղի

ոտած մկրատ, ձեզ կպատմեն այդ մկրատը գործածող կնոջ {ամբողջ} արդուզարդի, նրա գլխասարքի մասին: Ինչո՞ւ եք ծիծա

մեզ, մենք դրական գիտության հետեւողներ ենք եւ մեր {ամբողջ} ուժը կենտրոնացնում ենք միայն ուսումնասիրելու այն

համար հարկավոր է ոչ թե ինչ-որ մի թերթ թուղթ, այլ {ամբողջ} ուսումնասիրություն, դրա համար էլ թողնենք այդ ավե

ցա, բայց այնուամենայնիվ, վախենում եմ, որ Բոքլն {ամբողջ} քաղաքակրթությունը չբխեցնի բողոքականությունից կամ

մասին, լծակի մասին, որն առաջինն է ուժ հաղորդում {ամբողջ} մեխանիզմին: Ո՞ր սաքսը կամ նորմանը, կամ բրետոնը

lle Mari Sultan-Schah-ի անցած ծննդյան տարեդարձը. {ամբողջ} հոգով ցանկանում եմ նրան երկար տարիներ տոնել այդ օ

: Պարոնայք միսիոներներն իրենց միսիայի ատյանի առաջ {ամբողջ} հայ ժողովուրդը ներկայացրել են որպես մահմեդականներ

անդնուպոլիս հասնելը նավասենյակից դուրս չեկավ: {Ամբողջ} խնդիրը, կարճ ասած, ահա թե ի՛նչ է: Հայերը Թուրք

ան եկեղեցուց: Պետք է ավելացնել նաեւ, որ այդ {ամբողջ} պրոպագանդը մղվում էր հանուն կրոնի, իսկ Դուռն իրա

ուսմունք չէ, այն չի կարելի քարոզել, եթե հավաքես {ամբողջ} ժողովուրդը եւ աշակերտական նստարաններին նստեցնես,

սումնական զանազան hաստատություններին եւ ամսագրերի {ամբողջ} բանակին: Ինձ այնքան անհրաժեշտ չէ տեսնել, որ ինձ

է, եթե ոչ հավատ դեպի կախարդական գավազանը: Իմ {ամբողջ} շարադրածից պարզ է, թե ես ինչ ուղղություն եմ բռնե

կշտամբանք է: Մի խոսքով, Անանիան թող գործադրի իր {ամբողջ} ուժը, ամբողջ փորձառությունը, որպեսզի նրան դուրս

Մի խոսքով, Անանիան թող գործադրի իր ամբողջ ուժը, {ամբողջ} փորձառությունը, որպեսզի նրան դուրս բերի արժանավա

գործին, եւ ես հավատացած եմ, որ նա կգործադրել իր {ամբողջ} ուժը: 86. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 1 мая, 18

մունքների մեջ էի ընկել: Եվ ինչպե՞ս չընկնեի, երբ {ամբողջ} երեք շաբաթ է նրանից ձայն-ծպտուն չկար: Գրիր, որ

ւմ ենք միայն ձեր գալստյան: Անցյալ անգամ գրեթե մի {ամբողջ} ժամ սպասեցինք. դա իհարկե, մեծ ցավ չէ, բայց պետ

քը ես չբանեցրի, թեեւ ի նկատի եմ ունեցել այն, մի {ամբողջ} ամիս աղտոտվեցա, հետեւյալ օծանելիքով կամ ավելի ճի

Իմ պարապմունքների վերաբերյալ ահա ինչ կասեմ քեզ. {ամբողջ} մայիսը համարյա զուր անցավ գարշելի ռեւմատիզմի պատճ

եւիցե հաջողի ինձ գլուխ բերել որոշած ծրագիրը, այս {ամբողջ} աշխատությունը 30 - 35 տպագրական թերթից՝ in 8°,

՝ ձեր ցուցակից երեւում է, որ Նախիջեւանի առեւտրի {ամբողջ} շրջանառության ծավալը հավասար է 8. 750. 000 արծաթ

ար, ո՛չ, այլ իբրեւ նմուշ, թե ինչ ոգով են վարել {ամբողջ} գործը: Իսկ ինչ վերաբերում է վավերագրի էությանը,

suffrage universale: Ճիշտ է, ժողովների ժամանակ {ամբողջ} հասարակությունը ներկա չի լինում, բայց դա կախված

շտ ներկա է գտնվել, մինչդեռ իր ներկայացուցչության {ամբողջ} ընթացքում մի անգամ է խոսել եւ այն էլ բարապանի հետ

երի սեպհական: Դ. Յունիսի 24-ից սկսած՝ {ամբողջ} երեք օր, անձրեւը գետի նման թափւում էր երկնքից՝

յն բոլոր շանթերը, որ Կիկլոպները պատրաստել էին մի {ամբողջ} ամսի համար, հասայ այն չարագործ Բրամինապետին, մի

ւմ է, - հիւանդին այդ աննշան քանակութիւնը կամ եթէ {ամբողջ} օրի մէջ նշանակած է մի հատադեղ (pilula)"։ Ասիա

եւ բան հասկացող էին համարուելու, եւ այս պատճառով {ամբողջ} նախադասութիւնք շատ անգամ Ռուսի անդէմ բայերից, Տա

ումը շինւում են զանազան խանութներ, եւ ժողովուրդը {ամբողջ} երեք օր ման է գալիս այդտեղ: Շատ երիտասարդք ամբող

մբողջ երեք օր ման է գալիս այդտեղ: Շատ երիտասարդք {ամբողջ} ամիսներ սպասում են, որ Խդրելեզը գայ, որպէսզի կա

ագլուխ, խորհուրդ կատարելով քաղաքի գլխաւորների եւ {ամբողջ} հասարակութեան հետ, սահմանէ այս կարգերը, ժողովու

մարեա՛ թէ անկարելի լինելով, հարկադրուած կը լինիմ {ամբողջ} երեք ամիս փակուած մնալ այստեղ: Այդ միջոցին շատ բ

րելի է չափել որպէս մի մարդու, նոյնպէս մի ազգի եւ {ամբողջ} մարդկութեան գործը: Կէս մի Շամիլի անարգ կարծիքը ա

ասնեւչորսերորդից մինչեւ պօլիտիկական մեծ աւազակը: {Ամբողջ} վեց ժամ ման գալուց յետոյ երեկոյացաւ, բայց ես որո

աբան հիմքը կարող էր երաշխաւոր լինել յաւելուածի եւ {ամբողջ} շինուածքի ապահովութեանը: Գլխաւոր շինութեան մէջ բ

որել այս սուրբ պաշտօնին: Մեր համար ազգութիւնը եւ {ամբողջ} ազգի կատարելութեան գաղափարը այնքան ծանր կշիռ ունի

տականութիւն կը համարենք դնել նոցա առաջեւ Բէգզադէի {ամբողջ} եւ լիակատար վարքագրութիւնը (біографія)՝ նորա գ

կերակրուեցան նոքա եւ տէրութենից նշանակուած ռոճիկը {ամբողջ} հասուցին իւրեանց կտրիճ տղամարդերին: Փոշոտուեցան

ղութիւնը կը չափաւորուի, բայց, դորա փոխանակ, իմ {ամբողջ} սերունդը չէ պիտոյ այլեւս մահու եւ կեանքի մէջ տատա

Մեր նախնեաց պաշտած Տիկին վեհապանծ ` Աշխարհում {ամբողջ} ` Ոսկիամօր հետ: Քեզ կը խնկարկեմ, Քո սէրը կ՚ե

լ մի ի ծովու: Զայս ահաւոր ճշմարտութիւն խոստովանի {ամբողջ} Եւրոպա, եւ առ ի պահպանութիւն բարոյական՝ ընդ նմի

ն զմեզ, մարտնչին եւ հալածեն զմեզ, ի վերջէ զազգն {ամբողջ} ինչ ո՛չ խղճահարին կորուսանել, առ ՚ի գիւտ բարեկեն

պես, որ մէկ փոքրիկ մասն սրբագործեալ հացին մեջ ալ {ամբողջ} Քրիստոս է, եւ մէկ կաթիլ սուրբ արեան մեջ ալ ամբող

մբողջ Քրիստոս է, եւ մէկ կաթիլ սուրբ արեան մեջ ալ {ամբողջ} Քրիստոս է մարմնով, հոգւով եւ Աստուածութեամբ"։

բ ու ազնիւ զգացմունք մեր սրտիցը հեռի է, Մեր {ամբողջ} ուշ ու միտքը չարութիւնովը լի է։ Թշուառ կրքե

դու անդրանիկ իմ սիրական, Լաւ ճանաչէ թող եւ {ամբողջ} Ռուսաստան: Ես ստացայ այս երկիրը խոպան

ակւում էր Աստղիկը. Նորա որդին փայփայում էր Նորան {ամբողջ} գիշերը... Ախտաբորբոք երիտասարդք Իւրեանց անձը երջ

աւ, սիրական, Այս դրօշակին պիտի նայի {Ամբողջ} բանակ իտալեան: Նա սո՛ւրբ է ինձ, երբ

ուրում եմ քո փոշին անարատ... " Յետո՞յ, մի {ամբողջ} գայլի շարական: Հարաւ հիւսիսից փոշի բա

Հիւանդ անկողնումս, տրտմալից սրտով, Մնացի {ամբողջ} երեք օր վերջին։ Ելայ ու գնացի մեր գիւ

ին զարթեցայ քորից եւ ցաւից: Քրտինք ունէի: 16-ին {ամբողջ} օրը առաւ[ոտեան] 9-ից մինչեւ 4 ոտքի վրայ ման եկայ

ինչպէս Կիկերոնն է գործածել, ի՞նչ պատճառով հայերս {ամբողջ} ոճեր եւ դարձուածներ չէ պիտոյ դնենք մեր շարադրութե

ւ, եւ ես ցնծում եմ, որ, թէ կենդանութիւն լինի, {ամբողջ} տարի պիտի վայելեմ քո Յիշատակարանը:

բազմաթիվ աշխատությունների գիտական առաջաբաններում {ամբողջ} հիմնավորվածությամբ ապացուցել էր հայերին՝ ներկայի

մեր կողմից, որպես ժողովրդական լեզվի երկրպագու, {ամբողջ} հոգով ցանկանում ենք հարգելի պրոֆեսորին լրիվ հաջող

խաւոր նշանաբանը: Միմիայն նոյն իսկ մարդուց, նորա {ամբողջ} գոյութիւնից է բխում եւ յանցանքը, եւ օրէնքը եւ ճա

իկ աւելի ամրութիւն եւ հաստատութիւն ունին, քան թէ {ամբողջ} շինծու համակարգութիւնք, որ օդի մէջ են ման գալիս

որի լոկ Habeas corpus ակտը, թողում եմ մնացածը, {ամբողջ} Գերմանիոյ հաւասար գին ունի: Եւ երբ անգլիական սահ

քը հիւանդ եւ սասանեալ ուղեղով, եւ մինչդեռ Հեգելի {ամբողջ} համակարգութեանց մէջ կան իր վերջին փիլիպպոսականի հ

երկարատեւ պատերազմելուց վաստակում էր: Բայց սա մի {ամբողջ} ժամ պատերազմեց մենակ այն անհամար թշնամիների հետ ե

կների անունները, որոնց գործերից որպէս թէ քաղել է {ամբողջ} այդ գլխի բովանդակութիւնը։ Եւ սոքա են այդ անուննե

ջութիւնը այնքան, որ կարողացաւ աւարտել իւր ուսման {ամբողջ} ընթացքը անցեալ 1857 թուականի Մայիս ամսումը։ Ն

նը, քունը հատանելով"։ Այս օրինակ ահա պարապելով {ամբողջ} վեց տարի, երբ աւարտում էր իւր ուսման ընթացքը, մ

աջաբանների եւ ընծայաբերութիւնների մէջ. մի խօսքով {ամբողջ} դժոխքի փառքը: Այս տեղագրական եւ համառօտ պատ

ի մօտ բնակող շատ երեւելի ազգի հետ բաղկացնում է մի {ամբողջ} հասարակութիւն. չգիտեմ, լսա՞ծ էք երբեք այս ազգի

րէն ապստամբական ճառեր, որ ասուեցան Համբախումը եւ {ամբողջ} թիւ Die deutsche Tribune օրագրի. ես ցրւում եմ այ

երաթափանցիկ գունդ է, եւ այսպէս պտուտուեցաւ նա մի {ամբողջ} շաբաթ, մի րոպէում կատարելով իւր առանցքի վերայ 66

որհուրդ, բացի չար եւ տղայական անմտութենից: Տե՛ս {ամբողջ} աշխարհը, քննիր նոցա լեզուախօսութեան ձեւ ու ոճը ե

աքսիմատները ձգել են այն գինու ծովակի մէջ, որ Ձեր {ամբողջ} տարեկան պաշարն էր, այդ պաքսիմատների թթու եւ տտիպ

իշտ գիտէ, թէ ո՛վ կայ դժոխքումը. պատճառ, նա իւր {ամբողջ} կեանքը վարեց ընկերակցութեամբ մեր սիրական Ասմոդեյի

նորան թող անհանգիստ չառնեն, միթէ՞ նա երեսփոխան է {ամբողջ} ազգի, միթէ՞ նա պարտակա՛ն է ազգին, թող ազգը մտած

առել էր գլխիցս: Ուրախ ուրախ ման էի գալիս դրսումը {ամբողջ} գիշերը. լուսնի արծաթափայլ ճառագայթները խաղում էի

անաչ ճիւղերի վերայ: Այս զմայլանքը շարունակուեցաւ {ամբողջ} ճաշի ժամանակ․ բայց գինու վերջին բաժակը խմելով, ի

Թաբաք ծխողները դարձան երեք հոգի. ծխով լցուել էր {ամբողջ} տունը, ծխողքը հազիւ հազ տեսանում էին միմեանց. պ

երին: Բայց կոմս էմմանուէլ ասած մարդդ այնպէս չէ, {ամբողջ} քաղաքի, ամբողջ ազգի սովորութեններին եւ հասկացողո

էմմանուէլ ասած մարդդ այնպէս չէ, ամբողջ քաղաքի, {ամբողջ} ազգի սովորութեններին եւ հասկացողութեանը ընդդէմ պա

եւ շաբաթական պահքերը, այլեւ մեծ պահքը պահում են {ամբողջ} երեկոյ, առաւօտ եկեղեցի են գնում, տարին մի քանի

եւս քանդւում են: Որեւիցէ գործ, որ պիտի պատկանէր {ամբողջ} ազգին, հարկ է որ կատարուի հասարակաց ձեռքով, հաս

քսան կոպեկ, երբեմն երեսուն եւ երբեմն կէս մանէթ: {Ամբողջ} մանէթ տասն տարին մի անգամ չէ պատահում: Մնում է մ

ելելու, որ մի փոքր ոյժ ստանան այն մեծ եւ երկար, {ամբողջ} տարու մանրամասն հաշիւը քննելու համար: Խելացի էր

ոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայէ"։ Այնուհետեւ մի {ամբողջ} տարի ո՛վ էր եկեղեցու մօտ եկողը, ո՛վ էր հաշիւ հար

դ կատարեն, եւ իւրեանց մասնաւոր ձայները, դէպի մի {ամբողջ} հաւաքելով, լսեցնեն որպէս մի հասարակաց ձայն, այն

հասարակաց եւ մասնաւոր խնդիրների վերայ, որ տեւեց {ամբողջ} երեք ժամ: Բայց չկարծէք, որ իննսուն հոգին եւս խօ

թ կամ հոգեկան աշխարհ: Պատմութիւնը աւանդում է մեզ {ամբողջ} կարգ իրողութենների, որ կատարուեցան որպէս հետեւան

միմիայն ազգութեան մէջ, զանազան անհատներ դէպի մի {ամբողջ} հաւաքող զօրութեան մէջ. եւ օտար ազգերի տիրելը ասե

ած ուսանել բնութիւնը, որով պիտի մեկնուէր նոցա մի {ամբողջ} կարգ հրաշքների եւ պիտի փարատուէին այնուհետեւ այսպ

ասի պէս Զրահաւորուած զինուորի զէնքով, Մի {ամբողջ} խմբի տալիս էր հրաման, Իւր ձեռքի բռնած թեթեւ

ար այսպիսի մտածութիւնք երազի նիւթ եւս չէին, մինչ {ամբողջ} գիշերը թաւալւում էր իւր անկողնի մէջ խռխռալով: Նա

խանգարում է միւսը, որով շատ անգամ վտանգւում է եւ {ամբողջ} կազմուածքը: Դուք գանգատել էք ինձ շատ անգամ, թէ

խախնամութիւնը միօրինակ պահպանում է եւ դարմանում է {ամբողջ} տիեզերքը առանց խտրութիւն առնելու, թէ այս մինը մա

խանգարելով հոգու եւ սրտի անդորրութիւնը, ձգում է {ամբողջ} կազմուածքը մի ալեկոծուած վիճակի մէջ: Այդպիսի վիճ

, - ասաց տիկինը, - արդէն ժամանակ է. համարեա թէ {ամբողջ} քաղաքը բնակւում է այժմ ամառանոցում, իսկ մենք փտո

կ՚իմանայ, այսպիսի քաղաքի մէջ, ասում եմ ես, ուր {ամբողջ} ընկերութիւններ կան, սորա նորա անցքը իմանալու, խ

նոջից: - Ի՞նչ կայ. ի՞նչի է քիթդ կախած: - {Ամբողջ} օրը տուն չես եկել, այժմ եկած չեկած, այդ է քո քա

կան րոպէներ մարդու կեանքի մէջ, որ նման չէին նորա {ամբողջ} կեանքի բնաւորութեանը: - Այսօր մեր փեսայ Մկրտի

երայ, որ հանդիպելով նորա հայեացքին իմաց տայ, թէ {ամբողջ} ստացած էր նորա նամակը. այնպէս եւս պատահեցաւ, թէ

ւնի ճանաչել եւ քննել ինքը իւր անձը, ուրիշները եւ {ամբողջ} աշխարհը: Մարդը հոգի ունի, ինչպէս ասացիր, բանակ

արտական ենք սիրել մեր ընկերը, պարտական ենք սիրել {ամբողջ} մարդկութիւնը, առանց խտրելու, - թէ այս ոք հեթանո

հարստութիւն ճարել, այդ եւ մրջիւնն է առնում, նա {ամբողջ} ամառը սերմեր է հաւաքում իւր ամբարի մէջ ձմեռուայ հ

տեղ գալը, սպասում են րոպէ առ րոպե. սպասում է եւ {ամբողջ} քաղաքը նոցայ հետ: Մի՞թէ այդպիսի դատարկաբանութիւն

ծ է արտասուքի հազարաւոր կաթիլներով: Գիշերներով, {ամբողջ} գիշերներով, քունը փախել է աչքիցս, եւ այն կիսաքո

ստ էր, մաղը հանդերձ իւր միջի բաներովը, դնում են {ամբողջ} գիշեր հիւանդի գլխի տակ. միւս օրը երեկոյեան ժաման

ՒԹԻՒՆԸ Մի մարդու, մի ընկերութեան կամ մի {ամբողջ} ազգի բարոյականութիւն երկու աղբիւր ունի. առաջինը

ացեալը, ինչպէս ասել ենք, սեպհականութիւն լինելով {ամբողջ} մարդկութեան, սորա իւրաքանչիւր անդամը հաւասարաչափ

մանակ մինչ մտել էին այս գիտութիւնքը Եւրոպա, մինչ {ամբողջ} հինգ եւ վեց դար ամենայն մատենագրական գործունէութի

ն ամեն մի անդամը, արիւնի գին արժէ Եւրոպային։ Սա {ամբողջ} կէս դար մանուկ զօրութեամբ սուրը ձեռքին պատերազմեց

էին բերել պապական շրջապատի մէջ այն գաղափարը, թէ {ամբողջ} երկրագունդը պարտական է խոստովանել այս գերմարդկայի

ը, շատ քաղաքներ, որոնց մէջ մի տեղ հաւաքուած էին {ամբողջ} ազգերի զօրութիւնք, բոլորովին կերպարանափոխ եղան։

, այսինքն՝ ուսումնականների համար, ապա թէ ո՛չ, {ամբողջ} ազգի համար։ Քառասուն Մխիթար եւ նոյնքան միաբանութ

նագործեալ յունական հոգւով, երբեմն երբեմն յընթացս {ամբողջ} ութն կամ ինն դարուց, այն է սկսեալ ի հինգերորդէ մ

րել զանձն ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, զի պիտին նմա {ամբողջ} հինգ կամ վեց ամք առ ուսանելոյ զնա. ամենայն Հայոր

ն ազդեցութեամբ քան բանականութեամբ, որ սեպհական է {ամբողջ} կենդանական թագաւորութեան, հոգ տանել, ժողովել եւ

ուսոյն ցոլանալ ի լոյս աչաց նստելոցն ի տան, սապէս {ամբողջ} դարք խափանաբար լինին ժողովրդեան հասկանալ զլեզու ա

երութիւնս ի շինութիւն զաւակաց իւրեանց, ուրեմն եւ {ամբողջ} հայկական ազգի, զի ի զանունս թագչին մեծք, զորս չ

ծ էր փոքր ինչ յառաջ գոյացած սարսափելի ժանտախտից, {ամբողջ} քաղաքներ, ամբողջ գեղեր դատարկուած էին։ Իգնատիոս

ջ գոյացած սարսափելի ժանտախտից, ամբողջ քաղաքներ, {ամբողջ} գեղեր դատարկուած էին։ Իգնատիոսը՝ գունաթափած, չ

մնացել էին փոխադրական ցաւեր ունեցող հիւանդներից, {ամբողջ} օրը ման էր գալիս ափրոդիտական ցաւերով վիրաւորուած

մ համարում դուրս գրել այստեղ նորա բոլոր ճառը, որ {ամբողջ} գրուած գտանւում է Paolo Sarpiի շարադրութենների մէ

ների յաջորդներն էին, ուրեմն գերազանց է եւ ներկայ {ամբողջ} ժողովքից. ըստ որում, ասում է Լայենէզ, եթէ իւրա

խանակ եզակի բառիս՝ hoc, երկսայրաբանութիւն տալով {ամբողջ} սահմանադրութեանը, պատճառ դարձաւ վերջումը, որ Յի

Որ նշանակում է. " Որի հոգու համար բաւական չէր {ամբողջ} աշխարհի տարածութիւնը, նորա մարմինը պահւում է այս

, Եափոնիայում եւ Հնդկաստանում. այսպէս էր ահա եւ {ամբողջ} Կարգի ուղղութիւնը։ Բայց չէ կարելի մտածել, որ Կա

ն երիտասարդ Յակոբ-Կլեման աբեղայն հասաւ Սէն-Կլու։ {Ամբողջ} գիշեր աղօթքի հետ եղաւ եւ միւս օրը գնաց Արքունի պա

որան որպէս զրպարտող։ Այն մասնակցութիւնը, որ {ամբողջ} Ֆրանսիայն ունեցաւ այս անբաղդ աղջկայ գործի մէջ, ց

ներգործում էր ո՛չ միայն Ֆրանսիայի վերայ, այլ եւ {ամբողջ} Եւրոպայի վերայ։ Այն աստիճանի սաստիկ էր ժողովրդի

լ Յիսուսեանների գործակցութիւնը Դամիէնի հետ, բայց {ամբողջ} Ֆրանսիայն, չ'նայելով այս բաների վերայ, վճռողակա

ել նորանց առանց Գեներալի հրամանին, ուրեմն ո՛չ թէ {ամբողջ} Կարգը, այլ վերեւումը յիշած նորա մի մասնը պարտաւո

արադատութեան աչքից վարագուրողը, բայց ոչ երբեք մի {ամբողջ} ազգ, որի անդամներից մինը գործել էր այդ յանցանքը

ամներից մինը գործել էր այդ յանցանքը. ոչ երբեք մի {ամբողջ} ազգ, որ դատապարտելով յանցաւորը ապացուցանում էր ա

վ հանդիսատես լինել այդպիսի ոճիրների. ոչ երբեք մի {ամբողջ} ազգ, որ չէր կարող իւր լռութեամբ կամ չտեսանելու դ

արարի կարասներ ունի իւր բարեկամի գործարանի մէջ եւ {ամբողջ} տարին տասներկու տակառ է փոխում զանազան գոյներով,

րոյական ազդեցութիւնը Թուրքիայում: Մինչդեռ հայերը {ամբողջ} Թուրքիայում տրամադրուած են Ռուսաստանի օգտին, եւ

այանալու գաւառական բարբառներին, միեւնոյն ժամանակ {ամբողջ} պահելով լեզուի ժողովրդականութիւնը, մշակել այդ լե

ելի հմտութիւն եւ ճարտարութիւն, ուր պիտի որ գործի {ամբողջ} ընթացքի մէջ շարված թելերը աւելի ճարտարութեամբ, ա

է, կարճ եւ ազդու, դնում է Գարեգինի անտէր ողբը։ {Ամբողջ} գործի մէջ բոլոր ոտանաւորքը, որ տակ ու վերեւ են ա

. նա այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս խօսում է {ամբողջ} ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ինքն խօսողը։ Իսկ

ւթիւնը, ապա ուրեմն պիտի ուրախութեամբ ողջունել մի {ամբողջ} գործ, որ կատարված էր որեւիցէ գաւառական բարբառով

նգամ սեռական կամ ուրիշ հոլովում պահում ենք բառերի {ամբողջ} ուղղականը, մինչդեռ նոքա, ընդհանուր կանոնով, տա

ւմ ենք, որ կարդում, բերում, վառում բայեր են եւ {ամբողջ} բայական զօրութեամբ, որի դէմքը, թիւը եւ ժամանակը

սկսած բառի առաջին վանկի հաշուով, այնպէս, որ մէկ {ամբողջ} վանկ պակասում է, որով խօսքը թեթեւանում է։ Եթէ գ

ինչպէս, է փայլում։ գ) Եթէ մի որպիսի եւ իցէ բայ {ամբողջ} գրվում է, ինչպէս՝ գնումէ, կամ են գնում, հետեւ

-տեղ էլ գաւառական բառեր կամ ձեւեր գործ ածում, որ {ամբողջ} ազգի մէջ սովորական չէ, կարող է ոչ միայն զարմանալ

թեան հասկանում ենք նորա նշանակութիւնը, որովհետեւ {ամբողջ} բանի զօրութիւնը մեզ հասկանալի է, որովհետեւ բաղդա

չի մարսիլ. այս պատճառով էլ մենք ընդդէմ ենք, երբ {ամբողջ} նախադասութիւնք գործ են դրվում այդ ձեւով։ Բայց նո

գոյները մեզ ցոլացնող, այնքան պարզ կը տեսնվի մտքի {ամբողջ} նկարը, բայց եթէ կոպտութեամբ միայն գլխաւոր եւ խոշ

արդիթերը ", եթէ ուղիղն ասենք, պիտի նայուի որպէս {ամբողջ} մի ընկերութեան, որպէս ամբողջ մի գեղի նկարագիր.

, պիտի նայուի որպէս ամբողջ մի ընկերութեան, որպէս {ամբողջ} մի գեղի նկարագիր. իրեն իսկ արգոյ հեղինակի խորհու

իւթ կը լինի, որոնց խօսքերով միայն ստորագրութիւնը {ամբողջ} երեսից աւելի է: Թողանք դեռ այն, որ նկարի միջնոր

ելի հմտութիւն ու ճարտարութիւն, ուր պիտի որ գործի {ամբողջ} ընթացքի մէջ լարուած թելերը աւելի ճարտարութեամբ,

կարճ եւ ազդու, դնում է այն Գարեգնի անտէր ողբը: {Ամբողջ} գործի մէջ, որ բոլոր ոտանաւորքը տակ ու վերն ես ան

ի լոկ յիշելը բերում է մարդու երեւակայութեան առջեւ {ամբողջ} հայ աշխարհը, որի վրայից արդէ՛ն գլորուել են շատ դ

րելով խօսելու լինինք, այն ժամանակ պիտի ստիպուինք {ամբողջ} էլեկտրականութեան համակարգութիւնը աւանդել, որ կամ

ել է, կամ առանձին-առանձին զինուորների, կամ նոքա {ամբողջ} լեգէոնի նիզակների սլաքներից, նոյնպէս խօսւում է ե

: Նա այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս խօսում է {ամբողջ} ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ինքը խօսողը: Իսկ

ւթիւնը, ապա ուրեմն պիտի ուրախութեամբ ողջունել մի {ամբողջ} գործ, որ կատարուած էր որեւիցէ գաւառական բարբառով

լ հեղինակի գրուածը նոյնպէս չենք կարող, որովհետեւ {ամբողջ} այդ երեսները պիտի արտադրէինք, դուրս ձգելու ոչ թէ

րուած նկարագրութիւնը թոյլ է լինում, մանաւանդ երբ {ամբողջ} բանի ընթացքից մի կտոր է դուրս բերւում: Գոնէ՛ մեն

րազատութիւն ունին Արարատեան աշխարհի եւ տեղ-տեղ էլ {ամբողջ} ազգի ոգու եւ ձեւի հետ: Օրինակի համար գնում ենք ա

ն կրօնագիտութիւնը. նրանով կարող էին նոքա ճանաչել {ամբողջ} յունաց ազգի հոգին, ինչ որ կար նոցա մէջ այն ժաման

թիւնը ազգի վերայ շատ անչափելի մեծ է. համարեա՛ թէ {ամբողջ} ազգի հոգին կրթւում է եւ դաստիարակւում է նորա կրօն

ութիւնը, որ ծանօթ էր եւ հասկանալի համարեա թէ մեր {ամբողջ} ազգին, ուր եւ գտանուէին սոքա. ապա թէ ոչ, զուր

ք չենք գովել, այլ իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի եւ {ամբողջ} եւրոպայի համաձայն ասում ենք, թէ շատ հեշտ է գերեզ

ի կամ խմբի ցանկութեամբ եւ կամքով. Լեզուն, որպէս {ամբողջ} ազգի սեփականութիւն, կազմւում է կամ փոխւում է նոյ

քերին, ապա ուրեմն պիտի յարմարուին միմեանց հետ եւ {ամբողջ} շինուածքը պիտի կազմեն, իրական պէտքերի յարմար, ն

այն իր սիրածին հասնել։ Աստուած բարի ճամփայ տայ։ {Ամբողջ} աշխարհը չէ կարող իր ամեն բանը ուրանալ եւ նորա սիր

կարող ենք մի անհատի մի մունջ մարդու տեղ առնուլ մի {ամբողջ} ազգ՝ նոյնպէս զուրկ լուսից, նոյնպէս անծանօթ քաղա

յց հեղինակների վատթարութիւնից միայն չէ հասկացւում {ամբողջ} ազգին, նա ե՞րբ կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը

նալ իբրեւ անկախ ժողովուրդ: Նա երբեք չի դրսեւորել {ամբողջական} կենդանի օրգանիզմի հատկանիշներ: Նրանց համար, ովք

ն մեր իրաւունքը: Մեր դաւանութիւնը Հայոց ազգի {ամբողջական} ապահովութեան վերաբերութեամբ այսպէս է, թէ ազգը պի

: Ընդ սմին պարտք եմ համարում տեղեկացնել, որ {ամբողջապես} նշված 29 հոդվածներից առաջին 17-ը բոլորովին ոչնչաց

ան մանր չկտրեն: Կարելի է ուղղակի ասել, որ 1/4-ը {ամբողջապես} փոշի է, եւ ես պետք է փոշին առանձնացնեի, որովհետ

եւ վերջը անախորժ եղաւ, ես կպատմեմ ձեզ բոլորը եւ {ամբողջապէս} համար կը տամ բոլոր անցքի մասին կարճ եւ բացայայտ:

ւ համար չէ կարելի բաժան գրել, երբ բայը գրում ենք {ամբողջապէս}, ինչպէս " ներկում է ", որպէսզի ներկում խօսքը,

ամենեւին բաց առնված չէ այս կանոնից: Տեսնում ենք {ամբողջի} օրինակը մեր մասնավորումը, նույնպես մասնավորինը ա

ի օրինակը մեր մասնավորումը, նույնպես մասնավորինը {ամբողջի} մեջ փոխադարձ եւ իմանում ենք, որ հայոց հին դպրութ

քո ազգի, Ապերախտ եմ առաջիդ Որպէս անդամ {ամբողջի}, Օշական Վեհ Հայերի գերեզման Քո ժ

արներով: Եվ այսպես. 29 հոդվածներից իմ կողմից {ամբողջովին} ոչնչացվել են 22-ը, իսկ մյուս յոթը նկատելիորեն վե

րդ ողջ եղեք եւ ներողամիտ շփերթ նամակիս համար: {Ամբողջովին} քոնը Միշել Հ. Գ. Ուղարկիր ինձ Ա. Բուտկո

, ցտեսություն, սեղմում եմ ձեր բոլորի ձեռքը: {Ամբողջովին} ձերը՝ Միշել 78. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

եւ կամ վերադարձուցանել առ իս զվկայագիր իմ ամենայն {ամբողջութեամբ}, զի առանց կորուսանելոյ զժամանակ իմ յընդվայր կարո

ցութիւն գտանիք ի քաղաքիս: Զնոյն զայն նամակ նովին {ամբողջութեամբ} յարդարեալ ի սմին՝ համարձակիմ մատուցանել Ձեզ, ի

այն ժամանակ նորա փիլիսոփայական համակարգութեանը իր {ամբողջութեան} մէջ երեւեցնում է օտար տարրի խառնուրդ: Եւ որչափ ի

ղովրդական լեզուի մէջ՝ համեմատելով մեր հին լեզուի {ամբողջութեան} հետ, եթէ մեք չստրկանանք որեւիցէ գաւառական բարբառ

վմէական ասուած լեզուների մէջ՝ նայելով Լատինականի {ամբողջութեանը}, չկայ մեր ժողովրդական լեզուի մէջ՝ համեմատելով մ

նից ապրած մարդիկ, եթէ հասկանում են ազգութիւնը մի {ամբողջութիւն}, որ երբեմն կար եւ որի դարաւոր փոշով ծածկուած յիշ

աշխատութիւնը - համակցել մասնաւոր երեւոյթքը եւ մի {ամբողջութիւն} տալով նոցայ, յաջորդ երեւոյթքը ընդունել որպէս կրա

Ահա այս կերպով հասարակութիւնը, կորուսանելով իւր {ամբողջութիւնը}, նորա միաբան ոյժը բաժանւում է նախ եւ յառաջ երկու

ար գտանելով, ոչ եթէ ողբում է՝ յիշելով շինուածքի {ամբողջութիւնը}, որի կազմութեանը պատկանում էր գտած քարը, այլ,

իմեանց հետ անքակտելի կապակցելու եւ ազգային մարմնի {ամբողջութիւնը} դուրս երեւեցնելու համար: Լուսաւորութիւնն է այն ա

րա գործարանքը՝ ցիրուցան եւ ժանգոտած, չունէր այն {ամբողջութիւնը} եւ կազմութիւնը, որ կարողանար շարժուիլ եւ գործ կա

արմինը կարող է այնքան աւելի ապահով կացուցանել իւր {ամբողջութիւնը}, իւր բարօրութիւնը, մի բնական կարգով սահմանուած

ն դանակի տակ, այնուամենայնիւ, գործի ընդհանրական {ամբողջութիւնը} եւ էական արժանաւորութիւնը կը մնայ եւ կը մնայ: Եւ

ակման համար կարող է միայն իբրեւ ֆոն ծառայել, իսկ {ամբողջությամբ} վերցրած որեւէ գավառաբարբառ, ինչքան էլ լավ լինի,

гдановой [Մայիս] 3/15 Չեթու 5/17 Սուլթանին 11/23 {Ամբր[ոսիոս]} վարդ[ապետին] Արեւմուտքին, Ոսկանեանին [12/24 հ[

եւ պ. Այվազի շնորհքով այստեղի երկու վարդապետքը՝ {Ամբրոսիոս} ու Խորեն Գալֆայանք մեծ նեղության եւ անտանելի պարտ

նամակներս միմեանց քամակից հաւաստում են, թէ յարգի {Ամբրոսիոս} եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը կամենում են մի նոր

երսայլ - Փարիզի Մուրադեան եւ ազգային վարժարանքը - {Ամբրոսիոս} եւ Խորէն վարդապետք - Լամարթինի ներդաշնակութիւնքը

նաեւ Մուրադեան վարժարանի մէջ: Դպրոցը գտանւում է {Ամբրոսիոս} եւ Խորէն յարգելի վարդապետների անմիջական տեսչութեա

ի առարկայի: Դպրոցը բացուած է Սարգիս, Գաբրիէլ եւ {Ամբրոսիոս} վարդապետների ձեռքով, երբ սոքա կտրուեցան պապականո

գին ձեռք զարկել մի անհիմն գործի: Արժանապատիւ {Ամբրոսիոս} եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը աշխատում են իւրեանց

եւ տառերը) նշանակում են, թէ Սարգիս, Գաբրիէլ, {Ամբրոսիոս} եւ Խորէն վարդապետքը, իւրեանց մէջ կենդրոնացնելով

փոխան քարոզելով իւրեանց։ Մեք բողոքում ենք: {Ամբրոսիոս} եւ Խորէն վարդապէտքը պարապում են այժմ Ֆրանսիարէնից

եան Եռ էր գալիս շնչի տակ Վարդի - մեծն բալասան... {Ամե՛ն}. եղաւ հոտանուշ Ընծայաբերո՜ւմն բնութեան Եւ դրախտի

իր չարութեամբ ներկուած, որ անյայտ չեն միմեանց եւ {ամե՛ն} ուղղափառ ժողովրդոց էլ յայտնի։ Եւ թէպէտ այս մա

եւ ո՛չ գործով. պա՛տճառ, մարմնի պարկեշտութեամբ, {ամե՛ն} ճգնութեանց մէջ, մինը միւսից գերազանցում են եւ մա

նչի՞ բնաւ պոռնկութեան անունը կայ ձեր մէջ, մնացած {ամե՛նն} էլ հասկացւում է։ Եւ Եփեսացո՛ց, թէ " պոռնկութեան

որ կառավարութեանդ զի ես երբէք յ[ը]նթացս իմոց քսան {ամեայ} հասակի կենաց չեմ ունեցեալ ընդ Բարսեղ քահանային զգ

պարտուց վասն իմոց անցեալ անընդհատ երկու եւ աւելի {ամեայ} հիւանդութեանց, որոց կարեն վկայել տեսողքն բոլոր ե

ոլով ծնեալ ի 26 Հոկտեմբերի 1829 ամի, գտանէի ի 16 {ամեայ} իմում հասակի, յորժամ օրէնքն տէրութեան տակաւին ո՛

ոչումն, չունիմ ցայս վայր ժամանակի, այսինքն ի 24 {ամեայ} իմում հասակի՝ բուռն հարեալ զայլոց եղանակէ կենաց

նադատին յանձին առնուլ գոլ յանցաւոր, գտանէի ես 17 {ամեայ} մանուկ անչափահաս, յորժամ օրէնք յամենայնի ներողաբ

ան, որպէս եւ հարեւանցի իմն զգացոյց զիս, զայսքան {ամեայ} լռութիւն հասարակութեանս մերոյ: Տունն այն, որ

առ օտարս, մինչ հարցանեն զպատճառ վաթսուն եւ հինգ {ամեայ} չարաչար լռութեան: Վաթսուն եւ հի՞նգ ամ. դժոխա

թիւն քաղաքակրթութեան ընդհանուր գումարի վրայ իր 18- {ամեայ} վարչութեամբ. սորա աշակերտ Մազարինին, Լուդ[ովիկո

ի անեծքի հետ: Հավանորեն, նա երաշխավորել է տիկին {Ամեդիի} համար, քանի որ վերջինիս պարտքերի դիմաց վաճառքի ե

քի սոլին, սապռին ու հոքնան: Պազերկյաններն տեղիս {ամեն} օր պիռժան կերթան, աչքերը դեպի Ստամպոլին կնային,

կուտամ իրեն, եւ ինքս ալ կերթամ քամեռսկի սուտը, {ամեն} նավը բոտրադ կանեմ, որ պաշխա մարդ չառնե, այտ կող

ելք արած հոները թաղած ըլլայիք նե, կենե աղեկ էր, {ամեն} օր աչքին տիմացն չէր ըլար, ինձի տեղով հայտնիք, ե

, որ ամսույս 10 է, ահա առաջին պոչտով գրում եմ քո {ամեն} մի խոսքիդ պատասխանը: Առաջինը ինձի շատ զարմանա

պես ճանաչեցեք կամ այնպես, այսինքն ինչ որ եմ ես, {ամեն} մարդ ունի յուրյան ազատ կամքը, ամենայն մարդու ինչ

աչքումը եւ մեկ թուրքի կամ չերքեզի կարգում եմ, որ {ամեն} նամակներիդ միջումը դնում ենք երեք կանգուննոց ասեղ

ասում եմ ահա, երանի եւ հազար երանի կլիներ, եթե {ամեն} մարդ ունենար այնքան մաքուր սեր, ինչ որ կաս իմ սր

ն Իվան Խրիստոֆորովիչ Ալաճալովից կարող եք իմանալ, {ամեն} մինչ որպիսությունը հարցրել տեղեկացել եմ, թե ոչ.

լ, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, ես չեմ կարող {ամեն} օր ամենի մոտը պատահել, ես բանի ու գործի տեր մարդ

ործի տեր մարդ եմ, առավոտ մինչեւ 2 ժամը լինում եմ {ամեն} օր Համալսարանումը, հետո նստում եմ տանս իմ գործեր

ի շատե դուք ինքներդ ալ այս բաները կհասկանաք: Եթե {ամեն} փոշտի ձեզ նամակ չեմ գրել, այդ եւս զուր տեղը չէ.

ակ չեմ գրել, այդ եւս զուր տեղը չէ. առաջինը, որ {ամեն} փոշտի գրելու բան չունիմ, երկրորդը՝ ժամանակ չուն

լով, կարող եմ ե՛ւ իմ ծնողացս, ե՛ւ իմ ազգականացս {ամեն} կերպ օգնական լինել. ես գամ ու մնամ Նախիջեւան, ա

ո՞վ է ինձ հաց ու ջուր տվողը հավիտյանս հավիտենից: {Ամեն} մարդ ունի յուր աչքի առաջը յուր ապագա վիճակը, իհա

թաք. փոխանակ ինձ իմ օտարությանս մեջ մխիթարելու, {ամեն} օր կաշխատիք, որ նոր նոր խոցերով սիրտս ծակեք, վի

նը, բայց Ավետիքը չգիտեմ կուգա թե ո՛չ: Այստեղ {ամեն} բերանից լսվում է խաղաղության մասին, աստված տա,

ան մասին, աստված տա, որ ճշմարիտ լինի եւ դուք եւ {ամեն} մարդ հանդարտեր: Չգիտեմ Մատվեյ Խրիստոֆորիչը այ

: Եղբայր սիրելի, այժմ այնպիսի ժամանակ է, որ {ամեն} մարդ ամեն տուն, ամեն քաղաք եւ հասարակություն ինք

յր սիրելի, այժմ այնպիսի ժամանակ է, որ ամեն մարդ {ամեն} տուն, ամեն քաղաք եւ հասարակություն ինքը յուր խել

այժմ այնպիսի ժամանակ է, որ ամեն մարդ ամեն տուն, {ամեն} քաղաք եւ հասարակություն ինքը յուր խելքը գլուխը բե

շատ, բայց դեռ բանի էսենցիալն չկա, այս քանի օրս {ամեն} բանը վախճան կստանա եւ կկարգադրվի, ես իսկույն կհա

իշեր սրբազանի մոտ, հետո " Ժիտի " տպագրությունը. {ամեն} թերթ պիտո է երեք անգամ սրբագրել: Եղբայր, ես

ծեք, թե մեք քնած էինք. գիշեր ցերեկ աշխատում ենք {ամեն} բանի մասին: Օդդենը չկամի ամենեւին առնուլ եւ նորա

ծերը այնպես են արել իմ դրությունը, որ համարյա թե {ամեն} րոպես հաշված է: Ես գիտեմ քո իմ վերա ունեցած ս

վ Ձեր գործունյա մասնակցությունից, խնդրում է, որ {ամեն} աշխատություն ի սեր ազգի գործ դնեք դարձյալ, որ մն

արտության համար իմ կյանքը իմ աչքումը ոչինչ է, եւ {ամեն} րոպե պատրաստ եմ զոհել, եւ այն օրից, երբ գրիչ վե

ել միայն մեր թշնամիքը: Ինչ ասեմ, կարծեմ որ դուք {ամեն} բան առանց իմ ասելուն եւս գիտեք եւ հասկանում եք:

մոլորեցնում ենք եւ այլ այսպիսի բաներ: Այժմ նոքա {ամեն} ջանք գործ պիտի դնեն, որ մենք ստորագրող չգտնելով

րագիրը, նա եւ Ձերն է, որովհետեւ ազգինն է, պիտի {ամեն} ջանք եւ աշխատություն գործ դնեք, որ ինչքան կարելի

զոհեցինք ազգին մեր տարժանելի աշխատությունը, բայց {ամեն} տարի պարտական չենք էշի նահատակ լինել: Մեք՝ ե

ղբարք օգնեին մեզ, մանավանդ մինչ տեսանում են, որ {ամեն} բան զոհում ենք ազգի օգտի համար: Ահա, սիրակա

ր պատրաստ կանգնած կամ մինչ ի մահ: Ցանկանալով Ձեզ {ամեն} ողջություն, մնամ գերապատիվ բարեկամիդ եւ ազգասեր

թշնամի ազգային լուսավորության, եթե ձեռքերից գա, {ամեն} րոպե կխափանեին, բայց հույս առ աստված, ամեն բան

գա, ամեն րոպե կխափանեին, բայց հույս առ աստված, {ամեն} բան կդրստվի: Ամենեւին վատ չէր լինելու, եթե մի ք

ս իմ տկարության որպիսությունը եւ հույս ունիմ, որ {ամեն} բան այնպես լավ երթա, որ թշնամիք ամոթապարտվին։ Կ

տերբուրգ մնալ մի քանի ամիս ու քննություն տալ. իմ {ամեն} բանը այսպես պատերազմով պիտի լինի, բայց երեւակայի

250 մանեթ պարտքը, որի մասին հայտնած եմ երբեմն եւ {ամեն} օր մաշում է հոգիս: Իմանալով այս բոլոր բաները

նի կշինե, այլեւ երկաթի: Ես այնտեղ վերահասու եղա {ամեն} բանին, ճարեցի ազնիվ բարեկամք, թե հայ եւ թե ֆրան

կուսանիմ որպես ֆրանսիացի, այն ժամանակ կցնծացնում {ամեն} բան։ Ահա եղբայր, իմ միակ խնդիրս եւ ցանկությո

րցուցի իրավագետ եւ զորեղ մարդերից: Ես այսուհետեւ {ամեն} շաբաթ նամակ կգրեմ, քանի որ Նախիջեւան ես, անտարա

յում բնակության ծախքը, միմիայն ճանապարհական ծախք {ամեն} մի մարդու համար Լոնդոնից մինչեւ Կալկաթա եւ Կայկաթ

նի մնալ մինչեւ գործի կատարելապես ավարտը, մեզանից {ամեն} մինս կստանա քաղաքից ամիսը 20 ֆունտ ստերլինգ, որ

ր եւ եսասեր ազնվականների ուսերի վերա: Այսուհետեւ {ամեն} մի բանական մարդու պարտքն է միօրինակ գարշիլ եւ զզվ

Թիֆլիսի եւ Էջմիածնի բարեկամքը, հավատացեք, որ {ամեն} ջանք պիտի գործ դնեն, որ դուք ամենեքին հասանեք ձե

տ գործի մասին, ուր իմ անձնականը այնքան է, որքան {ամեն} մի հայ մարդ ունի այս բանում անձնական օգուտ:

տար ազատություն եմ տալիս լաց լինելու եւ սգալու եւ {ամեն} անգամ չմոռանալու հայտնել ինձ այդ մասին, դա ինձ կ

ելով, ես հեռու եմ Կրոմվելին արդարացնելու մտքից. {ամեն} մի բռնի միջոց հակառակ է իմ համոզմունքներին, եւ ե

է, բայց գոնե ո՛չ արյունահեղ: Հրեաներն արժանի են {ամեն} տեսակ գթասրտության եւ կենցաղի ամենայն բարելավման

ինձ Տոբոզոն: Դրա հետ միասին " Եվրոպա " հոդվածում {ամեն} կերպ ճգնում է Եվրոպայի հայերի թիվը նվազեցնել մինչ

ղու վրա է: Սատանան գիտե, թե որտեղից է նրա մեջ՝ {ամեն} գնով արիստոկրատի, այն էլ նախիջեւանցի արիստոկրատի

Դոն-Չեզար դե Բազանի հետ կրկնում եմ՝ " Աշխարհում {ամեն} ինչ չափ ունի, ամեն ինչ վախճան ունի ", եւ այլն:

հետ կրկնում եմ՝ " Աշխարհում ամեն ինչ չափ ունի, {ամեն} ինչ վախճան ունի ", եւ այլն: Առայժմ անկաշկանդ կո

ած, անդորրության մեջ, մեծ, փոքր եւ ընդհանրապես {ամեն} տեսակ հասարակությունից (свет) հեռու, կարդում ե

արողացավ նրա հանճարը լիովին գնահատել: Ցանկանալով {ամեն} գնով որեւէ պարբերական հրատարակության խմբագիր լինե

ող: Ութ ամիս գիշեր-ցերեկ կարդում եմ, կամա-ակամա {ամեն} աչք կհոգնի: Մինչդեռ դա իմ միակ զբաղմունքն է,

սության՝ կարծես մարդկային բնությունը հանք է, որ {ամեն} ինչ կազմվում է դրսից՝ ըստ զանազան ֆիզիկական, ըն

փոխ օրենքների: Մարդկությունն արդեն շատ է տառապել {ամեն} տեսակ իդեալական սիստեմների համար, որոնց վրա նա ա

յց չի տալիս. ի՞նչ է, ես մի գազան էլ չարժեմ, որ {ամեն} անգամ ուզում եք ինձ ձրի տեսնել: Ես ինքս կուղարկե

ւ ավելի... առայժմ ոչինչ: Հույս ունեմ, որ դու {ամեն} ինչ ճշտորեն կհաղորդես, որով ինձ շատ ու շատ պարտա

րը չբերվեն մի հայտարարի, մինչ այդ ժամանակ գրական {ամեն} մի ձեռնարկություն կթաղվի իսկական քաոսի ճահճում եւ

ն ուրիշներին, եւ այս գիտակցությունը ես դասում եմ {ամեն} սխալից բարձր եւ ամեն հանդիմանությունից դուրս: Քա

գիտակցությունը ես դասում եմ ամեն սխալից բարձր եւ {ամեն} հանդիմանությունից դուրս: Քաղաքացիական լեզուն մեն

եւ ոչ բոլորովին հաստատ հողի վրա կանգնած լինելով, {ամեն} կերպ խուսափում էինք այնպիսի ուշադրությամբ, ինչպե

պատասխանել այս հարցին: Բացարձակ ոչինչ չկա, այլ {ամեն} ինչ գնահատվում է հարաբերականորեն՝ որոշ տեսակետով

եւ ես դրանց կարող եմ գտնել 5-րդ կամ հաջորդ դարերի {ամեն} մի կլասիկ երկում, բայց եթե նրա (Տարոնի բարբառի

ության համար դյուրանցանելի ուղի բանալ, առանց որի {ամեն} մի լուսավորություն եւ ամեն մի ազատագրում (эманси

ուղի բանալ, առանց որի ամեն մի լուսավորություն եւ {ամեն} մի ազատագրում (эмансипация) անիմաստ է: Որպեսզի

լոր բարեկամներին: Բոլորին դու գիտես ու դրա համար {ամեն} անգամ անունների բառարան կազմելու հարկ չկա: Դե

ոֆրուան: Եվրոպան դրանով նրան շատ է պարտական: Եվ {ամեն} անգամ, երբ ես որեւէ բան եմ լսում վերոհիշյալ օդըն

րելի է նաեւ ստերլյադ բազմացնել, հետեւապես՝ նաեւ {ամեն} տեսակ ձուկ. սա շատ կարեւոր է տնտեսական տեսակետից

ան մասը եւ ներածությունը, որտեղ եւ կարող է գտնել {ամեն} տեսակ հարցմունքների պատասխանը իմ ուղղության եւ քե

լի ոչինչ չպիտի կարողանամ անել, եւ տա աստված, որ {ամեն} մեկն այնքան աներ, որքան ես արդեն արել եմ այդ շատ

ամած ծնողների դրությունը, եւ ուրիշ ոչինչ, թե չէ {ամեն} ինչ կաղվի, կմաղվի, ալյուր կդառնա: Աշխարհումս ա

լ այս բառերը, բայց եւ այնպես, ազատ պահելով մորս {ամեն} մի վիրավորանքից, դատարան կգնաս որոնելու քո իրավո

մբ հույս ունեմ քեզ հետ շուտով տեսնվելու: Թեեւ {ամեն} բանի մասին լռեցի, բայց չեմ կարող լռել Խալիբյանին

Ահա այս նամակս կստանաս Ղազարոս եղբորս ձեռքովը եւ {ամեն} բանը կիմանաս նորանից. ինձի գիր ալ գրել պետք չէր

եմ գիրս, ցանկալով քեզ ու քո ընտանիքին առ ի սրտե {ամեն} բարի, ամեն հաջողություն, առողջություն եւ երջանի

անկալով քեզ ու քո ընտանիքին առ ի սրտե ամեն բարի, {ամեն} հաջողություն, առողջություն եւ երջանիկ կյանք:

նը քիչ մը աղեկ է, կասե: Աղեկը ի՛նչ է. ջերմը {ամեն} օր չի բռնիլ, բռնածն ալ առաջվան չափ էզելմիշ չանիլ

ինձի շատ լավ կըլլար: Տարին վաղուց անցավ, որ ես {ամեն} օր ճար կխմիմ եւ բեհրիզ իմ. կհավատաս՝ հոգիես արե

: Խեղճ ողորմելիքը չէին կարող հաց ուտել հանգիստ, {ամեն} մի չնչին բան վրդովում էր նոցա փոքրիկ հոգու խաղաղո

ած օրիորդքը հայհոյելու էին քո անունը, ո՞չ ապաքէն {ամեն} մինը նոցանից երախտագիտական արտասուքով պատուելու է

իստոնեաների որեւիցէ կոչմամբ, ամենեցուն միասին եւ {ամեն} մինի առանձին թող հասանի ՄԵՐ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ողորմած ող

խօսքով՝ ամենայն տեսակ վաստակասիրութիւնք տարածել {ամեն} մինի կամքի եւ կարողութեան համեմատ, եւ այս բոլորը

ւրիշները չկարողանային մասնակից լինել։ Նախիջեւանի {ամեն} մի անդամը հաւասարաչափ վայելում է այդ իրաւունքները

ո՞վ է հասարակութիւնը, ո՞վ է ազգը: Դորա հակառակ {ամեն} մի բարոյական մարդու վերայ պարտականութիւն կայ՝ ազ

զի այդ միայնութիւնը չդառնայ նորան յանցանքի ցուցակ {ամեն} մի աչք ունեցող մարդու համար: Այլ տեղ մարդիկ, վա

ինը Վռամշապուհ դառնալ չի ուզեր, բայց կուզեն, որ {ամեն} հոգեւորականք էլ Մեսրովբ դառնան: Չէ՛, եղբա՛յր.

իշատակարանի մէջ գրուին: Ես կը ցանկանայի, որ {ամեն} հոգեւորականք, որոնք որ աբեղայական բառին տակ կը պ

ղայական բառին տակ կը պախարակուին, պատասխան տային {ամեն} իրենց եղած գրաւոր բամբասանքներին, ո՛չ որպէս վիճա

երը, գիտէ, որ ես լաւութիւն եւ բարի՛ եմ ցանկացել {ամեն} մի մարդու, գիտէ, որ այդ իմ սուրբ եւ մաքուր ցանկ

է իւր անունով մահ չկայ: Ես ունէի նորա կտակը եւ, {ամեն} օր եւ ամեն ժամ կարդալով նորան, ասես թէ մոռանում

ով մահ չկայ: Ես ունէի նորա կտակը եւ, ամեն օր եւ {ամեն} ժամ կարդալով նորան, ասես թէ մոռանում էի իմ ցաւեր

ն թանձր խաւարով պատած խոնաւ գետնափորի մէջ... {Ամեն} մի զուարճալի տեսարան, ամեն մի կրթուած ու բարեկար

գետնափորի մէջ... Ամեն մի զուարճալի տեսարան, {ամեն} մի կրթուած ու բարեկարգ ազգ պատճառում էր իմ մէջ մի

իշատակ իւր մէջ պատահած զարհուրելի գործերի, որոնց {ամեն} մինը եօթն հոգի է ստացել Շեկսպիրի արարչագործ գրչի

, Դիւբարրի, Մենթնոն եւ Փոմփադուր սիրուհիքը: {Ամեն} մի սենեակ, ամեն մի յիշատակարան զարթեցնում էր իմ

նոն եւ Փոմփադուր սիրուհիքը: Ամեն մի սենեակ, {ամեն} մի յիշատակարան զարթեցնում էր իմ մտքի մէջ ֆրանսիակ

կարդացիք եւ հեղինակին ըսածին համեմատ, անշուշտ, {ամեն} տողերուն մէջը մէյմէկ իմաստ գտաք ու դատեցիք, մենք

՞նչ բանի արժան էր: Մխիթարեան համախոհը Հայոց վրայ {ամեն} չարիք կը դնէ, ու գրիչը Փարիզի Հայոց վրայ կը դարձ

վրայ չէ, այլ այնչափը լաւ գիտենք, որ ժողովուրդք {ամեն} ատեն պատրաստ են գայթակղելու, եւ անոր համար իրենց

երս, համոզուած եւ մտքերնիս հաստատած ենք, թէ մեր {ամեն} թշուառութեանցը միակ եւ առաջին եւ վերջին պատճառ դո

թը եւ ջանքը, այլեւ պատրաստականութիւնը ընդունելու {ամեն} մի բարեմիտ խորհուրդ, իւր տպարանից այս կամ այն թե

, որ մի քանի մարդիկ դուրս գային ու ճանապարհորդէին {ամեն} աշխարհ, ուր գտանւում էր Հայոց ազգ եւ այնտեղ ամեն

ցանել նորան մեր ազգի անդամներին, որոնց չեմ կարող {ամեն} մինին առանձին առանձին նամակ գրել, թող որ շատերի

նգ մի անգամ, մինչդեռ հացը եւ ապրուստը հարկաւոր է {ամեն} անգամ: Ֆրանսայի մէջ՝ Լիոն քաղաքում, նոյնպ

ժամանակ. առայժմ այսչափ միայն, որ անգլիական ազգը {ամեն} ազգից աղքատ է եւ ամեն ազգից աւելի վտանգի ենթակայ

փ միայն, որ անգլիական ազգը ամեն ազգից աղքատ է եւ {ամեն} ազգից աւելի վտանգի ենթակայ: " Ինչպէ՞ս ", -

լացի լինել: Հողը պատկանում է հասարակութեան, որի {ամեն} մի անդամ հաւասար իրաւունք ունի հաւասար քանակութեա

ղբայրութիւն"։ - Կեցցէ՛, կեցցէ՛, - հնչեցին {ամեն} կողմից բիւրաւոր արձագանք: Պատնէշներ շինեցին

մեզ ազատ, հանդերձ մեր հողով, եւ ահա վերջացած է {ամեն} բան: Մեք չկամինք մնալ, այսուհետեւ, այն յարաբեր

այնչափ սաստկանում է դրամի պակասութիւնը, որչափ որ {ամեն} կողմից ոսկի եւ արծաթ է դուրս բերւում երկրագունդից

րամի պակասութիւնը երեւութական է, որովհետեւ այսօր {ամեն} մարդու մօտ աւելի դրամ կայ, քան թէ սորանից տասն տ

րի իւր մեքենական աշխատութեան վարձով, մինչ եւ այն {ամեն} ժամանակ չէ կարող գտանել, կարելի՞ է հարստութիւն,

ու: Երեք ու կէս նաւ՝ բացի ծովագնացութենից ուրիշ {ամեն} բանի պիտանի, մի քանի հազար քաղցած ու մերկ զինուո

այ մէջտեղում, քանզի պէտք կայ, քանզի հացի խնդիրը {ամեն} րոպէ բաղխում է նորա դուռը: Եւ մի այդպիսի վատաբաղ

ւ չէ կարող օրինակ դառնալ ընդհանուրին: Այսօր {ամեն} մարդ աշխատում է վաճառական դառնալ, նա հաւատում է

, իւր սովորութիւնքը, իւր աւանդութիւնքը... Նորա {ամեն} մի սեպհականը սուրբ է նորան, եւ վա՛յ միւսին, որ

բերում նորան երջանկութիւն եւ հանգիստ կեանք, եթէ {ամեն} մինը այդ եղջերուաքաղ փառքերից գնւում են սոսկալի հ

քշելու համար, ներքին պարտք է հրատարակում նա, եւ {ամեն} մարդ առանց երկբայութեան, իբրեւ մի ապահով տեղ դնո

Եւրոպական հաւասարակշիռը հանեցին մէջտեղ: Եւ այսօր {ամեն} կառավարութիւն իւր կշռով կշռում է այս հաւասարութիւ

ետի դանակին եւ կշեռքին է յանձնուած: Մինչեւ այսօր {ամեն} յարձակում եւ ամեն պաշտպանութիւն այս հաւասարակշռի

ռքին է յանձնուած: Մինչեւ այսօր ամեն յարձակում եւ {ամեն} պաշտպանութիւն այս հաւասարակշռի անունով յառաջացաւ

Վնասակար եւ անիրաւ է այնպիսի ազգութիւնը, որ {ամեն} ուրիշ զոհում է իւր կեանքին. ազգութիւն չէ այն, ա

եալ կը խօսինք նորա հետ այս խնդիրների վերայ եւ մեր {ամեն} ճիգը կը թափենք աւելի մշակել եւ աւելի կերպարանագոր

- Եթէ հանգամանքները մեզ հնազանդուէին, եթէ մեք {ամեն} բան մեր կամեցածի պէս կարողանայինք շինել, եթէ տես

, դեռեւս ինչ ութիւն: Մեք չենք կարող նոցանից {ամեն} մինին պատասխան տալ. ո՛չ թէ ասելիք չունինք, այլ

վերայ: Նա մի նոր տեսակ դպրոց է, ուր ուսանում են {ամեն} հասակի մարդիկ: Նա ուսուցանում է գեղեցիկ հայախօսո

թած արարչէն թողութիւն մեղաց եւ փրկութիւն հոգւոյ, {ամեն} ։ Քսան հազար ռուպլի, վերոյ տասն եւ ինն հատո

էնց որ սկսեն կարդալ: Իրօք որ, ծիծաղելի է. միթէ {ամեն} մարդ, որ երկու ոտքով կաղում-կակազում է, դրախտի

, մեզ արդէն բախտաւոր կը համարենք: Ա. ԱՌԱՒՕՏԵԱՆ {Ամեն} առտու, թօթափած Քունն աչքերից ` գեղատես Երազներ

հրեշտակը մի՞թէ Օրէնքն այս յարգող ջատագովը չէ. {Ամեն} փակ դուռը բաց է անում նա, Որ իր ետեւից եկողը վս

րկինքն ի վեր ծուխն ու բոց: Շուրջ ` կենդանիքն այն {ամեն} Կրակի տեսքից խրտնելով, Մասն են առնում - ասում են

՞մ խոստացել Սիրել սիրով կատարեալ ` Աստծուն եւ այն {ամեն} բան, Որոնց ինքն է հեղինակ Եւ սկիզբը գոյութեան.

Եւ սերովբէն, որ գիտեր Մարդու սրտի շինուածքը, Եւ {ամեն} ինչ տեսնում էր Նրա անվրէպ սուր աչքը ` Դողդողում է

ռող յՈրդւոյ անճառաբար ", սխալի յոյժ. զի այսոքիկ {ամեն} այն ո՛չ ցուցանեն զմշտնջենաւոր ծագումն կամ առաքում

ատ միլիոն մը տարի առաջ այս բաներս չկային բնաւ"։ {Ամեն} այն գիր, որ ուսուցանէ զհաւատոյս, պարտի դրականապ

, զայդմանէ ունիմք զհաւաստի վկայութիւնիս: Այսոքիկ {ամեն} այն հարցմունք գիտութեամբ առաջարկեալ լինին յԱյվազո

կութեանց նոցա, ուսանելով ընդ նմին լռելեայն, եթէ {ամեն} այն օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ յառաջնորդս, իսկ այլ

յն օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ յառաջնորդս, իսկ այլն {ամեն} այն, վարկպարազի եւ եթ կանոնադրութիւն, տուեալ յի

՝ բանդ գործդ ձգել անտէր։ Ի՞նչ հարկաւոր միշտ {ամեն} օր՝ նոր նոր բաներ մտքէդ հանել, Կամ առաջվան

էն դու միշտ վե՛ր ես՝ իմ խելքով՝ Զերէ փողով {ամեն} բանը կը լըմըննայ աշխարհիս, Բայց ուսումով,

ններ։ ԿԵԱՆՔ. Կեանք երջանիկ, քեզ {ամեն} մարդ Չի ճանաչիլ պարզ աչքով, Միշտ չարաչ

ման դնել Կեանքի այս երջանկութեան, Երբ {ամեն} օր կրկնվում է Իմ տանը այս տեսարան։

մ քընարիս Թշնամի են միշտ անհաշտ։ {Ամեն} մինը դանակ ձեռին Աշխատում է անհանգիս Իմ

մեզ համար միշտ բարեկամ, Կարեկից ու վշտալի {ամեն} վայրկեան, ամեն ժամ. Թէեւ ամենայն րոպէ մեր

բարեկամ, Կարեկից ու վշտալի ամեն վայրկեան, {ամեն} ժամ. Թէեւ ամենայն րոպէ մեր տիրութեան ժամերո

ամենայն րոպէ մեր տիրութեան ժամերում Մխիթարէր {ամեն} կերպ՝ արտասուքը աչքերում. Թէեւ յաջող ժամա

արժան ընտիր ժառանգ Իմ հոգին քեզ կ՚առաջնորդէ {ամեն} բանում. Նիկողոսը ասէր, թ. Եւրոպ չի՛ք մէջ

ակ հասկանայ, Թնդայ, թնդացնէ Հողագունդ {ամեն}. Թող պատկառանօք Մեզ վերայ ասեն.

ուց, իմ ընկեր, Բայց դու այժմ մտքիս մէջ ես {ամեն} ժամ, Ազնուաբար չվարուեցար այս անգամ.

վատնեցի. Իմ պարզամտութեամբ Ես աշխարհ {ամեն} ` Իմ պէս կարծեցի. Է՛հ, քարը ձեր գլխ

ն, Իւր ծանր հայեացքով աշխարհի վերայ, {Ամեն} բան ընկաւ մտածութեան տակ, Րոպէ չմնաց ազատ

ն աչքի ուրախ, գեղեցիկ։ Բնութիւնն իւր {ամեն} գեղեցիկ ձիրքեր Զեղխօրէն այստեղ անխնայ թափել

Շրջում եմ անտուն եւ միշտ անկայան։ {Ամեն} մի հայի չար վարք ու բարքեր, Զարկեցին սրտիս

վ մեր ազգի ներկայ վիճակին. ընդհանրապէս եւ անխտիր {ամեն} բանի հետ գործ ունեցող օրագիրը բնականաբար պիտի եւ

կշտամբանքի մի բաժինն էլ ուղղակի ինձ էր հասնում։ {Ամեն} այսպիսի դիպուածներում (երբեմն պատահում էր որ հին

որ անշուշտ պէտք էին հիմնաւոր եւ կանոնաւոր կերպով {ամեն} բանի վրայ խօսելու համար, երբ " Հիւսիսափայլի " գր

իր իրաւունքը եւ սուրբ է։ Որքան նեղանում ենք, որ {ամեն} քայլափոխ ստիպուած ենք ծանօթաբանել, որպէս եւ այստ

նութիւնքը զանազան հեղինակների եւ զանազան ազգերի։ {Ամեն} մի ընտիր վաստակ, ինչ լեզուով եւս լինի գրուած, ա

նադատական վերլուծությունները, վերլուծությունները {ամեն} մի բանավիճային երանգի պահպանումով եւ մտավոր կարգի

յուրաքանչյուր գործի: Ամսագիրը լույս կտեսնի {ամեն} ամիս, առանձին գրքերով, 8-10 ութածալ տպագրական թ

ն է, որ պիտի յարմարուի կեանքի որպիսութեանը։ {Ամեն} մարդ գիտէ, որ Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրե

րեհոգի, որ չկամի երբէք համարել իւր խօսելու ոճը " {ամեն} տեղ զուտ ոսկի, այլ հոգով չափ պատրաստ էր ուսանել

. Պ. Բ., 1861. Քաղուածք եւ մտածութիւնք " {Ամեն} փիլիսոփայութիւն ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ նորա ժամանա

մարդկային անձին սրբութիւնը. հomo res sacra... " {ամեն} մարդ ազնիւ է, որովհետեւ առաջանում է աստուծուց.

ն նորա անդունդի մէջ: Այսպէս, տեսանելով մեր անձը {ամեն} կողմից պաշարուած եւ օրհասի գրկի մէջ, արտասուալից

մնայի քեզանից, բայց դժնդակ բախտը հալածում է ինձ {ամեն} տեղ: Ես քեզանից մարմնով միայն հեռանում եմ, հոգ

զօրը, չէ՛ կարելի նորա տունը կողոպտել, ուստի իւր {ամեն} այն զօրութիւնքը ուղղեցրեց դէպի այդ կէտը: Նորան փ

ուսումնարաններում մեծաքայլ յառաջ են գնում, նոցայ {ամեն} մէկը տարաբախտ Հռոմի համար մի բարեբախտութեան եւ լո

տանելու պատճառը, նոյնպէս եւ նորա հրաժարման: Այս {ամեն} տեղափոխութիւններից յետոյ գործարանը նմանում էր մի

մարտութեան հետեւող եւ անկարգութեան վրէժխնդիր, եւ {ամեն} այն պակասութեան յանդիմանող անձն է: Տարաբախտ ճշմա

որ կարդինալը նորան լաւ աչքով չէ նայում, պարտ էր {ամեն} կողմից աշխատել ծառայողներին գոնէ իւր անձը սիրելի

օնը անարժանութեամբ գործարանում ու պահելու համար, {ամեն} ոխերիմ թշնամի էր նախկին վերակացուին, եւ որին հար

ականներից մարգարիտը եւ պատուական հանդերձները, որ {ամեն} երեւելի մարդոց մէջ երեւելի եւ պայծառ երեւին, այս

իները, նահատակների մատուռները եւ ուսումնարանները {ամեն} ժամանակ խնդացին եւ ուրախացան նորանով. նորան լսող

յիշելով Պաւղոսի խօսքը, թէ. " Թո՛ղ աստուածասէրքը {ամեն} ժամանակ այնպէս ապրին, որ նոցա խիղճը չտանջէ նորան

ուշացնելով առաքեալիներին, պատուիրում էր, թէ երբ {ամեն} ինչ որ հարկն է կատարէք, ասացէ՛ք, թէ անպիտան ծառ

ւծու հաւատքին առաւե՛լ մօտ ծանօթ), ինչպէս եւ քո {ամեն} նախնիքը։ Իսկ ե՛ս՝ անպիտա՛նս, թէպէտեւ Տիրոջդ առ

մ է, խմում"։ Բացի սորանից, " պահք չպահո՛ղ եւ {ամեն} ժամանակ կերակուր ուտող " անուանելով, նախատո՛ւմ է

ւթեան պատճառով մեղք է գործում, ինչպէս եւ ես, որ {ամեն} մարդերից էլ մեղաւո՛ր եմ. բայց մեղքը մե՛ղք չէ ասե

եզ աւանդեցին, ինչպէս արդա՛ր եւ հոգեսէ՛ր հայրեր՝ {ամեն} յիմար մարդոց օգտի մասին հոգալով։ Որոնց գրուածքը

՝ իմ անարժանութեան պատճառով) սո՛ւրբ, անարա՛տ եւ {ամեն} մեղքից ազատ Հայոց այդ ուսուցիչքը, թող թէ մեծ մեծ

հոգու իմ վարդապետութեան խօսքերի մասին. եւ ինչ որ {ամեն} մինը լսել են, առանց իրենց հոգին պարտաւորելու թող

էլ սիրում էին Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ եւ {ամեն} հարկաւոր բաներ նուիրելով, որոնցից ամեն մէկի տուա

նծաներ եւ ամեն հարկաւոր բաներ նուիրելով, որոնցից {ամեն} մէկի տուածը յայտնի էր եւ գրով մնաց վանքում. եւ ճ

, քան թէ վանքի ամբարի մէջ։ Բայց ես, մեղուի նման {ամեն} կողմից բերելով, կարողանում էի հոգալ եւ՛ վատնողնե

մ բան չունէի"։ Եթէ բոլոր կահ կարասիքի կողմից եւ {ամեն} հարկաւոր եղած բաներով, երկու հարիւր տարուց շինու

Տէրդ գիտնար եւ ինձանից համար պահանջած լինէր, որ {ամեն} բան մանրամասն քեզ յայտնուէր, այն ժամանակ կ'իմացո

ռող մտքիդ ընդունելի երեւի, խնդրում եմ Տիրոջիցդ, {ամեն} բանից առաջ այդ բանը քննել, եւ ճիշդ տեղեկանալով,

մե՛ծ ամփութութեամբ։ Քրիստոս Փրկիչը բարձր ձայնով {ամեն} օր մեղաւորներ է կանչում. " Ինձ մօտ եկէ՛ք, ամեն

ամեն օր մեղաւորներ է կանչում. " Ինձ մօտ եկէ՛ք, {ամեն} հոգնածներ եւ ո՛վ որ ծանր բեռներ ունի, եւ ես կը հ

ձ, նորա կայծերը, կրակի բոցի կայծեր են, որոնցից {ամեն} մէկը դէպի բարին գործ դնողներին մտցնում է արքայութ

օր եւ ժամէ ժամ վտանգով ընդունելով՝ համբերում էի {ամեն} բանի հարկից լինելով ստիպուած։ Պատճառ, որպէս ամո

կը հալածէք, որ ձեր վրայ գայ երկրի երեսը թափուած {ամեն} արդար արիւն, արդար Աբէլի արիւնից սկսած մինչեւ Բա

երկիւղով հասկանայ, թէ այդ խօսքը վերաբերում է այն {ամեն} մարդոց, որոնք նոյնտեսակ գործեր կը գործեն։ Համար

րամիտ մարդու։ Եւ քո իսկ ամենասքանչ անձինդ, որից {ամեն} մեծ կամ փոքր մարդու, որ կան Հայոց մէջ հասել է մե

մէջ, որ մենք ուրիշ գրքերից ենք առած։ Չկամենալով {ամեն} անգամ կրկնել, թէ մեր գործ դրած այս կամ այն գիրքը

որ այժմ անուանի Նոր քաղաք"։ Այս խօսքերից յետոյ {ամեն} ուրիշ վկայութիւնք աւելորդ են Նոր քաղաքի եւ Վաղարշ

եւ զէնքով ջնջել եւ անհետացնել յաւիտեանս յաւիտենից {ամեն} բան, որ կարող էր յիշեցնել կռապաշտութիւնը, այդ ա

բէթը, մեր այսօրուայ Ս. Էջմիածնի գմբէթը լինելը, {ամեն} հարցնողի կարող է պատմել Էջմիածնի նաեւ վերջին մոնթ

փոքր այս կարծիքը, որ գո՛նէ հինգ հարիւր տարի է, {ամեն} հեղինակ, իր նախորդներից փոխ առնելով, կրկնում է

ս եւ կա՛ր էլ մի ուրիշ մարդ՝ Ղազարիկ կոչուած, որ {ամեն} իրաւունքով զգուշացնում է Հ. Մ. Չամչեանը չշփոթել

ռնալով, միայն այս առնունք, որ ինքը՝ Փարպեցին, {ամեն} ուրիշից լաւ կարող էր իմանալ, թէ ո՛ւմ աշակերտ է ի

գլխարկից սկսած մինչեւ օթոցը (փռուածք, խալիչայ) {ամեն} բան նշանակելով, մեր թարգմանութեան մէջ բնագրի խօս

մեզ, որ այսպիսի մանրամասն ծանօթութիւնք ենք դնում {ամեն} քայլափոխ. նոքա ազա՛տ են չկարդալ. մենք հասարակ ժ

ածելու, որպէս գրչի սխալ, նո՛յնքան իրաւունք ունի {ամեն} մարդ յատուկ անուն Գէթ ի հալածեալ նախդիրը պաշտպանե

եւ նոյն դերանունները ուղղականում միայն եւ անխտիր {ամեն} բանի տեղ գործածուելով, չունին միւս հոլովները։ Ս

ջ։ " Շնորհազարդ սուրբ հայրապետ " ասում է Մաշտոցը {ամեն} եպիսկոպոսի, եւ այս տողերը գրել է Սուրբ Յովհան Մա

ը-թաց լինել. բայց նոր լեզուն ունի թրչվել բայը, որ {ամեն} տեղ հասկանալի է, ուստի եւ աւելորդ է գործ դնել թաց

ւում կրաւորականի գաղափար։ Շատ մարդիկ, որ {ամեն} բան չափում են հին լեզուի չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբր

քարակառոյց գմբէթը։ Այն պարոնները, որոնք {ամեն} ստութեան երկրպագում են, միայն թէ ճշմարտութեան երե

ցա նման արատներ, որով զրահաւորուիլ հարկադրւում է {ամեն} մի ստրուկ մարդ, իւր գոյքը եւ բարեկենդանութիւնը մ

ն ձրիաբար կարող է այժմ մասնակից լինել մարդկութեան {ամեն} մի անդամը, արիւնի գին արժէ Եւրոպային։ Սա ամբողջ

րութեամբ ենթարկուեցաւ նա պապական լուծի տակ։ Նորա {ամեն} մի քաջալերական խօսքերից, որ տալիս է իւր աշակերտն

րի համար, որի վերին աստիճանի կարօտութիւնը զգալի է {ամեն} մի Քրիստոնեայ մարդու համար, թէեւ գանգատում էր ապա

եզուէ ի նորն եւ հասկանալին ժողովրդեան: [Զայսպիսի {ամեն} հարկաւոր] հոգաբարձութիւն [ոչ ուրեք տեսանիմք առ ի

յաւուրս Արամայ նահապետի իւրոյ հրովարտակ առնէր ընդ {ամեն} այն սահմանս պետութեան Հայկականաւ վարել լեզուախօսո

ի հինգերորդ նուիրական դարու ոչ ամէն ոք Եղիշէր ոչ {ամեն} ոք Խորենացի եւ այլն. այլ գտան եւ այնպիսիք՝ որք

յաշխարհաբառն զտառն զ որպէս հայցականացուցիչ, զոր {ամեն} ուրեք տեսանեմք ի տետրակս պարոն Զմիւռնացւոյն։

ւսուցանել, որ ազգի մէջ երեւցած ամէն մի երեւոյթ, {ամեն} մի իրողութիւն վերաբերութիւն ունի ազգին, եւ ազգի

արտել ոչ թէ միայն յանցանք չէ, այլ առաքինութիւն: {Ամեն} այն ազգային անդամ ինչ չափով պարտական էր սիրել իւր

Մատենախօսութիւն)... Գինի խմելու ժամանակ {ամեն} տեղ գործ են ածում եւ շատ անգամ էլ որպէս եախշի եօլ

ծանօթաբանութեան, քան թէ եաքըշի օլը, որ ձախողակի {ամեն} հայի յատնի է թէ՛ ուղիղ, թէ՛ սխալ հասկացողութեամբ

ւելի թեթեւ հանգամանաց մէջ։ Անցքի կատաստրօֆը, որ {ամեն} իրաւունքով պահանջում է հեղինակից աւելի հմտութիւն

քերի տակ աւերվել է եւ այդ հազար տարիների միջոցում {ամեն} մեր լեզուի մօտից անց կացող թուրք, թաթար, արաբաց

մօտ է կատարելութեան գաղափարին. քա՛ւ լիցի։ Մենք {ամեն} օր ուսանում ենք նոր լեզուն, ամեն օր մշակում ենք

ա՛ւ լիցի։ Մենք ամեն օր ուսանում ենք նոր լեզուն, {ամեն} օր մշակում ենք, որքան մեր խելքը զօրում է. սորան

ուգապէս, դորան դրական ապացոյց չկայ, մանաւանդ թէ {ամեն} քայլափոխ հակառակ վկայութիւնք եմ տեսնում։ Եթէ գիտ

ակ նորա ծայրին կպչում է ը տառը, որով փարատվում է {ամեն} մթութիւն։ Ուզելով ասել՝ ձեռքերը ներկի մէջ են,

ց պիտի պահանջել, բայց մենք աւելի աչքի երեւցող եւ {ամեն} մարդու հասկանալի մէկ պատճառը միայն դնենք։ Նոր լե

ց կարգումն է, որ ժողովուրդը կորուցել է։ Մենք {ամեն} քայլափոխի մէջ տեսնում ենք հին ձեւերի ազդեցութիւնը

շխատենք մի քանի բան հանդէս հանել, խորհուրդ տալով {ամեն} հայի, որ առնու այդ գիրքը եւ ինքը կարդայ, որովհե

ն, եւ 1300 տարի է, որ թխուած է, իսկ նոր լեզուն {ամեն} օր եփւում է, ջերմ է եւ սննդարար. ուստի սորանով

ատենագրութիւնը չլինի նոր լեզուով, սուտ է եւ զուր {ամեն} ջանք ու վաստակ ազգը լուսաւորելու։ Հին լեզուով ոչ

միշտ հայոց մանուկը կը լինի օտարի հացի մուրացկան, {ամեն} օր դռնէդուռ մա գալով՝ կը յագեցուցանէ սորանից եւ

ոչ մի խօսք պակսեցնում կամ այլայլում. այլ լեզուի {ամեն} շարժողութիւնը, դէպի որ կողմը եւ լինի, լինում է

տճառի, որովհետեւ եւ տեսանելի առարկաների մէջ, որ {ամեն} օր մեր աչքի առջեւն են, շարժողութիւնը ինքը պատճառ

, նորա մշակութիւնը եւ նորան ծաղկեցնելը պիտի լինի {ամեն} խելքը գլխին մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը պիտի ն

ուած բարի ճամփայ տայ։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող իր {ամեն} բանը ուրանալ եւ նորա սիրականի ետեւից վազել, ինչպ

չ դրական գեղեցիկ կայ եւ ո՛չ դրական գեղեցկութիւն. {ամեն} բան կախւում է այն կէտից, ինչ կէտից նայում ես առա

ից, սովորութիւնից եւ հասկացողութիւնից, ուստի եւ {ամեն} օր փոփոխութեան է ենթարկւում։ Անցեալ տարուայ գեղե

գեղասիրութեան քաղցը, բայց ոչ պէտքերի քաղցը, եւ {ամեն} բանից առաջ եթէ մենք պէտքի քաղցը չկշտացնենք, մեր

նախնի մայրերը, որոնց պատկերքը եւ արձանները դուք {ամեն} օր տեսնում էք Վատիկանում։ Տեսէք, մինչեւ անգամ Մ

զդեցութիւն չունէին մի խումբ իսրայէլի վրայ, որ նա {ամեն} օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշափելի աստուածները, եթէ այս

։ Լա՞ւ է եղել, վա՞տ է եղել, խնդիրը այդ չէ։ {Ամեն} մարդ գիտէ, որ այդ սոսկալի տարաբաղդութիւնք էին,

ովեանը։ Եւ արդարեւ, բանը Աստուած է, արդարեւ {ամեն} բան նորանով է եղել, նորանով է լինում եւ պիտի լին

շափում է, ճաշակում է, հոտոտում է, հետեւաբար եւ {ամեն} վայրկեան արտաքին աշխարհի տպաւորութիւնքը թափւում ե

ով լարելով։ Արդէն ըստ ինքեան արժանի է յարգութեան {ամեն} մարդ, որ առանց վարագուրելու եւ կեղծաւորուելու պա

ակ է հանում իր իմացական կարողութեան արդիւնքը։ Եւ {ամեն} այդպիսի մարդ, թէեւ լինէր սխալուած, այնուամենայն

ւորութիւնը, եւ ազգութիւնը չքացած էր։ Այնուհետեւ {ամեն} բան ընկնում է բնութեան վերլուծիչ ազդեցութեան տակ

նման զոյգ ոտքով այստեղից այնտեղ ոստելով եւ, այս {ամեն} սքանչելի յատկութեններով, դեռ խօսել լոկ առտնին խո

մ ակը տալիս։ Կենդանի լեզուն հոսանուտ մի բան է եւ {ամեն} օր փոփոխութեան տակ։ Մենք մեր կարճ կեանքում եւ մե

վելի գեղեցիկը, մարդ արարածը չի հրաժարվի նույնիսկ {ամենաայլանդակ} կնոջից միայն այն պատճառաբանությամբ, թե Վատիկանի

համար նստում են Նախիջեւանից եկաւորքը: Վանքի {ամենաբազմամարդ} օրը է Վարդավառի կիւրակէն եւ երկուշաբաթին. հարիւր

անքը (եթե կարելի է այսպես արտահայտվել) հաղորդես {ամենաբարի} Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային: Ես շատ հաճախ եմ մտած

լ Հ. Գ. Անանիան հաջողությամբ կարող է խնդրել {ամենաբարի} Մարիա Նիկոլաեւնային, որ նա օժանդակի այդ բարի գոր

մինչեւ անգամ, թէ ի՛նչ է ինքը, ի՛նչ պաշտօն ունի {ամենաբարի} բնութեան գոգում կատարելու, մինչեւ ո՞ւր հասնում է

սկ միւս կէսին աղքատութեան եւ ստրկութեան սանդուղքի {ամենաբարձր} աստիճանին վերայ ոտք կոխելու... Այս բոլորը պ

ցան դէպի երկինք իմ ջերմեռանդ աղօթքի խունկերը, եւ {Ամենաբարձրեալը} գթացաւ իմ վերայ: Մի երեկոյ երկար մտածութեննե

աւ շուտով, հալածեց իւր յաջորդը եւ խեղացուց նորան {ամենագարշելի} կերպով։ Պատմութեան թերթի մի երեսի վերայ կարդում

դ պառաւների մէջ կան դեռեւս բաւական Թաթարի ձեւեր: {Ամենագեղեցիկը} եւ ամենալաւը այս սովորութեններից է այն, որ օրիոր

կութեամբ լրացեալ, երկայն օրեր բարեմաղթելու է մեր {ամենագթած} ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՆԻԿՈԼԱԵՒԻՉ Կայսեր, որովհետեւ ՍՈՑԱ շնոր

ՄԵՔ ոչ թէ միայն ընդունել ձեզ՝ ամենեքեանքդ, ՄԵՐ {ամենագթած} հովանաւորութեան տակ, եւ որպէս ամենասիրելի զաւակն

օնի՝ օր մի ի միոյն տարոջ տէր ողորմեա հայցելով առ {ամենագթած} արարչէն թողութիւն մեղաց եւ փրկութիւն հոգւոյ, ամե

Լեզուն որեւէ ուսմունք, այսինքն՝ դոկտրինա, չէ. {ամենագռեհիկ} ուսմունքը կարելի է անցկացնել եւ նա, նայած իր որա

ախընթաց գլխումը։ Մարդկութեան տառապանքը, այն {ամենադառն} փորձերը, որ հազարաւոր տարիներով կատարել է նա՝ ի

ց, որի գործելու ժամանակը համարել էինք մեր կեանքի {ամենաերջանիկ} րոպէներից մինը: Բայց ո՛ւր էին այս մտածութիւն

ուէլի երեսի վերայով: Այս խեղճ մարդը դարձել էր մի {ամենազգաստ} ծանրաչափ - բարօմետր ազգային բաների համար, որոնց

որովհետեւ սաստիկ խառնուած լինելով պահանջում են մի {ամենազուտ} մաքրողութիւն, այդ պատճառով կրակը է մի մեծ ներգոր

ույցով: Ների՛ր, եղբայր, անհնարին է կարդալ, եւ {ամենազվարճալին} այն է, որ հրատարակիչն ինքը գիտե այդ եւ գնորդների

անկութեան ժամանակ եւս չէ յատկացած մի պնդութեամբ։ {Ամենազօրաւոր} պատասխանին, որ լսում ենք ծերունի հօր բերանից, ա

ամակս սկսեցի ծխափողից, որը սույն նամակի գրության {ամենաէական} դրդապատճառն է: Եվ այսպես, չմոռանաս ծխախոտը, գր

փկանկատ գտնվելու հետեւանքով, անհանգստացրել է նրա {ամենաթանկագին} անձը, երկրորդ՝ բողոք եղբորս արածի դեմ, առանց ի

տէր բոլոր կայքին: Այստեղ իւր գոհարների միջից մի {ամենաթանկագին} ադամանդ, շատ հազուագիւտ իւր գնովը, նուիրելով Սո

ին, խաղաղ քամին, որ հազիւ թէ շարժեցնում էր ծառի {ամենաթեթեւ} տերեւը, զովացնում էր ամառային տօթը: Մի մեծ ե

արօմետր ազգային բաների համար, որոնց եւ վերջինը, {ամենաթեթեւը} մեծ ազդեցութիւն էին գործում նորա վերայ: Մի րոպէի

այլ ազգ չմարթի լինել: Այլ այսմ ամենայնի տխուր եւ {ամենաթշուառ} վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զի չունի նա զ

ածութիւնք, որ կարգում էր ֆրանսիական թագուհիներից {ամենաթշուառը} ՝ Մարիա Անտուանետտան... Յիշատակը այս անունի մի կ

յս ոչ թե լոկ իմ՝ խոսքն է, այլ այստեղի եղածներից {ամենալավ} Վինոգրադով բժիշկը ինձ պարզապես ասաց, եւ ես օրե օ

ատրւում էր մաքուր խղճմտանքի գիտակցութեամբ, արդէն {ամենալաւ} աղբիւրն էր մխիթարութեան: Ո՛հ, արեւը շատ անգամ դ

, եւ այն այնպիսի կարգով, որ փորձով ճանաչուած էր {ամենալաւ} ։ Ի՞նչպէս կատարելագործւում է այս կերպով պատրա

ան դեռեւս բաւական Թաթարի ձեւեր: Ամենագեղեցիկը եւ {ամենալաւը} այս սովորութեններից է այն, որ օրիորդքը ծածկում ե

ում էր ահա դարձեալ պատասխանել սատանային, մինչ սա {ամենալի} բարկութեամբ վեր թռաւ գահիցը դէպի նա, կայծակներ թ

ացք տալ բանին, որ տասն եւ ինն դարու մէջ ութերորդ {ամենախաւար} դարին արձագանք եղած չլինի: Միջին դարերում, ջուր

եւ մանկունք իմ"։ Ձերդ բարձու սրբազնութեան {ամենախոնարհ} ծառայ Միքայէլ Ղազարեան Դարբնեանց 1848, ի 7

իւն, մնամք ապաստանել յօժանդակութիւն աղօթից ձերոց {ամենախոնարհ} ծառայ Ձեր Միքայել Նալբանդեանց 9 յունուարի

Ձերոյին գերազանցութեանց ողորմածագոյն տեարց {ամենախոնարհ} ծառայ Միքայէլ Լազարեան Նալբանդեանց Ի 19 հո

ացեալ աղգիս, մնամ աստուածարեալ տէրութեանդ {ամենախոնարհ} ծառայ եւ որդի Միքայէլ Նալբանդեանց յ7 Սեպտե

ծայրագոյն քահանայապետիդ սրբազնակատար հովուապետիդ {ամենախոնարհ} ծառայ եւ որդի: Լոնդոն, 20 Յունվարի 1862

որպէս էի եւ եմ Ձերոյին սրբազնակատար տէրութեան {ամենախոնարհ} ծառայ եւ որդի Մ. Նալբանդեանց 20 Հունվարի

ր հուսալու, որ ձերդ գերազանցությունը չի մերժի իմ {ամենախոնարհ} խնդիրը: Ձերդ գերազանցության, ողորմած տեր,

նդիրը: Ձերդ գերազանցության, ողորմած տեր, {ամենախոնարհ} ծառա Միքայել Նալբանդյան 1864 թիվ, փետ

խիջեւան քաղաքի 'ի Կարապետէ Հայրապետեանց՝ {ամենախոնարհ} յայտարարութիւն Զամս բազումս յառաջ քան զայ

ալով վեհափառութեան Ձեր Սրբազնակատար քահանայապետ, {ամենախոնարհ} ծառայ եւ որդի ի 14 օգոստ. 1860 ամ ի ՚

որ է Մայիսի 9, թիւն փրկչին 1799-ում: Որ եմ {ամենախոնարհ} եւ յայտնել (ձեռնա գրեալ) ծառայ Եղիա Յակոբե

մս Վեհաստիճան Հայրապետիդ: Մնամ Վեհափառութեան Ձեր {ամենախոնարհ} ծառայ եւ որդի Միքայէլ Նալբանդեանն (իմ

մէջ. այնտեղ ամենայն բան հարթ, խաղաղ, խոնարհ եւ {ամենախոնարհ}...: - Անտարակոյս, - հաստատեց վէզիրը, -

, գեղեցկախօսութիւն զոստիկանի գրականութեան, որոյ {ամենախոնարհ} յայտնութեանց ունչս առնէ այժմ, մինչ երբեմն զնոսա

Ուստի դիմեալ յուսով առ Ձերդ բարձր սրբազնութեան, {ամենախոնարհաբար} խնդրեմ առաջարկել զայսմանէ լուսաւորչական Հայոց Սիւ

զգրութիւն եւ ո՛չ իսկ զծանօթութիւն: Վասն որոյ {ամենախոնարհաբար} հայցեմ յԱտենէդ առնել վաղվաղակի զյարաբերեալն տնօրի

անէ յորոյ, վասն որոյ գտանի ոք խնդրագործ: Ես {ամենախոնարհաբար} խնդրեմ դատ առնել ընդ մէջ իմ եւ քահանային Բարսեղի

ծուղակի Բարսեղի քահանային Պոպովեան: Վասն որոյ {ամենախոնարհաբար} խնդրեմ յատէնէ այտի ո՛չ միայն առաքմամբ պատճէնի պատ

թյուն: Ուստի, դիմելով Ձերդ գերազանցությանը, {ամենախոնարհաբար} խնդրում եմ չմերժել Ձեր աջակցությունը վերոհիշյալ թ

Ալքիմիկոսք կարծում են, թէ կրակի միջնորդութեամբ, {ամենախոշոր} մետալները կարելի է յեղափոխել դէպի լաւ, այսինքն դ

րտակով պատուիրեց տալ իւրեան նոր-նոր գրեր, հին եւ {ամենախրթին} ոճերով գրած, սպիտակ թղթերի վերայ տպած, կէտադրու

նում է նորա մէջ եւ, ասես թէ տեսանելով նորա հոգու {ամենածածուկքը}, զինաթափ է առնում նորան: Խաբեբայ մարդիկ այս

Այս կոպիտ հեգնութիւն է եւ ստրկութեան շղթայի {ամենածանր} օղի մինը: Հերիք չէ նորան իմ կենդանութիւնը, նա չ

կլինի: Ուրիշ բան չունիմ գրելու. ողջ եղիք եւ {ամենակալ} աստվածը թող ձեզ հետ լինի միշտ: Եղբայր քո Մ

. կան մարդիկ, որ արդարութեամբ վաստակում են, եւ {ամենակալ} Տէրը օրհնել է նոցա վաստակը: Երբ աւարտեցի խօս

չէր, վասն զի Աստուած առաքինի էր ստեղծել նորան: {Ամենակալ} Տէրը արդա՛ր է եւ հաւասար աչքով նայում է ոչ թէ միա

ուսահատուիլ, եթէ մի բարի խորհրդի վերայ ես, թո՛ղ {ամենակալ} Տէրը լինի քեզ օգնական: - Ամենակալ Տէրը՝ Նա

ես, թո՛ղ ամենակալ Տէրը լինի քեզ օգնական: - {Ամենակալ} Տէրը՝ Նա, որ քննում է մեր բոլորի գաղտնիքը, որի

ւ Էջմիածին: Ո՛ղջ եղիր ամենայն յաջողութեամբ, {ամենակալ} Տէրը թող առաջնորդէ ձեզ ձեր վտանգաւոր ճանապարհորդո

չկայ, բայց փուշ եւ որոմ՝ բիւրաւոր։ Աղաչում ենք {ամենակալ} Տէրը սրտացաւ գործաւորներ ուղարկել, որ խնամով խլէ

ր երեսը այդպիսի մառախլապատ կերպարանքից եւ աղաչենք {Ամենակալ} Տէրը, որ մաքրէ հայկական մոլախոտեալ անդաստանը:

կացուցանում ենք ձեզ մեր հնարներին, որով օրհնել է {ամենակալ} տէրը մեր ձեռքի վաստակը"։ Մեր բարեպաշտ ազգա

ասակար անհոգութեան վերայ: Ջերմ սրտով աղաչում ենք {Ամենակալ} Տէրը, որ նա խնայելով Նախիջեւանի հասարակութեանը,

անու ջուրցն եւ խոր, Թէ յիմ վերայ հովանասցի {ամենակալ} բազուկդ Հօր: Քեւ բղխեցաւ յանապատին ջուրն ի

Մանուշակը կէս երկիւղի եւ կէս յոյսի մէջ քնեցաւ, {ամենակալ} տիրոջը յանձնելով իւր անձը: V Երեկոյեան տասն ժ

շնորհեցաւ զհետ ընթանալ նոցա, թերեւս եւ շնորհեսցի {Ամենակալ} Տեառնէ՝ եթէ հնասէրք հայոց՝ խնամ տարեալ հայկական

իրտով սիրելով ազգը, երբէք յետ չենք կենայ, որչափ {ամենակալ} տէրը կը շնորհէ մեզ կարողութիւն նոր լեզուով աւանդե

եւս անծանօթ չի մնայ ազգին, գոնէ այսուհետեւ, եթէ {ամենակալ} տէրը կը բաշխէր մեզ կարողութիւն... Ազնիւ մարդո

հանային զգուշասցին գիտութեան... զի հրեշտակ Տեառն {ամենակալի} է " (Մարգ. Մաղաք., գլ. Բ. համ. 7)։ §

կալութիւն եւ ստրկութիւն, որի գլխաւորը, Աստուծոյ {ամենակալի} երեսփոխան քարոզելով իւր անձը, նոյն պատիւը պահանջ

կ ճենճերեալ, դառնայ յառանձնութեանն վայր Աստուծոյ {Ամենակալի} թողեալ զիրսն ապաստան: Յաւուրսն յայնոսիկ Վռամշապո

, որոց պատկանին ոչխարք, տացեն թոյլ, այլ շնորհիւ {Ամենակալին} բերանք մեր բացեալ են առ ամենայն հակառակորդը ճշմար

յր, Չէ՞ իմ ուխտեալ միշտ ի սէր Վերին, {ամենակատար} Սիրել զԱստուած եւ զոր ինչ Ի նորա կալաւ

աղթութեան եւ դպրութեան փառքերով, ցուցանում էր մի {ամենակատար} եւ ամենափառաւոր յաղթող ինքնակալութիւն. այլեւ գաղ

, վերեւն էլ ասացինք, մունջը է անբան կենդանիների {ամենակատարեալը}. եթէ օրանգութանգի կամ կօրիլլի համար կայ բարոյակա

ընտրել է ինձ երեսփոխան: Այս թղթերից Ձեզ համար {ամենակարեւորը}, " Աբգար ընկերության " անունով կատարած հավատարմա

նգստանում: Այժմ, փառք աստծո, որ դու առողջ ես, {ամենակարեւորն} առողջությունն է: Դու ինձ ասում ես, որ ուրիշն

րագրած այդ բոլոր կոր գծերը, որ կետ-նպատակը տանող {ամենակարճ} ուղիղ ճանապարհից շեղվում են, հանդիսանում են հե՛ն

եմ քեզանից ածուխ գնելու համար: Այժմ, որ Աստուած {ամենակարողը} յաջողութիւն տուեց ինձ, ես պատրաստութիւն կը տեսան

ի, բոլոր արարածների վերայ, որ քարոզում էին նորա {ամենակարողութիւնը} եւ փառքը: Մարդու առաքինութիւնը եւ վատթարութի

ասել էր նա այս խօսքը, կատուն մլաւեց դարձեալ, եւ {ամենակործան} կայծակը դղրդեց Խանլը-դերէն, որ լցուած էր նոյն իս

, կարդում եմ։ Այնուհետեւ՝ ցտեսություն. մինչեւ {ամենահաճելի} տեսությունը ձեզ հետ: Գրկում եմ քեզ: Քո Մի

ց Ժառանգութեամբ Թագուհի եւ Տիրակալ: Մեր {ամենահարազատ} Արքիմանդրիտ Պետրոս Մարկոսեանին եւ բոլոր Հայադաւան

իշդ թարգմանութիւնը մայրենի լեզուով: Այս խորհրդով {ամենահարկաւոր} բաներից մինը համարեցի արձանագրել այդ Հրովարտակի բ

եցութիւն գործելով, միաբանեցնէ Հայերը մի ազգօգուտ {ամենահարկաւոր} գործի մէջ: Հաւատարիմ առնելով Ձեզ իմ անդրժելի

ք uանաթով, չիթով եւ խըսեպագրով պահանջմունս որպես {ամենահարկաւոր} թուղթքն եւ տներիս բիլսէլն, փաթեքն եւ այլն, յերկ

ծակից լինել կարդինալին հեռացն ելու գործարանից այն {ամենահարկաւոր} մարդը, եւ նորա տեղ կարգելու մի վատահամբաւ մարդ,

նորա կնիքով: - Ուրեմն քաղիր այդ մատեաններից {ամենահարկաւոր} ծանօթութիւնքը եւ համառօտապէս կը կարդաս. երբ նա կ

րոյ Իգնատիոսը, բարձելով իշի վերայ իւր գրեանքը եւ {ամենահարկաւոր} բաները, ինքը միմիայն ճանապարհ ընկաւ դէպի Փարիզ,

որոյ շատ անգամ արծաթի մեծ պակասութիւն էր զգում եւ {ամենահարկաւոր} բաների համար։ Իգնատիոսը, արծաթ տալով նորան, որ

ք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11-ին: Դա {ամենահարմար} ժամանակն է, մանավանդ, նորին գերազանցություն պ.

էրութեանց եկամուտի եւ ծախքի ցուցակները: Ահաւասիկ {ամենահարուստ} համարուած Անգլիոյ 1860 թուականի եկամուտի եւ ծախքի

ի գլխաւոր տեսչութիւնը, որ դարձաւ յետոյ Յիսուսեան {ամենահարուստ} եւ ամենամեծ Կօլլեգիում։ Կսաւիէ ուղեւորեցաւ շուտո

ւրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի զաւակ, թող լինի նա {ամենահարուստի} որդի, աճում է եւ զարգանում է առանց ամենայն դաստի

հյուսիսային լայնության, որի մոտ ընկնում է Ասիայի {ամենահեռավոր} Ցեյլոն կղզին, որից անցանելով պիտի գնանք դեպի վեր

կին մինիստրը, Սինայում հայտնաբերել է Աստվածաշնչի {ամենահին} հունական մի ձեռագիր, միայն չկարողացան ինձ ասել,

գելք չեն եւ "գլուխը ծածկած" հասկանալու, որովհետեւ {ամենահին} վկայութիւնը Աստուածաշնչից է. "Եւ Համան գնաց 'ի տո

ուծութեան վերայ: Պիտոյ է, որ Արաբացիք համարուին {ամենահին} Ալքիմիկոսք, նոցա մէջ միայն այդ գիտութեան խորհուր

նում. այդ մարդը հեղինակ է Ալքիմիայի մասին գրուած {ամենահին} աշխատութիւնների: Այդ աշխատութեններից մինի մէջ,

տեմբեր 1 Բաժին հայկական Համար 86 {Ամենահպատակ} Տէր Ձեր, անզուգական Երեւակ հանդիսի 85 Համարի ` ե

մից ուրիշներին խրախուսելու համար, որ հետեւին Ձեր {ամենահպատակ} օրինակին, յաւիտենական կամօք հաճեցաւ շնորհել Ձեզ

որը նշանը պիտի գտանէք այս ծրարի մէջ: Այո՛, {ամենահպատակ} Տէ՛ր, մեր իշխանութիւնը, շատ անգամ, պաշտօնական

եղծ յարգութեանս հաւաստիքը, որով ցանկամ մնալ {ամենահպատակ} Տէառնդ Հրամայող ծառայ (բնագրի վերայ ս

արաչար զրկանս ողորմելի անձին իմոյ: Վասն որոյ {ամենահպատակաբար} հայցեմ, եւ որպէս զի հրամայեալ լիցի տալ գործոյ

ետ Սահակեանի եւ Մկրտիչ Նազիրեանի ձեռքով տուեց ՄԵԶ {ամենահպատակագոյն} խնդիր, նոցա իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը

որ մեր հասարակության անդամն է, որ նա հայ է եւ որ {ամենահպատակորեն} օգտվում է բարձրագույնս շնորհված հրովարտակի իրավու

ցեալ ստորագրութեամբ Նախիջեւանայ քաղաքական գլխոյ, {ամենահպատակութեամբ} խնդրեմ ի սմին խնդրոյ արձակեալ Նախիջեւանայ Հայոց հ

նկէ ի սրտի աբեղայամիտ իմաստնոց հայոց զձգտողութիւն {ամենաճիգն} լինիլ ի խրթնաբանութեան, զորոյ ապացոյց՝ կարեմք ք

վիճակից մինչեւ էութեան իւրաքանչիւր առանձին կարգի {ամենաճիշտ} մանրամասնութիւնքը երեւում է այս վարդապետութիւնը:

սուսեանների նոր ցեղ՝ կանոնադրութենով եւ Լայենէզի {ամենաճիշտ} քաղաքագիտութենով զինուորուած։ Այս Յիսուսեանները

վ եւ ես պատրաստ եմ առաջին հնարավոր դեպքում լրիվ, {ամենամանրամասն}, մինչեւ վերջին կոպեկը, հաշվետվություն ներկայացն

ւ եւ ազգութեան գաղափարը հասարակաց դարձնելու համար {ամենամեծ} եւ զօրաւոր հնարներից մինն է նաեւ ազգային պատմութե

դատելու էին դուրս գալիս եւ աջ ու ձախ բրդում։ Մեր {ամենամեծ} ցանկութիւնը այն է միայն, որ միւս օրագիրքը, հեղի

աղբիւրքը, նորա պէտքերը: Այդ կեանքի բարւոքելը է {ամենամեծ} եւ ճշգրիտ փիլիսոփայութիւնը: Ստոյգ է, կան ճշ

մբ, որ միայն իւրայիններին էր սիրում եւ նոցա նաեւ {ամենամեծ} յանցանքը ծածկում. իսկ միւսերի ամենափոքրը իբրեւ ք

մասին։ Եւ մեզ թւում է, թէ այս համեմատութիւնը էր {ամենամեծ} գովասանութիւնը, որ կարող էինք տալ Փարպեցու Պատմո

էր գերմանական լեզուից Հօֆմանի " Մաքս, կամ կարիքն {ամենամեծ}, օգնութիւնը ամենամերձ " անունով գեղեցիկ գործը մե

թիւնը, որ դարձաւ յետոյ Յիսուսեան ամենահարուստ եւ {ամենամեծ} Կօլլեգիում։ Կսաւիէ ուղեւորեցաւ շուտով դէպի մարգա

ք), բայց նոցանից առաջինը իր տակ քաշել է բառերի {ամենամեծ} մասը, այնպէս, որ մնացած հինգ հոլովմունքը, միաս

, նոյնպէս կ՚անիծուի ", այս չէ՞ մինչեւ այսօր ազգի {ամենամեծ} մասի գաղափարը: Ահա միջնադարեան սքանչելի ուղղութե

ոռնալ, որ այս մարդիկը, որոնց անունը տուինք, են {ամենամեծ} բանաստեղծքը, որ երբեւիցէ ծնել են լուսնի տակ: Բն

ան, հասկացողութեան եւ ժամանակի ապակիքը վարում են {ամենամեծ} պաշտօնը, միեւնոյն բանը ցոյց են տալիս առաջ մեզ գե

դու վիճակը, այսինքն՝ մունջի արտասուելի վիճակը է {ամենամեծ} պատուհասը, որին կարող էր ենթարկուել մի մարդ։ Կո

ան է, որ մէկ առանձին առնուած հոգի, թող լինէր նա {ամենամեծը} մահկանացուներիը. այնուամենայնիւ բաւական չէ տանել

ն բան չասես, ոչ ոքին ամենեւին, ոչ թշնամու եւ ոչ {ամենամերձ} բարեկամի, այդպես հարկավոր է, մինչեւ որ ստանաս ս

Հօֆմանի " Մաքս, կամ կարիքն ամենամեծ, օգնութիւնը {ամենամերձ} " անունով գեղեցիկ գործը մեր ազգային կենդանի լեզու

ծայրը եւ սկսեց կարդալ: Թ ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ - {Ամենամռայլապատուելագունեղ} տէր, Այս ուրուականը, շնորհ ունիմ ներկայացնե

ասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնում։ Իսկ թէ ինչ {ամենամօտ} յարակցութիւն կայ Ճիզուիթների եւ Մխիթարեանց մէջ,

նչիւրոց զգործոց իւրեանց հատուսցէ: Կաթողիկոսն {ամենայն} Հայոց Ներսէս կարգեալ զայս լատին ուսուցիչ ամենայն

ամենայն Հայոց Ներսէս կարգեալ զայս լատին ուսուցիչ {ամենայն} հոգեւորաց, հրամայեաց աղա Յարութիւն Ղալուպովի էա

ուսանել զարհեստ քերականութեան: Գրէ առաքեալն. " {Ամենայն} ոք, որ ընդ իշխանութեամբ, ի հնազանդութեան կացցէ

արմատ, չունէր տալ զպտուղ ինչ: Ինչ եւ իցէ, այժմ {ամենայն} հոգեւորականք երթան առ նա, այլ ես չհանդուրժեալ,

տարուբերիմ: Խնդրեմ գրել ինձ զգիր եւ յայտնել զայն {ամենայն}, զոր յառաջնում նուագի գրութեանս գրեալ էի, եւ եթ

րժատան Պատկանով քահանայի, ի կատար հասուցեալ զայն {ամենայն}, այժմ կամիմ տպել, արդեօք կարելի՞ է առաքել զայն

Տիրացու Գէորգ Պետրոսեանն ողջոյն նուիրէ եւ {ամենայն} ընտանիք ձեր ողջ եւ առողջ են: Խնդրեմ զպատասխանին

ջի գրվածներն, եւ ես ալ հուսով եմ, որ դուք ալ իմ {ամենայն} փոշտի գրած գիրերս կստանաք, որոնց մեջն կհայտնվի ի

թող չի ցավի, նա նոցա շատ կսիրե եւ այլն: Մեր {ամենայն} ընտանյացը եւ ազգականաց, եւ հարցանողաց նվիրեմ զիմ

րտուպատշաճն յարգութեամբ, սակայն՝ ընթերցեալ զայն {ամենայն} ուշի ուշով, մատնեցայ ի վարանս, թէ վասն է՞ր հոգե

էրութեան կայսերական հրովարտակաւ ծանուցելոց ղեակ՝ {ամենայն} անձանց եւ դատաստանատանց, որով եւ եթ իւրաքանչիւր

ւ Աղքերմանոյ տէր Բաղդասարն գտանի հիւանդագին. այս {ամենայն} եղեւ ի գալստենէ փէրիին (օղուռսըզ ոտքը Բեսարաբեայ

ոնդակ նորին վեհափառութեան սրբազնագոյն կաթուղիկոսի {ամենայն} Հայոց տեառն Ներսիսի, որով բարեհաճեալ է նորին սրբ

սեանն նոյեմբերի, ի լինել սրբազնագոյն կաթուղիկոսի {ամենայն} Հայոց ի Նախիջեւան, կարգեցաւ ի վերայ հոգեւորականա

րին վեհափառութեան, ի հարկէ թէ առանց յիշելոյ զայն {ամենայն}, զորս ի վերոյ յիշեցի, այլ միայն տարօրինակ ծեքաբ

րպիսի կերպիւ մատուցեալ ի նորին վեհափառութեան զայն {ամենայն} գրութիւնս, որոց վասն կոչիմս այժմ յէջմիածին վասն

հաղորդեալ ի մերում եկեղեցւոջ, զորմէ կարեն վկայել {ամենայն} քահանայք Նախիջեւանայ բ) միշտ խոստովանեալ եւ հաղո

ոց, որոց մոռացեալ եմ զանուն, որ կարէ վկայել ըստ {ամենայն} քրիստոնէական իւրոյ խղճի գ) անընդհատ եւ առանց խտր

ացուցանելոյ զնորին կաթոլիկութիւն: Երկրորդ՝ զայն {ամենայն} գրութիւնս, զորոց նորին վեհափառութիւնն բարեհաճեալ

նորին սրբազնութեան ծայրագոյն պատրիարք կաթուղիկոսի {ամենայն} Հայոց տեառն Ներսիսի յամի 1845 (թէպէտ յօրէ անտի մ

մ ի, առաւել քան զորս չունիմ ասել ինչ, ըստ որում {ամենայն} հանգամանք գործոյն յայտնի երեւին ի վերտողեալ յայտա

կոչման եւ կամ վերադարձուցանել առ իս զվկայագիր իմ {ամենայն} ամբողջութեամբ, զի առանց կորուսանելոյ զժամանակ իմ

նչ որ եմ ես, ամեն մարդ ունի յուրյան ազատ կամքը, {ամենայն} մարդու ինչպես կամենա, այնպես ճանաչե, բայց ես այ

լավ ծակե իմ սիրտս, եւ ես իմ այս օտարությանս մեջ {ամենայն} օր նորոգեմ իմ սրտիս խոցերը, որոնց համարը աստուծո

ԳԵՈՔՉԵՅԱՆ, Ձեզ հայտնի է պատմություններից, որ {ամենայն} ազգի գրականությունը սկսանում է երգերով, առածներո

ժմուս մեր լեզվի վերանորոգության դարումը կարծես թե {ամենայն} կողմից պահվում է նույնպես այս կանոնը, ամենայն տե

թե ամենայն կողմից պահվում է նույնպես այս կանոնը, {ամենայն} տեղից լսվում են երգերի ձայներ, տեսնվում են առակն

որ մեզ եւս թույլտվություն լինի տերությունից տպել {ամենայն} ամիս հայկական օրագիր Ռուսաստանի հայերի համար: Այ

ը՝ որ այդ օրագիրը պիտի դուրս տա պ. Նազարյանցը, {ամենայն} ամիս ութածալ ութն թերթ (իմ անվամբ խնդրել չէր կար

յուսիսային փայլողություն " (Ceвepнoe cияниe) եւ {ամենայն} ամսական տետրակի վերա պիտո է տպվի որպես անունը, ն

: Խնդրեմ ասացեք տեր Գեորգին, որ այս մասին աշխատի {ամենայն} ջանքով: Լսեցի Ձեր այժմյան պաշտոնավարությունը

, որ բավական կմնաք իմ աշխատությունից, որովհետեւ {ամենայն} մաքուր խղճմտանքով գործակատար եմ գտնված։ Խնդրե

անցեց քան թե իմ երախտագիտությունը՝ հեռի փախչելով {ամենայն} արտաքին փառքից ու պատվից: Օրագրի " Հիշատակարա

ծանր բան է հրապարակով ծրագրի մեջ խայտառակվել, որ {ամենայն} տեղ գնում է եւ կմնա շատ երկար տարիներ: Թիֆլիզի մ

անից եւ նորանից, հոժարակամ պատրաստ է անտես առնել {ամենայն} ազգօգուտ գործ: Մինչեւ այս օրերս չենք ստացել ոչ մ

առողջ եւ ամառը անպատճառ այդտեղ կլինեմ, ողջ եղեք {ամենայն} հաջողությամբ: Հարազատ եղբայր քո Մ. Նալբան

) կարող էին հանձն առնուլ, գնալ եւ գործ կատարել, {ամենայն} մաքրությամբ հոգու ցանկանում ենք այնպիսուն կատարյա

տել այդ գործը: Գուցե թե ոչինչ բան կորած չէ, այլ {ամենայն} բան յուր կարգով պահպանվում է, եւ գնացողները իսկո

անապարհով: § 6. Դատաստանի, փաստաբանի եւ այլ {ամենայն} գործին վերաբերյալ բաների մասին, որ դուրս էին մեր

ցույց տալու հանձնառու ենք, մաքուր խղճմտանքով եւ {ամենայն} արդարությամբ: § 7. Եթե, ինչպես § 4 ասվեցավ

գի կեսից, որով պիտի հետ գայինք, կսկսենք երկուքս {ամենայն} ամիս ստանալ 20-ական ֆունտ, տասն ամuից ավելի մնալ

եք մեր ասածներից չկարողանանք հետ կենալ եւ որպեսզի {ամենայն} պայմանք կատարվին արդարությամբ երկու կողմից եւս յո

արակությունը չհավանի սորան, ուրեմն ցանկանում ենք {ամենայն} հաջողություն մի այլ մարդ ընտրելու: Այս նամակ

ւ ժամանակ օգտակար լինին այս գրվածքը: Ողջ եղիք {ամենայն} հաջողությամբ, մեծարողապես Ձեր Մ. Նալբանդ

ԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՍՐԲԱԶՆԱՍՈՒՐԲ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ {ԱՄԵՆԱՅՆ} ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏԻ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈ

ւորացն, որպէս ՚ի հայելւոջ, կարճ ի կարճոյ երեւին {ամենայն} մանրամասնութիւնք գործոյն, որ զեկեղեցական դրամոց

բնագրին ստորագրելով այսպէս. " Մատթէոս կաթողիկոս {ամենայն} Հայոց"։ Ըստ այսմ եւ զպատճէն ազգային եզրակաց

բնագրին ստորագրելով այսպես. " Մատթէոս կաթողիկոս {ամենայն} Հայոց"։ Յետ զայս ամ[ենայն] այսպէս հաստատելոյ

ձն առի զայն եւ զաւուրս երկուս անընդհատ աշխատ լեալ {ամենայն} հարազատութեամբ թարգմանեցի եւ զստուգութենէ թարգման

ժան իցէ պահանջել բացատրութիւնս յԱյվազովսքւոյ վասն {ամենայն} տարաձայնութեանց երեւելոց ի յայտարարութեան նորա եւ

ափառութեան տեառն Մատթէոսի աստուածարեալ կաթողիկոսի {ամենայն} Հայոց ի 14-էն այսր Հոկտեմբ. համարաւ 504, առ նոր

Շնորհս գտեալ մատուցանել զթուղթ վեհափառ հայրապետին {ամենայն} Հայոց, որպէս նա եւ զբնագիրն երեսփոխանական թղթոյ

ճանապարհի որպիսության վերա, այն ժամանակ կտեսանել {ամենայն} բան եւ կարող կլինի գիտակցաբար հասկանալ թե ո՛վ էր

թենական շինվածքների ճակատում, այդ բոլորը, առանց {ամենայն} բացառության, խորտակված են այժմուս եւ նոցա փոխանա

նոցա փոխանակ դրվում է Վ. Էմմանուելի անվանագիրը: {Ամենայն} տեղ, սկսած տերութենական շինվածքներից մինչեւ գինե

ան Անգլիոյ ի Կալկաթա: Վսեմափայլ դեսպանն, յետ {ամենայն} մանրամասնութեամբ իրազեկ լինելոյ հանգամանաց գործոյ

նաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսանելոյ գործոյն, {ամենայն} մանրամասնութեամբ տայ Ձեզ զտեղեկութիւն ի ժամու:

սացողս եւ ոյք 280 անձինք բողոքաւորք զայնմանէ զայդ {ամենայն} թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից մերոց պա

միամիտս առնել զայսմանէ զբարեմիտ ազգայինս, յորոց {ամենայն} դրութեամբ փութացին յայտնել ինձ զսրտից իւրեանց զցա

ի Լոնդոն, սկսանել զգործն, վստահ առնելով զիս եթէ {ամենայն} հանգամանք գործոյն ո՛չ լիցին յայտնի կառավարութեանն

կ ո՛վ իցէ գրեալ եւ ոյք բողոքաւորք զայնմանէ, զայդ {ամենայն} թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից թշնամեաց

դրեմ միամիտս առնել զայսմանէ զլրութիւն ազգիս, որք {ամենայն} բարեացակամութեամբ փութացին յայտնել զսրտից իւրեանց

ւ զորպէսն սկսանելոյ զգործն տայց Ձեզ զտեղեկութիւնս {ամենայն} մանրամասնութեամբ, ի ժամուն: Մեծարողապէս, մի

ն: Յայսմ, նոյնպէս, յուսամ յաջողիլ, որպէս յայլ {ամենայն} ձեռնարկս զհնդկական խնդրոյ, ցայս վայր ժամանակի:

ձեռս իցէ եւ ապա զթուղթն զայն տալ"։ Այսոքիկ {ամենայն} տեղեկութիւնք, աղբերացեալ եւ հասեալ առ իս ի պաշտօ

ապագայիցն, իսկ իմ պաշտօն եւ առաքելութիւն լրանայ {ամենայն} պարծանօք: Յուսամ, թէ զտնօրինութենէ ազգին յայ

հաստատեալ ի կարողութեան ՚ի վեհափառ կաթողիկոսէ {ամենայն} հայոց ՚ի տէր Մատթէոսէ եւ ՚ի պետութեանցն Ռուսս

Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան եւ ի վեհափառ կաթողիկոսէ {ամենայն} Հայոց ՚ի տէր Մատթէոսէ, տեսանի, զի բաց ի հանգուց

անէ զառաջինն գրէ առ Եփրեմ սրբազնակատար կաթողիկոսն {ամենայն} հայոց, Յարութիւն քահանայն Շմաւոնեան, ի Մադրասայ

սրբազան արքեպիսկոպոսն Ներսէս, որ յետոյ կաթողիկոս {ամենայն} հայոց, զնոյն իսկ զտեղեկութիւնս հասուցեալ սրբազան

եալ ըստ խղճի մտաց, գուն գործելով աճեցուցանել ըստ {ամենայն} կարի եւ յամի 1824 վախճանեալ՝ թողեալ է զայն ամենա

ենայն կարի եւ յամի 1824 վախճանեալ՝ թողեալ է զայն {ամենայն} որդւոյ իւրում Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց

ափառութեան տեառն Մատթէոսի սրբազնակատար կաթողիկոսի {ամենայն} Հայոց եւ զպատասխանատուութիւն իմ առաջի օրինացն Ռու

ւմ տեսչութեան: Իսկ թէ անյայտ իցեն Ձեզ այսոքիկ {ամենայն} կտակակատարութիւնք կամ վիճակ հրիտակացն, յայնժամ ա

անուանելոյ եւ, ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, {ամենայն} գործ սկսանի ընդ ձեռն նոցա եւ նոցա քննութեամբ եւ դ

յիւր անուն պատուէր տալ օրէնսգիտին այնմիկ, առանց {ամենայն} զանցառութեան Հոգեբարձու լինիլ գործոյն մերոյ ամենա

ենայն զանցառութեան Հոգեբարձու լինիլ գործոյն մերոյ {ամենայն} ժրութեամբ։ Պ. Բայլն, խնդրեալ յինէն զթուղթն

յարդիւնսն, համարեա՛ ի քառասուն ամաց հետէ. մինչ {ամենայն} ինչ կրկնապատիկ արժէ այժմ, քան զոր արժէր ոչ զամս

ւն, այլ իբրեւ զտասն յառաջ քան զայս: Այսոքիկ {ամենայն} պարզեսցին եւ մանրակրկիտ քննութեամբ մաղեսցին յատե

տին, յետ տալոյ Ադմինիստրատորին զհաշիւսն: Այս {ամենայն} տեղեկութիւնք վերաբերին առ մի տուն եւ առ կրպակս հա

Նախիջեւան, ընդ այնոսիկ ժամանակս, որովհետեւ այս {ամենայն} հրիտակք աւանդին ըստ թելադրութեան տէր Ստեփանոս քահ

գայնոց տեղւոյ զվերոյգրեալ գումարդ զայդ աճեցուցեալ {ամենայն} հնարաւոր կերպիւք, ի ժամ մահու իւրոյ, թողու զայն

ն, հաստատեալ ի կարողութեան ՚ի վեհափառ կաթողիկոսէ {ամենայն} Հայոց ի [տէր Մատ]թէոսէ եւ ի պետութեանցն Ռուսսիոյ

ետս արանցս այսոցիկ, կամ կտակին ու կամ հրիտակին, {ամենայն} խուզարկութիւնք իմ անցին վայրապար, աստ ի Կալկաթա

կս, հաստատեալ ի կարողութեան ի վեհափառ կաթողիկոսէ {ամենայն} Հայոց ի տէր Մատթէոսէ եւ ի Պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ

ացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի չկարեմ ես այժմ բողոքել. այս {ամենայն} ոչ կարեն մտանել ՚ի ներկայ դատ իմ, քանզի ըստ օրի

, կամ զերաշխաւոր վասն այդչափ գումարաց: Զայս {ամենայն} առեալ ի նկատի իմ կարծիք այս են, թէ յաջողիլ ինձ

ուն զօրապետէ: Լուեալ հիւպատոսին Ֆրանսիոյ ըստ {ամենայն} մանրամասնութեան զբովանդակութիւն գործոյն, խնդրեաց

ց յայտնելոյ նմա զխրատելն իմ հիւպատոսէն Ֆրանսիոյ, {ամենայն} սառնութեամբ հարցանեմ, թէ զի՞նչ արարեալ է նորա ՚ի

նաց Անգլիոյ, վաւեր է միշտ երկուք վկայիւք եւ զայս {ամենայն} անցուցեալ ՚ի գիր եւ կնքեալ ստորագրութեամբ իմով,

քան զոր չկարէ պահել եւ ՚ի դարձուցանել նորա զայն {ամենայն} առ օրէնսգէտն իմ, գործն այն բովանդակ, այն է կտա

ամբողջ հրիտակն, ոչ բաւեսցէ առ ի ծախս: Զայս {ամենայն} դնեմ ի տեսութիւն ազգին եւ, որպէս երեսփոխան նորա

անց ի պ. Խալիբեանէ յանուն իւր: Այլ մեք զայս {ամենայն} յիւրում ժամանակի ի գիր անցուցեալ, աւանդեսցուք ապ

սր ամսոյ յաղագս գործոյն ՚ի վերոյ յիշելոյ, յորում {ամենայն} մանրամասնութեամբ գրեալ կան հանգամանք, թերեւս ոչի

արիւրս վասն հրիտակին Եկատարինեայ Խօջամալեան: Այս {ամենայն} գումար պարտ ՚ի ծախիլ ի պէտս պատրաստութիւն թղթոց օ

ԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ {ԱՄԵՆԱՅՆ} ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ

նակչաց Ջուղայու, թերեւս ի ներքոյ գաւազանի: Զայս {ամենայն} խոհականութիւն վեհափառութեանդ կարէ բացերես տեսանել

, ճեղքելով զցնցոտի պատրուակս զոր սովոր է առադրել {ամենայն} ոք յանցաւոր, ոչ միայն արժա՛ն է ժառանգորդիդ հայրե

բնականս այս պարտականութիւն համարի լցեալ, այն ինչ {ամենայն} լրջութեամբ դիմեմք առ Ձեզ, հաւատալով, եթէ վեհափա

ցս յորս սակաւիկ մի եւ հեղձնումք իսպառ: Այս {ամենայն}, իրավունս տան մեզ, որպէս անդամոյ ազգի մինչ իսպա

ն զթուղթ առ Ձէնջ եթէ հաճեսջիք շնորհել: Զայդ {ամենայն} պարտ է կնքել ի մի ծրար յանուն իմ եւ առաքել ի Պետե

հետեւաբար հրաման եւ յանձնարութիւն Ձեր կատարի ըստ {ամենայն} ճշտութեան: Հաճեցարուք, վեհափառ տէ՞ր, ընդուն

ին: Զգուշացի՛ր, եղբայր, այս տողերը ես գրում եմ {ամենայն} լրջությամբ: Վերջապես, դու պիտի հասկանաս գոնե,

գալիք տոները: Ի սրտե ցանկանում եմ նրանց բոլորին {ամենայն} բարիք: Սեղմում եմ Հովհաննես եղբորս ձեռքը: Ա

Ինձ ուղարկած հանրագիտական բառարանի նմուշը ցածր է {ամենայն} միջակությունից. այդ գիտե եւ ինքը խմբագրությունն

us stibioticus-ը, ուստի խնդրում եմ գրքերն ընտրել {ամենայն} ուշադրությամբ, որպեսզի նրանք կարողանան քիչ թե շա

ներն արժանի են ամեն տեսակ գթասրտության եւ կենցաղի {ամենայն} բարելավման: Թեեւ այդ ժողովրդի կրթության ընդհանու

, երբ այնքան էին քաղաքակրթված եւ լուսավորված, որ {ամենայն} պարզությամբ հասկանում էին իրենց գործի արդարացի լի

միայն գովելի չէ, այլեւ, ինձ թվում է, արժանի է {ամենայն} պարսավանքի: Իր մտածողության ձեւով նա տանել չի կա

յան համար, որին համակրում եմ եւ ի սրտե ցանկանում {ամենայն} հաջողություն: Երբ դու գնաս Մոսկվա, խնդրեմ այ

լիի մեջ տեսնել վախենում եմ, վկա է աստված. ջերմը {ամենայն} օր հոգիս է հանում, քրտինքը, հազը եւ թուքը թիվ չ

ան էլ չկա: Ուր թողում բարոյական անախորժությունքը {ամենայն} քայլափոխ.... Բժիշկը ինձ պատվիրում է սաստիկ խա

ԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ {ԱՄԵՆԱՅՆ} ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲ

նուն դպրոցի, աղքատանոցի եւ հիվանդանոցի: Զայս {ամենայն} հրիտակս ցայսօր ժամանակի չէ մեր ստացեալ, կա՛մ 'ի

բը, որ պատահեցաւ իմ եւ Պ. Խ... մէջ, որ ընդդէմ {ամենայն} քաղաքավարութեան եկել էր իմ մօտ գիշերազգեստով (խա

ինչ կամիս խօսել, որովհետեւ հիւանդին եւ խելագարին {ամենայն} ինչ ներելի է. օրէնքի եւ պատշաճի խստութիւնը թուլա

լա՛ւ կարդա " Հիւսիսափայլը " եւ կը տեսանես, որ նա {ամենայն} կերպով նուիրուած է Հայոց ազգի ճշմարիտ օգտին եւ դա

նել եւ այդ հանդիսում. ինչ որ Աստուած ստեղծել է, {ամենայն} ինչ բարի է, եւ պիտոյ է զգուշանալ, չմեղանչել արդ

Ես լսած եմ, որ դու յիշատակարան ես պահում տանդ եւ {ամենայն} օրում պատահած կամ լսած անցքերդ գրում ես այնտեղ,

կան շարժառիթների վերայ, աշխատում էր յանձն առնուլ {ամենայն} տեսակ ցածութիւն, շողոքորթել ազգի թեթեւամիտ եւ կա

ին"։ Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում են ազգի անունը {ամենայն} եւրոպացի մարդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ

նում են, որ թագաւորէ սուտը եւ թաքնութիւնը, բայց {ամենայն} բանիմաց եւ ճշմարտասէր Հայի վերայ պարտականութիւն կ

անը եւ հոգեւորների կոպիտ, խաւարասէր հալածանքին, {ամենայն} արդարութեամբ պիտոյ է գրէր, մանաւանդ, Խորենացու

մ, ինչպէս կաւը բրուտի ձեռքում, որին սա կարող էր {ամենայն} ձեւ տալ: Երեխայն աճում է, բացւում են նորա հ

ը կը դառնայ նորա համար մի գայթակղութեան քար: {Ամենայն} բանական մարդ, թէեւ պարտական է միշտ, ճիշդ կերպով

րաստելու համար: Առանց այս հոգաբարձութեան սո՛ւտ է {ամենայն} կատարեալ եւ ընդհանուր լուսաւորութիւն մի ազգի: Զա

Ստոյգ եւ աստուածադիր դաստիարակութիւնը այն է, որ {ամենայն} ծնող կրթէ իւր որդին ազգային սեպհական դպրոցի մէջ.

ծնող կրթէ իւր որդին ազգային սեպհական դպրոցի մէջ. {ամենայն} բոյս պիտոյ է աճէ իւր հողի վերայ, ամենայն կենդանի

ի մէջ. ամենայն բոյս պիտոյ է աճէ իւր հողի վերայ, {ամենայն} կենդանի պիտոյ է ապրի իւր աշխարհում: Այդ օտար դպր

ական մարդ, որովհետեւ Աստուած աղբիւր է եւ կենտրոն {ամենայն} առաքինութեան եւ բարոյականութեան, իսկ մարդը, հար

ան միջնորդութեամբ: Որքա՛ն մեծ պարտականութիւն կայ {ամենայն} ծնողի վերայ՝ հոգաբարձու լինել իւր զաւակի դաստիար

նը նոյն չափով եւ նոյն կշռով, թշուառ է մի ծնող եւ {ամենայն} դատապարտութեան արժանի, եթէ զանցառու էր այդ սուրբ

նցառու էր այդ սուրբ պարտականութեան մասին: Եւ {ամենայն} ծնող, որ հնար ունէր դաստիարակելու եւ լուսաւորելո

ւում է երկինքը, իսկ փայլակների լոյսը ներկում էին {ամենայն} բան երբեմն մորագոյն եւ երբեմն ծծմբագոյն: Անձրեւի

այնպիսի անախորժ զգացողութիւն, որ ասէիր, թէ ահա {ամենայն} ինչ վերջացած էր նորա եւ աշխարհի մէջ, թէ մի սատակ

նը, այդ մարդու թրջուած հալաւները, որոնց վերայից {ամենայն} գոյն կորել էր, անհնարին էին կացուցանում ստուգապէ

ի նման։ Նա հանեց բոլորովին ջուր կտրած գլխարկը եւ {ամենայն} քաղաքավարութեամբ սկսեց թօթափել նորան առանձնարանիս

թաց գլխարկը աթոռի վերայ, հանեց վերարկուն, որից {ամենայն} առատութեամբ թափւում էր ջուրը, նոյնպէս թօթափեց եւ

բարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: Ի՞նչ պարտական եմ ես ազգին, {ամենայն} ծնող թող հոգս առնէ, եթէ կամի, իւր զաւակի դաստիա

թագաւորութիւնը ուղարկելու համար: Այս միջոցին {ամենայն} բան աներեւութացաւ, թնդաց երկինքը, եւ ես, այս դ

ս թափուել էր գետի նման, մահիճ, վերմակ, սփռոց՝ {ամենայն} ինչ ջուր էր դարձած: Շատ մտածեցի այս երազի վերայ

մի բան է, շատ խիստ բարոյականութեան տէր մարդ է, {ամենայն} օր նայում է Յիշատակարանիս, որ մի անպատշաճ բան չգ

ասել, սիրում եմ հին բաներ։ Ինչ պիտոյ է առնել, {ամենայն} մարդ ունի իւր համար մի սիրական բան։ Իմ սիրականը

ախիջեւանու մէջ, որին այս րոպէիս յիշեցնում եմ այն {ամենայն} մայրական գթասրտութիւնը՝ ի Տէր հանգուցեալ ԵԿԱՏԵՐԻ

ստին օրհնելու է իւր հովանաւորների յիշատակը, եւ, {ամենայն} երջանկութեամբ լրացեալ, երկայն օրեր բարեմաղթելու

իայի հողի վերայ որպէս իւր սեպհական տան մէջ՝ ազատ {ամենայն} նեղութենից: Ահա՛ այդ հրովարտակի հաւատարիմ պատճէն

՝ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ, ԿԱՅՍԵՐՈՒՀԻ եւ Ինքնակալուհի {ամենայն} Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլատիմիրու, Նով

ւեստաւորների ընկերութեանը, որպէս եւ քաղաքացիքը, {ամենայն} տնից երկու րուբլի, բայց նահանգական բնակիչքը, յա

խ սահմանւում է երեսուն դեսեատին հող, վճարելու են {ամենայն} տարի՝ իւրաքանչիւր դեսիատինի համար հինգ հինգ կոպէ

առաջին տարու համար, այլեւ սերմանացութեան համար, {ամենայն} տեսակ հացեղէն սերմեր, անասուն եւ ամենայն բան, ո

համար, ամենայն տեսակ հացեղէն սերմեր, անասուն եւ {ամենայն} բան, որ հարկաւոր էր տնտեսութեան համար եւ որ պարտ

լ տներ, խանութներ, շտեմարաններ, գործարաններ եւ {ամենայն} բան, որ ցանկալի էր նոցա, իւրեանց ծախքով, ամենե

իւրեանց ծախքով, ամենեքեան առհասարակ ազատ մնալով {ամենայն} իջեւանատուութենից աստիճանաւորների համար, բացի այ

ն վայելել մշտնջենաւոր ժամանակով եւ ժառանգաբար այն {ամենայն} իրաւունքը, որ ՄԵՐ ընդհանուր կարգադրութենների հիմ

ընդհանուր կարգադրութենների հիման վերայ վայելում է {ամենայն} կարգ՝ թագաւորութեան մէջ բնակողների, որպէս ազատ

ղաբեր այգիներ, որոնց յառաջանալուց յետոյ կարող էք {ամենայն} տեսակ խաղողի գինիք վաճառել փոքրիկ չափերով ձեր բնա

ով, կարող էիք տակառներով վաճառել. թոյլ տրուած է {ամենայն} մարդու պատրաստել ֆրանսիական արաղ, բայց ոչ դուրս

բայց ոչ դուրս տանել Ռուսսիայի ներս, մի խօսքով՝ {ամենայն} տեսակ վաստակասիրութիւնք տարածել ամեն մինի կամքի ե

ւթեամբ ՄԵՔ՝ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԱՌԱՋԻՆ, ԿԱՅՍՐ եւ Ինքնակալ {ամենայն} Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլադիմիրու, Նովգօրօ

ակ՝ Թէատրոն, Մատենադարան, Ժողովարան եւ Կլուբ: {Ամենայն} շինուածք՝ մեծ, թէ փոքր, սեպհականութիւն են մասն

սին, թէեւ շատ հեշտ ճանապարհ ունէր՝ կանոն դնելով {ամենայն} քաղաք մտանող շինականների սայլերից պահանջել մի սալ

ն յառաջադէմ է։ Այլեւ կարելի է յիշատակել այն, որ {ամենայն} տարի աշնան ժամանակ մորթւում են այդ քաղաքում բիւրա

իչ Տկաչեւ, մեր գիտնական բարեկամը, պատմած է, թէ {ամենայն} Մայիս ամսում վարսավիրայ Յովհաննէսի խանութի քամակո

գաբարձութեան վերաբերեալ բաները երկար տարիների մէջ {ամենայն} դանդաղութեամբ գլուխ բերել, իսկ այլ մարդերից պահա

եամբ գլուխ բերել, իսկ այլ մարդերից պահանջել, որ {ամենայն} բան կատարուէր իսկոյն, որպէս մի կախարդական գաւազա

մ էր, այլ, հանդարտութեամբ կատարելով իւր գործը, {ամենայն} ապահովութեամբ աշխատում էր հասանել նպատակին: Նախի

յատկական բնաւորութեններից մինն է՝ չափազանց լինել {ամենայն} բանի մէջ, մինչեւ անգամ եւ դեղերի մէջ։ Նա չկամի

բերել կազմուածքի մէջ օտար մարմիններ, չգիտէ, թէ {ամենայն} դեղ, որքան եւս օգտակար լինէր դա մի տկարութիւն բժ

նգաւոր կերպով այդքան յառաջ: Պիտոյ էր իմանալ, որ {ամենայն} ցաւի բժշկութեան մէջ, բնութիւնը գործակատար է շատ

րդ մարդիկը, որ յարակցութիւն ունէին Ռուսերի հետ, {ամենայն} կերպ աշխատում են իւրեանց Հայերէն խօսակցութեան մէջ

եւ օտարախօս ձայնով: Բացի Վարդավառից, ամառները՝ {ամենայն} կիւրակէ, պատահում են այդտեղ տասն, քսան գերդաստա

ըգ-սու (առողջարար ջուր)։ Այդ ջրով լուացւում են {ամենայն} ջերմնախտ ունեցող մարդ եւ, իւրեանց հանդերձների կտ

պէս աղախին, եւ այս է պատճառը, որ Նախիջեւանի մէջ {ամենայն} տեսակ ծառայութիւնք կատարւում են ռուս ծառաների եւ

: Վաճառականութիւնը Նախիջեւանի մէջ, որպէս եւ {ամենայն} տեղ Հայերի մէջ, չունի եւրոպական բնաւորութիւն: Ա

ն տեղ Հայերի մէջ, չունի եւրոպական բնաւորութիւն: {Ամենայն} մարդ իւր համար առանձին, մինչեւ անգամ միեւնոյն գե

ա հաշուատունքը Նախիջեւանի եւ Մարսէյլի մէջ, առանց {ամենայն} տարակուսի, ոչ թէ միայն պակաս լինելու չէին եւրոպա

կները, ապրուստը, բնակութեան վարձը, մի խօսքով՝ {ամենայն} բան թանգ է, քան թէ Նախիջեւանի մէջ։ Բայց այդ քաղ

վ, բանային մի օրինաւոր գործարան այդ բանի համար: {Ամենայն} ինչ ձեռնտու էր դիւրագին պատրաստութեանը եւ, եթէ ը

ազատուած լինելով ասիական պղտոր տեսութեններից եւ, {ամենայն} կերպով ամենայն ջանք գործ դնելով քաղաքի եւ հասարակ

վ ասիական պղտոր տեսութեններից եւ, ամենայն կերպով {ամենայն} ջանք գործ դնելով քաղաքի եւ հասարակութեան օգտի համ

շմարտութեանը, եւ նա՛ է մարդը, որ, արհամարհելով {ամենայն} ունայնութիւն, կտրիճի պէս կ'անցանէ այն նեղ եւ փշո

ամենահարուստի որդի, աճում է եւ զարգանում է առանց {ամենայն} դաստիարակութեան եւ կրթութեան, աշխարհի լուսաւորու

եթէ յօժարի ճանաչել ճշմարտութիւնը եւ, յետ դնելով {ամենայն} կոյր կամակորութիւն, սրբէ իւր վերայից անմիաբանութ

ւ չկայ միաբան գործակցութիւն մի ազգային բանի մէջ. {ամենայն} մարդ համարում է իւրեան մասնաւոր։ Նա ասում է. "

մ են քաղաքի եւ հասարակութեան օգուտը երեսի վերայ: {Ամենայն} անգամ հասարակութեան իւր տեղումը ունի իւր ձայնը եւ

ւթեան: Նախիջեւանը, մեր սիրելի Նախիջեւանը, {ամենայն} կարեկցութեան արժանի Նախիջեւանը, տեսանելով այս րո

նգ մանէթ, իսկ հասարակ ժողովուրդը տասներկու մանէթ {ամենայն} տարի ազգային գանձանակը ձգելուց: Տարակոյս չկայ,

ազգասիրութիւնը եւ վերջապէս զաւակասիրութիւնը (որ {ամենայն} անասունք եւս ունին), որ, իւր քաղաքի մէջ նստած

ս ունին), որ, իւր քաղաքի մէջ նստած, վայելելով {ամենայն} ազատութիւն ամենայն նեղութեններից, վայելելով, փա

ր քաղաքի մէջ նստած, վայելելով ամենայն ազատութիւն {ամենայն} նեղութեններից, վայելելով, փա՛ռք Աստուծոյ, Ռուս

ր մօտ լինէր ժողովրդի հոգուն եւ սրտին, այնուհետեւ {ամենայն} կարող մարդ զանազան դիպուածներում չէր խնայելու իւր

ած, թէ չեղած, այդպիսի չնչին բաներ միեւնոյն են: {Ամենայն} ողջամիտ Հայի յայտնի է, որ կամին ներկել խաժամուժ

թեան համար, եւ համարձակւում էին բազմութեան մէջ՝ {ամենայն} ամօթ ու պատկառանք յետ դրած, մեծ-մեծ խօսել, թէ հ

այժմ սուտ ազգասէրների մէջ տիրած է մի ուղղութիւն. {ամենայն} բան, որ վերաբերում էր ազգին, համարել գովելի եւ

առաջեւ որպէս առաքինութիւն եւ հեռացնեն ժողովուրդը {ամենայն} օր ճշմարիտ լուսաւորութենից, եւ մինչեւ անգամ սորա

իւրեանց կամակորութեան մէջ: Բայց այս հարցմունքին {ամենայն} ստուգութեամբ պատասխանելով՝ արդեօք բորբոքելու չէի

ձեւացուցել էին առաքինութիւն, այն ժամանակ, առանց {ամենայն} տարակուսի, այդ տեսակ ստախօս գրքերը եւ լրագիրքը ո

խ ազգասէրների ձայնի արձագանքը: Նա սովորել է լսել {ամենայն} օր գովասանութիւն, այդ պատճառով այժմեան ժամանակու

եւ զմարգարէս, եւ կարօտ չենք այն պարոններին, որ {ամենայն} րոպէ ծակում են մեր սիրտը... Այս պատճառով, ճշմար

իշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս նաեւ մեր ազգի մէջ: {Ամենայն} ժամանակ բաների նոր կարգը պատերազմ ունի հին կարգի

ելով, որ նորա անխոնջ գործակատարքը, արհամարհելով {ամենայն} արգելք եւ խափան, աշխատում են բանալ ազգի աչքը եւ

կամ գրում են, անպիտան է եւ անհասկանալի ", բայց {ամենայն} մարդ հասկացաւ, որ ընդունակութիւն եւ գործարան ուն

ուի "մէջ եւ ցոյց տալով այդ գրուածքի թերութիւնքը, {ամենայն} բարեմտութեամբ աշխատել էի օգտակար լինել նորան, փո

ութեան տակ ձգել նորա թերթերը, որովհետեւ նա ցած է {ամենայն} կրիտիկայից, բայց Պ. Իսահակեանցին առաջին անգամից

է այս խրախոյսը եւ քաջալերութիւնը. պատճառ, արդէն {ամենայն} մարդ, որ հազիւհազ թէ իմանում էր գրել, կարդալ,

իւն կամիք ներս բերել մեր ազգի մէջ, եւրոպացոց պէս {ամենայն} բանի համար ցոյց տալ ապացոյցներ եւ փաստեր: Ւ՛նչ ս

անալ Պ. Իսահակեանցից: Ցնծա՛, Շահբէ՛գ, աշխարհի {ամենայն} կողմը ճանապարհդ բաց է, պասպորտ տուողդ պատրաստ,

ին"։ Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում են ազգի անունը {ամենայն} Եւրոպացի մարդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ

մ, ըստ որում ցանկացել էիր ազատուած տեսանել նորան {ամենայն} պակասութեններից: Եւ այդ պակասութիւնքը արժանի էին

ս մանկավարժ, ստիպուած է ասիական հին սովորութեամբ {ամենայն} մարդու Աղա՛, Աղա՛ ասելով, գլուխները իւղել եւ ան

թեան վերայ, հրատարակում են իւրեանց անձը առատացած {ամենայն} բանով՝ տղայական մեծամտութեամբ տգիտանալով իւրեանց

նել։ Մի՞թէ կրթութեան հետեւանքը անսիրելութիւն է. {ամենայն} մարդ կարող է պահպանել իւր մէջ այդ աստուածային մաս

ւցէ Պ. Իսահակեանցը Պ. Դիւմայի կոմս Ֆենիքսի նման {ամենայն} բան գուշակում է՝ գործ դնելով Մեսմերի արուեստը:

ց դարեւանդից այդպիսի Մուզայք եւ նոցանից իմանում է {ամենայն} բան... Պ. Իսահակեանցը անգիտանում է, թէ որ

նդրած դպրոցները նոյնպէս ցանկալի են ինձ, որպէս եւ {ամենայն} ճշմարիտ ազգասիրի: Իսկ Թիֆլիզի հոգեւոր դպրոցը, ո

մամասնեայ թերութիւնքը, միմիայն այն ուղղութիւնը՝ {ամենայն} բան ուսուցանել օտարի լեզուով, հերիք պատճառ է, ո

ան ուսուցանել օտարի լեզուով, հերիք պատճառ է, որ {ամենայն} Հայի սիրտ օտարանայ այդ դպրոցից եւ նայի նորա վերայ

նուաստութիւնը, է Աստուծոյ ճշմարտութիւնը՝ անմասն {ամենայն} ստութենից, խարդախութենից, կեղծաւորութենից եւ այ

ն Խորենացու բերանից նորա ողբը ", կցորդել էի, թէ {ամենայն} արդարութեամբ արժա՛ն էր, որ Խորենացին գրէր, որով

վերադառնալով Ալեքսանդրիայից, տեսել էր Հայաստանի {ամենայն} բանը գլխիվայր, եւ, ապացուցանելու համար, թէ Խոր

ւմ այս եւ գալոց տարու համար: - Եւ այդ բաները {ամենայն} տասներկու տարու մէջ միանգամ պիտի կրկնուին, այնպէ

առնել, այսպիսի Բէգզադէների պարտական ենք ցոյց տալ {ամենայն} մարդկային կարեկցութիւն՝ առանց զզուելու եւ յետ քա

ին դադարեցնել պատիժը, բայց կոմսը յայտնում է, թէ {ամենայն} բան վերջացած էր արդէն: Այնուհետեւ ձայն է տալ

ր անփորձ ծնանի մանուկը: Որովհետեւ աշխարհի երեսին {ամենայն} բան լինում է մեր ցանկութեան հակառակ, եւ ինչ բան

վանդակութիւնը: Առհասարակ, շատ թոյլ բան եւ զուրկ {ամենայն} բանաստեղծական ճարտարութենից. ասես թէ դորա հեղինա

դորա հեղինակը հարկադրանքով գրել է այդ գործը: Նա {ամենայն} տեղ, ամենայն րոպէ զանազան ազգասիրական խօսքերով ա

հարկադրանքով գրել է այդ գործը: Նա ամենայն տեղ, {ամենայն} րոպէ զանազան ազգասիրական խօսքերով աշխատում է վարա

իական աշխարհի մէջ, ուր կին մարդը, զուրկ լինելով {ամենայն} իրաւունքից ընկերական կենցաղավարութեան մէջ, իհարկ

ի հատ աւազը կորած չէ սարի ահագին կազմուածքի մէջ, {ամենայն} կայծ կարող է բորբոքել մի կրակ, եթէ ձեռնտու լինին

ընկնէին Յիշատակարանիս մէջ: Իսկ Յիշատակարան ձգել {ամենայն} բան, նոյնպէս չեմ կարող, ըստ որում, ինչպէս վաղո

ւր խիստ շունչը փչում է մինչեւ շատ հեռի տեղեր, եւ {ամենայն} արարած, ենթարկուելով նորա ազդեցութեանը, բնական

վիճակի: Ի՛նչ ասել է կենտրոնանալ իւր մէջ: Կտրել {ամենայն} հաղորդակցութիւն այն առարկաների հետ, որ շրջապատու

այ եւ մի տաղտկալի միայնութիւն, եւ ահա կը տեսանես {ամենայն}, որի մէջ կամ որպէս ապրում եմ ես: Ահա, այս

ս: Ահա, այս վիճակի մէջ անցուցանելով օրերս, {ամենայն} օր մի քայլ մօտենալով գերեզմանի բերանին, աչքս՝ դ

ը, մի փոքր արծաթի հաշիւ ունէի մի նայիբի հետ, որ {ամենայն} կամակորութեամբ յետացնում էր որպէս հաշուատեսութիւն

ած արիւն-կզակ Լեզգիներ։ Տեսանելով, թէ իմ կողմից {ամենայն} որեւիցէ ընդդիմութիւն կարո՛ղ է ինձ մահ պատրաստել,

յիբը, երկար ժամանակ իւր պարտքը չվճարելով, այլեւ {ամենայն} կամակորութեամբ իմ հետ օրինաւոր եւ հիմնաւոր հաշիւ

, իսկ միւսերը՝ ծառայ, ստրուկ եւ հրաման կատար: {Ամենայն} գործողութիւն՝ հասարակ եւ անզօր մարդերի կողմից ազ

չելով այդպէս՝ գտանւում ես մահու պարտական: - {Ամենայն} օրինաւոր իշխանութիւն, որ Աստուծուց է կարգուած,

ատութիւն. ձեր տեսութիւնը սխալ է: - Դու այժմ {ամենայն} բան տեսանում ես որպէս հայելու մէջ, իսկ թէ ընդուն

մեր կրօնը, այն ժամանակ, դէմ յանդիման տեսանելով {ամենայն} բան, կը ճանաչես իմ քարոզութեան ճշմարտութիւնը:

ինչ սուրբ բան չկայ ձեր համար աշխարհի երեսին, այլ {ամենայն} ինչ խաղալիկ է ձեր հզօր ձեռքում: Սրտապնդելով

նիմ եւ այնպիսի բազմակողմանի մարդ եմ, որ կարող եմ {ամենայն} կրօն բովանդակել իմ մէջ: - Ափսո՛ս, որ կէս դա

ոքր ի շատէ յարգում էք ձեր անձը, ապա ուրեմն առանց {ամենայն} վնասի ինձ պիտոյ է արձակէք դէպի իմ աշխարհը, որովհ

ի ինձ պիտոյ է արձակէք դէպի իմ աշխարհը, որովհետեւ {ամենայն} իշխանութիւն՝ չարաչար գործ դրուած, արժանի է դատա

ապարտութեան: Դուք՝ որպէս իշխան մի աշխարհի, ուր {ամենայն} բան խառնիխուռն, անկարգ եւ անկանոն, ուր խաւարասէ

նիխուռն, անկարգ եւ անկանոն, ուր խաւարասէր մտքեր {ամենայն} օր գտանում էք ձեր անքրիստոնեայ գործերին եւ խորհու

Այսպէս անցաւ իմ առաջին տեսութիւնը: Առանց {ամենայն} այցելութեան երկու շաբաթ մնացի գոմի մէջ: Ստանում

շատ վշտերի ենթարկուելով, իրաւունք էր ստացել, որ {ամենայն} մարդ կարեկից լինի նորան: Մօտեցայ եւ ողջունու

տական առեղծուածք կտակել էր մեզ Նա, որ, հերքելով {ամենայն} փարիսականութիւն, ամենայն խառնափնդորութիւն, արեւ

մեզ Նա, որ, հերքելով ամենայն փարիսականութիւն, {ամենայն} խառնափնդորութիւն, արեւի լոյսի տակ ցոյց էր տուել

րթ եւ անմշակ, բայց մեր լեզուն՝ կոկ կանոնաւոր եւ {ամենայն} լուսաւոր միտք եւ գաղափար հասկացնելու յարմարաւոր:

- Դուք ի՞նչ տեղից գիտէք այդ բաները: - Ես {ամենայն} բան գիտեմ: - Այդ գրողներից մինը եւս ես եմ,

մեր ազգի վերայ. մի՞թէ սուտ է խօսածս: - Ձեր {ամենայն} բանը հակառակ է։ Ես տեսանում եմ, որ քեզանից մարդ

է մեր կողմերը եւ գնալու Էջմիածին: Ո՛ղջ եղիր {ամենայն} յաջողութեամբ, ամենակալ Տէրը թող առաջնորդէ ձեզ ձե

դու, զուգահեռաբար յառաջ գնալով ազգի կեանքի հետ, {ամենայն} առողջամտութեամբ հարկադրուած ես այդպէս ընթանալ: Ճ

ոք աշխատութիւն յանձն առեալ անդուլ հետամուտ եղիցի {ամենայն} հանգամանօք եւ ուշադրութեամբ անցուցանել ի գիր զամե

գրէ ծանրաչափը, ջերմաչափը եւ էլեկտրաչափը ձեռքին՝ {ամենայն} րոպէ փորձելով եւ զննելով: Այս ասածներիցս եւ ոչ մ

իւնքը եւս ուղիղ չեն. պատճառ, այդ բաների աղբիւրը {ամենայն} խնամով պիտոյ է որոնել ազգային կեանքի հետ յարակից

է, թէ մի ծծմբային օդ է վառուողը՝ կարծելով, թէ {ամենայն} օդ, որ վառւում է, հարկաւ պիտի ծծումբ ունենայ իւ

մ ես՝ հաւատացնելու համար արգոյ հեղինակին, թէ ոչ {ամենայն} բան ծծումբ է, որ վառւում է, մանաւանդ՝ այն մեհե

ելով, որ, այժմեան եւրոպական լուսի տակ քննելով, {ամենայն} մարդ խոստովանում է զարմանալի: Վերսայլի պարտէզը զ

ական լռութեան մէջ: Կէսգիշերն անցել էր: Մինչ {ամենայն} ոտք կտրուեցաւ, մինչ ամենեքին ցերեկի ջերմութենից

այժմ աւելի ուրախ եւ զուարթ խշխշում էին: Լուսինը {ամենայն} փառահեղութեամբ լողում էր կապոյտ երկնքի վերայ: Գե

մինի մէջ բովանդակւում են աշակերտների ննջարանքը՝ {ամենայն} աշակերտի համար առանձին, իսկ միւսի մէջ՝ դասատուն

ջ ապահովել նորա մշտնջենաւորութիւնը, որ ազատ մնայ {ամենայն} պատահարների երեսից. գ) Դպրոցից յառաջ հոգաբարձու

գաղտնածածուկ վերացականութեան մէջ, ուր դադարած էր {ամենայն} կեանք եւ շարժողութիւն, եւ ուր խոստովանուած կեանք

ն լեզուով գրուածների մէջ տեսանում ենք գործ դրուած {ամենայն} ջանք եւ ճիգն մթնախօս լինելու, իսկ Նահապետի անուն

գործում է հրաշքներ, նորան ցանկանում են ստանալ, {ամենայն} տեղից յառաջանում են թղթակցութիւնք, որոնց մէջ երե

շուտով պատրաստւում է առնել մի հրատարակութիւն, թէ {ամենայն} ուղարկուած ձեռագիր կարելի է տպել նորա տպարանում,

պութիւնը մեծ քայլափոխ է դէպի յառաջադիմութիւն, եւ {ամենայն} մարդ, որ կարող էր որեւիցէ կերպով ընթացք տալ ազատ

թիւն. գոնէ աւելի հաճութեամբ կը կարդայինք դորան: {Ամենայն} մարդ, որ կարդացած էր " Պաւլոս եւ Վիրգինէ " անուն

աստահիմն արժանաւորութիւն: Մեք ուրախ ենք, որ {ամենայն} տեղ Հայերի մէջ երեւում է այժմ փոքրիշատէ շարժողութ

ան շնորհակալութիւնը, որոնց ցանկանում ենք նոյնպէս {ամենայն} յաջողութիւն եւ յառաջադիմութիւն: Հիմնադրերից

հաւատը: Ազգային վաճառականք ուրեւիցէ կարող են {ամենայն} ապահովութեամբ գործ կատարել այս տան հետ, մանաւանդ

evard de Sébastopol. Paris, M. Tuysuzian. {Ամենայն} հոգով ցանկանում ենք, որ մեր ազգային եղբայրակիցնե

նի է, Պ. Թիւյսիւզեան ազգայինը պատրաստ է բանալու {ամենայն} տեսակ յարակցութիւնք եւ իւր հետ գործ կատարել կամեց

ք: Թիւրքիայի Հայ օրագիրքը եւ լրագիրքը համարեա թէ {ամենայն} ամիս հրատարակում են այս կամ այն հրատարակուելու նո

ական ճիզուիթների հետ, որոնց պօլիտիկային ընդդէմ է {ամենայն} ճշմարտութիւն, որի հետեւանքը լինելու չէր մի օգուտ

մ ազատ էր գրատպութիւնը, բայց այժմ լսում ենք, որ {ամենայն} ազգից կարգուած են ցենզօրք (քննիչք) եւ, ինչպէս

ան։ Նա է այն աստուածային հուրը, որ ջերմացնում է {ամենայն} սառն սիրտ եւ պտղաբեր է գործում ամենայն ամուլ եւ ա

րմացնում է ամենայն սառն սիրտ եւ պտղաբեր է գործում {ամենայն} ամուլ եւ անծին հոգի: Բայց լուսաւորութիւն ստո

ոց վաճառականքը ուշադրութեամբ կարդալ այս տողերը եւ {ամենայն} արդարութեամբ դատաստան կատարել: Եթէ այդ դատաստանի

որ դորան պահպանելու եւ օգնելու մտքով պատրաստ ենք {ամենայն} զոհաբերութեան, ինչ որ միայն կարող էր մի մատենագի

քամակից, եթէ մեր ցանկութիւնը լինէր սուրբ համարել {ամենայն} հնար, որ ձեռնտու էր թէ՛ մեզ սիրելի կացուցանելու

կի կառքը, նստում է... Եւ կառքը յառաջ է շարժւում {ամենայն} զօրութեամբ: Երկու օրից յետոյ իմանում է խեղճ

են այդ ընդհանուր եւ մանրամասն օրագրութենից, ուր {ամենայն} օր թուով եւ համարով գրում եմ տեսածս եւ լսածս:

այս պատճառով շատ կոշտ են վարւում քահանաների հետ՝ {ամենայն} րոպէ իշխանութիւն գործ դնելով նոցա վերայ: Apropos

տի վերայ մտածութիւնը, թէ աշխարհի երեսին գտանուած {ամենայն} ազգի մէջ հասարակ ժողովուրդը ենթարկւում է աւելի ծա

ղ է այդ վերնագիրը դնել դպրոցի ճակատին: Անհիմն եւ {ամենայն} ընդունելութեան անարժան պատճառ է, թէ օտար լեզունե

իւնը յառաջ է, քան թէ ընդհանուր մարդկութիւնը, եւ {ամենայն} մարդ իւր ազգութեամբ մտանում է ընդհանուր մարդկութե

պիտոյ է զարթեցնել։ Բայց այս երկու դիպուածում եւս {ամենայն} ջանք եւ աշխատութիւնք զուր կ՚երթան, եթէ դուք չմեր

ոչինչ բան չէր կարող քերել հանել ձեր վերայից: {Ամենայն} ուսումն եւ գիտութիւն՝ դպրոցներում աւանդուած, ու

հոգալ ապագայի մասին: Այս է գլխաւոր պատճառը, որ {ամենայն} թշուառ վիճակ տանելի է եղել մեր խեղճ եւ քարուքանդ

լի հետեւեալները կոխել: Մեր ազգի մէջ ոչինչ չկայ, {ամենայն} բան հարկաւոր է նորից սկսանել, բայց թող չվհատուին

ամեն աշխարհ, ուր գտանւում էր Հայոց ազգ եւ այնտեղ {ամենայն} ճշդութեամբ արձանագրէին ոչ միայն բնակիչների թիւը,

անում են դեռեւս մի կրօնական միութիւն, յիշիր, որ {ամենայն} տեղ կան քահանայք եւ պատկանում են մի վիճակի, մի ի

ը՝ Խորենացին, բողոքում է, յառաջ է, քան թէ այլ {ամենայն} սովորութիւն: Լուսաւորչից հարիւրաւոր տարիներ յետո

, որ անդամ լինելու ցանկութիւն ունեցող Հայը վճարէ {ամենայն} տարի երեք մանէթ արծաթ, մինչեւ որ ընկերութեան գան

ռուշ. մի՛թէ սակաւ են այն մարդիկը, որ ոյժ ունէին {ամենայն} թեթեւութեամբ վճարել այս քանակութիւնը արծաթի: Ես

րութեան խորհուրդը կը լինէր իւր գոյացուցած արծաթով {ամենայն} խնամով եւ հոգաբարձութեամբ հոգալ այն բոլորը, ինչ

նակների հետ եւ այլն, եւ այլն: 2. Կը որոնէր {ամենայն} տեղ ազգի մէջ, թէ՛ իւր անդամների եւ թէ՛ յատուկ այ

յարգութեանը, որ Ռուսաց Թագաւոր Կայսրը ունի դէպի {ամենայն} Հայոց Վեհափառ Կաթողիկոսը: ԺԴ. 1860 թ

(համար 13) Պ. Չերքեզեանցի հայհոյութիւնքը, որ {ամենայն} առատութեամբ թափում էր " Հիւսիսափայլի " թէ՛ հրատար

զոհ գնալուց: Աղետալի անցքեր, որ պատահում են {ամենայն} օր մեր կողմերում, յատկապէս այս կրօնական վէճերի պ

անաստեղծութեան մէջ, պատմական գործերում զրկուած է {ամենայն} արժէքից: Դարձեալ Պ. Խուդաբաշեւը գրում է. "

րութեան ձգտողութիւն, իսկ դորան հակառակ՝ միտումն {ամենայն} քայլափոխում, մինչեւ որ Լամբրոնացին հարկադրուեցաւ

էսը խոստացաւ ուղղափառ եկեղեցու հետ միանալու համար {ամենայն} հնար գործ դնել: Այս օրից, ասում էր նա, կը սկսե

ւմ, պատկերացնում է մի վայրկեան հիւանդի աչքին այն {ամենայն} բանը կատարուած, որոնց փափագով ցանկանում էր նա:

համարելով հանդէս հանել տպագրութեան սխալները: {Ամենայն} յաջողութիւն ցանկանում ենք պարոնին այս նոր ասպարէզ

փորձել աշխատութիւնը: Պահանջել շատ հեշտ է, բայց {ամենայն} պահանջողութիւն պիտի լինի բանական դատողութեամբ:

Ազգի էական օգուտներին զոհել ենք եւ պիտի զոհենք {ամենայն} բան։ Պատասխանելու չենք տրտնջանքին, որ ժամանակ ա

իպեցաւ գրեթէ նոյն ճակատագիրը, ինչ որ Լոնդոնում. {ամենայն} տեղ ստորագրութիւն ստորագրութեան քամակից՝ այդ աղք

են երկրագործութեան, գիւղական տնտեսութեան եւ այլ {ամենայն} տեսակ ձեռագործական արուեստների, որչափ, որ մինչե

ռաջացուցել է Եւրոպիոյ մէջ: Այս լոկ խօսք չէ, այլ {ամենայն} ուշադրութեան եւ ընդունելութեան արժանի: Եւ վ

ցրուեցիր ժողովը, կործանեցիր նորա տաճարը, եւ ահա {ամենայն} բան կ'ընթանայ, ինչպէս իւղած ճախարակ: Բռնութիւնը

ազատ է այնտեղ, եւ կառավարութեան եւ օրէնքի կողմից {ամենայն} յարձակմունք անհնարին: Բայց, չնայելով սորա վերայ

ով աշխատում է համոզել, որ տպագրութիւնը ազատ մնայ {ամենայն} յարձակմունքից: Յարձակմո՞ւնք, տպագրութեան ընդդէ՞

ւնք, տպագրութեան ընդդէ՞մ, եւ մի աշխարհում, ուր {ամենայն} բան տպւում է առանց արգելքի, որի՞ կողմից արդեօք,

ռոգեց եւ աճեցուց ընդդիմութեան տունկը: Եւ այսօր, {ամենայն} րոպէ, հեռանում են միմեանցից ազգը եւ կառավարութիւ

Թողունք պղինձը, այսչափ ոսկու եւ արծաթի հանք, որ {ամենայն} տարի անդադար ոսկի եւ արծաթ են թափում զանազան տէրո

մ երկրագունդից: Անտարակոյս է, որ մետալեայ դրամը {ամենայն} տարի շատանում է, ի՛նչ է ուրեմն պատճառը, որ ժողո

բնակիչքը գրեթէ հարիւրին տասն եւ հինգ շատանում են {ամենայն} տարի: Թողո՛ւնք ուրիշ քաղաքները, միմիայն Լոնդոնի

կեանքի շաւիղի վերայ եւս չկան ծաղիկներ եւ վարդեր, {ամենայն} քայլափոխ փո՛ւշ եւ տատա՛սկ: Եւ այնտեղ, ուր մարդը

տեսնել մի հողի վերայ, ուր աճում է եւ բազմանում է {ամենայն} ընտանի անասուն եւ գրաստ, ուր բուսանում է բամբակ

ակ պատահարների ձեռքում խաղալիք դառնալու, կարող է {ամենայն} վստահութեամբ հում նիւթեր առնուլ հայ երկրագործից,

է երեւում այն վիհը, որի մասին խօսեցանք: Իսկ երբ {ամենայն} սառնութեամբ քննեն իւրեանց բռնած ճանապարհը եւ այս

ոխանակ տալուց յետոյ դեռեւս պարտական մնաց եւ առանց {ամենայն} հնարի, որ անհրաժեշտ է ապրուստի համար: Ո՛ւր

: Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ, կախողութիւնը {ամենայն} ժամանակ զգալի չէր, մանաւանդ, եթէ գործերը մի փոք

Ինձ ի՛նչ փոյթ, դու կենդանի չես, - կրկնում է նա {ամենայն} սառնութեամբ: Եւ ոչ միայն այսչափ. ուրանալով

նի լինէր անգլիական համակրութեան եւ ահա լրացած էր {ամենայն} բան: - Այսօր չէ, վաղը, - ասում ենք մեք:

րուկ չլինին ուրիշին: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ {ամենայն} ընդունելութեան արժանի, եթէ նա խոստովանի միւս ուր

արձակել մի ժողովուրդի մէջ, որ վերացականից յառաջ {ամենայն} րոպէ զարկւում է իրական կարիքների հետ: Իսկ երբ դո

շահի մէջ եւ իմ սեպհական շահը տեսնելով, կ՚աշխատիմ {ամենայն} զօրութեամբ: Այն ժամանակ ես կը հետեւիմ քո ձայնին

այլ ընդեղէնք: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, ուր {ամենայն} ընտանի գրաստ աճում է, ապրում է եւ բազմանում է,

ոտքը լուանալով մերժում է եւ հիմն ի վեր տապալում է {ամենայն} իշխանական եւ ծառայական առնչութեան սկզբունք, հանա

եցած փիլիսոփայութիւնը, որ անկանգնելի կործանում է {ամենայն} անհատական նախադասութիւն, այս բոլորը, ասում ենք

կ իւր անհատական առաքինութեամբ նշանաւոր դառնալու, {ամենայն} օր մեղանչում է այս սրբազան օրէնքի ընդդէմ եւ կամ գ

պատահելով մի վարդավառ ընդունելութեան, ո՛չ միայն {ամենայն} ջանք եւ աշխատութիւն գործ դնեն իւրեանց կատարելագոր

երգութեանց ընտրութեան եւ թարգմանութեան վերայ: Ոչ {ամենայն} թատրերգ, որ կարող է երեւիլ որեւիցէ եւրոպական քաղ

ոպական քաղաքներում, յարմար է հայկական բեմին, ոչ {ամենայն} եւրոպական դարձուած հում հում թարգմանուելով կարող

թեան լուրը կսկծեցուցել էր շատ ազնիւ սրտեր աշխարհի {ամենայն} մաuներում գտնուած հայերի մէջ, եւ ահա երեւում են

անցել է, բայց այս լուսաւորեալ ժամանակումս, մինչ {ամենայն} տեղ մեր սիրելի ազգի մէջ փոքր ի շատէ երեւում է հոգ

ւթիւնը եւ անաչառ հրապարակախօսութիւնը ընդունում են {ամենայն} ողջմտութեամբ, զզուանքով նայելով օբսկուրանտների ե

այս շարքերը, վառուի գործունէութեամբ եւ ետ դնելով {ամենայն} պղտորամտութիւն, անմիջապէս ինքը հոգաբարձու լինի ա

կարգ դպրոց, որ առաջինը լինէր, եւ տասն տարու մէջ {ամենայն} հայ մարդ պարծանքով եւ զմայլանքով դարձուցաներ իւր

նեմ զամենայն ստացուածս իմ որ ունիմ ներկայ, որպէս {ամենայն} յատկութեամբ ի ներքոյ գրեալ տեսանի, այսինքն առաջի

յտնեմ վասն վերջին աւուրն իմոյ եւ մանաւանդ վասն իմ {ամենայն} ստացուածոյն եւ կայիցն եւ կամ վասն այլ ինչ հարկաւո

իցն եւ կամ վասն այլ ինչ հարկաւոր պատահմանց, զորս {ամենայն} աստ ի թղթոջս ի հինգ հատոր բանս բովանդակեմ, որ է

դղօջն փակեալ պահեսցեն վասն ապահովութեան։ Նոյնպէս {ամենայն} ստացուած եւ իմ անուամբ գտեալ տներ, գետին եւ կամ

գնեսցեն, էս թղթումն իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր {ամենայն} սահմանն եւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն եւ յայտնեսց

Յարութիւնեան տան սահմանակից իմ երրորդ տանն եւ տան {ամենայն} սարանջամն, այսինքն աջնասն բոլորն անպակաս յանձնես

ւփի սքայ խարճի տացեն նմա, որ նոյն խարճովն եւ տան {ամենայն} սարանջամովն ՚ի յիշեալ տանն բնակեսցի առանց քրէհի մ

նելոյ յիշեալ Աննային իմ կտակակատարքն զվերն յիշեալ {ամենայն} սարանջամն եւ կամ այլ զոր ինչ կայք գտանիցին յիշեալ

. Երրորդ պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, զի {ամենայն} կայք, այսինքն վերն յիշեալ տներն եւ այլն զորս ներ

ետեւ ստացայց Աստուծով, այսինքն զկնի մահուան իմ, {ամենայն} որ ինչ կայք գտանիցին ինձ ՚ի վերայ աշխարհիս, զայն

որ ինչ կայք գտանիցին ինձ ՚ի վերայ աշխարհիս, զայն {ամենայն} միանգամայն ահա՛ ի կենդանութեանս իմում գրովս հաստա

ժառանգութիւն ներքոյ յատկացեալ տեղեացն այսպէս։ Իմ {ամենայն} կայքն տասն եւ վեց բաժին եւ կամ մասն համարելով, ի

դկանցն որք եկեսցեն աստ, որպէս վերն գրեցի, թէ իմ {ամենայն} ստատն տասն եւ վեց սամ խuեպվի, ահա այս երեք տեղեա

իշեալ տեղիքն եւ կամ անձինքն ինչ ժառանգ եւ սամատէր {ամենայն} կայիցն իմոց զկնի մահուան իմ։ Դ ՀԱՏՈՐ

ւոյ սահմանակից իմ նորաշէն մեծ բալախանայ տունն իւր {ամենայն} սահմանօքն, հանեցի իմ ստատիցն եւ ի նոյն կտակիցն ե

ահմանօքն, հանեցի իմ ստատիցն եւ ի նոյն կտակիցն եւ {ամենայն} յօժարութեամբ իմով կատարելապէս վաղֆ արարի եւ ետու

դելով զտեղի իմ, զյիշեալ տունն եւ նորա եկամուտն, {ամենայն} եւս եթէ նոր ստացեալ տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցի

ստացեալ տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ զնոցին {ամենայն} եկամուտսն զամենայն որոշելով եւ յատկացուցանելով յի

յԵւրոպ եւս ապել առնել. Եւ ի յայսպիսի պատահմունս {ամենայն} մանրամասնաբար սեպելով սղեալ խարջն, որքան մազյաղ

ալ օրդենին ի սպասու իւր, քանզի սոքա են տեղեակ իմ {ամենայն} անցիցն։ Ես ահա առ այս զերկուս թուղթս գրեալ

ցեալ ՚ի Քրիստոս, իմ կաման եւ իմ յօժարութեամբն եւ {ամենայն} զգայարանօք առողջ նաեւ միտքս բոլորովին կատարեալ,

ածի յատկութիւնն ձեռնադրեալ եդի ներ կտակումս նովաւ {ամենայն} պարզապէս յայտնի կը լինի։ Երրորդ ի վերն յիշե

ռ բարւոք կերպիւ մատուցումն եղիցի: Չորրորդ, {ամենայն} զատ զուտ մնացեալ վաթսուն հազար հինգ հարիւր քառասո

եւ զաջողակ ճանապարհն, որով նոքա կարեւոր լինիցին {ամենայն} հեշտութեամբ ստանալոյ եւ յետ ստանալոյն ամենայն ուր

ցին ամենայն հեշտութեամբ ստանալոյ եւ յետ ստանալոյն {ամենայն} ուրախութեամբ վայելեսցեն ըստ կամաց եւ ըստ հաճոյից

ունեցածս Սուֆիայ անմաւոր աղախինն քինչ դատաստանաւ {ամենայն} տվել եւ թողլով վասն ապրելեաց մին տուն հանդերձ երկ

րեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է սիրել եւ {ամենայն} հետեւողութեամբ ջանալ բարութեան, այլ եթէ գուցէ կե

ք եւ իցէ եւ կատարեն ըստ համեմատ վերն գրեցելոյս եւ {ամենայն} մի հարիւրէն հինգ վարձս ընկալցին եւ յաւելորդ նեղու

նութիւն մատուցեալ: Ծաղու արդար իսկ արժանի. միթէ {ամենայն}, որ կաղակրկին կակազէ, լիցի՛ ի բարբառ գրգարանին

ԱՆ՝ Տեառն Տեառն Մատթէոսի աստուածարեալ Կաթողիկոսի {Ամենայն} Հայոց, ծայրագուն պատրիարքի Մայր Աթոռոյ մերոյ սրբ

եամբ ընդ այս տգիտութեան արգասիս: Առ մեզ անպէտ առ {ամենայն} կացութիւն մարդ՝ պիտանի՛ դատի առ հոգեւորականութիւ

առեալ ի բերանոյ ծերունւոյն Խորնոյ: Զարդիս {ամենայն} ոք, որ ունէր ի գլուխ իւր երկկանգնեան ինչ սեաւ կն

ջին հեկեկանս արտաքս ի կրծոց արձակէ: Օտար լինելով {ամենայն} մարդկային ուսմանց եւ դաստիարակութեանց, օտար են ե

արկանել ընդ խիստ պատժովք եւ դատապարտութեամբ, ըստ {ամենայն} սաստկութեանցն օրինաց, այլովք հանդերձ: Այսու գոր

ի տիպ զայն մուծանել՝ այլ զի զանցեալն ողբալ առանց {ամենայն} ի ներկայումս գործունէութեան՝ պառաւանց միայն [է]

ապետարանն քրիստոնէութեան ինքնին դեդեւի, եւ առանց {ամենայն} հիման դիմէ երբեմն ՚ի վեց, եւ երբեմն յեօթն հազար

: Նախ՝ զի հոգիք ո՛չ մեռանին. զսոյն, թո՛ղ զայլ {ամենայն} վկայութիւնս, եւ փիլիսոփայք հեթանոսաց խոստովանեցա

Նիկիո, Եփեսոսի եւ Կոստանդնուպօլսոյ, իսկ զայլսն {ամենայն} ո՛չ ընդունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերասաց ժողովսդ չեղ

պին Հռովմայ, եւ ՚ի վերջնոց սակի գրել զկաթողիկոսն {ամենայն} Հայոց, զօրինաւոր եւ զանժխտելի յաջորդն առաքելոց Թ

ուղղափառս, ըստ որում պահեալ էր նոցա միշտ եւ ընդ {ամենայն} տեղիս զմի եւ նոյն վարդապետութիւն, այն է զվարդապե

՞ր աղագաւ մասնաւոր կոչի եկեղեցի, եթէ միշտ եւ ընդ {ամենայն} տեղիս ընդունի զվարդապետութիւն ընդհանրական եկեղեցւ

եւ զիա՛րդ որոշեն աստիճանքդ, մինչ Քրիստոս ասէ. " {ամենայն} որ հայի ՚ի կին մարդ, առ ի ցանկանալոյ, անդէն շնա

լերինս Սամարիոյ եւ ո՛չ յԵրուսաղէմ միայն, այլ ընդ {ամենայն} տեղիս, հոգւով եւ ճշմարտութեամբ։ Խորհուրդ յայտնո

վ նշանօք եւ արտաքին ձեւաւորութեամբ. այլ մեք զայդ {ամենայն} մերժեմք եւ դատապարտեմք, կեցեալ յանդրդուելի վէմն

ժութիւն հոգեւոր պաշտեալ առ ճիզվիթս, յորում գտանի {ամենայն} ինչ բաց ի ճշգրիտ վարդապետութենէ քրիստոնէութեան,

ն որ առ հոգեւորսն՝ զքրիստոնէութիւն տեսեալ, զայն {ամենայն} գաղափարս եւ ի Հայս նկրտի ՚ի ներս մուծանել: Որպէս

բ տուեալ լինի ՚ի մկրտութեան եւ ՚ի ձեռնադրութեան: {Ամենայն} մկրտեալ առն ու զհոգին եւ յայս հային աղօթք ի մկրտո

մնոյն էջ ի դժոխս ի փրկել զնախահարս: Այսոքիկ {ամենայն} յօդուածք, որոց ` կարճառօտիւք պատասխանեցաք ըստ նե

ատուէր, եւ ահա հրաման արձակէ ի թեմական ատենէն առ {ամենայն} ենթադրեալ հոգեւոր կառավարութիւնս եւ անձինս կատարե

զկանոնս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, որպէս թէ այնոքիկ {ամենայն} սխալանք իցեն տպագրութեան: Ո՜վ ծիծաղելի արդարաբան

արդարաբանութիւնս: Սխալանք տպագրութեան համարին առ {ամենայն} ազգս, եթէ փոխանակ տառիս դ՝ տպեսցի թ, եւ զայլն

կաւ քան զԱյվազովսքին, գրեալ եւ տպեալ եմք արդեն։ {Ամենայն}, որ ունի զուղեղ ի գլխի, տեսանէ, եթէ փաստաբանու

վայր հակեաց ակնկոր... Զորո՛ց ճշտիւ վիպեցից ինձ {ամենայն} է հայտնի, Ներկայն՝ անցեալն՝ եւ գալոցն՝ ո

ս առատ, Հոգս, աշխատանք չգիտեմ։ {Ամենայն} օր իմ սեղանում Բաքոսն ազատ խնդումով Իմ

ած մինչի ոտըս Երակներս դողում է։ {Ամենայն} օր ես ու Բաքոս, Աշխատում ենք ժիր ջանքով,

իւն, չըկայ որոշեալ պայման. Կեանքի պատկերն {ամենայն} օր նկարում է արեւը, Քանի չի հասել դեռ կէս

ից ու վշտալի ամեն վայրկեան, ամեն ժամ. Թէեւ {ամենայն} րոպէ մեր տիրութեան ժամերում Մխիթարէր ամեն կե

միմիայն. Նորա համար նա ծնած էր, Այլք {ամենայն} չեն արժան: Ուսո՛յ, խնդրեմ, Մուսայ ն

տեղ է,. Որ մարդով լիք է, Որոյ մէջը {ամենայն} օր Ձայն, աղաղակ է: Լսարանն է այն

ր-խոր քունջերից Հաւաքուած են պատանիներ {Ամենայն} ազգից: Նոցայ անունն ուսանող է, Թէեւ

Եւ քո պատկերն առանձին։ Անցաւոր է {ամենայն} ինչ Այս աշխարհքում մեզ յայտնի, Մեզնից

, Ասես համար, թիւ չկայ. Ասում են որ {ամենայն} մարդ Աստղիկ ունի երկնքում. Ճշմարի՞տ է

Ցուրտը փչեց. ձմեռ սաստիկ. Ձիւնը ծածկեց գետինը, {Ամենայն} մարդ մտաւ իւր տուն, Պատսպարուիլ ցրտիցը: Ժամի դռ

ւթիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ {Ամենայն} օր նորա դռնում Կանգնած էին շատ կառքեր. Միշտ հացկ

հացկերոյթ, ընթրիք, գինի, Նուագարան ու տաղեր. {Ամենայն} ոք ցանկանում էր Լինել նորան բարեկամ. Ամենայն ժամ

ր. Ամենայն ոք ցանկանում էր Լինել նորան բարեկամ. {Ամենայն} ժամ նորան բաց էր Շռայլ քսակը մեծատան. Այժմ զրկու

ւթիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ {Ամենայն} օր իւր մարմինը Անուշահոտ ջրերով Լուանում էր, մազ

Այդ քո գործ չէ, ներողութիւն: {Ամենայն} օր դուք մեր ազգը Բամբասում էք անխղճմտանք,

Զուր սպասելով... Այժմ վերջացաւ Մեր {ամենայն} բան: Մնաս դու բարեաւ Անշարժ յաւիտեան

այրենիք, Պատերազմի վառ հանդէս: {Ամենայն} տեղ մահը մի է, Մարդ մի անգամ պիտ՚ մեռնէ.

ին պատասխանեցի: 15-ին տկարութիւնս շարունակւում է {ամենայն} կատաղութեամբ. բոլոր մարմինս ուռած է ` ոտքիցս մին

ւ: Պարոնի վայր ի վերոյ աղճատաբանութիւնքը ստոր են {ամենայն} տեսակ քննութենից եւ Մեղուին եւ պ. Այվատեանին մեր

ի հետ եւ շատ անգամ գործիք լինելով նոցայ ձեռքում, {ամենայն} քաղաքական իրաւադատութեան մէջ տեսանում է ինկվիզիցի

էնսդրութեամբ մարդու անձնաւորութիւնը պաշտպանուած է {ամենայն} կերպ, առաւել քան թէ բոլոր Եւրոպայի մէջ, բայց կա

չէ՞ դառնում արդեօք մի ապաստանարան, ուր կարելի էր {ամենայն} անօրէնութիւն գործել անպատիժ: Եւ եթէ այդպէս պատահ

րացեալ իրաւունքներով եւ ոչ անհագագ ստրուկ զրկուած {ամենայն} իրաւունքից եւ արտօնութենից. երկու դիպուածում եւս

: Մարդկութեան գլխից անցածը ուսուցել է մեզ, որ {ամենայն} իւր մէջ միայն փակուած եւ կենտրոնացած կացութիւն,

ոգեւորականութիւնը սպասաւոր այդ եկեղեցուն: Ազգը, {ամենայն} օր իրաւունք ունի, այդ հոգեւորներից մինը իւր լաւո

եւ իրաւադատութիւնը: Այս խօսքերը ասելուց յետոյ {ամենայն} իրաւունք տալիս ենք Պ. Չամուռճեանին, կամեցածի չա

լով, որ Աստուած ազատ է եւ առաջին լոյս. ուստի եւ {ամենայն} հաւատ դէպի նա ազատ խղճմտանքով եւ գիտակից ազատութե

ումնական կամ փիլիսոփայ ասուածներից, ահա այն հայը {ամենայն} արդարացի իրաւունքով գրաւում է մեր ուշադրութիւնը ե

ան պայմանների մէջ, մինչեւ այժմ " Առ մեզ անպէտ առ {ամենայն} կացութիւն մարդ, պիտանացու դատի առ հոգեւորականութ

գործի մասին, մեր փոյթը չէ. մէք մեր կողմից հոգու {ամենայն} զօրութեամբ մերժում ենք եկեղեցականների այդ մտացածի

ր հանեց ազգը, անդարձ կորուց նորան, հետեւաբար եւ {ամենայն} արդարութեամբ ինքը եւս կորաւ ու չքացաւ Լեհաստանից

ովի զանցառութեան վերայ: Այս խօսքերը ասում ենք {ամենայն} լրջութեամբ եւ ծանրութեամբ: Կրօնական ժողովը լոկ ս

ակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու եւ այս խորհրդով {ամենայն} բանի ընդունակ: Կրօնական ժողովը կը կարդայ մեր

ւ ո՛ւր է դորայ ելքը: Սոքա են ահա խնդիրքը, որ {ամենայն} բանական հայ պարտակա՛ն է լուսափայլ կացուցանել ազգի

լեց: Այս իրողութեան մասին մեզ պատմել է նոյն ինքը {ամենայն} հայոց վեհափառ կաթողիկոսը: Ահաւասիկ մեր լինելո

վ լինել հասարակաց օրէնքից, մնացել են եւ այժմ եւս {ամենայն} ջանք գործ են դնում մնալ V դարումը եւ ամենեւին ցած

կայ ոչինչ նորութիւն. միեւնոյն բաները կրկնւում են {ամենայն} օր, չեմ ասում օրացոյցների համար, որ միշտ նոր են

, որ մեր ժողովուրդը սիրում է, որի մէջ գրուած են {ամենայն} տարի աշխարհի երեսին պատահելու գործերը, արեգակի ե

րը եւս մնալով այս հասարակաց բնութեան օրէնքի տակ, {ամենայն} բան գրելու ժամանակ պիտոյ է իւրեանց խորհուրդը ունե

ասացի. եթէ լատիներէն գրելու ժամանակ աշխատում են {ամենայն} բառ այնպէս գործածել, ինչպէս Կիկերոնն է գործածել

հին։ Այս ողբալի բանի պատճառը պարզ տեսանելի է {ամենայն} մարդու, եթէ, միջին դարերի աբեղայական ակնոցները

աբեղայական ակնոցները աչքերի վերայից հանած, նային {ամենայն} բանի վերայ Հերշելի հեռադիտակով։ Այն ժամանակ կը տ

ործ կատարել։ Ո՛չ, ազգային խօսքի տնտեսութեան մէջ {ամենայն} մարդ իւր վիճակի եւ կարողութեան յարմար պիտոյ է գոր

՝ Ազգի կարողքը օգնութիւն չ'առնէին նորանց, սուտ է {ամենայն} լուսաւորութիւն, եւ առանց ամենայն գործունէութեան

նորանց, սուտ է ամենայն լուսաւորութիւն, եւ առանց {ամենայն} գործունէութեան սպասելը մի լուսաւրող ժամանակի, ոչ

Քրիստոսի օրէնքին ընդդէմ գործերը եւ նկարագրում էր {ամենայն} ինչ մաքուր խղճմտանքով։ Եւ այս երկար աշխատութեան

աքուր խղճմտանքով։ Եւ այս երկար աշխատութեան մէջ, {ամենայն} քայլափոխումս նոր քաջալերութիւն եմ զգացել, որովհե

ւրս գալով Յիսուսեան Կարգի հակառակորդների ընդդէմ, {ամենայն} ջանք գործ է դնում Յիսուսեանների խաւարը լոյս ապացո

, ուսանելով Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը, ցրուեն {ամենայն} ստորաքարշ կարծիք Եւժէն Սիւ Պարոնի մասին։ Երկրորդ

մասին, թէ ես իմ այս աշխատութեան մէջ գործ դրել եմ {ամենայն} ջանք, որ իմ գրածը պարզ լինի եւ հասկանալի եւ որքա

թեան ձեւը ունի պակասութիւններ, բայց ի՞նչ առնես. {ամենայն} մարդ իւր պէս կը խօսի, անհատութիւնը չէ կարելի ոչն

5 34 տէր Մովսէսին 16 35 Կ. Մ. Հայրապետեանցին, {ամենայն} հանգամանօք 36 Քարաքաշին 37 Ղազարոս եղբօրս 3

ուշանալը մեկնել էին չարաչար, բայց փառք Աստծոյ, {ամենայն} կասկած եւ տարակոյս փարատուեցաւ, եւ ես ցնծում եմ

յան գործիք եւ ժողովրդի զարգացման միջնորդ, պետք է {ամենայն} հոգատարությամբ մշակել եւ գիտության ու ուսման շտեմ

բար եւ անկասկած բացում է յուր զովացուցիչ աղբյուրը {ամենայն} փոքրիշատե մտածող մարդու առաջեւ, որ ծարավելով իմա

դվածներ ընդհանուր երկրագիտության վերաբերյալ, ուր {ամենայն} մանրամասնությամբ կմտնեն Ռուսաստանի աշխարհագրությո

2. Հոդվածներ ընդհանուր պատմության գծով, ուր {ամենայն} մանրամասնությամբ կշարադրվի ռուսական պետության պատ

իւն եւ պակասութիւն։ Նա վերահասու է լինում գործին {ամենայն} հիմնաւորութեամբ, տեղեկանում է նորա խորհրդին եւ վ

արժանաւորութիւնը։ Ի՞նչ հարկաւոր է կրիտիկա. {ամենայն} մարդ, կարդալով մի շարադրութիւն, արդէն կը հասկան

եւ հասկացողութեանը համեմատ։ Այդպէս չէ. ո՛չ {ամենայն} ընթերցող մարդ ազգի մէջ ունի այնքան գիտութիւն, հա

, մի կենդանի, հոսանուտ բան լինելով, համարեա թէ {ամենայն} րոպէ փոփոխութեան եւ նորոգութեան տակ է։ Մեր խ

անազան նիւթերի վերայ լինելով, տարակոյս չկայ, որ {ամենայն} ընթերցող կարող էր քաղել նոցանից օգտաւէտ ուսումն ե

ի մէջ. պատճառ, աշխատասէր եւ բազմահմուտ հեղինակը {ամենայն} տեսակ եւրոպական ծաղիկներից, ճաշակագէտ մեղուի նմա

բանահիւսութիւնք, որ պարունակում էին իւրեանց մէջ {ամենայն} տեսակ իմաստալից եւ գրաւիչ եւ դաստիարակիչ նիւթեր,

եղինակի անձնաւորութիւնը։ Չէ կարելի պահանջել, որ {ամենայն} մարդ մի կերպ խօսի, կամ թէ վերին կամ գեղեցիկ մտքե

ուժ ամբոխի անկապ ու կցկտուր լեզուի ձեւերովը։ {Ամենայն} որեւիցէ լուսաւորեալ ազգերի մէջ, չնայելով, որ մա

ից պարբերութիւնքը, որոնցով հարազատօրէն կարելի էր {ամենայն} եւրոպական գաղափար թափել հայերէնի մէջ։ Այո՛,

անական պալատի մէջ, իր հոգու վերջին կարողութիւնքը {ամենայն} ուժգնութեամբ գործ դնելով Ֆրանսիոյ յեղափոխական շար

օնի յայտարարութեանց մէջ: նա դրականապէս ընդդէմ էր {ամենայն} վերնորոգութեան եւ պատերազմական դրական կարգերը (д

ան շառաւիղներից, ապա լա՛ւ իմացիր, որ այնուհետեւ {ամենայն} ինչ վերջացած էր իմ համար: Ահա ես այս դառն վիճակի

ւ անմահ պատմութիւն, ասաց նա, եւ դաստիարակութիւն {ամենայն} մարդու, եւ անաչառ դատաւոր ամենայն գործերի, քե՛զ

աստիարակութիւն ամենայն մարդու, եւ անաչառ դատաւոր {ամենայն} գործերի, քե՛զ եմ յանձնում իմ խօսքերը, որ յաւէրժ

ութիւնը, որ մերկապարանոց կար նոցայ աչքի առաջեւ: {Ամենայն} ժամանակ անվեհեր հոգով պատերազմում էին ստութեան ըն

բարեկենդանութիւնը: Գողգոթայի նահատակը հեռի՛ պահէ {ամենայն} անբախտ ժողովրդի այսպիսի չարարուեստ եւ ահաւոր մարդ

ազգի հարկաւորութիւնքը ուշադրութեան տակ ձգէր, եւ {ամենայն} ջանքով աշխատէր գործարանի դէպի վատը տեղափոխութեան

ունենալ, եւ իւր անձը բոլորանուէր ընծայել ազգին, {ամենայն} նեղութիւն, հալածանք եւ նախատինք ի սէր ազգին յանձ

եւ հրամայեց բերել կալանաւորներին: Ա՛յ դու պատճառ {ամենայն} չարիքի, եթէ դու իրաւ այդպիսի բարեմիտ մարդ էիր,

րիստոսի փրկագործ տնօրէնութեան հաւատալ պարտակա՛ն է {ամենայն} քրիստոնեայ. պատճառ ` քրիստոնէական եկեղեցու հիմքը

ռ նմին համոզուեցանք, որ այսուհետեւ ասելիք չկայ, {ամենայն} պակաս կատարելագործեց սա: Մնում է միայն մեզ հրաւի

հասկացւում է։ Եւ Եփեսացո՛ց, թէ " պոռնկութեան եւ {ամենայն} պղծութեան, կամ ագահութեան անո՛ւնն էլ թող չլինի ձ

Վաղարշապատը, եղած լինելով կենտրոն քրիստոնէութեան {ամենայն} Հայոց, որպէս նաեւ առաջին օրօրոց հայկական ընդհանո

12։ Թէ մեր բազմերախտ եւ առաքելանման Լուսաւորիչը {ամենայն} նախանձայուզութեամբ հետամուտ էր երբեմն քարոզութեան

էլ չէ կոչւում այդ քաղաքի անունով։ Այսօրուայ մեր {ամենայն} Հայոց եկեղեցեաց Մայրը բնա՛ւ Վաղարշապատի մէջն էլ չ

այն տաճար լիցի Աստուծոյ եւ տուն աղօթից խնդրուածոց {ամենայն} հաւատացելոց եւ աթոռ քահանայապետութեան " (եր. 33

լ, 'ի մէջ առեալ 'ի պատիւ փակեսցուք. թագաւորն եւ {ամենայն} ժողովուրդքն հանդերձ երթալ հասանէր 'ի ցուցեալ տեղի

որում, Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Մայր էր {ամենայն} Հայոց եւ աթոռ քահանայապետութեան, թէեւ այն միջոցի

աթողիկոսի խօսքերը, հերիք էր, որ անդարձ փարատուի {ամենայն} տարակոյս։ " Վերացոյց (Կոմիտաս) եւ զփայտակեր

առավարուէր Սուրբ Կաթուղիկէն, ուստի եւ Մեծ Վահանը {ամենայն} իրաւունքով յանձնել էր Փարպեցու պէս մի մարդու, որ

նոր հիմնարկութիւն։ Ահաւասիկ այդ տեղերը. " զի {ամենայն} կահիւ եւ կազմածով եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քա

թուղիկէ եկեղեցու վերաբերութեամբ այսպէս է փարատում {ամենայն} տարակոյս. " կատարէր զսովորական ուխտս եւ զպատարագ

ս մայր եկեղեցի թագաւորանիստ Վաղարշապատի, որով եւ {ամենայն} Հայաստանեայց։ Ագաթանգեղոսը, որ մանրամասն եւ շատ

ե՛ս իսկ ճգնիմ անխիղճ միտս ունել առ Աստուած եւ առ {ամենայն} մարդիկ յամենայն ժամ " (Գործք Առաք., գլ. ԻԴ.

ւ զի հանապազ խուժանն 'ի վերայ իմ կուտէր, եւ հոգք {ամենայն} եկեղեցեաց։ Ո՞ հիւանդանայ, եւ ո՛չ ես հիւանդանամ

հ, 55-58)։ " Խռովէ զժողովուրդս, ուսուցանէ ընդ {ամենայն} Հրէաստան, սկսեալ 'ի Գալիլեէ մինչեւ ցայսր " (Ղու

ց կախուելով էր մեռնում։ " Զի անիծեալ յԱստուծոյ է {ամենայն}, որ կախիցի զփայտէ " (Երկր. Օրէնք, գլ. ԻԱ, հ

եղեալ վասն մեր անէծք). զի գրեալ է, թէ անիծեալ {ամենայն}, որ կախեալ կայցէ զփայտէ " (Թուղթ Պաւղ. առ Գաղա

կին իւր Մադիանացի յանդիման Մովսիսի, եւ յանդիման {ամենայն} ժողովրդեան որդւոցն Իսրայէլի, եւ նոքա լային առ դր

ս Չորր. թագ., գլ. ԺԳ, համ. 20)։ § 48. {Ամենայն} որ հայի 'ի կին մարդ առ 'ի ցանկանալոյ նմա, անդէն

" (Թ. Պաւղ. առ Կողոս., գլ. Ա, համ. 24)։ {Ամենայն} Հայոց եկեղեցին մեր բազմերախտ Հօրն է երգում. " Խո

ւն " (եր. 46)։ § 53. " Այլ պոռնկութիւն եւ {ամենայն} պղծութիւն, կամ ագահութիւն եւ անուանեսցի մի՛ 'ի մ

ւղ. առ Եփես., գլ. Ե, համ. 3)։ § 54. " {Ամենայն} պոռնիկ, կամ պիղծ, կամ ագահ, որ է կռապարիշտ ոչ

հու չափ են. ոչ վասն այնորիկ ասեմ եթէ խնդրեսցես. {ամենայն} անիրաւութիւն մեղք են. եւ են մեղք, որ մահու չափ

մ. 16-17)։ § 56. " Վասն այդորիկ ասեմ ձեզ. {ամենայն} մեղք եւ հայհոյութիւնք թողցին մարդկան, բայց զՀոգւ

, գլ. ԹԲ, համ. 31-32)։ " Ամէն ասեմ ձեզ, զի {ամենայն} թողցի մարդկան մեղք եւ հայհոյութիւնք որչափ եւ հայհ

ց " (Մարկ., գլ. Գ., համ. 28 եւ 29)։ " Եւ {ամենայն} որ ասէ բան զորդւոյ մարդոյ, թողցի նմա. բայց որ զ

բնագրում այսպէս էր ասած. " Յաղագս որոյ եւ զայլսն {ամենայն} եւ զորս առ նոսա արանցն ծառայք նորա ", եւ այլն. (

ասելով լոկ քահանայ էր), թէեւ կարգուած " գլուխ {ամենայն} Հայոց քահանայութեան " (եր. 136)։ Նո՛յնպէս արժ

. Ղեւոնդի բերնով Ս. Յովսէփին անուանում է " Գլուխ {ամենայն} Հայոց քահանայութեան"։ Վերեւում, երբ ասացինք,

որ ծածկելով ազգի պակասութիւնքը՝ խառնափնդորում էին {ամենայն} դատողութիւնք՝ յանցանքը որպէս առաքինութիւն ձեւացնե

խոցերին, եւ այդպէս վերքարշել մի վարագոյր, որի տակ {ամենայն} զգուշութեամբ աշխատում էին տգէտ մարդիկ թագուցանել

ան առնել. բայց ուշաբարձութիւնը սովոր է հրաժարուիլ {ամենայն} պայմանից. այդպիսի վատաբաղդ դիպուածում եւս մեր հոգ

աչքով նայել անցած գնացած իրողութենների վերայ, եւ {ամենայն} բանի տալ իւր արժանի վարձը, գնահատելու են մեր խօսք

յիշած բաները մենք բնաւ չգտանք նորա թղթերում, թէեւ {ամենայն} մտադրութեամբ աչքէ անցուցինք, ինչ որ մնացել էր նոր

, վրայ խօսելով կոչում է նորան եւս "Մայր եկեղեցեաց {ամենայն} Հայաստանեայց", բայց այս այն պատճառով միայն, ինչպէ

ի մասին, որի վերայ, անտարակոյս, սուգ առնելու է {ամենայն}, իւր ազգի օգտին եւ յառաջադիմութեան ցանկացող, Հա

ջ լուսաւորութեան եւ ուսման եռանդը, որով, ինչպէս {ամենայն} ազնուամիտ բանագէտ մարդ, յոյս ունէր ջերմացնել այն

ի վերայով մի քանի ամիսներ։ Աբովեանը չէր դադարում {ամենայն} խնամատարութեամբ կրթել եւ վարժել իւր աշակերտքը գեր

ամշեանը։ Այստեղ մտաւ նա գաւառական ճեմարանը, ուր {ամենայն} ժրաջանութեամբ աշխատելով՝ գրաւեց բոլոր վարժապետնե

ոլայոսեան Կանդինեանցը, որոնք եւ օգնում էին նորան {ամենայն} կերպ։ Այստեղ պարտականութիւն ենք համարում նոյն

ութեամբ, բոլոր յուղարկաւորքս ճաշ էինք վայելում, {ամենայն} ոք մեզանից խօսում էր հանգուցելու մասին. յիշում է

զիցիոնի պահարանից: Մոռացայ ձեզ ասել, որ սատանան {ամենայն} օր չէ կրում այս վերարկուն, այլ այն օրերը միայն,

ի հատ ծանր եւ ամուր մտածութիւն: Երբ գրապետը {ամենայն} ջանք գործ էր դնում արդարանալ տէր սատանայի առաջեւը

ագանչութեամբ դառնում է դէպի իւր պաշտօնեայքը), - {ամենայն} օր ահագին հաշիւներ ցոյց ես տալիս իմ ապարանքի նորո

քի նորոգութեան համար, բայց, որ կողմը եւ նայես, {ամենայն} տեղ երեւում են անհամար ծակեր ու ճեղքուածներ:

չէ, - պատասխանեց դեւը, - նա առհասարակ թշնամի է {ամենայն} լուսաւորութեան.... - Ին՜չ... - ձայն ար

.. - Ին՜չ... - ձայն արձակեց սատանան, որ {ամենայն} տեղ ունի իւր լրտեսները եւ ամենայն բան տեսնում է ե

եց սատանան, որ ամենայն տեղ ունի իւր լրտեսները եւ {ամենայն} բան տեսնում է եւ լսում է, - ինչ ասացի՜ք... դե

ց: - Գնա՛, անպիտան, դէպի գեհեանը եւ այստեղ {ամենայն} վայրկեան երկու անգամ փռնգա 3333 տարի. եւ դո՛ւ,

նա դառնալով դէպի երկրորդը, - նստի՛ր նորա մօտ եւ {ամենայն} փռնգալուն առողջութիւն ասա՛ նորան: Գնացէ՛ք կորէ՛ք

իք մանր քարերով եւ խորտակուած շիշի կոտորակներով: {Ամենայն} ոք, որ մինչեւ անգամ չէ եղել Փարիզում, իսկոյն,

արէին, բայց այժմ, այս պայմանի զօրութեամբ, նոքա {ամենայն} օր պիտոյ է կռուին, ամենայն օր միմեանց սպանեն, խ

անի զօրութեամբ, նոքա ամենայն օր պիտոյ է կռուին, {ամենայն} օր միմեանց սպանեն, խեղդեն եւ չքացնեն, մինչեւ թա

լինի լիակատար թագաւոր եւ իշխան: Ձեր մռայլութիւնը {ամենայն} տարի եկամուտ պիտոյ է ստանայ գոնէ՛ 40. 000 կորած հ

ալներ: - Bardzo dobže, - ասաց սատանան, որ {ամենայն} լեզուի տեղեակ էր. - յետո՞յ: - Այս երեք արժ

շուրջանակի տասն մղոն հեռաւորութեամբ: - Դու {ամենայն} բանի մի պատճառ գտանում ես. քո ծուլութենից հետեւո

Սիրական Աստարօտ, ես գիտեմ, որ եթէ դու կամենաս, {ամենայն} բան կարո՛ղ ես առնել, - ասաց դեւերի թագաւորը, որ

ամբութեան արհի նախագահը, իսկապէս սատանայի նման, {ամենայն} ժամանակ իւր յաջողաշարժութեամբ պրծնում էր սատանայի

ց սատանան, - ես սիրում եմ վիպասանութիւն. այնտեղ {ամենայն} բան մութն է ու զարհուրելի, եւ ամենայն երկու-երէք

ն. այնտեղ ամենայն բան մութն է ու զարհուրելի, եւ {ամենայն} երկու-երէք բառից յետոյ պատահում են անպատճառ մռայլ

ց կանգնել արեւմուտքումը միահեծան թագաւորութիւնը, {ամենայն} մարդ թագաւոր է, այսպէս ասում է պարոն Մոգենը: Ես

իայի բոլոր պալատականներին, կանոն հրատարակել, որ {ամենայն} մարդ, անունը ստորագրելու ժամանակ գրէ ` ձեր ողորմ

մռայլութիւն: Վիպասանութեան գլխաւոր կանոն է, որ {ամենայն} բան լինի զարմանալի եւ ընդհակառակը: - Շարունա

անը, - վիպասանական ոճը ունի այն յատկութիւնը, որ {ամենայն} պարբերութեան վերայ հարկաւոր է լաւ մտածել, մինչեւ

մ տեսել ճարտասանական արձակախօսութեան մէջ. այնտեղ {ամենայն} բան հարթ, խաղաղ, խոնարհ եւ ամենախոնարհ...:

տեն ինչ մտածեն, որին հաւատան եւ ինչ առնեն. նոքա {ամենայն} րոպէ սպասում են կորստական դիպուածների, վազում են

նը մի կտոր կաշիով, թելադրում են նոցա հակառակուիլ {ամենայն} բանի եւ ամենայն մարդու, զօշոտում են եւ զօշոտած ժ

վ, թելադրում են նոցա հակառակուիլ ամենայն բանի եւ {ամենայն} մարդու, զօշոտում են եւ զօշոտած ժամանակը ապականու

անձին քաղաքական գաղափար, մի այնպիսի գաղափար, որ {ամենայն} րոպէ մահացուցիչ էր, ես միլիոնաւոր մարդ հանեցի խա

ինձ ի գրի հարկանել զոր ինչ շրթունք իմ չզօրին ըստ {ամենայն} արժանեաց գեղեցկախօսել... - Դարձեալ յիմարո

րձել... Այժմ հոկտեմբերը վերջանում է համարեայ, {ամենայն} տեղ գինիները վաճառուած են, չգիտեմ, թէ ի՞նչ կերպ

թեան համար: Սատանան թէպէտ խիստ պահպանում էր {ամենայն} բանի կարգը իւր տէրութեան մէջ եւ անխնայ պատժում էր

բանի կարգը իւր տէրութեան մէջ եւ անխնայ պատժում էր {ամենայն} որեւիցէ անկարգութիւն, բայց երբեմն, մանաւանդ եթէ

քը, ուր կարող ենք մտանել, վաղուց ահա քաղել են, {ամենայն} թփի վերայ հազիւ գտանուին մի երկու ճիռ։ - Ճռա

.. - Լուայ, Ձերոյին մռայլութիւն. բայց զայդ {ամենայն} հողմոց հնչիւնք համարիմ ես. զայս ասեմ համարձակապէ

: - Ի խօսելն մեր հասկանալի ոճով, ժողովուրդն {ամենայն} զչափ առցէ զմերոյ տգիտութեան, ծանիցէ զճշմարտութիւ

անսովոր սրտնեղութիւն եւ ձանձրոյթ. արք եւ կանայք {ամենայն} օր համարեա թէ երեք անգամ կռւում են միմեանց հետ,

էր կոչնակի անընդհատ ձայնը. դեւերը մեղուների նման {ամենայն} կողմից հաւաքւում էին դէպի դժոխքի դուռը, որտեղից

, որ գալիս է մեր մօտ, ինքը իւր ձեռքով ուղարկել է {ամենայն} տարի այդ մատեանքը, որ ժապաւինած ու կնքած են նորա

նպիսի ազգի մէջ, ինչպէս հնդկացիք են, որ փախչելով {ամենայն} լուսաւորութիւնից, ամենայն կերպ աշխատում են մնալ

կացիք են, որ փախչելով ամենայն լուսաւորութիւնից, {ամենայն} կերպ աշխատում են մնալ խաւարի մէջ, եւ մեծ կարծիք

ւթեան, դորա մէջ ոչինչ ճշմարտութիւն տեսնուած չէ, {ամենայն} կերպով հաւատարիմ կացաւ իւր դժոխային հոգու պարտակա

դեւը, մինչեւ դորա մահը չբաժանուեցաւ դորանից. դա {ամենայն} քաղաքի մէջ, ուր նստում էր, որպէս պաշտօնակալ, պ

ծերունիք, որ գիտեն թէ ինչպէս պատրաստ էր դա զոհել {ամենայն} ինչ մի պարգեւի համար: Վերջին անգամը խոստացել էր

արեգլուխը: - Շատ բան ասել էի. միթէ՞ պիտոյ է {ամենայն} ասած բան կատարուի. այժմ վաստակած եմ. շուտով երե

ես ինքնին սկսեցի լինել այդ խնջոյքի հոգաբարձուն: {Ամենայն} պատրաստութիւն տեսել եմ, թէ կերակրեղէնի եւ թէ ըմպ

իթարում էր վշտացածը, թէ արժան չէր կին մարդու պէս {ամենայն} բանից նեղանալ, միեւնոյն ժամանակ բարկանալով հարստ

Իմ ազգասէրը պատուելի է միայն նորա համար, որ օդով {ամենայն} բան ցանկանում է, ամենայն բարեխիղճ մարդու հետ համ

յն նորա համար, որ օդով ամենայն բան ցանկանում է, {ամենայն} բարեխիղճ մարդու հետ համաձայնում է եւ օգնում է ազգ

բոլորշի գծի կենտրոնում մի մորթած սեւ հաւ, առանց {ամենայն} պիսակի, եւ մի սեւ կոթով դանակ: Բնական բաներից ց

խորհրդով, որ եթէ պ. Մարկոսը ստուգապէս տեսել էր {ամենայն} բան, ապա ինքն եւս խոստովանելու էր բոլորը․ այս դի

մի աղջիկ. ճշմարիտն ասեմ, եթէ լինէր, այնուհետեւ {ամենայն} ջանք պիտոյ է գործ դնէի, այդ աղջիկը ինձ կին խնդրե

օսութեան պատճառը չգտանելով, թողուր ինձ հանգիստ: {Ամենայն} ջանք գործ էի դնում հեռի փախչել որեւիցէ ընկերակցու

ցս, օրը ինձ տարի էր թւում. վերջապէս, զրկուելով {ամենայն} բարեյաջող յոյսերից, մտածեցի գործ դնել իմ գերմարդ

ր անշուշտ համարում էի յաւերժահարսն: - Երբ որ {ամենայն} բան խօսել էի եւ մի փոքր հանդարտել էի, թափելով սր

ր նշանները գրելով իւր ծոցի տետրակի մէջ, խոստացաւ {ամենայն} հնար գործ դնել, ամենայն հարց ու խնդիր անտես չառն

ի տետրակի մէջ, խոստացաւ ամենայն հնար գործ դնել, {ամենայն} հարց ու խնդիր անտես չառնել, այդ օրիորդը գտանելու

արտութիւն է, ինչպէ՛ս կարելի է ընդդիմանալ նորան, {ամենայն} ժամանակ ուսումնականութիւն հա ուսումնականութիւն,

գի եպիսկոպոս: Սա եւս Բեքոնի նման աշխատում էր այն {ամենայն} ուսման եւ գիտութեան մէջ, որ վերաբերում էին մարդո

ապա հարկադրեց նորան հեռանալ Բազըլից: Նա զրկուած {ամենայն} օգնութենից, ման եկաւ շատ քաղաքներ, յետոյ հասանե

է: Ոչինչ չէ յառաջանում առանց նորան. իսկ նորանով {ամենայն} բան կարելի է: Կրակի օգնութեամբ, հանքերը հող

ւն: Մի քանի վայրկենից յետոյ, այս երեք մարդիկը, {ամենայն} ծանրութեամբ սկսեցին ընտրութիւն առնել մարդերի, որ

պ. Շաքարեանցին, ոչինչ հարցախնդիր անտես չառնել, {ամենայն} կերպ հնար գործ դնել նորա սիրական օրիորդը որոնելու

: - Ինչո՛վ, - հարց արեցին բարեկամքը: - {Ամենայն} բանով... նա խելագա՜ր է... վկա՜յ է Աստուած,

աւ, եւ այնուհետեւ մեր ձեռքումն էր նա, կարող ենք {ամենայն} տեսակ լրբութիւն առնել, - յառաջ տարաւ իւր խօսքը պ

պատած էր Եւրոպան միջին դարերում: Չէ իմանում, որ {ամենայն} հին բան լաւ է, չէ իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ լա

անգոտ դրամ լաւ է քան թէ նորը եւ փայլունը, ինչպէս {ամենայն} առողջամտութեամբ հաստատեց Մեղու Հայաստանի անունով

ների վերայ յառաջացող, որ տգէտ եւ խաժամուժ ամբոխը {ամենայն} միամտութեամբ պատրաստ է ընդունել մի գերբնական բանի

ր դուրս էր երեւում Մանթուխեանցից. այս պատճառով, {ամենայն} սառնութեամբ յանձն էր առնում Մանթուխեանցի կոպիտ քն

րտը տեսար, որ ազգը սիրէր ու նորա օգուտը պաշտէր: {Ամենայն} ոք, որ փոքր ի շատէ ուսումն է ստանում, մոռանում

րանից այն հասկացողութիւնը եւ վարդապետութիւնը, թէ {ամենայն} զոհ, որ վարձատրւում էր մաքուր խղճմտանքի գիտակցու

լ ստեպ: - Ճշմարի՛տն ասեմ, ցաւելու չեմ, եթէ {ամենայն} օր գերեզման փորեմ այնպիսի մարդերի համար, որպիսու

կա՞յ Հայերի համար մի սուրբ առարկայ, որի անունով {ամենայն} երկրորդական պղտորութիւնք հետ դնելով բարեկամական ձ

եւ այս պատճառով եւս ցոյց է տալիս իւր հոգու միջինը {ամենայն} միամտութեամբ, եւ խելացի կամ զննող մարդը, որ կամ

ուցած լինելով, ինչպէս ես, իւրեանց ժամանակները, {ամենայն} բանի վերայ նայում են այն աչքով, ինչ աչքով նոցա հ

ն աչքով, ինչ աչքով նոցա հայրերը նայում էին, կամ {ամենայն} բան չափում էին հին չափով: Այժմեան ժամանակիս տղայ

ան չեն ծերերի կարծիքին: Ծերերը պահանջում են, որ {ամենայն} բան կամաց կամաց լինի, համբերութեամբ լինի, առանց

յց երիտասարդքը պահանջում են, որ վճռաբար կատարուի {ամենայն} գործ, յետ դրուի դանդաղկոտութիւնը եւ չխնայուի մի

ը, որ իւր կրքի սանձը միշտ ամուր պահէր ձեռքում եւ {ամենայն} բանի վերայ դատաստան կատարելու ժամանակ անտես չառնէ

ւթիւնը, չէր կարող ապրել որպէս մի բարոյական էակ. {ամենայն} էակ ապրում է պայմանների տակ, բայց Հայոց համար պա

այն ոտքերի եւ վերջերի նոյնայանգութեան վերայ առանց {ամենայն} մտքի, բովանդակութեան, խորհրդի եւ բանականութեան

երի մէջ այն սխալ եւ վնասակար վարդապետութիւնը - թէ {ամենայն} բան, որ երեւում էր Հայոց ազգի վերայ, անշուշտ պի

նձին գիտութիւն - թալիսմանական, վհկութիւն, եւ թէ {ամենայն} բան կարելի էր յառաջացնել չար ոգիների գործակցութեա

ւն մտել է գլուխը, ըստ որում, երբեմն ամիսներով, {ամենայն} ինչ հանդարտ է եւ ոչինչ չկայ. մարդ է մարդու պէս:

եցի մի խաղ խաղալ դորա հետ: Խոր գիշերի մէջ, մինչ {ամենայն} մարդ քնեց ու չորս կողմը հանդարտեց, առայ թղթերիս

ուր եւ ապա հարցրու հարցանելիքդ, որ պատասխանեն եւ {ամենայն} ճշդութեամբ եւ հաւատարմութեամբ: Երբ աւարտեցիր հար

ջ էին դնում: Կոմսը կարդալով ասաց, - Խեղճ մարդ, {ամենայն} կարեկցութեան արժանի. ճշմարիտ, եթէ պատահէի նորան

շխարհը առանց մի օգտի ակնկալութեան, եւ թէ ինչպէ՛ս {ամենայն} օր երկնքի լուսաւորքը լուսաւորում են երկիրը առանց

երեխայութենից սկսեցին մարդու երջանկութիւնը որոնել {ամենայն} տեսակ զեղխութեան մէջ: Որդիքը, միանգամայն մարմնի

եանց հօր հարստութեամբ, բոլորովին անզգայացած դէպի {ամենայն} մարդկային եւ վայելչական բան, իւրեանց անուսումնաս

նէին (պ. Յովնաթանեանցը, իւր սրտում, ատեցող էր {ամենայն} լուսաւորութեան), այլ մանաւանդ, ուրիշներին բամբ

ացող մարդիկը (թէպէտեւ պ. Յովնաթանեանցը զուրկ էր {ամենայն} բարոյական բարձրութենից), սեպհականել էր ինքեան մ

, սեպհականել էր ինքեան մի յիմար հպարտութիւն, եւ {ամենայն} հասարակութեան մէջ կամենում էր խելացի մարդու պաշտօ

լ ազգասէր եւ այսպիսի ամուլ շատախօսութեամբ, առանց {ամենայն} զոհաբերութեան, տօնացուցի մէջ գրուելու արժանի համ

սինս: Ստո՛յգ է, որ ասում են, թէ աշխարհի երեսին {ամենայն} լաւութիւն վճարւում է ապերախտութեամբ: Եղբայրս որ

րից եւ նկատողութեններից. մանաւանդ որ ձեր դուստրը {ամենայն} օր շրջապատուած է հրապոյրներով, ամենայն օր բորբոք

ր դուստրը ամենայն օր շրջապատուած է հրապոյրներով, {ամենայն} օր բորբոքուած է նորա ուղեղը... ես կարճ եմ ասու

է ազատ թողուլ ինձ ձեր նկատողութեններից. պատճառ, {ամենայն} խրատ եւ խորհուրդ, որ ուղղակի վերաբերւում էին իմ

մ: - Ճշմարտութիւնը մի վերացական բան է, որով {ամենայն} մարդ արդարացնում է իւր գործերը: - Այո՛, եւ

. իսկ որքա՛ն դողալ հարկաւոր է, մինչեւ այդ բոլորը {ամենայն} ապահովութեամբ կ'անցանէ ձեռքից: Ամենայն անգամ ես

յդ բոլորը ամենայն ապահովութեամբ կ'անցանէ ձեռքից: {Ամենայն} անգամ ես գիտեմ, թէ ի՛նչ եմ կրում. Դեպարտամենտի

Մինչդեռ խօսում էր պարոնը իւր գործակատարի հետ, {ամենայն} զգուշութեամբ բացուեցաւ նախասենեկի դուռը: Պ. Յով

կայծակները: Մի ճնշուած, խեղճ ողորմելի սիրտ {ամենայն} վայրկեան, հարիւրներով զարկում էր այդ կերպարանքի

կամութեամբ յանձն առաւ կատարել իւր պարոնի պատուերը {ամենայն} ճշտութեամբ: - Մուրհակը, որ ստացաք այսօր, վ

վ այն պարոնին, որի հետ վաղ ուրեմն վերջացուցած եմ {ամենայն} յարակցութիւն, բորբոքում էք զուր տեղը նորա թշնամո

ւմ եմ մի վերին աստիճանի տմարդութիւն: Թողունք {ամենայն} հակառակաբանող պատճառքը, այլ այս միայն առնունք աչ

է այժմ ամառանոցում, իսկ մենք փտում ենք այստեղ: {Ամենայն} պատրաստութիւն տեսել եմ. կահ կարասիք բարձուած են

սուն տարեկան. ուրախ բնաւորութեամբ, բայց զրկուած {ամենայն} կրթութենից, եւ ինչքան խելք ու բանականութիւն որ ն

ատճառով այնտեղի մարդիկը պիտոյ է անպատճառ յօժարէին {ամենայն} բանի, որի միայն կարող էր ժամանակը կորուսանել, ա

երեսին չէր կարող ընդդիմանալ նորան, եւ թէ աշխարհի {ամենայն} նիւթական փոփոխութիւնքը կատարւում էին այդ օրէնքի ա

ղլուն, - որ աշխարհի երեսին յաւիտենական բան չկայ, {ամենայն} ինչ աւերւում է, քանդւում է եւ լսել եմ խելօք մարդ

իքն էր. նա չունի մուրհակի կարօտութիւն. պատճառ, {ամենայն} արարածը, որ նա սնուցանում է, հաւատարիմ գրաւական

օրհնէ նորա Արարիչը, որի ձեռագործքը անմահ են, որ {ամենայն} բան ստեղծելով մահ չէ ստեղծել: - Հաւատա՛, պար

իւթիւնճի-օղլուն, - թէ իմ ձեռքիցս գար ես կ՚աշխատէի {ամենայն} օր խօսել քո հետ այսպիսի գեղեցիկ բաների վերայ, բա

ւնենալ դէպի ինձ... - Այսուհետեւ հաւատում եմ {ամենայն} բանի, ինչ որ կը քարոզեն ինձ բնութեան անունով, -

ւրեանց մի հատիկ Մանուշակը, արդարեւ արժան էր, որ {ամենայն} ծնող օրինակ առնուր նոցանից. նորա հագուստները մաք

, - ընդհատեց նորա խօսքը Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - {ամենայն} ժամանակ բաց է մեր դուռը: Ինչպէ՞ս է Վարդ-խաթուն խ

նպէս առնէիք, որ այո՛ լինէր քան թէ ո՛չ. պատճառ, {ամենայն} մարդ իւր հաշիւը ունի. ինձ այսպէս յարմար է, պսակ

եան իրագործուած գաղափար էր Շահումեանց Գէորգը. նա {ամենայն} օր մտածում էր նորա վերայ եւ շատ անգամ երկու արտաս

աղը, գիտե՞ս: - Գիտեմ, - պատասխանեց պառաւը, - {ամենայն} չորեքշաբաթ օր ես գնում եմ Աստուածածնի դուռը:

ւնը, բայց նամակը ցոյց մի՛ տուր ոչ ոքի. պատճառ, {ամենայն} տղայ գիտէ պարոն Շահումեանցի առատութիւնը, այս պատ

յդ լաւ չէ՛, զաւա՛կս, քեզ ի՞նչ փոյթ մտածել, մեք {ամենայն} բան կը հոգանք, հայրդ կը գայ, նորա հետ կը խօսենք

գուստը: - Ո՞վ էր պատմել, - հարցրեցի ես: - {Ամենայն} բան իմանալը լաւ չէ, շուտ կը ծերանաս, հայրս, - պ

Թիւթիւնճի-օղլուն շատ այն տեսակ մարդերից չէր, որ {ամենայն} բան զոհում են մի հարուստի ժպիտին կամ կիսաքաղցր,

հարցմունքի վերայ, պատճառ, առաւել մօտ է մեզ, եւ {ամենայն} բանից հարկաւոր է իմանալ, թէ ինչ էինք մէք: -

եզ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - այսինքն... - {Ամենայն} կողմից, - կտրեց խօսքը Շահումեանցը, տեսանելով, ո

րապէս, նորա վախճանը եւ նպատակը, մի խօսքով մարդը {ամենայն} կողմից, դարձեալ կրկնւմ եմ ` ոչ ֆիզիկական կողմից

մ եմ, իսկ ընդհանրապէս ո՛չ: Մի՞թէ քո կարծիքներով {ամենայն} մարդ որ հոգի ունի, պատկեր է Աստուծոյ. մի՞թէ մի

ւրեանը բնական ազդեցութեանը հետեւելով, գործում են {ամենայն} ինչ առանց այս եւ այն կողմը նայելու: Մարդը կը լին

լինել մարդկութիւնը լուսաւորող գանձանակին: Այս {ամենայն} բանը մարդ կարող է առնել, եթէ կամենայ, բայց շատ

ռանց Աստուծոյ գործերը գործելու եւ դեռեւս լցուելով {ամենայն} տեսակ մոլութեններով ասել, թէ " աստուծոյ պատկեր ե

ահուէտունը մի այնպիսի դատաստան է, ուր դատւում են {ամենայն} մարդիկ, շատ մեծերից բռնած մինչեւ վերջը: Ամենայն

ամենայն մարդիկ, շատ մեծերից բռնած մինչեւ վերջը: {Ամենայն} մարդ իւր կարծիքն է ասում. ի հարկէ նոցայ աչքով խե

րից էր, որ աղօթելով կամ այլ ճարերով հաւատում էին {ամենայն} ցաւի բժշկութիւն, այսուամենայնիւ Մանուշակի համար

րներ այդ ցաւերը բժշկելու, թեթեւը բժշկում է առանց {ամենայն} տարակուսութեան: Թեթեւ թափողը, եթէ հանդիպի մի այ

Ուրբաթամուտ: Մութ գիշեր: Մրրիկը փչում էր {ամենայն} կատաղութենով, անձրեւը գետի նման թափւում էր երկնք

ն, վայելեցէ՛ք եւ ուրախացէք: Այս խօսքից յետոյ {ամենայն} ոք, սկսեց ուտել իւր ամանից զանազան մրգեր եւ այլ

ցա չնչին եւ խելացնոր կամքով, եւ թէ նոքա կարող են {ամենայն} մարդու վերայ դատաստան կատարել, իսկ ուրիշները նոց

ան չհեռացնէինք, ո՛չ այս կը լինէր եւ ո՛չ այն, եւ {ամենայն} ինչ կ՚անցանէր խաղաղութեամբ, բայց այժմ, ո՛վ գիտէ

յն անիմաստ, կցկտուր եւ, որքան կարելի է, կարճ, {ամենայն} կերպ փախչելով երկար եւ կապակից խօսակցութենից, որ

Օղլուն: Մանուշակը այնպէս կպել էր դուռին, որ {ամենայն} սրտի զարկելը բացարձակւում էր դուռի վերայ, այնպէս

ից եւ, թեւ ու թռիչք ստանալով, պիտոյ է տարածուէր {ամենայն} տեղ՝ մի հատ մարդու սեփականութիւնը հասարակաց մարդ

գը՝ ծառայ եւ ստրուկ դարձած օտարի, վիզը դնում էր {ամենայն} հնարաւոր լուծի տակ մի կտոր հացի համար, մինչ Հայո

նասէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր եւ ո՛չ պատիւ. {ամենայն} մարդ մտածում էր առանձնապէս իւր օգտի վերայ, որպէս

ւն էին հասարակապետութեանը իւրեանց հարստութեամբ եւ {ամենայն} հարկատուութենից ազատութեամբ։ Կտրիճ Ծերակոյտը այս

էրը եւ յարգութիւնը։ Եւ այսպէս թափուեցան նորա մօտ {ամենայն} կողմից առատաձեռն պարգեւներ, եւ Վենետիկեան Ծերակո

ր, եւ Վենետիկեան Ծերակոյտը շնորհեց միաբանութեանը {ամենայն} կարելի թեթեւութիւնք։ Այսպէս միայն հնարաւոր եղաւ

մ Մխիթարի օգտի համար։ Մխիթարը, ցաւելի Մխիթարը, {ամենայն} կարեկցութեան արժանի Մխիթարը, այսպիսի հանգամանքնե

պէս պատմի 'ի նոյն վարս եւ այլն։ Յորում եւ պատմին {ամենայն} անցք, որք անցին ընդ նմա, այսինքն թէ որպէս յառաջ

յնոսիկ 'ի ներքս։ Բայց 'ի վերայ այսր ամենայնի այս {ամենայն} զգոյշ փօլիթիքայք ոչինչ կարացին ծածկել 'ի յերեւան

ց Վենետիկեցւոց Հ. Մկրտիչ Աւգերեան տայր պատասխանի {ամենայն} խնդրոց, միաբանութեամբ Պօղոս աղայի Սեբաստեան գրէր

գլուխ տանել զմիաբանութիւն ընդ Հայոց ", եւ ջանաց {ամենայն} հնարիւք յառաջ վարել զայն ցայն աստիճան, մինչեւ յա

նց բնակութիւն, եւ 'ի Կոստանդնուպօլսոյ վճարեսցուք {ամենայն} ծախք։ Այլ 'ի սաստկանալ վիճի եւ դատի 'ի մէջ Մ

րան շրջեցան իրք։ Սակայն գիտել արժանի է, թէ յայս {ամենայն} գործ գլխաւորքն 'ի բանս եւ 'ի խորհուրդս էին նախ Հ

ւթեան եւ պատրիարգին, որ յառաջագոյն գիտակն էր այն {ամենայն} վերոյասացեալ Ինճիճեան խորհրդոց, չոքան 'ի Ենի-խափ

նձամբ առ անձին եւ զեկուցանել առ որ պարտն էր, այլ {ամենայն} ինչ 'ի գլխաւոր նոցին ամփոփեսցի եւ այլն։ Ի վա

եաց ուսուցանել, որպէս եւ յայտնի եղեւ։ Յայսմ {ամենայն} բանիցս ասացելոց զհետ գայ, թէ պարտ է դարման առնել

, վասն որոյ եւ յետս կոչեմ եւ որոշեմ զանձն իմ յայս {ամենայն} սկզբանց եւ ներքոյ արկանեմ զիս կրթութեան եւ վարդապ

վոյն տարածման հաւատոյ միանալով հոգւով եւ մտօք ընդ {ամենայն} յարգելի Քօլլեճեան քահանայից, փափագելով յայտնել զ

հանայից, փափագելով յայտնել զայս իմ դիտաւորութիւն {ամենայն} հաւատացելոց։ Մեսրովպ վարդապետ Աղաջրախեան.

ութեանը։ Բաց ի այս զգուշաւոր քննութենից, դեռեւս {ամենայն} շրջանկատութեամբ պիտոյ է հաշուի եւ համարի տակ դնել

ին գտանում է իւր մխիթարութիւնը եւ երջանկութիւնը։ {Ամենայն} մարդ, որ այնքան վատաբաղդ չէր գտանուած, որ շիջան

ական եւ բարբարոս սկզբունքով չորացնում է այդ կրօնը {ամենայն} բանականութեան ծիլ, որ դրել էր Աստուած մարդու մէջ

ցնում է մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան մէջ {ամենայն} ազատ կամք, ամենայն գործունէութիւն եւ ամենայն կեա

մ ազգի եւ կամ ընկերութեան մէջ ամենայն ազատ կամք, {ամենայն} գործունէութիւն եւ ամենայն կեանք։ Դոցա փոխանակ տա

մէջ ամենայն ազատ կամք, ամենայն գործունէութիւն եւ {ամենայն} կեանք։ Դոցա փոխանակ տարրացնում է նոցա սրտի եւ հո

ին, դառնում է մի մեքենայ, մի աւտօմատ, որ առանց {ամենայն} գիտակցութեան, զգացողութեան եւ անձնաճանաչութեան ն

՛նչ այլ հետեւանք կարելի էր յուսալ այն բանից, ուր {ամենայն} հոգեկան ազատ ձգտողութիւն, ամենայն կամք, հասկացո

յն բանից, ուր ամենայն հոգեկան ազատ ձգտողութիւն, {ամենայն} կամք, հասկացողութիւն, ստուգագործութիւն եւ գիտակ

ն Սամարիայի սարի վերայ կամ Երուսաղէմի մէջ, այլեւ {ամենայն} տեղ, հոգով եւ ճշմարտութեամբ։ Նա հրապարակեց քահա

որ իւրեանց կամեցածի պէս հասկացնում էին ժողովրդին {ամենայն} բան, եւ տուեց ժողովրդի ձեռքը՝ պատուիրելով քննել

խօսքով՝ նորա մահը գրաւական եւ ապահովութիւն եղաւ {ամենայն} կերպով մեր կեանքին եւ գոյութեանը։ Քրիստոնէու

ն եւ գոյութեանը։ Քրիստոնէութիւնը խորտակում է {ամենայն} բռնակալական լուծ, փարատում է ամենայն խաւար, հիմ

խորտակում է ամենայն բռնակալական լուծ, փարատում է {ամենայն} խաւար, հիմնուած լինելով սիրոյ ապառաժի վերայ՝ ամ

յն խաւար, հիմնուած լինելով սիրոյ ապառաժի վերայ՝ {ամենայն} տեղ տարածում է սէր եւ խաղաղութիւն, ջուր է տալիս

լ լուսին եւ սորա միջնորդութեամբ քննել եւ գնահատել {ամենայն} բան, իւր անձը, իւր հոգին, իւր բանականութիւնը,

ւր գիտութեան եւ հասկացողութեան չափը։ Նա ընդդէմ է {ամենայն} մեռելութեան, ամենայն անշարժութեան, որ փոխանակու

ողութեան չափը։ Նա ընդդէմ է ամենայն մեռելութեան, {ամենայն} անշարժութեան, որ փոխանակում է կենդանութեամբ եւ մ

ամբ եւ մշտնջենական շարժողութեամբ։ Աղբիւր լինելով {ամենայն} բարոյականութեան, ամենայն արդարութեան՝ հաւասարապ

ւթեամբ։ Աղբիւր լինելով ամենայն բարոյականութեան, {ամենայն} արդարութեան՝ հաւասարապէս բաշխում է ամենեցուն միե

մուլ եւ անխորհուրդ մեքենականութիւն. նա կամի, որ {ամենայն} բան քննուի, ուսանուի եւ հոգու գիտակցութեամբ հիմն

ա չէ հոտոտում զոհերի սեղանը, նորա առաջեւ ոչինչ է {ամենայն} փարիսականութիւն. նա կամի մաքուր սիրտ, անարատ խղ

պապերը սովորել են մտածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ եղած {ամենայն} ազատութեան գաղափար ասուած էր իւրեանց օգտի համար,

վ սատանայի գերութենից եւ հոգեւորուած, պատրաստ էր {ամենայն} զոհաբերութիւն յանձն առնուլ ազատական կրօնի անունով

ոստանդնուպօլսի պատրիարգը գլուխ եկեղեցու ճանաչել։ {Ամենայն} սուրբ բան դառնում է վաճառելի, արատը եւ անառակութ

ապը, ասում եմ, հրապարակով յայտնեց աշխարհին, թէ {ամենայն} մարդկային իշխանութիւնք կարգուած են Աստուծուց, թէ

աքելու ձեռքով։ Նայելով այս պապի նամակներին, {ամենայն} տեղ տեսանում ես այս վարդապետութիւնը։ Նա յայտնում

տանուած իւրաքանչիւր գերդաստան պարտական է հարկ տալ {ամենայն} տարի երկու սու, եւ հրամայում է իւր դեսպաններին ժ

մարկա արծաթի։ Ծայրագոյն հրովարտակներով Եւրոպայի {ամենայն} տեղերից Հռովմ գանչուեցան շատ եպիսկոպոսք, որոնց մ

անութեան։ Տեսանելով այս, որպէս մեք, նոյնպէս եւ {ամենայն} անաչառ մարդ մեր ընթերցողներից, համաձայնելու չէ գ

, թէ Մխիթարեանց պապականութիւնը լոկ դիմակ էր, թէ {ամենայն} րոպէ կարելի էր վայր ձգել երեսի վերայից այդ խաւարա

ատրաստուած չէր իւր հոգու տրամադրութեամբ։ Մեք {ամենայն} հոգով ցանկանում էինք մեր ազգի կրօնական միութեանը

անխորտակելի ճշմարտութիւնը, թէ ստրկութիւնը մայր է {ամենայն} անբարոյականութեան։ Աւելորդ չէ մի փոքր պարզել այս

րպով կամ ինչ ճանապարհով ստրկութիւնը մայր է լինում {ամենայն} անբարոյականութեան, որ իւր կողմից նոյնպէս ծնող է

երեսից։ Պապականութիւնը, իւր մէջ կենտրոնացնելով {ամենայն} իրաւունք աշխարհի երեսին, որ ցած էր միայն Աստուծո

ատութեան շտեմարան, եւ նորա ծայրացեալ ազատութիւնը {ամենայն} բանի մէջ մարդկեղէն աշխարհում այն է, որ ուրիշ խօս

է մարդկեղէն աշխարհի մէջ, որի միլիոնաւոր ապացոյցը {ամենայն} մարդ տեսանում է, որ աչք ունէր տեսանելու։ Մխիթար

էր կարող ներս մտանել, ունի իւր սեպհական հայեացքը {ամենայն} բանի վերայ։ Աշխարհի ընդհանուր լուսաւորութիւնը նո

էր Եւրոպացոց լուսաւորութիւնը, մինչեւ այդ աշխարհի {ամենայն} տեսակ գիտութիւնքը փակուած էին վանական եւ կալուածա

գիտութիւնքը Եւրոպա, մինչ ամբողջ հինգ եւ վեց դար {ամենայն} մատենագրական գործունէութիւն ցոյց էր տալիս իւր մէջ

լու որեւիցէ անբաղդ մարդ դատապարտելու համար, մինչ {ամենայն} հոգեկան գործունէութիւն կենտրոնանում էր հոգեւոր աս

խմորուելով՝ վերջապէս այս դարումը դուրս երեւեցաւ {ամենայն} տեղից հեղեղի յորձանքներով։ Այն Եւրոպական լու

Չինաստանի անհիւրընկալ, ժանգոտ երկաթի դուռները։ {Ամենայն} տեղ քարոզւում էր կոյր հնազանդութիւն դէպի պապը, ա

ն տեղ քարոզւում էր կոյր հնազանդութիւն դէպի պապը, {ամենայն} տեղ ներւում էին բոլոր մեղքերը՝ ընդունելով միայն

նութեան կապը եւ հրաման տալ վերստին ամուսնանալու։ {Ամենայն} Քրիստոնեայ մարդ համաձայնելու է, թէ այս բանը ընդդ

ւթեան դրօշակը՝ ուտելով ու մաշելով այդ աշխարհների {ամենայն} ազատ շարժողութիւնը։ Զարմանալի է ճակատագրի կ

ովհետեւ Մխիթարեանց պապական լինելը զրկում էր նորան {ամենայն} ստոյգ լուսաւորութենից։ Եւ ո՛չ միայն Մխիթարեանք,

այդ հնարները սերմի տեսակով ունէին իւրեանց մէջ այն {ամենայն} վատ հետեւանքները, որ մեր օրերումը, աճելով այն փ

նպէս, ինչպէս որ սերմի յատկութիւնքն էին։ Մխիթարը {ամենայն} բան զոհեց Հայոց ազգի լուսաւորութեան համար, զոհեց

շահաստացութեան խորհրդով։ Մարդկեղէն աշխարհում {ամենայն} գործողութիւն վարձատրւում է կամ դատապարտւում է այդ

յր քո եւ սոյնպիսեացդ, հա՛յր Միքայէլ. բազում ինչ {ամենայն} իրօք հայեցեալ իս Հայոց գտի զնոսա առաւել քան զքսան

նշմարի, այլ պահանջմամբ արդարութեան բողոքելով առ {ամենայն} տէրութիւնս. եւ ոչ իսկ դադարէ մինչեւ ոչ տեսցէ զիր

Հռովմ եւ կրկին եւս առաքեցին եւ ունին առաքել։ Այս {ամենայն} եղեւ եւ լինի, բայց ընդ վայր, զի կամ 'ի դերեւ ել

ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդրէրն զի պատրաստ էր {ամենայն} ։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատենի անդ ասաց, " գոհան

ացոց եւ միւսերի երեսից, իսկ Հայոց պատմութեան մէջ {ամենայն} քայլափոխում զոհում է Հայոց եկեղեցու անկախութիւնը

սկ նորա նպատակը՝ նիւթ։ Նպատակին հասանելու համար {ամենայն} բան ներելի է, մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դ

Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը եւս խօսում էր {ամենայն} տեղ այս սխալների վերայ եւ պարծենում էր, թէ՝ այս ի

կանը։ Եւ որովհետեւ չկան բնութեան մէջ ոստիւնք, այլ {ամենայն} բան կատարւում է աստիճան առ աստիճան, փոքր առ փոքր,

նի պաշտօնեայքը համը տարել էին իւրեանց լրբութեամբ. {ամենայն} կողմից աշխատում էին, որ խաւար մնայ ժողովուրդը, որ

լեզու հինգերորդ դարու յայժմուս ժամանակի՝ յորում {ամենայն} ազգք եւրոպէականք ջանահնար լինին հարստացուցանել զա

[ընթերցասիրելով] " զՎարդապետարանն կրօնի " [մինչ] {ամենայն} դարձուածք բանից [ըմբռնելի էին առ ի ընթերցանելեացն

[ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ուրեմն եւ {ամենայն} գրուածք հեղինակաց ծաղկելոց յոսկեղէն դարու հայկակա

ելոց յոսկեղէն դարու հայկականս դպրութեան մերձենալի {ամենայն} հայոց, որ գիտէր գէթ ընթեռնուլ, այլ այսպիսի կարծ

ածապաշտութեան ունել խորհրդաբար, եւ ո՛չ հասկանալի {ամենայն} ում եք, որով հանդիսացուցանէին զնուիրական պաշտամո

պ իտալախօսութեան: Եթէ հնասէրք հայոց համարեն զայս {ամենայն} յանուրջս անցեալ, եւ ո՛չ կամին զգալ, թէ որ ինչ ը

նակն միօրինակ եւ միով անստերիւր կանոնալ վարին ընդ {ամենայն} ազգս եւ ազինս եւ ոչ ոք ուժ է ճակատ յարդարել ընդդէ

եան անդ նորին լեզու իմաստասիրական ոճով բանից զայս {ամենայն} ի լսելիս մերայոց, որոց ունիցին առողջ ականջս լսել

] ընթանալ [նոցա զայն ճանապարհ], զոր ընթացան ցարդ {ամենայն} քրիստոնեայք, թարգմանեալ զսուրբ մատեանն եւ զԱւետա

տուծոյ՝ եւ զՆորին ստորոգելեաց: Անտեսեալ զայս {ամենայն} իմաստնոցն Հայոց, մինչ դեռ հարկ է վերայ կայր խնամ

ոկ հայկականին չէ՛ բնաւ պիտոյ անուանել գիտութիւն. {ամենայն} որ եւ է լեզու, տեսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, յ

րք մնացեալք առ հինաւուրցն Խորնոյ՝ յար եւ նման առ {ամենայն} ազգս սկսանի վիպասանական երգովք զքաջագործութեանց դ

Հայաստան աշխարհի՝ ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի: Գոգցես {ամենայն} մատենագիրք մեր, սակաւ յոյժ բացառութեամբ, հետեւի

եւ եթ: Որչափ ինչ զօրէ մարդկայինս մտաց ոյժ, զայն {ամենայն} շատ աջողակութեամբ ի գործ եդեալ հոգիացելոցս ի մարմ

զօրավար, որպէս զի կայսերական արասցեն հրաման ընդ {ամենայն} տեղիս Հայոց ի բաժնի Յունաց՝ ընդունել զվարդապետու

րկասիրութեանցն ի ձեռս բերէին պարեգօտաւորքն, զայն {ամենայն} կամ ի հուր դատէին եւ կամ առ ի կուլ ջրոյ մատնէին,

զքերականութիւն, զճարտասանութիւն ի փոխ առեալ զայս {ամենայն} ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց, գրէ եւ զզանազան ճառս ի

րդ դարու: Մին ի սոցանէ Յովհան Օձնեցի, կաթողիկոս {ամենայն} Հայոց, որ ըստ մտացն խոհականութեան եւ արգասաւոր բ

ամբ ճիւղոց, առանց խառնափընդորելով զկազմածն: Այս {ամենայն} պայմանը, որն անհրաժեշտ են ի պատմութեան՝ չիք ի Պ

իբրեւ ի վերայ մարդոյ միշտ ծառայողի, զորոց կախին {ամենայն} անցք ընդ մարդկութիւնս եւ դատաւոր նստիլ ի վերայ նո

թին հայախօսութեամբ: Այլ զայսմանէ չէ խնդիրս. այդ {ամենայն} կարեն պատահիլ եւ ամենայն դարս, զի ի հինգերորդ նո

զայսմանէ չէ խնդիրս. այդ ամենայն կարեն պատահիլ եւ {ամենայն} դարս, զի ի հինգերորդ նուիրական դարու ոչ ամէն ոք

ա՞րդ հայեցաւ դարն 19-երորդ ի հին լեզուն. այլ այս {ամենայն} լցուցանեն գէթ զցանկութիւն եւ պատասխանի տան ուսում

ց ժամանակին, չունի կեանք յընկերական կենցաղս, եւ {ամենայն} Հայ, թէ ուսանի եւ թե պարտաւորական էր զայդ ուսանի

մբ զմեռելութիւն ի կեանս հրաշագործել, այլ այդոքիկ {ամենայն} կապեալ կաշկանդեալ են դարձեալ ընդ սահմանաւոր եւ պղ

ց Հայոց ի մոլորական եկեղեցին Հռովմայ: Այսոքիկ {ամենայն} տխուր յիշատակարանք հայկական ողորմ տգիտութեան կսկծ

, այլ շնորհիւ Ամենակալին բերանք մեր բացեալ են առ {ամենայն} հակառակորդը ճշմարտութեան եւ աղեղունք լարեալ վանել

ւսաւորութիւն իւրայնոց, չեւ զայս արարեալ սուտ է, {ամենայն} Հայութիւն, սուտ եւ ազգասիրութիւն, որոյ անուն ըն

բանական եւ ի պատմական գիտութիւնս եւ կարող էր զայն {ամենայն} ըստ իմիք արդիւնաւոր կացուցանել վասն ժամանակցաց իւ

պայմանս լեզուի մերոյ, թէ կարէր արդեօք տանել զայս {ամենայն}. ցայս վայր իւրաքանչիւր ոք յընթերցողաց ճառիս քննե

(ոչ վասն ազգին առ հասարակ, այլ հայագիտաց), զի {ամենայն} որ գիտուն է դպրութեան Հայոց, ջան դիցէ լուսափայլ

ալ եմք առ հասարակ, ընդունիմք եւ խոստովանիմք զայդ {ամենայն} մեք ինքնին, թէ մեք ոչ երբէք կարեմք զուգընթաց լին

ին նմա ամբողջ հինգ կամ վեց ամք առ ուսանելոյ զնա. {ամենայն} Հայորդի չեւ յարբունս հասեալ հասակի պարտաւորի զկեն

զկենցաղականս հայթայթել, զի ժամանակն պահանջէ զայդ {ամենայն}, վիհ աստի, վիհ անտի եւ մահ առաջի ըստ կորովաբան

մինչ դեռ պաշտօնակատար գտանի հինն բարբառ, սուտ է {ամենայն} ջանք եւ զուր են քըրտունք իմաստնոց Հայոց առ ի լուս

զնա, թէ վասն է՞ր խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս {ամենայն} խօսք եւ զրոյցք լսելի եղեն զկնի տպագրութեան " Առաջ

լոց էր զանունդ ռամկախօսութիւն, ապա ուրեմն եւ այլ {ամենայն} լեզուք, որք ի լատինականէն ելեալ կերպաւորեցան ի զ

իսկ խոտ դալարի: Հին սովորութիւն է, որպէս առ {ամենայն} ազգս եւ առ մեզ, զի պատուելի հեղինակք բամբասել զժ

եալ ի դրունս եկեղեցւոյն զշարական եւ զսաղմոս առանց {ամենայն} գիտակցութեան եւ ընտրութեան, յառաջ բերէ յամենայն

ջատագով գիտակցութեանցդ հանդիսացեալ արհամարհէ զայլ {ամենայն} ուսումնականութիւն, արտաքին զնոսա եւ երկրորդականս

եւ զհրահանգ որպիսի եւ իցէ միոյ աբեղայի, որպէս թէ {ամենայն} գիտութիւնք ցարդ յայտնագործեալք յաշխարհի պարունակէ

ն այլոց անձանց, որք յայլմէ վիճակէն էին: Այլ այս {ամենայն} աղբերանայ յայնմանէ, զի ժողովուրդն մեր անմասն գտա

որչափ պատմութիւնն լոյս տայ մեզ, այլ ընդհակառակն {ամենայն} ազգք եւ ազինք ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական բ

տմութիւնն, ըստ այնմ եւ բանաստեղծութիւն: Այլ այս {ամենայն} հողմոց հնչիւնք էին յականջս իմաստնոց Հայոց, որոց

կրօն, տնարարութիւն եւ կաքաւ: Բայց մինչ չիք այս {ամենայն}, խորհուրդ սուրբ տանք պատուելի հայրենակցաց մերոց

վք բառիւք ասել լեզուն գործական՝ նորն, հասկանալի {ամենայն} ումեք, մի երբէք յուսասցին հայք հանդիպել փրկարար

տութեան թանձրացեալ յերեքտասան դարուց հետ է: Յայս {ամենայն} հայեցուցեալ զպատուական եւ զսիրելի հայրենակիցս մեր

այկական նորախօս մատենից, յորս աւանդեալ լիցին այն {ամենայն} գիտութիւնք, որք հասարակաց են այժմուս յԵւրոպայ,

անցեալ ապիրատութենների յիշատակը Ազգերի սրտից, որ {ամենայն} րոպէ սպանում էին նորան բարոյապէս։ Ոչինչ տեղում չ

րացած սաստիկ հարինքից յետոյ, պատրաստ էր ընդունել {ամենայն} հրաշալի բան, վասնորոյ եւ չ'կարողացաւ ընդդիմանալ

անալով, որ Բարսելոնում ժանտախտ է յառաջացել եւ թէ {ամենայն} հաղորդակցութիւն այս քաղաքի հետ կտրուած է, յետ դա

ւմ են ջանք եւ աշխատութիւն Կարգի օգտի համար սպանել {ամենայն} տեսակ բնական կամ, լաւ ասել, սեպհական գործունէու

որան, ախտացած համարելով ժանտախտով, հալածում էին {ամենայն} տեղից։ Գիշերները անցուցանում էր պարզ երկնքի տակ

Օրերով ոչինչ չէր ուտում, պատճառ, չէր գտանում։ {Ամենայն} մարդ փախչում էր նորանից՝ երկիւղ կրելով իբրեւ ախտ

ն գնում Կօլլէգիումը եկեղեցական վէճերը լսելու, որ {ամենայն} տօնի օր ուսանողները բանում էին լեզուի մէջ առաւել

ընկերքը եւ բոլոր վարդապետները պիտոյ է գործ դնէին {ամենայն} աշխատութիւն նորան Համալսարանից արտաքսելու։ Այսպի

րինակը։ Իգնատիոսը գիտէր, որ իւր ընկերներից մինը {ամենայն} օր գնում է իւր սիրականի մօտ, որի բնակութիւնը Փար

եալ Ֆերդինանդոսի եւ Իզաբելլայի պալատական դարձաւ. {ամենայն} տեսակ կեղծաւորւում էր Կսաւիէի առաջեւ, վերջապէս կ

րքը երդում կերան հանդէսով, որ հրաժարուին աշխարհի {ամենայն} բարութեններից, եւ նուիրեն իւրեանց անձը Աստուծոյ

նորան իւրեանց ծառայութիւնները եւ կատարել կուրօրէն {ամենայն} ինչ, որ հրամայէ Առաքեալի տեղապահը։ Այսպէս սկսեց

րի պտուղքն են միմիայն։ Լօյոլա, ոգեւորութեան {ամենայն} աստիճաններից անցանելով, կարգի է դնում բոլոր փորձ

ա ուսուցանելու ձեւերը դնում է այն բանի վերայ, որ {ամենայն} ձեւերից բարձր է, այսինքն՝ մարդկային հոգու թռիչք

ու համար մարդկային չէր, այլ՝ մարդկութենից վեր։ {Ամենայն} բանից անտանելի է մանաւանդ Կսաւիէի գործը. նա ուտո

ովրդին փողոցներում եւ հրապարակներում եւ դ) առանց {ամենայն} վարձի։ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ Լայենէզը ուղեւորեցա

ր յառաջադիմութիւն պարգեւէ Իգնատիոսի մտադրութեան։ {Ամենայն} բան լաւ էր գնում հասարակութեան համար։ Իգնատիոսին

եալ եւ խելացի մարդ էր եւ իւր բարեպաշտութեան մասին {ամենայն} տեղ յարգելի։ Այս Կարդինալը հակառակ գտանուեց այս

եան անդամքը ձեռնամուխ եղան Գեներալի ընտրութեանը։ {Ամենայն} մարդ ցանկանում էր, որ Իգնատիոսը լինի։ Նա երկար

գամանքներին, թոյլ տուեց Յիսուսեաններին պատարագել {ամենայն} եկեղեցու մէջ, Պապական աշխարհի բոլոր քաղաքների մէ

անելով, որ գործը այսպիսի ընթացք ստացաւ, պիտոյ է {ամենայն} ջանք գործ դնէին ժողովքի առջեւը փակելու, որ թէ կա

կրակ չոր նիւթերի մէջ, այնպէս առաջ էր վազում դէպի {ամենայն} կողմ ժողովրդի մէջ։ Այո՛, դեռ Ադրիանոս VI-ը մտած

սները, վէճերի եւ խռովութենների մէջ վարժութիւնը. {ամենայն} ինչ մի խօսքով շատ յարմար էր Պապի ցանկութեանը եւ հ

երայ ներգործութեան մասին, նա հերքում էր մարդումը {ամենայն} ազատ կամք։ Շուտով Պապի երեսփոխանների եւ այլ

յապետութիւնը տեսանում էր իւր մօտակայ կործանումը։ {Ամենայն} Պապ երկիւղ էր կրում վերջացնել այն գործը, որ սկսա

առարկայից, որի մասին գումարուել էր ժողովքը եւ որ {ամենայն} իրաւունքով սպառնում էր Պապական Աթոռին չարաչար կոր

էր Պապական Աթոռին չարաչար կործանումն։ Այստեղ իւր {ամենայն} ճոխութենով հանդէս դուրս եկաւ Յիսուսեանների դպրոցա

։ Կանիզի Յիսուսեանը, որ գտանւում էր Կայսրի մօտ, {ամենայն} հնար գործ էր դնում, որ Պապի կողմը շրջէ նորան։ Ե

րուել եւ թագաւորական ապարանքներից։ Թագաւորները, {ամենայն} կողմից փորձանքներով եւ ամբոխմունքներով պատած, առ

այս է Յիսուսեան. թէ նա անդամ է ընդունում անխտիր {ամենայն} մարդ եւ մինչեւ անգամ այնպիսի մարդիկ, որ մանաւանդ

պին մեծ օգուտ չէր կարող բերել. պատճառ, Գեներալը {ամենայն} ժամանակ կարող էր յետ կանչել քարոզիչները, եթէ կամ

սին, որ անմիջաբար յարաբերում էին Կարգին, այլ եւ {ամենայն} դիպուածների մասին զանազան թագաւորութենների մէջ։

ը, որոնց մէջ Յիսուսականութիւնը սպանում է նոյնպէս {ամենայն} միտք ու բանականութիւն, ջնջում է գիտութիւն եւ արո

անակ, երբ Վերանորոգութեան կարօտութիւնը զգում էին {ամենայն} տեղ, աճում էր առ հասարակ քննողական հոգին, եւ եր

տութիւնը, վասնորոյ եւ անուանեցին իւրեանց պաշտպան {ամենայն} ուսման եւ արուեստի։ Նոքա տալիս էին մարդկային խել

մ էին եկեղեցի եւ նորա մօտ հոյակապ դպրոց՝ հարուստ {ամենայն} տեսակ բաներով, որ հաճոյ էր բանականութեան, այսին

դեռ ոգեւորութեան նշմարանք, կանոնադրութեան մէջ՝ {ամենայն} ինչ սառն եւ մեռեալ, ինչպէս գետնայարկի մէջ շարուա

մ փոփոխութեան սկիզբն, այսինքն՝ չ'կայ կեանք, որ {ամենայն} ինչ յառաջ է տանում։ Սա մի Չինաստան է՝ խելացի մա

մի Չինաստան է՝ խելացի մարդերի ձեռքով հիմնուած։ {Ամենայն} Քրիստոնէական ժողովքի մէջ մեք տեսանում ենք Քրիստոն

սի հետ, չ'կայ մարդ եւ Քրիստոնեայ, չ'կայ կեանք. {ամենայն} ինչ հիմնուած է մատնողութեան եւ կոյր հնազանդութեան

եան եւ կոյր հնազանդութեան վերայ, որ ոչնչացնում է {ամենայն} աճեցողութիւն, ամենայն ազատ կամք. այնպէս, որ մա

ան վերայ, որ ոչնչացնում է ամենայն աճեցողութիւն, {ամենայն} ազատ կամք. այնպէս, որ մարդը դառնում է Կարգի ձեռ

ալիս Մանրէզեան անապատականին, բայց նորանցից յետոյ {ամենայն} բան փոխւում է։ Լայենէզի սառն քաղաքավարութիւնը իւ

ւ եւ նորա յաջորդների հոգին. մինչեւ անգամ եւ այժմ {ամենայն} տեղից հալածուած, անարգուած եւ քարուքանդ եղած հաս

այական Կարգ չունեցաւ այնքան առաքելութիւնք աշխարհի {ամենայն} մասներումը, որքան Յիսուսեան Կարգը։ Յիսուսեանք հ

հրաշալի գործերի լուրը տարածուեցաւ ժողովրդոց մէջ. {ամենայն} հասակի մարդիկ՝ ծերից բռնած մինչեւ մանուկը, խուռ

ովրդին։ Նա անխոնջ աշխատութենով ճանապարհորդում էր {ամենայն} տեղ եւ շատ անգամ՝ ոտով։ Ոտով անցաւ նոյնպէս Գէյլ

լ Լօյոլայի " Հոգեւոր Վարժութենից"։ Նորա կոյր եւ {ամենայն} վտանգ արհամարհող ջերմեռանդութիւնը Քրիստոնէութիւն

ն իշխանութեանը, որ թեւ ու թիկունք դառնային նորան {ամենայն} տեղում, որ մինչդեռ աւելի զօրութիւն չունէին, կու

էին նորա չարչարանքը, նորա մահը, մի խօսքով՝ այն {ամենայն} բանը, որ սեպհական էր Քրիստոսի, ինչպէս մարդկութե

ր անպատճառ խաչի գործածութիւնը, ծածկում էին նորան {ամենայն} կողմից ծաղիկներով այնպէս, որ ներկայ գտանվողքը չէ

ողմումը կուսական չափահասութեան խորհրդական նշանը։ {Ամենայն} հարս ունէր կախած իւր վզից Ողջախոհութեան Աստուծոյ

հաղորդելու համար՝ հիմնուելով այն բանի վերայ, թէ {ամենայն} Բրամին պղծւում է՝ մտանելով ստորակարգ մարդու տուն

քաղաքական հաշիւների հետ, եւ այս էր պատճառը, որ {ամենայն} նորանց գոյացուցածը աստիճան առ աստիճան քանդւում էր

ղորդակցութենից, բայց այս տեղում թոյլտւութիւն կար {ամենայն} տեսակ հաւատ պաշտելու, միայն այն պայմանով, որ հա

գտանուեցան ամենեւին այս բանին, նոքա գործ դրեցին {ամենայն} հնար, որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն, որ եւ վերջապէս զո

ծ հալածանք հանեց առ հասարակ Քրիստոնեաների վերայ. {ամենայն} օտարական մարդ, որ մտանում էր Եափոնիայ, պարտական

կոխել խաչը որպէս ապացոյց նորա անքրիստոնէութեանը։ {Ամենայն} ոք այս անարգութիւնը չ'կատարած խաչի վերայ չէր կարո

ի ձեռքը, որ ունէին իւրեանց սեպհական գործակատարքը {ամենայն} ծովահայեաց քաղաքներում։ Հօլլանդացիք եւս հետեւում

որութեան ժամանակ, երբ Մեցցաբարդան խօսում էր Պապի {ամենայն} գործերի մէջ անմեղանչականութեան վերայ, Կայսրը համ

ւսեան երկու վաճառատուները, Փէքինի մէջ բերում էին {ամենայն} տարի իւրաքանչիւրքը առաւել քան թէ յիսուն հազար տալ

ւթիւնը երբէք չէր վերջանում Չինաստանից բոլորովին, {ամենայն} ժամանակ մի քանի Յիսուսեան քարոզիչք շարունակում էի

ւնը։ Բայց չէ կարելի մտածել, որ Կարգի անդամներից {ամենայն} ոք առանձին եւ առանց բացառութեան այսպէս եւ այս հոգ

՛ղ էր փչել իւր հոգին նոր եւ վայրենի մարդերի վերայ {ամենայն} ազատութեամբ։ Առաջին անգամից երեւում է, թէ Յիսու

ետութիւն, որ իւր կեանքի երջանկութեան համար ունէր {ամենայն} պայմանները, բացի այն բաներից, որ կարող էր կերպա

(?), արժանի էին լինում մահու դատապարտութեան։ {Ամենայն} տարի հաւաքւում էին խորհրդականք եւ քննում էին տարե

տութեան մէջ։ Այս պատճառով հեռացնում էին նորանցից {ամենայն} գիտութիւն, որ դէպի չարը կարելի էր գործ դնել։ Մա

ը ունի՞ արդեօք իւր մէջ մեծ թագաւորութեան սկիզբն։ {Ամենայն} տեղ, ուր սկսանում է պատմական կեանքը, մեք տեսանո

շնչառութեան, առանց շարժողութեան, զրկուած կեանքի {ամենայն} նշաններից։ Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը Եւրոպ

ն տեսութիւնը։ Կերպարանագործելով այս միտքը՝ նոքա {ամենայն} իշխանութեան հիմք ընդունում են թագաւորութեան մէջ ա

պետականները ինքեանք ջնջում էին իւրեանց գաղափարը՝ {ամենայն} իշխանութենից վեր դասելով Պապի իշխանութիւնը, այս

ռեցին այլ ուղղութիւն։ Այս օրից նոքա յայտնւում են {ամենայն} տեղ իբրեւ թագաւորների խոստովանահայր եւ նոցա ձեռքո

դիւրահաւանութեան կորստական հետեւանքը, այսինքն՝ {ամենայն} կարգի եւ հանգստութեան կործանումը ոչ միայն այս թագ

, յիմարների նահապետ (archi-sot par sa nature), {ամենայն} տեսակ յիմար։ Պասկիէ վերագիր ամենայն տեսակ զր

ture), ամենայն տեսակ յիմար։ Պասկիէ վերագիր {ամենայն} տեսակ զրպարտութենների (Pasquier est un pasquin)

շատախօս, կաչաղակ, անսանձ խելագար, որ ընկնում է {ամենայն} կողմ, որ ապականէ եւ պղծէ կարապների մաքուր փետուր

անում էին հրապարակով ուսուցանելով մանուկներին այն {ամենայն} գիտութիւնքը, որ Պապը պարզապէս նշանակել էր իւր կո

որդեց բոլոր Գերմանիայ, Իտալիայ եւ Սպանիայ, գնաց {ամենայն} պապական թագաւորի մօտ՝ աշխատելով պատերազմել տալ ն

ն զօրութենով նոքա բոլորը պարտաւորուեցան գործ դնել {ամենայն} զօրութիւն Պապականութիւնը Ֆրանսիայի մէջ պահպանելու

ւթեանը, բայց կարծեց, թէ ահա վերջանում է դորանով {ամենայն} անհամաձայնութիւնը, թէ վերջապէս կը սկսի հանգստութ

գնաց Պալատական Գաբրիէլ անունով տիկինի տունը, ուր {ամենայն} երեկոյ գնում էր Հենրիկոս IV-ը, եւ մի ծածուկ տեղ

ապահովութեան համար երաշխաւոր լինել։ Այդ մարդիկը {ամենայն} տեղ գրագրութիւն ունին, ամենայն տեղ ընկերներ եւ խ

նել։ Այդ մարդիկը ամենայն տեղ գրագրութիւն ունին, {ամենայն} տեղ ընկերներ եւ խորհրդակիցք, նոքա ամենայն ժամանա

ւնին, ամենայն տեղ ընկերներ եւ խորհրդակիցք, նոքա {ամենայն} ժամանակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ իմ մասին

րպի վերայ մտածելու գայ, ես կեսարին համաձայն իմ. {ամենայն} մահից լաւ է անակնկալ եւ յանկարծական մահը"։)

, որ փակեց նորան դը-Րէ անունով պանդոկի մէջ, ուր {ամենայն} մարդ ազատ մուտք ունենալով՝ կարո՛ղ էր տեսանել նոր

կարողութեան. նորա անդամքը տարածուած էին աշխարհի {ամենայն} կողմը, հարստութեանը չափ չկար։ Միմիայն Պարագուայ

մեծ էին։ Այսպիսի հնարներով Յիսուսեանք կարո՛ղ էին {ամենայն} բանի ձեռք տալ. նոցա հարկաւոր էր միայն մի պատճառ

ր ընդունում էին մաքրեալ հաւատալիքը՝ հերքելով այն {ամենայն}, ինչ որ Պապերը իւրեանց անձնական օգտի համար աւելա

, ինչպէս այս դիպուածումը։ Նոքա ինքեանք Եւրոպայի {ամենայն} աշխարհներից հալածուելուց յետոյ խոստովանեցան, թէ

եանը, որի ընդդէմ պատրաստ էր ժողովուրդը գործ դնել {ամենայն} կերպ բռնութիւն։ Կարդինալ դը Նոյալը դարձեալ երեւե

խատում էր ստանալ Կարդինալական գլխարկը, վասն որոյ {ամենայն} կերպ ջանում էր օգնել Պապին եւ Յիսուսեաններին, թէ

Պարիի մահուան լուրը տարածուեցաւ մայրաքաղաքի մէջ, {ամենայն} ոք վազում էր դէպի այրը, ուր բնակւում էր Պարին,

եծ հանդէսով թաղեցին հասարակաց ծախսով։ Ժողովուրդը {ամենայն} օր գումարւում էր նորա գերեզմանի վերայ, որպէս թէ

եւ վէրքը անվտանգ էր միանգամայն։ Այս միջոցին {ամենայն} աչք դարձաւ այն մարդի վերայ, որ կանգնած էր թագաւո

ց, իսկ ուրիշից առնում էին գրաւոր ստորագրութիւն։ {Ամենայն} այս տեսակ գրագրութիւնը արգելուած էին եւ փոխանակ ն

կրելով Յիսուսեաններից, որոնք վերագրում էին նորան {ամենայն} տեսակ չարագործութիւններ, մինչեւ անգամ Լուդովիկոս

, իսկ ինքեանք Յիսուսեանք զրկուեցան Ֆրանսիայի մէջ {ամենայն} արտօնութենից, որ ունէին մինչեւ այն ժամանակը։ Լո

ռովմի պապերը։ Բացի այս կարծիքից, ստացուեցան ահա {ամենայն} տէրութեններից գանգատներ Յիսուսեանների վերայ։ Պապ

րեւեցաւ հրկիզութիւն։ Թէեւ Պապական կառավարութիւնը {ամենայն} ջանք գործ դրեց կրակը մարելու համար, բայց զուր եղ

եալ արձանի անուն է, որի վերայ Հռովմի մէջ դնում են {ամենայն} տեսակ զրպարտ թշնամանք։ Այս անցքը գեղեցի

թշնամանք։ Այս անցքը գեղեցիկ նկարագրած է {ամենայն} մանրամասնութենով, Գերապատիւ Ստեփաննոս Նազարեանց վ

անխտիր այն անհատները, որոնցից կազմւում է ազգը, {ամենայն} մարդկային իրաւունքով ազատ են այդ բանը ընդունել կա

աղափարը եւ այլ է յանցանքը եւ անօրէնութիւնը: {Ամենայն} իրաւունք եւ օրէնսդրութիւնք դատապարտում են յանցանք

: Չէ կարելի լուսաւորութիւն քարոզել եւ {ամենայն} ջերմեռանդութեամբ խաւարի մէջ թարթափել: Չէ կ

՚ի սպասաւորութիւն, ըստ վկայութէան անձին իւրոյ եւ {ամենայն} ժողովրդէանս ", քարոզում է խարտաւիլակը երեք անգամ

երկնաւոր շնորհը ", եւ վկայ բռնելով նուիրելու եւ {ամենայն} ժողովրդեան վկայութիւնը, դնում է ձեռքը նուիրելու

անայ է դառնում, եւ ըստ վկայութէան անձին իւրոյ եւ {ամենայն} ժողովրդէանէ, նոյն քահանան, հարցանում ենք, անար

է նորան քահանայութենից լուծուած, եթէ ժողովուրդը {ամենայն} իրաւունքով խղճահարւում է օրէնք ստանալ անօրէնից,

րբուրգ, 1857։ Մեր սիրտը եւ հոգին բաց է {ամենայն} ուշադրութեամբ ընդունելու մի բանականութեան վաստակ

լ հայերէն։ Հոգով եւ սրտով ցանկանում ենք, որ {ամենայն} ծնող, փոխանակ մի խաղալի բան պարգեւելու իւր զաւակ

ս ներկայ աշխատութենից։ Ասուած տետրակների մէջ մեք {ամենայն} քայլափոխում տեսանում ենք, որ Պ. Գամառ-Քաթիպան ո

ասել հասկանալու համար, որ հին լեզուի բացառականքը {ամենայն} տեղ է վերջաւորութիւն չունին, եւ եթէ մի քանի հոլո

էլ հեղինակին շրջապատող աշխարհի ազդացքը, եթէ նաեւ {ամենայն} խստութեամբ դրուին անդամահատական դանակի տակ, այնո

լ էի, այն, վերեւը գրեցի, ինչպէս աստծու առջեւ, {ամենայն} հարազատութեամբ: Որ ազգի մէջ կամենայ թող լին

էս չկայ աշխարհիս երեսին մի աւանդութիւն, որ առանց {ամենայն} պատճառի առաջանար: Այո՛, այդ աւանդութիւնքը, որք

լով, ջերմութեան բնական օրէնքով, որ լայնացնում է {ամենայն} մարմին, լայնացնում եւ անոսրացնում են Արարատեան դ

նչպէս հաշիշը կազմուածքի վրայ, ուստի պարտական ենք {ամենայն} խնամով արմատախիլ անել այդպիսիքը եւ մաքրել հայկակա

է ու ազգի առջեւ դնէ: Այս խօսքերը եւ այս գաղափարը {ամենայն} ընդունելութեան արժանի բաներ են եւ սոցայ ընդդէմ ոչ

այս շատ ցաւելի բաների մասին: Սակայն ինչպէս {ամենայն} ճանապարհորդի ներելի է, առանց թերեւս զանազան պատճ

, որ նորանից բղխում էր։ Ուրեմն նոյն արհամարհանքը {ամենայն} րոպէ հասանում է եւ պիտոյ է հասանի եւ դէպի նոցա ան

նհասկանալի նոր եւ կենդանի ազգին։ Մատենագրութիւնը {ամենայն} ազգերի մէջ միշտ համեմատուել է նոցա դրութեանը եւ ն

գին, ուր եւ գտանուէին սոքա. ապա թէ ոչ, զուր էր {ամենայն} ջանք եւ մտածութիւնք ազգի լուսաւորութեան մասին։

ցա ստուերի մին քառորդն եւս չունի իւր մէջ։ Ուրեմն {ամենայն} հայ, այն գրերիցը առնելով եւ իւր տանը պահելով (ի

ս կը լինի մի խայտաճամուկ բան, անարմատ ծառ... {Ամենայն} մարդ պիտոյ է իւր սեպհական կերակուրն ունենայ, իւր

ին լեզուն կենդանի աշխարհքիցը տարագիր չէր, սուտ է {ամենայն} լուսաւորութիւն, զուր ջան եւ անօգուտ վաստակ։

յստակ հայախօսութիւնը, որ կարելի էր հասկացուել եւ {ամենայն} տեղ գտանուած հայերից, եթէ նոքա ծանօթ էին միայն մ

ւորապէս այս կամ այն հոգեկան ցանկութեան։ Ուստի {ամենայն} իրաւունքով հարցնում ենք, հին լեզուի գեղեցկութիւն

ւ Աստուած էր բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, {ամենայն} ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ին

սահմանեալ եղանակն թղթակցութեան՝ խոյս տալով յայնմ {ամենայնէ}, որք ունին զցոյց կոշտութեան։ Քարտուղար՝

յին զհրիտակս: Համաձայն եզրակացութեանն, զայսմ {ամենայնէ} իրազեկ արարեալ զՁեզ, խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ յ

ն Ռուսսիոյ, պ. կոմս Բլուդովն յայտնեալ ինձ զայսմ {ամենայնէ}, առաջադրեաց զերեսփոխանական զթուղթն յանդիման առնե

իսի, հազիւ ուրեմն աւարտեսցի ի Սեպտեմբերի: Զայսմ {ամենայնէ} քաղի զի թէ եդից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան յաղագս ի

եւ գործ եւ յորջորջէ զիս Ուստայեան, որ օտար է ըստ {ամենայնի} ի ճշմարտութենէ միայն ջանացեալ աղտեղել զիս իւրովք

նորին աստուածարեալ վեհափառութեան, որ գտանիմ ըստ {ամենայնի} անծանօթ նոր օրինակ հիւսուածոց դաւադիր ծուղակի Բար

իւն ինչ ծագեսցի ընդ մէջ իւր եւ նոցա: Յետ այսր {ամենայնի} ես ընդ այլոց հոգեւորականաց սկսայ յաճախել առ նոյն

այլ միայն տարօրինակ ծեքաբանութեամբք դատապարտ ըստ {ամենայնի} զիս հանդիսացուցեալ յանդիման նորին վեհափառութեան,

ին վասն տալոյ զպատասխանի: Բայց որովհետեւ ըստ {ամենայնի} անծանոթ էին յինէն այդ գրութիւնք, մանաւանդ զի ստո

եանն մարտի իբրեւ տեսի, թէ արդարութիւն իմ դնի ըստ {ամենայնի} ընդ գրուանաւ, եւ ես ինքն ենթարկիմ քննութեան եւ դ

պատասխան տուի, ինչպէս հարկն էր, ուստի դուք ըստ {ամենայնի} միամիտ եղիք իմ մասին: Յուսամ, որ Պատկանովին յան

կ է արդէն, թէեւ նեղ եւ փշալից, այլ ի վերայ այսր {ամենայնի} ընթասցուք ընդ այն, ընթացուսցուք եւ զազգային խնդի

ղեցական հաշուոց, թողու զայն ՚ի վճռադատութեան ըստ {ամենայնի} անյուշ, քանզի վճիռն այն իսկ է, զոր ընթեռնումք ի

նդունել զիս որպէս երեսփոխան եւ ցուցանել ինձ, ըստ {ամենայնի}, զիւր օգնութիւն ի ծանր յայս գործ, խրթնացեալ առ

չի կարողացեալ ճանկել զգումարն, այլ ի վերայ այսր {ամենայնի} պարտական է ծախուցն, զոր ի գործ դնեմ առ ի ցրել զո

եցւոյ ընթանան զմահմեդական թագաւորէ, եւ յետ այսր {ամենայնի}, այն է հարստութեան եւ պատւոյ, Ղազարդ այդ ծառայ

սլանան ի վիհ յաւիտենական կորստեան, եւ զկնի այսր {ամենայնի} սառն ականատես հանդիսանալ աղէտիցս յորս սակաւիկ մ

քաղաքակրթության գործի զարգացման գրավականին, ըստ {ամենայնի}, ավելի քան արժանի է բոլոր մտածող մարդկանց ուշադր

ունների եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը՝ ըստ {ամենայնի} անտեղի: Շատ հին, մաշուած ու տրորուած խորամանկու

ային, այլեւ Եւրոպան ալ առաւել որոշ կերպիւ եւ ըստ {ամենայնի} զատ ու առանձին ազգ մը կը ճանչնար զիրենք: Հիմ

լով, նահատակուելով Պարսից ձեռքով եւ ի վերայ այնր {ամենայնի} անխախտ պահելով իւրեանց կրօնը եւ դաւանութիւնը, չե

վուրդը կրեց անտանելի ծանրութիւն եւ, ի վերայ այսր {ամենայնի}, երբ Սեբաստուպօլսի պարիսպքը խոնարհեցան դաշնակից

ների մէջ կրթութիւն ստացողների թիւը։ Ի վերայ այսր {ամենայնի} ազգի ընդհանրութիւնը կը մնայ անշարժ եւ անդամալուծե

ւս կատաղի լինի, որչափ եւս մոլեգնի, ի վերայ այսր {ամենայնի} ժամանակը կը մաշէ նորան, որովհետեւ մի կիրք կարող

անի մէջ աշխատեցանք կերպարանագործել, ի վերայ այսր {ամենայնի}, անյուսալի չէ, թէ գտանուին մարդիկ, որ ասեն մեր

նջենաւորական էմին եւ ինձ տեղակալ հաստատեմ ահա ըստ {ամենայնի}. այս ինքն յիշեալ կառավառիչքն եւ կամ նոցա օրինին

գործ դնել զայդպիսի կամայական ձեւ խօսից, այլ ըստ {ամենայնի} պատկառ կալ սահմանի եկեղեցւոյն: 2) Երես 5.

եան Ձերոյ, որով եւ մերս փառաւորեսցի անուն, այսմ {ամենայնի} մարթ է հասնել միայն, առ խարխաբ զժողովուրդն ընթաց

ս մուծանել զայնոսիկ 'ի ներքս։ Բայց 'ի վերայ այսր {ամենայնի} այս ամենայն զգոյշ փօլիթիքայք ոչինչ կարացին ծածկել

ւրումն խոհեմութեան դատել եւ ուղղել։ Ի վերայ այսր {ամենայնի} ո՛չ ուրանամ զուսումնասիրութիւն իւրեանց եւ մի միայ

ջի որ յարգեսցէ զուսումն եւ զգիտութիւն: Առանց {ամենայնի} գիտակցութեան զհնութիւն ախտացեալ զախտ, չէ դժուար

րակ երկասիրութեանց՝ մարթ էր կազմ ել զլեզու, ըստ {ամենայնի} կազմ եւ պատրաստ եւ ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս ա

ասարակացն, թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, ի վերայ այսր {ամենայնի} բազմապատիկ փաստից եւ ապացուցութեանց ոչինչ օգտիմք

լեզուն գործական օտար է Հայոց. բայց ի վերայ այսր {ամենայնի} իրաւունս ունի գերդաստանս այս ասելոյ ազգին, ահա մ

մբ մտածեն, եթէ մտածեն, թէ նախախնամութիւնն առանց {ամենայնի} ի կոչման է ազգին աշխատութիւն հեղուցու զիմաստութիւ

ւսաւորութեան, զի այլ ազգ չմարթի լինել: Այլ այսմ {ամենայնի} տխուր եւ ամենաթշուառ վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի ա

լուսաւորել զհայրենակիցս պատարագեալ, ի վերայ այսր {ամենայնի} նորա արժանաւորութեան ոչինչ կարէր վճարել, չեւ ստա

եւս չ'վարակուի անողորմ ցաւովը։ Բայց ի վերայ այսր {ամենայնի} Իգնատիոսը ուրախանում էր քաշած չարչարանքների համար

ը իբրեւ ժողովրդի մոլորեցուցիչ։ Բայց ի վերայ այսր {ամենայնի} Լօյոլան կարողացաւ ազատուիլ սպառնացած վտանգներից։

ընդհանուր ժողովը գլուխ չ'եկաւ։ Ի վերայ այսր {ամենայնի}. այն վէրքը, որ Վերանորոգութիւնը դրեց Պապական սր

ը վարժել մեր ջերմեռանդութիւնը, բայց ի վերայ այսր {ամենայնի} չ'հրաժարուել եւ թագաւորական ապարանքներից։ Թագաւո

նքն՝ աղքատութենից եւ հեզութենից, եւ տուեցին ըստ {ամենայնի} հակառակ ուղղութիւն։ Մի բանի համար միայն Կարգը եր

Յիսուսեանների աշխատասէր եւ անխոնջ ձեռքովը։ Վերջ {ամենայնի} Գրիգոր XV մարտի 12ին 1622 թուականում դասեց Իգնատի

հաւատից, քարոզում էին նորանց սուտ Աւետարան՝ ըստ {ամենայնի} յարմար հնդկաց ճաշակին՝ նորանց կամենալով հաճոյանա

զոհ եղան նոցա վրէժխնդրութեանը։ Բայց ի վերայ այսր {ամենայնի} Յիսուսեանների խորամանկութեամբ գործ կատարելը յաղթա

, ինչպէս փոքր ինչ յառաջ ասացի։ Այլ ի վերայ այսր {ամենայնի} Սաղմոսի ասածի նման, թէ ահա մեղաւորք են եւ յաջողե

որ մահացնում էր կատարելութեան հասած ազգերը, ըստ {ամենայնի} յարմար էր այս երեխայ ազգին։ Յիսուսեանք մի հրաշալ

ձեռքով, կախւում էին նոցանից եւ գտանւում էին ըստ {ամենայնի} նոցա իշխանութեան տակ։ Շատ փոքր յանցանքի համար,

րծերի ընթացքը, դուրս դրեցին Քաղաքական սկիզբն ըստ {ամենայնի} հակառակ Յիսուսեաններին, այսինքն՝ թագաւորների Աս

բռնաւորական բնաւորութիւնը եւ խորամանկութիւնը ըստ {ամենայնի} համաձայն էին Կարգի բնաւորութեանը։ Յիսուսեանք հաս

չարագործութեանը։ Ինքը՝ նախարար Շուազեօլը, ըստ {ամենայնի} հակառակ էր Յիսուսեաններին։ Նա քանի անգամ առաջարկ

իպուածում շեղուելով բնական օրէնքից, ի վերայ այսր {ամենայնի}, ընտանեկան կամ ընկերական կեանքի պայմանները սուրբ

տում է նրանց անհերքելի իրաւունքը: Ի լրումն {ամենայնի}, - եթէ անյարմար է պահանջել, որ Ռուսաստանի հայերը

մար, զրկւում են իրենց ստուգապէս ունեցածից: " զի {ամենայնի} որ ունիցի տացի եւ յաւելցի, եւ որ ոչն ունիցի, եւ

արն: Եւ ո՛չ միայն երեւութացաւ, այլ եւ հանգամանք {ամենայնին} որպէս յաման ինչ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: Եւ յարուց

է իրօք գտանեցեալ էր իմ յիր ինչ յանցաւոր: Այլ այն {ամենայնիւ} ես ի դէմս պահանջողութեանց նորին սրբութեան տուեալ

նոջն, ես՝ յիշեալ Մասէհս յառողջ ժամանակի իմում, {ամենայնիւ} զգաստ միտս եւ զգայարանս ունելով հաստատեցի կտակս ա

ցի յիշեալ Տէր Ստեփանոս Տէր Յարիւթիւնեանին: Այսու {ամենայնիւ} զայսոսիկ ինձ պարգեւողին Աստուծոյ մատուցանեմ փառս

պաշտպանի: Ոգի հեղինակիս անվեհեր եւ գրուածք սորա {ամենայնիւ} ճշգրտապատումք, ի հայկաբանութեանն մասին համարի ըն

ւսաւորութիւն ազգի, այլքն որ տարանջատ են ի նոցանէ {ամենայնիւ} որպէս ի վերոյ թուեալ եմք, զծաղու գան թերեւս, յա

րացի թագաւորութիւնս ահաբեկ դղրդեցուցանէին, այսու {ամենայնիւ} զրկեալ էին բանաստեղծական քանքարոյ՝ գոնէ չերեւին

հետէ սովորութիւն է առ մեզ թէ շատ եւ եթ փոքր այսու {ամենայնիւ} զհետ լինիլ կրթելոյ զորդիս միայն, թէ եւ միանգամայ

անուսումն լինելով՝ աղճատել է եւ խանգարել, այսու {ամենայնիւ} շատ հաւանական է, որ այսուհետեւ եւս միշտ աշխատութ

վարի ապօրինի որդու՝ Յուլիոս Մեդիչիսի ձեռքը։ Այս {ամենանենգաւոր} մարդը գործ դրեց իւր բոլոր խորամանկութիւնը, որ յե

րպարանագործուած եւ պարարտ, իսկ հագուստը վերջին - {ամենանոր} ձեւով, որ կրում էին Փարիզում: Պ. Շաքարեանցը կա

նա քրքրում է ընտանեկան կեանքը, քննում է նորա եւ {ամենանուրբ} կողմերը, եւ մերկապարանոց դնում է հասարակութեան դ

թիւն, որի մէջ երեւէր նորա կեանքը, նորա երեսի եւ {ամենանուրբ} գծագրութիւնքը, ի՞նչ յանցանք է ձայն տալ մեր հեղին

բ իմոց զրկանաց ի յիշեալ քահանայէն համաձայն օրինաց {ամենաողորմած} կայսերութեան Ռուսաց՝ յոր միայն գտանիմ ապաստան (

նուր խոսակցական լեզու ` ոչ միայն մեզանում, այլեւ {ամենաուժեղ} ժողովուրդներից ոչ մեկում չկա ոչ մի հնարավորությու

դ 1500 տարի առաջ պատահած պատմական անցքերի նաեւ մի {ամենաչնչին} հանգամանքի վրայ ոչ ո՛ք իրաւունք ունի առանց ապացու

րգում էր եւ պատւում էր պարոն Շահումեանցին, որ եւ {ամենաչնչին} բանի համար եւս պատրաստ էր կատարել նորա խնդիրը:

կարելի չէր զանց առնել եւ չյայտնել Կոստանդնուպօլսի {Ամենապատիւ} սրբազան Գէորգ Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական աթոռից ի

աթոռից իջանելը եւ նորա փոխանակ Բրուսսայի առաջնորդ {Ամենապատիւ} սրբազան Սարգիս Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական գաւազան

պատրիարքական գաւազանը երրորդ անգամ պիտի յանձնուի {Ամենապատիւ} Յակոբոս սրբազան Արքեպիսկոպոսին, բայց ազգի քուէար

զայն, զարմանք կալան զիս, թէ զիա՞րդ հրամայեալ է {ամենապատիւ} նախկին պատրիարքն Կոստանդնուպօլսոյ ի տիպ զայն մուծ

ախութեամբ յայտնում եմ ձեզ Մոսկուայի նորութեններից {ամենապատուականը}: Համալսարանի Հայ ուսանողքը առաջին անգամ Մոսկուայ

արտի, 1856, Մոսկվա 25. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ: {ԱՄԵՆԱՊԱՏՎԱԿԱՆ} ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, 38, 54, 76 Ձեր

յլոց, այլ՝ ի վերայ ճիշտ ծանօթութեան աստուածային {ամենապարզ} վարդապետութեան՝ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, ա

անձամբ անձին: Հնասէր մատենագիրք դարում, որն {ամենաջան} խրթնութեամբ գոլն գործին գրել զինչ եւ իցէ, եթէ հե

օթութիւնս եւ եթ՝ աւանդեալս բանաստեղծական ոճով եւ {ամենաջան} եւ միանգամայն անընտել հին հայախօսութեամբ, զի որ

րաբերում է հրեա ժողովրդի ներկա սերնդին, հազիվ թե {ամենաջերմեռանդ} մարդասեր-հրապարակախոսն անգամ կարողանա նախատեսել ն

լու պատճառով առաջացած ամբոխմունքի եւ անկարգութեան {ամենասաստիկ} կտրուկ գծերով նկարագրութիւնը, նա մինչեւ անգամ խօ

s ego.... ինչպէս ասում է Վիրգիլիոսը... Եւ {ամենասաստիկ} բարկութեամբ պտուտելով նորան իւր գլխի վերայ, ձգեց

նպէս Յիսուսեանների հետ՝ մտքերումը ունենալով նոցա {ամենասաստիկ} աշխատութիւնը Տրիդենտեան ժողովի մէջ, պապական իշխա

անն եմ գրում: Հաղորդիր իմ հարգանքը կնոջդ, իմ {ամենասիրելի} քրոջ Ֆլորա Պետրովնային եւ քո զավակներին: Ի ս

քդ, ՄԵՐ ամենագթած հովանաւորութեան տակ, եւ որպէս {ամենասիրելի} զաւակներ, հանգստացնելով ձեզ նորա ներքոյ, այնպիս

նորհութիւնքը Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան, ՄԵՐ {Ամենասիրելի} ծնողի՝ երանելի յիշատակի ԿԱՅՍՐՈՒՀԻ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ Բ-ի

ւնէր դա, որ ոչինչ մարդ բարեկամ չմնաց դորան. այն {ամենասիրելի} Բրամինը, որին սիրում էր եւ հաւատում էր, այն կտր

ձգում է համարեա թէ մի տեսակ կատաղութեան մէջ. եւ {ամենասիրելի} մարդը սատանայ է թւում այսպիսի ժամանակ: Բայց

սուսեանների ենթադրեալ վրիժառութենից, որոնց համար {ամենասիրելի} էր " ճշմարտանման " վարդապետութիւնը։ Բայց այս եւս

, որք ո՛չ մի անգամ վիժէին ի բերանոյ նորին ի վերայ {ամենասուրբ} անուան Առաքելական եկեղեցւոյ Հայոց, նոյնպէս եւ զա

այն զոհի անունով գործեցիր, վշտացուցիր քո ընկերի {ամենասուրբ} եւ նուիրական զգացողութիւնքը, որովհետեւ քո անձը տ

ականջ ունի լսելու, թող լսէ: ԿՏԱԿ ՀԱՄԱՐ 1 {ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ} ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ ԵՒ ՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ ԵՒ

բրեւ հայելու մէջ չէ երեւում ազգի կեանքը, նորա եւ {ամենասուրբ} գծագրութիւնքը։ Այդպիսի մի մատենագրութիւն, թո՛ղ

Ամենափո՛քր է նա, որ ուրիշին համարում է փոքր եւ {ամենաստոր}, որ իւրեան համարում է բարձր ուրիշ մարդերից:

րանցից աշխարհական ժողովողներ, որոնք կատարում էին {ամենաստոր} պաշտօններ։ Երրորդ աստիճանակարգը բաղկանում էր ժող

կարող ապրել առանց կրօնի, թող լինի նա անաստուած, {ամենաստուածեան}, նիւթապաշտ, ինչ կամի, թող լինի, թոյլ կամ հաստ

, ներէ՛ ինձ որպէս մի տկարամիտ մարդու։ Եւ քո իսկ {ամենասքանչ} անձինդ, որից ամեն մեծ կամ փոքր մարդու, որ կան Հ

ւածներն իրարու վրայ դիզէ ու խալկինի մը մէջ դնէ եւ {ամենավարպէտ} քիմիագէտի մը ձեռնտուութեամբ զտէ, թէ որ երիտասարդ

որ Ասպետութիւնը։ Վերջապէս նորան յաջողեցաւ մինչեւ {ամենավերին} աստիճան շարժել այս ուսանողի վառ երեւակայութիւնը,

ւստներով աշխարհական մարդերից։ Վերջին, որ եւ {ամենավերին} աստիճանակարգը, բաղկանում էր " Չորս ուխտերի ուտապ

չ որ վերաբերում է Պ. Իսահակեանցի Պեդագօգիայի մէջ {ամենավերջին} թուլութեանը, աւելորդ է խօսել, որովհետեւ այդ պար

incus par ma bouche): Պարլամենտը գործ դրեց {ամենավճռական} հնարներ։ Շատէլը դատապարտելով դէպի մահ՝ միեւնոյն

վերայ խօսելու միտք չունինք՝ լռութիւնը համարելով {ամենարդար} դատապարտութիւն այդպիսի պակաս եւ անկազմ ծնունդների

ոյց էր տալիս այդ անհամ, տգէտ, անհեթեթ, թոյլ եւ {ամենացած} գործը։ Պատահեցաւ ինձ եւս ընթեռնուլ, որի բովանդա

օլլեգիումների եւ Ուխտապահերի տներում կատարում էին {ամենացած} պաշտօններ եւ չէին կարող քահանայանալ։ Ժողովողները

բանական հարազատութեան մասին շատ բարձր է եւրոպական {ամենաւուր} վիպասանութիւններից: Մենք ցաւում ենք եւ ցաւելով չ

աղաքական սկզբունքներին, որով նորա թագաւորութիւնը {ամենափառաւոր} եւ անսայթաք կերպով կառավարւում է աշխարհի ստեղծագո

պրութեան փառքերով, ցուցանում էր մի ամենակատար եւ {ամենափառաւոր} յաղթող ինքնակալութիւն. այլեւ գաղափար էր դարձել Ե

րոպէիս մի բաւական տարածուն նաւահանգիստ: Սոցանից {ամենափառաւորը} ՝ թէ՛ աղիւսակերտ շտեմարաններով եւ թէ՛ այլ հոյակապ

րի ապարանքները բոլոր մահկանացուների բնակարաններից {ամենափառաւորքն} են: Այո՛, ես գնացի Բեռլինի մուզէոնը, Լոնդոնի կ

քրանում են, ստորանում են նորա աչքի առաջեւ: {Ամենափո՛քր} է նա, որ ուրիշին համարում է փոքր եւ ամենաստոր,

ավոր է, մշակել եմ (իհարկե, մտովին), նույնիսկ {ամենափոքր} մանրամասնություններով՝ գրել " Մեր լեզվի արմատակա

երկրպագուների, ինչպես եւ գավառական աղճատումների {ամենափոքր} օգնության: Մեզանից ոչ ոք իրեն հաշիվ չի տվել,

րող եմ: Ես միանգամայն գոհ կլինեմ, եթե գտնեմ գեթ {ամենափոքր} արձագանք ո՛չ թե հօգուտ իմ աշխատանքի՝ այս բառի նե

ներին. բայց որովհետեւ այն զուրկ է օրինականության {ամենափոքր} նշույլից անգամ, այդ պատճառով էլ հասարակությունն

իկ, այո՛, մեծատունք եւ մատնիչք։ Սորա հակառակ, {ամենափոքր} երջանկութիւնը վայելում է հասարակ ժողովուրդը, մին

ւս կառավարութեան կողմից ցոյց տրուի նրանց թէկուզեւ {ամենափոքր} օգնութիւնը, այն ժամանակ ֆրանսիական եւ անգլիական

րեւիցէ մի դժբախտ դիպուածում, այդ փոքրագոյն մասից {ամենափոքրագոյն} մի մասը միայն կարող է ենթարկուիլ առօրեայ եւ անցող

ւ մասը զոհ գնաց Թիւրքիայի դրամական անկարգութեան: {Ամենափոքրագոյն} եւ շատ ամենափոքրագոյն մասը, գուցէ տեւում է զիարդ

այի դրամական անկարգութեան: Ամենափոքրագոյն եւ շատ {ամենափոքրագոյն} մասը, գուցէ տեւում է զիարդ եւ իցէ, բայց ոչ աւել

ետեւում է նորանից, որ նեղ հայեացք ունենալով՝ եւ {ամենափոքրը} հսկայ է թւում: Խօսքս Նախիջեւանի ուսումնարանի վեր

նոցա նաեւ ամենամեծ յանցանքը ծածկում. իսկ միւսերի {ամենափոքրը} իբրեւ քրէական յանցանք դատապարտում: Վատթա՞ր կիրք

ել եմ այդ մասին, նա ինձ փոխարինում է. քո կողմից {ամենափոքրիկ} քայլը կհարկադրե ինձ զինել նրան իմ անունից օրինակա

ծ արծաթից. որքա՛ն բաժին հասանում էր այն վերջին, {ամենափոքրիկ} հացի փշրանքին, որի տասը կտորը միասին կարող էր տա

, զբռնակալութեանց առաջնորդին Ջուղայու, զաւարելոյ {Ամենափրկչեան} վանաց, որ յետ ունելոյ զայնքան աղբիւրս եկամտից եւ

Միթէ ո՛չ ի զարմանալիս թուիցի տեսարանս. վանքն {Ամենափրկչեան} հռչակի պարտապան, առաջնորդ նորա քարոզէ զանձն անին

նդակ կայից եւ կալուածոց զցուցակ, որք սեպհական են {Ամենափրկչեան} վանաց ազգիս ի Ջուղա, այլ վասն ստուարութեան նորա

բերելոց առ ազգն մեր ՚ի Ջուղա եւ առ առաջնորդութիւն {Ամենափրկչեան} վանաց, որպէսզի Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի, վեհափ

քահանայից: Հարիւր ռուպլի նոր Ջուղայու սրբոյ {Ամենափրկչի} վանայ եղեալ սրբակրօն միաբանացն։ Հարիւր եւ յ

նաս: Տակավին ես այս խոնավ բերդում կմնամ 6-8 ամիս {ամենաքիչը}. բարբարոս կառավարությունը էլ չգիտե ինչ միջոց գոր

, որ պակասավոր չիմնա տեյին, չյունքի նա վարպետ է {ամենեն} մեր թահմինովն, անոր համար։ Վերջապես մարդուն հոժ

նութենէ երազեաց. եւ եղբայրն հարցուխնդիր լինէր առ {ամենեսին}, եթէ գուցէ արդեօք օրինակ ի պատմութեան մերում, զ

Անմա՛հ իմ տեարք, կեցջիք ի սփոփանս ազգի, զի {ամենեցուն}, որ յազգին են աչք՝ ի Ձեզ հային, իբրեւ ի պաշտպա

այս ուխտ է, որ այսօրինակ բանայ զբերան մեր առաջի {ամենեցուն}, այս ո՛ւխտ է, որ ստիպէ զմեզ անպատրուակ խօսիլ Ձե

արակութեանը Ղրիմի Քրիստոնեաների որեւիցէ կոչմամբ, {ամենեցուն} միասին եւ ամեն մինի առանձին թող հասանի ՄԵՐ ԿԱՅՍԵՐ

Ր. Հուսկ յետոյ այժմ հինգերորդ պատուիրանս յայտնեմ {ամենեցուն}, զի ի լրութիւն եւ ի կատարումն վերն յիշատակեալ բա

ոս մի ՚ի կտակակատարաց: ՀԱՄԱՐ 2 Յայտնի լիցի {ամենեցուն}, զի ես ներքոյ ստորագրող Համադանցի Բաբաջանի որդի

յ հաստատուն լինիցի, այսինքն ` Նախ յայտ լիցի {ամենեցուն}, որ ի թուի Փրկչին 1793 մլն հատ հոլանդզեւար կտակ

թուի նա, եւ չէ անհետացեալ յերեսաց երկրի, եւ մեր {ամենեցուն} պարտականութիւն է, ըստ չափու կարեաց եւ ըստ արտօնո

ել յաւիտենական կորստեան: Այսպէս են այժմուս, մեր {ամենեցուն}, լուսաւորելոցս Հայոց, վկայութիւն սրտի !ւ ի վերա

էր) այդքան երկար ծառայ պահել, բայց նա զայրացաւ {ամենեցուն} վերայ: Այսպէս, չափազանց սիրում է կարդինալ

իմ: Թէպէտ սորա անարժան գործերը վաղուց յայտնի էին {ամենեցուն}, բայց որովհետեւ կարդինալին շատ ձեռնտու մարդ էր,

մանալով, սկզբումը մեծ խորամանկութեամբ վարւում էր {ամենեցուն} հետ: Բայց նորա վերջին օրերում դուրս երեւեցան նոր

րան պէտք չէ՞ր այսպիսի անարգ ճանապարհներով աշխատել {ամենեցուն} սիրտը շահել. այս ընդդէմ էր իւր պատուի աստիճանին

իրտը շահել. այս ընդդէմ էր իւր պատուի աստիճանին: {Ամենեցուն} վերայ իբրեւ հասարակաց հայր լինելով, պէտք է իւր հ

րողանում էր այդ թերութիւնքը լցուցանել եւ իւր անձը {ամենեցուն} սիրելի ընծայել: Սա դեռեւս ծաղիկ հասակի մէջ է, ս

ս պիտի տեսնէ կարդացողը։ § 14. Բնագիրը. " Եւ {ամենեցուն} կղկղանք թէպէտեւ երեւիցեմ " (եր. 39)։ Դարձեալ

րդենէն, կարճեսցի անշուշտ, ընդ շօշափել նոցա զմեր {ամենեցուն} զանօգուտ եւ անշահ արարս: Յայնմհետէ իմաստնասցի ժո

. իսկ յիմաստնանալ նորա, յերկիր կործանին փառք մեր {ամենեցուն}: Ճիգն, զոր եսն ճգնիմ ընդ Ձերով թեւարկութեամբ `

ոփեսցի եւ այլն։ Ի վախճանի բանիս յայտնի իմն է {ամենեցուն} քօնթրասքօլայութիւն Վենետիկեան Մխիթարեանց ընդ Քօլլ

փօլիթիքա, եւ զհակառակն կալցեն ճանապարհ ընդունելի {ամենեցուն}, եւ կամ թէ չեն բաւական այդմ, առաջարկի 'ի ձէնջ Հ

եան, ամենայն արդարութեան՝ հաւասարապէս բաշխում է {ամենեցուն} միեւնոյն չափով իրաւունք եւ ազատութիւն։ Նոցա գլխա

Տփղիս հրամանաւ վեհափառ կաթողիկոսին, եւ ես մնացի {ամենեւին} որբ՝ ի բարեկամաց: Բովանդակեսցուք արդ զդաշտս Ափր

ակ ի վերայ լուսաւորչածին որդւոց իւրեանց, մոռացան {ամենեւին} զերախտիս սուրբ վարդապետաց, որք կամ էին բնաջինջ ա

ատեցաւ ի վերայ իմ մնալով անբոյժ, ուստի եւ չկարեմ {ամենեւին} մնալ ի հոգեւորական կոչման, վասնորոյ եւ կամ իմ վե

մ եւ յաթոռն, բայց որովհետեւ հանգամանք անձին իմոյ {ամենեւին} յայտնի են Ձերոյին գերամբարձ սրբազնութեան, որոց գ

դէն Սինոդի սրբոյ Էջմիածնի, այլ՝ դրութիւն իմ ո՛չ {ամենեւին}: Քանզի՝ աւուրք իմ անցանեն եւ ժամանակ իմ կորնչի

ս: Հայկական լեզուն եւս իբրեւ մարդկային լեզու {ամենեւին} բաց առնված չէ այս կանոնից: Տեսնում ենք ամբողջի օ

ցերեկ աշխատում ենք ամեն բանի մասին: Օդդենը չկամի {ամենեւին} առնուլ եւ նորան մեծ օյինի բերել են, մի մարդ 8000

լ, որ մեր գրագրությունը վաղուց դադարած լինելով, {ամենեւին} անծանոթ եմ Ձեր գործերի կամ լավ ասել ազգային գործե

րած քաղաքի մեջ: 8-րդ համարը սարը թամըզին տպվելով {ամենեւին} լավ չէ ասում մեր պ. հակառակորդների մասին, վասն

անեին, բայց հույս առ աստված, ամեն բան կդրստվի: {Ամենեւին} վատ չէր լինելու, եթե մի քանի մարդ նույնպես մի քա

գնալուս մասին առայժմս ոչ ոքին բան չասես, ոչ ոքին {ամենեւին}, ոչ թշնամու եւ ոչ ամենամերձ բարեկամի, այդպես հա

ինչպես ասացինք, կարող էր շատ փոքր բան լինել կամ {ամենեւին} չլինել, եթե գործ դրվել էին անշարժ կայք գնելու կա

միասին մի կտոր հաց խաղաղությամբ վայելելու համար: {Ամենեւին} ձեռնհաս չեմ " Հյուսիսափայլի " համար աշխատելու. ե

մարդկային պատմության բնագավառում. թեեւ այդ ազգը {ամենեւին} պատմական ազգ չէ, այնուամենայնիվ նա հանդես է բերե

ես քեզ արդեն գրել եմ, որ հիվանդության հետեւանքով {ամենեւին} չեմ կարող մի լուրջ բանով զբաղվել: Մի հոդված անգա

ուսինը, իսկ երբ ամուսինը ներս է մտանում, կինը, {ամենեւին} ուշադրութիւն չդարձուցանելով ներկայ հանգամանքի վեր

ազգային եղբարց կծու, բայց ճշմարտախօս մեղադրանքը {ամենեւին} յառաջանում է դոյն այդ բաների չլինելուց: Խնդրում

արդիւնքը (результатъ) համաձայն էին նորա մտքին. {ամենեւին} այդպէս: Առնունք այժմ մի կենդանի, որ ծնել էր

իւր հօր կամ եղբայրների դատապարտելի գործի վերայ։ {Ամենեւին} ոչ. պատճառ, նա չէր տեսել իւր շրջապատի մէջ, որ

նանալ, եթէ գտանւում են անբարոյական մարդերի մէջ՝ {ամենեւին} բնականաբար վատթարանալ: Թէեւ առաքինութեան կամ վատ

ց, նաւապետը նկատեց, որ մագնիսեան սլաքը ընդունեց {ամենեւին} այլ ուղղութիւն, քան թէ սովորականը: Այս բանը լին

տիկ անձրեւի տակով վազում է դէպի իմ տան կողմը: Ես {ամենեւին} չկարծեցի, թէ իմ մօտ է գալիս, որովհետեւ ոչ ոքի չ

է բարկանար մի այդպիսի մարդու վերայ։ Ձեր փոյթը չէ {ամենեւին}, եթէ մի մարդ չէր պահում Աստուծոյ պատուէրները, ո

պատճառով եւս եկած ես իմ մօտ, այնպէս չէ՞: - {Ամենեւին} այդպէս: - Ես Էֆիմերդէ չունիմ, ուրեմն եւ չեմ

ած: Եկեղեցիքը, որ վեց հատ են թուով, հոյակապ եւ {ամենեւին} նոր ճարտարապետութեան կանոններով, որոնցից Աւագը՝

րիւնի գոյնը սկսել էր սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, նա {ամենեւին} տգէտ է, որ արիւնը, առանց դորան եւս ջրացած լինել

որը եւ աղիքը ի՛նչպէս կարող էին չայրուիլ"։ Չկամի {ամենեւին} մտածել, որ այդ ողորմած հոգու փորը եւ աղիքը արծաթ

լի դորանով բացատրել, որովհետեւ ժողովրդի կեանքը, {ամենեւին} նիւթական եւ ամենեւին գործական լինելով, հետեւաբար

որովհետեւ ժողովրդի կեանքը, ամենեւին նիւթական եւ {ամենեւին} գործական լինելով, հետեւաբար եւ նորա բարբառը չուն

տ կարելի բան: Աղբիւրը գտանւում է վտակի մօտ՝ {ամենեւին} ճախինի մէջ, ուր բուսանում է եղէգն եւ ապրում են զ

րկին անգամ աւելի: Երկրագործութիւն ասացեալը, {ամենեւին} եւրոպական կերպով, որ աւելի ճիշդ խօսելով, պիտոյ

վուրդը՝ միմեանցից բաժանուած, պառակտուած, չկամի {ամենեւին} ունենալ մի որեւիցէ ընկերութիւն, ինչո՛ւ այդպէս հա

եւ անախորժութենների։ Այս հիման վերայ, չէ պիտոյ {ամենեւին} զարմանալ, որ միեւնոյն բանը կրկնւում է եւ այսօր,

լ այդ գործի յառաջադիմութեանը՝ խօսքով եւ գործով, {ամենեւին} այն սրտով եւ այն ջերմեռանդութեամբ, ինչպէս կ'ընթա

լի եւ թշուառ էակները աշխարհի երեսին, արժանի չէին {ամենեւին} առանց պատրաստութեան ոտք կախել մեր խնդրած ուսումնա

նց գիրը կամ բանը չուղարկեցին այնպիսի մարդերի, որ {ամենեւին} խնդրած չէին՝ ճիշդ պահելով մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խ

նտարակոյս կը ցնծացնեմ քո Յիշատակարանը, բայց այժմ {ամենեւին} ժամանակ չկայ. հազիւհազ շատ մօտ բարեկամներիս գրու

որ բարի խորհուրդը եւս, որ տալիս էինք մի մարդու, {ամենեւին} դէպի չարը գործ դրուելով, չեն հասանում իւրեանց բո

ր շինելու համար, այլ մի այդպիսի տուն մինչեւ այժմ {ամենեւին} չշինելու համար: Պ. Իսահակեանցը թոյլ է տալիս

իրելի՛ ընթերցողք, ինչպէս բարի սիրտ ունի պարոնը. {ամենեւին} խափան չէ իմ Անգլիա գնալուն: Հաւատալով նորա բարես

ի նկարագրել: Ես տեսանում եմ, որ Պ. Իսահակեանցը {ամենեւին} անտեղեակ է մեր մատենագրութեան պատմութեանը: Խորհո

ս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը ", ես {ամենեւին} չեմ հասկանում, թէ ինչ կամի ասել, որովհետեւ, նա

է Պ. Իսահակեանցը, թէ իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը {ամենեւին} համաձայն չէ իմ խօսքերին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը

պատճառ, ի՛նչ խօսքեր կարող էր գործ դնել մի մարդ, {ամենեւին} թարմատար նշանակութեամբ, որ դուրս լինէին նորա միտ

, черезъ г. Исаакьянца, что ли? չեմ հասկանում: {Ամենեւին} վատ չէր լինելու Պ. Իսահակեանցին խօսելուց յառաջ մ

լուց յառաջ մի փոքր մտածել, ուսանել, որովհետեւ, {ամենեւին} անգէտ լինելով մտածութեան, կարելի չէ խօսել եւ ոչ

անուէլը ոչ թէ չէ կարդացել " Մեղու " լրագիրը, այլ {ամենեւին} կամք եւս չունի կարդալու, որովհետեւ պատասխանում է

նորա մայրը, որ խորովուելով կրակի վերայ, բոցերով {ամենեւին} շրջապատուած մեռանում է ահա եւ կեանքի վերջին շնչու

Շամիլը այդ մտքի վերայ չէր։ Նա իմ հետ վարւում էր {ամենեւին} այնպէս, որպէս մի որսորդ իւր որսի հետ, որի մասին

սում ես այն պատճառով, որ արգելեմ ձեր գրութիւնը։ {Ամենեւին} ո՛չ, դուք կարող էք գրել իմ մասին ում կամիք, բայ

մէջ, գերի եւ ստրուկ խաւար նախապաշարմունքների եւ {ամենեւին} անհոգ լուսաւորութեան մասին: Չգիտեմ, թէ ի՛նչ ազգ

տութեան հոգին եւ այլն: Բայց արգոյ հեղինակը, {ամենեւին} ուշ չդարձուցանելով այս բաների վերայ, չտեսանելով

րծերում, փոխում են իւրեանց մտքերի տրամադրութիւնը {ամենեւին} անգիտակից, բնական ազդեցութեամբ եւ ընկնում են որո

, ե՛ւ Հրէաներին եւ վերջապէս պատուիրում է Հայերին {ամենեւին} չխօսել այդ մասին: Եթէ վտանգաւոր չէ տպագրութեան մ

պանք մը կը դնէ, որ այս բանին վրայ օտար ազգաց հետ {ամենեւին} չխօսին. այսպիսի համախոհական գիրք մը կատակէն ուրի

ի մէջ երեւեցնում է նա ընթերցողներին իւր տաղանդը, {ամենեւին} անարժան է նորան: Հոգով չափ ցանկանում ենք, որ ար

վ դատապարտուեցան դէպի կորուստ, դէպի կրակ՝ առանց {ամենեւին} խնայելու, կորան, կործանուեցան եւ այն գեղեցիկ ար

բաշեանի գրուածի հոգին հարկադրում էր մեզ պաշտել մի {ամենեւին} լռութիւն՝ թոյլ տալով, որ ինքնըստինքեան թանձրանա

ւից՝ բնաւ չտարակուսեցանք կարծել, որ պարոնը կա՛մ {ամենեւին} չէ կարդացել Խորենացին, կա՛մ թէ չէ հասկանում նորա

ւոր կին յօժարակամ գնէ այդ ժապաւէնից մի քանի գազ, {ամենեւին} պիտակաբար, միմիայն թշուառ գործաւորներին օգնելու

գրեթէ դարձել են նորա բնաւորութեան յատկութիւնքը, {ամենեւին} պատահական չեն, այլ յառաջանում են նորանից, որ հա

րենիքի հաւասար որդիք, այնպէս չէ՞: - Այո՛, {ամենեւին} այդպէս: - Ուրեմն արդարութիւն չկայ: Եւ դուք

եթէ մինը առնու հարիւրաւոր, հազարաւոր, իսկ միւսը {ամենեւին} ոչինչ: Այլ խնդիր է աշխատութեամբ ձեռք բերուած այն

նքի անունով, բայց ինձ, որ բնաւին օտար եմ քեզ եւ {ամենեւին} վերաբերութիւն չունիմ քո հետ, ի՛նչ պատճառով, հակ

ոստովանիմ առաջի Աստուծոյ, որ մինչի ներկայ թարեխս {ամենեւին} ումեք չպարտիմ ինչ սանաթով, չիթով կամ խսեպագրով,

ընկալցին, որքան որ զաւակ եւ իցէ. այլ եթէ զաւակ {ամենեւին} չիցէ ի Տէր հանգուցեալ որ մին եղբօրս, յայնժամ բաժ

ում ենք եւ վերջացնում, այլ ինչ որ պէտք է, առանց {ամենեւին} քաշուելու, իսկական ճշմարտութեամբ եւ փորձից դուրս

արաւոր անցնի դար: Մարդը քո գործը հասկանալու {ամենեւին} չունի հնար. Այն ընդարձակ բարձրութիւնից ամպ

սիրել. Բայց թէ ինչպէ՞ս հարկաւոր էր, {Ամենեւին} չկամիք լսել: Ես սիրում եմ հայրենիքը,

վերայ, կամ ապառաժների եւ ճանապարհի վերայ, օգուտ {ամենեւին} ունենալու չէր։ Այն ազգը, որ չունէր դպրոցներ

շխատութիւնք, այո՛, քրտինքով գլուխ բերած, Ազգին {ամենեւին} օգուտ չեն բերել, ինչպէս են բարձրագոյն ուսումների

եւս ամենայն ջանք գործ են դնում մնալ V դարումը եւ {ամենեւին} ցած չ'գալ այս դարուցը։ Ուրեմն ի՞նչպէս պիտոյ է սո

, ճեղքէր եւ հասանէր ժողովրդին։ Տեղիք չունինք {ամենեւին} մեր ժողովրդի անգրասիրութեան վերայ զարմանալու. պա

իւնը իրագործուած է արդէն աշխարհի երեսին։ Ես {ամենեւին} երկբայութիւն չունիմ այս փոփոխութեան վերայ. միայն

թէ այս վիպասանութիւնը, այս հրաշալի գործը, առանց {ամենեւին} կողմնապահութեան նկարագրելով Յիսուսեանների ընթացքը

որ այժմ դեռ շատ բաներ կան, որոնց մասին Հայերը, {ամենեւին} գաղափար եւս չունենալով, չունին հետեւաբար եւ այն

բ լի ու առատ դարու քաղաքացի հայը ի՛նչպես կարող էր {ամենեւին} սառը մնալ, ի՛նչպես կարող էր փակել յուր աչքը եւ ս

րտիկոսի (ուսումնական դատաւորի) պարտականութիւն՝ {ամենեւին} ազատ պահելով իւր անձը կանխակալ սովորութեններից եւ

ենդանի ազգի հետ, որի կեանքի պայմանները, լինելով {ամենեւին} այլայլուած ու փոփոխուած, ուրեմն եւ դորա յայտարար

գռաւը խրտուիլակից, առանց քննելու թէ այդ երեւոյթը {ամենեւին} անվնաս է, եթէ գործ է դրւում միայն որպէս զուգակշի

գործակից էր եղել (օգնել էր, содействовавшная) {ամենեւին} գարշելի հանրապետականութեան " (15 օգոստ. ): Ստո

ւ կարողացանք խլել մեր կեանքը մահուան գրկից, բայց {ամենեւին} կորցրեցինք մեր ապրանքը: Իմ բոլոր ընկերներս այստե

աստանար մի փոքր, որ ճշմարտութեան դէմ պատերազմելը {ամենեւին} անօգուտ էր եւ խթանի դէմ աքացողը պիտի միայն իւր ոտ

վերայ. - սա, մինչեւ անգամ տաքացրած եւս չէ, այլ {ամենեւին} սառն... դեռեւս խաշխաշով է, - յաւելացրեց խաւար

գուած կոնդակը մտաւ անցաւ ճարտարապետի դատարկ գլխից {ամենեւին} այնպէս, ինչպէս թռչում եւ անցանում է համալսարանի

ենից, ծուլութենից եւ անհոգութենից...: - {Ամենեւին} ո՛չ, մռայլագոյն սատանայ. Ձեր խաւար տէրութեանը յ

: - Այդ ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է. ես {ամենեւին} չեմ հասկանում այդ պայմանի զօրութիւնը: - Ես ե

ութեան միջոցին, մի մօրուքաւոր հեծելազօրական, որ {ամենեւին} չգիտէ ապստամբութեան խորհուրդը, յարգը եւ արժանաւո

դրօշակի ծայրումը եւ այնպէս յաջող, որ հանդիպեցաւ {ամենեւին} առանցքի կենդրոնին, ուստի եւ ամրացաւ, հանդիսաւոր

արկացած, - ի՞նչ հարկաւոր է ինձ այդ փորձանքը. ես {ամենեւին} չեմ հասկանում ձեր վիպասանութիւնը, այդ բոլորովին

ւթիւն է. այնպէս չէ՞, իմ ծայրագոյն վէզիր: - {Ամենեւին} ճշմարի՛տ է ձեր ասածը, - պատասխանեց Բէհեղզեբուղը

մը պիտոյ է տպուէին բաժանորդների կարգումը: - {Ամենեւին} ճշմարիտ է ձեր ասածը, մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզ

ուած է եղած երկար ժամանակ, եւ որ պ. Շաքարեանցին {ամենեւին} մարդու տեղ եւս չէ դնում եղած, ինքը, իւր ոտքով,

աներից: Ցոյց տո՛ւր ինձ ախոռը․ արի՛ գնանք: - {Ամենեւին} ․ կամիք սպանեցէք ինձ, այնուամենայնիւ յանձնառու չե

Այդ անկարելի է... այդ անհնարին է... չկամիմ {ամենեւին} տեսանել. այդ ինչ սոսկալի կերպարանափոխութիւն..

ուր խօսքեր դեռեւս արտաբերելով, ընկաւ աթոռի վերայ {ամենեւին} ուժաթափ: Պ. Մարկոսը նայում էր զարմացած: Ծա

նելուց․ առատ քրտինքը թափւում էր նորա ճակատից, եւ {ամենեւին} չիմանալով իւր գլխից անցածը, համարեց, թէ նոր է գ

, որովհետեւ միտքս թռչում էր այն աղջկայ քամակից, {ամենեւին} մեքենաբար պատասխանում էի մի անորոշ բան, ո՛չ ստոր

ունի, թէ նա մի բարոյական էակ է եւ այլն եւ այլն. {ամենեւին} ոչ: Մարդու զանազանութիւնը եւ գերազանցութիւնը անա

էր ընտրութիւն առնել հրաւիրելի մարդերի մէջ: - {Ամենեւին} համաձայն եմ, եւ այդ պատճառով եւս խնդրել եմ քեզ ի

ա մարդերին. նոքա Ադեպտք անուանում էին իւրեանց եւ {ամենեւին} կամք չունէին հաղորդել ուրիշները իւրեանց գաղտնիքին

էր սորան: Մի օտարոտի տեսարան էր: Շաքարեանցը {ամենեւին} ոչինչ տեղեկութիւն չունէր այս տարօրինակ ուրախութեա

ց սկսած Մանթուխեանցի եւ Շաքարեանցի յարաբերութիւնը {ամենեւին} այն չէր, ինչ որ քանի մի օր յառաջ: Մանթուխեա

ր, որ շատ սառնութեամբ կատարում էր այդ գործը, եւ {ամենեւին} մեքենաբար, առանց մտածելու եւ իւր գործի հետեւանքի

ցնեն որպէս մի հասարակաց ձայն, այնպէս չէ՞: - {Ամենեւին} այդպէս: - Բայց դու, տեսա՞ր, երբեւիցէ քո կե

ին սուտ էր խօսածը. նորա կարծիքը իւր երգածի մասին {ամենեւին} այնպէս չէր, ինչպէս կամէր հաւատացնել Կոմսին: Այս

չքմեղութիւն չէին կարող փոխել նորա կարծիքը: - {Ամենեւին} զուր էք խօսում, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը, -

մ հասկացողութեան վերայ, բայց բանը այս է, որ մեք {ամենեւին} չունինք երաժշտութիւն: - Ապա հնուց մնացած տաղ

րժակ չունին տխրելու: - Ոչի՛նչ, ոչի՛նչ. մեզ {ամենեւին} ձանձրութիւն չէ լսել ձեր խօսակցութիւնը, - պատասխա

ուցէ մի այլ բնական պատճառից, պ. Յովնաթանեանցը, {ամենեւին} զուրկ լինելով կրթութենից եւ դաստիարակութենից, շա

ն սերտած բառերով հաստատում էր նոցա օգուտը, առանց {ամենեւին} գաղափար ունենալու, թէ ի՛նչ ասել է դպրոց, եւ թէ

ինքը դուրս էր զարկել ճաղատ ճակատի վերայ կաթ կաթ, {ամենեւին} նոյն կերպով, ինչ կերպով իւղոտ ամանի մէջ կանգնում

որքան այդ տկարութեան դարման տանելու հնարը: - {Ամենեւին} ճշմարտութիւն է, որ խօսում էք, - ասաց պ. Յովնաթ

: - Ներկայումս այդ առաջարկութիւնը կատարել ինձ {ամենեւին} անհնար է, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը: -

համար արգանդի կատաղութիւն (Nymphomania) ստանալը {ամենեւին} հնարաւոր է, - պատասխանեց բժշկապետը գերմանական սա

վ օգուտ քաղել ձեր հարստութենից, բայց, իմ աչքում {ամենեւին} զանազանութիւն չունիք այն ռամիկներից, որոնց վերայ

հարցմունքին. եւ այնպէս հաստատ ձայնով, որպէս թէ {ամենեւին} խօսելու բան չկար այդ մասին: Շահումեանցը իւր ս

եթէ մի ճրագ վառէիր եւ թողուիր նորան հանգիստ, եւ {ամենեւին} ոչ ոք նորան ձեռք չտար, այսուամենայնիւ նա մարելու

չքերով, մազերը կարգով սանրած եւ իւղած, հագուստը {ամենեւին} յարմար Փարիզի վերջին տարազին, որ ցոյց էր տալիս,

յն ուրիշ կերպարանքով, ինչպէս դու ասում ես: - {Ամենեւին} այդպէս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ուրեմն, -

իւթիւնճի-օղլուն զմայլած այս խոստմունքի վերայ, որ {ամենեւին} չէր հասկանում: Տան դուռը բացուեց եւ ներս մտան

նապէս ապացուցանում են կամ հերքում են մի բան առանց {ամենեւին} իմացած լինելու բանի զօրութիւնը, այլ մի միայն իւր

օսում, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը: - {Ամենեւին} այդպէս, - պատասխանեց պարոն Մկրտիչը, - ձեզ յայտնի

կի հետ, տեսանելով, որ նա գեղեցիկ է, բայց առանց {ամենեւին} մի հոգեկան ձգտողութեան, իսկ Մանուշակը ոչ թէ միայ

բայց անձրեւից գիճացած եւ ուռած պատուհանը չբացուեց {ամենեւին}, Մանուշակի քնքուշ ձեռքերը ցաւեցին զարկելով: Նա

իտեն, բայց այդ գնած բաները ինչո՞վ գլուխ կը գան, {ամենեւին} եւ մտածել չկամին, պատահած ժամանակը ասում են, թէ

ը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտելով եւ միտքը {ամենեւին} չհեռացնելով այն օրուայ ճաշկերութենից: - Նա եկ

աւոր մարդը միայն պատկեր է Աստուծոյ, իսկ անարժանը {ամենեւին} ոչ: Այս միջոցին Մանուշակը, հասարակ սկուտեղի

, ճանապարհ էին ձգում Շահումեանցը. բայց վերջինս, {ամենեւին} չհամաձայնեցաւ, որ Թիւթիւնճի-օղլուն, աշնան խառն

Նա բարկացաւ ժամացոյցի վերայ, պատճառ, չէր կարող {ամենեւին} կարծել, թեւ Շահումեանցը այսպիսի կեղտոտ կատակ յան

արմատացած նախապաշարմունքը: Բայց ինքը, Մանուշակը {ամենեւին} չէր կամենում բժշկի գալը եւ աշխատում էր հաւատացնել

ր: Թեթեւ թափողը, որ տանում է թեթեւը ձգելու, {ամենեւին} ետ նայելու չէ թեթեւը ձգելուց յետոյ. առաջին այն պ

է ինչպէ՛ս էր լինում, որ այս արարողութենով, որին {ամենեւին} մասնակից չէր նիւթապէս հիւանդի մարմինը, ցաւը վտար

պատրաստութիւն, երաժիշտներ, բայց ձայն, աղաղակ, {ամենեւին}: Տեսանում է մի գեղեցիկ կին, պառկած փափուկ փե

, երկու հատ էին նոքա. ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, {ամենեւին} միմեանցից անզանազան, որոնցից մինը կրում էր իւր վ

կը ճարեմ: Մանուշակս չէ բարկանում իմ վերայ: - {Ամենեւին} ոչ, հայրի՛կ, ես... - Գիտեմ զաւա՛կս, քո հ

անաչած լինելով պարոն Շահումեանցը իւր հակառակորդ, {ամենեւին} թողելու չէր, որ Մանուշակը գնայ հօր տուն, ինչ ժա

կը դուրս վազէ ննջարանից եւ յայտնէ հրապարակաւ, թէ {ամենեւին} Մկրտիչի կին դարձողը չէր. բայց Թիւթիւնճի-Օղլուի պ

ի րոպէի մէջ հալածում են ամպերի բազմութիւնը: - {Ամենեւին} ո՛չ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես շատ ուրա

քահանային, որ այսպէս պատրաստ սպասում էիք: - {Ամենեւին} ո՛չ, - պատասխանեց քահանան, - մէք մկրտութիւն ունին

ի 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօնն եւ թէ զվանս, գոլով {ամենեւին} աղքատ իւրովքն հանդերձ պէտս ունէր նպաստից, եւ առ

երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դիպուածս, իսկ յայլ իրս {ամենեւին} տարտամ։ Ուստի Մխիթար աբբայ յիւրոց աշակերտաց, որ

յանձին բարձեալ բերէր, էր երեւելի փօլիթիքա, որով {ամենեւին} զգոյշ կայր յարտաքինս, մինչեւ թողեալ զտօնս եւ զաւ

նակիլն յՕրթա-գիւղ եւ 'ի լսելն եւ'ի տեսանելն զնոսա {ամենեւին} հաւանեցոյց զանձն, թո՛ղ զՀ. Միքայէլ Չամչեան, որ

նորա պաշտօնեաների մէջ, որ վարւում են ազգերի հետ {ամենեւին} նիւթականաբար, ամենեւին այնպէս, որպէս վարւում է

որ վարւում են ազգերի հետ ամենեւին նիւթականաբար, {ամենեւին} այնպէս, որպէս վարւում է մի հովիւ իւր ոչխարների հ

բաները, որ վերաբերութեամբ դէպի հոգին, ոչինչ էին {ամենեւին} ՝ այդ անխորհուրդ եւ ամուլ ծիսակատարութիւնը առաջին

ուածը եւ թէ նորա յարաբերութիւնը դէպի մարդկութիւնը {ամենեւին} այնպէս է, ինչպէս մի իշխանի յարաբերութիւն դէպի իւ

յ՝ մի՞թէ կարելի է չտեսանել, որ նա ներգործում էր {ամենեւին} քաղաքական գաղափարների հետեւելով, կարելի՞ է համաձ

տ բաներ ստիպում են կատարել, թէեւ մի այդպիսի մարդ {ամենեւին} պատրաստուած չէր իւր հոգու տրամադրութեամբ։ Մե

ն հատ ու կոտոր տեղեկութիւնք, իսկ կապակից ուսումն {ամենեւին} եւրոպական կարգով, եւրոպական հայեացքով չէր կարո՛ղ

դեցութեան տակ, բայց այդ գործունէութեան հետեւանքը {ամենեւին} բնականաբար եղել է միմիայն լեզուի մշակագործութիւնը

այ կարելի էր հազար տարիներից յետոյ եւս մտածել կամ {ամենեւին} չմտածել։ Սկզբից մինչեւ այսօր Հայ մարդը սովորել է

եաց զյաղթութիւն: [Բայց դոքա լուռ կան, համրացեալ {ամենեւին}, որպէս թուի ասիական իմն խորամանկութեան աղագաւ.

ն հայախօսութիւն տեսանի, որքան հելլենաբանութիւն, {ամենեւին} մերկացեալ եւ օտարացեալ յազգային հարազատութենէ, ո

լեզու ժողովըրդեան զի՞նչ. այդպիսի մատենագրութիւն {ամենեւին} խորթ ի հայկական ոգւոյ քանի՛ վնաս լուսաւորութեան մ

ի կենդանեացն աշխարհի, եւ յայժմուս ժամանակի՝ որ {ամենեւին} ա՛յլ է քան զդարս Մովսիսի Խորենացւոյ, Եղիշէի եւ ա

նակութիւն ի խելապատակս հայոց ո՛չ գովեմք մեք, այլ {ամենեւին} հաւան եմք նոցին իմաստուն մտածողացն, որ ուշի ուշո

յս ի շրջակայս մեր տեսանի եւ ճշմարտութիւն մի այլ. {ամենեւին} օտար ի լուսաւորեալ հոգւոյ մերումս ժամանակի, թէպէ

եալ ընդ փոշւով հազարամէից, որպիսի է հինն լեզու՝ {ամենեւին} անկարող վերակենցաղել զբանականութիւն շնչասպառ: Զի

բանականութիւն շնչասպառ: Զի՞նչ այդ տրամաբանութիւն {ամենեւին} նոր եւ անբանական առ իմաստունս Հայոց, որք յառաջար

ն, թէպէտ ի տեղիս տեղիս ցուցանէ ճապաղ ոճ խօսից եւ {ամենեւին} հակառակ ամփոփախօս Մովսիսի Խորենացւոյ: Եղիշէ ե

վ խոստովանիմք թէ ուղղութիւն առնդ ուսումնականի չէր {ամենեւին} համաձայն ազնիւ նպատակի նորա, գրոցդ այդ լեզու անհ

որութիւն ազգին, զոր ի գործ դնեն. եթէ դնեն առանց {ամենեւին} գիտակցութեան, անձնապահութեան եւ եթե աղագաւ, զի

ի խելամուտ առնլոյ զիմաստունս մեր: Այո՛, չունիմք {ամենեւին} իրաւունս եպերելոյ զնոսա վասն այսր, արդէն անժխտել

ղովրդեան, եթ է միայն գիտէին զզիարդն եւ զորպէսն. {ամենեւին} ոչ, եթէ կամեցեալ էր դոցա յորդորել եւ քարոզել զժո

ինքը շատ հաստատ չէր հաւատի վերայ։ Բայց Իգնատիոսը {ամենեւին} չէր յուսահատւում։ Նա մի փոքր ժամանակ Կսաւիէի համ

ն տալիս Իգնատիոսին ուղեւորիլ դէպի հարաւ, բայց նա {ամենեւին} չէր համաձայնում։ Վերջապէս Կսաւիէն, Լայենէզը եւ

իտութենների հմտութենով գրուած էին, որ չէր կարելի {ամենեւին} կարծել, թէ այդ անկիրթ Իգնատիոսի գրածը լինէր. եր

ելու։ Բայց Լօյոլա եւ նորա ընկերքը չ'վհատեցան {ամենեւին} ։ Նոքա առաւել եւս սկսեցին գործ դնել իւրեանց ջերմե

Deotridui aut quatridui spatium non excedant)։ {Ամենեւին} չէր կարելի պարապիլ այն ուսմամբը, որ վերաբերում է

իբրեւ շատ զօրացած մարդիկ Պապական կոնդակներով, որ {ամենեւին} չէին մտածում ո՛չ առաքելութեանց, ո՛չ Պապի եւ ո՛չ

տը, որ եւ լաւ չէր փոխարքայի հետ, չ'կամեցաւ լսել {ամենեւին} ոչինչ։ Կսաւիէեն նզովեց նորան, բայց նահանգապետը

ւթիւնքը քարոզում էին շատ վերացական կերպով՝ առանց {ամենեւին} կապելու նորան Հնդկաստանի հասարակաց կարգի հետ։ Այ

ծ հոյակապ մարդ էր։ Յիսուսեանք անհաւան գտանուեցան {ամենեւին} այս բանին, նոքա գործ դրեցին ամենայն հնար, որ կո

սն որոյ տուեց նորանց Պարագուայն իբրեւ Տէրութիւն՝ {ամենեւին} անկախ Սպանիայից, որի մէջ Կարգը կարող էր ներգործե

նել պատիժը կատարելու ժամանակ)։ Հենրիկոս IV-ը, {ամենեւին} անհաւան գտանուեց այս կատակերգութեանը, բայց կարծե

ուած մարդիկը զինաթափ առնելու համար։ Հենրիկոս IVը {ամենեւին} չէր սիրում իւր կինը, շատ ընդդէմ էր նորան Մարգարի

տագովում էր իւր կարծիքը։ Րիշիլիէն չէր սիրում {ամենեւին}, որ հակառակուէին իւր խօսքին։ Նա արտաքին կերպով

հաւատացուցին Կլեմենտ XIին, թէ Ֆրանսիայի թագաւորը {ամենեւին} ատում է այս գիրքը եւ շատ շնորհակալ կը լինէր Պապից

ամբուրում էին նորան։ Այսպիսի հանդէս չէր տեսնուած {ամենեւին} Պալատի մէջ։ Մեծ թագաւոր Լուդովիկոս XIV-ը մեռաւ Յ

։ Սա մի շատ անկիրթ մարդ էր, եւ քաղաքական գործերը {ամենեւին} օտար էին սորան, վասն որոյ երբէք չէր կարելի մտածե

րեանց նմանների ձեռքով: Այդ շատ սխալ դրութիւն է, {ամենեւին} հակառակ նուիրելու ձեռնադրութեան պայմանին: Ա

առած անաչառապէս փշրում է շատ զարտուղի ընթացքներ, {ամենեւին} չնայելով մի քանի սեւերես ամբարիշտների եւ խաւարապա

ռի մէջ օտար ձեւ, օտար ոճ, կամ, կարելի է ասել, {ամենեւին} ոչինչ։ Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ բարբառ

եզուն պիտի նայվի եւ մշակվի ինքնուրոյնաբար, առանց {ամենեւին} հին լեզուից խպնելու) եւ առանց այս կամ այն գաւառ

, գէթ ծածուկ տեղեկութիւն կը տար իր եղբօրը, առանց {ամենեւին} հոգով սրտով իր էրկայ դաւադրութեան հաղորդ լինելու

նը իր ամլութեամբ մաշում է կենդանի ազգի ուժը առանց {ամենեւին} արդիւնք տալու: Նա նմանում է այն քարէ ձուին, որ

աղափարքը կան բնութեան մէջ. իսկ ինչ որ չկայ, այն {ամենեւին} սո՛ւտ է: Բնութիւնը մի գիրք է, որ պիտոյ է կարդալ

ուն պիտի նայուի եւ մշակուի ինքնուրոյնաբար, առանց {ամենեւին} հին լեզուից խպնելու, առանց գաւառական բարբառների

յայտնի է։ Այդ պարոնները, անուսումն մնալով եւ {ամենեւին} ծանօթութիւն չունենալով եւրոպական բազմաճիւղ լուսաւ

լ ճշմարտութեան ջրի ընթացքի հանդէպը, ապա թէ ո՛չ, {ամենեւին} հակառակելու տեղիք չկար այն բանի միջու, մ որ պիտոյ

։ Կան շատ օրինակներ։ Այն գաւառական լեզուներն մեզ {ամենեւին} անպիտան է. պատճառ, որ այն կոշտ ու կոպիտ լեզուով

տեղ առնուածը, այլ է մի ուրիշ գեղեցկութիւնից, որ {ամենեւին} բան չունի բնութեան հետ, այլ կախւում է միայն ճաշա

ենայն բան, որ ցանկալի էր նոցա, իւրեանց ծախքով, {ամենեքեան} առհասարակ ազատ մնալով ամենայն իջեւանատուութենից ա

ծովի ափը ականատես լինելու այս ահաւոր տեսարանին: {Ամենեքեան} ողբում էին մեր կորուստը: Միայն հինգ անձը կային ա

ւնքը բացուեցան եւս առաւել գործավարի գրգռութեամբ: {Ամենեքեան} իւրեանց վերջին ճիգն գործ դրեցին ճանապարհ ձգելու վ

" Ես ասացի թէ աստուածք իցէք, կամ որդիք բարձրելոյ {ամենեքեան} ։ Դուք աւադիկ որպէս մարդիկ մեռանիք, եւ որպէս զմի

վերայ այն կաւեղէն զգեստը, որ, այս րոպէիս, մեք {ամենեքեան} ունինք։ Այսպիսի տխուր եւ խորհրդաւոր հանդիսում

, - ասաց Մանթուխեանցը: - Ինչո՛ւ համար, եթէ {ամենեքեան} հրաւիրում են նորան, - խօսեց Շաքարեանցը: - Ն

արդ չկայ, որին հաւանէր այդ պարոնը, նորա աչքումը {ամենեքեան} յիմար են, ամենեքեան օբսկուրանտ, ամենեքեան եզուի

էր այդ պարոնը, նորա աչքումը ամենեքեան յիմար են, {ամենեքեան} օբսկուրանտ, ամենեքեան եզուիտ... ի՛նչ ասել է,

քումը ամենեքեան յիմար են, ամենեքեան օբսկուրանտ, {ամենեքեան} եզուիտ... ի՛նչ ասել է, Աստուած միմիայն կոմս է

լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞նչ իրաւունք է ասել, թէ {ամենեքեան} անարժան էին, թէ ամեններից եւս փախչել էր հարկաւոր

ւ չցրեց իւր բաժակը պատուական, մաքուր սառն ջրով, {ամենեքեան} հետեւեցան նորա օրինակին, նա բարձրացրեց բաժակը օդ

ղորմութիւն հաւաքելով։ Ոչ ոք նորա մօտ չէր գալիս, {ամենեքեան} փախչում էին, իսկ երեխայքը քար էին ձգում նորա վեր

ն. " Եթէ Կարդինալը այս րոպէիս երեւի Պալատի մէջ, {ամենեքեան} կը մտածեն, թէ Ձեր Մեծութիւնը գերեզմանի դուռնի մօ

ջ, բարեհաճում ենք ՄԵՔ ոչ թէ միայն ընդունել ձեզ՝ {ամենեքեանքդ}, ՄԵՐ ամենագթած հովանաւորութեան տակ, եւ որպէս ամ

բաժանելուց յետոյ ամենողորմ գթութեամբ ազատում ենք {ամենեքեանքդ} բոլոր Տէրութենական հարկերից եւ պաշտօններից, որպի

ւարճանում էին, մինչեւ հացկերոյթի աւարտը: Երբ {ամենեքեանքը}, վայելած ու լիացած էին, գլխաւոր օրիորդը, վեր կ

ազգը մեռաւ: Միթէ այդ ազգերը բաղկացնող անհատները {ամենեքի՞ն} մեռան, ամենեքի՞ն կոտորուեցան, եւ բնա՞ւ սերունդ

այդ ազգերը բաղկացնող անհատները ամենեքի՞ն մեռան, {ամենեքի՞ն} կոտորուեցան, եւ բնա՞ւ սերունդ չթողեցին, որ այսօ

Շատից քան սակաւուց բաբախին սիրտք ի վերայ Ձեր, եւ {ամենեքին} դէտ ակն կալեալ ըղձան իրազեկ լինել զազգաշահ գործոց

հավատացեք, որ ամեն ջանք պիտի գործ դնեն, որ դուք {ամենեքին} հասանեք ձեր նպատակին, եւ թշվառացյալ Ջուղան ազատվ

շերն անցել էր: Մինչ ամենայն ոտք կտրուեցաւ, մինչ {ամենեքին} ցերեկի ջերմութենից թուլացած անկողին մտան՝ քնով զ

րտի սուրբ կամքը. Այն սուրբ կամքը կատարելու {ամենեքին} եմք պատրաստ - Ծեր ու տղայ, երիտասարդ, կին

նահար լինին մարդիկ, եւ ում երեu ոչ առնեն. {Ամենեքին} զիս թողին ձեռս ի ծնօտի, աչս ի լաց Սիրտ իմ

րի հետ կատարել բոլորեցուն պարտականութիւնները, որ {ամենեքին} եւս հրամայեն տիրաբար: Եթէ սոքա կարողանային կշռել

գուցեալը այն լուսի հետ, դէպի որը նայում էինք մեք {ամենեքին} ։ Աղաչենք եւ Հոգին սուրբը, այն մխիթարիչը սգաւորն

համարեա թէ երեք անգամ կռւում են միմեանց հետ, եւ {ամենեքին} կարօտում են մխիթարութեան.... այրը սպասում է ի

աւ նորին մռայլութեան խաւարափայլ վէզիրը: Եթէ դուք {ամենեքին} ուրախանում էք դորա այդ կարգից դուրս արժանաւորութի

տքումը: Ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն կամ աղաղակ, {ամենեքին} լռուել էին դժոխային լռութեամբ, որովհետեւ խօսելու

էմքը, աչքերի փայլը, ձայնը, եւ այլն, եւ այլն, {ամենեքին} իւրեանց համար ջոկ ջոկ լեզու դարձած խօսում էին պ.

գտան նմա եւ երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ սակաւ սակաւ {ամենեքին} եւ զիւր ձեռնասուն աշակերտս վարժեաց 'ի նոյն եղանակ

եւ տեսանել, թէ դոքա իբրեւ անդամ միոյ ազգի ունէին {ամենեքին} զմի նպատակ վերաբերութեամբ առ լուսաւորութիւն ազգին

եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա եւ դուք {ամենեքին} աղօթս արարէք, որպէս զի արժանի լինիցի սա զաստիճան

յան հանդեսը: Ես հույս ունիմ, որ մեր բարեկամք {ամենեքյան} աշխատություն հանձն կառնուն այս մասին հոգալ. սառն

թյունս հարցանել, փառք աստուծո, ողջ եւ առողջ եմք {ամենեքյանքս}, եւ սրբազան հայրն ալ նմանապես: Տեղիս հավան

ց տուր դու նրան այս նամակը, - թող նա արտագրի այն {ամենը} ինչ վերաբերում է սորգոյին եւ թող կատարե բոլոր հան

իմ ցանկությունը հրեաների վերաբերմամբ: Ահա այն {ամենը}, ինչի մասին կարող էի ես գրել իմ ներկա վիճակում:

մ եմ, որ լինի առողջ, ուրախ եւ երջանիկ: Ահա այն {ամենը}, ինչ կցանկանայի հաղորդել նրան, եւ ավելի... ա

ւմ, ու չգիտեմ եւ չեմ կարող քեզ ասել, թե երբ այդ {ամենը} կվերջանա: Առայժմ այլեւս ուրիշ բան չունիմ գրել

թյուն տա: Դիմացի փոշտին ալ Բերբերովին կգրիմ, {ամենը} մեկ օր չեմ կարող: Է՜հ, տահա ինչ ասիմ. աստուծո

կատակէն ուրիշ ի՞նչ պատուոյ արժանի էր: Ասոնց {ամենը} մէկ դի: Համախոհաց ծիծաղելի Աստուածաբանութեան

նք, օ՜, փութով Աւարտել վէպն այս մէկին, Պատմենք {ամենը} հերթով, Ինչ պատահեց մեր զոյգին: Երբ որ երկրում

ին տալիս էր, Քարտուղարը ծառի յետքից՝ պարզ {ամենը} տեսնում էր. Նա իւր մտքում ուրախացաւ, ասաց

Ծխի մէջ կորաւ խաչն եկեղեցուն, Երբ այս {ամենը} մենք կատարել ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։

շում էիր դու ուրջուները... " - Ես այդ {ամենը} անում եմ բերնով, Կեցցէ՛ սուրբ Մեսրոպ, որ

է ծաղկում, կենդանի մարդը մեռեալի հետ պատանքում. {ամենը} ունի իր իրաւունքը եւ սուրբ է։ Որքան նեղանում ենք

ան ապագայ սերունդը կը կարդայ նորա թերթերի մէջ այս {ամենը}, այն ժամանակ առաւել պարզ վճիռ կը հատանէ դոցայ ար

եւ իր աշակերտներին, թէ՝ ձե՛զ էլ պիտի պատահի այս {ամենը}, եւ չլինի՛ թէ, անպատրա՛ստ գտնուելով, ձե՛զ հասա

ցաւ, այլ բո՛ւն մեր օրերում եւ մեր ժամանակում այս {ամենը} կատարուած տեսանք։ Իսկ զյառաջագոյն գրելոյս սու

րեւակայութեան մէջ էլ տեղ չունէր։ Բայց եթէ այս {ամենը} մոռնալով, միայն այս առնունք, որ ինքը՝ Փարպեցին

է, թէ ո՛ւր էին Սիւնիք եւ ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ {ամենը} թողած, նոցա մօտակայ Գեղամայ ծովակը եւ Վարագայ սա

ոշ կերպով երեւի այդ անբնականութիւնը, որ թէ ուրիշ {ամենը} թողած՝ իր առաջաբանի մէջ գործ դրված յատկացուցիչնե

րական է դիմորոշ յօդի հետ միացած։ Օրինակներով այդ {ամենը} ցոյց տալը քերականութեան գործն է, բայց մենք կամեց

մանացի Ցիմմերմանի ֆիզիկայի մէջ, մենք չենք ուզում {ամենը} այստեղ դնել: Այլ այնչափ միայն յիշեցինք, որ տեսն

ս նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, ես չեմ կարող ամեն օր {ամենի} մոտը պատահել, ես բանի ու գործի տեր մարդ եմ, առա

ա, իր հերթին, մանրամասն գրի Իվան Մինաեւիչին այն {ամենի} մասին, ինչ կվերաբերի նրա անմիջական հսկողության:

mors... et nemini paratui!: Այս է վախճանը այն {ամենի}, ինչ սկիզբ ունի, վախճան, իհարկե, միայն տիպիկա

րուս օրը չէինք մոռնալու հոգւով, - Ի վեր այսր {ամենի}, եթէ այսպէսն մեռանի, Մեր սուգն ու կոծը շա

րի՛չ էր եւ նորոգիչ, կեա՛նք տուող եւ մահ սպանող, {ամենի} ՛ երախտաւոր, քաղցր եւ շա՛տ ողորմած։ Եւ այս բո

ող: Երբ աւարտեց երգը օրիորդ Մարիամը, {ամենի}, աչքը դարձան կոմսի վերայ, որ լսեն նորա կարծիքը

է այսպիսի պատշաճաւոր միաբանութիւններ չկային, եթէ {ամենի} նպատակը ազգի լուսաւորութիւնը չէր ուղիղ ճանապարհով

աւ եւ պիտանի մարդոցը։ Եւ մանաւանդ վստա՛հ լինելով {ամենիմաստ} մարզպանի վրայ, թէ նա գիտէ չլսել խաբեբայական խօսք

, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում ես: Բայց չնայած այս {ամենին}, լաց չեմ լինում եւ համբերությամբ տանում եմ իմ խա

որ նոյն այդ յառաջ բերած " Երկնէր երկին եւ երկիր " {ամենին} յայտնի երգը թարգմանում է այսպէս. Зачинало не

Զարմանալի է այս բանը. Մի մահ է, նոյն՝ {ամենին} Չար ու բարի համարւում է Նա իւր ընդունող

անդաւո՛ր է"։ Եւ այս բանը աշխատում էին շուտ շուտ {ամենին} յայտնել եւ, տկարամիտ մարդերին հաւատացնելով, իմ

ար հարստահարում են, ձեռք բերածի պէս, այնուհետեւ {ամենին} էլ արդա՛ր եւ անմե՛ղ են անուանում եւ չլսո՛ղ լինելո

եկամ էին անուանում), որ քո՝ Տիրոջդ, սիրուն եւ {ամենին} ընդունող բարերարութիւնից, յարգելի մարդ է եւ հրապ

ացատրութիւնքը) § 1. Այս Թուղթը, ինչպէս {ամենին} յայտնի, է առաջին անգամ հրատարակուեցաւ տպագրութեա

Չամչեան Հ. Միքայէլի " Հայոց Պատմութիւն " անունով {ամենին} յայտնի երեք հատոր խմբագիրքը, որ մէկ անգամ է տպու

, ո՛վ ինչ ունէր։ Մի քանիսը այդ գրքերից, ինչպէս {ամենին} յայտնի է, աղճատուած ձեռագիրներից են տպուած. այս

յայտնի է մեզ Ս. Կաթուղիկէ Էջմիածին անունով։ {Ամենին} յայտնի է, որ հին դարերում Էջմիածին անունը չկար,

կարող էր այդ ժողովը գումարուիլ մի այլ եկեղեցում։ {Ամենին} յայտնի է, թէ ի՞նչ ծա՛նր եւ մեծակշիռ խորհուրդ ուն

ր այսպէս խօսել, բացի Ս. Կաթողիկէ Էջմիածնից։ {Ամենին} յայտնի է, որ երանելի Կոմիտաս կաթողիկոսը՝ Հռիփսի

ում ենք մեր ազգութիւնը պաշտպանելու համար: Եւ մեր {ամենիս} պարտքն է մինչեւ այն ժամանակ մնալ ազգութեան դրօշի

ւնը կ՚կատարէ Կանոնաւոր միշտ իւր գործը. {Ամենիս} վայր կը գլորէ։ Այսպէս հարուստն վերջին անգամ

եանցի գրուածքի վրայ. այսպիսիք հազարներով կան մեր {ամենիս} գրուածքի մէջ։ Բայց այս է մեր ասածը, թէ, խնամով

ւծոյ յաջողութեամբ հասեալ աստանօր եւ իմացեալ զայնց {ամենից} ՝ մնացի ապաքէն յապշութեան թէ ե՞րբ է իմ ունեցեալ զ

m-ի նմուշների հետ նույնպես հասան իմ ձեռքը, եւ որ {ամենից} շատ ինձ ուրախացրեց՝ Ֆոշեի գիրքն էր, որի ներածու

անազան տեղեկություններ հաղորդելու համար, որոնցից {ամենից} ավելի աչքի է ընկնում հայ պարբերաթերթերի cornage-ը

ավատացած եմ, որ այժմ որեւէ լավ պարբերաթերթ, իսկ {ամենից} ավելի՝ քաղաքական եւ գրական օրաթերթ մեծ հաջողությ

յց չպետք է վհատիլ. սպասենք մինչեւ վերջը: Ինձ {ամենից} ավելի տանջում է մեր զառամած ծնողների դրությունը,

e créant Dieu m'a dit: Ne sois rien". Béranger {Ամենից} առաջ այս մի բանն ենք խնդրում, որ ոչ մէկը չկարծի

ց Որ կանգնած էր ժողովրդում ` կանգնած աննկատ {ամենից}: " Լսեցէ՛ք ինձ, ինձ ` ծերունւոյս, -

Երբ յիշում է, որ թողնում է Ու ինքը զուրկ {ամենից} Պիտի մտնի սեւ հողի ծոց, Խաւար ու զուրկ

սեպհական Ազգային դպրոցների մասին եւ վերջապէս, որ {ամենից} հարկաւորն է, մինչեւ մեր պատուելի հեղինակները, դ

նալի անասնանոց, թէպէտ վաղուց տեսած էի, բայց այդ {ամենից} զարմանալի էր, որի մուտը արժէր վեց կոպեկ. շուտով

կերություն, եւ այլն: Հետեւապես, նա կարող է այս {ամենն} իմանալ եւ շատ հեշտությամբ ուսումնասիրել: Շնոր

նը գրում է եւ 1870 թուականի համար, որովհետեւ ընդ {ամենն} 12 գլուխ է այդ ծակ մարգարէութիւնը: - Թերահաւ

են դասատունքը եւ աշակերտների ննջարանքը: Ընդ {ամենն} տասն եւ եօթն աշակերտ գտայ ես ազգային վարժարանում

դամն ոչինչ չգիտէ, Նա դեռ քնած է հանդարտ, Զի այդ {ամենն} հազիւ թէ Տեւում է մի ակնթարթ: Կենաց ծառը մեղմօրօ

մեղանաց: Բայց յետոյ հարցանէ " գլխաւոր մեղքերուն {ամենն} ալ մահուչափ կամ մահացո՞ւ են"։ Առ այս պատասխանէ

կան Զանազան մարդիկ, իմ մօտ ներս մտան. {Ամենն} իւր համար պատրաստած տեղում Կարգով, տխրութեա

արարածների միմեանց ունեցած նախանձի մասին, երբ եւ {ամեննե՛րի} արարչին եւ Տիրոջը՝ Յիսուս Քրիստոսին, նախանձի պա

որ տարի է, դա մի այնպիսի օր է, որ ուրախացնում է {ամենների} սիրտը: Այդպէս չէ. այդ արտաքին ուրախութեան տակ ա

իքը։ Իսկ ե՛ս՝ անպիտա՛նս, թէպէտեւ Տիրոջդ առջեւը {ամենների} կղկղանք) երեւիմ, տղամարդի որդի լինելով), իբ

ր ճառը այսպէս. - Այս ուրախ հանդիuի մէջ, ուր {ամենների} սիրտը լցուած է ուրախութեամբ, ի՛նչ մնում է ինձ աս

, եւս առաւել պաշտօնաւորներին: Միշտ յուսադրում էր {ամեններին}, թէ ձեր վարձը կը յաւելացնեմ, պաշտօնաւորներին `

պատճառով որ ուսել էի Քրիստոսից, որ չէ հրամայում {ամեններին}, մինչեւ հնձի ժամանակը յանդգնութեամբ որոմը ցորենի

րիստոսի Սուրբ Հարությունը, տա աստված, որ դա մեզ {ամեններիս} համար հոգու եւ մարմնի նորոգություն լինի։ Հայտնու

, որի լինելը ցանկալի եւ հոգով չափ փափագելի էր մեր {ամեններիս} սրտի համար: Մի անփարատելի տխրութիւն է գալիս

, ե՛ւ յաւիտենական, նորա ատամները պիտի մաշեն մեզ {ամեններիս}... Միայն մի բան, որ դիմանում էր ժամանակի հոսանք

հանդէս ելանէին այդ աւելի գեղեցիկ հայախօսքը, մեր {ամեններիս} մխիթարութեան ու դաստիարակութեան համար։ Առ հա

ւնը որպէս յանցանք։ Բայց մեք որպէս ուսումն եւ խրատ {ամեններիս} համար, պարտական ենք տեղեկանալ մեր բարոյական ցաւեր

ու սխտորն էր յիշում Իսրայէլը։ Յայտնի է, թէ մեզ {ամեններիս} համար, մեր ներկայ հասկացողութեան եւ ճաշակի համար

ս դարում, քո քաջութիւնդ զօրացնելով, պայծառացուց {ամեններից} առաւել, քան որ կային եւ կամ որ ա՛յժմ կան Հայերի

գինով հարբած մեռածին հետ կռւում են։ Անարատ եւ {ամեններից} յարգուելու արժանի յոյսը՝ տէր Խոսրովիկը, տակաւին

չ իրաւունք է ասել, թէ ամենեքեան անարժան էին, թէ {ամեններից} եւս փախչել էր հարկաւոր: Բայց այս երեկոյ մեր խ

որ ձեր շէնքերի հանդէպ կային ձկնորսութեան տեղեր, {ամենողորմ} գթութեամբ պարգեւում ենք մշտնջենաւոր ժամանակով բոլ

րութեան բնակիչները կարգերի վերայ բաժանելուց յետոյ {ամենողորմ} գթութեամբ ազատում ենք ամենեքեանքդ բոլոր Տէրութենա

յագիրս, զի ես լինելով ըստ առաջնոյն հարկատու անձն {ամենողորմած} կայսեր եւ արձակեալ ի հոգեւորական կոչմանէ գտից զայ

զգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան եւ վեհափառ կաթողիկոսին {ամենույն} Հայոց, յիւրում ժամանակի: Հաւաստի առնելով զար

լ: Գիրք մը, որ Հայ, Յոյն, Հրէայ ազգ չթողուր, {ամենուն} ալ " սըկէց ելի հունա նստէ ", " այդ կուժը ձգէ, մ

, Բայց որ երթանք մենք խանութը բարեւ կուտանք {ամենուն} Եթէ աղայ՝ իշխան՝ անձինք՝ մեզիմէն պատիւ կ

րները Մահուն չեն լինիլ արգել։ Նա {ամենուն} կը հանդիպի Մի օրինակ, անխըտիր Ե՛ւ հանգ

արեց. խորին լռութիւն Տիրեց սրտերին, դիմաց {ամենուն}, Ապա ալեզարդ ծերը բարկութեամբ Գոչեց բա

զվագյուտ կենդանիների Ասիայից եւ Աֆրիկայից, որտեղ {ամենուրեք} ես ունեմ գործակալներ, սակայն ես այդ չեմ կարողանա

տանի, Հնդկաստանի, Ավստրալիայի եւ Աֆրիկայի հետ: {Ամենուրեք} ես ունեմ ծանոթ հայրենակիցներ, որոնք հաճույքով կկ

տ բան կարո՛ղ եք առնել, իսկ մին մինից հեռանալով, {ամենքդ} եւս ջոկ ջոկ կտակարանաք՝ աշխարհս որ կա, միաբանու

ներուն առջեւն ալ մէյմէկ զինուոր կայնեցնէ, եւ կամ {ամենքը} ժողովէ Վենետիկ ղրկէ... Բայց ինչո՞ւ մեր նպատա

ու ուղղափառ եկեղեցուց, մինչեւ այսօր վարւում են, {ամենքը} իր չարութեամբ ներկուած, որ անյայտ չեն միմեանց եւ

մ, եւ քարոզ ասողը նշանակուած տեղն է անց կենում, {ամենքը} իրենց սիրտը զարթեցնելով բարձրացնում են դէպի Աստու

դ ինչ ասելու բան է, որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։ Թէ {ամենքը} պարտակա՛ն են գիտենալ, այդ գիտեմ ես, բայց թէ գիտ

խօսիլ։ " Է՛հ, հոգիդ դուրս գայ, այնպէս գրէ, որ {ամենքը} հասկանան"։ Եկ դու գրէ այդպէս, տեսնո՞ւմ ես, եր

կա. մեր քաղաքի նախկին խղճուկ կառավարությունը դեռ {ամենքի} թարմ հիշողության մեջ է, եւ այդ նյութի մասին կարե

աթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի ընդ գլխով ազգաց, եւ {ամենքին}, որոց ի խելապատակս գուցէ գործարան, մտաց, ընթաց

Ես անխիղճ չեմ, ոչ երկերես, Կըտամ բաժին {ամենքին}. Միայն քնարս հնչեն նոքա Իւրեանց հոգու

ջ առողջ է, եւ գործը ի՞նչ դրության մեջ է: Մեք {ամենքյան}, որոնց որ ճանաչում ես, ողջ են եւ առողջ եւ ողջու

անեաց խայտուն խումբք Ո՛չ սոխակի երգն անուշ, Որով {ամենքն} են հրճւում - Բնութիւնք բիրտ եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր

" ուրեմն այս աշխարհս, եւ ինչ որ կը տեսնենք, ան {ամենքն} ալ ատենով չկայի՞ն ", պատասխանէ. " ո՛չ " ասկէ վե

ելու պատճառ ունի եւ Տիրոջից. եւ Քրիստոսի շնորհից {ամենքն} էլ ողջ են եւ մէջտեղում, թո՛ղ հարցանուին նոքա, ի

մաթեմաթիկաբար ճիշտ միեւնոյն նշանակութիւնը տուող. {ամենքն} էլ տարբերվում են իրարից՝ թէ՛ շատ եւ թէ՛ քիչ։ Լե

սա մի մեծ բան չէ, տեսականորեն ֆիզիոլոգիայից մենք {ամենքս} գիտենք, բայց իմ խոսքը գործնական ուսումնասիրությա

, եւ այն խեղճը կորչում էր այնպէս զուր տեղը: Մեք {ամենքս} մի ազգի որդիք ենք, մեր հայրը Հայկն է, եւ մեք բո

եղում եւ վաճառականութիւն ենք առնում մեր մէջ: Մեք {ամենքս} գործում ենք առանձին առանձին, իւրաքանչիւր մարդ՝

նչպէս ներկայումս: Ազգութիւնը ասես թէ դարձել է մի {ամենօրեայ} հաց, առանց որին չէր կարելի ապրել, մի ելեքտրական

արկայի յառաջադիմութեան վերայ, այդ ապացուցանում է {ամենօրեայ} փորձը։ Շատ անգամ մի այսպիսի իրողութիւն բոլոր

քիչ սասանեցնել կամ աւելի փոքր, կանգնեցնել բաների {ամենօրեայ} ընթացքը: Եւ այդ երկու դասակարգն բուռն դրական իշխ

սովորութեանը, եթէ դու չփրկես ինձ"։ Այս էր նորա {ամենօրեայ} աղօթքը, որ յետոյ մի փոքր լալով հանդարտեցնում էր

շադրութեան բան չպատահեց այս գերդաստանի մէջ, բացի {ամենօրեայ} միօրինակութիւնից, վերջապէս, Թիւթիւնճի-օղլուն վճ

տեսութիւնս եւ [բեղմնաւորի գաղափարս, ո՛չ [ապաքէն] {ամենօրեայ} փորձն ինքնին ախոյեան ելանէ ընդդէմ մոլար հնասիրութ

րա շնորհիւ ասպարէզից հեռացուած անձնաւորութիւնների {ամենօրեայ} դատապարտելի ներշնչումները վերջիվերջոյ կեղծ դրութե

ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի եւ կնքեցի ի փառս {ամենօրհնեալ} Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ միոյն Աստուծոյ, ո

գիտական առարկայ իր լեզուն եւ իր ոճերը ունի, ազգի {ամենօրուայ} եւ ընտանեկան կեանքը կարո՞ղ է իր լեզուն չունենալ:

պիտի ստիպուինք բուն թուրքի բառեր էլ ներս առնուլ, {ամենօրուայ} կեանքի, պէտքերի եւ հասկացողութեանց որպէս յայտարա

արների: Սուտը ի վերջո բացվեց: Դուայտին կանչեցին {Ամերիկա}, որտեղ նա անցյալ տարի մեռավ: Գնացքի ընդհարումը

սը: Անգլիական ազգի այն ահաւոր գաղթականութիւնքը՝ {Ամերիկա}, Աւստրալիա, Հնդկաստան, զանազան կղզիներ, բնակա

առու ներբող՝ մասնագիտությամբ իր եղբայրակիցների՝ {ամերիկական} արկածախնդիրների օգտին: Այդ խնդրի մասին ինչ էլ որ

քաղաքում: Ափսոս, որ այստեղ չի կարելի ձեռք բերել {ամերիկական} ժուռնալ New-York Heralde-ը, որտեղ ջարդ ու փշուր

ւնք, որ պարապում էին թռչնավաճառութեամբ Հարաւային {Ամերիկայի} եւ Եւրոպայի հետ, եւ եւրոպացի երեւելի Բանկերը ի՛ն

էյլի վաճառական տունը եւ շահած է բոլոր Եւրոպայի եւ {Ամերիկայի} վաճառական տների հաւատը: Ազգային վաճառականք ո

ՅԵՐԲԱԽ Հիւսիսային Ամերիկան, Հարաւային {Ամերիկայի} միջից ստրկութիւնը վերցնելու համար, ուրեմն՝ ազատ

ր սիրտն է, որ համակրութիւն չունի դէպի հիւսիսային {Ամերիկայի} այս դիւցազնական անձնազոհութիւնը, ո՛ր խղճմտանքն է

ո՛ր խղճմտանքն է, որ հաշտ կարող է մնալ Հարաւային {Ամերիկայի} ` մինչեւ այժմ բռնած ընթացքի հետ: Բայց, չնա

ամանակաւորապէս բամբակ չգալուց, ապա եթէ հարաւային {Ամերիկայի} միջից ստրկութիւնը վերնայ, եւ բամբակի, եւ այլ բո

, իսկ 1861-ին ` 2, 803, 034: Տարակոյս չկայ, որ {Ամերիկայի} պատերազմի պատճառով այսօր Լոնդոնի մէջ կայ 3 միլիոն

միմիայն մերկացնել նորան: Ի՛նչ է մեր խնդիրը: Ո՛չ {Ամերիկայի} պատերազմը, ո՛չ Անգլիոյ սեպհականութեան օրէնքը, ո

ի բուռն զօրութեամբ վերացնել ստրկութիւնը Հարաւային {Ամերիկայի} միջից: (Այսինքն հիւսիսայնոց պահանջողութիւնը եւ

եւ միւսը Քրիստափոր Կոլոմբոս կամ յայտնագործութիւն {Ամերիկայի}. ճառեր, որ գրած էին բաւական վերին եւ ուսումնակա

գիանալու եւ ջերմանալու եւ սիրտը շարժուելու կարդալ {Ամերիկայի} յայտնագործութեան նախերգանքը եւ վերջաբանը։ Գի

սարակապետական եւ ոչ հանրապետական լինելով, ինչպէս {Ամերիկայի} Միացեալ Նահանգներում, համօրէն ազգի անձն իւր անդա

արաւ իւր պատմութիւնը եւ խօսեց այսպէս, Հիւսիսային {Ամերիկայի} Քուէպէք քաղաքում, որ շինած էր սուրբ Լաւրենտիոսի

երբնական բանի տեղ: Ին՛չ կ'ասեն այժմ Աֆրիկայի կամ {Ամերիկայի} վայրենիքը, եթէ տեսանեն, որ շոգեշարժ կառքը, առա

երից, որոնց թիւը անհամար էր Եւրոպայի, Ասիայի եւ {Ամերիկայի} մէջ։ Նոցա պատկանում էին եւ շատ երեւելի մարդիկ,

Քրիստոնէութիւն տարածէ Ասիայի եւ նոր յայտնագործած {Ամերիկայի} մէջ։ Մեք տեսանք, թէ Յիսուսեանք, ինչպէս Տրիդենտ

ս եւ այս հոգով ներգործէր։ Լուզիանի եւ Հիւսիսային {Ամերիկայի} անապատների քարոզիչքը, ինչպէս Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ,

, նոքա բացին Անգլիայի եւ նորանց ձեռքով Հիւսիսային {Ամերիկայի} միացեալ նահանգներին, Հիւսիսային Ամերիկայի անապատ

իսային Ամերիկայի միացեալ նահանգներին, Հիւսիսային {Ամերիկայի} անապատների ճանապարհը։ Այսուամենայնիւ Յիսուսե

արոզիչքը, արգելք էին Քրիստոնէութեան տարածուելուն {Ամերիկայի} մէջ։ Թագաւորը շատ ողորմած կերպով լսեց այս գանգատ

ներկայ բաների կարգի հետ. բայց այստեղ՝ Հարաւային {Ամերիկայի} անապատներումը, կարո՛ղ էր փչել իւր հոգին նոր եւ վ

անունով Յիսուսեանը, որ վաճառականութիւն էր առնում {Ամերիկայի} մէջ, սնանկանալով, պարտական մնաց Մարսելիայի վաճա

քիչ մնաց, որ Անգլիան պատերազմ յայտնէ Հիւսիսային {Ամերիկային}. եւ թէ չյայտնեց, ապա ուրեմն ակամայ, քանզի յաղթ

որ Գերմանիային, Հնդկաստանին, Կղզիներին եւ բոլոր {Ամերիկային}: - Եթէ Ձեր մռայլութիւնը կը բարեհաճի փորձով ի

մ մի կենդանի, որ ծնել էր, դիցուք թէ, Հարաւային {Ամերիկայում} եւ բերենք այդ կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ է

յժմ ես մի նոր անցք պատմեմ, որ պատահեց Հիւսիսային {Ամերիկայում}: Յիրաւի՛, որ նա իւր հանգամանքով մի սրտաշարժ իրո

համար, թէ Քրիստոնէութիւնը ո՛չ Հնդկաստանում, ո՛չ {Ամերիկայում} եւ ո՛չ Աֆրիկայում կարո՛ղ էր հաստատուիլ՝ առանց նո

իրողութիւնք: ՖԷՅԵՐԲԱԽ Հիւսիսային {Ամերիկան}, Հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը վերցնելու

հարուած հարուածի քամակից ընդունում էր հիւսիսային {Ամերիկան}: " Այս ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է, - կա

ի՞ բան է, որ համակրութիւն ունենայ դէպի հարաւային {Ամերիկան}, ուրախանայ նորա յաղթութեններով եւ տրտմի, երբ յա

մ կառավարութեան հաճոյքից, նա ստիպուած է... {Ամերիկան} պատերազմ ունի իւր մէջ, չէ կարող բամբակ տալ Անգլի

կ'անհետանան, որպէս մի կաթիլ համատարած ծովի մէջ: {Ամերիկան}, Աւստրալիան, այլ երկիրներ եւ կղզիք կենդանի վկայ

եւս անցանին այն կամուրջից, որից անցան Հիւսիսային {ամերիկացիք}: Միայն Անգլիայի բաղդն է, որ հնդկացոց մէջ չկան Ֆ

նգլիական պառլամենտի մէջ լորդ Ջօհն Ռըսսելի խօսքերը {ամերիկեան} խնդրի վերաբերութեամբ: " Չէ կարելի բուռն զօր

հայրենիքի անձնական օգուտը երկու ձեռքով զոհում էր {ամերիկեան} անկախութեան, որի մէջ ազատութեան նախագաղափարը ուն

իշ կերպարանքով նորա գաղթական եղբայրը ` Հիւսիսային {ամերիկեան} դաշնակցութիւնը: Ո՛վ չէ տեսնում, որ անգլիակա

հովանաւորութիւնը. նուազ եռանդով չեն գործում նաեւ {ամերիկեան} միսիոներները: Այս օրերին Կեսարիայից տեղեկո

նչպէս մի Ամազոն, Միսսիսիպի կամ Օրինոկոյ, կամ մի {ամերիկեան} կուսական անտառ. թէեւ ոչ այնպէս կործանաբէր եւ մահ

եան եւ զԱսիական բարբարոսս եւ զմարդակերս հարաւային {Ամերիկոյ} փոխադրեալ են հետզհետէ ի խաւարէ ի լոյս, եւ այս փո

հափառութեան ի Նախիջեւանայ, այսինքն սկսեալ ի 1846 {ամէ} յիշեալ կաթոլիկն չէ՜ երբէք խոստովանեալ եւ հաղորդեա

ի 1845 (թէպէտ յօրէ անտի մանկութեան սկսեալ ի 1837 {ամէ} ծառայեալ եմ եկեղեցւոյն), նոյնպէս եւ զկարգիլ իմ

նչ իցէ հարկդ այդ ցարդ ոչինչ գիտեմ: Ուստի ամ ըստ {ամէ}, ՚ի բաց հանել ՚ի տարեկան եկամտից զհարկն տէրութեա

ան Ադմինիստրացիօնին. իսկ մասնառուք ստանան ամ ըստ {ամէ} զբաժինսն եւ եթ: Եկից այժմ ի խօսիլ զայլոց

ակութիւնքը, մինչեւ մի նշանակեալ ժամանակ, ամ ըստ {ամէ} վճարեն իւրեանց պարոններին այն հողի գինը, մինչեւ

եւ շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի եւ {ամէ} յամ ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախել եւ յայնցանէ մա

կաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ որք յերկերիւր {ամէ} շինեալ վանորայքն չհամարէի զանձնս արժանի կալոյ...

ւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ, որք յերկերիւր {ամէ} շինեալ վանորայքն ". եւ թէ " գիտեն զայս բնակեալքն

եղմ յոյժ աւաչ Վարդի արհին բալասան... {Ամէ՛ն}. եղեւ պատարագս Բնութեան ի հոտ անուշից,

ր ինձ, տէր սատանայի պոչը անպակաս լինի բերանիցդ, {ամէ՛ն}: Երբ որ աւարտել էր Քամը իւր ճառը, Քանանը ե

լինիք: Մեր բոլոր ընտանեաց եւ ազգականաց բարեւ եւ {ամէն} հարցանողաց: Ես գիրս անպակաս կը գրեմ, ինչպէս բան

էր դիւրագին պատրաստութեանը եւ, եթէ ընկերութիւնը {ամէն} մի ֆունտը քսանեւհինգ կոպէկով եւս արձակէր, այնուա

Յիշատակարանի անմիջական տէրն եմ։ Միայն խնդրում եմ {ամէն} մի մարդուց, որ խնայեն իմ Յիշատակարանը, եւ բան ո

կրօնի վերայ. պատճառ, այդ բանը, շատ մօտ լինելով {ամէն} մի մարդու սրտի եւ հոգու, կարող է շատ անախորժ բան

անը: - Նորա համար, որ բովանդակում ես քո մէջ {ամէն} մի Հայ մարդու սրտի եւ հոգու մօտ բաներ, խնդիրներ

րա շօշափելի օրինակը տեսանելի է Անգլիոյ մէջ: {Ամէն} մարդ գիտէ, որ գրատպութիւնը ազատ է այնտեղ, եւ կա

դրի սահմանից չէ պիտոյ դուրս գանք այս անգամ: {Ամէն} մարդ կարող է վկայել, որ 1860-ին աւելի լաւ էր Թիւ

անալով մի քանի թերութիւնք, որ գրեթէ անհրաժեշտ են {ամէն} մարդու մի նոր պաշտօն կատարելու ժամանակ: Յոյ

այ քաղաքիս որ ի Հնդիկս ընդ տէրութեամբ Անգղիացոց, {ամէն}: Յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չ

ւմ փառք եւ երկրպագութիւն մատուցի անզրաւ յաւիտենիւ {ամէն} ։ Եղեւ յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն

ատուցանեմ փառս եւ երկրպագութիւնս անզրաւ յաւիտենիւ {ամէն}: Եղեւ յամի Տեառն 1795, Ապրիլի ամսոյ մինն ի Կալկ

ԱՄԱՐ 3 Յանուն հօր եվ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ {ամէն}. Կտակ յետ մահուան հաստատում է որպէս հրամայէ

չիդ իմոյ եւ արա արժանի մտանել ի կեանս յաւիտենական {ամէն}: Գրեցաւ ի Բարթվիայ յայսմ ադամ ամսոյ 20, որ է Մա

ո վրանին Միշտ ` Մամբրէի կաղնուց ` քեզ Ցից ընծայէ {ամէն} տարին. Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ սիրակէզ հէգ

կուեն Sգիւտութենից: Վարդապետները {ամէն} օր Նոր-նոր բան կ՚ասեն, Ուսանողաց առաջ

ռիս տակին, Դու պէտք է գաս, ֆըշշ անես {Ամէն} օր իմ ականջին. Ведь ես էն վախտը կ՚իմանամ,

մ նորան բաց էր Շռայլ քսակը մեծատան. Այժմ զրկուած {ամէն} բանից, Չունի անգամ հացի գին. " Ողորմութիւն արէք

ասած չասած, ծուխի պէս Անյայտացաւ իմ աչքիցը {ամէն} բան: Տեսանում եմ, որ կանգնած եմ անտա

ոյգրեալ տետրակը մեզ ուղարկողը գրում էր, թէ Պոլիս {ամէն} տեսակ մարդերից ցուրտ ընդունելութիւն է գտել այդ գր

րոցների գումարը անհետացնող- եկեղեցական, ի վերջոյ {ամէն} բան, եկեղեցական. վասն զի ձանձրալի է մի ըստ միոջ

ը, մինչդեռ մովսիսական կրօնից եսական ոգին բխում է {ամէն} մի քայլափոխում: Ուրեմն քրիստոնէութիւնը հիմնո

է - ատելութիւն կամ յափշտակութիւն. ես-ին ոգի, որ {ամէն} ուրիշ զոհում է իր գոյութեան: Մովսէսը թողնում Է,

ապահովութիւնը էականապէս հիմնուած է երկիւղի վրայ. {ամէն} մի անգամ իրար վրայ իրաւունք ունի նայելու որպէս սպ

ազգի փիլիսոփայութիւնը, նոյնիսկ իր համար չէ կարող {ամէն} ժամանակ ուղիղ լինել, որովհետեւ ժամանակն առաջ է վ

երւում, ես ոչ մի համակարգութիւն չեմ ընդունում եւ {ամէն} համակարգութեանց ստրկաբար հետեւողքը ծաղրից աւելի ո

բխի իւրաքանչիւր ազգի կեանքից. եւ այդ կեանքը իւր {ամէն} մի քայլափոխում, ամէն մի կերպարանքում (phasis)

կեանքից. եւ այդ կեանքը իւր ամէն մի քայլափոխում, {ամէն} մի կերպարանքում (phasis) պիտի աղբերացնէ նոր հայ

րժենք, մարդը ո՛րտեղից ուսանի ուղիղ հասկանալ, եւ {ամէն} բան նորա բնական գունով տեսնել եւ գնահատել: Ա

նութեան, ահա՛ փիլիսոփայութեան աղբիւրը, որ բաց է {ամէն} մարդու առջեւ, միայն թէ մարդը չծուլանայ օգուտ քաղ

արդկային խօսքը կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապա ուրեմն {ամէն} խօսք իրարից տարբեր է եւ չէ շփոթւում: Փիլիսոփայ պ

ղափարի մէջ, աւելի համարձակ հաստատութեամբ բռնել է {ամէն} կողմից իր առջեւի խնդիրը: Հեգելը իր քաղաքական ասպ

ոլ եւ բորբորիտոն ճակաճնութեամբ վարակուած Բուրբոնը {ամէն} կողմից վնասում էր Անգլիային, երբ Կարլոս II եւ Յա

XVI նոցանից ոչ միայն պակաս, այլեւ աւելի էր անցել {ամէն} չափ ու կշիռ եւ ֆրանսզների համբերութիւնը եթէ ապառա

ն Բոկլը չէ, որ դատապարտեց այս սուտ ուղղութիւնը: {Ամէն} խելքը գլխին մարդ, որ գարեջրի շոգիներով չէ բթացրե

մեծ յեղափոխութիւնից յետոյ: Ահաբեկութիւն տարածեց {ամէն} տեղ այս ցնցիւնը եւ Հեգելը ընկճուեցաւ այս երկիւղի

իլիսոփայի խօսքերին - այնպիսի դրութեան մէջ, որ նա {ամէն} ուրիշից աւելի բարւոքում է պահանջում, բայց միեւնո

ելի բարւոքում է պահանջում, բայց միեւնոյն ժամանակ {ամէն} ուրիշից պակաս է ընդունում նորան: Մանրամասնութեան

պայմանի պիտի համաձայնել կրիտիկոսի (Հեգելի) հետ {ամէն} բանի մասին, ինչ որ նա ասում է, օրինակի համար,

ւրմարկեան կիսասպան (юнкер) դատողութիւնք է անում {ամէն} ոչինչ բանի վրայ, նոյնպէս է Հեգելի դատողութիւնքը

Իսկ մարդկային առողջ կեանքը իր լայն ճանապարհի վրայ {ամէն} վայրկեան զարկւում է անթիւ պէտքերի, անհամար յարաբ

ուածը արդեօք անշա՞րժ նպատակ է, դէպի որը մօտեցնէր {ամէն} մի յաջող քայլափոխ, ամէն մի որոշեալ ժամանակամիջոց

ակ է, դէպի որը մօտեցնէր ամէն մի յաջող քայլափոխ, {ամէն} մի որոշեալ ժամանակամիջոց. չէ՞ որ մարդկային հասկա

լութեամբ, որին հազիւ թէ տրամադրութիւն ունի ուրիշ {ամէն} մարդ, որ ծնած չէր Բրիտանական կղզիների վրայ:

օրէնքը բխում է ազգի հոգուց եւ հասկացողութիւնից, {ամէն} նորմուծութիւն նորա ընդդէմ պիտի ծանրանայ ազգի վրայ

երկու դասակարգի շահին էլ ընդդէմ է եւ Անգլիոյ մէջ {ամէն} փոփոխութիւն, որ կարող էր շատ թէ քիչ սասանեցնել կ

ու արուեստի վրայ, նա ինքը միեւնոյն ժամանակ մի էր {ամէն} տեսակ փիլիսոփայութեան եւ կարծիքների մէջ եղած առան

նի պատմութեան եւ նորա մէջ շրջան առնող ոգու ուժը, {ամէն} ուսումնական կուսակցութիւններից զօրեղ է եւ համակար

Գտանուեցան մասնաւորապէս բարեհոգի անձինք, որոնք {ամէն} բան յանձն առած, իւրեանց կեանքը մեր փրկութեան վեր

ի Բօրդօ քաղաքից գնալու դէպի արեւմտեան Հնդկաստան: {Ամէն} դժուարութեան յաղթելով, Հնդկաստանի ափերի մօտ մի ա

եւ այդպէս օգուտ տառաջացնելու համար, պէտք է, որ {ամէն} մարդ իւր պաշտօնը քաջ ճանաչէր եւ մինը միւսի գործին

միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից փառաւորուելու համար. {ամէն} ։ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՂԹԻ Բացատրութիւնք

րձելումն " (Մատթ., գլ. ԹԲ, համ. 31-32)։ " {Ամէն} ասեմ ձեզ, զի ամենայն թողցի մարդկան մեղք եւ հայհո

էր լինում ինձ. մեղմիկ քամին ողջունում էր ծառերի {ամէն} մի տերեւը, այս բոլոր բանաստեղծական հանգամանքները

տեղ: Բնութիւնը խաղում է այս խաղը ժամանակի հետ: {Ամէն} մի նոր գերեզման նոր քար է, որ ստանում է բնութիւն

ռնում, այլ ժողովրդի մէջ. եւ ես մտել եմ ժողովրդի {ամէն} մի կարգի մէջ, սկսած յետին աղքատից մինչեւ երեւելի

ւ մէջ, ես տեսանում եմ շատ տեսակ հասարակութիւնք: {Ամէն} մի թաղումի, կիրակամտի կամ այլ այսպիսի բաների ժամ

անձնական շահասիրութեանը, ուրեմն ի՜նչ հարկաւոր է {ամէն} մարդու հետ կռիւ վէճ բանալ: Քաղաքը մինչեւ այժմ կա

ակամայ: Պատճառ, երգեցողութեան դպրոց չլինելով, {ամէն} մարդ իւր կարողացածի կամ իւր հասկացողութեան պէս եր

ն միայն մի պայման եւ համարում են, թէ դորա մէջ էր {ամէն} բան - երգիչը Հայ է: Բայց Հայ է միայն նորանով, ո

նստելու էր մի մանէթ եւ մի քառորդ, եւ այս կերպով {ամէն} մի կօշիկից իմ ստանալին էր մի քառորդ, այսինքն է ք

մէջ կամենում էր խելացի մարդու պաշտօն վարել: Նորա {ամէն} մի քայլը, ամէն մի շարժուածքը հաշուած ու համարած

խելացի մարդու պաշտօն վարել: Նորա ամէն մի քայլը, {ամէն} մի շարժուածքը հաշուած ու համարած էին, որպէսզի,

ցոյց տալիս: Երեսը արդարեւ հոգու պատկեր է. հոգու {ամէն} մի շարժուածքը ջլերի անբացատրելի միջնորդութեամբ եր

րազմել հանգամանքների հետ եւ հողի հետ չհաւասարուիլ {ամէն} մի հանգամանքի առաջեւ, որպէս մի անբան անասուն կամ

վ իւր ծնած օրը, իւր հայութիւնը, որովհետեւ ուրիշ {ամէն} տեղ անարգուելուց յետոյ, հայ պարոնի առաջեւ եւս ան

պատրաստականութիւնը յառաջամատոյց գործակից լինելու {ամէն} մի բանի, որի խորհուրդը եւ նպատակը էր մեր ազգի բո

յ ձախ կողմումը տատանում էր գեղեցիկ ոսկեթել փունջը {ամէն} մի ասեղ կոխելու եւ հանելու ժամանակ: Շագանակագոյն

րանջան հիանալի քանդակած: Հրաւիրուած քուրերը, {ամէն} մինը հրեշտակի գեղեցկութեամբ, հագնուած էին միակեր

պարանքի մէջ հանգչում են ճրագները, պալատականներից {ամէն} մարդ գնում է իւր տեղը, ներքինապետը եւս տանելով Խ

ւշակը: Տիրեց լռութիւն: Պատուարի ժամացոյցի {ամէն} մի գնալ գալը, ամէն մի զարկը շատ երկար էր թւում.

ւթիւն: Պատուարի ժամացոյցի ամէն մի գնալ գալը, {ամէն} մի զարկը շատ երկար էր թւում. իւրաքանչիւր րոպէի մ

ամենայն դարս, զի ի հինգերորդ նուիրական դարու ոչ {ամէն} ոք Եղիշէր ոչ ամեն ոք Խորենացի եւ այլն. այլ գտան

քը եւ այս կերպով ուսուցանել, որ ազգի մէջ երեւցած {ամէն} մի երեւոյթ, ամեն մի իրողութիւն վերաբերութիւն ուն

միշտ ազգային-կրօնական վարչութեան մէջ տեղի ունեցող {ամէն} տեսակի չարաչար գործողութիւններին, վերացնելով միա

երը, նկատելով, որ զինաթափ են լինում, գործ դրին {ամէն} տեսակի ջանքեր, Սարգիս պատրիարքին հակառակ համոզմո

ն խնդրի աւարտումը: Հայ ազգը, զուրկ արտաքին {ամէն} մի պաշտպանութիւնից, ենթարկուած Դռան կամայականութ

քարի փայլը, այս պատճառով մենք հաստատ որոշում ենք {ամէն} նորա արժանաւորութիւնը խոստովանելով, տեղ-տեղ երեւ

ծը. նորա հոգու ոսկեդարեան անմեղութիւնը փայլում է {ամէն} տողի մէջ: Այդ մի շատ բնական գործ է եւ իր պարզութ

վազում է սարի լանջով եւ իր գնացքի մէջ, իր դիպած {ամէն} մի խոտի, ամէն մի թփի տերեւները պսակում է ադամանդ

լանջով եւ իր գնացքի մէջ, իր դիպած ամէն մի խոտի, {ամէն} մի թփի տերեւները պսակում է ադամանդեայ կաթիլներով

լինում բնութեան եւ ստորագրում է այն, ինչ որ այժմ {ամէն} մարդ կարող էր տեսնել եւ ստուգել, հոյակապ արժանաւ

սելու կարօտութիւն չկայ: Իսկ այն հեղինակը, որ ոչ {ամէն} բան ցոյց է տալիս ներգործողների ձեռքով, այլ երբեմ

ի դաւաճանութեան զոհուածները: Օ՜հ, այդ պառաւները {ամէն} օր եկեղեցի են դնում, եւ ինչպէ՜ս ջերմեռանդ աղօթու

է վերադրել Համասփիւռի անկրթութեան, որից սովոր է {ամէն} բան առաջանալ, ուստի եւ այնքան անբնական չեն հակաս

ղ, երգող, ուրախ եւ աշխատաւոր բնաւորութիւնը, որ {ամէն} տեղ երեւում է, այդ մի դիպուածում բռնաբարելով կեղ

մեռած մարդի գլուխն էլ հողի տակիցը դուրս ա գալի, {ամէն} բանը խարաբ էլած ա ըլնում, համա, էն գիրը մնում ա

պատուերը: Մենք գիտենք, որ մեր ազգը ինչպէս նաեւ {ամէն} ազգ, եթէ հանենք նոցայ միջից լուսաւորեալ բաժինը,

ւելի թեթեւ հանգամանաց մէջ: Անցքի կատաստրոֆը, որ {ամէն} իրաւունքով պահանջում է հեղինակից աւելի հմտութիւն

դպրութեան եւ լուսաւորութեան խորհուրդը այն չէ, որ {ամէն} անցած խաւար լոյս քարոզէ, ամէն դարերի ծանրութեան

հուրդը այն չէ, որ ամէն անցած խաւար լոյս քարոզէ, {ամէն} դարերի ծանրութեան տակ ճնշուածին անխտիր ծունր դնէ

օդանման մարմինների օրէնքը - թէ նոցայ ճնշողութիւնը {ամէն} կողմ հաւասար է, երբ օդի ճնշողութեան աստիճանը չափ

ր պաշտօնը: Ի՞նչ է քաղաքակրթութիւնը, status qus? {ամէն} այդ ազդեցութիւնքը, որոնց հետեւանքը եւ նշմարքը եր

ութիւնը ուղիղ հասկանալով: Ահա այս է պատճառը, որ {ամէն} բանական մարդ պիտի աշխատի ոչ միայն ինքը ուսանել բն

հմայողները եւ հաւադէտները (augur) օգուտ քաղելով {ամէն} կարգից դուրս երեւոյթից, նոցա վրայ իրենց գուշակու

բարձր քան թէ հրաշքը եւ այս պիտի ստիպուի ընդունել {ամէն} մարդ, որ ուսումնասիրում է նորան: Բնութիւնը միայ

դ եւ ոչ անցանեն"։ Այդ օրէնքներով կառավարւում է {ամէն} ինչ, որ մենք տեսնում ենք, կամ ինչ որ բնաւ չենք

մարդը միայն դուրս էր եկած բուն աստուծու ձեռքից: {Ամէն} հրաշք, որ ո՛վ եւ իցէ կարող էր մտածել, շատ ստո՛ր

րարիչը, բնութեան միջնորդութեամբ ցոյց է տալիս մեզ {ամէն} օր, ամէն րոպէ, եւ ամէն վայրկեան: Նա չէ հերետիկ

նութեան միջնորդութեամբ ցոյց է տալիս մեզ ամէն օր, {ամէն} րոպէ, եւ ամէն վայրկեան: Նա չէ հերետիկոսը, որ ք

ութեամբ ցոյց է տալիս մեզ ամէն օր, ամէն րոպէ, եւ {ամէն} վայրկեան: Նա չէ հերետիկոսը, որ քննելով եւ ուսու

իկոսը, որ քննելով եւ ուսումնասիրելով բնութիւնը, {ամէն} վայրկեան ստիպւում է ասել բնութեան ճարտարապետին,

բիւրաւոր այդպիսի կաթիլներ, բայց կենդանի արիւնի, {ամէն} վայրկեան եռում են եւ շրջան են կատարում իմ երակներ

ողովրդի համար եւ կարող ենք հաստատապէս վկայել, որ {ամէն} կարգի ժողովրդին հասկանալի կը լինի, եթէ արժանապէս

է կանգնում մի կէտի վրայ, այլ միշտ առաջ է գնում. {ամէն} օր լինում են նորանոր յայտնագործութիւնք եւ նորանոր

ի էլ զուր հանդէս տուել: Ահա այս տեսակ բաներ {ամէն} գիտութեանց վերաբերեալ առաջնորդական գրքերի մէջ կար

տեմ, որ այն դուռը, որտեղից ես եմ մտնում, բաց է {ամէն} մարդու համար, եւ վկայում եմ, որ ինձանից լաւ իմա

ան կանոններով: Ով որ միշտ պատկերաբար հասկանում է {ամէն} բան, այնպիսին պիտի որ եւ Աստուածաշնչի մէջ հակասո

միածնի " Լուսաւորչու " ասուած քամին, որ ամառները {ամէն} իրիկուն արեւը մտնելու ժամանակ բարձրանում է Մասիսի

եւը սաստիկ տաքացնում է որպէս Արարատեան դաշտը, որ {ամէն} կողմից գրեթէ շրջապատուած է ապառաժ եւ մերկ սարերով

ռ, բնական օրէնքով, հեղուկ եւ օդանման մարմինները {ամէն} կողմ հաւասարապէս ճնշելով պիտի մի մակերեւոյթ եւ մի

անութիւն, որ ինչպէս վեր է բարձրանում, այնպէս եւ {ամէն} կողմ, ուստի եւ ցերեկը չէ կատարւում օդերի զուգակշ

համարում, իսկ որսի համար ասում ենք այսքան, որ {ամէն} ազգ իր մանկութեան ժամանակ ապրել է եւ այժմ եւս վայ

տիճանը, եւ մեր համար եղած է երբեմն ժամանակ, երբ {ամէն} հարստութեան յայտարարքը էին զանազան կենդանիների մո

աւունք չկայ, առանց դրական ապացոյցներ ունենալու, {ամէն} մի հին աւանդութեան մնացորդ տեսնելու ժամանակ վազել

մ են դարերի ազդեցութեան տակ: Հարկ չկայ ասել, որ {ամէն} բան հնացնող եւ մաշող ժամանակը հնացնում է եւ մաշու

րով գտնւում են այսօր Արարատեան աշխարհում եւ որոնք {ամէն} օր լսելով այս սքանչելի բժշկութեան մասին մինչեւ այ

բեր աշխարհների եւ տարբեր դէպքերի տակ գոյացել է եւ {ամէն} տեղ էլ այդ տարբեր ազդեցութեանց կնիքը կրում է իր վ

վրայ. բացի սորանից, այդ հազար տարիների միջոցում {ամէն} մեր լեզուի մօտից անցնող թուրք, թաթար, պարսիկ,

ղջ կտոր, եւ այս է նորա միտքը, թէ ցանկալի է, որ {ամէն} գրագէտ իր երկրում եղած, մեր ազգի վարքը, բարքը,

նուաստ երկասիրութիւն"։ Ո՛հ, երանի՜ թէ մեր {ամէն} պատանիքը այդպէս լինէին. այն ժամանակ, Կոմս էմման

թիւնքը (ընդհանուր առքով) մտացածին չհամարուէին: {Ամէն} բանից առաջ քննելիքը է ազգի կեանքը, որովհետեւ այդ

ուրն էլ. նրա հրամանը կատարելու համար վեր կ՚առնեմ {ամէն} թաք ու մուրն էլ"։ Տեղն է, որ մէկը ասէ նոր

ինք: Այս տեսակ հոգեբանական երեւոյթքը պէտք է, որ {ամէն} մարդ իր մտքով ու սրտով հասկանայ, ուրիշի խօսքով ա

Դառը բողոք լսւում է Վայկունի բերնից. " մեր գեղի {ամէն} բանն էլ լա՛ւ ա, ափսո՛ս որ քեթխուդէքն ու տանուտէր

ը նրա եղն ու պանիրը, դաշտցին ` եօնջէն, ցորենը. {ամէն} մարդ էլ իրան գեղի գտնուածից տանում ա նրան"։

- ա՜յ տղայ, բաս իշխանները քու հօր մշա՞կն են, որ {ամէն} մովրով, վարդապետ, մենծ մարդ գալուս, տանում են

, - ի՞նչ են խարջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, {ամէն} բանն էլ գեղիցը գզիրը մինի տեղակ հնգապատիկ հաւաքու

ադրում է այդ հասկացողութեանց սխալականութիւնը, որ {ամէն} կարդացողի համար, իսկի մեղադրանքի կարգում էլ չեն

ան, չութ պահում. հացը, եղը, պանիրը, բուրդը, {ամէն} բանն էլ իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ զու

նի սոված կոտորուիլ պտենք. մեր մասիլն էլ որ կայ, {ամէն} բան նրան եաղի ա. եփած կերակուր ա, մարդ, շուն,

աղքատներին, էս լաւ ա հլա խէր ա ըլնում. քաղքումն {ամէն} բանն էլ փողով ա, գեղըցուն էլ ունի ո՛չ. մերն ա ո

ածուն էլ ա ըլնի, էն էլ չենք կարում եօլայ տանել, {ամէն} բան փողով ենք առնում"։ Ինչի՞ պիտի այսպէս լ

ւխն էլ տան տիրոջն ա: Բոլոր գեղը տասնութ տուն ա. {ամէն} մի տան տասը տասնըհինգ տընուոր կըլնին վեր եկած, ը

ար են աշխատում իրանց բան ու գործին կենային, հիմի {ամէն} մինը մի խան կըլներ. աստուած տուել ա, ամէն բաննե

հիմի ամէն մինը մի խան կըլներ. աստուած տուել ա, {ամէն} բանները լաւ, հանդները շատ, իրանք անբան " (եր.

եւոյթը, որովհետեւ հեղինակը վկայում է թէ մողնեցոց {ամէն} բանները լաւ են եւ հանդները շատ: Թէեւ արգոյ հեղին

րը տասն այդպիսի մշակ առաջն արած տանում է իր այգին {ամէն} մինին իր քաղլակովը մին հաւող խոստանալով: Մե

" մէջ շատ կան սիրուն ձեւեր եւ ոճեր, որոնք գրեթէ {ամէն} տեղ գործ են ածւում ազգի մէջ, թէեւ նոցանից մի քան

րութեան, նորա տրամաբանութիւնը, եւ բաղդասութիւնը {ամէն} տեղ մէկ է: Խաչակիր արշաւանք քարոզել այդ բաղդասու

քիչ կամ շատ: Այսօր, այս տողերի գրողը, կամ նոցա {ամէն} մի կարդացողը, չէ՞ որ հայ է: Լաւ որ հնար չկայ իմ

նքի դուռերը փակ են հեղինակի առջեւ: Յայտնի է, թէ {ամէն} գիտական առարկայ իր լեզուն եւ իր ոճերը ունի, ազգի

բերել (եր. 100), ուր հայ պառաւի ոգին եւ սիրտը {ամէն} հարազատութեամբ թափել է հեղինակը. Նանիկ արա

է այն կէտից, ինչ կէտից նայում ես առարկայի վրայ։ {Ամէն} բան կախւում է չափից, չափը միակն է, որ չափում է

նուէին գործարանի ներքին իրողութենների մէջ, որոնց {ամէնեւին} անտեղեակ էին, ապա այսքան չարիք յառաջ գալու չէին

ան պսակով փայլում է Նիկոլ, չիք եպիսկոպոսը, սոքա {ամէնը} միասին, ոմանք կամքով եւ գիտութեամբ, իսկ ոմանք ա

այից քերել, եւ ոչ թէ մէկմէկու վերայ բարդել: Այս {ամէնը} նորանից է յառաջացել, որ չարութիւնը նորա հոգու մ

ասին մի օտար մարդու հետ։ Նա մտածում էր, եթէ այո {ամէնը} ճշմարտուին, անպատճառ դուրս գնալ գիշերով տանից եւ

կանացի սեռին սեփական անձնապահ խորագիտութիւն, այս {ամէնը}, - ասում ենք, - զարմանալի ներհակութիւն ունին այն

ոլորը մեզ մի անծանօթ կամ նոր բաներ չեն, մենք այդ {ամէնը} գիտենք"։ Ես լաւ գիտեմ, որ այն դուռը, որտեղից

կամ կատաղի գազանի վրայ, եթէ փոխանակ երկիւղի, որ {ամէնի} սրտի մէջ ամրացած դադար չէր տալիս նցայ, տիրապետէ

ը ընդդէմ պատերազմ է բացում. չէ խնայում ոչ ոքին, {ամէնի} ճակատին զարկում է. ասացէք այժմ, խելացի՞ մարդու

րապարակով նախատում է իր դուստրը, խայտառակելով եւ {ամէնի} առաջ յայտնելով, թէ երիտասարդ տղոց ձի խաղացնելը,

է ընկերովի բանալ մի փոքրիկ թելքաշի գործարան, ուր {ամէնի} թելերն էլ քաշուէին: Թել քաշելը թէեւ մեծ աջողակու

է, ոչինչ տէրութիւն այնքան արծաթ եւ ոսկի չունի, {ամէնին} փոխ է տալիս, ինքը բնաւ նեղութիւն չունի, եւ այլն

զգի մէջ, այլեւ եղածիցն էլ օգուտ չէ քաղում: {Ամէնին} յայտնի է Էջմիածնի պարսպի հարաւային կողմում այն մե

րդապետութիւնը, որ մեծ լինել ցանկացողին խրատում է {ամէնից} փոքր լինել, այն վարդապետութիւնը, որի հեղինակը ի

ժամանակի թանձրութեամբ արմատացած եսականութիւնը եւ {ամէնից} աւելի ազգի բազմութեան անհասկացողութիւնը, նոյնպէս

միեւնոյն հաստատ յուսով, որ այս տարի մեր ապրանքը {ամէնից} շուտ հասանելով Հնդկաստան, պէտք է որ մեք եւս ամէն

էնից շուտ հասանելով Հնդկաստան, պէտք է որ մեք եւս {ամէնից} շատ օգուտ քաղենք: Մեր յոյսերը անշուշտ պսակուելու

աստանի մէջ: Նոցանցից իմ մօտ մնաց մինը միայն, որ {ամէնից} առաւել քնքուշ սիրտ ունէր եւ էր նա բարեբարոյ եւ ըն

արել, առանց խորհրդակից լինելու հոգատարների հետ: {Ամէնից} առաւել զայրացողը գործավարն էր, որ իւր անվայել գո

, արձակուեցաւ իւր պաշտօնից: Սորա անխոհեմութիւնը {ամէնից} տարապայման է եղել: Առաջին, որ եթէ սա ճշմարտասէր

նացիք. հաւատացնում եմ Ձեր մռայլութեանը, եւ նոցա {ամէնից} շատ նզովեալը եւս պիտանի չէ Ձեր դժոխային թագաւորու

կապած էր յարդից հիւսած գօտի: Երեւում էր, որ սա {ամէնից} մեծն էր. պատճառ, միւս երկուքի մէջն էր կանգնած ե

ը, Սահակ Բագրատունուն: Աւանդութեանց մէջ, {ամէնից} աւելի անհաստատը, փոփոխութեան եւ աղճատանքի ենթարկ

ց մէջ արդէն կարդացուած, ուրիշ բան չկայ... Ասոնց {ամէնուն} տակը Համախոհ Մխիթարեանց Վինետկոյ ստորագրուած, հե

աւիրելու այն մարդուն, որ նոր եկել է այստեղ եւ որ {ամէնուրեք} գտանւում է, ինչպէ՜ս է նորա անունը... - Ո՜

, իսկ Կուրանից՝ եւ այդ երկիւղը չկայ: Սոքա {ամէնքը}, իբրեւ բռնի վարժապետ, քաղաքակրթութիւն են տարածո

ցուի անիրաւութենների վերայ: Յետոյ նա ողջունում է {ամէնքը} եւ ասում է. չմոռանաք, որ ես ձեր սիրոյ զոհն եմ լ

թիւն էին նշանակում կամ մի նշանաբան դնում: Եւ երբ {ամէնքն} էլ իրենց ցանկութեան հասած էին, մորմից խայթուած ա

իկը առողջանում էր. արեւն էլ մտնելու վրայ. ուստի {ամէնքն} էլ գոհանալով ուրախ-ուրախ գնում են իրենց տունը: Ո

չէ կարում մեծարել, որովհետեւ (տանը մարդ չկայ, {ամէնքն} էլ հիքումն են, աշտարակցունն էլ էդ մի հիքին ա, -

շատ ուրիշ բաներ եւ շատ օգտակար բաներ, բայց այսօր {ամէնքն} էլ երեսի վրայ ընկած: Ստոյգ է, որ այդ բաների համ

ր դէպի ազնուութեան աղբիւրը, դէպի այն, որից մենք {ամէնքս} առաջացել ենք - մենք ամէնքս աստուծոյ որդիք ենք"։

, դէպի այն, որից մենք ամէնքս առաջացել ենք - մենք {ամէնքս} աստուծոյ որդիք ենք"։ Այս խօսքերի մէջ հնչում է ք

ել զպատկանեալ կարգադրութիւն: Ի 10 մայիսի 1848 {ամի}, խնդիրս այս պատկանի մատուցանել ի Նախիջեւանայ հայ

: Խ. ծ. Մ. Նալբանդյանց Ի 7 հունվարի 1849 {ամի} յՕդեսսայ Երբ որ սահի Քիշնեւ երթալու ըլլանք

. Միքայէլ դպիր Նալպանտեանց Ի 8 մարտի 1850 {ամի}, եւ Նախիջեւան 8. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈ

ղ քահանային Պոպովեանց զտողեալն ի 29-էն մարտի սոյն {ամի} ընդ համարօք 217 եւ 218, ընկալայ պարտուպատշաճն յա

: Միքայէլ դպիր Նալբանտեանց յ13 ապրիլի 1850 {ամի} Ի Նախիջեւան 1851 9. ԵՓՐԵՄ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹ

ծառայ Միքայէլ Նալբանդեանց յ2 դեկտեմ. 1851 {ամի}. Քիշինեւ 11. ԿԱՐԱՊԵՏ ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ

այ Միքայել Նալբանդեանց յ9 դեկտեմ. 1851 {ամի} ի Քիշինեւ 1852 12. ԿԱՐԱՊԵՏ ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ ԱՐԺԱ

չափահասութիւն, գոլով ծնեալ ի 26 Հոկտեմբերի 1829 {ամի}, գտանէի ի 16 ամեայ իմում հասակի, յորժամ օրէնքն

պիր Ղազարեան Նալբանդյան Ի 20 ապրիլի, 1852 {ամի}, ի Քիշնեւ 13ա. ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ Ն

խիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ հմր. 74, ի 4 մարտի 1852 {ամի}, ի Քիշնեւ Դիւանատունս ընկալեալ ի 2 ներկայ

այէլ դպիր Նալբանդեանց Ի 10 դեկտեմբերի 1852 {ամի} եւ յազգականին ՌՅԲ ի Քիշինեւ 1853 16. Է

ջահընկալութեան, զոր ընկալայ 18 յունիսի նոյն 1848 {ամի}: 2 Ըստ զօրութեան օրինացն, որովհետեւ ցայն վայ

նութեան Մատթէոս արքեպիսկոպոսի ի 21-էն ապրիլի 1852 {ամի} եւ ընդ ձեռն Սինօդի սրբոյ Էջմիածնի ի 10-էն դեկտեմբ

առանձին խնդրագրաւ ի 10-էն դեկտեմբերի անցեալ 1852 {ամի} աղերսել զնոյն ատեան փութացուցանել զիւր տնօրինութի

ն հայոց Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի, ի 24 մայիսի 1853 {ամի}, ի Քիշինեւ: ՝ Բնակութիւն ունիմ ի Քիշինեւ քա

այ Միքայէլ Նալբանդեանց յ9 օգոստոսի 1854 {ամի} ի Մոսկվա 18. ՄՈՍԿՎԱՅԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՌԵԿՏՈՐԻՆ ЕГ

քայէլ Լազարեան Նալբանդեանց Ի 19 հոկտեմ. 1854 {ամի} ի Մոսկվայ 1855 20. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ

ծառայ Միքայէլ Նալբանդեանց Ի 10 ապրիլի 1860 {ամի}, Ի Ս. Պ. Բուրգ 47. ՄԵԼՔՈՆ ՓԱՆՅԱՆԻՆ

նդակի Ձերոյ, տողելոյ առ նոսա ի 6-էն Հուլիսի այսր {ամի} համարաւ 370, եւ առ ի պաշտպանել զիրաւունս ազգին ա

Միքայէլ Նալբանդեանց յ7 Սեպտեմբ. 1860 {ամի} ՚ի սուրբ աթոռս էջմիածին: 51. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱ

մբ կաթողիկոսական կնքոյ. ի 10 հոկտեմբ[երի], 1860 {ամի}, ի սուրբ աթոռս Էջմիածին ", ի բնագրին ստորագրելո

զգային եզրակացութեան, արարելոյ ի 15 Յուլիսի այսր {ամի}, որով ազգն զանազան պայմանադրութեամբ, ընդ իս եւ

րութեամբ կաթողիկոսական կնքո. ի 10 հոկտեմբ. 1860 {ամի}, ի սուրբ աթոռս Էջմիածին ", ի բնագրին ստորագրելո

խան Մ. Նալբանդեանց Ի 10 Հոկտեմբ[երի] 1860 {ամի} ՚ի սուրբն Էջմիածին Նորին յարգութեան պ

ելոյ ինձ յերեքտասաներորդէ ամսեանն օգոստոսի ներկայ {ամի}, որ համաձայն կոնդակի նորին վեհափառութեան առ Ձեզ

ԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական Ի 28 հոկտեմբ. 1860 {ամի}, Թիֆլիս ՄԵԾԱՊԱՏԻԻ ՊԱՐՈՆ, ԱՐԳՈՅ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵ

կնքով: յԱռաջներորդ աւուր նոյեմբերի, նախընթաց {ամի}, հաստատեցաւ թուղթն այն եւ անցուցեալ եղեւ ի մատեա

կնքով: Յառաջներորդ աւուր նոյեմբերի նախընթաց {ամի} հաստատեցաւ թուղթն այն պատշաճաւոր եւ վաւերական վկա

ւ ՚ի Լոնդոնէ, յանուն Ձեր, ի 13/25 յունվարի այսր {ամի}: Այժմիկ կարեւոր համարիմ ծանուցանել, զի պ. մ

59. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 12/24 Յունիսի 1861 {ամի}, ՚ի Կալկաթա. Hotel gallais No 93 ԱՌ ԱՐԺԱՆԱՊ

դրասայ, յիններորդէ աւուր ամսեանն Հոկտեմբերի 1819 {ամի}: Երկրորդ՝ պ. Պօղոսն Որդանան, ի Կալկաթայէ

ութեամբ իւրով յերեսներորդէ ամսեանն Նոյեմբերի 1828 {ամի}, առ սրբազան արքեպիսկոպոսն Ներսէս, որ յետոյ կաթո

ՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական 12/24 Յունիսի, 1861 {ամի}, ՚ի Կալկաթա Հնդկաց։ ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ Ն

ւմ, արարելոյ յ30-երորդ աւուր ամսեանն Մայիսի 1794 {ամի}, գրէ, եթէ ունի զայլ եւս զերկուս տունս, զորս ե

եսեալ զգումարն զամս յոլովս, ի վերջ կոյս անցելոյ {ամի} վախճանեալ՝ թողու կնոջ իւրում զգումարն վերասաց,

նի, Միքայել Նալբանդեանց: Ի 12/24 Յունիսի, 1861 {ամի}, Կալկաթա։ Hotel gallais"։ Յետ ստանալոյ

իայեան, ստորագրեալ 19-երորդէ ամսեանն Մայիսի 1799 {ամի}, ի Բատավիա, ի կղզին Եավա, որ պատկանի տէրութեան

ական գրութեամբ ՚ի Կալկաթայէ ՚ի 12/24 Յունիսի այսր {ամի} համարաւ 88 յայտնեցի ձեզ զամենայն, որ ինչ յայնժամ

տ է ինձ մնալ մինչ ցվերջ կոյս Մայիսի առաջիկայ 1862 {ամի}: բ) թանգութիւն բնակութեան ի քաղաքիս է ի սակե

ային եւ պ. Յարութիւնի Աբգար ՚ի 27 դեկտեմբ. 1859 {ամի} առ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց: 7. Գրութի

եղեցւոյն մերոյ ՚ի Կալկաթայ յերեքն դեկտեմբերի 1861 {ամի}, վճռեալ են աղերս արկանել առ վեհափառութիւն Ձեր յա

ս, ուղղեալ ՚ի Պետերբուրգէ ՚ի 11-էն փետրվարի 1850 {ամի}, առ Ձեզ են բազմապատիկ բողոքանք զանազան հասարակու

ծառայ եւ որդի: Լոնդոն, 20 Յունվարի 1862 {ամի} 69. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ՎԵՀ

ողովոյն արարելոյ ՚ի Կալկաթա ՚ի 23 դեկտեմբերի 1860 {ամի}, ի մետասաներորդ յօդուածոյ նորին տեսանի, թէ ՚ի վ

Էջմիածնի, որ շահուք հանդերձ հասեալ է ցվերջ 1860 {ամի} մինչեւ 2784 ցերեկու հազար եօթն հարիւր ութսուն եւ

ւ որդի Մ. Նալբանդեանց 20 Հունվարի 1862 {ամի} Լոնդոն 70. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 3 Փետրվարի

70. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 3 Փետրվարի, 1862 {ամի}, Լոնդոն ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՀԱՅՐ, Ձեր սր

Խ. ծ. Մ. Նալբանդյան 13 Յուլիսի, 1862 {ամի}, Նախիջեւան 73. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ 2

կոչական տօնախմբութիւնն, զոր մեծածախ կատարեն յամի {ամի} ՝ նուիրելով եւ հոգեւորականաց զառատ աջահամբոյր. ե

ր յիրոց նպատակաց, ըստ որում կատարեալ է ինքն յամի {ամի} զիւր տօնախմբութիւն՝ շարունակ կարգաւ ստանալով ի ժ

ուրբ պարտաւորութիւն։ ՀՈԳԵՎԱՐՔ 18 փետ. 1855 {ամի} Արեւը ցած խոնարհում է կամաց-կամաց,

Վարդապետարան Քրիստո[նէութեան] Այվազի Օրացոյց 1860 {ամի} Այվազի Խուդաբաշեանի գիրքը Թիֆլիզից ստացուած անստ

Ալֆօնզօ Ռաթթի Հռոմ. 20 մարտի, 1861 {ամի}:

ում. " Մուշէ եկաց կաթողիկոս զկնի Սամուէլի 'ի 502 {ամի} "։ Չենք ամաչում այստեղ ասել, որ պարզապէս չեն

Կըկռեկեան, տպեալ 'ի Փարիզ, յերեսներորդ եօթներորդ {ամի} բնակութեան հեղինակին 'ի նմին քաղաքի։ օք

որ խօսեցաւ ի ժողովն Դուինի յ719 թուականի յերկրորդ {ամի} կաթողիկոսութեանն. բ) Ճառ ընդդէմ երեւութականաց,

ՅՈՑ ՍՊԱՐԱՊԵՏ ԵՒ ՄԱՐԶՊԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆՑ ՏԻՐՈՋ ՎԱՀԱՆԻՆ {ԱՄԻԹ} ՔԱՂԱՔԻՑ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ ԹՂԹԻ ԱՌԱՋ

միտքը դրեց այն տեղից Յունաց կողմերը գնալ։ Հասաւ {Ամիթ} քաղաքը եւ այնտեղ մի քանի ժամանակ մնաց։ Այս տեսնե

որ գալոց ամառ արժանի լինիք միմյանց տեսության: 2 {ամիս} ու կես ժամանակով Սահակն ալ պիտի գա, միասին կգանք

եւս թույլտվություն լինի տերությունից տպել ամենայն {ամիս} հայկական օրագիր Ռուսաստանի հայերի համար: Այս խոր

յդ օրագիրը պիտի դուրս տա պ. Նազարյանցը, ամենայն {ամիս} ութածալ ութն թերթ (իմ անվամբ խնդրել չէր կարելի,

որ էր սպասել: Այն օրից մինչեւ այսօր հինգ կամ վեց {ամիս} անցավ, վասն որո նորոգում եմ իմ առաջարկությունս,

արոտություն դրամի, իսկույն պ. Սադայից փոխ առի 1 {ամիս} ժամանակով այդ դրամը եւ հասուցի, որոնց արժանն էր

ինեի կանդիդատ եւ գնում եմ Պետերբուրգ մնալ մի քանի {ամիս} ու քննություն տալ. իմ ամեն բանը այսպես պատերազմո

երում եւ ոչ երկուքի: Թող մտածեն առաջարկողքը, որ {ամիս} ու կես կամ lիսուն օր միմիայն ծովի վերա պիտի ճանապ

350 ֆնտով Կալկաթա հասանիլ, այնտեղ մնալ մի երկու {ամիս} եւ հետո դարձյալ նույն գումարով վերադառնալ: Ո

ստին այլ ծախք պահանջելու, կմնանք Հնդկաստան երկու {ամիս}: § 4. Եթե այդքան ժամանակում առանց դատաստանի

նենք քաղաքին եւ Հնդկաստան ոտք կոխած օրերիցս երկու {ամիս} դուրս հանելով, մնացած յուրաքանչյուր ամիսների համ

ես § 4 ասվեցավ, հարկավոր լինի ավելի քան թե երկու {ամիս} մնալ Հնդկաստան, այն ժամանակ մեր ստացած 800 ֆունտ

, որով պիտի հետ գայինք, կսկսենք երկուքս ամենայն {ամիս} ստանալ 20-ական ֆունտ, տասն ամuից ավելի մնալու հո

դորա պատսախանը Կալկաթա ստանալը կարոտ է գոնե հինգ {ամիս} ժամանակի: § 9. Որքանի արժողության կայք հայտ

արտվելու աստղը ծագած չէ հորիզոնում. երեւում է թե {ամիս} եւ կես կամ երկու ամիս դեռեւս կմնամ այստեղ: Բայց

է հորիզոնում. երեւում է թե ամիս եւ կես կամ երկու {ամիս} դեռեւս կմնամ այստեղ: Բայց վերադարձիս ո՛ր ճանապար

նաստանին հասնող զանգերի տրտում ղողանջից, ահա յոթ {ամիս} է, ինչ ուրիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ ինձ մնում է խ

փողից քեզ ուղարկել. նրանք այնպես էլ, արդեն յոթ {ամիս} է, ինձ մոտ անօգուտ ընկած են: Իմ առողջության

որի խմբագիր (թեեւ նախկին): Մանավանդ որ, ահա 8 {ամիս} է, ինչ ես թողել եմ Մոսկվան: Ի դեպ՝ կառքը,

որ իմ աչքերով պարծենալ բոլորովին չեմ կարող: Ութ {ամիս} գիշեր-ցերեկ կարդում եմ, կամա-ակամա ամեն աչք կհոգ

Փոքրիկ պաթոլոգիական հարձակում եղավ. ահա մոտ մի {ամիս} է, ինչ ձախ թիակիս տակ ինձ տանջում է անիծված ռեւմ

բանեցրի, թեեւ ի նկատի եմ ունեցել այն, մի ամբողջ {ամիս} աղտոտվեցա, հետեւյալ օծանելիքով կամ ավելի ճիշտը՝

ղ է նա: Նա իբրեւ թուրքական լրտես, յուրաքանչյուր {ամիս} մատնություններ է անում ի պաշտոնե. փառք աստծո, ո

կստանաս: Տակավին ես այս խոնավ բերդում կմնամ 6-8 {ամիս} ամենաքիչը. բարբարոս կառավարությունը էլ չգիտե ինչ

ց Սամարի գավառը խըմըզ խմելու երթալու եւ արդեն մեկ {ամիս} է, որ մինիստրից խնդրել եմ եւ այս օրերս հույս ուն

ւ ինձ նայող բժիշկն ալ առաջվան պես չի վախնալ. մեկ {ամիս} առաջ ես ալ շատ հույս չունեի, բժիշկն ալ նութխը բռ

ուղիղ ճանապարհով երկու օր, երկու շաբաթ կամ երկու {ամիս} յետոյ առողջանալ, քան թէ վտանգաւոր կերպով այդքան

թիւնը. այն կանաչ ու թարմ տերեւները, որ մի երկու {ամիս} յառաջ քաղցր հովանի էին մեր համար այրող արեւի երես

նին միմեանց: Ես ինքս նոյնպէս Սամսոն գնացել էի մի {ամիս} ժամանակով իմ առեւտրական գործերի համար. այդ էր ահ

կարելի լինելով, հարկադրուած կը լինիմ ամբողջ երեք {ամիս} փակուած մնալ այստեղ: Այդ միջոցին շատ բաներ ունիմ

ն շրջանառութիւնը, որ հիւանդութեանս պատճառով քանի {ամիս} արդէն մնացած էր բարձիթողի: Առաջին մարդու անո

եւ ահա գտանւում եմ ես մի հիւսիսային գիւղում՝ ութ {ամիս} ձմեռը փակուած միայնակ եւ անմխիթար ողորմելի բնակու

եանք տայ Պ. Շահբէգին, որ չէ մոռանում ինձ: Երեք {ամիս} է՝ ոչինչ լուր չունէի նորանից, երէկ ստացայ մի նա

աւաճանել Մեծ Մարգարէի փոխանորդի կեանքը եւ որ քանի {ամիս} սորանից յառաջ անարգ մահ ստացաւ դահճի ձեռքից: Լաւ

րեան համախոհաց սեւաներկ վարագոյրը տարին տասներկու {ամիս} քաշուած, մտիկ ընելով գլուխնիս դդում դարձաւ... Ք

քիայի Հայ օրագիրքը եւ լրագիրքը համարեա թէ ամենայն {ամիս} հրատարակում են այս կամ այն հրատարակուելու նոր օրա

վաճառահանդէսը, ինքը՝ պարոնը, պատրաստ է մի քանի {ամիս} ժամանակով գնել Բէգզադէից մօտ իբր 15. 000 մանէթի ա

րտին: Անգլիան ուրախ էր մինչ սորանից մի քանի {ամիս} յառաջ, հարուած հարուածի քամակից ընդունում էր հիւ

, այնտեղ մնալը եւ վերադառնալը, կը տեւէ գոնէ՛ վեց {ամիս}, գնացողը ծախս կ՚ունենայ մօտ 3000 ռուբլի, մի փոք

ը կորած է, որոնց թիւը էր 21: [Պետերբուրգից] {ամիս} համար Փետրուար 11 22 Կաթողիկոսին, Այվազի գրքո

ն 138 " Մեղուին " ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐ 1861 Լոնդոն[ից] {ամիս} համար Յունուար 13/25 1 Հայրապետեանցին 2 Սահր

րբազան Կիւրղի[ն] Փետրուար, նոր տոմար Լոնդոնից [ {ամիս} համար] Փետրուարի 3-ի փոստով 6 Խաֆաֆեանցին 7 Ս

աքանչյուր գործի: Ամսագիրը լույս կտեսնի ամեն {ամիս}, առանձին գրքերով, 8-10 ութածալ տպագրական թերթեր

արոյ եւ ընկերասէր: Ես կեանք վարեցի նորա հետ երեք {ամիս}, մի անվարձ անպաճոյճ սենեկում: Մեք հերիքանում էի

կապանքով իմ հետ շաղկապուած էր. ես նորա հետ երեք {ամիս} կեանք վարեցի մի գեղջուկ սենեկում. իմ անտանելի ցա

439-ի սեպտեմբերի 9-ին, Ս. Մեսրոպը՝ նորանից վեց {ամիս} յետոյ, այսինքն՝ 440-ի փետրուարի 19-ին։ Ուստի 4

է նորան պարեգօտ հագցրել։ Փարպեցին, եթէ նաեւ մի {ամիս} լինէր աշակերտուած Մեծ Թարգմանչաց, ապա անշուշտ եւ

թանձր խաւարը։ Անցանում են սորա վերայ մի քանի {ամիս}, եւ կաթողիկոսը արդէն օծուած ու նստած լինելով հայ

ի գլուխները, խառնափնդորեցի մտքերը, որ նոքա քանի {ամիս} շարունակ կտրատում էին միմեանց. կորան, չքացան,

րական եմ, եկած եմ արձակուրդ խնդրել Ձեզանից, վեց {ամիս} ժամանակով օտար աշխարհ գնալ, հանքային ջրերով իմ վ

պէս, մօտեցաւ սեղանին: Դա մի ծառայ էր, որ չորս {ամիս} ոչինչ վարձ չստանալով եւ հասած լինելով վերջին տառա

ւոր այդքան մեծ գումար... - Պարոն, ես չորս {ամիս} է, բան չեմ ստացած. ամիսը հինգ մանէթով արդէն քսա

մի հատիկ Մանուշակս. ի՛նչ կայ, կարող է վեց եօթն {ամիս} եւ համբերել. եւ ինչպէս կարծում եմ, գիր չգրածի պ

ճառն այն է, որ փոքր ինչ վիրաւորուեց, թէ չէ, մի {ամիս} եղաւ գնացածը, ի՛նչ քաղաքավարութիւն է մի նամակ չգ

դուրս տալ նորան"։ Արդարեւ Կարգի ջնջուելուց ութ {ամիս} յետոյ առոյգ եւ զուարթ Պապը հիւանդացաւ յանկարծ եւ

յգեգործ է. բարի է, բայց այգին, տարին տասներկու {ամիս} չէ կապում երկրագործի ձեռքը, մնաց որ այգեգործութե

ով պիտի երթար ու զարարի ալ պիտի հանդիպեր, զերե 1 {ամիսեն} շուտ աժըննալու է խայրախը եւ հոռչիկը, ռամաշկան,

լու բան չունիմ, երկրորդը՝ ժամանակ չունիմ, բայց {ամիսը} մեկ կամ երկու գիր միշտ գրած եմ, եթե ձեռքերդ չի հ

սերը հունվարից կամի " Ճռաքաղը " իբրեւ օրագիր տպել {ամիսը} 4 թերթ, նշանակած գինն է 4-50 կոպեկ, որովհետեւ Ի

րելապես ավարտը, մեզանից ամեն մինս կստանա քաղաքից {ամիսը} 20 ֆունտ ստերլինգ, որ երկուքս կարողանանք այնտեղ

20 ֆունտ ստերլինգ, որ երկուքս կարողանանք այնտեղ {ամիսը} 40 ֆունտ ստերլինգով ապրել: § 5. Երբ որ քաղաք

է, որ Պարոն Իսահակեանցը իւր շրջանառութիւնը հինգ {ամիսը} մի անգամ կատարող մոլորակներիցն է. շուտ շուտ չէ ե

ք լինի ծանուցանել, որ այդ օրագիրը հրատարակւում է {ամիսը} երկու անգամ։ Իւրաքանչիւր համարը բաղկանում է մի ք

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Անգլիան {ամիսը} երեք շոգենաւ ափիոն բռնութեամբ ներս է տանում Չինաս

, թունաւորում է մարդկութիւնը եւ այդ թոյնի փոխարէն {ամիսը} երեք շոգենաւ արծաթ է ստանում. այս անբարոյականութ

տարին մի անգամ փոխւում է. հարկ դիպուածներում եւ {ամիսը} մի անգամ: - Հասկացայ, եւ օ՞րը քանի միանգամ:

. - Պարոն, ես չորս ամիս է, բան չեմ ստացած. {ամիսը} հինգ մանէթով արդէն քսան մանէթ պատկանում է ինձ. բ

եռը շուտով փակելու էր ահա նորա բերանը մինչեւ մարտ {ամիսը}: Այս տխուր, լուռ ու մունջ բնակարանի մէջ մանաւան

որ ստացել էր հասարակաց վկայութենով: Այս անզգամը {ամիսը} երկու անգամ հիւանդանում էր, բայց ի՞նչ պատճառով.

տարին տասներկու տակառ է փոխում զանազան գոյներով, {ամիսը} մի տակառը իւր գործը աւարտելով, զանազան անբան կեն

սկսեալ որքան եւ կենդանի մնասցէ յիշեալ Աննայն, ֆի {ամիսն} երեսուն եւ մին ռուփի սքայ խարճի տացեն նմա, որ նո

ՄԵՌԵԼԱՀԱՐՑՈՒԿ Ա. 1858 թուականի մայիս {ամիսն} էր: Դեռ նոր լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս նոր վեր

րեք օր ման է գալիս այդտեղ: Շատ երիտասարդք ամբողջ {ամիսներ} սպասում են, որ Խդրելեզը գայ, որպէսզի կարողանան

վ չէր չափւում։ Անցան այն բանի վերայով մի քանի {ամիսներ} ։ Աբովեանը չէր դադարում ամենայն խնամատարութեամբ կ

ս երկու ամիս դուրս հանելով, մնացած յուրաքանչյուր {ամիսների} համար, որքան եւս հարկ լինի մնալ մինչեւ գործի կատ

նոյնպէս գետի սակաւաջուր լինելը Յուլիս եւ Օգոստոս {ամիսների} մէջ կամ երբ երկար ժամանակ փչում էին արեւելեան քամ

րկար է տեւելու: Ես ուղղակի ոչինչ չեմ հասկանում: {Ամիսներն} անցնում են, հույսերը թռչում են, մնում է միայն ի

անգամ 25 օրից գիր կառնում Նախիջեւանից կամ երբեմն {ամիսներով} չեմ առնուլ: Ես եղած բան չէ, որ ձեզանից նամակ ստ

վհետեւ օտար երկիր է նորա համար եւ իմ բարեկամս է, {ամիսներով} նորա հետ միասին բնակվել ենք Պետերբուրգում: Չգիտե

իդ վրանիս այնպիսի սարսափ մը կը գայ, որ շատ անգամ {ամիսներով} ալ հիւանդ կ՚ըլլանք... Մեր ըսածները չլսելու զարնո

րի ազդեցութիւնը մեր ազգի վերայ... Ո՛հ, օրերով, {ամիսներով} եւ տարիներով ողբալու նիւթ: Մեք մի առանձին յօ

խելագարութուն մտել է գլուխը, ըստ որում, երբեմն {ամիսներով}, ամենայն ինչ հանդարտ է եւ ոչինչ չկայ. մարդ է մա

ց, բողոքեց, երբ խլեցին հաց որբից: Քնած էր {Ամիրան}, աչք փակած եւ դիտող, Ի ժամու, տարաժամ դո

՛ր, դու, ցնծա՛յ, բերկրեա՞յ, Մուսան ասաց {Ամիրեա՛ն}, Որ աշխարհքումս դու ճարեցիր Քեզ այսպի

եկաւ քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր: ՆՈՒԷՐ {ԱՄԻՐԵԱՆԻ} Ասա՛, Մուսայ ́, ինչպէս երգեմ,

ժին, Առատութեամբ, որ նա տուեց Ուսանող {Ամիրեանին}: Նորան կոյսը գեղեցկադէմ, Նորա

իւր սէրը, Նորան ասաց. " ես քո՛ եմ"։ {Ամիրեանն} էր այն պատանին, Որ ես այստեղ յիշում եմ:

նձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ինչպես ասում էր {Ամիրյանը}: Չնայած էգոիզմ կլիներ իմ կողմից նրան ստիպել, որ

ւեան Ստեփանոս Յարութիւնի տանն, առ հիւսիս հեթանոս {Ամիրշանտի} տան, առ յարեւմուտս Դավիթ Ստեփանոսի տանն. իսկ հա

լ՝ Յարութիւն Զաքարայ Նոյնպէս ձեռնա գրեալ՝ {Ամիրջան} Ոսկան Ի Բասրայ թիւն փրկչին 1813 եւ Մար

ի տակ քո երեսը պերճ փայլեց: Թէ երկինքը քեզ {ամլացաւ} ` մրրիկը քեզ եկաւ հիւր, Փոխվեցաւ շուտ սիրո

ենք նոցայ: Միջնադարեան անշահ ուղղութիւնը իր {ամլութեամբ} մաշում է կենդանի ազգի ուժը առանց ամենեւին արդիւնք

ասաւոր սկեպտիցիզմը, որ վերցնում է մարդկային մտքի {ամլութեան} նախատինքը։ Հեռու ենք մենք մեր այս գործը այս տ

, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգում է այդ բանի գործական {ամլութիւնը}, ուստի եւ սահմանափակում է առաջադիմութեան ասպարէզ

վարդապետութեան, որ թէեւ զգում էին անցածի եւ հնի {ամլութիւնը}, բայց, սրտի եւ հոգու քաջութեան պակասութենից, վ

ժամանակ իրենք էլ կը տեսնեն միջնադարեան ուղղութեան {ամլութիւնը} եւ տարապայման չքաւորութիւնը: Բայց այս ուսումնասի

ս քուն չիմ այս տեղն: Ասոր հնարը այսպիսով գտանք, {ամմա} արի նայինք վեզիր յաղիին եւ, մամաս կեբերնը չոփեչի

ելու համար, մենք գիտեինք նոցա սիրտերն ցավելուն, {ամմա} ինչ անինք, որ օրենքը չի հրամայիլ, անպես է նը,

ե, ինչպես իրենց ալ սրբազանին բերնեն ես գրիլ իմ, {ամմա} եթե շատ կուզին նե, գրիլ է, թող պատկերն իրեն տեղ

ս չնչին եւ զզվելի էր պահում, որ սկսեց քարոզել 18- {ամյա} մի պատանու (հայ): Խեղճ պատանին միսիոների հարցե

ուն, եւ լեզվի մասին դատում եմ հիշողությանս եւ 20- {ամյա} փորձիս շնորհիվ. բայց այդ բոլորը քիչ են: Ընդհ

դ ընդհանրական մարդաթուութեանց, վասնորոյ եւ ց1850 {ամն} չունէի ես զայնմանէ եղեալ ուրեք խնդրագործ, իսկ յա

ընկալայ եղծեալ խաչագծիւ: 4 Ի 1848 ամ է (1852 {ամն}, նորին բարձր սրբազնութիւն թեմակալ արքեպիսկոպոսն

հեղինակ պատմութեան Հայոց. ի սկզբանէ ազգիս ց1001 {ամն}, որ առ ճշգրիտ տարեգրութեան համարի նախապատիւ քան

րինակները տարածում է այնպես, pour amour propre: {Ամո՛թ} եւ անարգա՛նք Զմյուռնիայի հայ հասարակության, որ չ

ն: [Նամակի վերեւը գրված է] Ծածուկ կարդացեք: {Ամոթ} է: Օտար մարդու առջեւ չի կարդաք: 1850 7.

քեզ այդպիսի նամակ չէի գրեի, պատճառ, որ ինձ մեծ {ամոթ} կհամարեի, որ ես քու եղբայրդ լինելով, չպիտի կարո

կողմից գտնել այնքան սեր, ինչքան ես ունեի: Ես {ամոթ} կհամարիմ, որ իմ ծնողաց որպիսությունը հարցանեմ օտ

եք, որ այն մարդիկ չեմ հարցրել, որ ինձ օտար էր, {ամոթ} համարելով, բայց պարոն Իվան Խրիստոֆորովիչ Ալաճալո

ան, որ միմիայն բերանով կարելի է ասել, ըստ որում {ամոթ} է թղթի վերա գրել: 1860-ին " Հյուսիսափայլին " պիտ

չունենք, կամ այդ պատասխանն այնքան անիմաստ է, որ {ամոթ} է հիմա խոսել: Օրինակ, հանգստացուցիչ այն պատասխա

զբաղվող մի որեւէ արհեստավոր. այսպես վարվելը ե՛ւ {ամոթ} է, ե՛ւ հանցանք: Ցավում եմ, որ նա գլխի չի ըն

մխելիության մասին տված իր երդմանը, այլեւ, հույժ {ամոթալի} հանգամանքներում, դավաճանեց եւ ժողովրդին: Հեղաշր

ճառով եւս հիշյալ երկու կացությունքը գործ տեսան եւ {ամոթահար} հաղթահարեցին ազնվական կացությունը, որ հերիքանալո

, մեր եկեղեցու նկատմամբ նրա լկտի ծաղր ու ծանակից {ամոթահար} եղած եւ այլն, համարյա արտասվելով, այդ անզգամից

ունիմ, որ ամեն բան այնպես լավ երթա, որ թշնամիք {ամոթապարտվին} ։ Կարդացած կլինիք " Մեղուի " 10 համարի իմ նամակիս

աջ գնալուն: Հերի՛ք է, սրբենք մեր վերայից այն {ամոթը}, թե լուսավորությունը մեր ազգի մեջ պիտո է փտած պա

Զմուտ խորանին Քարո՜զ պարծանաց Կուսից {ամոթլեաց}: " Հիմէ՜ն, ո՛վ դու կո՛յս, Եւ պահե

դեղ մահու՝ լուծանէ ի կենցաղոյս, թողեալ զերկոսին {ամոլակիցսն} ՝ զորդի սրբոյն Ներսիսի զՍահակ Պարթեւ եւ զՄեսրոպ Հ

, որով ծանուցանեն անմահ բարերարքն ազգիս, երկոքին {ամոլակիցքն}, աղայք Լազարեանք թէ զորդին ձեր զՅարութիւնն ըստ յ

ս Ոճով ասել զամենայն, Զոր ինչ դիպեալ {ամոլից}: Գամ մի յերկրի՝ հարսն քոյր Եւ սրսկապ

սն են առնում - ասում են - Սիրոյ հրից հոգեթով. Եւ {ամոլները} զոյգ-զոյգ Կրքով վառուած, խայտ ի խայտ Փախչում վայ

ում է նորան եւ որ անշուշտ հարկաւոր էր տալ նորան, {ամոլների} մէջ սիրու գործի զուգակշիռը պահելու համար: Հասակի

աղարթախիտս պարտիզկան Ընդ առաւօտս Կանխեն {ամոլք} միաբան. " Ո՞ պատմեսցէ Զորոց սիրոյն հա

ս, սիրոյ զմասն Եւ զկծեալ զոյգ ի զոյգ {Ամոլք} խուսեն խայտացեալ Ի մենաւոր վայրս անքոյթ,

եւ պատարագս Բնութեան ի հոտ անուշից, Եւ {ամոլք} գտան արտաքս Ըստ գրգարանն հեշտալից, Յաշ

քսան եւ չորս հազար հոգի մէ՛կ պատերազմում ընկան։ {Ամոնը} չէ՞ր, որ, անխե՛լք խօսքերի համար, երկար ժամանակ

ղմ., ՃԵ, համ. 28-29)։ § 44. Դաւթի որդու {Ամոնի} անզգամութեան վրայ է ակնարկում իր քրոջ Թամարի հետ

այց մեր ցանկութիւնը այն է, որ այդ առարկայի վերայ {ամուլ} շատախօսութեամբ չհերիքանան: Շատ փոքր է Փարիզո

է ամենայն սառն սիրտ եւ պտղաբեր է գործում ամենայն {ամուլ} եւ անծին հոգի: Բայց լուսաւորութիւն ստուգապէս

արաբերութեան մէջ լինելով դէպի ազգը, քան թէ նոցայ {ամուլ} նախնիքը, յղացան այս մեծ խորհուրդը, ճգնեցան, քր

եան, յորմէ վերջացեալ պարապին դատարկապորտութեան, {ամուլ} եւ անգիտակից սաղմոսերգութեանց, որպէս թէ խորհուրդ

ց եւ ՚ի յետագայ բանս, երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան {ամուլ} ծիսից եւ արտաքին արարողութեանց. որք ո՛չ եթէ ջեռո

է կաթում մեր սրտից, երբ նայում են ազգի ամայի եւ {ամուլ} կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտմտում ենք դարձեալ, տես

հաշտ լինելը քո ծառաների հետ։ Մեր մեղքի պատճառով {ամուլ} ամպերի թող չնմանի դա՛, այլ առա՛տ անձրեւ թափելով

ւար բան է խօսքերով միայն լինել ազգասէր եւ այսպիսի {ամուլ} շատախօսութեամբ, առանց ամենայն զոհաբերութեան, տօ

ութիւն։ Նորա գլխաւոր էական մասունքը բաղկանում են {ամուլ} եւ անպտուղ ծիսակատարութենից, նիւթապաշտութիւնը եր

պի հոգին, ոչինչ էին ամենեւին՝ այդ անխորհուրդ եւ {ամուլ} ծիսակատարութիւնը առաջին բանը շինելով, փոխանակ իր

ւնեցած հաւատով։ Քրիստոնէութիւնը չէ պահանջում {ամուլ} եւ անխորհուրդ մեքենականութիւն. նա կամի, որ ամեն

ատութեամբ առ այլ հոծ եւ հարուստ դարս, անբերրի եւ {ամուլ} գտաւ ի ծննդականութենէ, սակայն բարձեալ տանի ի գիր

մշակութեան գաղափարը ազգին համար դառնում է նոյնպէս {ամուլ} եւ անպտուղ, ինչպէս հին լեզուի գործադրութեան գաղա

բառի տակ, դրականապէս, մշակելու գաղափարը նոյնպէս {ամուլ} եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը,

, այլ կա՛մ մի գաւառի կը ստրկանայ, կա՛մ չորցած, {ամուլ} եւ անպտուղ կը մնայ. երկու դիպուածումն էլ լեզուն

մշակութեան գաղափարը ազգին համար դաոնում է նոյնպէս {ամուլ} եւ անպտուղ ինչպէս հին եւ մեռած լեզուի գործադրութե

արբառի տակ, դրականապէս մշակելու գաղափարը նոյնպէս {ամուլ} եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը,

կեց նա, - անբաղդ, որպէս եղբայր, անբաղդ, որպէս {ամուսին}, անբաղդ, որպէս հայր: Եւ այս քանի տարու մէջ ի՛ն

եր է գանչելու, ջուր է պատրաստել, որ լուանայ իւր {ամուսինը}, իսկ երբ ամուսինը ներս է մտանում, կինը, ամենեւ

ր է պատրաստել, որ լուանայ իւր ամուսինը, իսկ երբ {ամուսինը} ներս է մտանում, կինը, ամենեւին ուշադրութիւն չդա

ուր, Հնդկաստանում՝ աշխարհի ծայրումը, ուր նորա {ամուսինը} ուղարկուած է անգլիական զօրքի հետ միասին որպէս քաջ

ը պահանջէ իւր ամուսնուց: Տարակոյս չկայ, որ նորա {ամուսինը} կարողանալու չէ առնել այդ բաները, ուստի պիտի բորբ

տութեան բոցը... Այդտեղ ունիմ ես իմ խորհուրդը... {Ամուսինը}, չկարողանալով կատարել իւր կնոջ կամքը, անշուշտ,

ում է նորան թողուլ իւր տունը, իւր ընտանիքը, իւր {ամուսինը}, իւր զաւակները եւ գնալ Պօլիս կամ այլ քաղաք ` աղք

լինէր մեր քոյրը, եթէ այն ծեծուած կինը լինէր մեր {ամուսինը}, բայց կարծում ենք, թէ Պ. Չամուռճեանը այնպէս խօ

րաւունք ունի Պ. Չամուռճեանի պատուելի դուստրը կամ {ամուսինը}, քան թէ մի վանցի լլկուած եւ բռնաբարուած անմեղ աղ

. Հերիք չէր այս, դուք հետ էք պահել ձեր մօտ նորա {ամուսինը}, որ, աստուածային եւ քաղաքական օրէնքներով, պարտ

մահը չիմանաս այլ պատճառից, եթէ ոչ մատանուց, քո {ամուսինը} փեսայանալուց յառաջ, ինչպէս առողջ, քաջ եւ ուժեղ

եմաշ են լինում, իսկ քահանայք միշտ ժողովրդի մէջ, {ամուսինի} եւ ընտանիքի տէր, վայելում են աշխարհի վայելչութիւ

ուածներին քաջութեամբ մասնակից եղան նոքա, իւրեանց {ամուսինների} հետ միասին: Նոքա չուրացան ազգի օգուտները, նոքա

ն մարդերի համար, ազատուելու իւրեանց ծնողների կամ {ամուսինների} խօսքերից եւ նկատողութեններից. մանաւանդ որ ձեր դո

ոյց է տալիս, թէ հայերի կանայքը առհասարակ իւրեանց {ամուսինների} առաջեւ համարւում էին եթէ ո՛չ բոլորովին, գոնէ՛ մի

Ես տեսանում եմ այնտեղ մի խորհուրդ, որ սրբացած էր {ամուսինների} փոխադարձ սիրովը: Դու, երիտասարդ աղջիկ, չկամելո

սնութեան մասին, բոլորն ճշմարիտ է, եւ հարկաւոր է {ամուսինների} կողմից այն փոխադարձ ձգտողութիւնը, միայն ես չեմ կ

մ, որ ամուսնութիւնը քաղցր չէ, եթէ չէ հաստատուած {ամուսինների} սիրու վերայ, այդպիսի ամուսնութիւնը մի լուծ է, ո

ալու է. իմ կողմից շնորհավորիր, ինչպես երիտասարդ {ամուսիններին}, այնպես էլ քրոջը, եւ փեսային: Այժմ արդեն կարել

իրու վերայ, այդպիսի ամուսնութիւնը մի լուծ է, որ {ամուսիններից} մինը դատապարտուած էր մինչեւ իւր կեանքի վերջը կրել

, եղբօր կին, դստերք, փեսայ, որդիք եւ վերջապէս {ամուսինս}: Ստո՛յգ է, որ ասում են, թէ աշխարհի երեսին ամեն

ութիւնը սուրբ է, եւ վա՜յ այն ամուսնութեանը, եթէ {ամուսինքը} չէին սիրում մինը միւսին, եթէ պատրաստ չէին նոքա կ

, օրագրութեան ոստիկանը, գրականութեան մեծ դեւը եւ {ամուսնական} գործերի գլխաւոր կառավարիչը: Բացի սորանից այսօր տ

ելու համար այդ ծայրագոյն Բրամինը, մինչեւ ես լսեմ {ամուսնական} գործերի գլխաւոր կառավարչի յայտարարութիւնը: Է

վարչի յայտարարութիւնը: Է Ես չկամիմ նկարագրել {ամուսնական} գործերի գլխաւոր կառավարիչ դեւի արտաքին կերպարանքը

միայն պիտոյ է ասել, որ Ֆիֆիքոքոյ դեւը (այսպէս է {ամուսնական} գործերի գլխաւոր կառավարչի անունը), շատ լաւ դեւ

ց տուր ինձ քո ցուցակը: Ֆիֆիքոքոն տուեց նորան {ամուսնական} գործերի ցուցակը մի երկայն թղթի վերայ. այս միայն

ոխքի մէջ), - Ասմոդե՛յ, որպէս վարձ երկրի վերայի {ամուսնական} գործերի գլխաւոր կառավարչի աշխատութեանը, հրամայիր

յէր, որ աչքի փոքր ինչ շիլ լինելը ոչինչ արգելք չէ {ամուսնական} սիրուն... թող սիրտը կատարեալ լինի, աչքը դուրս

ատկերը, այն խորհրդով, թէ նոքա պատրաստ էին արդէն {ամուսնական} կեանքի համար։ Չնայելով այս բաների վերայ՝ Կապուս

քական հանգամանքներին։ Պապը խոստացաւ լուծանել այս {ամուսնական} կապը. միայն խնդրում էր յետ կանչել Յիսուսեանները

պէս թէ մեռած էր Մանրիկօն, որ Լէոնորան հարկադրուի {ամուսնանալ} իւր հետ: Բայց օրիորդը ընտրում է կուսանաց վանք գն

տխուր բան էր 18 տարեկան աղջկայ համար մի ոտք յառաջ {ամուսնանալ}. չէ՛, այդ չէր պատճառը. Մանուշակի սրտին այլ մար

տոյգ իմանալ, սիրու՞մ էիր դու ինձ, թէ չկամենալով {ամուսնանալ} Աղուանեանցի հետ, երկու չարերի փոքրն էիր ընտրում

ոխադարձ սիրովը: Դու, երիտասարդ աղջիկ, չկամելով {ամուսնանալ} Աղուանեանցի հետ, իմանալով իմ հարստութիւնը, անու

միմեանց համար: Ես իմ կողմից. սիրով ցանկանում եմ {ամուսնանալ} քո հետ, եւ եթէ դու եւս զգում ես քո մէջ այդ մաքու

ր նորա խիղճը, եւ հոգու յօժարութենով ցանկանում էր {ամուսնանալ} Շահումեանցի հետ, ոչ այն նպատակով, որ հարստի կին

, որ դու կասկածում ես իմ սրտիցը եւ համարելով, թէ {ամուսնանալ} խնդրում էի քո հետ, քո անունի եւ հարստութեան պատճ

ր չունէր ո՛չ թէ այն մասին, որ շուտով կամենում էր {ամուսնանալ}, այլ մանաւանդ նորա համար, որ ամուսնանալով Թիւթի

որա ամուսնութեան կապը Մարգարիտի հետ եւ թոյլ տուեց {ամուսնանալ} Մարիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուսեանք յետ եկան աքսորից

րտիւրը զմայլեցնում էր քեզ, այս տարի Յունուարին, {ամուսնանալով} մի անգլիացի երկրաչափի հետ, գնացել է Հնդկաստան:

ով եւ սորանից յետոյ որդեծնութեան համար սրբութեամբ {ամուսնանալով}, այս աշխարհի երկրորդ հայրը դարձաւ։ Այսպէս եւ մ

ծուած եմ միմիայն նորա համար, եւ միմիայն նորա հետ {ամուսնանալով}, կարծում էի, թէ կարող էի երջանկանալ: Բայց բոլո

նում էր ամուսնանալ, այլ մանաւանդ նորա համար, որ {ամուսնանալով} Թիւթիւնճի-օղլուից դստեր հետ, պիտոյ է Թիւթիւնճի-օ

երջանիկ էր լինելու այս դիպուածում առաւել, քան թէ {ամուսնանալով} Մկրտչի հետ: Տղայական մտածութի՜ւնք. ինչպէս թո

ք են կամ այդ արարողութեանը փշրանքը: Մի երիտասարդ {ամուսնանալով} մի աղջկայ հետ, բարոյական պարտականութիւնք է առնու

տիքը, գոնե, դեռ դեկտեմբերին գրել էր, որ շուտով {ամուսնանալու} է. իմ կողմից շնորհավորիր, ինչպես երիտասարդ ամու

րայ, որի հետ ինքը՝ երիտասարդ կոմսը, միտք ունէր {ամուսնանալու}: Այս խօսքերը տեղիք են տալիս մենամարտութեան. քաջ

ամէի վճռաբար լսել քեզանից քո յօժարութիւնը ինձ հետ {ամուսնանալու}, կամէի լսել քո խոստմունքը, քո կուսական երդումը

այդ մաքուր եւ վերին ձգտողութիւնը, եթէ քո իմ հետ {ամուսնանալու} ցանկութիւնը շարժուած չէ իմ անունով, հարստութենով

լուծանել ամուսնութեան կապը եւ հրաման տալ վերստին {ամուսնանալու} ։ Ամենայն Քրիստոնեայ մարդ համաձայնելու է, թէ այս

ց, դու կարող ես ազատ համարել քեզ Աղուանեանցի հետ {ամուսնանալուց}. ես շուտով կը խօսեմ քո հօր հետ եւ կ՚աւարտեմ գործ

բանի համար բոլորովին կը հրաժարուէր ձեր աղջկայ հետ {ամուսնանալուց}. բայց ես այնպէս վատ սրտով մարդ չեմ. խօսք տուել

էր մատանին, այս պատճառով աղաչում եմ, եթէ բարով {ամուսնանամ}, այդ մատանին չտալ իմ կնոջը խօսելու վարձ, մի՛ ցա

ինելու պատճառով, եւ լուր էր պտտվում, թե Իսահակն {ամուսնանում} է Նադ[եժդա] Նիկոլաեւնայի հետ, չնայած դրան ես ոչ

եանց անբախտ գլուխը, ով գիտէ, ինչ մարդու հետ էին {ամուսնանում}, չտեսած, չխօսած, չիմացած նորա բնաւորութիւնը,

ետ, իմանալով իմ հարստութիւնը, անունը, գուցէ թէ {ամուսնանում} էիր իմ հետ այս պատճառներով, ես չկամիմ այդ. պատճ

րհը։ Աստուծու մա՛րդը՝ Ենո՛վքը, որ օրինաւորապէս {ամուսնացա՛ծ} էր, հաճո՛յ գտնուեցաւ Աստուծու եւ դէպի անմահական

ի արտաքին կերպարանքը. պատճառ, իմ գրածը կարդացող {ամուսնացած} մարդերի երեք բաժինը արդէն ծանօթ է նորա հետ. այսք

հետեւ մի քանի բան ունէի քեզ ասելու յառաջ, քան թէ {ամուսնացած} էինք, այս պատճառով անհրաժեշտ հարկաւոր է մեր առան

րի, փոյթ չէ. իմ հայրը եւս քառասուն եօթն տարեկան {ամուսնացած} է, ուրեմն ես եթէ երկու տարուց յետոյ եւս պսակուիմ

տարուց յետոյ եւս պսակուիմ, դէռեւս հօրիցս կանուխ {ամուսնացած} պիտոյ է լինիմ: Եթէ այդպէս յօժարի, եւս նամակ կը

մտածում էր պարոն Մկրտիչը, եթէ ես եւս հոկտեմբերին {ամուսնացած} լինէի, ինչպէս մտածում էի, այժմ երեխայս մի ամսակ

, իմը եւս այդպէս էր, բայց իմ ողորմած հոգի մարդը {ամուսնացաւ}, վա՞տ օր տեսաւ. թէեւ Աստծու կամքն էր, որ վեց ա

մկրտելին: - Շահումեանց Գէորգի: - Միթէ՞ նա {ամուսնացաւ}: - Դեռ անցեալ տարի նոյեմբերի վերջին: Տես

թիւնճի-օղլու, շատ չկայ. նորա Մանուշակ դստեր հետ {ամուսնացաւ}, եւ ահա նոցայ որդին է մկրտելին: Պարոն Մկրտիչ

ճառում։ Հավանորեն, մեր եղբորորդի Ղազարոսն արդեն {ամուսնացել} է: Ավետիքը, գոնե, դեռ դեկտեմբերին գրել էր, որ

ցողութեամբ: Աղջկայ կուսութիւնը խախտել, յետոյ {ամուսնացնել} նորան իւր մանուկ փոքրաւորի հետ, յետոյ ստիպուելով

ր ղուռուշի համար լուծել եւ վերստին այլ մարդու հետ {ամուսնացնել}: Յղի կինը կապել եւ այնքան ծեծել, որ յղացած զ

, - որ խնդրէ քեզանից, որ դու այս եօթն շաբաթի մէջ {ամուսնացնես} Մանուշակը նորա հետ: - Ի՞նչ շտապելու բան կայ,

ը գտնուող քահանայքն (ըստ արեւելեան սովորութեան) {ամուսնացնէ}, կա՛մ անոնց համար վանք շինէ ու երկաթեայ պատուհան

կօրսետի եւ քրինօլինի հարուստ պաշարներով օր յառաջ {ամուսնացնէք} նորանց, որքան կարելի է, մի հարուստ մարդու հետ:

նը իր կրտսեր դուստրը, որի անունը Վարդ-Անոյշ էր, {ամուսնացուցած} էր Արշարունեաց տիրոջ Արշաւիր Կամսարականի հետ, որ

ե՛ւ կերակրելով, ե՛ւ զգեստաւորելով, ե՛ւ վերջապէս {ամուսնացուցանելով} նորանց, համարում էին, թէ լիովին ահա կատարած էին

պուրել. բայց դու ընկար թէ չէ քամակներից, իսկոյն {ամուսնացուցիր}. փոքր ժամանակից յետոյ ահա կռուեցին, ջարդուեցան

եանը. բայց բոլորից գերազանցը այն է, որ նա բոլոր {ամուսնաւոր} կին մարդերի գաղտնիքը գիտէ, գիտէ նաեւ սատանայի կն

ղեցական աստուածպաշտութեանը, որ պիտոյ է կատարուէր {ամուսնաւոր} քահանայի ձեռքով։ Այս պապը, ասում եմ, հրապարակո

շխարութիւն։ Մի անգամ այս կանանց մէջ պատահեցաւ մի {ամուսնաւոր} կին, որ կռուով ապրում էր իւր մարդի հետ։ Նա, հա

շանակութեամբ գիտէինք, այսինքն՝ աբեղայ, որ առաջ {ամուսնաւոր} քահանայ էր եւ այրիանալով վանական դարձած։ Առհասար

սում է նորան: Չկայ այն ընտանեկան մխիթարութիւնը, {ամուսնու} եւ զաւակների մտերմական, գողտրիկ եւ անմեղ հայեացք

գ ներգործողք էին, քան թէ բժշկի դեղերը, բայց իւր {ամուսնու} բարկութիւնը չշարժէլու, եւ նորա թոյլտւությունը ստ

ն, անէծք եւ նորանց պտուղ ապաբախտութիւն: - Քո {ամուսնու} մահը չիմանաս այլ պատճառից, եթէ ոչ մատանուց, քո

լով խղճմտանքից, որ իւր ձեռքովը պատճառ էր եղած քո {ամուսնու} մահին, ինքը եւս հիւանդացաւ եւ մեռաւ, որով երկու

րը իւր խօսքը, քոյրը մի գազանական լացով ողբաց իւր {ամուսնու} մահը, եւ նզովեց հօր ոսկերքը... Այս լացախառ

ն ոտք"։ - Մեծ մայր, զարհուրելի չէ՞ր Քեզ, {ամուսնուդ} հանդիպել: - " Նորա խելքը թռել էր Սիրով վառուած

- Մեծ մայր, զարհուրելի չէ՞ր Քեզ, {ամուսնուդ} հանդիպել: - " Նորա խելքը թռել է

ծաղկեալ վիճակի մէջ եղած չեն, ինչպէս այժմ: - {Ամուսնութեան} մէջ թագաւորում է մի անսովոր սրտնեղութիւն եւ ձանձր

Ձեր կանանոցի մէջ, որպէս վարդապետութիւն դժոխային {ամուսնութեան}, կամ ինչպէս մի ազգ ասաց, որպէս աստուած բանականո

գլորւում էին նորա կարի վերայ. նա երեւակայում էր {ամուսնութեան} այն թշուառութիւնները, որ պիտոյ է յառաջանային միջ

ւնիմ մի հիմնաւոր պատճառ. այս է, թէ ես նայում եմ {ամուսնութեան} վերայ, ինչպէս մի սուրբ եւ անխախտելի բանի վերայ:

էիր դու նորանց յառաջուց, քան թէ կատարուած էր մեր {ամուսնութեան} խորհուրդը քաղաքապէս եւ եկեղեցապէս: Ամուսնութիւնը

ը, Մանուշակը վեր առեց. - Ինչ որ դու ասում ես {ամուսնութեան} մասին, բոլորն ճշմարիտ է, եւ հարկաւոր է ամուսինն

ազար մանէթի հազարը յառաջուց տայ. իսկ միւս հազարը {ամուսնութեան} օրը, եթէ այդպէս համաձայնի, պսակը կարող է յետացն

տ ութերորդ պապի հետ, որ միա՛յն կարող էր լուծանել {ամուսնութեան} կապը եւ հրաման տալ վերստին ամուսնանալու։ Ամենայն

Հենրիկոս չորրորդը խոստացաւ։ Պապը լուծեց նորա {ամուսնութեան} կապը Մարգարիտի հետ եւ թոյլ տուեց ամուսնանալ Մարիա

յդ. պատճառ, ամուսնութիւնը սուրբ է, եւ վա՜յ այն {ամուսնութեանը}, եթէ ամուսինքը չէին սիրում մինը միւսին, եթէ պատ

նացուն կառքերի եւ այլ այսպիսի շռայլութենների, որ {ամուսնութենից} յետոյ նոյն բանը պահանջէ իւր ամուսնուց: Տարակոյս

որ նա եղած չէ իմ բժշկական հոգաբարձութեան տակ իւր {ամուսնութենից} յառաջ. ես այն օրից տեսայ ձեր դուստրը, երբ նա կա

րծ դրեցիք ձեր ծնողական իշխանութիւնը, որ, զաւակի {ամուսնութենից} յետոյ, վերջանում է իսկոյն, դո՛ւք չարաչար օգուտ

շակը մտածեց վճռական հնարք գործ դնել այս անհաւասար {ամուսնութենից} ազատուելու համար: Նա, մինչ տանը ոչ ոք չկար, ին

, կամենում էի ասել քեզ, որ ինքդ հրաժարուէիր այդ {ամուսնութենից}. պատճառ, լաւ բաներ չեն խօսում այդ աղջկայ մասին

րէմ Թիւթիւնճի-օղլուին եւ կը հրաժարուիմ նորա դստեր {ամուսնութենից}. ո՜հ, ինչպէս լաւ կը լինէր իմ բանը, եթէ այժմ տա

երստին պսակ դնել մի այլ մարդու հետ: Մի ուրիշի {ամուսնութիւն} հինգ հարիւր ղուռուշի համար լուծել եւ վերստին այլ

ասա խնդրեմ, միթէ՞ այս կարճ ժամանակում դու այսքան {ամուսնութիւն} խանգարեցիր ` 777, 777. այս զարմանալի մեծ գումար

ակացնում էր, որ իւր փեսայացուն խնդրում էր շուտով {ամուսնութիւն}: Ի՛նչ ատելի եւ արհամարհելի մտածութիւն էր այս

ն բանի մէջ, թէ ես, աւերելով մի մարդու առաջացրած {ամուսնութիւն}, երջանկացուցել էի մի օրիորդ, որ զոհ էր գնալու ի

ց Թիւթիւնճի-օղլուն, - խնդրում է մեր Մանուշակի հետ {ամուսնութիւն} եւ մեր ծնողական օրհնութիւնը: - Ի՞նչ ես ասում

տ, յետոյ ստիպուելով առեւանգեալ կնոջ բողոքելուց, {ամուսնութիւնը} լուծել եւ վերստին պսակ դնել մի այլ մարդու հետ:

ղ էր վատ եղած ժամանակը դուրս ձգել բոլորովին, իսկ {ամուսնութիւնը} մի՞թէ մի ասեղի, մի մատնոցի չափ արժանաւորութիւն չ

իմ հետ այս պատճառներով, ես չկամիմ այդ. պատճառ, {ամուսնութիւնը} սուրբ է, եւ վա՜յ այն ամուսնութեանը, եթէ ամուսին

ամուսնութեան խորհուրդը քաղաքապէս եւ եկեղեցապէս: {Ամուսնութիւնը} խաղալիք չէ, որ կատարուէր առանց մտածելու, առանց

, կարդում ես ինձ այդ քարոզը: Ես ինքս գիտեմ, որ {ամուսնութիւնը} քաղցր չէ, եթէ չէ հաստատուած ամուսինների սիրու վե

է չէ հաստատուած ամուսինների սիրու վերայ, այդպիսի {ամուսնութիւնը} մի լուծ է, որ ամուսիններից մինը դատապարտուած էր

շատ ուրախութենով յոժարեցայ եւ օրհնեցի այդ լինելու {ամուսնութիւնը}, եւ ահա՛ մատանին, որ ստացայ պարոն Շահումեանցից

ա դիտաւորութեանը եղել է պախարակել այդ կողմերի վաղ {ամուսնութիւնը} իգական սեռի, այդ բանում էլ անաջող է. պատճառ, ե

ատրաստ է սիրու համար իր անձը զոհել, ուրեմն, վաղ {ամուսնութիւնը} բնականաբար զգալի կարօտութիւն է, երբ հիմնւում է ն

ակեր մեկը, եթե անհրաժեշտ պայմաններից թելադրված՝ {ամուսնությունից} հրաժարվեր միայն նրա համար, որ իր հարսնացուն Բելվ

ձուցանելով ներկայ հանգամանքի վերայ, հարկադրում է {ամուսնուն} լուացուիլ. ինչ պիտոյ է առնէր, կամայ ակամայ յօժա

ւոր, սիրուն ոտք"։ - Բայց, մեծ մայր, ձեր {ամուսնուն} Չէի՞ք խաբում կամ նենգում: - " Այդ ի՛նչ կարելի բ

սիրուն ոտք"։ - Բայց, մեծ մայր, ձեր {ամուսնուն} Չէի՞ք խաբում կամ նենգում: - " Ա

լու, համաձայնեցաւ Մանուշակի կարծիքին եւ ասաց իւր {ամուսնուն}, որ մի երկու օր եւս սպասէ, մինչեւ որ ինքը գործ

նծայեմ նորան այն մատանին, որ հայրս ընծայել էր իմ {ամուսնուն} փեսայութեան ժամանակ: - Բոլորը լաւ է, քուրիկ

յժմ հասկացայ, որ այդ մատանին ընծայել էր հայրս իմ {ամուսնուն} նորա համար, որ նա մեռանի եւ համարուի այն եօթնի կ

յլ հրամայում է. նա կարծում է, ո՛չ եթէ միայն իւր {ամուսնուն}, որդուն, մերձաւորին, այլեւ աշխարհին կարող է հր

- Զրկուեցա՞ք վերջապէս, Մեծ մայր, դուք ձեր {ամուսնուց}: - " Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր. Նոր չէր թէեւ

րի, որ ամուսնութենից յետոյ նոյն բանը պահանջէ իւր {ամուսնուց}: Տարակոյս չկայ, որ նորա ամուսինը կարողանալու չէ

- Զրկուեցա՞ք վերջապէս, Մեծ մայր, դուք ձեր {ամուսնուց} ։ - " Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր.

՛, հրամանը. պատճառ, անզգամ կինը չէ խնդրում իւր {ամուսնուց} կամ եղբօրից եւ այլն, եւ այլն, այլ հրամայում է.

ցնում անգլիացիներին մեղադրելուն, որովհետեւ նրանք {ամուր} պահպանեցին եւ չդավաճանեցին իրերի կարգին հանուն պ

նուիրելով իւրեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, {ամուր} պահել խաւարի թագաւորութիւնը մեր ազգի վերայ, է դո

անդամը եւ նորա սերունդը հաստատում է իւր կեանքը մի {ամուր} եւ ապահով հիմքի վերայ, եւ անհնա՛ր է, որ նա կա՛մ

մասը պարապում է նորանով, եթէ միւս մեծագոյն մասը {ամուր} նստած է հողի վերայ եւ գործում է նորան: Այն

այն ժամանակ այդ ազգութիւնը կը մնայ միշտ իբրեւ մի {ամուր} գաղափար, որ յետ չէ մնում բարոյական Չինաստանից:

ղաղակող ձայնը - զո՜ւր, Սեղմել եմ ես նրա մարմինը {ամուր}: Նետւում է նա պարտէզիս դուռը դէպի. Բայց նա տո

արտը այն... Սիրահոսան բաժակն քամած Կպչում է նա {ամուր} ` կոյսին, Մկանները հեշտին թմրած - Ինչպէս երկաթ

ո բռան մէջ Գտնես սրած դու մի ցից - Լաւ դարբնուած {ամուր} մի տէգ ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ սիրոյ ք

ներըդ վեր բարձրացրած Որոնումներդ չանցնեն զուր, {Ամուր} գրկած կենսատուին Թէ յագենա՜ս շրթնալից, Արտահոս

աւ յանզեղծ սուգ. Մինչ բարձրաբերձ բերդորայք տեղիք {ամուր} եւ լերինք Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գայիսոնին խաբ

թէ հաւատքի զօրութիւնը, Եկեղեցի, աւետարան, {ամուր} պահենք մեր մտքումը։ 1851 Ապրիլ Հ

ր, եթէ գիտութեան սանդուղքի համար ունեցել էինք մի {ամուր} քարից պատուանդան, որի վերայ աներկիւղ կարելի էր ս

, երբ մի օրում մէկ դար քայլեց: Պարոն, դու գիրքդ {ամուր} բռնէ ձեռքդ, տեսնեմ քու փիլիսոփայական կատեգորիներ

ններից զօրեղ է եւ համակարգութեանց բոլոր շղթաներից {ամուր}: Հեգելի համակարգութեան մէջ, նոյն այն բանը, որ

արիզում որպէս վաճառական մարդ, եւ այդ գործը աւելի {ամուր} հիմքերի վերայ արդիւնաւէտ կացուցանելու համար, ստա

անում էր մի մեծամարմին նաւի, որին պակասում էր մի {ամուր} ղեկ, եւ մի ներհուն նաւուղիղ: Այդ մեքենային մի

մեն բանի հարկից լինելով ստիպուած։ Պատճառ, որպէս {ամուր} եւ պիրկ կապով կապուած լինելով Տիրոջդ քաղցր եւ ախո

ռ, այդ բոլորի մէջ եւս չկայ եւ ո՛չ մի հատ ծանր եւ {ամուր} մտածութիւն: Երբ գրապետը ամենայն ջանք գործ է

րչի լոյս հաւատը, պէտք է աշխատենք, որ այդ հաւատը {ամուր} եւ անխախտ պահպանուի, մեզ հարկաւոր է ոչ թէ հաւատի

մարդկային բնաւորութիւնը, որ իւր կրքի սանձը միշտ {ամուր} պահէր ձեռքում եւ ամենայն բանի վերայ դատաստան կատա

զգակցական եւ քոյր-եղբայրական բնական կապերը այնքան {ամուր}, իսկ ստանալու կաշառքը մի թշուառ 15 մանէթ, մինչդ

հել: Կան ազգեր, որ միջին դարերում ծնեցան, նոքա {ամուր} կապուած են այդ դարերի հետ եւ սոցայ ժանգը, եթէ եր

լ անխնամ, թերեւս ե՛ւ նախատել, ե՛ւ հալածել, ե՛ւ {ամուր} փաթթուելով մեռած դիակի հետ՝ երեմիականներ կարդալ

պէս նոյն աղքատութիւնը, գուցէ ` մի փոքր քաղաքային {ամոք} կերպարանքով: Դիցուք, գեղում ստանում էր նա օրակա

եացքը, որ առանց ձայնի, առանց խօսելու, կարող են {ամոքել} ճակատագրի դառնութիւնը, եւ այս բոլորը անխորհուրդ

գին սուրբը, այն մխիթարիչը սգաւորների, մեղմել եւ {ամոքել} հանգուցելու ծերունի եւ այրի մօր սրտի կսկիծը, որ

թէ այդ ներողութիւնը ընդհանուրի համար է, եթէ սէրը {ամոքելով} եսականութիւնը արդէն մարդու անձին մէջ սանձում է եւ

ասում նորան. " Խղճո՛ւկ, Եկ դու մեր մօտ, մեք կ՚ {ամոքենք} Քո վիճակի դառնութիւն, Կը թուլացնենք ճակատագրիդ Խ

լդի եւ դեպ ի Վիկտոր Էմմանուելը, բայց " Իտալիան " {ամոքում} է այս խոշոր տարբերությունը եւ այս պատճառով եւս հի

ութեանը վառուիլ, բորբոքուիլ, թէեւ մի տհաճութեան {ամպ}, ասես թէ փոթորիկից հալածուած, անցաւ նորա երեսի

շարժում դէպի մի այլ ուղղութիւն: Ահագին տխրութեան {ամպ} ծանրանում է մեր սրտի վերայ, երբ մտածում ենք, թէ

հական Օտար ազգաց"։ Դարձեալ մի տխրութեան {ամպ} անցաւ կոմս էմմանուէլի երեսի վերայով: Այս խեղճ մա

յտնի է, թէ չէ, թէեւ այն ժամանակ Իսրայէլը էլ ո՛չ {ամպ} էր տեսնում, ո՛չ սիւնը, ո՛չ Եհովայի կրակն ու բոց

կամ կախած։ Միտքը այն է, թէ Համանը գնաց տրտմած եւ {ամպած} ։ (?) Այս ծանօթութիւնը գրելու րոպէիս յունարէն

մեր սրբասնունդ եւ հրեշտակակրօն, երկնաքաղաքացի եւ {ամպաչու}, եթերաճեմ եւ օդասլաց կղերը հոգ տանէր գոնէ՛ այսպի

յ նորա սիւն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա թակաղաղ մի {ամպեայ} եւ խաչ լուսոյ 'ի վերայ նորա"։ (Ագաթանգեղ. եր

լ եմ կարդացող ես, - սաղմոսիդ ծալին մեռնիմ: {Ամպել} ես ամպի նման, - շաքար ու ղանդի նման, Իմ նանն ինձ

կ տղայ, կարմիր աղջիկ, - թո՛ղ բռնենք իրար եախա: {Ամպել} ա ձուն չի գալիս, - մթնել ա տուն չի գալիս, Էս անտ

ր բարձրացել էր արեւը հորիզոնի վերայ, ոսկեզօծելով {ամպեղէն} կաթնագոյն սարերի գագաթները, դեռեւս նոր զարթնում

խ փոշու մէջ, տեղիք էք տալիս, որ աւելի տխրութեան {ամպեր} պատեն իմ սրտին: Դուք ցոյց էք տալիս ինձ, որ տարա

ետք է հուսալ, որ մռայլ օրը հավետ այդպես չի մնա, {ամպերը} կանցնեն, գարնանային հովը կփչի եւ արեւը կծագի՝ լ

եւում է իւր գահի վերայ լուսափայլ ամպերի քամակից: {Ամպերը} կամաց կամաց ցրուեցան, եւ տեսանում եմ դարձեալ Արա

, զբաղեցնելով ինձ, կարող էին ցրուել իմ տխրութեան {ամպերը}: Բայց այս եւս կայ, որ ես միայնակ չեմ վայելո

ղ փարատել այն ազգային տխրութեան խաւարատեսիլ թանձր {ամպերը}, որ շատ անգամ նստելով ծանրանում են սրտիս վերայ:

ջադիմութեան մասին: Այն թանձր եւ խաւարատեսիլ {ամպերը}, որ, դարերով ահա հաւաքուելով եւ լեռնանալով, պա

ով նորա փոթորիկներից խռովուած թանձր եւ մառախլապատ {ամպերը}, յետ է քարշում իւր ոգեւորիչ ճառագայթքը այդ աշխար

նում արդէն իսկ երեւում են յուսահատութեան անմխիթար {ամպերը}: Գործ կատարել, ուսուցանել, հեղինակութիւն կամ թ

տը: Ծովի ջուրը գոլորշիանալով բարձրանում է մինչեւ {ամպերը}, բայց երկար չէ մնում այնտեղ: Մի փոքր սառնութիւն

րն կը փայլի, Արծաթահերն չի երեւում, թուխպ {ամպերը} ծածկեցին, Արուսեկի նուազ լոյսն էլ իմ աչքիցը

հեզիկ մօտեցար Մասիսի դաշտերին, Բքածին {ամպերը} Տարագիր գնացին. Հին լեռը բացեց,

Բենկալի ծոցը, եւ ահա՛ արեւմտքում դիզուած սեւ սեւ {ամպերը} ծածկեցին արեւը մեր աչքից: Մեք ընկղմուեցանք մի խո

: Պ. Մարկոսը աշխատելով այս խաւար մտածութեան {ամպերը} ցրուել իւր բարեկամի գլխից, ասաց. " Ես, մտանելո

եւ պիտի փարատուէին այնուհետեւ այսպիսի մոլորութեան {ամպերը} պղտորուած հայկական հորիզոնից, աշխատում են ուսանե

գօտու գոյներով: Ահագին փայլակները մութ ու թանձր {ամպերի} մէջ փայլատակելու ժամանակ թւում էր, թէ պատառւում

ւ ահա Արամազդը երեւում է իւր գահի վերայ լուսափայլ {ամպերի} քամակից: Ամպերը կամաց կամաց ցրուեցան, եւ տեսանո

քամակից ` Դուրս է գալիս երկնից դշխոյն խաւար {ամպերի} տակից. Ղեկավարը ժիր իւր գործին ` շատ է տեսե

ր փոքր սկսան ցանուցիր լինել: Արեգակը դուրս գալով {ամպերի} տակից, լուսաւորեց երկնքի երեսը: Ծովի խաղաղել էր

ւետաբեր լոյսը շուտով ծածկուեցաւ մարդերի չարութեան {ամպերի} տակ - միայն նոցայ տխուր յիշատակներն են մնացել այժ

լինելը քո ծառաների հետ։ Մեր մեղքի պատճառով ամուլ {ամպերի} թող չնմանի դա՛, այլ առա՛տ անձրեւ թափելով՝ թող ջ

Իւր արտասուքով լցուած աչքերը, Եւ ահա լուսին {ամպերի} տակից Դուրս սողաց տեսնել նորա երեսը:

գողի նման դուրս նայեց մի վայրկեան թանձր եւ խաւար {ամպերի} տակից. նորա լուսով տեսանելի էր Շահումեանցի եւ Մա

ինչպէս սաստիկ մրրիկները մի րոպէի մէջ հալածում են {ամպերի} բազմութիւնը: - Ամենեւին ո՛չ, - պատասխանեց Թիւ

ւթեանը եւ անկրթութեանը, որ շատ ժամանակից է թանձր {ամպերի} նման պատելով Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, չէ թողու

ը զգալի է լինում մեզ որպէս կայծակ: Երկու զանազան {ամպերի} մէջ էլ գոյեանում են շատ անգամ այն վերը յիշուած եր

հաւատան, թէ այդ կրակները եւ լուսերը ոչ բարձր են {ամպերից} եւ ոչ առանց երկրի գործակցութեան [են] առաջանում:

դադարեցան, եւ տիրեց մի խորին լռութիւն: Սեւ սեւ {ամպերն} առ փոքր փոքր սկսան ցանուցիր լինել: Արեգակը դուրս

Աստղիկ էր ծագում... Թէեւ երկինքը պատած էին թանձր {ամպերով}: - Ծնանելու ժամանակ այդ բոլորը գրել էի ես նո

պանելու համար ստիպւում են՝ որքան կարող էին թանձր {ամպերով} պատել ժողովրդի տեսութիւնը, չզարթեցնել նորան այդ

ւին չունի հնար. Այն ընդարձակ բարձրութիւնից {ամպը} կաթ-կաթ ջուր ցողեց, Ծարաւին իւր ծարաւն անց

եւ յետոյ, արեգակի ջերմութիւնից շոգիանալով, դէպի {ամպը} բարձրացան: Ահա այս քաջագործութեան համար ընդո

զուի ձեւին, ոճին կամ տրամաբանութեան։ Եթէ ցերեկը {ամպը} եւ գիշերը կրակէ սիւնը, եթէ Եհովայի որոտները Սինա

գակ, Մին էլ կտրեց ճառագայթը, մտաւ յանկարծ {ամպի} տակ: Խոր գիշերը լռութիւնով ` ծածկեց կ

նով երկիւղից: Երթում եմ ես... բայց {ամպի} պէս մի պատկեր Հեռուիցը երեւեցաւ իմ աչքին.

պարզ էր, արեւմտքումը չէր երեւում բոլորովին ոչ մի {ամպի} հետք: Առաւօտ ու կապուտակ արշալուսից յետոյ սկսում

ար, էլեկտրականութեան մասին: Երկրագունդի եւ {ամպի} մէջ առաջանում են էլեկտրական լարողութիւնք, որ առա

ւմ են էլեկտրական լարողութիւնք, որ առանձնանում են {ամպի} եւ երկրագունդի մէջ եղած օդով, որովհետեւ օդը վատ

վատ առաջնորդ է էլեկտրականութեան: Երկրագունդի եւ {ամպի} մէջ առաջացած էլեկտրականութիւնքը զանազան են, նոցա

օրէնքով նոքա քաւում են, որ միանան իրար հետ: Եթէ {ամպի} էլեկտրականութիւնը յանկարծապէս միանայ երկրագունդի

երջինը մեզ պէտք չէ. մեզ հարկաւոր է միաւորութիւնը {ամպի} եւ երկրագունգի էլեկտրականութեանը, բայց ոչ մի կոր

րպարանքով: Երբ, ինչպէս ասացինք, երկրագունգի եւ {ամպի} մէջ առաջացել են այն այլասեռ էլեկտրականութիւնքը եւ

եկտրական լուսով. շատ անգամ ագռաւները թռչելով այն {ամպի} մօտից, որի էլեկտրականութիւնը մեղմաբար միանում էր

ացող ես, - սաղմոսիդ ծալին մեռնիմ: Ամպել ես {ամպի} նման, - շաքար ու ղանդի նման, Իմ նանն ինձ ո՞նց ա

աստղերուն կը հրամայեմ, որ քեզ խաւար չպատէ. {Ամպին} կ՚ասեմ ` իսկի բնաւ կայծակներով, որոտով Հիւր

ալ ի դարուց ժամանակաց, մինչդեռ հարքն առաջինք ընդ {ամպովն} ՚ի Սինա ընդունէին զկոփածոյսն: Եւ զիա՞րդ իշխէ աբե

րտս երկնից ՚ի տարած, Կարկտաբեր թող թխպագին յաւէժ {ամպովք} ծածկեսցի, Մինչ անաղօտ ուսման փայլէ առաւօտեան ար

ծարաւն անցուց, հովտի մէջ գետը վազեց, Նոյն {ամպումը} փայլակ ու բոց ջրերի մէջ փայլեցան: Կատաղած

էակն այն ընդունակ, Որ ժողովել կարենար Քո շանթն, {ամպրոպ} ու փայլակ"։ " Ի՞նչ ես փչում, սերովբէ, Եւ զուր

ամու արշաւեն ի բարձունս ի չորից կողմանաց սեւաթոյր {ամպք}, զօրէն զօրաց հապճեպ ժողովելոց. եւ սկսանի տեղալ

ջանեան, հանդերձ արդեամբքն գումարելովք ընդ այսքան {ամս}, գտանին ի կառավարութեան ընդհանրական Ադմինիստրա

տուածագիտութեան: Եթէ գոյր երկիրս յառաջ քան զ7368 {ամս}, աստուածաբանութեան է պաշտօն ժխտել, թողլով բնակա

ւմ այսպէս է ասած. " Եւ երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի անդ {ամս} երկուս, զձմեռն 'ի քարայրի առ առն միում հռչակելոյ

ս գիրք յեօթանասուն ամաց հետէ տպագրեալ է, զայսքան {ամս} ընթերցան եւ քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, ա՞յժ

ամ կաթողիկոս Լիբանանու վասն դատի միոյ ժամու զերիս {ամս} պարաւանդեցաւ այդր, եւ հուսկ զկնի առանց կոչման ել

ազարյանցի հրատարակությամբ լույս տեսնող հայ գրական {ամսագիր} " Հյուսիսափայլ "-ի համար զբաղվել թարգմանություննե

առավարության կողմից հաստատված ծրագրի վրա.. {Ամսագիրը} կազմված է լինելու հետեւյալ բաժիններից. 1.

որ աշխատանքի բնագավառի յուրաքանչյուր գործի: {Ամսագիրը} լույս կտեսնի ամեն ամիս, առանձին գրքերով, 8-10 ո

Դա " Հյուսիսափայլ " անունով, նոր հայկական լեզվով {ամսագիրն} է, որը Լազարյան ճեմարանի պարսկա-արաբական գրականո

աթոլոգիական վիճակն ինձ զարմացնում է. ասենք մյուս {ամսագրերը} ձախողվեցին գերազանցապես գրպանի թոքախտի պատճառով,

խտի պատճառով, բայց չէ՞ որ Գ. Այվազովսկու հիշյալ {ամսագրերի} հրատարակությունն այդ կատեգորիային ոչ մի կերպ չի հ

ներին, ուսումնական զանազան hաստատություններին եւ {ամսագրերի} ամբողջ բանակին: Ինձ այնքան անհրաժեշտ չէ տեսնել,

վորների թիվը. հավանորեն, այդ մասին որեւէ բան կա {ամսագրերում}, կամ թե ֆինանսների կամ ներքին գործերի մինիստրութ

Թարգմանութիւն ՀԱՅԵՐԵՆ ԼԵԶՎՈՎ ՆՈՐ {ԱՄՍԱԳՐԻ} ՄԱՍԻՆ (Նամակ խմբագրին) Ողորմած պարոն, Ա

գեղեցիկ միտք է հղացել իրագործել իր համոզմունքները {ամսագրի} միջոցով: Թույլ տվեք ինձ, ողորմած պարոն,

րով բնութագրել պրոֆեսոր Նազարյանցի՝ նոր հայկական {ամսագրի} ղեկավար ոգին: Ռուսերեն թարգմանությամբ ես ձեզ կհա

ավիրելով համագործակցել իր գրական ձեռնարկությանը, {ամսագրի} նպատակը նշում է հետեւյալ կերպ. նա մտադիր է Ռուսա

համառոտակի ծանոթացնել ձեզ նախատեսվող նոր հայկական {ամսագրի} բովանդակությանը, հիմնվելով կառավարության կողմից

միջոցին հիշյալ քաղաքում: Եթե մինչեւ նշանակյալ {ամսաթիվը} բոլոր տոմսակները չլինին բաժանված, այդպիսի դիպված

ի շինովի անուն, ըստ որում, նամակի մէջ չէր գրում {ամսաթիւը} կամ քաղաքի տեղը: Նամակի պահարանի վերայ երեւում է

նը, որ կ՚երթայ 29-ին: 29-ին նամակ ստացայ առանց {ամսաթուի}: Սիգար հարիւր հատ, ընտիր ծաղիկ, Ուպմանից: Մայ

ին փայլողություն " (Ceвepнoe cияниe) եւ ամենայն {ամսական} տետրակի վերա պիտո է տպվի որպես անունը, նույնպես

նեմ ի գործն: Յայսմանէ ակն յայտնի երեւի, թէ {ամսական} 10 ռուփի միայն յաւելեալ է յարդիւնսն, համարեա՛ ի

մն, Բէգզադէի մօր յղութեան ժամանակ նորա հայրը ութ {ամսական} յղի թողնում է իւր կինը եւ գնում է օտար աշխարհ՝ խ

եղած Նախախնամութեան կամքը, եւ ես այս րոպէիս երեք {ամսական} լռութենից յետոյ հարկադրուած եմ, փոխանակ զուարճալ

, խաղնի եւ ՚ի ներքոյ յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի {ամսական} խարճն վեր առցեն եւ մնացեալ մապլաղին Կումպանու ման

ասցէ ՚ի տանն մի եւ նոյն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ {ամսական} խարճովն, բայց չունիցի կարողութիւն վաճառել, գրաւ

ամաթի, խազնի եւ վերն յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի {ամսական} խարճն եւ կամ այլն վեր առցեն, ապա մնացեալ մապլաղն

անոս Մօհանայ բաբուն եւ իմ սարքար Պալիչերեն Դէյն, {ամսական} վարձիւք պահեսցէ յիշեալ իմ տեղակալ օրդենին ի սպասո

, ես աղքատ տղայ եմ... - Այդ բոլորը լաւ, բայց {ամսական} հինգ մանէթի անուն տուեցիր, այդ ի՛նչ հինգ մանէթ է

նէթի անուն տուեցիր, այդ ի՛նչ հինգ մանէթ է: - Իմ {ամսական} ծառայութեան վարձը: - Քեզ ո՛վ է կարգել հինգ մ

նացած լինէի, ինչպէս մտածում էի, այժմ երեխայս մի {ամսական} կը լինէր: - Ովի՞ աղջիկը առեց, -հարցրեց սա:

իր է յօրագրէ անտի, յորում ոչ զվերջին տեղին ունին {ամսական} առեղծուածք Մխիթարեանց, հանելուկ վերտառութեամբ պա

ից եւ մտից շինուածոցն ի վերոյ յիշելոց, տեսանէ զի {ամսականն} արդիւնք, ի նոցանէ, հասանէ ց215 ռուփիս: Ընդ այ

բամբասողի եւ հրատարակողի այն օրագրին, որ քանի մի {ամսամէջ} մի անգամ, " Ստախօսից ստախօս " անունով դուրս է գա

նամակագրությունը: Հույս ունիմ, որ օրագրի առաջին {ամսատետրակը} ստացաք, այժմ երկրորդը ճանապարհ կընկնի դեպի Ձեզ ա

սխալը, հրաւիրում է ինձ կարդալ " Հիւսիսափայլի " 4 {ամսատետրակի} 338 երեսը, ուր, նորա ասելով, Պ. Կոմս Էմմանուէ

պարտականութիւն կը համարենք մեզ Հիւսիսափայլի գալոց {ամսատետրակներից} մինի մէջ խօսել այս պատուական աշխատութեան երկրորդ

րը, որ հրատարակուեցան " Հիւսիսափայլի " հինգերորդ {ամսատետրակում}. 1) Ցոյց տալ Հայոց ազգի գիտութեան եւ յառաջա

համար 1։ Տե՛ս "Հիւսիսափայլի" Հինգերորդ {ամսատետրակում}, երես 399-416։) Ճշմարիտ է, որ Մովսէս մա

վ յանուն նոյն հոգեւոր կառավարութիւն ի 3-էն յաջորդ {ամսեան} ապրիլի ետու զպատասխանի, այլ յօրէ յայմանէ մինչեւ

ի վեհափառութենէդ կոնդակ օրհնութեան երեքտասներորդէ {ամսեանն} Մարտի համարաւ 132, զոր ընթերցեալ բազում մխիթարու

կան գրութեան Ձերոյ, տուելոյ ինձ յերեքտասաներորդէ {ամսեանն} օգոստոսի ներկայ ամի, որ համաձայն կոնդակի նորին վ

ահանայն Շմաւոնեան, ի Մադրասայ, յիններորդէ աւուր {ամսեանն} Հոկտեմբերի 1819 ամի: Երկրորդ՝ պ. Պօղոսն Որ

անան, ի Կալկաթայէ, գրութեամբ իւրով յերեսներորդէ {ամսեանն} Նոյեմբերի 1828 ամի, առ սրբազան արքեպիսկոպոսն Ներ

ջեւանայ ի կտակի իւրում, արարելոյ յ30-երորդ աւուր {ամսեանն} Մայիսի 1794 ամի, գրէ, եթէ ունի զայլ եւս զերկու

, հանգուցեալ Էլիազի Մինասեան, ի 27-երորդէ աւուր {ամսեանն} Նոյեմբերի 1818 ամ ի, ի Կալկաթայէ, առ սրբազնակատ

դ կտակն է Յակոբու Եղիայեան, ստորագրեալ 19-երորդէ {ամսեանն} Մայիսի 1799 ամի, ի Բատավիա, ի կղզին Եավա, որ պ

օրէնսգէտ պ. Պալի, ի վերջէ՝ 14/26 երրորդէ աւուր {ամսեանն} Յունիսի ընկալայ զպատասխանի, եթէ չկարէ ինքն այլ ա

, զոր գումարեցի 'ի հնգետասաներորդ աւուր նախընթաց {ամսեանն} յուլիսի, ազգն մեր միաբան հաւանութեամբ եւ թախանձա

սինքն 16-ին, ստացա նամակդ, որի վրա նշանակված էր {ամսի} 17-ը, մինչդեռ, բովանդակությունից պարզ էր, որ ա

մակից երեւում է, որ Կարպ Մակարովիչը կմեկնի սույն {ամսի} 5-ին, ուրեմն, 16 -17-ից առաջ չի լինի այստեղ:

ր շանթերը, որ Կիկլոպները պատրաստել էին մի ամբողջ {ամսի} համար, հասայ այն չարագործ Բրամինապետին, մինչ նա

ի ցուցակը մի երկայն թղթի վերայ. այս միայն վերջին {ամսի} ցուցակն էր, այն գործերի, որ պատահել էին բովանդա

ցուցակը, այս որքա՞ն սիրոյ նամակներ են գրուած մի {ամսի} մէջ.... ասա խնդրեմ, միթէ՞ այս կարճ ժամանակու

որ յարգելի էր հասարակութեան աչքում, ասէ թէ այսօր {ամսի} քառասուն եւ հինգն է, նա պիտոյ է համաձայնի․ ո՛վ չ

եւ հինգն է, նա պիտոյ է համաձայնի․ ո՛վ չգիտէ, որ {ամսի} քառասուն եւ հինգը չէ կարող լինել, բայց մէջտեղում

զելօի խորհրդին հետեւելով, 1764 թուականի նոյեմբեր {ամսի} մէջ ստորագրեց Յիսուսեանները Ֆրանսիայից աքսորելու

մաբուծութեանը առնելու լինինք, որ գրեթէ լոկ մայիս {ամսի} գործ է, եթէ չասենք էլ, որ երիտասարդքը մայիսին գ

տան: ՏԵՍԻԼ Աշնան վերջերում, նոյեմբեր {ամսին}, Ցրտիցն ստիպուած իմ տանս միջին, Հիւան

ոտ, կարելի է երեկոյան ժամը 10-ին քեզանից կստանամ {ամսիս} 27-ի նամակիս պատասխանն էլ, այն ժամանակ, հարկ եղ

րն ստացել եմ գրքերն ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա {ամսիս} 4-ին եւ 6-ին գրած նամակներդ: Ցավում եմ, որ տեսա

15 դեկտ. - 3 հունվար. 1865 Ք. Տ.... {Ամսիս} 7-ին մտա Կամիշին առավել մեռած քան թե կենդանի. ճա

կել զանազան մարդերի, որ խնդրած չէին, եւ մի քանի {ամսից} յետոյ հրապարակով, դոյն այդ լրագրի միջնորդութեամբ

, պարտաւորւում եմ պոչովս եւ երդւում եմ, որ երեք {ամսից} այնպիսի խառնակութիւն կը ձգեմ դժոխքի նզովեալների մ

ւ, վա՞տ օր տեսաւ. թէեւ Աստծու կամքն էր, որ վեց {ամսից} յետոյ չգիտեմ ինչ տեղից բարակացաւ ստանալով ութ ամս

սից յետոյ չգիտեմ ինչ տեղից բարակացաւ ստանալով ութ {ամսից} մեռաւ. եթէ նա կենդանի լինէր, ինքը քեզ կը վկայէր

սկսի հանգստութենով վարել իւր թագաւորութիւնը։ Մի {ամսից} յետոյ յայտնագործած ապստամբական դաշնադրութիւնը ցոյ

րեհաճութիւնը եւ համոզում էին նորան խոստանալ երկու {ամսից} յետոյ թոյլ տալ Յիսուսեաններին Փարիզ մտանել։ Բայց

ր էք կրում ձեր յղացածը, քան թէ կանայք. նոքա ինն {ամսից} արդէն ծնանում են"։ " Իմ բարեկա՛մ, - պատասխանեց

զարհուրելի կասկածը։ Թագաւորի մեռանելուց երեք {ամսից} յետոյ Յիսուսեանք ընդդէմ Պարլամենտին հրաման ստացան

ուսուցիչները կտակ ունին Նոյ նաւապետից: Մէկ {ամսից} յետոյ, պատուելի վարժապետս այբբենարանը տուեց կարդ

հաստատել զիս ի հոգեւոր կոչման: 5 Յետ իբր ութն {ամսոյ} նորին բարձր սրբազնութիւն կոչեալ զիս առ իւր, յայտ

րբ աթոռն Էջմիածին, ՚ի վաղիւ անդր, այն է յ7 նոյն {ամսոյ} ուրոյն յայտարարութեամբ մատուցի զբովանդակ գործն վա

լիակատար երեսփոխանութեան յերրորդէ թուականէ այսր {ամսոյ} յաղագս գործոյն ՚ի վերոյ յիշելոյ, յորում ամենայն

ամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորք մայիս {ամսոյ} յերեսնոջն, ես՝ յիշեալ Մասէհս յառողջ ժամանակի իմ

տարմաբար հոգացողութեամբ յամենայն տարւոջ դեկտեմբեր {ամսոյ} իմ ստատի նոյն տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջամ եղած

ի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորս ի Մայիս {ամսոյ} յերեսնոջն ՚ի Կալկաթայ: Մասէհ Բաբաջան կամ Մ

աւ յաւիտենիւ ամէն: Եղեւ յամի Տեառն 1795, Ապրիլի {ամսոյ} մինն ի Կալկաթա: Մասէհ Բաբաջան կամ Մարտիրոս

ս յաւիտենական ամէն: Գրեցաւ ի Բարթվիայ յայսմ ադամ {ամսոյ} 20, որ է Մայիսի 9, թիւն փրկչին 1799-ում:

եղինակացն, յորոց սակի համարի եւ 1 թերթն յունուար {ամսոյ} 1853 թուականի, յորում անամօթաբար պարտական կացուց

աղուց լսած լինէիր: Անցեալ 1860 թուականի յունուար {ամսոյ} 23-ին պատահելով Սատանի հայ Շումէ գիւղի մէջ, տեսա

ջին խնդրոյ իմոյ առ գա հետեւեցելոյ ի 8-էն նախընթաց {ամսոյն} մարտի: Միքայէլ դպիր Նալբանտեանց յ13 ապրիլի

անց Խոնարհադեմ յայտարարութիւն Ի 13 նախընթաց {ամսոյն} օգոստոսի արգոյ պատգամաւորք հաստատեալք միակամ ընտր

. Գրութիւն գլխաւոր Ադմինիստրադորին Հագ ՚ի 14/26 է {ամսոյն} յունիսի համարաւ 977, որով ծանուցանէ, թէ զամենայ

անաց, քանզի սրբազան հայրն յերեկի աւուր, որ էր 8 {ամսոյս}, ընկալաւ ի նոցին գերազանցութեանց զնամակ, որով ծ

որիայն թեմիս հրովարտակաւ իւրով յանուն իմ, ի 9-էն {ամսոյս} համարաւ [բաց] առաքելով ընդ այնմ եւ զճանապարտական

ն տեղեկութեան ՚ի կողմանէ Սինոդին։ Ի վերջէ 18 {ամսոյս} հոկտեմ[բերի] Սինօդն հրովարտակ գրէ առ իս համարաւ [

զ, ուր զտեղի կալեալ զաւուրս իբրեւ զչորս ՚ի 10/22 {ամսոյս} յուղի անկայ անտի եւ յերեկն, որ 11/23-երորդ օր էր

յուղի անկայ անտի եւ յերեկն, որ 11/23-երորդ օր էր {ամսոյս}, մուտ արարի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ:

: Զտեղի կալեալ անդէն զաւուրս իբր զչորս ի 10/22 {ամսոյս} ելի անտի եւ դէմ եդեալ, յերեկն, որ էր 11/23, մտ

ւթեան թղթոյն, որ գուցէ թէ կատարեսցի մինչեւ ցվերջ {ամսոյս}, ըստ հին տոմարի, թէեւ հարկ ի վերայ իմ կայր անդէ

զիս գալ առ ինքն յետ երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 {ամսոյս} գնացի առ նա եւ նորա առեալ զպատրաստի թարգմանութիւն

3. Գրութիւն օրէնսգ[էտ]ին Բայլ ի 15/27 թուականէ {ամսոյս}, որով առաքէ զբնագիր պատասխանի գլխաւոր Ադմինիստրա

անշուշտ եւ պարծանքով կը յիշէր այն սուրբերի եւ մի {ամսուայ} երախտիքը, մանաւանդ մենք տեսնում ենք, թէ ի՜նչ որ

ր գիտնական բարեկամը, պատմած է, թէ ամենայն Մայիս {ամսում} վարսավիրայ Յովհաննէսի խանութի քամակում գտանուած ա

նկանայիր իմանալ, որեւիցէ անսովոր բան: Այս երկու {ամսումը}, պատահելով մի քանի վաճառահանդէսների մէջ, տեսայ

Այսպիսի հանգամանքներով, 1851 թուականին Օգոստոս {ամսումը}, քսան տարեկան հասակում մտաւ հանգուցեալը Մոսկուայ

ուսման ամբողջ ընթացքը անցեալ 1857 թուականի Մայիս {ամսումը} ։ Նորա ազգասէր եւ միշտ վառ հոգին, թէեւ շատ պա

լքիմիային զանազան նիւթեր գներով: Այս վերջին երեք {ամսումը} զանազան ժամանակ ինձանից է ստանում հարկաւոր արծաթը

լ Պապական թագաւորների հետ 1584 թուականի դեկտեմբեր {ամսումը} (ligue dèfensive et offensive)։ Այս դաշնադրութ

ւ վեց սամ արասցեն, ութ սամն նոյն յառաջակայ ջանէր {ամսումն} առաքեսցեն ի Նորն Նախիջեւան բարեկարգութեանց կառավա

ւթեանց կառավարչաց ձեռն, եւ երկու սամն նոյն ջաներ {ամսումն} բաժանեսցեն Հայաստանիցն եկեալ ղարիպական բիռուզիգար

րեթ արեք, որ շուտով ճանապարհ մանիք եւ մինչեւ այս {ամսույս} 25-ին հոս գա, հասնի կամ, եթե հոսեն ելած ըլլանք

ԲԱ՛ՅՐ ԻՄ. ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Երեկի, որ էր {ամսույս} 9, շնորհավոր բակլա խորան տեյի, ստացա քո մեղադրո

տեյի, ստացա քո մեղադրության նամակը եւ այսօր, որ {ամսույս} 10 է, ահա առաջին պոչտով գրում եմ քո ամեն մի խոսք

Ավետիքը եւ Մարտին Մակարիչը, որ տեսա առաջին անգամ {ամսույս} 8ին երեկոյան ժամանակ: Այժմ միշտ տեսանում ենք, ե

մանակ: Այժմ միշտ տեսանում ենք, եւ երեկի, որ էր {ամսույս} 10, կիրակի օրը ժամից հետո խնդրել էի ինձ մոտ ճաշ

աստանի հայերի համար: Այս խորհրդով պ. Նազարյանցն {ամսույս} տասնիննից խնդիր գրեց ազգային լուսավորության նախար

առ, ինչ որ ունեի ասելու՝ ստրախավոյ գիրով գրիլիմ {ամսույս} 8-ին: Սրբազանն ողջ է եւ առողջ, եւ քո ասած բա

Կամենշիքյանից 650 մանեթ, ստացա: Պ. Նազարյանցը {ամսույս} 4-ին ստացավ նշանակված գումարը եւ շատ շնորհակալ լի

տետ[րը] ստացած կլինիք, 2 էգուց փոշտ կընկնի, 3-ը {ամսույս} 20-ին փոշտ կընկնի. ապրիլի 15-ին կստանաք չորրորդը

կնածութեամբ սրբոյ աջոյն համբույր շատ Ի 6-ն {ամսույս} շնորհս գտի ստանալ զարձակեալն ՚ի վեհափառութենէդ կո

ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ձեր ապահովյալ նամակը {ամսույս} 19-ից, հասանելով ինձ 27-ին, հայտնի արեց Ձեր խոր

ն օրն էլ վերադարձրի պ. պարետին, ենթադրելով, որ {ամսույս} 15-ին իմ գրած նամակի հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ

տեղափոխվում է դեպի Սարատով. ուստի ինձ հարկ եղավ {ամսույս} 15-ից վաղօրոք խնդիր գրել առ գավառապետն, որ հրամա

ր հունվարի 11-ից գրած նամակդ ստացա երեկ, այսինքն {ամսույս} 7-ին. պատճառը չգիտեմ։ Նամակիս հետ վերադարձուցի

ր ինձ քո ճանապարհորդութեան տխուր պատճառը, ստացայ {ամսուս} 14-ին, եւ ահա գրում եմ պատասխանը՝ առանց գիտելու

: Սիգար դեռ ունեմ եւ կբավականացնի մինչեւ հետեւյալ {ամսվա} սկիզբը, իսկ հետո՝ ինչ որ աստված տա: Շնորհակալո

ա-գիւղ։ Խորենացի քերթողահայր, Պատմ. Հայոց, {Ամստերդամ}, 1695-ին, հրատ. Վանանդեցի Թովմա եպիսկոպոսի։

տեալ զՄատթէոս Ծարեցի առաքէ ի Վենետիկ, ի Հռովմ եւ {Ամստերդամ}, որ ի վերջնումս գտեալ զայր արհեստագէտ, փորագրել

չ անգամ նուաղումն սրտի մնաց ի վերայ իմ, զոր զկնի {ամսօրեայ} ժամանակի յետ ծախելոյ զբազում ինչս բժշկաց եւ դեղոր

նորոշ եւ արձակեցաւ ժողովն եւ ես կացի մնացի յԱթոռն {ամսօրեայ} իբր ժամանակաւ սպասելով որ եւ իցէ պաշտօնական տեղեկ

Երկար եւ անդադար ճանապարհորդութիւնքը Եւրոպայում, {ամսօրեայ} ժամանակով դեգերուիլը հանքային ջրերում, տկարութեա

սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելական եկեղեցի։ {Ամսօրեայ} իբր ժամանակօք յառաջ քան զայս, նախարարն ներքին գո

րվի բնական, աստվածահաճո եղանակով սնվել, աճել ու {ամրանալ}, այսինքն՝ հոգեկան կերտվածքի աճման համար գիտությ

ովոր են միան լարել իւրեանց հոգու կարողութիւնքը եւ {ամրանալով} եւս առաւել, գրաւել յաղթութեան արմաւենին։ Մխիթար

տեսանում ենք ստէպ արիւնահեղ պատերազմներ, որոնցով {ամրանում} է ազգի մատաղահաս զօրութիւնքը, իսկ այստեղ՝ մի զա

նեն ի կորուստ հոգւոց եւ ի գայթակղութիւն որոց չիցէ {ամրապնդեալ} ՚ի վէմն քրիստոնէութեան։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրի

, պատարուիլը եւ այլն։ Բայց մի տեղ էլ գործ է դրել {ամրապնդիլ}, փոխանակ ասելու ամրապնդվիլ, յայտնի է, թէ դարձե

րգործականի եչը ինի անելով կրաւորականացնել, ինչպէս {ամրապնդիլը}, իսկ այս օրինակում կրաւորականացուցել է միայն ու (

մի տեղ էլ գործ է դրել ամրապնդիլ, փոխանակ ասելու {ամրապնդվիլ}, յայտնի է, թէ դարձեալ հին լեզուի ազդեցութեամբ։

Ես ուխտաւոր եմ թողուլ բոլորի մեղքը, եւ այդ ուխտը {ամրացած} է մի սարսափելի կնիքով՝ Քրիստոսի անպարտ արիւնով,

ի կամ ճաշակի վրայ ոչ, այլ էական հիմքերի վրայ էին {ամրացած}. միեւնոյն ժամանակ խոստովանելով լեզուի անկատարութ

նի վրայ, եթէ փոխանակ երկիւղի, որ ամէնի սրտի մէջ {ամրացած} դադար չէր տալիս նցայ, տիրապետէ խաղաղութիւնը հիմն

ը... Բայց ինչպէս եւ իցէ պատահում է, որ երկարը {ամրացած} մնամ են գոգնոցի վերայ, որ նա չէ նկատում մութ տեղ

ն նոր կոչումն։ Նորա երեւակայութիւնը, որ դեռ չէր {ամրացած} սաստիկ հարինքից յետոյ, պատրաստ էր ընդունել ամենա

աղթող է ճշմարտութիւնը ընդդէմ ստութեան դրօշակի տակ {ամրացած} սպասաւորների, խնայելով նախախնամութիւնը, պ. Շահ

հանդիպեցաւ ամենեւին առանցքի կենդրոնին, ուստի եւ {ամրացաւ}, հանդիսաւորութեամբ հանեց թղթակրից իւր գրածը, բռ

տեսութեանը. ժողովրդի պատմական կեանքը դեռեւս չէր {ամրացել}, Տէրութիւնքը դեռ չէին կարող կուլ տալ մասնաւոր իշ

արհ գնալ: Անիվների օղակները թուլացել են, պետք է {ամրացնել}, եւ թերեւս ուրիշ վնասվածքներ էլ կան: Այս նամակն

որագրեցինք եւ ՄԵՐ Տէրութենական կնքովը հրամայեցինք {ամրացնել}: Տուած է ՄԵՐ Սանկտպետերբուրգ Մայրաքաղաքում, Քրի

հած պարգեւաթուղթը սեպհական ձեռքով ստորագրեցինք եւ {ամրացնել} նորան Թագաւորական կնքով հրամայեցինք: Տրուած է Սա

տուանդան, որի վերայ աներկիւղ կարելի էր սանդուղքը {ամրացնել}, այն ժամանակ կարելի էր եւ աւելի վեր բարձրանալ։

ւ տեղ ունենալու, կամենում ենք օդի վերայ սանդուղք {ամրացնել} եւ նորա վերայով բարձրանալ։ Այդպիսի բաներ երազում

ւ ցան ճապաղ ընկած ձեւերը կարելի սկզբունքների վրայ {ամրացնել}, որպէսզի նոցա միջնորդութեամբ կարելի լինի մի համա

մասնակից էին ձեր գործին, եւ դուք աշխատում էիք՝ {ամրացնելով} ձեր ոտքերը նոցա ձիւթապատ ուսերի վերայ: Իսկ մ

իւր ննջարանը եւ շուտով փակեց քամակից իւր դուռը, {ամրացնելով} նորան փոքրիկ երկաթի կարթով, որ կախած էր դուռի վե

լ է քո ասածդ, նորա համար, որ պ. Շահբէգը իւրեան {ամրացնելով} այն դրօշակի տակ, որի վերայ գրած է ոսկեայ տառերո

ին կապերը միմեանց հետ աննշմարելի կերպով պնդելով, {ամրացնելով}, օրէ օր այդ բարբառքը միմեանցից բաժանող պատի այս

աղ․ եւ մի փոքր նախաճաշիկ: Նա ասում էր, որ այդ կ' {ամրացնէ} պ. Շաքարեանցի թուլացած զօրութիւնքը: Արդարեւ մի

եանց կեանքի խորհրդի վերայ, երկար ժամանակ պիտոյ է {ամրացնէին} իւրեանց նիւթեղէն ոտքերը, որ այնուհետեւ կարողանայ

եւ զանազան բժշկական հնարներ գործ դնելով, բաւական {ամրացուց} իւր առողջութիւնը այնքան, որ կարողացաւ աւարտել իւ

(բնագրի վերայ ստորագրած է) " Ասմմոդէյ " ( {ամրացուցել} է հանդէպը նշանագրելով) " Արտաւազդ " Երբ այս

անզգալի կերպով թռչող անցնող երեւոյթներ է բռնել եւ {ամրացրել} թղթի վրայ, եւ այն, պարզ, բնական եւ անզարդ խօսք

Եւ ընդ ծառովն կենաց Ի սերովբէից {ամրափակ} Նստէր Ադամ, եւ դիմաց Տեսիլ էր տխրադիտ

լ, առանց գրաւել եւ առանց գին դնել մնասցէ. քանզի {ամրափակեմ} կտակաւս իմով եւ բառնամ զկարողութիւն ներքոյ յիշեալ

ի եւ Հասսելտի միջոցում (Հոլլանդիոյ մէջ, առաջինն {ամրոց} է, այժմ գրեթէ աւերակ, իսկ երկրորդը քաղաք) գտնո

ւ զաւերակս տաճարաց, վանօրէից, քաղաքաց, շինից, {ամրոցաց}, կամրջաց, բրգանց, աշտարակաց եւ նմանեաց"։

ն ուղարկուեցաւ նոյն թշնամիների ձեռքով իւր հայրենի {ամրոցը} ։ Իգնատիոսի վէրքերը բժշկելու համար գանչուած բժիշկ

գերի կը վարեն դէպի Մասեաց յաղթանդամ ուրուականների {ամրոցը}: Զօրօրինակ ինչպէս պատահել էր պ. Շահբէգին, որ ա

նութեան դրօշակը ջարդ ու փշուր եղած չարագործութեան {ամրոցի} վերայ: Պարո՛ն Իսահակեանց, խնդրում ենք անհանգիստ

ւ զօրքի բնակատեղին որոշուած են՝ թողնելով դորանից {ամրոցի} համար, որպէս արօտի դաշտ, երեք հազար դեսեատին հո

ակութենների համար այնտեղ պակաս էր հողը եւ Ազովեան {ամրոցի} սահմանումը, որ ձեր շէնքերի հանդէպ կային ձկնորսու

թուականին Սպանիայի Գվիպուսկօյա գաւառում, Լօյոլա {ամրոցի} մէջ։ Նորա ծնողքը թէպէտեւ երեւելի մարդիկ էին, բա

ին խելք, եւ փակեց նորան Պուատուի Շատինիէ անունով {ամրոցի} մէջ, ուր հետեւեալ տարումը եւ մեռաւ այս թագաւորի

դպրոցին եւ տպարանին Նոր Նախիջեւանայ, որ առ երի {ամրոցին} Ազովու, մերձ իբր զութսուն հազար հունս, կարգելով

առանձնացած հողաբաժինը Սուրբ Դիմիտրիյ Րօստովսկիու {ամրոցին}, ինչպէս դորա սահմանքը դէպի Դօնու զօրքի բնակատեղի

մ էին Բօրդօի մէջ մորթել Մարշալ Մատինեօնը եւ տիրել {ամրոցին} ։ Մատինեօնը ազատուեցաւ, բայց Յիսուսեանք աքսորուե

րը թռան դէպի Սիբիր, շատերը մաշւում են բանտերի եւ {ամրոցների} մէջ: Այս տողերը գրելու միջոցին հասած պաշտօնական

ւմտեան նոր ազգերին, տեսնելով իրենց հին ասպետական {ամրոցների} մնացորդքը, ատամնաւոր պարիսպները եւ գոթական տաճար

րող քաղցր յիշատակ ունենալ նոցայ մասին նայելով մեր {ամրոցների}, քաղաքների եւ տաճարների աւերակներին: Գիտեն

: Ինքը ինչ բաների վերայ էր մտածում, ի՛նչ օդեղէն {ամրոցնէր} էր շինում, տիրացուն, որ եւ քառասունի չափ աշակեր

իւրաքանչիւր րոպէի մէջ խեղճ Մանուշակը ի՞նչ օդեղէն {ամրոցնէր} էր շինում. երեւակայում էր իւրեան հարսնացած Շահու

, քան թէ կատարեալը: Այս օրէնքը չունի ոչինչ {ամրութիւն}, չունի հետեւականութիւն: Այս օրէնքով, մի մարդ,

բնութեան արտափայլութիւն լինելով բիւրապատիկ աւելի {ամրութիւն} եւ հաստատութիւն ունին, քան թէ ամբողջ շինծու համա

նական փիլիսոփայութիւնից դուրս գայ, կորցնում է իր {ամրութիւնը} եւ դառնում է ազնիւ եւ բարակ զէվզէկութիւն: Այ

նովին վերանորոգի կառքը եւ տա նրան նախկին տեսքն ու {ամրությունը}: Իմ առողջությունը վատ չէ. այսօր չնայած արեւ է,

հիւանդներին պանդոկից հանելով դուրս է ձգում, մե՛ծ {ամփութութեամբ} ։ Քրիստոս Փրկիչը բարձր ձայնով ամեն օր մեղաւորներ

տեղիս ցուցանէ ճապաղ ոճ խօսից եւ ամենեւին հակառակ {ամփոփախօս} Մովսիսի Խորենացւոյ: Եղիշէ եպիսկոպոս Ամատունեա

դ բոլորի թելերը իր մտքի մէջ որպէս մի կենտրոնի մէջ {ամփոփել}, նորան միօրինակ անօգուտ են պատրաստ համակարգութիւ

ի գլխում, չէ մտածել երբեք իւր ուժը եւ զօրութիւնը {ամփոփել} իւր բարոյական կենտրոնում, չէ մտածել աճեցնել իւր

հրահանգին, շահեալ 'ի նմանէն հանգոյն մեծի գանձու {ամփոփելոյ} հաշուէի զպարարումն զայն։ Յորոյ վերոյ տեսեալ պարե

առ որ պարտն էր, այլ ամենայն ինչ 'ի գլխաւոր նոցին {ամփոփեսցի} եւ այլն։ Ի վախճանի բանիս յայտնի իմն է ամենեց

ած: Ահա՛ պայծառ երկնից դժխոյն իւր շառաւիղքն {ամփոփեց}, Չերեւեցաւ աւել աչքիս՝ յետքից կարմիր գոյն

տալու համար գործարանի մասին, ես երեք շրջանի մէջ {ամփոփեցի} նորա անցքը: Առաջին համարելով գործարանի հիմնադրու

Առաջին իւր լոյս, կարծես թէ այստեղ Պիտի {ամփոփէ} ոսկեայ ճաճանչով։ Իսկ լուսնի պայծառ լո

րում՝ ցան ու ցիր բոլոր գրքի մէջ տարածուած մտքերը {ամփոփուած} են այնտեղ, վասնորոյ աւելորդ չեմ համարում ներս բե

է քեզ Գիւղական խեղճ քահանայն Թէ այնտեղ {ամփոփուած} է Մեր քաջ Վահան Ամատունեան։ Որ ա

ցական բաներ լինելով, այլեւ խղճմտանքի սահմանի մէջ {ամփոփուած}, պիտի վերանորոգուին կամ հնանան իւրաքանչիւր անձին

ան գրքերից ոչ մինի մէջ չեն գտանւում այդպէս մի տեղ {ամփոփուած} այդքան ընտիր եւ գեղեցիկ նիւթեր ընթերցանութեան համ

ղբիւրի ջրից. թուով երեք հատ էին նոքա. որոնց մէջ {ամփոփուած} էին թալիսմանական հրաւիրանք: Առաջին գնդակի մէջ դր

եցին շատ ցած է նորանից։ Եւ հետեւում է, որ ոճերի {ամփոփութեան} կողմից Խորենացուց եւս պակաս չ'մնայ։ Բայց ես կարծ

տենագրութիւնը մի յիշատակարան է, մի պահարան, ուր {ամփոփւում} են մարդկային բանականութեան վաստակքը, մարդկային հ

տական կամ քրիստոնէական։ Այս տեսակ բաժանման հիմքը {ամփոփւում} է դոյն իսկ կրօնների բնաւորութենների մէջ։ Բեր քնն

Միքայէլ անուամբ գտանի ի քաղաքիս թէ ոչ, ըստ որում {ամք} պանդխտութեան նորա չէին աւելի յայնժամ, քան զերիս

եւ այլն անխափան եւ անպատճառ տացեն, քանզի թազում {ամք} են յորմէ հետէ սպասաւորքն են տանս իմ եւ մանաւանդ մ

թիւն եօթանասնից, ի սեղծմանէ աշխարհի մինչ ցարդ են {ամք} 7368. զի ծնունդ Քրիստոսի դիպաւ ի վեցերորդ դարում

զուլից սոցա կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, - այսչափ {ամք} են, զի Աբբայեանք գիրս նորանորս հանեն եւ զազգն լո

ն իւրոյ լեզուի, զի պիտին նմա ամբողջ հինգ կամ վեց {ամք} առ ուսանելոյ զնա. ամենայն Հայորդի չեւ յարբունս հ

ը Հայկն է, եւ մեք բոլորս՝ մի գերդաստանի անդամ։ {Ամօ՞թ} չէ այդպիսի գերդաստանի որեւիցէ անդամին, պաշտելով

ւած է այդ ընդդէմ քրիստոնէութեան կանոնների վերայ. {ամօթ} քեզ, որ այդպիսի գործերով ես պարապում. ո՛վ գիտէ

սիրութիւնը, անհոգանալ ընտանիքի լաւութեան մասին, {ամօթ} չէ՞, ասում եմ, միեւնոյն ընտանիքի մէջ որոշել իմ

քո հետ ո՛չ երեխայ ենք եւ ո՛չ խելացնոր պառաւ, որ {ամօթ} չլինէր հաւատալ այդպիսի բաների: Եւ եթէ Աստուած բա

Աստուծոյ տուն գնալը համարւում է կա՛մ մեղք, կա՛մ {ամօթ} եւ կամ գոնէ ընդդէմ բաների կարգին: Նախիջեւանց

ար, եւ համարձակւում էին բազմութեան մէջ՝ ամենայն {ամօթ} ու պատկառանք յետ դրած, մեծ-մեծ խօսել, թէ հասուց

տուելը կամ անպատուելը, որովհետեւ նա յիմար է, եւ {ամօթ} էր ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին: Սորան եւ նո

նոր քաղաք մտանելով՝ ես ոչ միայն անարժան, այլեւ {ամօթ} եմ համարում փողոցներ չափել դատարկ նորասիրութեան պ

նամակ են ստացած Հնդկաստանից, որով գրում էին, թէ {ամօթ} է վերապատուելի թարգմանիչներին բան տպել մի այնպիսի

ր (խափանուած մի Հայ ճիզուիթի դարանագործութեամբ. {ամօթ} եւ խայտառակութիւն այդ սեւահոգի անպիտանին), այժմ

ա մէջ այն կաթի հետ, որ սուրբ չէ մեզ: Հայ տիկինը {ամօթ} է համարում ինքեան ծիծ տալ իւր զաւակին։ Ի՛նչպէս կ

այնուհետեւ օտարների վկայութեանը: Որքա՛ն մեծ {ամօթ} է մեզ, մեր ազգին ընդհանրապէս, որ մեք չգիտենք մե

Եւ մինչեւ ո՞ր աստիճան, մինչեւ ո՞ւր. մինչեւ {ամօթ} համարել իւրեան ձեռք պարզել մի ուրիշին, մինչեւ զո

: Ո՛չ յայն միտս զի վրէժխնդիր եղէց նմա, քա՛ւ, զի {ամօթ} ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ նմա, այլ զի բացցին աչք

ութենէ, այլ եւ ի քրիստոնէութենէ։ Բայց ցասմանէ, {ամօթ} մեծ է եւ անլուանալի նախատինք, զի Այվազովսքին աղճ

իմ առաջին. Երկու թունկի օրը չըխմել Մեծ {ամօթ} է ինձ պէսին։ Գոված իմ կեանք, իմ ազնիւ կեան

ւորական ինկուիզիցիօ են կարգել եւ դէպի յաւիտենական {ամօթ} դատապարտում են ապականութեան անքրիստոնեայ գործերը

որա այրական համբերութիւնքը]: Եւ ահա յաւիտենական {ամօթ} ժառանգած են նոքա, որ ճնշեցին նորա աչքից արտասուք

Թէպէտ աւագ մարզերից շատերը ասացին կարդինալին, թէ {ամօթ} է ձեր սրբազան կոչմանը, այդպիսի անպիտան մարդ (որ

հարազատ զաւակ, որ քո շատ տարեկան կեանքումդ երբեք {ամօթ} չբերեցիր իմ եւ իմ ազգատոհմի վերայ, բարեաւ լինի ք

քով կը մատնես, որ կերակուր լինի սատանայի: Միթէ՞ {ամօթ} չունիս, դու քրիստոնեայ մարդ ես. ինչպէ՛ս կարելի

քառասուն եւ հինգ կամ յիսուն միջակ մարդիկ, որոնց {ամօթ} է հարուստի ներկայութեամբ խօսել, կամ հրատարակել ի

ն... ես ի՛նչ երգող իմ, այսքան հրապարակի մէջ, {ամօթ} է մինչեւ անգամ իմ պէսին երգել, - պատասխանեց օրիո

իները դուրս գայ. քա՛, խիզա՛ն, էս ի՛նչ կրակ ա, {ամօթ} չունի՞ն ըստօնք. ինչ բերաններից դուրս ա գալի քցու

մայ, զկծեցեալ յանսպառ կշտամբանաց Մեծին Ներսիսի, {ամօթալի} յղանայ զխորհուրդ՝ զկեանս դաւաճանել զսրբոյն (զմօ

դեղ մահու հեղձուցանեն ի նմին, եւ զի ընդ այս նոցա {ամօթալի} խաբէութիւն արդարապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ վախ

աղօթքի զօրութենովը կատարուել էր այդ, եւ այսպիսի {ամօթալի} խաբեբայութեամբ ձեռք առեցին դարձեալ իւրեանց նախկին

րդիւնքին հաւատացող դաւանութեան: Որպէս հայ, {ամօթահար} զայրանում ենք, որ այս ժամանակում հայ մամուլից ար

խնդրէինք վերացնել այն տգեղութիւնքը, որոնց համար {ամօթապարտւում} էինք օտարների առաջեւ: Մեր ազգի խոցերը եւ ցաւ

ում են այս խօսքերը կրկնելու ժամանակ, եւ զայրացած {ամօթապարտւում} ենք մեր խղճմտանքի առաջեւ՝ մտածելով, թէ մինչեւ ո

իւնը ասելով, մերկացնում ես ազգի պակասութիւնքը եւ {ամօթը}: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապակից է

ը սրբէ տէր սատանայի տգիտութեան եւ թուլամորթութեան {ամօթը} դժոխքի պայծառ դրօշակի վերայից, այո, իմ որդին ար

նոյն է մերկացուցանել թէ՛ իւրայինների եւ թէ՛ օտարի {ամօթը} ։ Մահացու մեղք համարում ենք մեզ, տեսանելով մի բարո

ի թշուառ 15 մանէթ, մինչդեռ աղտը եւ դաւաճանութեան {ամօթը} գրեթէ եգիպտական բուրգերին հաւասար: Չգիտենք թէ ի՛

ի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապակից է ազգային {ամօթի} յանդիմանութիւնը, չիք լինի այդպիսի ճշմարտութիւնը

ակալների ուրախական բացագանչութիւնը: Յաւիտենակա՜ն {ամօթի} ժառանգ նոքա, որ ճնշում են անզօրի աչքերից մի քանի

է նորա ոտները, Բարկացել էր նորա վերայ, իւր {ամօթի} փոխանակ Աշխատում էր ողջ քաղաքին պապը առնել խ

նք։ Էլ մեր երեսին մնա՞ց մի կաթիլ {Ամօթի} սուրբ ջուր, որ բերան բանանք։ Ո՛չ, թէ չենք

չկարողացան հասկանալ, թէ իրենց դատապարտութեան եւ {ամօթի} համար խօսում էին այդպիսի բաներ։ Թո՛ղ ասեն ու

ելով այս իրողութիւնքը, պիտոյ է համարուինք ազգային {ամօթի} մերկացուցիչ. պիտոյ է վատամարդիկ դառնանք մի քանի ն

եխայի պէս, զայրանում են տեսանելով ազգային որեւէ՛ {ամօթի} հրապարակութիւնը, մի համարձակ գրչի ներգործելով,

ցեալ ջուր թափեցին գլխիս վերայ: Թշերս այրւում էին {ամօթից}, որպէս կրակից: - Ես ուխտաւոր եմ թողուլ բոլո

է լաւ ձգուած Մուտքը հեշտին խորանի, Որ կոյսերի {ամօթխած} ` Մունետիկն է պարծանքի: " Հիմէ՜ն, ով կոյս տեն

կատարել իր ազգականի խնդիրը, բայց իր սեռի սեփական {ամօթխածութիւնը} ստիպում է նորան յողդյողդուել: " Լաւ, տու՛ր տեսն

է ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Այլ այս է յաւէտ {ամօթն} եւ խայտառակութիւն զի թէ անտեղի էին առ լուսաւորեալ

ելոյ յօգուտ սեփական ազգի], թողին [գործելոյ, ո՞վ {ամօթոյ} ազգիս, օտարազնեայց ոմանց, Բազըլեան, ասեմ], աւ

զում ինչ իրօք թշնամանեալ՝ յետոյ ապա յաղագս այլոց {ամօթոյ} զխաբէական զեպիսկոպոսութիւնս նման դեղոց մահու արբո

եւելի բժշկաց վտարեաց յանձնէս զախտ թուլութեան, որ {ամօք} սպառնացեալ էր ի բժշկաց թագաւորել ի վերայ իմ ցմահ

եան Ադմինիստրացիօնին, զի թուի թէ կառուցեալ իցէն {ամօք} իբր հնչիւք եւ ո՛չ եօթանասնիւք, յառաջ քան զայս:

թերեւս ի շինութիւն դպրոցին, զոր հիմնէիք տակաւին {ամօք} իբր երկուք յառաջ: Եթէ հաճութիւն լիցի վեհափառ

հաւատամքին։ Այս այն գիրքն է, զոր 'ի ժողովն երեք {ամօք} յառաջ առաջի արարին նոքին իսկ չարախօսք, թէ բովանդ

մոլորամիտ գտաւ։ Պատմագիրք Հայոց իբր երեսուն {ամօք} յառաջ 'ի լոյս ընծայեցաւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդիսացա