րով
ծանուցանել
հոգեւոր
կառավարութեանդ
զի
ես
երբէք
{յ[ը]նթացս}
իմոց
քսան
ամեայ
հասակի
կենաց
չեմ
ունեցեալ
ընդ
Բար
ջեւան
92
Րուդնեւին,
Մոսկուա
93
Կալկաթայի
տէր
{Յ[ովհաննէս]}
ա[ւագ]
քահանային
(ի
մասին
հրիտակացն)
94
Կովայ
բանս,
եթե
ասիցեմ
աբեղայական
դերձակաց
կարկատանս,
{յաբեղայական}
հոգւոյ
յղացեալս
եւ
ի
լոյս
ծնեալս
նոյնպէս
առանց
գո
գիտահալածք,
զորս
յիշէ
Փարպեցին
փաթաղիկէս
կոչմամբ
{յաբեղենէն}
վերապատուեալ:
Յետ
մահու
Եզնկայ
Կողբացւոյ
գլխաւոր
անեն
մի
կիսատ
թերատ
տպաւորութիւն
դէպի
ուղեղը,
սա
{յագ}
է
եւ
չէ
կարող
ընդունել
տպաւորութիւնք,
մինչեւ
մի
ւմներդ
չանցնեն
զուր,
Ամուր
գրկած
կենսատուին
Թէ
{յագենա՜ս}
շրթնալից,
Արտահոսման
քաղցըր
ժամին
`
Ոհ,
յիշի՜
րովբէն
մեր.
Ծարաւըն
իսկ
կրծքի
շաղի
Մէկ
ումպովը
{յագենում}
է:
Սափորները
կոկ
ու
գողտրիկ,
Օ՜,
ժպտում
են
ն
Յիսուսեանների
Աւետարանի
նախանձաւորութիւնը
չէր
{յագենում}
միայն
քարոզութենով
եւ
մկրտելով.
նոքա
շատ
անգամ
կ
ը,
թէպէտ
եւ
պերճ
պալատի
ճոխութենով,
չ'կարողացաւ
{յագեցուցանել}
նորա
վառ
երեւակայութիւնը
եւ
եռանդուն
գործունէութի
ի
հացի
մուրացկան,
ամեն
օր
դռնէդուռ
մա
գալով՝
կը
{յագեցուցանէ}
սորանից
եւ
նորանից
իւր
իմացակական
ստամոքսը,
եւ
ա
ները
մինչեւ
այսօր
օտարի
հացով
են
իւրեանց
ստամոքսը
{յագեցուցանում}
եւ
օտարի
կենդանութենով
ապրում
են,
եւ
սորանով
հետ
նենգ
եւ
մանգ
ոչխարազգեստից,
որոց
հերիքասցի
որչափ
{յագեցուցին}
զսովալլուկ
Հռովմէական
քաղց
Հայկական
արեամբ:
Տեսց
լը
փոր
չի
կշտացնի,
եթէ
նորա
հետ
կապակից
չէին
այն
{յագեցուցիչ}
եւ
սննդարար
հիւթերը,
որ
կարող
էին
արիւն
դառնալ
ե
անպիտան,
առ
ոչ
ունելոյ
յինքեան
զկենդանարարն
նիւթ
{յագուրդ}
տալ
նքողեալ
հոգւոյն:
Եթէ
ապացուցութիւն
բանիս
պահ
աբար
վերելակեալ
Յընթադրեալն
դրախտաճուն
{Յագչի}
ոչ
թերաքամեալ
Եւ
ընձուին
դէմք
քաջարւոյն:
Զկենսատուն
քաջ
ընդգրկեալ
Շրթամբք
ցնցուղ
թէ
{յագչիս},
Յարտավազկին
ի
վէտ
խաղալ՝
Ո՜հ,
յիշե
ւլ
զոր
ինչ
գրեմս
այժմիկ:
Առ
պահանջողութիւն
իմ
{յադմինիստրաթորէն}
Կալկաթեան
Սուպրիմ
Կորտի
՚ի
պ.
Հագէ,
ընդ
ձեռն
օր
եւ
ճեպեն:
Ի
Փարի՜զ,
ո՛հ,
ի
Փարի՜զ,
{Յազատութեանն}
յորորան,
Ի
սո՜ւրբ
սիրոյ
հայրենիս՝
Ու
եւ
արգելաւ
մահ.
համարեցաւ
նմա
յարդարութիւն
ազգէ
{յազգ}
մինչեւ
յաւիտեան
"
(Սաղմ.,
ՃԵ.,
համ.
30)։
իր
Նալբանդեանց
Ի
10
դեկտեմբերի
1852
ամի
եւ
{յազգականին}
ՌՅԲ
ի
Քիշինեւ
1853
16.
ԷՋՄԻԱԾՆԻ
ՍԻՆՈԴԻ
ելլենաբանութիւն,
ամենեւին
մերկացեալ
եւ
օտարացեալ
{յազգային}
հարազատութենէ,
ուստի
որպէս
այժմ,
նոյնպէս
եւ
ի
ժ
ւթիւն
շինուածոցն,
ըստ
քաղեալ
ծանօթութեանց
իմոց,
{յազգայնոց}
եւ
յօտարաց
հասանէ
մինչ
5000-6000
լիբրէ
ստերլինգ
հաւաստեաւ
եւ
լուրն
յածեալ
՚ի
բերանս
բերանս
ոմանց
{յազգայնոց}
այնքան
տարբեր
են
եւ
հեռի
ի
միմեանց,
մինչեւ
հարկա
թ
լրացեալ
երեսփոխանութեան,
որպէսզի
նոքին
շարժեալ
{յազգասիրական}
ոգւոյ
դէմ
դիցեն
չուել
'ի
Հնդիկս
եւ,
յանուն
ազգի
ւիրանի
Ձերում
գրեմ
՚ի
սմա
՚ի
լեզու
բնիկ
մեզ,
եթէ
{յազգասիրութիւն}
Ձեր
ապաստան
առնեմ
տեսանել
զհաշիւ
հրիտակին
ընդ
պ.
անգամ։
Վիշտս
'ի
գետոց,
վիշտս
յաւազակաց,
վիշտս
{յազգէ},
վիշտս
'ի
հեթանոսաց,
վիշտս
'ի
քաղաքի,
վիշտս
յա
Ի
դարձ
առնել
Վռամշապհոյ
ի
Միջագետաց,
քահանայ
ոմն
{յազգէ}
ասորի
Աբել
անուն
խոստանայ
նմա
զնշանագիրս
Հայոց
յա
ւթիւն
բեռինն,
այլ
զոր
բարձէք
սիրով
յանուն
ազգի,
{յազգէն}
դարձեալ
աղաչիք
հանել
ի
նաւահանգիստ
անդորր,
ճարտա
երեսփոխանութեան
իմ
եւ
արգոյ
Աջեմեանցի,
զտուեալն
{յազգէն}
Հայոց
բնակելոց
ի
քաղաքիդ,
յաղագս
գնալոյ
՚ի
Կալկա
եւեալ
պատճառաց,
նախ,
զի
41
անձինքն
չէին
ընտրեալ
{յազգէն}
յաղագս
ի
միասին
ընդ
Այվազովսքւոյ
վերջաւորելոյ
զմե
,
ի
պարականոն
ներգործութեանց
արանց,
որք
զանխուլ
{յազգէն},
փոյթ
ունին
զսեպհականութեանց
նորա,
յայնժամ,
Ձե
ւսսիոյ
եւ
Անգլիոյ։
Ի
գործոց
յանձն
եղելոց
ինձ
{յազգէն}
Հայոց
որ
ի
Նոր
Նախիջեւան
եւ
ի
վեհափառ
կաթողիկոսէ
իրն
վաւերացեալ
է
ստորագրութեամբ
կտակողին
եւ
այլոց
{յազգէն}
մերմէ,
յամի
1799
յ9
Մայիսի,
ի
Բատավիա,
տայ
մեզ
որ
է
լրութիւն
հօտին
յանձն
եղելոյ
Ձեզ
յաստուծոյ
եւ
{յազգէն},
փութացարուք
՚ի
բժշկել,
վայրկեան
մի
եւս,
գուցէ
ս
Արծրունի
պատմաբան,
որ
ըստ
խնդրոյ
Գագկայ
Արքայի
{յազգէն}
Արծրունեաց
յօրինէ
զպատմութիւն
Արծրունի
տոհմին,
տ
ղթ
նմանօրինակ
չեն
զարմանք,
այլ
սովորական
երեւոյթ
{յազգի}
ստրկացելոյ
եւ
կորուսելոյ
զշաղկապ
միաբանութեան,
բ
ճառ
եղեւ
եւ
մեծապէս
սատար
տարածման
նիւթականութեան
{յազգի}
մերում
-
քանզի
այր
յիւրաքանչիւր
տեսեալ
զհայրենիս
ը.
"
կենաց
իմոց
որ
'ի
մանկութենէ
'ի
սկզբանէ
լեալ
{յազգի}
անդ
իմում
յԵրուսաղէմ,
տեղեակ
են
"
եւ
այլն.
Գործ
զուսումնարան
ազգային,
որոյ
նման
ո՛չ
ուրէք
երեւի
{յազգի}
մերում,
եւ
թէ
բազում
գիտութեամբ
եւ
գրոց
տպագրութ
ն
ոմանց
թերակիրթ
անձանց,
որք
առ
հասարակ
սովոր
են
{յազգի}
մերում
միջամուխ
լեալ
ի
խումբ
ռամկին
ստանձնել
ինքե
տեարք,
կեցջիք
ի
սփոփանս
ազգի,
զի
ամենեցուն,
որ
{յազգին}
են
աչք՝
ի
Ձեզ
հային,
իբրեւ
ի
պաշտպան
տառապեալ
ո
խորհի
ըզդիմակ
հայութեան
՚ի
բաց
դնել
յերեսաց:
Ե՛ն
{յազգին}
մերում
ականջք,
որք
բաց
են
զօրհանապազ,
են
եւ
աչք
իմաստ
եւ
կարծիք,
գաղափարք
կենդանիք
եւ
հայեցուածք
{յազգս}
ազգս
գիտութեանց,
որովք
լուսափայլին
միտք
եւ
սնանի
ացան
աչք
մեր
եւ
քննեալ
զօրինակս
կտակաց
տպագրելոց
{յԱզդասէր},
յԱրշալոյս
եւ
ի
Հիւսիսափայլ
օրագիրս
այլեւ
զօրինա
ես
տեսի
յորժամ
որդիք
թագակապ
Վաղակաւոր
սուր
{յազդիր}
գահ
պահէին
յաջողակ։
ԶԱնի
գիտեմ
բազմամարդ
յորժամ
յերկինս
Կացցէ
ի
յակճիռս...
Միայն
թէ
{յազես},
Յոր
ցանգ
ըղձամ
ես............
Յաւիտեան
օրհնեա՜լ
լիցիս:
Զ.
ՄՈԳՊԱՇՏԷՆ
{ՅԱԶԷ}
"Celestial
Dian,
goddess
argentine
will
իկ
աշխատութեամբ
հաւանեցուցեալ
տայր
ասել
զթագաւորն
{Յազկերտ}
զի
շնորհեսցեն
նմա
զորդիս
երանելւոյ
նահատակին
Հմայ
եց
Պարսկաստան։
"
Իսկ
յամին
եօթն
եւ
տասներորդի
{Յազկերտի}
արքայի
(455
թիւ),
իշխանն
Վրաց
Աշուշայ
աղաչէր
զ
էին
'ի
քաղաքին
կայսեր,
կալաւ
եւ
ետ
'ի
ձեռս
նորա
(
{Յազկերտի}
)։
Եւ
զամենայն
զոր
ինչ
ասաց
ի
ժամանակին՝
կատարեաց
ապետի
Հայոց,
ընդ
որում
գտաւ
ի
խռան
մարտին
ընդդէմ
{Յազկերտի}
Երկրորդի
Պարսից
արքայի,
որ
զՀայաստան
հրապուրէր
ի
մչեան
"
Հայոց
պատմութիւն
"
ասուած
հատորները,
ուր
{Յազկերտներ},
Լանկթամուրներ,
Թաթարներ,
Յոյներ
եւ
այլ
օտար
ա
մասնիցն
ութն
մասն
վաղֆ
արարի
եւ
կատարելապէս
ետու
{յԱզով}
գաւառոջ
Նոր
Նախիջեւանու
քաղաքին
հայոց
բարեկարգութ
ի,
Սոքին
յաւէժ
ծիրանափառ
զքեւ
արկցեն
պատմուճան։
{Յաթերս}
կապոյտ
եւ
դուք
աստղունք՝
լուսածըղիկք,
վառվառուն
անութեանն
էր
գիւտ՝
կամեցաւ
նաւել
յԵլլադա
եւ
գնալ
{յԱթէնս}
առ
աշակերտակիցս
իւր,
այլ
վասն
հողմոյն
ընդդէմ
լին
նչ
շահեցեալ
զգիտութիւն
զանազան
իրաց,
ուստի
իջեալ
{յԱթէնս}
եւ
ի
Կոստանդնուպօլիս՝
փութացաւ
յԱյրարատ,
տեսոյ
յ,
ստացեալ
զուuումն
եւ
զգիտութիւն
յԱլեքսանդրիա,
{յԱթէնս}
եւ
ի
Բիւզանդիոն՝
թողու
զկնի
իւր
զքանի
մի
երկասիր
ւրց
նոյն
չարաբաստ
ծառայն
քո:
Յիշխանականն
ի
{յաթոռ}
դու
զոյ
կամիս
նստուցանես,
Եւ
ում
զլանաս
ի
մն
Յովսէփ
անուն...
եւ
հրամանաւ
Վարդանայ
նստուցին
{յաթոռ}
կաթողիկոսութեան"։
Յայտնի
է,
թէ
հայրապետ
խօսքը
այականին,
Իմաստասէր
կոչմամբ
վերապատուեցաւ:
Սորա
{յաթոռ}
ամբարձեալ
Հայրապետական
յամին
718,
զամենայն
ճիգն
ան
զոմանս
ի
հանգամանաց
գործոյն,
որոյ
վասն
կոչեմս
{յաթոռն}
եւ
զոմանս
ի
հանգամանաց
իմոց,
որովք
ո՛չ
մարթանամ
այսոքիկ
են
հանգամանք
գործոյն,
որոյ
վասն
կոչիմ
եւ
{յաթոռն},
բայց
որովհետեւ
հանգամանք
անձին
իմոյ
ամենեւին
յա
իրացու
Սարգիսն,
երբ
նա
ինքնին
աստանդական
դեգերէր
{յԱթոռն},
եւ
ո՛չ
կարեն
զայդ
ի
վերայ
իմ
հաստատել
ըստ
արդար
մնաց
անորոշ
եւ
արձակեցաւ
ժողովն
եւ
ես
կացի
մնացի
{յԱթոռն}
ամսօրեայ
իբր
ժամանակաւ
սպասելով
որ
եւ
իցէ
պաշտօնա
րեղէն
Անցեալ
ճեպէր,
համբառնայր,
Մինչ
{յԱթոռոցն}
ի
սահման
Ի
քերուբից
պարառեալ՝
Արարչին
եալ՝
Արարչին
կալ
յանդիման,
Եւ
Տէր՝
{յԱթոռսն}
վերօրհնեալ:
Վեցթեւեանն
անդ
երկոքումբք
ուս
Տեառն
ի
հոտ
անուշից,
Հնչեն
երկինք
{յալելուս}
Համակ
ղօրութեանց
երկնից:
Եւ
հոտոտի
Տէր
աշակերտ
սրբոյն
Մեսրոպայ
ընդ
այլոց
յաջողամիտ
արանց
{յԱլեքսանդրիա}
՝
"
ի
լեզու
պանծալի,
ի
ստոյգ
յօդանալ
ճեմարանին
վ
ն
եւ
ընդ
բազմավաստակ
արդիւնս
նորա:
Յետ
զամս
եօթն
{յԱլեքսանդրիա}
վարժելոյ
ընկերօք
հանդերձ
յամենայն
իմաստս,
որ
ինչ
վսիսի
Խորենացւոյ,
ստացեալ
զուuումն
եւ
զգիտութիւն
{յԱլեքսանդրիա},
յԱթէնս
եւ
ի
Բիւզանդիոն՝
թողու
զկնի
իւր
զքանի
մ
Ադամն
ուխտել
էր
անխաբ
Չսխալուել
մեղկօրէն,
Ուստի
{յախուռն}
ընդվզմամբ
`
Մէջքի
վրայ
տեղն
ու
տեղ
Կոյսին
զարկում
շկաց
անդանօր
դիպելոց
առողջացեալ,
անկայ
հետեւաբար
{յախտ}
թուլութեան
մինչեւ
չիմանալ
զառնել
եւ
զգործել
իմ,
լ
Ցանգ
ի
թախիծ,
եւ
ուստի՞
քեզ
վարակիլ
{Յախտ}
անծանօթ,
յորմէ
կայիր
ցարդ
անփորձ,
Մի՛
թշնա
Եւ
յԱրուսեկին
Զոր
թաւուտք
գգուեն
{Յախտարծարծ}
լերին
Ի
թաւալոցէն,
Հրեշտակին
մատունք
րն,
զայդ
ոչ
ոք
կարէ
գուշակել
հաւաստեաւ
եւ
լուրն
{յածեալ}
՚ի
բերանս
բերանս
ոմանց
յազգայնոց
այնքան
տարբեր
են
քրիկ
հրապարակս
երեւեալ,
հանգոյն
փոքրիկ
նաւակաց՝
{յածելով}
միշտ
ի
ծովու
խորշ
առանց
զարձակավայրս
ծովուն
թեւակ
կենդանութեան
եւ
նորոգութեան
նորոյն,
որ
ի
շրթունս
{յածէր}
ռամկին
տարաձայն
կերպաւորութեամբ
ըստ
քաղաքաց
եւ
ըս
իք,
զի
մեծ
դատաստան
ընդունելոց
եմք
"
(Թ.
Կաթ.
{Յակ}.
Առաք.,
գլ.
Գ,
համ
1)։
§
68.
Բնագրում
նայի
Պատկանեանին,
որ
գտանի
այդ
նպատակաւ
մտանելոյ
{յակադեմիայն},
ըստ
ժամուն
սադրելոյ,
պարտաւորեալ
գտանի
մտանել
"
Եւ
ո՛չ
ժմտիս
-
այո՛,
տեսանեմ
"...
{Յական}
քթթել
նմա
վակժոյժ
լեալ՝
Բուռն
հարկանեմ
զխրո
թէ
ո՞ր
լեզու
անդստին
ի
նորոգման
է
իւրմէ
յայտնեցաւ
{յական}
թօթափել՝
լրացեալ
կատարելութեամբ,
ո՞ր
լեզու
զառա
նձնասիրութեան
եւ
ոչ
իսկ
ի
թեթեւամիտ
փառամոլութենէ
{յականաւորացն}
՝
ի
մատենագիրս
երեւիլ
ի
կարգի:
Հեղինակ
աշխատութե
նի,
վեհափառութիւն
եւ
յաջորդք
Ձեր
տեսցին
զամենայն
{յականէ}
եւ
յանուանէ
եւ
ըստ
այնմ
պահանջիցեն
զհամար
եւ
զհաշ
աստել
չզօրէ"։
Ասաց,
եւ
աչք
ցօղեցին
{Յականողեաց}
մարգարիտ.
Արտասուք
էին
նախկին՝
Մարդո
աստեղծութիւն:
Այլ
այս
ամենայն
հողմոց
հնչիւնք
էին
{յականջս}
իմաստնոց
Հայոց,
որոց
շատ
եւ
կարի
շատ
էր,
եթէ
մի
այ
չարաչար...
Արգնաթոյր
հիւթ
ինչ
թափանցեալ
{յակաստան}
հոգւոյս,
զիճութիւն
գոգցես
գերեզմանական
ազգոյ
իմն
Ճարտարին
բաբախէ
սիրտ,
Բեկորք
փայլին
ի
{յակինթ}...
Երգի
ի
քնար
Ի
վաղիւ
գոհար:
ԺԱ.
ՅԻՇԵԱ
ւմ
է
ակը
եւ
թռչում
են
մանր
Փայլուն
բեկորներ
նման
{յակինթի}...
Ու
բաբախում
է
սիրտը
սիրավառ
Գոհարը
տաշող
քեր
ւմ
էր
մի
մաշուած
զմրուխտ
չորս
կողմը
զարդարած
մանր
{յակինթներով}
(եաղութ):
Գլխի
մազը
շատ
խնամքով
երեք
բաժանած
ե
գել
Մխիթարը՝
բարեկամանալով
Կապուցինեան
աբեղաների
{Յակինթոս}
վանահօր
հետ,
որի
հովանաւորութեան
տակ
դիմել
էր
Մխ
նտոցահար.
Որմիզդ
իսկ
յերկինս
Կացցէ
ի
{յակճիռս}...
Միայն
թէ
յազես,
Յոր
ցանգ
ըղձամ
ե
ղջամուղջ
գիշերի:
Զարդիս
խօսիմ
ես,
եւ
ժողովուրդն
{յակճիռս}
կայ
անշարժ,
լսէ
զձայն
իմ,
դողան
ջիլք
լսելեաց,
ի
նոցանէ,
եւ
առաւել
եւս
'ի
հեռաւոր
վայրս,
գուցէ
{յակնածութենէ}
եւս
Քօլլեճեանց,
ժողովեաց
'ի
նոցանէ
արդիւնս,
որո
Սաղաթիէլ
Դաւթեան,
պ.
Պետրոս
Դանիէլեան,
պ.
{Յակոբ}
Մատթէոսեան,
պ.
Աստուածատուր
Մովսիսեան,
պ.
Փրկչին
1793
մլն
հատ
հոլանդզեւար
կտակ
ամ
գրել
տվել
{Յակոբ}
Փիրէֆրնի
անմաւոր
նօթարիսին,
որոյ
կտակակատար
գնան
էզ
հէգ
ծարաւին
Պտղից
պտկից
ջուր
խնդրի,
Եւ
սուրբ
{Յակոբ}
Նահապետի
Ջրհորիցըդ
տաս
խմի,
Առատահոս
աղբըրակիդ
էն
կողմից
վնասում
էր
Անգլիային,
երբ
Կարլոս
II
եւ
{Յակոբ}
II
Ստիւարտները
Լուդովիկոսի
արծաթագին
վասսալներ
դա
Օրանժեանի
ընդդէմ,
եւ
պաշտպանութիւնքը
նախ
ապարքայ
{Յակոբ}
II-ին
եւ
վերջը
նորա
որդուն,
որ
70
տարի
թագ
խնդրե
րգս
եկեղեցւոյն
Հայոց:
Ի
սմին
չորրորդ
դարու
սուրբ
{Յակոբ}
Հայրապետ
Մծբնայ,
Զգօն
կոչեցեալ,
ի
խնդրոյ
Վրթանի
՝
զոր
կառոյց
Մատթէոս
սարկաւագ
Ծարեցի,
առաքեալ
ի
{Յակոբ}
Կաթողիկոսէ
Հայոց
յամի
1655:
Արհեստ
տպագրութեա
.
Անգլիայի
Ազնուապետութեանը,
Կարոլոս
առաջինի
եւ
{Յակոբ}
երկրորդի
ժամանակ,
Սպանիայի
ինքնակալութեանը,
Վեն
ս
մանաւանդ
Սպանիացիք
եւ
Պօրտուգալացիք,
հռչակաւոր
{Յակոբ}
Լայենէզը,
Ալֆոնս
Սալմերոնը,
Նիկօլայ
Բօբադիլեան
ի
թագաւորը
կամենում
էր
իւր
խոստովանահայր
նշանակել
{Յակոբ}
Միրա
Յիսուսեանը,
որ
հրաժարուեցաւ
այս
վսեմ
պաշտօն
րուեցան
յետոյ
այլ
Գեներալների
ձեռքով,
մանաւանդ՝
{Յակոբ}
Լայենէզի
ձեռքով,
որ
իւր
ժամանակումը
երեւելի
քաղա
ս
XIVի
ծերութեան
ժամանակ,
Սպանիայի
Կարոլոս
IIը,
{Յակոբ}
II
եւ,
բացի
սորանցից,
շատ
Սպանիայի
եւ
Աւստրիայի
վանքի
վանահայրը,
եւ
յայտնեց,
թէ
իւր
աբեղաներից
{Յակոբ}
-Կլեման
անունով
մինը
(Jacques
Clément)
բարեպաշտ
Իսկոյն
վճռուեցաւ,
թէ
այս
նամակները
կարո՛ղ
են
{Յակոբ}
-Կլեմանի
համար
անցաթուղթ
լինել։
Դուքս
Մայէնը
տուե
սի
31-ին՝
երեկոյեան
ժամանակ,
Յակոբեան
երիտասարդ
{Յակոբ}
-Կլեման
աբեղայն
հասաւ
Սէն-Կլու։
Ամբողջ
գիշեր
աղօթ
մ
աբեղայքը
եւ
չեմ
կամենում
տեսանել
նորանց"։
{Յակոբ}
-Կլեմանը
ներկայացաւ
թագաւորին,
որ
այն
միջոցին
նստ
անի
վերայ
եւ
կտոր
կտոր
արեցին
նորան
նոյն
րոպէին։
{Յակոբ}
-Կլեմանը
ժամանակ
չ'գտաւ
իւր
խորհրդակիցքը
յայտնելու
ւմ
կամ,
աւելի
լաւ,
չէ
ոսկեզօծում,
ինչպէս
սովոր
է,
{Յակոբ}
Կլեման
թագաւորասպան
աբեղայն
Յութիտի
հետ
համեմատել
սաղէմի
վանականութիւնից
դուրս:
Դրա
առաջին
օրինակը
{Յակոբ}
Նալեան
պատրիարքն
է,
որ
ընտրութեամբ
կոչուեց
այդ
պ
ր
նախանձել
եւ
ինքը
Լոյոլան,
ուր
ազնիւ
սիրահարը,
{Յակոբ}
աղան,
նոյնպէս
զոհւում
է
մի
ջլային
տենդի,
որ
առա
ւ
վարդապետի
Բեկնազարեանց...
գործակցութեամբ
պ.
{Յակոբայ}
Կրճիկեանց
հոգեկից
բարեկամին
Այվազովսքւոյ,
որ
յայ
ոյականս,
որք
ի
միասին
Զգօն
կոչեցան
յանուն
սրբոյն
{Յակոբայ}.
այսպէս
եւ
Զենոբ
Գլակ
ասորի
գրէ
ըստ
հրամանի
սրբ
նն
է
Կոստանդնուպօլիս,
այլ՝
ո՛չ
հաւանեալ
ընդ
այն
{Յակոբայ}
Կաթողիկոսի,
հոգ
տանի
յղել
յԵւրոպայ
զայր՝
առ
ի
կ
ին
ազգայինք,
որպիսիք
են՝
Կեսարացի
Եղիայ
Մահտեսի
{Յակոբեան}
եւ
Սարգիս
Ծատուր
Աղաւելեան,
նոյնպէս
թողեալ
են
յ
Պատճէն
կտակի
առաջնոյն,
այն
է
հանգուցեալ
Եղիայի
{Յակոբեան},
որոյ
բնագիրն
վաւերացեալ
է
ստորագրութեամբ
կտակող
չունի
զոչինչ
տեղեկութիւնս
ի
մասին
հրիտակաց
Եղիայի
{Յակոբեան}
եւ
Սարգսի
Ծատուր
Աղաւելեան:
Ընդ
այսմ
առաքէ
զպատճ
կամ,
հասարակ
կոչմամբ,
Աբդըլմսեհ
Մարտիրոս,
Եղիա
{Յակոբեան},
Կատարինէ
Խոջամալ
եւ
Սարգիս
Ծատուրեան,
կտակօք
ի
խոնարհ
եւ
յայտնել
(ձեռնա
գրեալ)
ծառայ
Եղիա
{Յակոբեան}
Վկայեմ
որ
ձեռնագրեաց.
ձեռնագրեալ
Գէոր
1588
թուականի
յուլիսի
31-ին՝
երեկոյեան
ժամանակ,
{Յակոբեան}
երիտասարդ
Յակոբ-Կլեման
աբեղայն
հասաւ
Սէն-Կլու։
Ա
սարեանցին,
Թիֆլիս
102
Սուաճեանին,
Պոլիս
103
{Յակոբեանին},
Ալեքսանդրիա
104
Մատթ[էոս]
սրբազանին,
Աստրախ[ա
ական
աստիճան։
Մի
քանի
ժամանակ
Իգնատիոսը
լսեց
{Յակոբեանների}
մօտ
Աստուածաբանական
դասեր,
բայց
շուտով
նորանից
յ
էջ,
խորհուրդ
էին
կատարում,
երեւեցաւ
Բուրգուան՝
{Յակոբեանների}
վանքի
վանահայրը,
եւ
յայտնեց,
թէ
իւր
աբեղաներից
րէից]
2/14
76
Սուաճեանին
4/16
77
Նազարեանցին
78
{Յակոբեանցին}
[Uուէզից]
6/18
79
Միանսարեանցին
80
մեր
տուն
ֆեանցին
Սեպտեմբեր
11/23
129
Ալփիարին
130
Մ.
{Յակոբեանցին}
131
Սուաճեանին
132
Հայրապետեանցին
133
Խաֆաֆե
իպեանցին
21
Ալփիարին
10
22
Հայրապետեանցին
23
{Յակոբեանցին}
11
24
Բուդաղեանցին
12
25
Պապային
26
"
Մեղուին
ղոս.
Արդ
ներքոյ
ձեռնադրող
կեսարիացի
Մահտեսի
{Յակոբի}
որդի
Եղիէս,
ծնեալ
ի
քաղաքն
կոչեցեալ
Հալաբ,
ազգա
ղբայրասպան
անելով։
Եսա՛ւը,
նախանձի՛ց
գրգռուելով
{Յակոբի}
վրայ,
սորա
մահն
էր
մտածում։
Նախանձի՛
ձեռքով
ան
նք,
թէ
Վարագա՞յ
Խաչինն
է,
Յիսնակա՞ց,
թէ՞
սուրբ
{Յակոբի}
։
Մեզ
թվում
է,
թէ
այս
բառը
աւելի
կարօտ
էր
ծանօթա
ւթիւն
սպասաւորի
նախկին
պատրիարքի
Կոստանդնուպոլսոյ
{Յակոբոս}
արքեպիսկոպոսի
ի
Պոլիս:
Արքեպիսկոպոսն
ցուցանէ
զան
ան
գաւազանը
երրորդ
անգամ
պիտի
յանձնուի
Ամենապատիւ
{Յակոբոս}
սրբազան
Արքեպիսկոպոսին,
բայց
ազգի
քուէարկութիւնը
կրորդ,
տիկնոջն
Կատարինեայ
Խօջամալեանց,
երրորդ,
{Յակոբու}
Եղիայեան
եւ
չորրորդ
Սարգսի
Ծատուրեան:
Ի
գ
րի,
գնեցաւ
այսքանոյ
եւ
այլն:
Երրորդ
կտակն
է
{Յակոբու}
Եղիայեան,
ստորագրեալ
19-երորդէ
ամսեանն
Մայիսի
17
Ընդ
ծագ
պտղան
ջուր
խնդրել
Նահապետին
ի
{Յակոբու}
Ջրհորոյդ
դու
տաս
ըմպել,
Կրկնավտակ
աղբե
Մատթէոսեան,
պ.
Աստուածատուր
Մովսիսեան,
պ.
{ՅակոբՍտեփանոսեան}
եւ
պ.
Էմմանուել
Մինասյան
՚Ի
վերայ
հիման
երես
կենէ
միամիտ
չէք:
Երեկ
մեր
Խազարոս
աղաչէն
գիր
առի
{Յակոռիցկիէն},
եթէ
գիր
գրիք
նոցա,
բարեւ
արեք,
ես
ժամանակ
չու
գաթ,
եր.
119)։
§
28.
"
Եւ
պահէր
Եսաւ
ո՛խս
{Յակովբայ}
վասն
օրհնութեանցն
զոր
օրհնեաց
զնա
հայր
իւր,
եւ
ա
շատերին
տեսնում
էի,
որ
անում
էին,
սարսափում
էի
{Յակովբոսի}
պէս
ահագին
մարդուց,
որ
աղաղակում
է.
"
թէ
շատ
վա
սայրի
զինուք
առ
'ի
գործ
ածել
երբեմն
յաջ
եւ
երբեմն
{յահեակ},
միայն
դիտելով
զօգուտ
անձանց
իւրեանց,
կեղծաւորո
խիթարեան
միաբանութեան
Վիեննայի,
որք
առանց
յաջ
եւ
{յահեակ}
նայելոյ
գոլն
գործեն
գէթ
թարգմանել
զԳերմանական
բառ
էն
հասանէր:
Եւ
առ
Ադամ
մատուցեալ
Նստի
{յահեկէ}
կուսէ
Եւ
զարտաշեկն
փայակեալ
Ի
նա
մերձե
ռուի
ի
վեր՝
Մինչ
ի
Հայոց
Կոկիսոն...
{Յահեղ}
ծարաւն
զջուր
խնդրեալ,
Եւ
ջո՛ւր
նմա՝
ընդ
ե
Մի
զառածիլ
մեղկութեամբ,
Ուստի
ըմպահկեալ
{յահուր}
Ձիախրոխտ
ընթադրութեամբ
Զարկուցանէ
զանշ
Սինհոդոսդ
առանց
առաքման
ի
կոնսիստորիայն
ի
Քիշնեւ
{յաղագս}
դատաքննութեան,
թէպէտ
հարկ
էր
առաքել
զայն
ի
կոնսի
Խնդրէ
արձակեալ
ի
Նախիջեւանայ
հայոց
հասարակութենէ
{յաղագս}
մտանելոյ
ի
հոգեւորական
կոչումն,
հայ
Միքայէլ
Ղազա
Որպէսզի
ընկալեալ
զայս
խնդիր
իմ
հրամայեալ
լիցի
{յաղագս}
առաջի
առնելոյ
զվերոյիշեալ
վկայագիրս,
ուր
հարկն
է
որ
տուեալ
էր
ինձ
Նախիջեւանայ
հայոց
հասարակութիւնն
{յաղագս}
մտանելոյ
ի
հոգեւորական
կոչումն,
որպէս
եւ
յիշեալ
էր
վասն
իմ
առնելն
կառավարութենէդ
զտնօրինութիւն,
{յաղագս}
ներկայանալոյ
իմ՝
ի
ժամ
քննութեանն:
Իմ
տեառն
րին
զոր
գրեաց
նորին
գերամբարձ
քահանայապետութեան,
{յաղագս}
ընդունելոյ
զորդեակն
ձեր
ի
լսարանն
Լազարեանց
ըստ
ո
էջմիածին
վասն
յատենի
Սինօդին
պատասխանատուութեան,
{յաղագս}
որպէս
թէ
գրութեան
իմոյ
ընդդէմ
իմոյ
հոգեւորական
պա
Այլ
հաւանեալ
ընդ
բանս
նոյն
Հոգեւոր
կառավարութեանն
{յաղագս}
ո՛չ
ի
գործ
գնելոյ
զճշմարտութիւն՝
յանձնելով
սմին
օդին
սրբոյ
Էջմիածնի՝
առ
իւր
բարձր
սրբազնութիւն,
{յաղագս}
յետադրելոյ
զտնօրինութիւն
վասն
ընդունելոյ
կամ
վերա
չեղծանել,
վասն
զի
հարկաւոր
լիցի
ինձ
այն
յայնժամ
{յաղագս}
մտանելոյ
յարքունի
ծառայութիւն,
եւ
կամ
այլ
կոչում
զիս,
յայն
ստանալ
ի
հասարակութենէ
Նախիջեւանայ,
(
{յաղագս}
)
զարձակագիր
զոր
խնդրաւ
մատուցի
հոգեւոր
կառավարու
նդրաւ
մատուցի
հոգեւոր
կառավարութեան
Նախիջեւանայ,
{յաղագս}
հանդիման
կացուցանելոյ
զայն
ուր
հարկն
է
վասն
պատկա
արդապետէ՝
միջնորդել
առաջի
Ձերոյին
գերազանցութեան
{յաղագս}
իմոյ
վկայագրաց:
՝
Չիք
տեղի
կասկածանաց,
թէ
շ
յ
պատգամաւորք
հաստատեալք
միակամ
ընտրութեամբ
ազգին
{յաղագս}
զննելոյ
զհաշիւս
եկեղեցական
դրամոց
անցելոց
ի
ձեռս
անցի,
զտուեալն
յազգէն
Հայոց
բնակելոց
ի
քաղաքիդ,
{յաղագս}
գնալոյ
՚ի
Կալկաթա,
ի
խնդիր
ազգային
հրիտանացն
մակ
գ:
Յետ
զաւուրս
քանիս
մնալոյ
ի
Թիֆլիս,
է,
որ
{յաղագս}
ստանալով
զպատշաճեալ
թղթեանն
ի
տէր
փոխարքայէն
եւ
է
ւթեամբ
մատուցի
զբովանդակ
գործն
վարեալ
առ
ի
ձէնջ,
{յաղագս}
ի
նորոյ
արկանելոյ
զայն
ի
ներքոյ
մանրակրկիտ
քննութ
ատճառաց,
նախ,
զի
41
անձինքն
չէին
ընտրեալ
յազգէն
{յաղագս}
ի
միասին
ընդ
Այվազովսքւոյ
վերջաւորելոյ
զմեծագումա
սսըլէ
առնել
զայնմանէ
զվերաբերեալն
կարգադրութիւն,
{յաղագս}
հրամանագրելոյ
՚ի
Հնդկաստան,
ճանաչել
զիս
երեսփոխա
յտնել
զպատասխանւոյն
եւ
առ
ի
խնդրել
զանօրէնութիւն
{յաղագս}
պատշաճ
եղանակաւ
հաստատելոյ
զթուղթն,
յիւրում
լրաց
օթութիւնս
հասուցանել
առ
իս,
ի
լրութիւն
գործոյն,
{յաղագս}
յանդիման
առնելոյ
զայն
ազգին
հայոց
ի
Նոր
Նախիջեւան
րն,
պահանջեցի
զհաշիւ
գումարին
գտանելոյ
առ
ինքն,
{յաղագս}
մուծանելոյ
զքանակութիւն
նորա
՚ի
բողոք
իմ:
Յետ
ըն
ամենայնէ
քաղի
զի
թէ
եդից
ի
մտի
մտանել
՚ի
դատաստան
{յաղագս}
ի
յայտ
բերելոյ
զկորուսեալսն,
պարտ
է
ինձ
մնալ
մին
տար
երեսփոխանութեան
յերրորդէ
թուականէ
այսր
ամսոյ
{յաղագս}
գործոյն
՚ի
վերոյ
յիշելոյ,
յորում
ամենայն
մանրամա
ն
իմ
՚ի
Լոնդոն
եւ
զփոխանակագիրսն
հասուցանել
առ
իս
{յաղագս}
ստանալոյ
զգումարն
՚ի
Բէնկէն
Անգլիոյ
որ
՚ի
Լոնդոն
զհաշուագրութիւնս
պ.
Հագի
եւ
օրէնսգէտ
պ.
Պալի,
{յաղագս}
յանդիման
առնելոյ
զայն
կառավարութեան
հայոց
ի
Նոր
Ն
՚ի
կառավարիչ
Հագէն,
յանձնել
պ.
Յ.
Ս.
Աբգար,
{յաղագս}
միաւորելոյ
զայն
ընդ
գումարին
զորս
ստասջիք
ի
պարո
լի,
յ2էն
Օգոստ.
(ըստ
նոր
տոմարի)
համարաւ
96,
{յաղագս}
ստանալոյ
յինէն
զ700
ռուփիս
վասն
գործոցն
Մասեհ
Բաբ
անալոյ
յինէն
զ350
ռուփիս
ի
պէտս
երկուց
փաստաբանաց
{յաղագս}
գործոյն
Խօջամալեան
հրիտակի:
67.
ՍԵԹ
ԱԲԳԱՐԵԱՆ
մի,
վճռեալ
են
աղերս
արկանել
առ
վեհափառութիւն
Ձեր
{յաղագս}
յետս
կոչելոյ
զԹադթէոս
եպիսկոպոսն
յառաջնորդութենէ
ն
կնքեալ
մակագրել
այսպես.
"
առ
Մ.
Նալբանդեանց,
{յաղագս}
հասուցանելոյ
ի
Հնդկաստան
առ
պ.
Յարութիւն
Աբգարեա
,
բերեալ
էի
ի
Մոսկվայէ
զպատկեր
սրբոյ
աստուածածնի
{յաղագս}
բոլոր
կրպակաց
մերոց
կարգի,
որպիսիք
գտանին
ի
զանա
հա
ընկալայ
զխնդիր
բազմաց
'ի
հասարակութենէ
մերմէ,
{յաղագս}
ոչ
անագան
բարձրացուցանելոյ
զխնդիրն
զազգային
հրիտա
մատենկանն
Այվազովսքւոյ,
արձակեաց
առ
նա
զհրաման,
{յաղագս}
ժողովելոյ
զցրուեալ
օրինակս
Վարդապետարանին
եւ
արգե
ոփոխութեամբ
մինչեւ
'ի
վախճան
կենցաղոյս
իմոյ։
Այլ
{յաղագս}
իմաստաւոր
բանի
ըստ
նորա
տեառն
մեծ
հրահանգին,
շահ
մ
անուն
էր
Մովսէս,
եւ
տեղին՝
Անձուկ,
եւ
զամառն
{յաղագս}
տօթոյ
տեղւոյն՝
քահանայապետ
աշխարհիս՝
տէր
Մուշէ
)։
§
59.
Այստեղ
բնագրում
այսպէս
էր
ասած.
"
{Յաղագս}
որոյ
եւ
զայլսն
ամենայն
եւ
զորս
առ
նոսա
արանցն
ծառ
րտաց
իւրոց,
զի
զբնաւոր
կիրս
իւրեանց
ցուցանէին
թէ
{յաղագս}
ազգային
նմանողութեան
եւ
ծիսից
եւ
թէ
հայկաբանութեա
{ՅԱՂԱԳՍ}
ՀԱՅԿԱԿԱՆ
ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԵԱՆ
Ճ
Ա
Ռ
"
Այլ
ինձ
թուի
րոպայ,
թարգմանեն
վերստին
զմիանգամ
թարգմանեալն
եւ
{յաղագս}
անկատարութեան
գործոյն,
թէ
եւ
Մեծն
Սահակ
վարժ
էր
ն.
եւ
այլ
բազում
ինչ
իրօք
թշնամանեալ՝
յետոյ
ապա
{յաղագս}
այլոց
ամօթոյ
զխաբէական
զեպիսկոպոսութիւնս
նման
դեղ
ւ
զկնի
իւր
զքանի
մի
երկասիրութիւնս,
որպիսիք
են
"
{Յաղագս}
սկզբանց
",
թարգմանութիւն
Արիստոտելական
Պորփիւրոս
Մովսէս
Սիւնի
եպիսկոպոս
քերթող
առ
մեզ
անուանեալ
{յաղագս}
յօրինելոյ
զքերականութիւն,
զճարտասանութիւն
եւ
զայ
գմանեալք
ի
յունականէն,
Դիոնեսիոսի
Արիոպագացւոյ՝
{Յաղագս}
երկնայնոցն
քահանայապետութեանց.
Գրիգորի
Նիւսացւոյ
թիւնն
Հայկական
չորրորդ
կամ
հինգերորդ
դարուց:
Այլ
{յաղագս}
ապագայ
հարցասիրաց
եւ
խուզարկուաց
հինն
հայախօսութե
րագիր
Վիեննայի
թուի
մեզ
զբօսանաց
աղագաւ
յարուցեալ
{յաղագս}
պատուելի
Մխիթարեան
միաբանութեան
տեղւոյն,
եւ
կամ
ւ
դժուար
եւ
կարի
դժուար
էր
որոնել
եւ
գտանել
զնոսա
{յաղագս}
անարդիւն
եւ
ժլատ
վաստակոց
դոցա:
Պատճառ
իրողութեա
յ:
Պատուելի
հեղինակդ,
չգիտեմք
թէ
վասն
էր,
միթէ
{յաղագս}
ստանալոյ
զփառս
հայագէտ
առն
միայն,
գրեալ
է
հին
հա
ացեալ
է
յունական
գենդաւրոս
ոչ
հին
եւ
ոչ
նոր,
այլ
{յաղագս}
անուանելոյ
նորա
զմասնիկքս
ում
եւ
կը
խժականս,
աւե
նորին
վեհափառութիւնն
գիտէր
զլինել
նորին
Սիմոնեանի
{յաղանդոյ}
կաթոլիկաց,
քանզի
նոյն
նա
Սիմոնեանն
գոլով
անդ
կոչ
:
[Խորհուրդ]
նոր
հայախօսութեան
չէ՛ր
եւ
չէ
իսկ
{յաղարտ}
վարել
զհիմունս
հին
հայկաբանութեան,
քանզի
եթէ
յայ
են
Բնութիւն
եւ
հրաման
անբուն.
Ո՞
ելցէ
{յաղթ}
ի
մարտէն
Եւ
ո՞ւմ
տեղի
ճակատուն.
Էր
եր
Դու
հնչեցիր
Պառնասումը,
Երբ
Արմազդ
{յաղթական}
Տիտաններին
երկնքիցը
Քշեց
անդունդ
անսահմ
ն
միայն
Քրիստոսի
պատկերը՝
ոսկիով
արծաթով
պատած,
{յաղթական}
կերպով
կանգնած
թագաւորների
եւ
իմաստունների
մէջ,
րչարանքի
բաժակը
եւ
այս
պատճառով
եւս
յաղթեցին,
եւ
{յաղթական}
հանդիսացուցին
հեթանոսների
մէջ
Քրիստոնէական
հաւատը
ւա
ստացաւ
Կարդինալութիւնը։
Յիսուսեանք
հանդիսացան
{յաղթական}
։
Շուտով
սորանից
յետոյ
Լուդովիկոս
XVը
ձեռք
առ
ղքը
խաչ
պաշտողների
արիւնը
թափեցին,
թող
այժմ
խաչը
{յաղթական}
կանգնի
Աթենասի
ձեռքում,
եւ
թո՛ղ
փշրվի
նորա
մահաբ
թենական
կառավարութեան
մէջ
երեւում
է
Յիսուսեանների
{յաղթականութիւնը},
այստեղում
ցոյց
տուեցին
նոքա
կատարելապէս
իւրեանց
մեր
շահին,
մեք
եւս
կեղծաւորութիւնը
կը
շինէինք
մի
{յաղթակիր}
գործիք:
Բայց
թող
հեռի
մնան
այդ
դժոխային
հնարքը.
.
այս
ինքն
է
ասպարէզ,
յորում
բազումք
ի
հեղինակաց
{յաղթահարեալ}
յանձին
փառասիրութենէ
սայթաքեցան
եւ
մոռացան,
թէ
ե
՞վ
զհայրական
բարբառեսցի
զուարճութիւն,
մասամբ
ինչ
{յաղթահարեալ}
յորդւոյս
".
Խորեն.,
Պատմութիւն
Հայոց,
[գիրք
Գ
մեր
առաջնորդեալ
եղեն
յունական
տեսութեամբ,
այլ
եւ
{յաղթահարեալ}
յընդաբոյս,
ասիական
պաշարմանց
մատենագրեցին
[դժուա
ւ
սնանի
հոգին,
եւ
կամ
առ
անհնարին
հնասիրութեանցն
{յաղթահարեալ}
ի
կրից՝
հնչեցուցանեն,
թէ
լուսաւորութիւն
ազգի
կա
ղջիկների
դաստիարակութիւն,
ուր
նիւթականը
եւ
ժանգը
{յաղթահարել}
են
աննիւթը
եւ
անապականը,
ուր
չէ
քարոզւում
ուսում
լ,
որ
եթէ
չկայ
այդ
զօրութիւնը,
արտաքին
ոյժերը,
{յաղթահարելով}
ազգութիւնը,
լուծում
են
նորա
կազմուածքը:
Եւ
ինչպ
մարդու
համար
րոպէներ,
երբ
բնական
ազդեցութիւնը,
{յաղթահարելով}
եւ
ընկճելով
մի
վայրկեան
նորա
կամակոր
եւ
մոլորական
իմ
արիւնը
եւ
ուղեղը:
Վերջապէս
բարոյական
ոյժը
{յաղթահարեց}
ֆիզիկական
թուլութիւնը,
զօրացուց
իմ
ջղերը,
եւ
ահ
էնք
եւ
իրաւունք
'ի
գլուխ
ոչ
ելանեն.
զի
ամբարիշտն
{յաղթահարէ}
զարդարն.
վասն
այնորիկ
ելանէր
դատաստանն
թիւր
"
(
ստոնեայ
աշխարհում։
Արդեօք
դժոխքի
դուռերը
պիտոյ
է
{յաղթահարէի՞ն}
վերջապէս
պապական
աթոռը։
Ապացուցանելու
համար,
թէ
ետի
անունով
գրուածքը,
թէեւ
աշխարհաբառ,
բայց
շատ
{յաղթահարուած}
հին
լեզուից,
եւ
նմանել
ցանկանալով
մեծ
Հայաստանի
ան,
ուրախանայ
նորա
յաղթութեններով
եւ
տրտմի,
երբ
{յաղթահարուած}
էր
ստրկութիւն
քարոզողը,
մարդը
իբրեւ
անասուն
գործ
թիւնը,
մոռանում
է
օգուտ
քաղել
նորանից՝
որպէս
թէ
{յաղթահարուելով}
այն
ազդու
հոգուց,
որից
դողում
է
եւ
սարսափում
է,
չպէս
բնական
էակները,
կորուսանելով
իւրեանց
ոյժը,
{յաղթահարուելով}
արտաքին
ոյժերից,
մեռնում
են,
եւ
ինչպէս
նոցա
կազ
ապացուցանելու
համար,
թէ
լաւութեան
ոյժը
չէր
կարող
{յաղթահարուիլ}
չարութենից,
այլ,
դորա
հակառակ,
պիտոյ
է
յաղթէր
յելով
անմեղ
երեխայի
վերայ,
խղճահարւում
է.
գութը
{յաղթահարում}
է
վրիժական
հոգին:
Յանկարծ
պատկերանում
է
նորա
աչք
անկարելութիւնը՝
առանձին
պատասխանել
այդ
բոլորին,
{յաղթահարում}
է
մեզ
եւ
հարկադրում
է
դիմել
դէպի
մամուլի
օգնութիւ
իւր
անձը
եւ
այն
րոպէին
մեռնում
է:
Արտաքին
ոյժերը
{յաղթահարում}
են
նորան
եւ
լուծում
են
նորա
կազմուածքը:
Ազգ
Բայց
արդ
բարձրացաւ
Հնութեան
փոշուց,
{Յաղթանակ}
կանգնեց
Սիրական
լեզուդ:............
Բայց
արդ
բարձրացաւ
Հնութեան
փոշուց,
{Յաղթանակ}
կանգնեց
Սիրական
լեզուդ:.........
ւը
եւ
դորանով
իսկ
պատճառ
տուեցին
Վերանորոգութեանը
{յաղթանակելու}
։
Այժմ
կը
տեսանենք
նորանց
իբրեւ
շատ
զօրացած
մարդի
նայնի
Յիսուսեանների
խորամանկութեամբ
գործ
կատարելը
{յաղթանակեց}.
նոքա
ճարտարութենով
կարողանում
էին
կռուեցնել
միմ
նք
մարտիրոսական
մահով
կնքեցին
քրիստոնէական
հաւատի
{յաղթանակը}
այս
աշխարհների
մէջ։
Բայց
Յիսուսեան
Առաքեալների
բ
aris
vaut
bien
une
messe!
",
-
ասաց
նա
եւ
փառաւոր
{յաղթանակով}
մտաւ
Փարիզ։
Այս
միջոցին
վախճանեցաւ
Սիկստոս
V
գտան,
որ
եւ
ի
կարծիս
էին
թէ]
ինքեանց
եւ
եթ
պահի
{յաղթանակս}
([թէ]
միայն
հնար
էր
[յափշտակել]
զանկապուտ
ձիթենի
նէք,
եթէ
ո՛չ,
ինձ
եւս
գերի
կը
վարեն
դէպի
Մասեաց
{յաղթանդամ}
ուրուականների
ամրոցը:
Զօրօրինակ
ինչպէս
պատահել
է
ն
առնում:
Ո՛չ.
նեղութեանը
մեծահոգութեամբ
պէտք
է
{յաղթել}:
Այնտեղ
վարում
էինք
մի
պարզ
կեանք
միմեանց
քաջալե
րդները
ապուշ
մարդիկ
էին,
կարողացաւ
նոցայ
դիւրեաւ
{յաղթել},
այսինքն,
մօտենալով
քահանայապետին
եւ
չարաբանելո
մատանին
խանի
մատումն
է,
թշնամիք
չեն
կարողանալու
{յաղթել}
նորան,
եւ
եթէ
այս
բանը
իմանալով
մի
մարդ
չարագործ
ն
պիտոյքը"։
Մխիթարը
իւր
ձեռնարկութեան
մէջ
ունէր
{յաղթել}
շատ
դժուարութիւնների,
բայց
նա
չվախեցաւ։
Սորա
հա
ունքը՝
գեղեցկութեան
եւ
այն
կատեգօրիայով
չէ
կարող
{յաղթել}
նոր
լեզուի
իրաւունքը.
պատճառ,
տգեղ
երեւցածը
չէ
լ
էիր,
որ
պիտի
կարողանաս
այն
ահագին
հսկայի
ուժով
{յաղթել}
բնութեան,
մինչդեռ
բնութիւնը
ծաղրում
է
նաեւ
Հիմալ
շարմունքի
իւրեանց
վերայ
արած
ազդեցութեան
հետ,
եւ
{յաղթելով}
նորանց
հրապարակ
իջան:
Կեցցէ՜ն:
Մինչեւ
այժ
ալու
դէպի
արեւմտեան
Հնդկաստան:
Ամէն
դժուարութեան
{յաղթելով},
Հնդկաստանի
ափերի
մօտ
մի
ահագին
փոթորիկի
դիպեցան
ակից,
որ
օգնում
էր
նորան
աշխատութեան
մէջ,
այլեւ
{յաղթելու}
այն
բոլոր
դժուարութեններին,
որոնց
հանդիպում
էր
ն
նախահարքը
մշտնջենաւոր
Կեսարին,
երբ
նա
Պոմպէոսին
{յաղթելուց}
յետոյ
որպէս
ինքնակալ
տիրում
էր
բովանդակ
Հռոմին.
-
իւնը
եւ
լոյսը,
ասես
թէ
միշտ
պիտոյ
է
պատերազմելով
{յաղթեն}
խաւարին
եւ
ստութեան
եւ
յափշտակեն
յաղթութեան
ձիթեն
էր
նորա
Աստուածայնութեան
առաջեւը,
ահա
թէ
ինչ
բան
{յաղթեց}
հին
աշխարհին
եւ
չէ
դադարում
ծաղկիլ
եւ
պտուղ
բերել
այս
չէ՞ր
պատճառը,
որ
այն
տասներկու
անզէն
մարդիկը
{յաղթեցին}
կռապաշտ
տիեզերքին,
եւ
հեթանոսութեան
աւերակների
վ
ողգոթայն
եւ
չարչարանքի
բաժակը
եւ
այս
պատճառով
եւս
{յաղթեցին},
եւ
յաղթական
հանդիսացուցին
հեթանոսների
մէջ
Քրիստ
լ
քնում
է,
Զառամ
Արեւելքի
գործ
չէ,
որ
ինձի
{յաղթէ}
"։
"
Առաջուց
դու
մի՛
պարծենար,
-
ասաց
Էլբր
,
Մեր
արքայի
վերջին
կամքն
էր,
որ
թշնամեացը
{յաղթէ}:
Նա
այս
բանը
կտակ
թողեց,
կնքեց
նորա
հարուիլ
չարութենից,
այլ,
դորա
հակառակ,
պիտոյ
է
{յաղթէր}
նորան
եւ
կանգնեցնէր
առաքինութեան
դրօշակը
ջարդ
ու
ց
'ի
վիճաբանել
եւ
գտանել
հնարս
միաբանութեան
առ
'ի
{յաղթող}
երեւիլ
Մխիթարեանց,
եւ
որպէս
զի
արդարասցի
'ի
վախճ
երով,
ցուցանում
էր
մի
ամենակատար
եւ
ամենափառաւոր
{յաղթող}
ինքնակալութիւն.
այլեւ
գաղափար
էր
դարձել
Եւրոպայի
օշակի
տակ,
որի
վերայ
գրած
է
ոսկեայ
տառերով,
թէ
{յաղթող}
է
ճշմարտութիւնը
ընդդէմ
ստութեան
դրօշակի
տակ
ամրաց
լեօք
եւ
հալածանօք,
ըստ
որում
չեն
ի
միջի
ապացոյցք
{յաղթողք}
՝
պատճառք
բանաւոր.
ողբալի
ճշմարտութիւն,
գաւազան
հատակները,
եւ
այստեղ
ստութիւնը
եւ
ազգատեցութիւնը
{յաղթուելու}
վերայ
են,
եւ
այստեղ
պիտոյ
է
խորտակուի
խաւարի
ամբ
րս
բերեցին,
որոնց
ինքեանք
էին
գլուխ
կացած,
բայց
{յաղթուեցան}
թշնամու
շատութենից։
Կայսրը
մեծ
հալածանք
հանեց
առ
ի
զարհուրելի
պատերազմ:
Վերակացուն
տեսանելով,
որ
{յաղթուեցաւ}
իւր
կողմը,
մոռանում
է
իւր
պաշտօնի
կոչումը
եւ
բռն
կ,
մի
անշարժ
եւ
անկենդան
էակ,
զուարճանում
է
իւր
{յաղթութեամբ}:
Այդ
խաւարատեսիլ
գիշերի
զաւակները,
կամելով
ներկում
է
նորա
աչքը
իւր
դրօշի
փառքով,
իւր
զէնքի
{յաղթութեամբ},
իւր
սահմանների
օրըստօրէ
լայնութեամբ:
Դնենք,
թ
յգ
զաւակները
թշնամին
վանելու
համար,
ոգեւորւում
է
{յաղթութեամբք},
տաղեր
է
երգում,
եւ
գործը
աւարտուելուց
յետոյ
ու
омъ)
մի
քանի
կարճատես
մարդիկ
կարծում
էին
տեսանել
{յաղթութեան}
պսակը
խաւարի
ճակատի
վերայ։
Այդ
երեւակայական
խաբէ
люзіи)
կը
ցրուին
եւ
կը
փարատուին
եւ
այդ
կարծեցած
{յաղթութեան}
պսակը
խաւարի
ճակատի
վերայ,
կը
դառնայ
յաւիտենական
րկում
քաղաքական
դատարանից
զինուորներ
բերելու,
որ
{յաղթութեան}
դափնին
ինքն
ստանայ
Այս
կռւումը
նորա
կողմից
շատ
քա
ու
կարողութիւնքը
եւ
ամրանալով
եւս
առաւել,
գրաւել
{յաղթութեան}
արմաւենին։
Մխիթարը
իւր
դիտաւորութիւնը
յայտնեց
մի
երազմելով
յաղթեն
խաւարին
եւ
ստութեան
եւ
յափշտակեն
{յաղթութեան}
ձիթենին։
Այսպէս
է
աշխարհի
կարգը,
այո՛,
եւ
նախա
ական
մանկտւոյն:
Եւ
ո՞ւմ
արդեօք
[մրցանակ
անվանելի
{յաղթութեան]}
ի
լայնատարր
ասպարիզիս
[վիճակեցաւ
ընդունել]
ի
գլո
թագաւորութիւնը
Վերսայլեան
Տէրութեան
ճոխութենով,
{յաղթութեան}
եւ
դպրութեան
փառքերով,
ցուցանում
էր
մի
ամենակատա
,
չափել
նորա
երկայնութիւնը
եւ
լայնութիւնը։
Փրկչի
{յաղթութեան}
եւ
թագաւորութեան
վերայ
խօսելու
ժամանակ
հարկաւոր
է
ակառակ,
թէ
եւ
երկու
կողմը
եւս
չ'խլեց
մինը
միւսից
{յաղթութեան}
ձիթենին,
եւ
երկար
չոր
ու
ցամաք
վիճաբանութենից
յե
երբ
նա
վերադառնում
էր
լիակատար
փառքով
իւր
ասիական
{յաղթութեններից}.
թէ
ինչպէ՞ս
այն
ժողովուրդը,
որ
ովսաննայ
գոչելով
ունենայ
դէպի
հարաւային
Ամերիկան,
ուրախանայ
նորա
{յաղթութեններով}
եւ
տրտմի,
երբ
յաղթահարուած
էր
ստրկութիւն
քարոզող
խռովում
էր
դրացի
ազգերի
խաղաղութիւնը:
Նա
ո՛չ
եթէ
{յաղթութիւն}
կամի
ստանալ
ձեր
վերայ,
այլ
պատուհասել
ձեզ,
ըստ
բնութիւնն,
Ո՞ւմ
կը
մնայ
մարտադաշտ,
Ո՞վ
կը
տանի
{յաղթութիւն},
-
Կար
ժամանակ
`
այս
հարցն
էր,
Նոյնիսկ
կնճռոտ
յո
եդոնի
թշուառ
վիճակը.
եւ
Հաննիբալից
աւելի
փառաւոր
{յաղթութիւն},
որ
կանգնեց
այն
մշտնջենաւոր
հերոսը
Կաննեայ
պատեր
Յայտնի
է
թէ
մի
պատերազմ,
մի
քաջագործութիւն,
մի
{յաղթութիւն}
չի
վերագրուել
մի
սուրբի,
որպէս
նաեւ
մի
հրաշագործ
ի
կեանքը
վաղուց
է
վերջացել
աշխարհիցս,
բայց
նոցայ
{յաղթութիւնը}
քանի
գնում
է
ընդարձակում
է
իւր
ասպարէզը
աշխարհիս
այն
անհամար
թշնամիների
հետ
եւ
չձանձրացաւ
երբեք:
{Յաղթութիւնը}
պսակելու
համար
յանկարծ
երեւում
է
զէնքի
շողշողիւնը
եր
նիզակակցութեան
կամեցած
էիք
խլել
թշնամու
ձեռքից
{յաղթութիւնը},
ապա
զուր
էր
ձեր
կողմից,
խնդրել
ձեր
դաշնակիցներ
շնակիցների
օգնութիւնը:
Առանց
ձեզ
եւս
կատարել
ենք
{յաղթութիւնը},
այնտեղից
գոռում
է
վերակացուն:
Միայն
ձեր
պարտակ
տաշարժ
տեսարան
կացուցանեն
պատմագրութեան
մէջ:
Այս
{յաղթութիւններից}
յետոյ
ներս
են
գալիս
հոգատարքը
վերակացուի
հետ,
եւ
ային.
եւ
թէ
չյայտնեց,
ապա
ուրեմն
ակամայ,
քանզի
{յաղթութիւնքը},
որ
տանում
են
այժմ
հիւսիսայինք
հարաւայնոց
վերայ
դրում
է
նորանից
մի
շնորհ,
պատճառելով
նորա
այսքան
{յաղթութիւնքը},
որ
տարել
էր
թշնամիների
վերայ:
Խանը
պատասխան
մ
է
Հայաստան։
Պատերազմ
է
լինում
պարսիկների
հետ,
{յաղթւում}
են
սոքա,
եւ
Պապը,
եւ
Հայաստանը
հանգստանալով,
յ
րա
առջեւը
արդարացնէ
իւր
անձը
այս
թղթի
ձեռքով։
Եւ
{յաղթօղ}
երեւելու
համար,
գիտութեան
զէնքը
առնելով
իր
ձեռքը
Ասոր
հնարը
այսպիսով
գտանք,
ամմա
արի
նայինք
վեզիր
{յաղիին}
եւ,
մամաս
կեբերնը
չոփեչինիին
բանը
այս
տեղը
շատ
թ
ալածուելու
դիպուածով
ասում
է.
"
Բայց
բերեալքն
իմ
{յԱղուանից}
եւ
'ի
Վրաց
եւ
'ի
Սիւնեաց
եւ
յԱրշարունեաց...
մնաց
ի
նոյն
գործ,
որոց
եւս
արարեալ
զնշանագիրս,
իջանէ
{յԱղուանս},
եւ
ստեղծեալ
կոկորդախօս
Գարգարացւոյ
լեզուին
նշան
քարոզեաց։
Ես
անդ
ներկայ
յորժամ
լոյս
Հայաստանեայց
{յաղջանուղջ},
Փայլակեցաւ
անաղօտ
եւ
հաւատոյն
կապեաց
փունջ
հեղինակաց
Սինէացւոց,
զորոց
զլեզուս
չգիտ
էին,
եւ
{յաղքատ}
մատենադարանի
դոցա
քանի՞
գրեանք
գտանին
ի
Սինէացւոց
տրաստել
վասն
զաւակաց
ազգի,
չկարէր
զնոյն
տպագրեալ
{յաղքատ}
քսակէ
իւրմ
է
ձօն
հանել
ազգին.
երկրորդ,
զի
եւ
մի
՝
Մազապուր
խզեալ
զկապանս,
Հանգուցանել
{յաղքատին}
Ի
մերայոց
օթեւան։
Tiens!
կացեալ
առ
դո
էս
յաման
ինչ
ի
միտս
նորա
հաւաքեցաւ:
Եւ
յարուցեալ
{յաղօթիցն}
՝
եստեղծ
զնշանագիրս
մեր՝
հանդերձ
Հռոփանոսիւ
կերպ
ւն:
-
"
Քնքուշ
սիրով
նորա
հետ
Վարւում
էի.
բայց
{յաճախ}
Օր
անց
կացնում
առաւել,
Ուրիշի
հետ
քնքշութեամբ:
իւնից
եւ
նստէին
թոքերի
կազմուածքի
վերայ:
Բաւական
{յաճախ}
երեւում
է
այդտեղ
պատանի
աղջիկների
եւ
կին
մարդերի
Վկայ
չես
միայն
լոկ
արտասուքի.
Դու
ո՛րքան
{յաճախ}
քո
խաւար
գահից
Տեսող
ես
լինում
լուռ
զարհուրա
"
Քնքուշ
սիրով
նորա
հետ
Վարւում
էի.
բայց
{յաճախ}
Օր
անցկացնում
առաւել,
Ուրիշի
հետ
քնքշ
կացուի
կշիռ
ունենալ,
շատ
անգամ
եւս
աւելի
վերին:
{Յաճախ}
պատահում
էր
եւ
այսպիսի
բան,
որ
ստորին
ծառայքն
եւ
վհաննու
եւ
ասեն,
ընդէ՞ր
մեք
եւ
փարիսեցիքն
պահեմք
{յաճախ}
եւ
քո
աշակերտքդ
ոչ
պահեն
"
(Մատթ.,
գլ.
Թ.,
արցասիրւում
է։
Այս
եւ
նմանապիսի
սխալանքը
բաւական
{յաճախ}
պատահում
են
Ռուսաստանի
Հայերի
մէջ,
եւ
պատճառը
ակ
գազ
երկայնութեամբ:
Նաւերի
կայմերի
վրայ,
նոյնպէս
{յաճախ}
է
պատահում
այս.
եւ
եթէ
միայն
մի
լեզուաձեւ
լոյս
է
մ
են
չորրորդ
դարուց,
այսինքն՝
Լուսաւորչից,
որի
{Յաճախապատում}
գիրքը
սկիզբն
դնում
է
քրիստոնէական
Հայոց
մատենագրո
նէ
ի
նախաթոռ
մատենագրաց
մերոց
սուրբն
Գրիգոր
իւրով
{յաճախապատում}
երկասիրութեամբ
զԱստուծոյ՝
եւ
զաստուածայնոց.
յեր
Բէլփեգովր...
բարկացուցին
զնա
'ի
գործս
իւրեանց,
{յաճախեաց}
'ի
վերայ
նոցա
բեկումն
"
(Սաղմ.,
ՃԵ,
համ.
28-
ետ
այսր
ամենայնի
ես
ընդ
այլոց
հոգեւորականաց
սկսայ
{յաճախել}
առ
նոյն
կաթոլիկն
այլ
տեսանելով
զօր
հանապազ
զակնյա
ազգը
չզլանայ
իւր
ձեռնտուութիւնը,
օրըստօրէ
թատրոն
{յաճախելով}
եւ
այս
ոչ
միայն
թատրոնի
նիւթական
կեանքը
ապահովելո
ութիւնսն
՚ի
հրապարակս
եւ
ի
փողոցս
արկին
ի
վաճառ,
{յաճուրդ}
զշնորհս
Աստուծոյ
վաճառեալ:
Յայն
սակս
իղձ
լինիմք
շահն
ի
վաճառմանէ
տպեցեալ
գրքերոջ
ժողովեսցի
եւ
ամէ
{յամ}
ի
վերոյ
դպրատանց
մանկանց
ծախել
եւ
յայնցանէ
մասն
ի
դ
ամ
ի
կենաց
իւրոց
արժանացեալ
վերատեսչական
պատւոյ
{յամ}
ի
1179
ի
ժողովն
Տարսոնի,
խօսի
զճառ
վասն
միաւորել
ռ
կաթողիկոսին,
թէ
թուղթդ
այդ
ըստ
ինքեան
զրկեալ
է
{յամ[ենայն]}
օրինաւորութեանց,
հետեւաբար
եւ
ի
յարգանաց
ըստ
հե
յն
երեւութացաւ,
այլ
եւ
հանգամանք
ամենայնին
որպէս
{յաման}
ինչ
ի
միտս
նորա
հաւաքեցաւ:
Եւ
յարուցեալ
յաղօթիցն
ւրիշ
տեսակ
հաշիւ
կ'ունենաք
իմ
հետ
եւ
կը
զղջաք
ձեր
{յամառութեան}
վերայ:
Ողջ
եղիք,
ձեր
անձը
եւ
բարքը
փոխելու
յնք
իցեն
եւ
արժանի
հաւատոց,
քան
զթուղթն
յօրինեալ
{յամբաստանեալ}
եպիսկոպոսէ
կամ
յարբանեկաց
նորա
եւ
ձեռնագրեալ
՚ի
խ
շտպան
կալով
նոցա
աննախանձաբար,
առանց
թեւակոխելոյ
{յամբիոնն}
ուսուցչութեան,
կա՛մ
առ
փառասիրութեան
կամ
առ
չարա
աբանութիւն,
ո՛չ
թէ
անհատք
ոմանք
սահմանաւոր
թուով
{յամբողջ}
ընկերութեանց,
այլ
ինքնին
ազգն,
նոյն
եւ
մանկտին
քաջ
փորձ...,
Սիրողապէս
թէ
ուղղեսցես
{Յամբոյր}
տիգեալ
խաւարծիս՝
Բուն
քեզ
բուսցի
միշտ
քաջապ
անքոյթ,
Առ
ի՞նչ,
-
այդ
չէ
ասացեալ:
{Յամբովկ}
հասեալ
սերովբէն
Գործոյն
զոր
գայր
կատարել.
խելակորոյս:
Այլ
ո՜,
մեզ
բան
ի
բերան
{Յամբովկ}
փութացեալ
վիպիս
Ոճով
ասել
զամենայն,
ւրբ
քառասուն
մանկանց
եկեղեցւոյն,
որ
նոյն
դրամիցն
{յամեն}
շաբաթում
օր
մի
պատարագ
մատուցանվի
վասն
թողութեան
ընկալեալ
զայն,
մարթացից
օրինաւոր
եղանակաւ
մտանել
{յամենահպատակ}
ծառայութիւն
Ձերդ
կայսերական
մեծության,
խնդրելով
զժամանակ
իմ
յընդվայր
կարողացայց
զայն
ի
գործ
դնել
{յամենահպատակ}
ծառայութիւն
Ձերոյին
կայսերական
մեծութեան:
Խն
է
այսպէս
եւ
թէ
այնպէս,
եթէ
միայն
պաշտպան
կալն
իմ
{յամենայն}
ժամ
իմոյ
ուղղափառ
եկեղեցւոյ
ենթարկէ
զիս
քննութեան
ն,
եւ
որովհետեւ
պ.
պաշտօնակատարն
պրօկուրօրի
լռէ
{յամենայն}
դէպս
ոչ
ի
գործ
դնելով
զիւրովսանն
պարտականութիւն,
կտակակատարքն
այսպիսի
հաւատարմաբար
հոգացողութեամբ
{յամենայն}
տարւոջ
դեկտեմբեր
ամսոյ
իմ
ստատի
նոյն
տարէն
եկամու
անչիւրոցն
հինգ
ռուփի
սքայ
սալամաթի
տացեն
մի
անգամ
{յամենայն}
կայից
իմոց
եւ
նոյն
հինգ
ռուփին
եղիցի
իւրեանց
մասն
փ
կացցէ
լեզու
հայոց,
ցորչափ
կացցէ
կրօնն
մեր
ազատ
{յամենայն}
յեկամուտ
տարերց,
ազգն
մեր
չունի
երբէք
անհետանալ
ս,
որ
պարզoրեն
խոստովանի
զբղխումն
Հոգւոյն
ի
Հօրէ
{յամենայն}
նամականիս
եւ
յերգս,
որպէս
եւ
յառաւօտոյ
լուսոյ
"
գրում
այսպէս
է
ասած.
"
յիշելով
զբանն
Պօղոսի,
զի
{յամենայն}
ժամ
աստուածասէրքն
առանց
խղճի
մտաց
կեցցեն
"
(եր.
անխիղճ
միտս
ունել
առ
Աստուած
եւ
առ
ամենայն
մարդիկ
{յամենայն}
ժամ
"
(Գործք
Առաք.,
գլ.
ԻԴ.,
համ.
16)։
Մ
քարայրի
առ
առն
միում
հռչակելոյ
'ի
բնակչաց
գաւառին
{յամենայն}
կրօնաւորութիւնս,
որում
անուն
էր
Մովսէս,
եւ
տեղի
'ի
տեղւոջն
գրով.
եւ
զիս
հանին
մերկ
եւ
թշնամանօք
{յամենայն}
արարելոց
իմոց,
զոր
'ի
մանկութենէ
արարեալ
էի
"
(
օժտեալ
գոլով
փօլիթիքական
ձրիւք,
'ի
գործ
ած
զայն
{յամենայն}
տեղիս
եւ
'ի
Հայոց
ստացաւ
բազում
բարեկամս.
եւ
բան
տ
զամս
եօթն
յԱլեքսանդրիա
վարժելոյ
ընկերօք
հանդերձ
{յամենայն}
իմաստս,
որ
ինչ
ժամանակի
բանականութեանն
էր
գիւտ՝
է
յառաջացեալ
եւ
արմատացեալ
անմիաբանութիւն
Հայոց՝
{յամենայն}
բարի
գործս,
անխորհուրդ,
յիմարական
նախանձ
սոցա
ա
պատասխանի
առնել,
եթ
է
միայն
անբիծ
իցեն
սիրտք
մեր
{յամենայն}
կրօնամոլական
ախտից
եւ
աչք
մեր՝
ազատ
ի
մեկուսի
հա
ց
ամենայն
գիտակցութեան
եւ
ընտրութեան,
յառաջ
բերէ
{յամենայն}
խնդիրս,
թէեւ
չունէր
զոչինչ
յարաբերութիւն
առ
այն
էմ,
եւ
մտքերի
ընթացքը
խոստանում
է
նոր
արհաւիրք:
{Յամենայն}
դէպս,
եթէ
հայերը
ստիպուած
լինեն
զրկուելու
իրենց
տանէի
ես
17
ամեայ
մանուկ
անչափահաս,
յորժամ
օրէնք
{յամենայնի}
ներողաբար
վարէր
ընդ
իս,
եթէ
իրօք
գտանեցեալ
էր
իմ
Ոչինչ
աւելի,
քան
զոր
պարտքն
էր,
առնեմք,
եւ
{յամենայնի},
յոր
զձեռն
մխեմք,
առաջնորդիմք
ի
սուրբ
սիրոյ
առ
որպէս
պատկեր
պատգամաւորաց
թէ
բանիւ
եւ
թէ
գրով
եւ
{յամենայնի}
գործակից
լինել
առ
՚ի
գիւտ
իրաւանց
ազգին
մերոյ,
ո
ւթիւն
սերնդոց
իւրեանց,
առ
մեզ,
այս
թշուառացեալս
{յամենայնի},
հոգեւորք
մեր
առ
անձնական
օգտի
կամ
մուրանալոյ
յօ
երէն
խրատ՝
առնելու,
չհասկցուածին
հաւատալու,
եւ
{յամենայնի}
եկեղեցւոյ
դատաստանին
հպատակելու
է"։
Քրիստոնէութ
ձեռն
սրբութեանդ,
որոյ
հայրագութ
տեսչութեանն
կամ
{յամենայնի}
հնազանդ
ծառայ
Հայր
Միքայէլ
Չամչեան"։
Ի
աւանց
աստուծոյ
հաւատացելոյ
դորին
վերատեսողութեան
{յամենաողորմած}
տէրութենէ,
առանց
տալոյ
ինձ
զպատճառ
բարձրացուցանե
ստերսն
մարդկան
զի
գեղեցիկ
էին
առին
իւրեանց
կանայս
{յամենեցունց}
զոր
ընտրեցին
"
(Ծնունդք.,
գլ.
Զ,
համ.
2)։
,
զորմ
է
յիշեցաք,
յասելն
յերես
65.
"
Անարատ
եւ
{յամենեցունց}
յարգելի
յոյսն՝
տէր
Խոսրովիկ,
չեւ
եւս
հասեալ
ի
ս
ազգային
երգոց)
առ
մեզ,
չգիտեմ
էր
վասն,
միակամ
{յամենեցունց}
ժխտի"։
"
Այդ
կարծիք՝
ներելի
ի
շրթունս
օտարա
րոյն
իմոյ,
ֆի
ոմն՝
մին
բաժին.
այսպէս
բաժանելով
{յամենու}
բաժինն.
վասն
ապահովության
ապագայ
պատահմանց
յանձն
մի
եւ
նոյն
ջուքամում
կգոյ
տեղս
եւ
յետ
վաճառվելէն
{յամենու}
բաժինն
ըստ
իւրաքանչիւր
տիրէ։
Ութերորդ,
կտ
մ
ի
մեծի
չքաւորութեան
եւ
տառապագին
աղքատութեան
եւ
{յամեցողութիւն}
գործոյն
արկանէ
ի
չարաչար
զրկանս
ողորմելի
անձին
իմ
բաժին
հոգոյս
մնալով
Մադրասայ
սուրբ
եկեղեցում,
որ
{յամէն}
շաբաթում
օր
մի
պատարագ
մատուցանվի
վասն
թողութեան
ձնարարեալ
զիս
յօժանդակութիւն
աղօթից
ձերոց
մնամ
{յամի}
հայրութեան
Ձեր
բարեացակամ
ի
սրտէ
խոնարհագոյն
մանն
նորին
սրբութեան
եւ
Սինոդին
Էջմիածնի:
ա.
{յամի}
1845
յամսեանն
նոյեմբերի,
ի
լինել
սրբազնագոյն
կաթ
հոգեւոր
կառավարութիւնն
առ
բան
հարցման
նորին,
կամ
{յամի}
1846,
կամ
1847,
զորոյ
չունիմ
օրինակն,
եւ
առաւե
մն
չունէի
ես
զայնմանէ
եղեալ
ուրեք
խնդրագործ,
իսկ
{յամի}
1850
յամսեանն
մարտի
իբրեւ
տեսի,
թէ
արդարութիւն
ի
,
զի
այդոքիկ
յօրինեալ
են
ընդ
ձեռն
իմոց
բարեկամաց
{յամի}
1846,
եւ
ես
յայնժամ
չունէի
զկատարեալ
չափահասութի
պատրիարք
կաթուղիկոսի
ամենայն
Հայոց
տեառն
Ներսիսի
{յամի}
1845
(թէպէտ
յօրէ
անտի
մանկութեան
սկսեալ
ի
1837
ա
ղեցւոյ,
այլ
թէ
զի՞նչ
այնմ
զհետ
գան
յօդուածք
1
{Յամի}
1845
ի
լինել
ծայրագոյն
պատրիարգ
կաթողիկոսի
ի
Նոր
րաց
սուրբ
Լուսաւորչի
աւագ
եկեղեցւոյ
տեղւոյն,
իսկ
{յամի}
1848,
ի
գալ
նորին
բարձր
սրբազնութեան
տեառն
Մատթէ
իւն,
ընկալայ
վերստին
ի
հասարակութենէ
Նախիջեւանայ
{յամի}
1851
զարձակման
վկայագիր,
զոր
նորին
բարձր
սրբազնո
երական
մեծութեան,
վասն
զի
յայնմ
ժամանակի՝
այն
է
{յամի}
1846,
յորում
զիս
բռնադատին
յանձին
առնուլ
գոլ
յան
է
ստորագրութեամբ
կտակողին
եւ
այլոց
յազգէն
մերմէ,
{յամի}
1799
յ9
Մայիսի,
ի
Բատավիա,
տայ
մեզ
զհետեւյալ
տե
է
Սարգիս
Ծատուր
Աղաւելեան,
կտակաւ
իւրով
արարելով
{յամի}
1808,
թողեալ
է
յօգուտ
դպրոցին
եւ
տպարանին
Նոր
Նա
գիսն
Ծատուր
Աղաւելեան,
արարեալ
զվերոգրեալն
կտակ
{յամի}
1808
եւ
զկնի
չորից
ամաց,
այն
է,
յամի
1812,
վախ
րեալն
կտակ
յամի
1808
եւ
զկնի
չորից
ամաց,
այն
է,
{յամի}
1812,
վախճանեալ՝
թողեալ
է
յօգուտ
Նախիջեւանայ
եւ
ց,
գուն
գործելով
աճեցուցանել
ըստ
ամենայն
կարի
եւ
{յամի}
1824
վախճանեալ՝
թողեալ
է
զայն
ամենայն
որդւոյ
իւր
վսէփ
Ստեփանեան
քահանայն
Կալկաթայի
հայ
եկեղեցւոյ,
{յամի}
1825,
՚ի
10-երորդ
թուականէ
Ապրիլի,
նամակաւ
իւրո
,
ըստ
զօրութեան
երկրորդ
կտակի
նորին,
ստորագրելոյ
{յամի}
1795,
՚ի
1
Ապրիլի,
սեպհականք
են
երկուց
ազգային
լոց
առ
իս.
այրն
մեծանուն
եւ
հռչակաւոր
ազգասէր,
{յամի}
1808
կտակաւ
իւրով
թողու
յօգուտ
Նախիջեւանայ
եւ
Գրի
(25.
000)
եւ
վախճանեալ
զկնի
չորից
ամաց,
այն
է
{յամի}
1812,
ժառանգութիւնն
այն
անցանէ
՚ի
ձեռս
երից
կտակ
միայն
Կիրակոսն
Յարութիւնեան:
Վախճանեալ
եւ
սորա
{յամի}
1824,
թողու
զբովանդակ
գումար
դրամոց
Աղաւելեանի
առավարութենէ
Նոր
Նախիջեւանայ
երեւի,
թէ
՚ի
Մադրաս
{յամի}
1808,
Սարգիս
Ծատուր
Աղաւելեան
արարեալ
զկտակ
յօգո
ակոս
Յարութիւնեան:
Սարգիս
Ծատուրն
վախճանեալ
է
{յամի}
1812:
Յետ
վախճանի
նոր
վախճանեալ
են
նոյնպէս
երկու
ն
մնացեալ
է
ի
ձեռս
պ.
Կիրակոսի
Յարութիւնեան:
{Յամի}
1824,
վախճանեալ
եւ
սորա,
թողեալ
է
զդրամս
եւ
զկտ
կամ
հասարակ
կոչմամբ
Աբդըլմսեհ
Մարտիրոս
վախճանեալ
{յամի}
տեառն
1797,
թէ
յորո՞ւմ
վայրի
իցէ
թաղեալ,
զայդմա
նունակոչական
տօնախմբութիւնն,
զոր
մեծածախ
կատարեն
{յամի}
ամի՝
նուիրելով
եւ
հոգեւորականաց
զառատ
աջահամբոյր
եալ
էր
յիրոց
նպատակաց,
ըստ
որում
կատարեալ
է
ինքն
{յամի}
ամի
զիւր
տօնախմբութիւն՝
շարունակ
կարգաւ
ստանալով
ի
Հնդիկս
ընդ
տէրութեամբ
Անգղիացոց,
ամէն:
{Յամի}
Տեառն
հազար
եօթն
հարիւր
իննսուն
եւ
չորք
մայիս
ամս
ութիւն
մատուցի
անզրաւ
յաւիտենիւ
ամէն։
Եղեւ
{յամի}
Տեառն
հազար
եօթն
հարիւր
իննսուն
եւ
չորս
ի
Մայիս
ա
(որ
հասարակ
կոչմամբ
Աբդալ
մասէհ
Մարտիրոս
կոչիս)
{յամի}
Տեառն
1784,
Մայիսի
30.
չորք
դանայ
ի
մին
օրինակ
ռս
եւ
երկրպագութիւնս
անզրաւ
յաւիտենիւ
ամէն:
Եղեւ
{յամի}
Տեառն
1795,
Ապրիլի
ամսոյ
մինն
ի
Կալկաթա:
Մ
է
Այվազովսքոյ
՚ի
դրամական
գործում
ընդ
Խալիպեանի,
{յամի}
1858
յամսեանն
Նոյեմբերի
բողոքեցի
ես
՚ի
Հիւսիսափայ
"
Վարդապետարան
կրօնի
"
ի
լոյս
ընծայեալ
ի
Մոսկվա,
{յամի}
1853:
Ուստի
եւ
ո՛չ
պէտք
ինչ
ծանօթաբանութեան
զառն
խիթար
Սեբաստացի,
որ
նոր
ուրեմն
հիմնեալ
ի
Վենետիկ
{յամի}
տեառն
1717
զվանս,
զմիաբանութիւն,
զուսումնարան
ե
ցեալ
]
հրատարակել
զՀոգեբանութիւն
իւր
տպագրութեամբ
{յամի}
Տեառն
1851
ի
յառաջաբանութեան
անդ
նորին
լեզու
իմաս
վրդեան
զբանն
Աստուծոյ,
տպագրեցին
վասն
մեր
Հայոցս
{յամի}
1836
ի
Մոսկվա
զՆոր
կտակարան
ի
լեզու
աշխարհիկ:
Գո
նորա
առ
Վահան,
տէրն
Մամիկոնէից,
տպեալ
ի
Մոսկվա
{յամի}
1853,
աշխատութեամբ
արգոյ
գիտնականի
Մկրտչի
Էմին,
այն
ի
հինգ
գիրս,
տպագրեցաւ
այս
է
Կոստանդնուպօլիս
{յամի}
18[52]։
Տասներորդն
դար
հասանէ,
բարձեալ
բերել
արկաւագ
Ծարեցի,
առաքեալ
ի
Յակոբ
Կաթողիկոսէ
Հայոց
{յամի}
1655:
Արհեստ
տպագրութեան
առ
Հայս
տեսանի
զառաջ
անաց:
Հեղինակ
Հայ-Ռուս
բառարանի
տպելոյ
ի
Մոսկուա
{յամի}
1838,
Աղեքսանդր
Խուդաբաշեանց
իւրով
աշխատասիրութե
նէ
նորա
"
Վէպք
հնոյն
Հայաստանի
",
տպեալ
ի
Մոսկվա
{յամի}
1850.
վասն
մեր,
հայրենակցացս
պարոն
Էմինայ
քաղցր
ոյ
առ
Վահան
Մամիկոնեանց
տէր,
զորս
տպեաց
ի
Մոսկվա
{յամի}
1853,
յօգուտ
հնասիրաց
եւ
ի
ծանօթութիւն
հայերէնագ
յերեսփոխանաց
պ.
Նալբանդեանցն,
ոչ
կամելով
այլեւս
{յամիլ}
աստէն,
մանաւանդ
'ի
պատճառս
այլոց
ազգային
գործոյ
Վեհափառ
տէր,
՚Ի
մեկնիլ
իմ
՚ի
Կալկաթայէ,
{յամին}
անցելոյ
յամսեանն
Հոկտեմբերի,
ընկալայ
զերկուս
կնք
ւակները,
որ
յետոյ
ուղարկեց
Պարսկաստան։
"
Իսկ
{յամին}
եօթն
եւ
տասներորդի
Յազկերտի
արքայի
(455
թիւ),
ց,
"
Ի
սկզբանէ
արար
Աստուած
"
եւ
բացի
վերջինից
"
{Յամին}
ութուտասաներորդի"։
Երբ
որ
աւարտել
էիր
այս
ընթեր
վերապատուեցաւ:
Սորա
յաթոռ
ամբարձեալ
Հայրապետական
{յամին}
718,
զամենայն
ճիգն
ճգնեցաւ
խաղաղեցուցանել
զեկեղե
տեսաւ
յԵրուսաղէմ,
այլ
տպեալ
աղճատ
օրինակէ,
զոր
{յամին}
1853
նոր
ի
նորոյ
տպագրեաց
յընտիր
օրինակէ
արգոյ
Մկ
պատճառս
աւերման
քաղաքին
ի
յարձակմանէ
իսմայելացւոց
{յամին}
1144,
Պատմութիւն
Հայոց
եւ
եկեղեցական
երգք
ի
զանա
րոյ
իշխանին
Վրաց
Վախթանկայ
եւ
եպիսկոպոսին
Տփխիսայ
{յամին}
1284:
Ի
սմա
դադարեալ
տեսանեմք
զոճ
հայախօսութեան
ն,
ի
տանէն
եւ
ի
կրպակաց,
ըստ
ասելոյ
ազգայնոց,
{յամիսն}
հասանէ
մինչ
ցերկու
հարիւր
քսան
եւ
հինգ
ռուփիս
(2
ւնտ
ստերլինգ,
ըստ
այսմ
ծախք
իմ
լոկ
ի
պանդոկի
աստ
{յամիսն}
լինի
60
ֆունտ
ստերլինգ:
Իսկ
բաց
ի
ծախուց
բնակութ
ու
երեկոյեան
փոխանակ
ի
6
ժամէ
առաւօտու:
Ըստ
այսմ
{յամիսն}
արժէ
ինձ
կառքն
9
ֆունտ
ստերլինգ:
Իսկ
առանց
կառաց
գիտակցութեան
սրտի
եւ
Հոգւոյ,
եւ
ո՛չ
՚ի
սնոտի
եւ
{յամուլ}
ծիսակատարութիւնս
կուրօրէն
հաւատալ,
ըստ
պապական
պ
վերը
յիշուած
նորոգութիւնքը,
ասում
է.
"
Այս
եղեւ
{յամս}
Յովհանկան
վանուց
երիցու
Սրբոյ
Կաթուղիկէին
"
(Սեբ
սրբութեան
եւ
Սինոդին
Էջմիածնի:
ա.
յամի
1845
{յամսեանն}
նոյեմբերի,
ի
լինել
սրբազնագոյն
կաթուղիկոսի
ամենա
ես
զայնմանէ
եղեալ
ուրեք
խնդրագործ,
իսկ
յամի
1850
{յամսեանն}
մարտի
իբրեւ
տեսի,
թէ
արդարութիւն
իմ
դնի
ըստ
ամեն
էր,
՚Ի
մեկնիլ
իմ
՚ի
Կալկաթայէ,
յամին
անցելոյ
{յամսեանն}
Հոկտեմբերի,
ընկալայ
զերկուս
կնքեալ
ծրարս
թղթոց,
նորա:
Յայտնեցից
եւ
ես
զբազում
իրաց
անձամբ
անձին
{յամսեանն}
Յուլիսի,
յանցանելս
ընդ
էջմիածին,
ընդ
Մեծն
Հայաս
քոյ
՚ի
դրամական
գործում
ընդ
Խալիպեանի,
յամի
1858
{յամսեանն}
Նոյեմբերի
բողոքեցի
ես
՚ի
Հիւսիսափայլ
օրագրի
մերու
բայց
Շահումեանցը
չգիտէր
Մանուշակի
գիտենալը
եւ
այս
{յամրախօսութիւնը}
այնպէս
շուտով
կատարուեց,
որ
ոչ
ոք
ոչինչ
չհասկացա
է.
եւ
պար
գալ
բազմութեամբ,
խմբովին,
ոչ
այնպէս
{յամրաշարժ},
ինչպէս
մեր
"
կուռ
բռնուկը
"
կամ
ռուսաց
хоровод-
քաղաքականն
անօթոյ,
կորուսեալ
զմոգականն
ոյժ՝
որ
{յամրի}
պահէր
զազգն,
ցիր
ու
ցան
գնաց
ի
չորս
կողմունս
աշխ
ւտ
բարեկարգութեանց
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
(որ
մերձ
{յամրոցն}
Ազովու),
խոնարհաբար
խնդրէ
ի
Ձէնջ
նշանակել
առ
այ
ւտ
բարեկարգութեանց
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի,
որ
մերձ
{յամրոցն}
Ազովու,
խոնարհաբար
խնդրէ
՚ի
յարգութենէ
Ձերմէ,
շ
ղ
զմատունս:
Զի՜
գեղեցիկ,
Զի
ընդ
առաջ
{յայգորել}
Բերի
յուշիկ,
Եւ
զվարդունս
համբուրել
րութեան
տեղւոյդ,
առ
ի
նովաւ
ապահովել
զսնունդ
իւր
{յայդմիկ}
պանդխտութեան,
զորմէ
ունի
խնդրել
ի
նոյն
հոգեւոր
ա
իւտ
թերեւս
ի
ճահ:
Եթե
փութացաք
ուրեմն
քաւիլ
{յայդպիսեաց}
՝
թուի
մեզ,
թէ
եւ
ո՛չ
իւիք
ինչ
գթեցաք:
Շա՛
տ
ազգին,
տեսեալ
ստուգապէս,
քաւ
լիցի
մեզ
մոլորիլ
{յայդպիսի}
օդակառոյց
կարծիս.
զի
քաջ
գիտեմք
եւ
չիք
յայսմ
տար
.....
Այլ
արդեօք
օգտեալ
ինչ
իցէ
ազգն
{յայդպիսի}
երկասիրութեանց,
որք
չեն
այլ
ինչ
եթէ
ոչ
բացայայտո
ցի
առն՝
որ
միայն
խօսեսցի
ի
լեզու
հինգերորդ
դարու
{յայժմուս}
ժամանակի՝
յորում
ամենայն
ազգք
եւրոպէականք
ջանահն
անի,
զի
դորա
չի՛ք
տեղի
ի
կենդանեացն
աշխարհի,
եւ
{յայժմուս}
ժամանակի՝
որ
ամենեւին
ա՛յլ
է
քան
զդարս
Մովսիսի
Խ
օնն
եւ
լեզուն.
առ
մեզ
կորուսեալ
է
առաջինն
եւ
չիք
{յայժմուս}.
մնայ
ուրեմն
ապաստանիլ
ի
կրօնն
եւ
ի
լեզուն,
այլ
ի
կատաղութենէ
մրրկիս,
ի
միւս
օր
հարկեցայ
մտանել
{յայլ}
շոգենալ,
որ
զեզերբ
քերեալ
Միջերկրական
ծովուն
երթ
ց
մրրկին,
ի
միւսում
աւուր
հարկեցայ
տեղափոխ
լինել
{յայլ}
շոգենաւ,
որ
ընդ
եզերօք
նաւել
Միջերկրական
ծովուն
ուական:
Յայսմ,
նոյնպէս,
յուսամ
յաջողիլ,
որպէս
{յայլ}
ամենայն
ձեռնարկս
զհնդկական
խնդրոյ,
ցայս
վայր
ժամ
ութիւն
Աբգարեանց.
եւ
յետոյ
զայդ
կնքեալ
ծրար
դնել
{յայլ}
պահարան
եւ
վերստին
կնքեալ
ի
վերայ
արտաքին
պահարան
նոյն
ոգի
երեւի
'ի
նոսա
'ի
նոյնպիսի
դիպուածս,
իսկ
{յայլ}
իրս
ամենեւին
տարտամ։
Ուստի
Մխիթար
աբբայ
յիւրոց
ա
հնարս,
վասն
որոյ
եւ
թեթեւացան
ոչ
սակաւ,
որով
եւ
{յայլ}
կերպարան
շրջեցան
իրք։
Սակայն
գիտել
արժանի
է,
թէ
ից,
մինչեւ
անհասկանալի
կացուցանել
զլեզուն՝
որոց
{յայլմ}
է
գաւառէ
էին,
զորոյ
զփորձ
առնումք
մեք
այսօր
իսկ
որութեան:
Այսպէս
իմա՛
եւ
վասն
այլոց
անձանց,
որք
{յայլմէ}
վիճակէն
էին:
Այլ
այս
ամենայն
աղբերանայ
յայնմանէ
ալ,
Բարձր
ի
գլուխ
սիգալ,
Յանմատոյցն
{յայլոց}
Մտեալ
հաւալոց:
Յի՛ս,
կո՛յս,
յի՛ս
ց
կատարել։
Բնաւորութիւնք
Մխիթարայ
աբբայ
հօր,
բաց
{յայլոց}
մեծամեծ
ձրից,
զոր
յանձին
բարձեալ
բերէր,
էր
երեւ
լսել
եւ
ոչ
ընդունիս,
ո՛չ
յայս
նիւթ
միայն,
այլեւ
{յայլս}
։
Չեւ
իմ
աւարտեալ
զխօսս,
ասէ
ցիս
Մանուկ
աղայ
ն
յաջորդ
ամսեան
ապրիլի
ետու
զպատասխանի,
այլ
յօրէ
{յայմանէ}
մինչեւ
ցայսօր
չէ
ունեցեալ
իմ
ի
կողմանէ
նոյն
հոգեւ
անել
զտնօրինութիւն
իւր,
զի
թէ
ընդունելոց
իցէ
զիս
{յայն},
համաձայն
ցանկութեան
իմոյ,
ընկալցի,
իսկ
թէ
մեր
թէպէտ
եւ
հոգեւոր
իշխանութիւնն
ոչ
բռնադատէր
զիս,
{յայն}
ստանալ
ի
հասարակութենէ
Նախիջեւանայ,
(յաղագս)
զ
եանց
առ
քաղաքական
խորհրդարանն,
զորմէ
քաջ
գիտէք,
{յայն}
միտս,
զի
նորին
սրբազնակատար
քահանայապետութիւնն
մ
դէպս
ոչ
ի
գործ
դնելով
զիւրովսանն
պարտականութիւն,
{յայն}
սակս
հայեցեալ
մանաւանդ
՚ի
պաշտպանողական
ոգի
վերոյ
եւ
ցուցնէք
զձեզ
որպէս
եւ
էք
իսկ
երեսփոխան
ազգին,
{յայն}
սակս
դժուարանամ
կատարել
զպահանջողութիւն
ձեր,
մին
ռ
անարժան
եպիսկոպոսական
կոչման
նորա
եւ
աստիճանի,
{յայն}
սակս
ստիպիմ
փութալ
մատուցանել
ընդ
այսմ,
ի
սպաս
վ
ստատութիւն
եւ
զօրհնութիւն
վեհափառ
քահանայապետիդ,
{յայն}
սակս
մինն
յերեսփոխանաց
պ.
Նալբանդեանցն,
ոչ
կամե
ուսին:
Զմուռս
բուրեն
ստեանց
պտկունք,
{Յայն}
հոտոտի
մեր
քերուբ.
Ի
շաղ
կրծոց
նորա
պասուք
ւ
առ
սակաւութեան
ժամանակի
չկարեմք
զբազմաց
ճառել,
{յայն}
սակս,
յայս
նուագ
ի
նիւթ
առցուք
խօսից
մի
միայն
զԱ
եալ
ի
վերծանութիւն՝
արկանել
ընդ
քննութեամբ:
Ո՛չ
{յայն}
միտս
զի
վրէժխնդիր
եղէց
նմա,
քա՛ւ,
զի
ամօթ
ինձ
հ
ւմս
գործունէութեան՝
պառաւանց
միայն
[է]
ճահաւոր,
{յայն}
սակս
արժան
համարիմ
տողել
աստէն
զքննութիւն
իմ,
յե
նմա
զքանի
մի
բառս
բացադրականս,
առանց
մուծանելոյ
{յայն}
զայնպիսիս,
ընդ
որս
մտանել
ունէին
ե՛ւ
նոր
ե՛ւ
այլ
ւ՛
ընդդէմ
բաժանողաց,
առանց
երբեմն
յայս
եւ
երբեմն
{յայն}
կողմն
շեղլոյորպէս
ցուցանէ
զինքն
Այվազովսքին,
թեր
նս
ճանաչէ
եւ
զայլ
ժողովս,
թերեւս
մատնացոյց
եղեալ
{յայն},
թէ
Հայաստանեայցս
եկեղեցի,
թէ
եւ
բաց
յերից
ժողո
կին
ի
վաճառ,
յաճուրդ
զշնորհս
Աստուծոյ
վաճառեալ:
{Յայն}
սակս
իղձ
լինիմք
գիտուն
լինել
ասացելոցս,
զի
մեզէն
ութիւն
է
կրօնի
եւ
խոստովանութիւն
նորա.
ձեռն
մխել
{յայն}
ո՛ր
եւ
է
մտօք,
առ
մեզ
համարի
սպանանել
զազգն
եւ
մ
նդանեօք
զոտն
կռուէր
՚ի
Մասիս,
Ես
յերկնաբերձ
{յայն}
՚ի
ժայռ
դար
կազմէի
ոսկէ
հիւս։
Յառաջին
հոտ
անուշի
ատարագօք
մինչ
՚ի
տես
Ներկայացան
օծելոյն,
ես
{յայն}
գտայ
՚ի
հանդէս.
Պառաւածինն
մարգարէ
Յորդանանու
՚ի
,
դառն
վշտիս
արիաբար
տարայց
Տէր,
Եւ
նահատակ
{յայն}
ասպարէզ
արձանացայց
անվեհեր.
Ո՛չ
երկէայց
ես
ւմ
է.
"
որ
սակս
Սեւ
կոչեցելոյ
հաւուն
իւրեան
ազգն
{յայն}
անուն
սեւ
որդիք
անուանէին
"
(եր.
103)։
Աստուծ
զոր
եսն
ճգնիմ
ընդ
Ձերով
թեւարկութեամբ
`
յառեալ
է
{յայն},
զի
բազմասցին
երկրպագուք
Տէրութեան
Ձերոյ,
որով
եխօս
են
հաւատացեալներին,
բացի
դորանից,
"
Մեք
'ի
{յայն}
փայտն
եմք
յուսացէալ,
յոր
Տէր
Յիսուս
բեւեռեցաւ
"
բորբոքեալք
զհասարակութեամբ
մերով
դիմեցին
անպատճառ
{յայն}
ատեան,
յոր
եսն
եմ
ապաւինեալ։
Զի՛
կայր
քո
եւ
սոյ
յն
գրելոյ
յինէն
առ
սրբազան
ժողովն,
ընթերցիր,
զի
{յայն}
թուղթ
բովանդակի
Վահանն։
Դնեմ
'ի
գրիս
թուղթ
մի
հա
եալ
նոր
հայախօսութեամբ,
թէ
եւ
հետո
զհետէ
խառնեալ
{յայն}
զփոխառեալս
յօտարաց
անշքացոյց
մինչ
իսպառ,
եւ
բազո
զոր
արար
ի
խնդրոյ
Սահակայ
Բագրատունւոյ,
կցորդեալ
{յայն}
եւ
զԱշխարհագրութիւն՝
ըստ
ժամանակին
շնորհելոյ:
Ս
զահաւոր
նզովս
ի
վերայ
գլխաւորաց
քահանայութեանն,
{յայն}
սակս
պարեգօտաւորք
սեղանակապուտ
ձեռօք
ընդ
ոսկերս
ս
որդ,
զի
եւ
միտք
ժողովրդեանն
պարտին
ուղղեալ
լինել
{յայն}
կոյս,
յոր
բեւեռեալ
ունին
բանագէտ
մարդիկ
զիւրեանց
եւ
եթէ
ձերդ
եղբայրութիւնն
ո՛չ
ստացեալ
իցէ
զայն,
{յայնժամ}
ըստ
այսմ
գրութեանս
յայտնել:
Այն
"
Մարդեղութիւ
է
ոչ,
ըստ
որում
ամք
պանդխտութեան
նորա
չէին
աւելի
{յայնժամ},
քան
զերիս.
եւ
յընթացս
նոյնքան
ամաց
ի
չգոյէ
դպր
ուստ
նորին
սրբութեան
բարեբաղդ
կացոյց
զՆախիջեւան,
{յայնժամ}
եւ
Սիմոնեանն,
ըստ
ընդաբոյս
խաբեբայութեան
հայ
կաթ
ւթիւն
Հայու
կաթոլիկի
ումեմն
վարսավիրի,
որ
բնակէր
{յայնժամ}
ի
Թաղանրօգ,
եւ
զխորհուրդ
պսակի
կատարեաց
ի
Նախիջե
նեալ
են
ընդ
ձեռն
իմոց
բարեկամաց
յամի
1846,
եւ
ես
{յայնժամ}
չունէի
զկատարեալ
չափահասութիւն,
գոլով
ծնեալ
ի
26
տճառ
իմով
ներկայութեամբ
տալ
զայսոսիկ
պատասխանիս,
{յայնժամ}
բարեհաճեսցի
նշանակել
վասն
ծախուց
ճանապարհի
զգումա
աջնոյն,
չեղծանել,
վասն
զի
հարկաւոր
լիցի
ինձ
այն
{յայնժամ}
յաղագս
մտանելոյ
յարքունի
ծառայութիւն,
եւ
կամ
այլ
պացուցի
զպարականոն
լինել
վերջաւորութեան
գործոյն,
{յայնժամ}
երկոքին
նոքա
ի
միասին
ընդ
պաշտօնակատարին
պրոկուրօ
ալկաթա,
առանց
զառաջինն
խնդիր
գործելոյ
ի
Լոնդոն,
{յայնժամ}
կառավարութիւնն
հնդկական
ինքնին
գրելոց
է
՚ի
Լոնդոն
նխուլ
յազգէն,
փոյթ
ունին
զսեպհականութեանց
նորա,
{յայնժամ},
Ձեզ
եւ
ազգին
մնայ
պատասխանատու
կալ
բարոյապէս
առ
կ
ամենայն
կտակակատարութիւնք
կամ
վիճակ
հրիտակացն,
{յայնժամ}
աղաչել
աղաչեմ,
ի
հաշիւ
իմ,
թղթակցիլ
ընդ
որոց
ար
րել
տայ
յօգուտ
այդ
անուն
դպրոցաց
ապա
ուրեմն
կային
{յայնժամ}
դպրոցքդ:
Այլ
բաց
ի
տանէս
յայսմանէ
եւ
ի
կրպակ
զորմէ
մթին
իմն
լուայ
ի
միոյ
եւ
եթ
աննշան
առնէ,
{յայնժամ}
չիք
տեղի
երկբայութեան,
թէ
մտանել
մտանեմ
ընդ
նմա
յսր
ամի
համարաւ
88
յայտնեցի
ձեզ
զամենայն,
որ
ինչ
{յայնժամ}
գիտէի,
այժմիկ
առանց
կրկնելոյ
զոմանս
՚ի
տեղեկութե
եւ
փաստաբանից
ունի
տպագրել
եւ
երբ
պատրաստ
լիցի,
{յայնժամ}
ներկայանայ
յատեան
Սուպրիմ
Կորտի
ի
վճռադատութիւն
դ
ն:
Իբրեւ
տեսի,
եթէ
ոչ
յօժարի
ի
խաղաղութիւն,
{յայնժամ}
հարկեցան
ըստ
օրենի
պատրաստել
զթղթեանն
ընդ
ձեռն
օր
եւ
պետութիւնն
Անգլիոյ
ստուգեսցէ
եւ
այլն
եւ
այլն,
{յայնժամ}
ստանալիք
մեր,
այսինքն
ամբողջ
հրիտակն,
ոչ
բաւեսց
թն
լարեալ
առ
՚ի
նմանէ
եւ
թէ
յայսմ
գտայց
անյաջող,
{յայնժամ}
պարտական
է
Այվազովսքին
բովանդակ
վնասուցն,
որ
առա
կ
թէ
կոնդակ
Ձեր
հասցէ
անդր
յիմում
բացակայութեան,
{յայնժամ}
հաւատարիմ
թղթակից
իմ
բնակեալ
ի
տան
յորում
եւ
ես
նացին
Մովսէս
ողբոց
իւրոց
զհակառակն
գտեալ
գրեսցէ,
{յայնժամ}
գոյ
յոյս
կենդանութեան
մօրս
թշուառացելոյ,
ապա
թէ
եսցեն
զդին
իմ
եւ
կամ
զդին
ներքոյ
յիշեալ
Աննային,
{յայնժամ}
թաղեսցեն
ի
հանգստարանին
ինգլիզաց,
եւ
զյիշեալ
Անն
ի,
մինն
եւ
կամ
միւսն
չկամիցին
միմեանց
մօտ
մնալ.
{յայնժամ}
իմ
կտակակատարքն
իմ
ստատիցն
երեք
հարիւր
ռուփի
սքայ
ական
չունեմ
ուրեք,
բայց
գուցէ
ոմանք
յայտնեսցին,
{յայնժամ}
եւ
նոցա
իւրաքանչիւրոցն
հինգ
ռուփի
սքայ
սալամաթի
տ
ին
եւ
կամ
ըստ
մասին
իւրք
ինչ
կերպիւ
եւ
պատճառաւ,
{յայնժամ}
յիշեալ
ութսուն
հազար
սթայ
ռեփի
գունահքեարին
հատու
որդ
հատորում
յիշեցեալ
ժառանգորդացս
մահ
պատահիցի,
{յայնժամ}
ժառանգութիւնս
զոր
տուեալ
եմ
նոցա,
փոխարկվի
այսու
ակ
ամենեւին
չիցէ
ի
Տէր
հանգուցեալ
որ
մին
եղբօրս,
{յայնժամ}
բաժին
չորս
միւս
եղբայրս
գտանէ,
բայց
նախ
պարտ
է
տ
է
կենդանի
չմնայ
եւ
մինչեւ
ի
ժամ
ստանալոյ
զդրամն,
{յայնժամ}
նոյն
դրամն
հանդերձ
վաշխովն,
որքան
որ
բովանդակվի
նախ
քան
զմահն
իմ
կտակակատարոյն
իմոյ
մահ
պատահիցի
{յայնժամ}
փոխանակ
ի
Տէր
հանգուցելոյն,
կտակակատարք
իմ
լինից
ղեկավար
կաց
նաւակիս
ումդ
հառաչեմ
ի
խորոց:
{Յայնժամ}
հասից
ես
անվտանգ
յափն
անքոյթ
իմ
կենաց,
Խաղա
սինքն՝
հօրս
մեռնելու
օրերը)
մերձեալ
են.
սպանից
{յայնժամ}
զեղբայր
իմ
զՅակովբ"։
§
29.
"
Եւ
վաճառեցին
զ
նոսա
"
(նոյն,
գլ.
ԺԵ,
համ.
2)։
§
34.
"
{Յայնժամ}
մատեան
առ
Նա
աշակերտքն
Յովհաննու
եւ
ասեն,
ընդէ՞ր
ատրիարգին
Հայոց
հուսկ
ուրեմն
գնաց
'ի
Մօռա,
որ
էր
{յայնժամ}
ընդ
իշխանութեամբ
Վենետիկեան
հասարակապետութեան.
ե
եւ
'ի
խորհուրդս
էին
նախ
Հ.
Ղուկաս
Ինճիճեան
որ
էր
{յայնժամ}
մեծաւոր
եւ
խոստովանահայր
տանն
Տիւզեանց
եւ
երեւելի
եանց
քար
արձակեաց
յանուն
թագուհւոյն։
Բողոք
կալաւ
{յայնժամ}
տասնապետն
իւր,
եւ
ել
հրաման
մենամարտելոյ
նոցա
առ
լ
հրաման
մենամարտելոյ
նոցա
առ
'ի
մահ
նահատակեալ։
{Յայնժամ}
ծերոյն
ել
ընդդէմ
եւ
կործանեաց
զախոյեանն։
Աւասիկ
աւատարիմ
որդի
սուրբ
եկեղեցւոյ,
ուրեմն
անմոլար
էջ
{յայնժամ},
ապա
թէ
ո՛չ
անհարազատ
գտանէր,
դու
զի
ասես։
"
Ո
[անհասկանալեացն]:
Գանգատանքդ
զհայկական
մանկտւոյն
{յայնժամ}
եւ
եթ
[լինէր
իրաւացի]:
Եթէ
հնախօս
լեզուն
հայոց
գ
,
թէ
կրօնական
ուսումն
հայկազանց
հիմնեալ
հաստատիւր
{յայնժամ}
ո՛չ
ի
վերայ
բանից
եւ
քարոզութեանց
այլոց,
այլ՝
ի
կանին,
կարող
էին
ի
համարի
գոլ
լուսաւորելոցն,
եւ
{յայնժամ}
եւս
չէր
արժան
դեգերեցուցանել
զմանկտին
ընդ
անմատչե
գիտութեանց,
տալով
զայնս
ի
լեզու
հասկանալի
նոցա,
{յայնժամ}
այր
իւրաքանչիւր
ճանաչէր
զյարգ
եւ
զպարտականութիւն
եւ
ստորագրեալ
է
յերկուց
եւ
եթ
վկայից,
այնինչ
ըստ
{յայնժամեան}
օրինաց
(այժմ
հերիք
են
ստորագրութիւնք
երկուց
վկայ
եւ
պարգեւագիրն
վաւեր
է
եւ
երկոքումբք
վկայիւք
ըստ
{յայնժամեան}
եւ
արդի
օրինաց
Անգլիոյ:
Ելեալ
անտի
գնացի
առ
օրէն
ւասար
չափոյ
տանս
երկայնութեան
ուղղագիծ
որմն
ձգի,
{յայնկոյս}
որմոյն
ի
հիւսիս
եկեղեցւոյն
գաւիթն
է,
յայսկոյս
որ
իւր
զսահմանեալ
եղանակն
թղթակցութեան՝
խոյս
տալով
{յայնմ}
ամենայնէ,
որք
ունին
զցոյց
կոշտութեան։
Քարտու
ադրութեանց
Ձերոյին
կայսերական
մեծութեան,
վասն
զի
{յայնմ}
ժամանակի՝
այն
է
յամի
1846,
յորում
զիս
բռնադատին
իրս
իմ
որք
գտանին
այդր,
եւ
զառանձին
վկայութիւն՝
{յայնմ},
թե
կառավարիչ
սենաթն
հաստատեալ
է
զիս
ի
վարժապետա
ործոյն,
ուստի
եւ
զամենայն
զճիգն
ճգնեցաւ,
թողուլ
{յայնմ}
աւուր
զգործն
անկատար,
պատճառելով,
եթէ
արժան
իցէ
տեսանել
զբնագիր
կտակին
եւ
երկրորդ
թղթոյն,
այլ
եւ
{յայնմ}
գտաք
զերկուս
վկայս:
Իբրեւ
այսպէս
խուճապէաք,
բայ
Կրճիկեանց
հոգեկից
բարեկամին
Այվազովսքւոյ,
որ
{յայնմ}
ժամանակի
գտանիւր
՚ի
Փարիզ
՚ի
պաշտօնի
՚ի
Հիւպատոսա
(Վահան)
յայց
ելեալ
խնդրել
զիս
եւ
գտել
յաշխարհին
{յայնմ}
ածէր
'ի
տուն
ո՛չ
իբրեւ
զաղքատ
զոք
'ի
կազմածէն
եւ
րտաւորեալք
'ի
բանից
Մաթոս
աղայի
Ալլահվերտեան,
որ
{յայնմ}
ժամանակի
գլխաւոր
ծանօթն
էր
տէրութեան
եւ
խորհրդոց
ւն
ըստ
որում
պատասխանի
կամ
ապացուցութիւն
պահանջին
{յայնմանէ}
յորոյ,
վասն
որոյ
գտանի
ոք
խնդրագործ:
Ես
ամե
րք
յայլմէ
վիճակէն
էին:
Այլ
այս
ամենայն
աղբերանայ
{յայնմանէ},
զի
ժողովուրդն
մեր
անմասն
գտանի
ի
կրթութեանց,
զ
առնելոյ
զամենայն,
որ
ինչ
բովանդակիւր
ի
քաղուածին
{յայնմիկ}:
Յերկրորդում
այս
ժողովի
երկոքին
անդամք
պնդեցի
լի
ատուրց
ճանապարհաւ,
ընդ
Ովկիան:
Ի
կտակին
{յայնմիկ},
թողու
հանգուցեալն
տպարանին
Նախիջեւանայ
5000
ռու
ւն
ախտացեալ
զախտ,
չէ
դժուար
պնդել
թէ
ի
ժամանակի
[
{յայնմիկ}
նոյն]
էր
[ոճ
խօսից]
եւ
գրերոյն
եւ
ժողովրդեանն,
ո
փել
նոցա
զմեր
ամենեցուն
զանօգուտ
եւ
անշահ
արարս:
{Յայնմհետէ}
իմաստնասցի
ժողովուրդն.
իսկ
յիմաստնանալ
նորա,
յե
ղ
քահանային
Պոպովեանց,
որ
էր
տիրացու
Սարգիս,
որ
{յայնոսիկ}
ժամանակս
գտանէր
Էջմիածին,
իբրու
թէ
ես
գրեալ
իցեմ
ութենէ,
ուստի
որպէս
այժմ,
նոյնպէս
եւ
ի
ժամանակս
{յայնոսիկ}
ոչ
երբէք
կարող
գտեալ
արմատ
արձակել
ի
սիրտ
եւ
ի
հո
ստուծոյ
Ամենակալի
թողեալ
զիրսն
ապաստան:
Յաւուրսն
{յայնոսիկ}
Վռամշապուհ
արքայ
Հայոց,
երթեալ
ի
Միջագետս
ըստ
հր
ս
անկեալ
էին
այնոքիկ
վաստակք,
ասել
մեզ]
թէ
զի՞նչ
{յայնս}
գտանեն,
որ
մարթիցի
[օգտել
ի
շինութիւն
հոգւոյ
եւ
չայ,
որ
եւ
ներկայ
ի
սոյն
տանս
բնակիմ:
Բաց
{յայնցանէ},
այլեւ
ունիմ
ինձ
կայք
uանաթով,
չիթով
եւ
խըսեպագ
եսցի
եւ
ամէ
յամ
ի
վերոյ
դպրատանց
մանկանց
ծախել
եւ
{յայնցանէ}
մասն
ինչ
անել
ծախոյ
հանդիսաւոր
պաշտօնի՝
օր
մի
ի
ալ
Բէլփէգովրայ...
Եւ
եղեն
մեռեալքն
'ի
հարուածոցն
{յայնցանէ}
քսա՛ն
եւ
չորք
հազարք
"
(Թիւք,
գլ.
ԻԵ,
համ.
1
վնասապարտս
ազգի
եւ
եկեղեցւոյ
ոչինչ
աւելի
մարթացայ
{յայս}
նուագ
կատարել:
Եթէ
ոչ
էր
ազգին
եդեալ
յիմ
վերա
ցանել
ինձ,
ըստ
ամենայնի,
զիւր
օգնութիւն
ի
ծանր
{յայս}
գործ,
խրթնացեալ
առաւել
քան
կիսդարեան
բազմութեամբ
՚ի
վար
արկանել
զհնար
առ
ի
գիւտ
այնոցիկ
հրիտանաց,
{յայս}
սակս,
դիմեալ
առ
արժանապատուութիւն
Ձեր,
շնորհ
ո
պ.
Հագն,
պաշտօնական
գրութեանբ։
Ի
գրութեանս
{յայս},
օրէնսգէտն
այն,
զեկուցեալ
պ.
Հագին
զգալստենէ
ի
րման
ժամանակին
վաշխով
յանձնվի
նորա
եւ
նա
պարտէ
՚ի
{յայս}
միջոց
ժամանակի
կեալ
հնազանդ
եւ
ի
ներքոյ
պահպանութ
.
Արտասուք
էին
նախկին՝
Մարդոյն
տխուր
{յայս}
հովիտ:
Եւ
սերովբէն
որ
հուպ
կայր
Նմա՝
է
Ադամ՝
Խոժոռեալ
ընդ
զուարթունն,
Եւ
{յայս}
անհամբոյր
պատգամ
Դառնայ
սերովբէն
ընդ
կրունկն
չ
տուաւ
կին:
Իմ
ուխտեալ
է
չմեղկիլ
Եւ
{յայս}
մնամ
անդղորդ,
Այլ
ի
սիրոյ
վերջոտնիլ
Ի
թեան
ժամանակի
չկարեմք
զբազմաց
ճառել,
յայն
սակս,
{յայս}
նուագ
ի
նիւթ
առցուք
խօսից
մի
միայն
զԱյվազովսքի
Գա
զգն,
բազում
անգամ
նենգեալ
՚ի
պապականաց,
գտաւ
եւ
{յայս}
նուագ
անխրատ,
եւ
իբրեւ
զանդատաստան
ոք
մանուկ
փառ
իպաւ
ի
վեցերորդ
դարում,
այն
է
՚ի
5508
թուականի.
{Յայս}
հայի
եւ
բան
Շնորհալւոյն
յԱրարչականին
"
զգեցաւ
որդ
դդէմ
շփոթողաց
եւ՛
ընդդէմ
բաժանողաց,
առանց
երբեմն
{յայս}
եւ
երբեմն
յայն
կողմն
շեղլոյորպէս
ցուցանէ
զինքն
Այ
ձեռնադրութեան:
Ամենայն
մկրտեալ
առն
ու
զհոգին
եւ
{յայս}
հային
աղօթք
ի
մկրտութեան,
որով
աղաչի
Հոգին
գալ
ի
իշել
զայս
մատուցեալ
զհաց
եւ
զգինի:
Իսկ
ի
յիշմանս
{յայս}
հացն
փոխարկի
՚ի
ճշմարիտ
մարմին,
եւ
գինին
՚ի
ճշմա
խոց,
Այլ
եւ
բազմաց
առաջնորդ
Հանդիսացաւ
{յայս}
հուր,
բոց:
Ցնծա՛,
դժոխք,
յաւիտեան,
կամակոր
թմրութեամբ
ազգին
զգածեալ
գոլով։
Ահա
{յայս}
երկրորդ
վիճակի
եղելոց
Հայոց
ծնաւ
Մխիթար
աբբայ,
ե
շմարտութեան,
'ի
բաց
կացին
'ի
Հայոց
եւ
միաբանեցան
{յայս}
գործ.
եւ
սակայն
գոլով
'ի
նոյն
զանգուածոյ
եւ
ոգի
կերպարան
շրջեցան
իրք։
Սակայն
գիտել
արժանի
է,
թէ
{յայս}
ամենայն
գործ
գլխաւորքն
'ի
բանս
եւ
'ի
խորհուրդս
էի
ռեցի,
վասն
որոյ
եւ
յետս
կոչեմ
եւ
որոշեմ
զանձն
իմ
{յայս}
ամենայն
սկզբանց
եւ
ներքոյ
արկանեմ
զիս
կրթութեան
ե
բ
եկեղեցի
չէ
ընկեցեալ
'ի
ծով
զայն
խառն
զանգուած։
{Յայս}
ակն
եդեալ
իմ
յօրինեցի
զառաջին
զչորս
հատոր
գիրս
(
ցւոյն
Հայոց,
ըստ
որում
է
եկեղեցի։
Եւ
մինչդեռ
ես
{յայս}
խորհուրդս
էի,
գողք
հանին
'ի
վեր
եւ
սկսան
անձրեւե
զոր
ոչն
ախորժես,
ծանր
լսել
եւ
ոչ
ընդունիս,
ո՛չ
{յայս}
նիւթ
միայն,
այլեւ
յայլս։
Չեւ
իմ
աւարտեալ
զխ
ք
Դիսսերտացիօնին,
ծանի՛ր
զի
այդ
մտածութիւն
չունի
{յայս}
գործ.
զի
դիտումն
Դիսսերտացիօնին
է
ցուցանել,
թէ
արտ
վարել
զհիմունս
հին
հայկաբանութեան,
քանզի
եթէ
{յայս}
կէտ
ուղղեալ
էր
զիւր
ընթացս,
որ
զնորախօսութիւնն
ք
խօսիլ
ընդ
ազգին
ի
լեզու,
[զոր
հասկանայ
եւ
ազգն:
{Յայս}
գործ
Մագիստրոսիդ]
տեսանեմ
յաւէտ
խուռն
բազմութիւն
ոյ
արժան
համարեմք
զյայտնիսս
մեզ
գրուածովք՝
կոչել
{յայս}
խրախճան,
զանյայտսն,
թողեալ
այլում
հայրենասիրի
ե
րկանդամ,
թէեւ
բազումք
առ
տկարութեան
աչաց
չկարէին
{յայս}
հայել,
այո՛,
չունի
զլեզու
ասեմ
ք
վերստին,
զի
ո
ւ
տգիտութեան
թանձրացեալ
յերեքտասան
դարուց
հետ
է:
{Յայս}
ամենայն
հայեցուցեալ
զպատուական
եւ
զսիրելի
հայրենա
ցուք
զայն
ըստ
Այվազովսքւոյ
-
քա՛ւ
լիցի
մեզ
գլորիլ
{յայսանակ}
վիհ
մոլորութեան
եւ
չարափառութեան:
16)
Երես
,
յայնկոյս
որմոյն
ի
հիւսիս
եկեղեցւոյն
գաւիթն
է,
{յայսկոյս}
որմոյն
ի
հարաւ
հանդերձ
որմովն
իմ
տանս
բաժինն
է,
սնից
կամ
աւելի
եւս:
Ուստի
ազատ
համարելով
զիս
{յայսմ}
հետէ
՚ի
յանձնարարութենէ
աստի,
զապագայ
շարունակու
ապետին
Հնդկաստանի,
գէթ
զհամար
նորա
եւ
զթուական:
{Յայսմ},
նոյնպէս,
յուսամ
յաջողիլ,
որպէս
յայլ
ամենայն
ձ
այն
պարծանօք:
Յուսամ,
թէ
զտնօրինութենէ
ազգին
{յայսմ}
մասին
տաջիք
ինձ
զպաշտօնական
տեղեկութիւն:
Խնդր
ի
թեմական
ատենին
Նոր
Նախիջեւանայ
եւ
Բեսարաբիոյ,
{յայսմ}
մասին
եւ
զխռովութիւն
Գրիգորիապօլսի
ընդ
Գրիգոր
եպ
.
000
ռուփիս,
այն
է
17,
500
ֆունդ
ստերլինգ:
{Յայսմ}
միջոցի
տեղեկացայ
նոյնպէս
զի
ոմն
ի
նախկին
ադմինիստ
դնեմ
առ
ի
ցրել
զորոգայթն
լարեալ
առ
՚ի
նմանէ
եւ
թէ
{յայսմ}
գտայց
անյաջող,
յայնժամ
պարտական
է
Այվազովսքին
բո
մնամ
Է
համեմատութեան
սիրոյ
բարեկամութեան
մերոյ
ի
{յայսմ}
յիշեցեալն
բարւոք
կերպիւ
կատար
հասուցանէ
թարց
ընկա
անել
ի
կեանս
յաւիտենական
ամէն:
Գրեցաւ
ի
Բարթվիայ
{յայսմ}
ադամ
ամսոյ
20,
որ
է
Մայիսի
9,
թիւն
փրկչին
1799-
վ,
մի
անձն,
մի
դէմ
եւ
միաւորեալ
մի
բնութիւն"։
{Յայսմ}
խոստովանութեն
չի՛ք
եւ
յովտ
մի
կարօտ
բացատրութեան
ւ
ի
Հայս
նկրտի
՚ի
ներս
մուծանել:
Որպէս
տեսանի
եւ
{յայսմ}
(երես
79),
մինչ
պատուիրանազանցութիւն
համարի,
բայց
որ
զՀոգւոյն
Սրբոյ
ասիցէ՝
մի
թողցի
նմա,
մի
{յայսմ}
աշխարհի,
եւ
մի
'ի
հանդերձելումն
"
(Մատթ.,
գլ
անակի
վիճակ
կրօնին
Հայոց
յերիս
բաժանէր,
որպէս
եւ
{յայսմ}
ժամանակի,
այսինքն՝
սակաւաթիւ
ոմանք
բուն
ուղղափա
մբն
'ի
շինութիւն
վանաց
եւ
ազգային
տեղւոյ
որպէս
եւ
{յայսմ}
ժամանակի
եւս
նոյն
ոգի
երեւի
'ի
նոսա
'ի
նոյնպիսի
դ
ան
եւ
Հ.
Իգնատիոս
Փափազեան
եւ
այլն
եւ
այլն։
{Յայսմ}
խռովութեան,
մինչդեռ
վարէին
զդատ
իւրեանց
'ի
Հռովմ
րտաւորեաց
ուսուցանել,
որպէս
եւ
յայտնի
եղեւ։
{Յայսմ}
ամենայն
բանիցս
ասացելոց
զհետ
գայ,
թէ
պարտ
է
դարմ
րպէս
պահանջէին
կարգք
եւ
օրէնք
պատմաբանականք.
չիք
{յայսմ}
տարակոյս,
եթէ
զայս
ամ
ենայն
պիտոյ
էր
տալ
նոր
հայ
յայդպիսի
օդակառոյց
կարծիս.
զի
քաջ
գիտեմք
եւ
չիք
{յայսմ}
տարակոյս,
եթէ
զկենդանութիւն
ազգին
պահեն
թագաւորո
աղաչեմ
միջնորդել
ուր
հարկն
է
ազատ
կացուցանել
զիս
{յայսմանէ},
քանզի
իմ
պատասխանիք
են
այսոքիկ,
նախ,
զի,
որպ
եւ
զհաշիւսն,
զորոյ
զօրինակն
գտանեմ
ի
գործն:
{Յայսմանէ}
ակն
յայտնի
երեւի,
թէ
ամսական
10
ռուփի
միայն
յաւ
ւրեմն
կային
յայնժամ
դպրոցքդ:
Այլ
բաց
ի
տանէս
{յայսմանէ}
եւ
ի
կրպակացս,
հանգուցեալ
բարերարն
Նախիջեւանայ
ի
լ
ի
նուէր
զհաց
եւ
զգինի
՚ի
յիշել
զմահ
Տեառն:
Բաց
{յայսմանէ},
որպէս
կանխեցաք
ասացաք,
մարմինն
ո՛չ
լինի
միայն
իշխանի
դուստր
էր,
այդ
մեզ
յայտնի
չէ։
Ստո՛յգ
է,
{Յայսմաւուրք}
եւ
այլն
չունինք
մեր
մօտ,
բայց
հազիւ
թէ
դոցա
հեղի
ողիկոս
եւ
Ասողիկ։
Բացի
սոցանից,
ցոյց
է
տալիս
եւ
{Յայսմաւուրքի}
սեպտեմբ.
9.
սորա
քամակից
հետեւում
է
եւ
մէկ
եւ
ա
ւցեալ,
ընկալայ
զպաշտօնական
ստացագիր:
՚Ի
գումարէ
{յայսմէնէ}
400
ռուփին
ի
պէտս
գործոյն
Մասեհի
Բաբաջանեան,
իսկ
ժառանգութիւնք
քո
զայս,
հովուեա՛
եւ
բարձրացո՛
զսա
{յայսմհետէ},
զի
սա
է
ժողովուրդ
եւ
խաշն
արօտի
քո,
որ
աղաղակէ
ժամանակը
տարաւ
իւր
հետ
հին
լեզուն:
-
Եւ
ո՞ր
{յայսմհետէ}
այն
բարբառ
իցէ,
յոյս
արժան
էր
խօսել
ընդ
մռայլութ
:
Երեսփոխանակից
նորին,
պ.
Աջեմեանցն
յաւուրս
{յայսոսիկ}
հասանք
նոյնպէս
'ի
Նախիջեւան
եւ
անդէն
վաղվաղակի
ու
մայն
եւ
զխաբեբայութիւն
նորային
դասալիք
աբեղայից,
{յայսոցիկ}
բանաւոր
պատճառաց
շարժեալ
նորա
ի
թշնամութիւն
ընդ
ի
եալ
զդրացիս
յիշատակեալ
տանց:
Արդիւնք
ի
տանցս
{յայսոցիկ},
հանգուցեալն
բաժանէ
ի
վեշտասան
մասունս,
յորոց
զ
ն
զքսան
միլիոն),
ահ
կալաւ
զիս,
զիա՛րդ
ազգ
{յայսպիսեաց}
կորիցէ.
կրկին
հայեցայ
եւ
տեսի
զազգն
իբրեւ
զոսկի
տան
մտանել
եւ
մինչեւ
յԵւրոպ
եւս
ապել
առնել.
Եւ
ի
{յայսպիսի}
պատահմունս
ամենայն
մանրամասնաբար
սեպելով
սղեալ
խա
րորդ
կամ
հինգերորդ
հայկականս
դպրութեան,
եւ
այն՝
{յայսպիսի}
[տառապեալ]
որպիսութեան
միջի,
յորպիսւոջ
տեսանեմք
կեանս
հրաշագործել
զննջեցեալ
բանականութիւն,
աստի
{յայսցանէ}
հետեւեցուցանեն,
թէ
կործանի
ազգն,
եթէ
ո՛չ
թարթափ
տորագրութիւնս
պատգամաւորաց
ի
պատճէնին
վաւերացելոյ
{յԱյվազովսքւոյ}
ոչ
բնաւ
երեւի,
յայտ
է
թէ
թիւր
մտօք:
Այսու
պատճա
ն
առանձին
քննչաց
արժան
իցէ
պահանջել
բացատրութիւնս
{յԱյվազովսքւոյ}
վասն
ամենայն
տարաձայնութեանց
երեւելոց
ի
յայտարարո
հաճեցաւ
կոնդակաւ
իւրով
պատուիրել
Սինօդին
պահանջել
{յԱյվազովսքւոյ}
զգումարս
դրամոց
զորոց
յիշեալ
է
իմ
յբ.,
յգ.,
ե
իկ
ամեն
այն
հարցմունք
գիտութեամբ
առաջարկեալ
լինին
{յԱյվազովսքւոյ}
առ
ի
ցուցանել
զգերադասութիւն
պապին
Հռովմայ,
եւ
՚
տակի
առ
կառավարութիւնդ
ի
քննել
առ
ի
զգրողն
ածել
ի
{յայտ}
եւ
ո՛չ
նորանոր
ճարտասանութեամբ
անասելի
հեգնութեա
անալ
զօրինաւոր
քննութիւն
ըստ
այսր
առարկայի
վասն
ի
{յայտ}
բերելոյ
զչարագործութիւնս
չարագործաց,
թէ
Բարսեղ
ք
ո՛չ
միայն
յիս,
այլեւ
ի
բազումս
ի
մերայնոց
երեւի
{յայտ}
յանդիման
եւ
հեռաւորաց
եւ
մերձաւորաց:
Անմա՛հ
նին
Աստուծոյ:
Իսկ
որ
ինչ
զմէնջ,
ճանապարհ
մեր
{յայտ}
իսկ
է
արդէն,
թէեւ
նեղ
եւ
փշալից,
այլ
ի
վերայ
այ
ատճէնին
վաւերացելոյ
յԱյվազովսքւոյ
ոչ
բնաւ
երեւի,
{յայտ}
է
թէ
թիւր
մտօք:
Այսու
պատճառաւ
հարկ
անձին
համարե
ն
պայծառափայլութեան,
պարտականութիւն
ինձ
համար
իմ
{յայտ}
առնել
Ձեզ,
թէ
նորին
պայծառափայլութիւնն
հրամայեաց
բաժին
ինչ
յարդեանց
տանն,
զոր
մեքս
պահանջեմք:
{Յայտ}
իսկ
է
ձեզ
՚ի
կտակէ
հանգուցեալ
Մասեհի
Բաբաջանեան
ե
քաղի
զի
թէ
եդից
ի
մտի
մտանել
՚ի
դատաստան
յաղագս
ի
{յայտ}
բերելոյ
զկորուսեալսն,
պարտ
է
ինձ
մնալ
մինչ
ցվերջ
ՅԻՆ
ՎԵՀԱՓԱՌՈԻԹԻՒՆ
ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ
ՏԷՐ
Շնորհ
ունիմ
{յայտ}
առնել
սովին
Ձերոյին
վեհափառութեան,
թէ
՚ի
վիմագրե
ահուան
իմոյ
հաստատուն
լինիցի,
այսինքն
`
Նախ
{յայտ}
լիցի
ամենեցուն,
որ
ի
թուի
Փրկչին
1793
մլն
հատ
հո
տորս
այս
կատարելն
կխնդրեմ։
Իններորդ,
որպէս
{յայտ}
այ
կտակակատարիդ
ունենալն
իմ
զԳնուսցի
մի
մանուկ
Սէ
նդնուպօլսոյ,
իսկ
զայլսն
ամենայն
ո՛չ
ընդունի:
Եւ
{յայտ}
է
թէ
՚ի
վերասաց
ժողովսդ
չեղեն
ինչ
բանք
զիրաւասութ
:
Ի՛նչ
է
մարդուս
երջանկութիւնը
սորանից
աւելի.
"
{Յայտ}
լիցի
աստուածասիրութեանդ
",
կը
շարունակէ
օրհնութե
ւթեան
նոյն
կրօնի։
Եւ
հոգի
Վենետիկեան
վանաց
երեւի
{յայտ}
յանդիման
'ի
(Դեսերդացիօնէ)
գրոց
Սեղբոսեան
Յովհա
տճառն
էր
նոյն
իսկ
հոմաձայն
փօլիթիքա
նոցա,
որք
ոչ
{յայտ}
յանդիման
ցուցանել
կարէին
յերկիւղէ
նոցա
եւ
ոչ
'ի
բ
երբ
"
Հիւսիսափայլի
"
գրիչքը
այս
կամ
այն
գաղափարի
{յայտարար}
ձեւը
ժողովրդի
մէջ
չգտնելով
եւ
ժողովրդին
յայտնի
բա
ամենեւին
այլայլուած
ու
փոփոխուած,
ուրեմն
եւ
դորա
{յայտարար}
ձեւերը,
որոնց
մինը
եւ
առաւել
գլխաւորը
լեզուն
է,
աղափարք
չունենալով
իւր
մէջ,
իհարկէ
չունի
եւ
դոցա
{յայտարար}
բառերը
եւ
ձեւերը.
եւ
այդ
պատճառով,
եթէ
նա
լսում
աց
հասկանալի,
առ
ի
հնարաւոր
կացուցանել
զնա
լինել
{յայտարար}
խորհրդոց
մտածողացն:
Այս
ձեռնարկութիւն
չէ
արդարեւ
նօրուայ
կեանքի,
պէտքերի
եւ
հասկացողութեանց
որպէս
{յայտարար},
ինչպէս
գիտական
առարկաներում
ստիպուած
ենք
եւրոպա
նոր
լեզուն
չունէր
այնպիսի
բառեր,
որ
կարողանային
{յայտարար}
լինել
այն
միտքերին,
ինչ
որ
հեղինակը
կամենում
է
ա
րը
ու
ոճերը,
որպէս
ներկայ
գաղափարների
եւ
պէտքերի
{յայտարար},
որ
հնումը
չկան։
Եւ
ինչո՞վ
կը
տաշուին,
կը
կոկո
ւսակցութեան
կողմն
անցնելով,
պաշտօնապէս
վաւերական
{յայտարարեց}
աւանդութիւնը
եւ
սկսեց
քարոզել,
թէ
ապագայ
պատրիար
միտքը։
Եւ
լեզուն,
որ
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
մտքի
{յայտարարը},
բնականապէս
պիտի
նմանի
մտքին,
նորա
ձեւը
ուրիշ
բ
անց
դրօշակը,
լեզուն
է
նոցա
որպիսութեան
եւ
վիճակի
{յայտարարը}
։
Չկայ
աշխարհիս
երեսին
ազգ,
որ
բարբարոս
լինելով
միտքը,
որ
կեանքի
հետ
լծակից
է,
լեզուն,
որ
մտքի
{յայտարարն}
է,
ի՞նչպէս
կարող
էին
ազատ
մնալ
այն
ազդեցութենից
ածին,
՚ի
վաղիւ
անդր,
այն
է
յ7
նոյն
ամսոյ
ուրոյն
{յայտարարութեամբ}
մատուցի
զբովանդակ
գործն
վարեալ
առ
ի
ձէնջ,
յաղագս
,
որ
հայի
'ի
ջատագովութիւն
Հայոց։
Արդ
այսու
{յայտարարութեամբ}
կամիմ
բառնալ
յուղղափառ
հաւատացելոց
զգայթակղութիւն
ԿԻՑ,
ԱՐԳՈՅ
ԿԱՐԱՊԵՏ
ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ,
՚Ի
վերայ
հիման
{յայտարարութեան}
Ձերով,
նորին
վեհափառութիւնն
սրբազնակատար
կաթողիկ
ազովսքւոյ
վասն
ամենայն
տարաձայնութեանց
երեւելոց
ի
{յայտարարութեան}
նորա
եւ
՚ի
քաղուածին
այնմիկ,
քանզի
տեսանել
տեսան
րելով
զտարապայման
անհամաձայնութիւն
բովանդակութեան
{յայտարարութեան}
Այվազովսքւոյ
ընդ
քաղուածի
գործոյն
պարտական
էր
իսկ
յնպէս,
ինչպէս
գրած
էր
հեղինակը,
այլ
թէատրոնական
{յայտարարութեան}
մէջ
ասւում
է,
թէ
մշակուել
է
այդ
բանը
Պ.
Փուղինե
արգեւ
տալու,
թէ
ինչպէ՛ս
պատահեցաւ
այս,
կ'իմանաք
{յայտարարութեանս}
վերջումը:
Խաւարասիրութեան
կողմից
իւր
նախագա
ենայն
հանգամանք
գործոյն
յայտնի
երեւին
ի
վերտողեալ
{յայտարարութեանց}
իմոց:
7
Ես
տեսանելով
զի
ողորմելի
աղքատութեամբ
ւ
յօրագրի
արձանացուցեալ
ի
միասին
ընդ
այլ
թղթոց
եւ
{յայտարարութեանց}
իմոց
եւ
այլոց
՚ի
մասին
եկեղեցական
հաշուոց,
թողու
յորոց
պահանջեմ
ես
զգումարսն
եւ
ի
պէտս
տպագրութիւն
{յայտարարութեանց}:
8.
Ստացագիր
պարոն
օրէնսգէտ
Պայլի,
յ2էն
Օգ
այն
խօսքերը,
ինչ
որ
դրուած
էին
Դուքս
Վելլինգտօնի
{յայտարարութեանց}
մէջ:
նա
դրականապէս
ընդդէմ
էր
ամենայն
վերնորոգութ
ւթիւնքը
գրւում
էին
թուանշաններով։
Գեներալը,
այս
{յայտարարութեններից}
ծանօթութիւններ
քաղելով,
միշտ
տեղեակ
էր
Եւրոպայի
գաւորները
եւ
նախարարները։
Նա,
օգուտ
քաղելով
այս
{յայտարարութեններից},
իւր
ներգործութիւնը
յարմարում
էր
գործերի
ընթացքի
անաչում
եղած
Հ.
Սարգսին
եւ
յետոյ,
ճանաչելով,
ի
{Յայտարարութէան}
անցից
Մուրատեան
Վարժարանին,
հռչակել
է
նորա
իրաւո
Միքայէլ
դպրէ
Ղազարեան
Նալբանդեանց,
խոնարհադէմ
{յայտարարութիւն}
Վիճակային
կոնսիստորիայն
թեմիս
հրովարտակաւ
իւրո
ջն
զիրաւունս,
զայսցանէ
կարծեմ
թէ
ունիմ
ես
տուեալ
{յայտարարութիւն}
ի
Նախիջեւանայ
հոգեւոր
կառավարութիւնն
առ
բան
հարցմ
ց
եւ
դրամոց
՚ի
Միքայէլէ
Նալբանդեանց
Խոնարհադեմ
{յայտարարութիւն}
Ի
13
նախընթաց
ամսոյն
օգոստոսի
արգոյ
պատգամաւոր
նակելոյ
ի
Նախիջեւան,
ի
մասին
հնդկական
հրիտակացն
{Յայտարարութիւն}
Զհաստատելոյ
նորին
վեհափառութեան
զերեսփոխանակա
Նախիջեւան,
՚ի
մասին
Հնդկական
հրիտակացն.
{Յայտարարութիւն}
Զհաստատելոյ
նորին
վեհափառութեան
զերեսփոխանական
ն
հնդկական
հրիտակացն
՚ի
Միքայէլէ
Նալբանդեանց
{Յայտարարութիւն}
Ի
կատար
հասուցեալ
զյանձնարարութիւն
հասարակութե
ի
'ի
Կարապետէ
Հայրապետեանց՝
ամենախոնարհ
{յայտարարութիւն}
Զամս
բազումս
յառաջ
քան
զայս,
ոմանք
'ի
բար
պէս
յարկն
էր
եւ
սկսեց
կարդալ
սկզբիցը:
Ե
{ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ}
"
Մռայլագոյն
սատանայ,
Յայտնում
եմ
Ձեր
մռ
ում
էին:
-
Վէզի՛ր,
-
բացագանչեց
սատանան,
-
{յայտարարութիւն}
պատրաստիր
շուտով
այս
ծայրագոյն
Բրամինի
բոլոր
գործ
պատկառանքով
նորա
պոչի
ծայրը
եւ
սկսեց
կարդալ:
Թ
{ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ}
-
Ամենամռայլապատուելագունեղ
տէր,
Այս
ու
Ճակատագիրը
եւ,
գլուխ
տալով
Արամազդին,
սկսեց
իւր
{յայտարարութիւնը}
այսպէս.
-
Գիրսաս
է
այդ
Բրամինապետի
անունը,
ւնու
արիւնով...
Արամազդը,
կտրելով
ճակատագրի
{յայտարարութիւնը},
գովեց
Աթենասի
գործողութիւնը
եւ
հրամայեց
Կիկլոպն
ղաւնի
կամ
Ծիածան
Կռունկ
հայոց
աշխարհին
Արամեանի
{յայտարարութիւնը}
Արեւմուտքի
մասին
Փարիզ
անուն
հանդէսը,
Մուրադեան
ռեւս
խանգարուած
են:
Բայց
դառնանք
դարձեալ
դէպի
քո
{յայտարարութիւնը}:
Դու
պատմեցիր
ինձ
միայն
երեք
ապստամբութիւնների
մ
սխանեց
-
Սիրական
Բուբանդուս,
սկսիր
շուտով
քո
{յայտարարութիւնը}.
միայն
կատարիր
նորան
համառօտ
եւ
խելացի:
Այ
ցնելու
եւ
կամ
արծաթ
հաւաքելու
խորհրդով:
-
Իմ
{յայտարարութիւնը}
գրած
է
թղթի
վերայ,
-
կցորդեց
չար-ոգի
ծրագրապետը
ը
(աւելի
լաւ
է
ասել
`
Այսապետը),
որ
կատարէ
իւր
{յայտարարութիւնը},
-
ասաց
խաւարի
թագաւորը:
Զ
Վէզիրը
նրան
տուե
նչեւ
ես
լսեմ
ամուսնական
գործերի
գլխաւոր
կառավարչի
{յայտարարութիւնը}:
Է
Ես
չկամիմ
նկարագրել
ամուսնական
գործերի
գլ
համար,
որպէսզի
նա,
ներս
մտածի
պէս,
կարդաս
այդ
{յայտարարութիւնը},
եւ
ես
տամ
նորան
արժանի
վարձը.
թող
չասեն
մահկան
ին
շատ
դեւեր
միաձայն:
Բէհեղզեբուղը
պատրաստուեցաւ
{յայտարարութիւնը}
կարդալու,
սատանան
ահուդողով,
որ
ոչ
ոքին
չէր
յայ
ի
բան
խօսել:
Հանդէս
դուրս
եկաւ
Բէհեղզեբուղը
{յայտարարութիւնը}
ձեռքին,
գլուխ
տուեց
տէր
սատանային,
համբուրեց
պա
ական
արժանի
թագաւորի:
Երբ
աւարտեց
վէզիրը
իւր
{յայտարարութիւնը},
սատանան
եւ
բոլոր
հանդիսականքը
ծափ
զարկեցին,
զմ
տեսնում
բանի
ընթացքում:
Յանկարծ
լսւում
է
Փափակի
{յայտարարութիւնը},
որ
աւելի
յիշեցնում
է
մեզ
ֆրանսիական
"
le
roi
le
էր
վիպասանութեան
ընթացքի
հետ
որեւէ
կապով:
Փափակի
{յայտարարութիւնն}
է
բոլորը,
ինչ
որ
կայ
(եր.
125).
"
Գիտե՞ս,
ի
տարակում
են
այս
կամ
այն
հրատարակուելու
նոր
օրագրի
{յայտարարութիւնք}:
Այո՛,
ցաւելով
խոստովանում
ենք,
որ
շատ
անգամ
ա
մասին:
Վէզիրը
յայտնեց,
թէ
այն
օրին
պարտական
էին
{յայտարարութիւնք}
կատարել.
արհի
նախագահը,
ապստամբութեան
եւ
խռովու
իրը
-
Թիւրքիայում,
Հայ
օրագրերի
օրէ
օր
շատանալու
{յայտարարութիւնքը},
Ցենսօր
Թիւրքիայում
տպելի
գրքերի
եւ
օրագրերի
վեր
վութեամբ
լիքը
դատարկաբանութիւն
է
"
-
միայն
խելացի
{յայտարարութիւնքը}
այնպիսի
մարդերի,
ինչպէս
է
Դուքս
Վելլինգտօնը,
ող
ատ
հասկանալի
է,
թէ
ի՞նչի
համար
Դուքս
Վելլինգտօնի
{յայտարարութիւնքը}
հանդիպում
են
Հեգելի
յարգութեան:
Վելլինգտօնը
իբրե
տեսնել
իւր
ստորադրեալքը,
կամ
լսել
իւր
դեսպանների
{յայտարարութիւնքը},
կամ
երբ
կամենում
է
ընդունել
մի
շնորհաւորութիւն
ն
էր
վարձատրել
այդ
նզովեալները:
-
Յառաջ
թո՛ղ
{յայտարարութիւնքը}
կատարուեն,
-
ասաց
սատանան,
արդեօք
այն
պատճառով
-
ես
անգիր
գիտեմ
այդ
յառաջաբանութիւնը.
այն
բոլոր
{յայտարարութիւնքը},
որ
ոչինչ
չեն
պարունակում
իւրեանց
մէջ,
սկսանում
ամար
եղած
է
երբեմն
ժամանակ,
երբ
ամէն
հարստութեան
{յայտարարքը}
էին
զանազան
կենդանիների
մորթեր
եւ
ոսկորներ
(զէնք
է
յերկնից
Աստուծոյն
իմոյ.
եւ
անուն
նորա
Նոր"։
{Յայտն}.
գլ.
Գ.
համ.
12։
Թէ
մեր
բազմերախտ
եւ
առաքելա
կանութեանը
եւ
Քրիստոնէութիւն
տարածէ
Ասիայի
եւ
նոր
{յայտնագործած}
Ամերիկայի
մէջ։
Մեք
տեսանք,
թէ
Յիսուսեանք,
ինչպ
ութենով
վարել
իւր
թագաւորութիւնը։
Մի
ամսից
յետոյ
{յայտնագործած}
ապստամբական
դաշնադրութիւնը
ցոյց
տուեց,
թէ
Սրբազա
լ
'ի
Հնդիկս
եւ,
յանուն
ազգի
մերոյ
'ի
Նախիջեւան,
{յայտնագործեալ}
զվաղնջուց
թողածն
հասուսցեն
առ
ազգն
մեր,
ի
բարւոք
է
միոյ
աբեղայի,
որպէս
թէ
ամենայն
գիտութիւնք
ցարդ
{յայտնագործեալք}
յաշխարհի
պարունակէին
ի
նոսա:
Ո՞վ
համարձակի
ժպրհի
լ
մեծ
օգուտ
ցոյց
տուին
գիտութեան
ընդհանուր
ձեւերը
{յայտնագործելով},
որոնց
միջնորդութեամբ
առաջ
է
դնում
զարգացման
գոր
ով
Յիսուսեանի
եւ
օրիորդ
Լա-Կատիերի
մէջ։
Յանցանքը
{յայտնագործուեցաւ},
Ժիրարը
դատապարտուած
էր,
բայց
հարստութիւնը
եւ
Յ
ւ
ջերմանալու
եւ
սիրտը
շարժուելու
կարդալ
Ամերիկայի
{յայտնագործութեան}
նախերգանքը
եւ
վերջաբանը։
Գիտենք,
Եւրոպայի
կ
ւթեամբ
առաջ
է
դնում
զարգացման
գործողութիւնը:
Այս
{յայտնագործութեանց}
հիմնական
արդիւնքը
երեւում
է
հետեւեալ
առածի
մէջ.
է
Սոկրատէսի
վարքը
եւ
միւսը
Քրիստափոր
Կոլոմբոս
կամ
{յայտնագործութիւն}
Ամերիկայի.
ճառեր,
որ
գրած
էին
բաւական
վերին
եւ
,
որից
դնում
ենք
հետեւեալ
քաղուածքը:
"
Մենք
մեր
{յայտնագործութիւններով}
չենք
ուզում
խառնափնդորել
բնութիւնը
եւ
մտքերը.
չե
հասարակ
քննողական
հոգին,
եւ
երեւում
էին
նոր
նոր
{յայտնագործութիւնք},
որոնցով
շատ
եւ
շատ
պարապած
էր
մարդկութիւնը։
Մա
այլ
միշտ
առաջ
է
գնում.
ամէն
օր
լինում
են
նորանոր
{յայտնագործութիւնք}
եւ
նորանոր
պարզաբանութիւնք
գիտութեան
մութը
եւ
շատ
ի
խօսքերը.
եւ
սորա
պատճառը
մեր
բացատրութեանց
մէջ
{յայտնած}
ենք
մի
տեղում։
Կարդացողը
երբեմն
վկայութիւնք
պ
լխից
ցանելու.
պատճառ,
Մանուշակը
մտածում
էր,
թէ
{յայտնապէս}
հրաժարուիլ
եւ
ստել
իւր
խոստմունքը,
չէ՛ր
կարող
Շա
էր
մնալ
միշտ
Հռովմի
մէջ,
վասնորոյ
չէր
կարողանում
{յայտնապէս}
հետեւել
Լօյոլային
եւ
նորա
աշակերտների
կարգումը
լի
ձանքներով
սկսել
էր
բղխել։
Եթէ
այս
հասարակութիւնը
{յայտնապէս}
եւ
հրապարակով
ընդդէմ
դուրս
գար
XVI
դարու
մտքերի
ա
ողովի
մէջ,
երբ
դեռ
այնքան
զօրեղ
չէին,
որ
ջոկէին
{յայտնապէս}
իւրեանց
օգուտը
Պապական
Աթոռի
օգուտից,
պաշտպան
դո
ութեան
զոր
նոյն
օրինակ
եւ
Ձերդ
բարձր
սրբազնութիւն
{յայտնեալ}
էր
լուսաւորչական
հայոց
սիւնհոդոսին
Էջմիածնի,
բայ
հարկաւորելոյն,
մինչեւ
ցմուտ
գործել
իմ
ի
Լոնդոն,
{յայտնեալ}
եմ
արդէն
վաղ
ուրեմն
Ձեզ:
Վերջին
պաշտօնական
թուղթ
Գերագոյն
Տեսչութեան
Անգլիոյ,
պաշտօնական
թղթով,
{յայտնեալ}
է
նմա,
եթէ
Գերագոյն
Տեսչութիւնն
Անգլիոյ,
համաձ
րդականն
դեսպանութեան
Ռուսսիոյ,
պ.
կոմս
Բլուդովն
{յայտնեալ}
ինձ
զայսմ
ամենայնէ,
առաջադրեաց
զերեսփոխանական
զթ
ւել
հարկաւորութեան
եւ
օգտին,
ի
յիշեալ
կտակացն
իմ
{յայտնեալ}
երից
տանց
մինն,
այսինքն
է
մեր
եկեղեցւոյ
սահմանակ
":
Ուսումն
կրօնական
պարտի
զհետ
գնալ
վկայութեանց
{յայտնեալ}
աստուածագիտութեան:
Եթէ
գոյր
երկիրս
յառաջ
քան
զ73
մսոյ
նորին
բարձր
սրբազնութիւն
կոչեալ
զիս
առ
իւր,
{յայտնեաց}
ինձ
զհրամանագրութենէ
Սինոդին
սրբոյ
Էջմիածնի
առ
ին
իստոսի
",
որպէս
եւ
դուք
տեսեալ
էք.
խնդրեմ
ի
քէն
{յայտնել}
ինձ,
կարելի՞
է
զայն
գիրք
առաքել
առ
Սենատդ
առ
ի
յ
քել
առ
Սենատդ
առ
ի
յառնուլ
զհրամանս
տպագրութեան,
{յայտնել}
աղերսեմ:
Աբէլ
վարդապետին
Արարատեանց
ողջոյն
սիրոյ
ի
տրտմութեան
տարուբերիմ:
Խնդրեմ
գրել
ինձ
զգիր
եւ
{յայտնել}
զայն
ամենայն,
զոր
յառաջնում
նուագի
գրութեանս
գրե
ո՛չ
ստացեալ
իցէ
զայն,
յայնժամ
ըստ
այսմ
գրութեանս
{յայտնել}:
Այն
"
Մարդեղութիւն
Քրիստոսի
",
զոր
շարադրէի
յն
տնօրինութիւն
լուսաւորչեան
Սինօդին՝
պարտաւորիմ
{յայտնել}
զհետեւեալս.
թէպէտ
եւ
սկզբնական
հանգամանք
մտանելո
է
իրազեկ
արարեալ
զՁեզ,
խնդրեմ
ի
յարգութենէ
Ձերմէ
{յայտնել}
պատուելի
ազգի
մերում
՚ի
միամտութիւն,
զի
մի՛
նեղե
ք
տուեալ
են
վարդապետին
Այվազեան:
Առ
այդ
հարկեցայ
{յայտնել}
ժողովականաց
ի
ներկայութեան
վեհափառ
կաթողիկոսին,
ւն
ի
ժամու:
Այժմիկ
զայս
մի
ինչ
կարեւոր
դատեմ
{յայտնել}
արգոյ
պարոնիդ:
Ի
մտանել
իմ
ի
Լոնդոն,
անդէն
առնմ
րեմիտ
ազգայինս,
յորոց
ամենայն
դրութեամբ
փութացին
{յայտնել}
ինձ
զսրտից
իւրեանց
զցաւ
ընդ
այս
խայտառակ
խելագարո
ւն
ազգիս,
որք
ամենայն
բարեացակամութեամբ
փութացին
{յայտնել}
զսրտից
իւրեանց
զցաւ,
ընդ
այս
հնարաuտեղծեալ
խելագ
ւստի
ի
վաղիւ
դիմեցից
դարձեալ
՚ի
դեսպանատունն
առ
ի
{յայտնել}
զպատասխանւոյն
եւ
առ
ի
խնդրել
զանօրէնութիւն
յաղագ
անակի:
Ի
սոյն
կէտ
տեղեկացեալ,
կարեւոր
դատիմ
{յայտնել}
Ձեզ
ի
պարտուպատշաճ
գիտութիւն
բովանդակ
ազգին,
որո
ո՛վ
լինելը
ծառայիս
յայտնելու,
հրամայել
էր
նորան
{յայտնել}
ինձ
իւր
ցանկութիւնը:
Ինչեւիցէ,
հրամայեցի
ծառայի
ան
մասին
խորհուրդ
կատարած
լինէին
միասին:
2)
{Յայտնել}
այն
պարոնների
անուանքը,
որ,
անարգելով
եւ
անպատո
խաւարը՝
լուսի
հետ։
Բայց
ես
աւելորդ
չեմ
համարում
{յայտնել},
թէ
ճշմարտութիւնը,
որի
դրօշակի
տակ
զինուորուած
ն,
նոյնպէս
չեմ
կարող,
ըստ
որում,
ինչպէս
վաղուց
{յայտնել}
եմ
ձեզ,
պատուելի՛
ընթերցողք,
մի
հօրեղբայր
ունիմ
րութեամբ,
այնպէս,
որ
կարող
եմ
մաքուր
խղճմտանքով
{յայտնել}
իմ
կարծիքը:
Գրքի
բովանդակութիւնը
եւ
բնաւորու
անի
հացի,
իւղի
եւ
երկաթի
վաճառականութեան
մասին,
{յայտնել}
էի
իմ
խորին
ցաւակցութիւնը
այն
բանի
վերայ,
որ
Նախ
ութիւնք
եւ
իւր
հետ
գործ
կատարել
կամեցողներին
միշտ
{յայտնել}
ապրանքի
գները
եւ
հարկաւորութենների
քանակութիւնքը
զութեամբ
դիմել
դէպի
մի
մարդ
եւ
առանց
վարագոյրների
{յայտնել}
սրտի
խորհուրդը:
Թողունք
այս
եւս,
ես
Հայ
եմ
ղովը:
Պարտականութիւն
համարում
ենք
հրապարակով
{յայտնել}
անարուեստ
կոմպիլատորին,
թէ
մեք,
քննելով
եւ
քրքր
ից,
բոլոր
գրչաւոր
եւ
բանագէտ
մարդերից
հրապարակով
{յայտնել}
իւրեանց
կարծիքը
այս
մասին,
որպէսզի
այսպիսի
այլան
թիւն
փրկչին
1799-ում:
Որ
եմ
ամենախոնարհ
եւ
{յայտնել}
(ձեռնա
գրեալ)
ծառայ
Եղիա
Յակոբեան
Վկա
եալ
ըստ
Վարդապետարանի
Այվազովսքւոյ,
՚ի
դիպել
նմա
{յայտնել}
հարցանողին
զխոստովանութիւն
իւր
՚ի
մասին
բնութեան
ս
69.
Ճառելով,
եթէ
զիա՛րդ
եւ
ի
քանի՛
կերպս
կարէ
{յայտնել}
մարդ
զդաւանութիւն
իւր,
պատասխան
է
Այվազովսքին.
ն
սահմանելոյ
յասել
հանգանակին,
յարէ,
եթէ
գործով
{յայտնել}
լինի
զդաւանութիւն,
խաչակնքեալ
զդէմս
եւ
այլն:
Հի
ականների
վերայ
միօրինակ
ժպտում
ենք
եւ
շտապում
ենք
{յայտնել},
որ
չենք
ընդունում
ոչինչ
հեղինակութիւն
(autorit
նական
ժպիտը
շարժելու.
միւս
կողմից
շատ
աւելորդ
չէ
{յայտնել},
թէ
կուրութեան
եւ
բռնակալութեան
մէջ,
այո՛,
հաւ
վերաբերութիւն
չունի։
Մեր
դիտաւորութիւնը
է
միայն
{յայտնել}
մեր
կարծիքը
մի
օրագրի
մասին,
թէ
նա
ինչպէս
պիտի
լ
տրամաբանութեան
ընդդէմ
անկարելի
է
ուղղակի
պատերազմ
{յայտնել}.
մեռած
կենդանու
մորթը
առողջ
կենդանու
վրայ
չէ
կպչ
միայն
այս
գործը
պախարակել
կամ
սորա
անտեղի
լինելը
{յայտնել},
այլ
այլապէս
շատերը
կան,
եւ
ո՛չ
միայն
շատ
կան,
լ
էր
մեր
վերայ
այն
գիրքը.
մի
խօսքով՝
հրապարակաւ
{յայտնել}
մեր
կարծիքը
այդ
աշխատութեան
մասին։
Բայց
յառա
կարող
էին
իւրեանց
ջերմեռանդութիւնը
ուրիշ
բաներով
{յայտնել}.
իսկ
եթէ
դոցանով
կամեցած
են
ժողովրդի
ուշը
իւրեան
ր
է"։
Եւ
այս
բանը
աշխատում
էին
շուտ
շուտ
ամենին
{յայտնել}
եւ,
տկարամիտ
մարդերին
հաւատացնելով,
իմ
մէջ
եղած
տ.
Մխիթարեանց։
Մեզ
մնում
է
այստեղ
հանդիսաբար
{յայտնել}
մեր
անկեղծ
շնորհակալութիւնը
այն
պարոններին,
որ
կ
դացողների
միտքը
հանգստացնելու
համար,
շտապում
ենք
{յայտնել},
թէ
այն
Սուրբ
Կաթուղիկէ
եկեղեցին,
որ
Մամիկոնեան
պ։
Այստեղ
պարտականութիւն
ենք
համարում
նոյնպէս
{յայտնել}
մեր
առ
ի
սրտէ
անկեղծ
շնորհակալութիւնը
ազնուական
հ
մ
դժոխքի
նզովեալների
մէջ,
որ
Դուք
կը
հարկադրուիք
{յայտնել},
թէ
դժոխքը
պատած
պաշարած
է
թշնամիներից
եւ
թէ
գտա
նորա
գաղտնիքի
գործը,
բայց
Ալքիմիկոսը
չկամենալով
{յայտնել}
իւր
գաղտնիքը,
մահադեղ
ընդունելով
մեռաւ:
Բաց
ախտական-ցնցողական
վիճակում:
Նա
չէր
կարող
բառերով
{յայտնել}
իւր
ուրախութիւնը
եւ
յաջողութիւնը,
որովհետեւ
երրո
արիւն
ցոյց
տալու,
որովհետեւ
ձեռնտու
չէր
պատերազմ
{յայտնել}
բժշկապետին,
նախ,
որ
նա
գիտէր
պ.
Յովնաթանեանցի
ւց
ահա
պարտականութիւն
էր
դրել
իմ
վերայ
հրապարակաւ
{յայտնել}
քեզ
իմ
շնորհակալութիւնը:
Բայց
մի
մատենագիր
մա
դ
ամենայն
յարգելի
Քօլլեճեան
քահանայից,
փափագելով
{յայտնել}
զայս
իմ
դիտաւորութիւն
ամենայն
հաւատացելոց։
Մ
ամար։)
Պարկեշտութիւնը
թոյլ
չէ
տալիս
մեզ
{յայտնել}
այստեղ
այս
սխօլաստիկների
անունները
եւ
տարակոյս
չո
ցի
այս
ծանօթութեններից,
գաւառականքը
պարտական
էին
{յայտնել}
ո՛չ
թէ
միայն
այն
բաների
մասին,
որ
անմիջաբար
յարա
ում
էր
չ'զրպարտել
պատուաւոր
մարդիկը,
այսինքն՝
չ'
{յայտնել},
թէ
Յիսուսեան
աբեղաների
խորհրդով
ձեռք
էր
բարձրաց
ն
էլ
առանձին-առանձին
կարող
են
իրենց
ներկայութիւնը
{յայտնել}
քննողին
եւ
այն
Ժամանակ
նոքա
յայտնի
են,
իսկ
երբ
մ
նակ
կամենում
էին
իւրեանց
միտքը
գրի
միջնորդութենով
{յայտնել},
իսկոյն
այն
մի
ժամ
յառաջ
սովորական
խոստովանութեա
բնական
ուղից
դատողութենով,
քան
թէ
օտարի
լեզուով
{յայտնել}
այն
միտքը,
նա
գրել
է
հին
լեզուի
բառերով։
Այս
բա
ործսն
եւ
կամ
զգանգատն
եւ
զյանդիմանութիւնս
իւրեանց
{յայտնելն}
ի
դատաստանի
աստ
ի
ձեռն
իմ
վեքիլ
Վիլեմհիկ
եւ
Բենջե
ց
զիմո
երախտագիտութիւն:
՝
Յետ
փոքր
քան
շատ՝
{յայտնելոյ}
զսրտիս
զգացմունս
վեհանձն
բարերարացդ,
համարձակիմ
գլիոյ:
Ելեալ
անտի
գնացի
առ
օրէնսգէտն
իմ
եւ
առանց
{յայտնելոյ}
նմա
զխրատելն
իմ
հիւպատոսէն
Ֆրանսիոյ,
ամենայն
սառ
գաղտագողի,
առանց
համաձայնութեան
նորա,
առանց
գէթ
{յայտնելոյ}
նմա
ինչ
եւ
կատարելապէս
հակառակ
կամաց
կտակողացն,
իսկ
րոպէի
մատոյց
զայն
Բարձր
Սրբազան
Գլխոյ
իւրոյ՝
{յայտնելով}
նմա
զպահանջողութենէ
Հոգևոր
Կառավարութեանն
տեղւոյդ
այութեան,
թէ
մտանել
մտանեմ
ընդ
նմա
՚ի
դատաստան,
{յայտնելով}
զիրաւունս
Նախիջեւանայ
ի
վերայ
կայից
նորա,
փոխանա
Յուլիսի:
Իբրեւ
ներկայացեալ
առարկի
զհրիտակէն,
{յայտնելով}
վերստին
զերեսփոխանութենէս,
Տիկինն
պատասխանի
արար
կայութեամբ
պ.
Ս.
Յ.
Աբգար
եւ
պ.
Պ.
Յ.
Պալ,
{յայտնելով}
առ
ժամն
պարոնին
այնմիկ
եթէ
զՁեր
յարգութիւն
կարգեմ
տուեալ
իմ
մնաց
պատկերս
առանց
օծման:
Զայսմանէ
{յայտնելով}
խոնարհաբար
Ձեր
բարձր
սրբազնութեան՝
խնդրեմ
ի
Ձէնջ
լով
մանկաբարձի
քամակից,
հրաւիրում
է
իւր
մօտ
եւ,
{յայտնելով}
հասած
թշուառութիւնը,
աղաչում
է
նորան
մի
հնար
գտա
որա
քեռին
(այսինքն՝
Բէգզադէի
գործակատարը)
եւ,
{յայտնելով},
թէ
երկու
օրից
յետոյ
պիտոյ
է
միասին
ճանապարհ
ընկ
ն
եպիսկոպոսների
ժողովով,
նամակ
գրեցին
կայսրին
եւ
{յայտնելով},
թէ
Հայերը,
շատ
եւ
անտանելի
նեղութենների
համբեր
առ
իւրեանց,
բայց
կտակակատարն
իմ
ոչ
երբեք
յապաղէ
{յայտնելով}
նոցա
զկերպն
եւ
զաջողակ
ճանապարհն,
որով
նոքա
կարե
եւ
Մեղուին
եւ
պ.
Այվատեանին
մեր
շնորհակալութիւնը
{յայտնելով},
չենք
կարող,
միեւնոյն
ժամանակ,
չյայտնել
մեր
առ
է
քահանայ.
Սուրբ
Ղեւոնդը,
Պարսից
հրապարակում,
{յայտնելով}
Սուրբ
Յովսէփի
եւ
Սուրբ
Սահակ
Ռշտունեաց
եպիսկոպոսի
ուականք,
հայր,
որդի
եւ
թոռն,
որ
իւրեանց
անունը
{յայտնելով}
Քամ,
Քանան
եւ
Նեբրովթ,
յայտնեցին
եւս,
որ
ծայրա
Մխիթարը
դիմեց
այդ
դաժան
հոգու
տէր
մարդու
մօտ
եւ,
{յայտնելով}
իւր
խորհուրդը,
խնդրեց
նորա
օգնականութիւնը։
Կամե
ւնէր
Խաչատուրի
վերայ,
գնաց
դարձեալ
Հայաստան
եւ,
{յայտնելով}
իւր
խորհուրդը
Մարգար
վարդապետին,
խնդրեց
նորա
ձեռ
ախատում
է
իր
դուստրը,
խայտառակելով
եւ
ամէնի
առաջ
{յայտնելով},
թէ
երիտասարդ
տղոց
ձի
խաղացնելը,
տաղ
ասելը
եւ
Վ
եզուով.
պատճառ,
լեզուի
միջնորդութեամբ
իր
կարիքը
{յայտնելով}
մերձաւորին՝
գտնում
է
իր
համար
օտար
աչք,
օտար
ձե
րովհետեւ,
առանց
իւր
անունը
եւ
ո՛վ
լինելը
ծառայիս
{յայտնելու},
հրամայել
էր
նորան
յայտնել
ինձ
իւր
ցանկութիւնը:
քեզ
գրելու:
Ուրիշ
ոչինչ
նորութիւն
չունիմ
քեզ
{յայտնելու}.
լսւում
է
միայն,
որ
մեր
նորընտիր
Վեհափառ
Հայրապ
ցոյց
էր
տուել
փիլիսոփայական
քարի
գաղտնիքը,
առանց
{յայտնելու}
շահաստացութեան
ցանկութիւն:
Պիտոյ
է
նոյնպէս
յիշել
րծիքը.
պատճառ,
միանգամ
հաւատացած
են,
թէ
կարծիք
{յայտնելու}
իրաւունքը
պատկանում
է
միայն
պարոնների,
այսինքն
ն
վէրքը
փտելով
եւ
ճարակելով
անդարման
թողած
մարմինը,
{յայտնելու}
էր
իւր
ներկայութիւնը
խոցի
սեպհական
գարշահոտութեամ
ն։
Յակոբ-Կլեմանը
ժամանակ
չ'գտաւ
իւր
խորհրդակիցքը
{յայտնելու}
։
Յիսուսեան
աբեղայքը,
ժամանակակից
օրագիրների
էջ
լեզու
եւ
բանականութիւն
սրտի
զգացմունքը
ընկերին
{յայտնելու}
մասին,
իւրեանցից
կանոն
են
հաստատել,
թէ
պիտոյ
էր
իւր
խորին
փիլիսոփայութեան
շօշափելի
չքաւորութիւնը
{յայտնելուց},
այլեւ
եթէ
նորանից
հրաւիրուած
Կրօնական
ժողովը
դի
տ
եմ
ես,
եթէ
տէր
ունիմ,
որին
եթէ
իմ
ազատութիւնը
{յայտնեմ}
բացարձակապէս,
պիտի
զրկեմ
ապրուստից
ե՛ւ
ինձ,
ե՛ւ
ատեցի
կտակս
այս
իմով
ստոարագրութեամբ,
յորում
նախ
{յայտնեմ}
զամենայն
ստացուածս
իմ
որ
ունիմ
ներկայ,
որպէս
ամե
լն,
յերկաթեայ
սանդղոջս
գտանէլոց
են։
Եւ
զայս
եւս
{յայտնեմ},
զի
ես
ի
սկզբանէ
անտի
ընդ
ումեք
զամենայն
կարճ
չե
:
Յետ
այսորիկ
այժմ
իմ
վերջին
կամքս
եւ
պատուիրանս
{յայտնեմ}
վասն
վերջին
աւուրն
իմոյ
եւ
մանաւանդ
վասն
իմ
ամենա
ա
խնամել:
Գ.
ՀԱՏՈՐ.
Երրորդ
պատուէրս
{յայտնեմ}
կտակակատարացն
իմոց,
զի
ամենայն
կայք,
այսինքն
վե
ահուան
իմ։
Դ
ՀԱՏՈՐ.
Չորրորդ
պատուէրս
{յայտնեմ}
կտակակատարացն
իմոց,
թէպէտ
եւ
հաւաստի
գիտեմ,
որ
Ե.
ՀԱՏՈՐ.
Հուսկ
յետոյ
այժմ
հինգերորդ
պատուիրանս
{յայտնեմ}
ամենեցուն,
զի
ի
լրութիւն
եւ
ի
կատարումն
վերն
յիշ
անսն
իմ։
Արդ,
վերջաւորութիւն
տալով
բանից
իմոց,
{յայտնեմ},
զի
այս
է
իմ
վերջին
կամք
եւ
պատուէրն,
որպէս
ահա
կառավարչաց
եւ
կամ
նոցա
օրդնուն,
Արդ
եւ
զայս
{յայտնեմ},
զի
այսու
զյիշեալ
կտակն
իմ
ոչ
իսպառ
լուծանեմ,
ա
ն.
Խիղճ
իմ
ստիպեց,
որ
ուղիղն
ու
պարզն
{Յայտնեմ}
ձեր
առաջ,
որ
այսքան
տարի
Պահել
չկարացայ,
գ
այրապետների
նզովքը
գլխիս
լինի,
եթէ
մի
մարդու
եւս
{յայտնեմ}
այդ
բանը,
-
ասաց
ջերմ
ջերմ
պ.
Մարկոսը:
-
Լ
ճի-օղլու
տիկինը,
-
ես
նորա
հետ
եւս
կը
խօսեմ
եւ
կը
{յայտնեմ}
ձեզ
մեր
վճռական
համաձայնութիւնը
կամ
անհամաձայնութ
,
զորդիական
գրութիւն
վերասաց
պատգամաւորացն,
որով
{յայտնեն}
տէրութեանդ
զկարգելոյ
իմոյս
նուաստութեան
երեսփոխան
լու,
պիտոյ
է
հարցանել,
-
ինչ
ազգից
էք:
Նոքա
կը
{յայտնեն}
իւրեանց,
որ
ազգից
լինելը,
այն
ժամանակ,
այն
ազգ
իրենց
մշակութեան
արդիւնքը
եւ
իրենց
նկատողութիւնքը
{յայտնեն}
միմեանց,
որ
այս
հասարակաց
փոխադարձ
գործակցութեամ
ամենայն
սահմանն
եւ
նշանն
յատկացուցեալ
գրեսցեն
եւ
{յայտնեսցեն}
թէ
այս
նոր
շինուածքը
եւ
կամ
էս
ինչ
տունն
եւս,
վե
,
որ
ինձ
ազգական
չունեմ
ուրեք,
բայց
գուցէ
ոմանք
{յայտնեսցին},
յայնժամ
եւ
նոցա
իւրաքանչիւրոցն
հինգ
ռուփի
սքայ
ւր
թոռների
առաջեւ,
Թառամ
գլուխը
շարժելով
Մեղքերն
{յայտնեց}
բացերեւ:
"
Կեանքիս
անցած
օրերում,
Որքա՞ն
մարդ
ց
բան
չեմ
հասկանում։
Վերջապէս
ներս
մտաւ
ծառաս
եւ
{յայտնեց},
թէ
մի
մարդ
կամենում
էր
տեսանել
ինձ՝
յաւելացնել
ս,
այս
բանը
փակում
էր
ճանապարհս։
Այժմ
քո
նամակը
{յայտնեց}
ինձ
հաղորդակցութեան
հնարը,
եւ
դու
կարող
ես
մի
քա
առաջեւ,
Թառամ
գլուխը
շարժելով
Մեղքերն
{յայտնեց}
բացերեւ:
"
Կեանքիս
անցած
օրերում,
ապականում
էին
կերակուրքը
եւ
թէյը:
Երեկոյեան
ինձ
{յայտնեց}
վերակացուն,
թէ
խնդիրը
տուել
է
կոմենդանտին
եւ
թէ
օրիցս,
որով
ուղարկեց
պակսիմատ
եւ
խաղող,
եւ
որով
{յայտնեց}
Վարդերեսի
հիւանդութիւնը:
30-ին
առաւօտ
խաղող
ստա
ղ
վէզիրը
եւ
հարց
արեց
օրական
կարգի
մասին:
Վէզիրը
{յայտնեց},
թէ
այն
օրին
պարտական
էին
յայտարարութիւնք
կատարե
հրովարտակ
ապսպրելով
վերադարձել
էր
սատանայի
մօտ,
{յայտնեց}
թէ
հնդկական
գլխաւոր
եւ
ծայրագոյն
Բրամինը.
որ
շատ
զու
դարձած
խօսում
էին
պ.
Շաքարեանցի
փոխանակ:
Նա
{յայտնեց},
թէ
այդ
օրիորդը
բարձրահասակ
է,
սպիտակ,
մազերը
Առանց
խօսելու,
համր
նշանով,
Վտանգի
ժամը
{յայտնեց}
բացարձակ:
Ին՜չ
կարեկցութեամբ,
ի՛նչ
անմ
նքով
ման
էր
գալիս
նա
տան
մէջ,
ներս
մտաւ
ծառան
եւ
{յայտնեց}
բժշկապետի
գալը:
Պ.
Յովնաթանեանցը
իսկոյն
ընդունե
ւնից,
վերջապէս,
Թիւթիւնճի-օղլուն
վճռական
կերպով
{յայտնեց}
իւր
կնոջը
եւ
Մանուշակին,
թէ
նոյն
օրը
ահա
բժիշկ
է
յաղթութեան
արմաւենին։
Մխիթարը
իւր
դիտաւորութիւնը
{յայտնեց}
մի
քանի
վարդապետների,
որ
իւր
ժամանակումը
հռչակաւ
ահանայի
ձեռքով։
Այս
պապը,
ասում
եմ,
հրապարակով
{յայտնեց}
աշխարհին,
թէ
ամենայն
մարդկային
իշխանութիւնք
կարգ
տ
մոխրագոյն
վերարկու
եւ
խոստովանուելով
մի
աբեղայի
{յայտնեց}
իւր
դիտաւորութիւնը,
թէ
կամենում
էր
Քրիստոսի
գերե
ալսարանի
Աստուածաբանական
ֆակուլտետը։
Նա
այս
բանը
{յայտնեց}
իւր
աշակերտներին,
բայց
նոքա,
ձանձրացած
լինելով
աւ։
Այն
ժամանակ
Իգնատիոսը
հաւաքեց
իւր
ընկերքը
եւ
{յայտնեց}
նորանց,
թէ
Աստուած
ուրիշ
բանի
համար
չէ
բորբոքել
ով
դուրս
վազեց
մատուռից
եւ
եկաւ
աշակերտների
մօտ,
{յայտնեց}
նորանց,
թէ
աղօթքի
ժամանակ
տեսիլք
է
տեսել
եւ
ձայն
անը։
Սուրբ
Ֆակուլտէտը
իւր
գրաւոր
դատողութեան
մէջ
{յայտնեց},
թէ
այդ
"
Կարգը
սեպհականում
է
ինքեան
մինչեւ
այժմ
տացել
էր
Պապական
եւ
Պօրտուգալական
Տէրութեններից,
{յայտնեց}
Գօայի
Եպիսկոպոսին
եւ
ստացաւ
նորանից
եւս
թոյլտւութ
կառավարիչը
եւ
Համալսարանական
ծերակուտի
անդամքը,
{յայտնեց}
նորանց,
թէ
Պապը
եւ
թագաւորը
ցանկանում
էին
տեսանե
ցաւ
Բուրգուան՝
Յակոբեանների
վանքի
վանահայրը,
եւ
{յայտնեց},
թէ
իւր
աբեղաներից
Յակոբ-Կլեման
անունով
մինը
(J
ուդովիկոսը
մեռանելու
ժամանակ
միտքը
բերեց
նորան
եւ
{յայտնեց},
որ
ցանկանում
է
տեսանել,
բայց
Հ.
Լետիլիէ
հակառ
,
որի
վիճակի
մէջ
կամենում
էր
բնակուիլ
Լետիլիէն,
{յայտնեց}
թէ
չէ
կարող
երաշխաւոր
լինել
նախկին
Արքունի
խոստով
ց
ազգային
յառաջադիմութեան
հանդիսում,
-
հրապարակով
{յայտնեց}
իւր
վճիռը
մի
Պօղոսի
մասին,
որ
հայոց
ազգի
եւ
եկեղ
հեղինակ
այդօրինակ
անպատեհ
գրագրութեանց,
որով
եւ
{յայտնեցան}
այդօրինակ
անկանոն
գրութիւնքն,
եւ
ո՛չ
զայլ
ոք,
իտենդեանն,
ուր
ի
կողմանէ
պապին
իբրեւ
պատգամաւորք
{յայտնեցան}
երկու
յիսուսեանք,
Լայենեզ
եւ
Սալմէրոն,
նախահրաւ
ի
ուրախացեալ
հոգւով՝
ասեմք.
"
Քրիստոս
ի
մէջ
մեր
{յայտնեցաւ}
"։
Այո՛,
դու
ես
Տէր
մեր,
դու
ես
Օծեալ
մեր,
դո
այդոքիկ.
թէ
ո՞ր
լեզու
անդստին
ի
նորոգման
է
իւրմէ
{յայտնեցաւ}
յական
թօթափել՝
լրացեալ
կատարելութեամբ,
ո՞ր
լեզո
բաղդին
հազարաւոր
հարուածովք.
դուք
ընդ
Ձեր
տոհմի
{յայտնեցեալ}
էք
միայն
ի
բարեբարիլ.
եւ
այս
իսկ
է
անստերիւր
եւ
վկայել:
Այսօր,
ներկայացեալ
ի
Հիւպատոսարանն,
{յայտնեցի}
զպատուիրելոյն
ինձ,
ի
պ.
կոմս
Բլուդովէ,
առ
որ
պ.
Հագն
ու
ցուցեալ
նմա
զթուղթն
երեսփոխանութեան,
{յայտնեցի}
զանձն
իմ,
որպէս
եւ
զպատճառ
գալստեանս
՚ի
Կալկաթա
որ
գրեցի,
գիտեմ
ինչ.
զամենայն
զոր
միանգամ
լուայ
{յայտնեցի}
ձեզ
մեկին,
ոչ
հայեցեալ
յերկարութիւն
նամակիս,
ու
՚ի
Կալկաթայէ
՚ի
12/24
Յունիսի
այսր
ամի
համարաւ
88
{յայտնեցի}
ձեզ
զամենայն,
որ
ինչ
յայնժամ
գիտէի,
այժմիկ
առան
ից
խորհուրդ
հարցրեցիք,
-
ասեց
Մանթուխեանցը,
-
ես
{յայտնեցի}
ձեզ
իմ
սրտի
վկայութիւնը,
որպէս
անկեղծ
բարեկամ,
[ԲԵՐԴԻ
ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ]
1863
թիւ
Յունուարի
11-ին
{յայտնեցին}
ինձ
գործի
ծերակոյտ
տրուելը:
13-ին
տեսութիւն
պ.
7-ին
կրկնեցի:
21-ին
վերստին
կրկնեցի:
Այսօր
ինձ
{յայտնեցին},
թէ
տեսութիւնը
դարձեալ
դադարացրած
է
եւ
թէ
վերստի
սխանը]
գրեցի
29-ին,
որ
կ՚երթայ
30-ին:
Այսօր
ինձ
{յայտնեցին},
թէ
Զատկին
տեսութիւն
թոյլ
կը
տան:
Ապրիլի
1-ին
տ
նոյն
օրը,
կ՚երթայ
15-ին
(12
շիշ
գինի):
15
-ին
{յայտնեցին},
թէ
գինին
ինձի
չէ,
այլ
բոլոր
բանտարկելոց:
16-
25-ից,
գիրք
եւ
ung[uentum]
loliolis:
Այսօր
ինձ
{յայտնեցին},
թէ
վաղը
տեսութիւն
է
նշանակած:
27-ին
տեսութիւն
ակ
ստացայ
եւ
գրքեր,
նոյն
օրը
պատասխանեցի:
13-ին
{յայտնեցին}
ինձ
երրորդ
բաժանման
հրամանը
իմ
աշխատութեանց
մասին
իւրեանց
անունը
յայտնելով
Քամ,
Քանան
եւ
Նեբրովթ,
{յայտնեցին}
եւս,
որ
ծայրագոյն
Բրամինը
շառաւիղում
էր
իւրեանցի
այնում։
Վերջապէս
Կսաւիէն,
Լայենէզը
եւ
Սալմերոնը
{յայտնեցին},
թէ
ինքեանք
կամէին
գնալ
Սպանիա,
որ
կարգի
դնեն
ա
աղտնիքի
վարագոյրը,
մատնեց
իւր
խորհրդակիցքը։
Երբ
{յայտնեցին}
Հենրիկ
IVին
այս
բանը,
նա
հիւանդ
պառկած
տեղից
ասա
րութիւնը
Դռան
ունեցած
շահագրգռութեան
վրայ,
այլեւ
{յայտնեցին},
որ
սպասւում
է
աւանդութեան
վերահաստատումը
ծայրագ
րագործութիւնների
համար,
մեր
կարծիքը
Պօղոսի
մասին
{յայտնեցինք}
այնպէս,
որ
աւելի
ասելու
չէինք,
եթէ
այն
բռնաբարո
ան
եղանակաց
եւ
հողմոց:
Զմեկնելոյ
իմոյ
՚ի
Լոնդոնէ
{յայտնեցից}
Ձեզ
յիւրում
ժամու:
Երեսփոխան
Միքայել
Նալբ
թ
հասուցեալ
ձեզ
զտեղեկութիւնս,
ի
կատարած
գործոյն
{յայտնեցից}
զո՛րպէսն
եղերելոյ
եւ
զերբն
ելանելոյ
իմ
աստի,
զոր
ակելոց
ի
Նախիջեւան
եւ
՚ի
շրջակայ
գիւղօրայս
նորա:
{Յայտնեցից}
եւ
ես
զբազում
իրաց
անձամբ
անձին
յամսեանն
Յուլիսի
կրօնի
վարդապետութիւնը
ազատութեան
մասին,
որ
այժմ
{յայտնեցիք}
ինձ,
ես
ճանաչում
եմ
իշխանութեան
չարաչար
գործադրո
չեն
արել
այս
եւ
չեն
առնելու.
ապա
եթէ
Հայոց
ազգը
{յայտնէ}
իւր
իրաւունքը՝
մասնակից
լինելու
կտակին,
օրէնքը
եք
գիտէինք,
որ
դարաւոր
տգիտութիւնը
պատերազմ
պիտի
{յայտնէ}
գիտութեանը,
որին
լինելով
մի
լոկ
սպասաւոր՝
օրհնե
այս
բոլորի
վերայ,
քիչ
մնաց,
որ
Անգլիան
պատերազմ
{յայտնէ}
Հիւսիսային
Ամերիկային.
եւ
թէ
չյայտնեց,
ապա
ուրե
հարաւ
կողմանէ
հասարակ
քուչա,
որ
տանս
Բիլսէթ
եւս
{յայտնէ}:
Երրորդ
տունն
է
սահմանակից
առ
յարեւելս
Սաք
կանութիւն
չէ,
թէեւ
Պ.
Չամուռճեանը
այդ
մասին
եւս
{յայտնէ}
իւր
երեխայամիտ,
անդատաստան
պահանջողութիւնքը:
անվախութեան
եւ
կերպարանքի
պատկերը
այս
թղթի
ձեռքով
{յայտնէ}
նոցա,
որով
եւ
լուսափայլէ
վաստակը
իր
քարոզութեան
Քիչ
մնաց
որ
Մանուշակը
դուրս
վազէ
ննջարանից
եւ
{յայտնէ}
հրապարակաւ,
թէ
ամենեւին
Մկրտիչի
կին
դարձողը
չէր
խնդրեց
համոզել
Կլեմանը,
որ
հարցուփորձի
ժամանակ
չ'
{յայտնէ}
իւր
խորհրդակիցքը
կամ
գո՛նէ
ասէ
միայն
վանահօր
անու
ւթիւն
(status)։
Մինչեւ
որ
բռնուած
Յիսուսեանք
չ'
{յայտնէին}
իւրեանց
ցանկութիւնը,
թէ
ինչ
կացութիւն
էին
որոշու
տիճանը.
նա
սպասում
էր
վերջին
րոպէին,
որ
պիտոյ
է
{յայտնէր}
նորան
կամ
աւետիք
կամ
բօթ:
-
Ի
հարկէ
հրաժարուե
ն
ջրի
մէջ:
Այստեղ
աւելորդ
չէ
խնդրել
ձեզանից,
որ
{յայտնէք}
նոյնպէս,
թէ
դուք
ո՞ր
ժամանակից
սկսանում
էք
ձեր
տ
փ
քաղցր
է՝
մրրկից
յետ
զեփիւռը,
Խաւար
օրով
{յայտնըւում}
է
մեզ
արեւի
պատիւը:
Չէ
մարդ,
թէ
միշտ
գիտէ
ակութիւն
քահանային
Պոպովեանց
աստանօր
մերկապարանոց
{յայտնի},
որ
տակաւին
անգէտ
գտեալ
զինէն
եւ
զիմս
մականուանէ
ռն,
բայց
որովհետեւ
հանգամանք
անձին
իմոյ
ամենեւին
{յայտնի}
են
Ձերոյին
գերամբարձ
սրբազնութեան,
որոց
գլխաւորն
արձր
սրբազնութենէ
վիճակաւոր
արքեպիսկոպոսէ
թէմիս՝
{յայտնի}
են
արդէն
Սինոդի
սրբոյ
Էջմիածնի,
այլ՝
դրութիւն
ի
իմ
ասել
ինչ,
ըստ
որում
ամենայն
հանգամանք
գործոյն
{յայտնի}
երեւին
ի
վերտողեալ
յայտարարութեանց
իմոց:
7
Ես
աց,
մինչ
՚ի
գիշերին
յորում
ձգիւր
լարն,
ոչ
ումեք
{յայտնի}
եղեւ
ինչ
եւ
ոչ
զկնի
ցայսօր
ժամանակի:
Երրորդ
ցես
բոլոր
անդամք,
բացի
Ղուկաս
արքեպիսկոպոսէ,
որ
{յայտնի}
յայտնի
դժկամակէր
ընդ
վերանորոգութիւն
գործոյն,
ու
որ
անդամք,
բացի
Ղուկաս
արքեպիսկոպոսէ,
որ
յայտնի
{յայտնի}
դժկամակէր
ընդ
վերանորոգութիւն
գործոյն,
ուստի
եւ
անտեղի
եւ
զանխորհուրդ
խնդիրս
յարուցանեն,
որք
ակն
{յայտնի}
հային
ի
պաշտպանութիւն
Այվազովսքւոյ,
այնինչ
Սինօդ
նելով
զիս
եթէ
ամենայն
հանգամանք
գործոյն
ո՛չ
լիցին
{յայտնի}
կառավարութեանն
Անգլիոյ,
ելանելով
ի
Հնդիկս
չունիմ
զորոյ
զօրինակն
գտանեմ
ի
գործն:
Յայսմանէ
ակն
{յայտնի}
երեւի,
թէ
ամսական
10
ռուփի
միայն
յաւելեալ
է
յար
ւրս։
Ի՞նչ
մի
պակաս
բան
է
թռչնավաճառութիւնը։
Ձեզ
{յայտնի}
չէ՞,
որ
Անգլիայում
ընկերութիւնք
կան
եւ
այն՝
հար
պակասութիւնքը
բուն
ազգիցը
եւ
ձեր
աչքումը,
ինչպէս
{յայտնի}
ցոյց
էք
տալիս,
միեւնոյն
կշիռ
ու
յարգ
ունին
թէ՛
ա
այ
այդ
մասին
մի
գրաւոր
յիշատակարան.
միայն
այսքան
{յայտնի}
է,
որ
աշակերտներից
ոչ
մինը
մի
բան
ուսած
չեն
այդտ
ինը
ինքնըստինքեան
կարող
է
պատճառել
այն
լոյսը,
որ
{յայտնի}
է
անունովս՝
Ճախնային
գազ
կամ
Գերեզմանական
մոլահո
ան,
ստութեան
եւ
բարբարոսական
կամակորութեան
հետ:
{Յայտնի}
է
եւ
այն,
որ
ստութիւնը,
ինչպէս
եղած
է
միշտ
եւ
կ
սի
չնչին
բաներ
միեւնոյն
են:
Ամենայն
ողջամիտ
Հայի
{յայտնի}
է,
որ
կամին
ներկել
խաժամուժ
ամբոխի
աչքը,
թէ
ահա
թէ
յոյս
ունի
Մասեաց
դարեւանդի
Մուզայի
վերայ:
Թող
{յայտնի}
լինի
Պ.
Իսահակեանցին,
որ
ազգը
մեղադրւում
է
ոչ
թ
շմարիտ
ազգասիրի:
Իսկ
Թիֆլիզի
հոգեւոր
դպրոցը,
որ
{յայտնի}
է
անունովս
Ներսիսեան
(պտուղ
արտասուաց
Եփրեմ
Կաթո
նցից
ջատագոուած
գործերը
այդ
մեծատունների,
որ
մեզ
{յայտնի}
չեն,
այն
ժամանակ
միայն
կ'ընդունենք,
երբ
Պ.
Իսա
եան
ինչութիւնը
եւ
բնաւորութիւնը:
Նոյնպէս
թող
{յայտնի}
լինի
Պ.
Իսահակեանցին,
որ
ես
նորա
բուն
հայագէտ
ա
լտաւա:
Պարոն
ԿՈՄՍ
ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ,
Ինձ
վաղուց
{յայտնի}
է,
որ
Յիշատակարան
ես
գրում
եւ
կը
ցանկանայիր
իման
ազանանոցի
կենդանիքը
շինովի
էին,
որ
շատ
թէ
փոքր,
{յայտնի}
երեւում
են
առաջին
անգամ
աչք
ձգելու
ժամանակ:
անդադար
ձեւացնում
են
թէատրոնական
բեմի
վերայ:
Ձեզ
{յայտնի}
կը
լինի
Պ.
Շահբէգի՝
ինձ
գրած
նամակից,
որ
ես
շա
ն
փոթորիկների
գնացքը
եւ
յարձակմունքը:
Ինչպէս
{յայտնի}
է
մեր
ընթերցողներին,
բաղդը
վիճակել
էր
իմ
համար
հ
ւտկալէից
դէպի
ձեր
իշխանութեան
սահմանը:
Գուցէ
ձեզ
{յայտնի}
չլինի,
բայց
վկայ
է
Աստուած
խօսքիս
ճշմարտութեանը
ւնը
դեռեւս
չէ
ապացուցուած
եւ
ընդդէմ
է
մինչեւ
այժմ
{յայտնի}
բնական
օրէնքներին:
Ինչպէս
եւ
եղած
լինէր,
մի
տպագրութիւնը
կարող
են
ստուգել
ասածս:
Քեզ
քաջ
{յայտնի}
լինելով,
թէ
մինչեւ
ո՛րտեղ
տարածւում
էր
հեղինակի
վկայութիւն
թագաւորների
ազգավնաս
շռայլութեանը,
եւ
{յայտնի}
է,
որ
Ֆրանսիայի
դրամական
խնդիրները
կարգի
դնելու
որութիւնը
սահմանելու
համար,
ըստ
որում,
աշխարհին
{յայտնի}
է
այսօր,
թէ
ինչ
ասել
է
աբեղայական
դաստիարակութիւ
երայ
պահել
մի
դպրոց
եւ
այնուհետեւ
խափանել
արդէն,
{յայտնի}
եւ
բաւական
զգալի
վնաս
է:
Գումարը
արծաթի,
որ
գոր
ոստով
եւ
Նախիջեւան
քաղաքների
մէջ:
Ինչպէս
մեզ
քաջ
{յայտնի}
է,
Պ.
Թիւյսիւզեան
ազգայինը
պատրաստ
է
բանալու
ամ
ու
վերայ,
որ,
տեսանելով
ապականութիւնը,
ասում
է
{յայտնի},
թէ
ապականուած
ես:
Տարակոյս
չկայ,
մեր
ազգի
արների
առաջեւ:
Մեր
ազգի
խոցերը
եւ
ցաւերը
քաջ
{յայտնի}
են
մեզ,
բայց
ինքը՝
ազգը,
չկամի
խոստովանել
իւր
երը:
-
Ո՞րտեղից
պիտի
իմանամ:
-
Քեզ
քաջ
{յայտնի}
է
իմ
գործակատարի
նիւթական
կարողութիւնը,
-
շարուն
ստրախանի՝
նոր
բացուած
հոգեւոր
դպրոցը,
որքան
մեզ
{յայտնի}
եղաւ
դորա
ուսման
առաջարկութիւնը,
շատ
աննշան
է։
կալ
Արքեպիսկոպոսի
բարեմտութիւնը
եւ
ազգասիրութիւնը
{յայտնի}
է
ոչ
միայն
մեզ,
այլեւ
բոլոր
ժողովուրդներին,
որո
իքով
պիտի
լինի
4-5
կամ
հինգ
միլիոնից
փոքր
պակաս:
{Յայտնի}
բան
է՝
մեծ
բազմութիւնը
գտանւում
է
Տաճկաստան:
Մի
մասին
եւս
չենք
կարող:
Մեր
ազգի
ուսումնականներին
{յայտնի}
է,
որ
մեր
դպրութիւնը
եւ
լեզուի
յիշատակարանքը
սկս
ական
կեանքերի
մէջ:
Այս
պատճառներով
ահա,
մեզ
{յայտնի}
չեն
շատ
բաներ,
չգիտենք
մինչեւ
անգամ,
թէ
ինչպէս
երութիւնը
կը
հոգար
հին
ձեռագիրների
տպագրութիւնը,
{յայտնի}
բան
է՝
յանձնելով
բանագէտ
եւ
ուսումնական
մարդերի
,
եւ
որ
առողջ
դատողութիւնը
ինքնին
հասկացնում
է:
{Յայտնի}
բան
է,
եթէ
ընկերութիւնը
կազմուի,
նա
պիտի
ունենա
կակից,
գուցէ
մի
փոքր
ներողութեան
եւս
հանդիպինք,
{յայտնի}
բան
է,
շատ
չնչին
ներողութեան,
եթէ
աչքի
տակ
ձգու
այդ
յառաջ
բերած
"
Երկնէր
երկին
եւ
երկիր
"
ամենին
{յայտնի}
երգը
թարգմանում
է
այսպէս.
Зачинало
небо,
за
,
այն
ժամանակ
եւս
սուրբ
Սահակի
վարքը,
որքան
մեզ
{յայտնի}
է,
տեղիք
չէր
տալիս
մտածելու,
թէ
այդ
առաքինի
հոգ
ամակ
Կայսեր
անունով.
մինը՝
ծածուկ,
իսկ
միւսը՝
{յայտնի}:
Առաջին
(այսինքն՝
ծածուկ)
նամակի
մէջ
նա
ուղղ
ունում
է
Քաղկեդոնեան
ժողովը:
Իսկ
միւս
նամակում
(
{յայտնի}
նամակում)
նա
աշխատում
էր
միայն
մի
փոքր
մեղմել
զա
ն
խօսքեր
Շնորհալու,
որի
հոգին
եւ
ուղղութիւնը
քաջ
{յայտնի}
են
մեզ
բոլորովին
այլ
կողմից,
նոյնիսկ՝
Շնորհալու
րը
աւելորդ
էինք
համարել
մերժել.
պատճառ,
մեզ
քաջ
{յայտնի}
էր
նորա
հրատարակած
համբաւների
ստութիւնը,
գիտէինք
ի
սրտի
վկայութիւնը։
"
Հիւսիսափայլի
"
ուղղութիւնը
{յայտնի}
է
արդէն.
նա
մինչեւ
վերջը
հաստատ
պիտի
մնայ
իւր
ու
ւթեանը
տալ
այն
ակնարկական
ուղղութիւնը,
որ
երբեմն
{յայտնի}
էր
Փրանսիայում
անունովս՝
Litérature
allusionelle
կուսակցութեան
եւ
կառավարութեան
հակառակ:
Եւ
այս,
{յայտնի},
գրաւոր,
եւ
օր
ու
ցերեկով:
Իհարկէ,
շատերը
թռա
աժինն
եղեւ
տասն
եւ
վեց
սամ
որպէս
վերն
uամ
արածիցն
{յայտնի}
է:
Արդ,
աստանօր
վերն
յիշեալ
սամատէրերիցն
եւ
նոց
տեան
Դիոնիսիոս
մի
՚ի
կտակակատարաց:
ՀԱՄԱՐ
2
{Յայտնի}
լիցի
ամենեցուն,
զի
ես
ներքոյ
ստորագրող
Համադանցի
եռնադրեալ
եդի
ներ
կտակումս
նովաւ
ամենայն
պարզապէս
{յայտնի}
կը
լինի։
Երրորդ
ի
վերն
յիշեցեալ
80548
ափու
ում
ի
պատասխանւոյն
տուելոյ
առ
հարցումն
որ
ի
2
§,
{յայտնի}
երեւի,
թէ
ուղղափառ
ճանաչէ
զխոստովանութիւն
բղխման
կեղեցւոյն
Քրիստոսի:
Այլ
յոճոյ
խօսից
Այվազովսքւոյ
{յայտնի}
նշմարի,
զի
զամենայն
զնշանս
բուն
եկեղեցւոյ
վերագր
այր
քաղաքիս
մի
նշանաւոր
փողոց,
Բայց
կարող
ես
{յայտնի}
ասել,
թէեւ
չէիր
շատ
հինուց,
Թէ
դու
քո
մէջ
ծ
Անցաւոր
է
ամենայն
ինչ
Այս
աշխարհքում
մեզ
{յայտնի},
Մեզնից
ոչ
ոք
եւ
մի
խեցի
Իւրեան
հետը
պա
ալեզարդ
ծերը
բարկութեամբ
Գոչեց
բարձրաձայն
{յայտնի}
բոլորուն։
"
Մահու
դու
որդի...
ա՛յ
դ
եւնայի]
եւ
Մագդ[ալինէի]
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
{յայտնի}
չէ:
7-ին
նամակ
ստացայ
7-ից
գրուած,
որով
ուղարկո
թանասեանի
եւ
Մագդաղինէի
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
{յայտնի}
չէ:
31-ին
ժամը
11-ին
երեկոյեան:
Այս
1863
թիւը
ելու
շարժառիթը,
այնուամենայնիւ,
այսօր
արեւի
պէս
{յայտնի}
է,
որ
գրուածքի
հոգին,
բոլորովին
քննականից
դուրս
խի
վերայ
են
փողփողում
մասնաւորապէս:
Մեր
դրօշը
{յայտնի}
է
արդէն...
Եթէ
հայոց
ազգը
իւր
կրօնը
պահելով
հրատարակել
իրենց
սեփական
օրագիրը
կամ
թերթը,
աչքի
{յայտնի}
կերպով
ցոյց
տուին,
որ
ուրիշ
օրագիրների
վերաբերու
Ես
այդ
ունայն
ճանաչուած
աշխատութեան
մասնակից
էի,
{յայտնի}
է,
թէ
մեր
սքանչելի
պարոնների
կշտամբանքի
մի
բաժին
յայտարար
ձեւը
ժողովրդի
մէջ
չգտնելով
եւ
ժողովրդին
{յայտնի}
բառերով
գործ
էին
դնում
մի
ձեւ
բուն
հին
լեզուի
ոգո
աստիճան
մայրենի
լեզուի
մէջ
խեղճութեան
արդիւնք
է։
{Յայտնի}
է,
թէ
տալուց
առաջ
պիտի
ունենալ.
իսկ
այն
գրիչը,
]
Խաղացողքը
այդ
[ողբեր[գութեան]]
եղերերգութեան,
{յայտնի}
բանէ
համեմատաբար
խօսելով,
ճշմարիտ
որ
վատ
չներգոր
ն
աթոռից,
ոտք
է
կոխում
իրական
պատուանդանի
վրայ:
{Յայտնի}
է,
թէ
ինքը
ժամանակը
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
հասկաց
դէպի
մի
որոշեալ
աղբիւր,
որտեղից
դուրս
էին
եկել:
{Յայտնի}
է,
թէ
այս
դրութիւնը
իսպառ
սասանեցնում
է
կամքի
դր
ս
գնայ,
միայն
թէ
խորհուրդը
եւ
նպատակը
այն
լինի:
{Յայտնի}
է,
թէ
աւելի
կարճ,
աւելի
բնական
եւ
աւելի
յաջող
ճ
յական
ձգտողութիւնքը
կառավարող
գործիքի
մասին:
{Յայտնի}
է,
թէ
քրիստոնէութեան
էական
տարրը
սէրն
է.
յայտնի
Յայտնի
է,
թէ
քրիստոնէութեան
էական
տարրը
սէրն
է.
{յայտնի}
է,
թէ
մեծ
հիմնադիրը
իր
վարդապետութեամբ
վեր
ի
վայ
ընդ
ական
եւ
ատամն
ընդ
ատաման
"
վարդապետութիւնը,
{յայտնի}
է,
թե
քրիստոնէութեան
նպատակն
է
ընկերական
կեանքի
երջին
գործողութիւնը,
մահի
է
տալիս
գործակատարին:
{Յայտնի}
է,
թէ
մարդը
պիտի
չատէ,
յափշտակութիւն
չյղանայ,
այդ
ուրիշը
պատժից
վախենալով
չպիտի
յանցանք
գործել
{Յայտնի}
է,
թէ
այս
վարդապետութիւնը,
եթէ
հատուցումի
երկիւ
ն
է
որ
չգայ,
իսկ
թէ
համեմատական
էր,
այն
ժամանակ
{յայտնի}
է,
թէ
թափելով
նորան
աւելի
շահուեցաւ,
քան
թէ
համ
նը,
-
աւելցուր
սրա
վերա
անհատական
ձգտողութիւնքը
(
{յայտնի}
է
թէ
միջին
թիւը),
-
հանդիպելով
կէս
մի
կորցնում
է
փիլիսոփայ
պարոնը
ի՛նչ
տեղից
առաւ
իր
դրութիւնքը.
{յայտնի}
է,
թէ
կայ
աղբիւր,
կան
քննութեան
նիւթեր,
որ
պատ
են
առաջ:
Այս
վիճակում
լինելով
բանի
զօրութիւնը,
{յայտնի}
է,
թէ
Արիստոտէլի
փիլիսոփայութիւնը
շիկանում
է,
մ
որ
տէրութենական
կառավարչութեանց
ներքին
աճելութեան
{յայտնի}
սկզբանը
վրայ
հիմնուած
աւելի
պարզ
ձեւերը,
գոնէ
տե
ում
եւ
առարկայապէս
(объективно)
կազմակերպուած,
{յայտնի}
կարգի
մէջ
բերուած
թէեւ
անազատ,
դիւանապետական
(b
(buregrattic)
պոլիցակազմ
ազատութեան
մէջ"։
{Յայտնի}
է,
թէ
ազատութիւնը
իսպառ
կործանել
նախադասութիւնը
տքերի,
անհամար
յարաբերութեանց
եւ
վիճակների
հետ:
{Յայտնի}
է,
թէ
այս
երկու
մոմենտքը,
պատերազմը
իբրեւ
ցաւագ
վ
եւ
կատարելութեան
գաղափարը
շարժում
է
դէպի
առաջ:
{Յայտնի}
է,
թէ
փրկութիւնը
դրած
է
դէպի
կատարելութիւնը
անդա
այն
րոպէից
սկսած,
երբ
կանգնել
էր
իր
ճամփի
վրայ:
{Յայտնի}
է,
թէ
այս
բոլորը
կարելի
է
մտածել
մի
մարդկային
ըն
իոյ
գայիսոնը,
թագը
միայն
թողնելով
իր
թագաւորին:
{Յայտնի}
է,
թէ
Գերմանիան
մարդ
դարձաւ
Ֆրանսիս
XVIII
դարու
մ
տորին,
ինչ
անէ
երեսփոխանական
ժողովը
կամ
թագը:
{Յայտնի}
է,
թէ
քանի
որ
այդ
օրէնքը
բխում
է
ազգի
հոգուց
եւ
թող
մի
փոքր
քրքրեմ
այստեղ:
Կարդինալին
քաջ
{յայտնի}
էր,
որ
Հռոմի
ժողովուրդը
նորա
դէմ
վեր
կը
կենաս,
ւ
անհաւատարիմ:
Թէպէտ
սորա
անարժան
գործերը
վաղուց
{յայտնի}
էին
ամենեցուն,
բայց
որովհետեւ
կարդինալին
շատ
ձեռ
կարդինալի
հոգուն,
եւ
քաջ
իմանալով
նորա
ծածուկ
եւ
{յայտնի}
գործերը,
միշտ
պէտք
է
հեռի
փախչէր
նորանից,
եւ
այ
անյայտ
չեն
միմեանց
եւ
ամե՛ն
ուղղափառ
ժողովրդոց
էլ
{յայտնի}
։
Եւ
թէպէտ
այս
մարդիկը
մոլորուա՛ծ
են
եւ
չբժշկո
րկաւոր
բաներ
նուիրելով,
որոնցից
ամեն
մէկի
տուածը
{յայտնի}
էր
եւ
գրով
մնաց
վանքում.
եւ
ճշմարի՛տ
որ,
Տիրոջդ
եւ
Հրահատը
(կերակրի,
հանդերձի
եւ
ձիու
համար),
{յայտնի}
՛
է։
Նոյնպէս
եւ
Տիրոջդ
եղբօրորդիներից
նշանակուածը
թիւնքը)
§
1.
Այս
Թուղթը,
ինչպէս
ամենին
{յայտնի},
է
առաջին
անգամ
հրատարակուեցաւ
տպագրութեամբ
Մոսկ
եսուչ
կարգուիլը
այդ
Թղթի
հրատարակուելուց
առա՛ջ
էր
{յայտնի}
Ստեփանոս
Տարօնեցու
պատմութիւնից,
ուր
32-դ
երեսու
ետ)։
Ինչպէս
Թղթի
տպած
բնագիրը
կարդացողներին
{յայտնի}
է,
պ.
Էմինը,
հրատարակելով
այս
Թուղթը,
արել
է
Հ.
Միքայէլի
"
Հայոց
Պատմութիւն
"
անունով
ամենին
{յայտնի}
երեք
հատոր
խմբագիրքը,
որ
մէկ
անգամ
է
տպուել
եւ
է
ինչ
ունէր։
Մի
քանիսը
այդ
գրքերից,
ինչպէս
ամենին
{յայտնի}
է,
աղճատուած
ձեռագիրներից
են
տպուած.
այս
րոպէիս
կ
չունենալով
մեր
ձեռքում՝
գո՛հ
եղանք
գտնուածով։
{Յայտնի}
է,
թէ
"
առ
'ի
չգոյէ
Աստուծոյ
'ի
մէջ
Իսրայէլի
առ
աս,
է
նոյն
այն
Ս.
Կաթուղիկէ
եկեղեցին,
որ
այսօր
{յայտնի}
է
մեզ
Ս.
Կաթուղիկէ
Էջմիածին
անունով։
Ամենին
է
մեզ
Ս.
Կաթուղիկէ
Էջմիածին
անունով։
Ամենին
{յայտնի}
է,
որ
հին
դարերում
Էջմիածին
անունը
չկար,
կամ
գո
պացուցանելու
համար,
որովհետեւ
ճշմարտութիւնը
աչքի
{յայտնի}
է։
Թէ
ինչ
ժամանակից
սկսուել
Վաղարշապատի՝
Նոր
ր
այդ
ժողովը
գումարուիլ
մի
այլ
եկեղեցում։
Ամենին
{յայտնի}
է,
թէ
ի՞նչ
ծա՛նր
եւ
մեծակշիռ
խորհուրդ
ունի
Վաղար
ս
խօսել,
բացի
Ս.
Կաթողիկէ
Էջմիածնից։
Ամենին
{յայտնի}
է,
որ
երանելի
Կոմիտաս
կաթողիկոսը՝
Հռիփսիմեանց
հ
նի
մարզպանութիւնը
աւելի
քան
թէ
երեսուն
տարի
կայ։
{Յայտնի}
է,
թէ
այդ
միջոցում
մասնաւոր
մարդոց,
այսինքն՝
ե
ւում.
Ինքը՝
Փարպեցին
"
եւ
բնակեալքն
ընդ
նմա"։
{Յայտնի}
է,
թէ
սոցանից
ոչ
մինը
չէ
բնակուել
բո՛ւն
եկեղեցու
ացն
բազմացուցանելով,
որ
Սուրէնայ
անապատն
ասի"։
{Յայտնի}
է,
թէ,
երբ
բազմացնում
էր
կրօնաւորների
թիւը,
պի
եւ
գիտենք,
որ
նա
այդ
լեզուն
ուսաւ
Յունաստան։
{Յայտնի}
է,
թէ
այս
շատ
աջողակ
վկայութիւն
է
եւ
մեծ
օգնութի
թագաւորին
(Հատ.
Ա.,
եր.
764),
որ,
ինչպէս
{յայտնի}
է
եւ
ինքը՝
Չամչեանն
էլ
վկայում
է,
վախճանեցաւ
42
ածաշունչը
երկրորդ
անգամ
թարգմանելիս,
որ,
ինչպէս
{յայտնի}
է,
Եփեսոսի
Ս.
Ժողովից
յետոյ
եղաւ՝
433
թուականի
նի
հօրեղբօր,
այսինքն՝
Մեծ
Վարդանի
թոռներն
էին։
{Յայտնի}
է,
թէ
Մեծ
Վահանը
Մեծ
Վարդանի
եղբօր
երանելի
Հմայե
Երրորդ՝
մեր
բոլոր
պատմութեան
մէջ,
որքան
մեզ
{յայտնի}
է,
չէ
եղել
երբէք
մի
մարդ,
որ
Հրատ
անուն
ունենար
ձ
քո
տունը
տարիր
ոչ
որպէս
մի
աղքատ
մարդ
եւ
այլն,
{յայտնի}
է,
թէ
այս
խօսքերը
չէ
կարելի
առնուլ
բացառոցաբար
ն
պեցու
այս
խօսքը
"
եւ
ոչ
իբրեւ
օտար
զոք
'ի
քէն
",
{յայտնի}
է,
թէ
ազգակից
չէ
կարող
նշանակել,
որովհետեւ
այն
Փարպեցին
ծառայ
մարդու,
կամ
աղքատի
զաւակ
էր.
մեզ
{յայտնի}
չէ
այդ,
որովհետեւ
պատմութիւնը
լուռ
է
այդ
մասին։
ուրիշ
նշանակութիւն
չունի
այդ
խօսքը,
որքան
մեզ
է
{յայտնի},
ապա
ուրեմն
Վահանի
մայրը՝
Ձուիկը,
եւ
Աշուշայի
կը
Վռամ
անունով
մի
մեծ
իշխանի
դուստր
էր,
այդ
մեզ
{յայտնի}
չէ։
Ստո՛յգ
է,
Յայսմաւուրք
եւ
այլն
չունինք
մեր
մ
որովհետեւ
Աշուշայի
կնոջ
անունը
Անոյշ-Վռամ
է.
եւ
{յայտնի}
է,
թէ
աղջիկները
երբեմն
կոչւում
էին
իրենց
հօր
անո
եւ
մնացած
միւս
բոլոր
մեղքերը
անթողլի
չեն։
Եւ
այս
{յայտնի}
է.
որովհետեւ
ինքը՝
Քրիստոսն
էլ
ասում
է։
§
5
արտէզը՝
Անձեւացեաց
գաւառում։
Անշուշտ
պ.
Էմինին
{յայտնի}
է,
թէ
ո՛ւր
էին
Սիւնիք
եւ
ո՛ւր
Անձեւացիք.
ուրիշ
մանաւ
Վարդանայ
նստուցին
յաթոռ
կաթողիկոսութեան"։
{Յայտնի}
է,
թէ
հայրապետ
խօսքը
կաթողիկոս
չէ
նշանակում
այստ
խօսում,
կարծում
ենք,
թէ
չենք
սխալւում։
Եւ
այս
{յայտնի}
է
Փարպեցու
ստոյգ
պատմութիւնից.
"
Եւ
Սուրբն
Յովսէ
կի
գինի
էլ
չի
խմում
ընդհանրապէս,
եւ
եաքըշի
եօլ
էլ
{յայտնի}
է,
թէ
չունի.
բայց
եւ
այնպէս
հայերը
ոչ
միայն
թուրք
",
"գամ
եմ",
բայց
այս
շատ
անգործադրելի
է
եւ
տգեղ,
{յայտնի}
է
թէեւ
դպրութեան
մէջ
անընդունելի։
Նոյն
այս
բայերը
մաւոր
է,
ներգործականից
կրաւորական
դառնալու
համար
(
{յայտնի}
է,
թէ
նոր
լեզուում)
միայն
մի
վեվ
է
առնում,
իսկ
թէ
արհաբար"
է,
ուրեմն
հինը՝
"գրաբար"
եւ
ոչ
"գրաբառ"։
{Յայտնի}
է,
թէ
ուղիղ
խօսելով՝
չէ
կարելի
ասել
գրաբար,
այլ
գ
նն
է
բանում.
չենք
ասում
հալված
եղ,
այլ՝
հալած
եղ.
{յայտնի}
է,
թէ
հալածը
կրաւորականի
զօրութիւնով
է
գործ
դրվու
շխատում
էին
տգէտ
մարդիկ
թագուցանել
ճշմարտութիւնը։
{Յայտնի}
է
մեզ
լատինական
առածը,
"Մեռածների
վերայ
կամ
լաւ,
հնոց.
եւ
Զամբրին
Քազբու
հետ
ո՞ւր
է
մտնում
հնոցը.
{յայտնի}
է,
թէ
իր
սենեակը
կ'երթար,
ինչպէս
եւ
ասում
է
Եբրայ
րի
մասին,
որ
համառօտիւ
դնում
ենք
այստեղ,
ինչպէս
{յայտնի}
են
դոքա
նոյնիսկ
հանգուցելու
բերանից
լսուելով։
թեամբ
ուսումնասիրելով
իւր
գիտելի
առարկայքը,
միշտ
{յայտնի}
էր
համալսարանի
մէջ
որպէս
գովելի
եւ
ժրաջան
աշակերտ
ն
ո՛չ,
մռայլագոյն
սատանայ.
Ձեր
խաւար
տէրութեանը
{յայտնի}
է,
թէ
ի՛նչ
ջերմեռանդութեամբ
աշխատել
եմ
միշտ
դժոխ
նդութեամբ
աշխատել
եմ
միշտ
դժոխքի
օգտի
համար,
Ձեզ
{յայտնի}
է,
թէ
ինչպէ՛ս
անդադար
կռուեցուցել
եմ
ես
մարդիկը
ի
հետ:
Եւ
այսպէս,
նախ
եւ
յառաջ
Ձեր
մռայլութեանը
{յայտնի}
է,
որ
ես
քանի
ժամանակ
յառաջ,
Փարիզումը,
հանեցի
լոնիայ
վազեցինք:
Հռովմի
մօտ
գնալ
չէի
կարող:
Ձեզ
{յայտնի}
է,
որ
դեռ
հինգերորդ
դարումը
պայման
էինք
կապել,
,
իմ
առաջեւս,
այդպէս
առանց
խղճմտանքի,
որպէս
թէ
{յայտնի}
չէ
ինձ,
որ
մարդիկ
երբեք
խելօքանալու
չէին....
դուրս
է
գալիս
դժոխքումը:
Այս
օրագիրը
դժոխքի
մէջ
{յայտնի}
է
եւ
ընդունւում
է
որպէս
պաշտօնական:
Նորա
մէջ,
խ
է՛ք...
-
Ին՞չ
բան
է,
ի՛նչ
կայ:
-
Ձեզ
{յայտնի}
է,
մռայլագոյն
սատանայ,
որ
անցեալները
Ձեր
նախաճա
որանից,
նորա
ո՛վ
եւ
ինչ
լինելը:
-
Քեզ
արդէն
{յայտնի}
է,
որ
ես
շատ
անգամ
կատարել
եմ
եւ
աւելի
ծանր
գործ
եզ,
իհարկէ
ճշմարիտը
կ'ասէ
մեր
օգտի
համար:
-
{Յայտնի}
բան
է,
այդ
լաւ
էր,
բայց
ցաւը
այս
է,
որ
նա
հազի
որա
բուն
գործը
մի
երեւելի
բան
չէ,
ինչպէս
քեզ
եւս
{յայտնի}
է,
եւ
նա
այնպիսի
մարդ
է,
որ
ոչ
թէ
մի
քանի
ժամ,
ծառայից
ծառայ
զՄանթուխէանց:
Ալքիմիայի
սկիզբը
{յայտնի}
չէ.
չէ
պիտոյ
որոնել
նորան
ո՛չ
Յունաց,
ո՛չ
Եգիպտ
ւմ
են
այդ
գիտութեան
վերայ,
որպէս
արդէն
բոլորովին
{յայտնի}
առարկայի
վերայ:
Ալքիմիկոսներից
ոմանք
հաստատում
է
շխատութեններից
մինի
մէջ,
որ
լատին
թարգմանութեամբ
{յայտնի}
էր
անունովս
Summa
perfectionis,
նա
հաւաքած
ունի
չզարմանալ
հեղինակի
բազմահայեաց
գիտութեան
վերայ,
{յայտնի}
բան
է
հաշուի
տակ
ձգելով
նորա
դարու
անկրթութիւնը
ե
կարդում
է
քիմիական
նիւթերի
մանրամասնութիւնքը,
որ
{յայտնի}
էին
իւր
ժամանակին,
նկարագրում
է
անօթները,
որ
գո
րամայեց
նա
սեղան
դնել
այգում.
եղանակը
ձմեռն
էր:
{Յայտնի}
բան
է,
որ
կոմսը
եւ
նորա
մարդիկը
զարմացան
Ալքիմիկ
ներ
են
մեծ
մասնով:
Պ.
Մարկոսը,
որ,
ինչպէս
{յայտնի}
է
ընթերցողին,
մի
փոքր
յառաջ
խօսք
էր
տուել
պ.
Շա
ներկայ
րոպէս,
այդ
փոքրը
եւս
բան
արժէր:
Ձեզ
քաջ
{յայտնի}
է,
որ
քանի-քանի
անգամ
չնչին
արծաթներ
խնդրած
եմ
ք
լը
մի
նոր
մարդ
չէ
մեր
ազգի
համար.
նա
փոքր
ի
շատէ
{յայտնի}
է
ընթերցող
հասարակութեանը
իւր
Յիշատակարաններով
եւ
պատասխանեց
կոմսը,
բայց
այնպիսի
սառնութեամբ,
որ
{յայտնի}
ցոյց
էր
տալիս,
թէ
ծանրութիւն
էր
իւրեան
խօսել
այն
բան
ունեցել
են,
բայց
հեթանոսութեան
ժամանակ:
Ձեզ
{յայտնի}
է,
որ
Հայաստանի
կրօնական
լուսաւորութիւնը,
չորրո
յն
օրէնքը,
բնական
եւ
բժշկական
գիտութենների
մէջ,
{յայտնի}
է
անունովս
անտագոնիսմոս
(Antagonismus):
Եր
եւ
ընչանցքների
սեւութիւնը
մանաւանդ
աւելի
որոշակի
{յայտնի}
էր
լինում
նկատողին,
որքան
անասնական
անհոգութենից
,
որ
այսօր
ձեր
դուստրը
գտանւում
է
այդ
վիճակում:
{Յայտնի}
բան
է,
մինչդեռ
ձեր
փեսան
հեռանում
էր
այս
քաղաքից
ակատի
վերայ,
ասաց.
-
Ես
տեսանում
եմ,
որ
դու
{յայտնի}
ծիծաղում
ես
իմ
վերայ,
կամ
թէ
այդպէս
չէ՛,
ուրեմն
ախիջեւանցի
չէր.
այլ
օտար
աշխարհից
եկած
լինելով,
{յայտնի}
էր
միայն
անունովս
Թիւթեանճի-օղլու:
Այսպէս
ահա
սո
ն
իւրեանց
եթերային
տրամաբանութեամբ:
Այսքան
միայն
{յայտնի}
էր,
որ
Թիւթիւնճի-օղլուի
ապրուստը
շատ
պարզ
էր,
ն
մենեւին
այդպէս,
-
պատասխանեց
պարոն
Մկրտիչը,
-
ձեզ
{յայտնի}
է,
որ
ես
դեռ
անցեալ
տարի
պիտի
երթայի,
եթէ
եղբայ
մար
ասէր,
թէ
նամակ
էր
տարել
պարոն
Շահումեանցին.
{Յայտնի}
էր,
որ
Նախիջեւանումը
չկար
քաղաքական
սուրհանդակ,
անաստեղծների
գրիչը
եւ
քանքարը:
Այսպիսի
տեղերը
{յայտնի}
են
Նախիջեւանի
բոլոր
բնակիչներին
այս
անուններով,
ապէս
նա
մտածում
էր,
թէ
պատասխանի
այսքան
ուշանալը
{յայտնի}
նշան
էր
բացասութեան.
վասն
որոյ
սիրտը
դադար
չունէ
-
Այո,
ապաբախտութիւն,
այդ
մատանու
պատմութիւնը
{յայտնի}
չէ
քեզ,
բայց
ես
գիտեմ.
հայրս
ասել
էր
ինձ,
բայց
յն.
պատճառ,
երկու
հատ
էին
նոքա.
ինչպէս
քեզ
եւս
{յայտնի}
է,
ամենեւին
միմեանցից
անզանազան,
որոնցից
մինը
կ
եզ
այդ
խորհրդական
մատանու
պատմութիւնը,
որքան
ինձ
{յայտնի}
էր
այն,
միեւնոյն
ժամանակ
երաշխաւոր
եմ,
որ
հայրս
են,
դնում
են
այն
նեղ
վանդակապատ
տեղը,
որի
դուռը
{յայտնի}
էր
միայն
պալատականներին
եւ
Խանին,
եւ
ուր
Խանը
նս
խացաւ,
բայց
աշխատեց
ծածկել
իւր
ուրախութիւնը,
որ
{յայտնի}
չլինի
տրտմութենից
դէպի
ուրախութիւն
փոխանցումը:
Ն
Մօթոնէ
եւ
Վենետիկեան
կառավարութենից,
որ,
ինչպէս
{յայտնի}
է,
այն
միջոցին
իշխում
էր
բոլոր
Մօրէայի
վերայ,
պ
եւ
եղած
լինէր
այդ
բանի
շարժառիթը,
այսքանս
ստոյգ
{յայտնի}
է,
որ
1712
թուականին
Կլեմենտ
տասն
եւ
մի
երրորդ
Պ
իթարը,
իւր
միաբանութեան
հետ
միասին,
արդէն
որպէս
{յայտնի}
պապական,
որպէս
վկայեալ
կրօնադրուժ,
մատնուէր
բու
ւոր
նոցին
ամփոփեսցի
եւ
այլն։
Ի
վախճանի
բանիս
{յայտնի}
իմն
է
ամենեցուն
քօնթրասքօլայութիւն
Վենետիկեան
Մխի
ոյց
եւ
զընդդէմն
պարտաւորեաց
ուսուցանել,
որպէս
եւ
{յայտնի}
եղեւ։
Յայսմ
ամենայն
բանիցս
ասացելոց
զհետ
գայ
ժամանակ
սպառնացած
էր
Նորմանդացոց
ասպատակութիւնը։
{Յայտնի}
է
նոյնպէս,
որ
պապը
պարգեւեց
Դմիտրի
Դալմաթեան
դու
րեանց
անուանը,
Յիսուսեան
ապիրատ
կարգի,
աշխարհին
{յայտնի}
կանոնադրութիւնը,
որ
Իգնատիոս
Լոյոլայի
երեւելի
աշ
նտի
մէջ,
դատապարտուեցան
նորա
վճռահատութեամբ,
որ
{յայտնի}
է
անունովս
"
Recueil
monstrueux
des
assertions
so
ններից,
այլեւ
սոքա՝
այս
հռչակաւոր
Յիսուսեանքը,
{յայտնի}
են
եւրոպական
դպրութեան
եւ
աշխարհի
մէջ
որպէս
լեզու
բոլորը
պարգեւ
է
պապականութեան
կողմից։
Այստեղ
քաջ
{յայտնի}
երեւեցաւ,
որ
Մխիթարեանք
կտրուած
բաժանուած
են
ազգ
։
Աւելի
ինչ
խօսել
'ի
վերայ
այսր
'ի
զուր
է,
քանզի
{յայտնի}
տեսանի
զի
'ի
նախանձուէ
չարէ
յուզին
այսպիսիք
իրք։
ացած
սենեկից։
Այստեղ
երեւում
է
գրչի
{յայտնի}
սխալանքը.
չենք
կարող
թոյլ
տալ,
որ
Չամչեանը
քսան
մ
այոց:
Զմատենագրութիւն
չորրորդ
դարում,
որչափ
մեզ
{յայտնի}
է՝
կնքեն
Փաւստոս
Բիւզանդացի
եւ
Մեծն
Ներսէս
Պարթե
րս:
Այլ
զի
զընթացսն
կատարեսցուք
բեր
յիշել՝
որոց
{յայտնի}
են
մեզ
գրածք։
Վեցերորդն
դար
անցանէ,
առանց
թո
ի
պատմական
եւ
փիլիսոփոսական
գիտութիւնս.
սոյն
նա
{յայտնի}
է
մեզ
իբրեւ
թարգմանիչ
յոյն
եւ
ասորի
գրեանց,
զորս
րքայի
Հայոց:
Յովհան
Երզնկացի
Պլուզ,
որ
մանաւանդ
{յայտնի}
է
հանդիսի
հայկական
դպրութեան
մեկնութեամբ
քերականո
գէթ
երեւակայութիւն
լինել,
կամ
թէ
այլ
ինչ՝
գոնէ
{յայտնի}
միայն
պատուական
հեղինակին:
Ոչ
ուրանամք
բնասիր
սեան
Կարգի
վերայից,
իւր
անպարծանք
կոնդակովը,
որ
{յայտնի}
է
անունովս,
Sollicitudo
omnium
Ecclesiarum,
որո
նատիոսը
այս
միջոցին
գրել
է
իւր
շարադրութիւնը,
որ
{յայտնի}
է
անունովս
"
Հոգեւոր
Վարժութիւն
"
Exercitia
spiri
դ
աբեղաներից
եւ
Համալսարանի
վարդապետներից,
որոնք
{յայտնի}
յայտնի,
ինչպէս
ինքը
Իգնատիոսը
ասում
էր,
հակառակ
ներից
եւ
Համալսարանի
վարդապետներից,
որոնք
յայտնի
{յայտնի},
ինչպէս
ինքը
Իգնատիոսը
ասում
էր,
հակառակւում
էի
ուտով
Պապի
երեսփոխանների
եւ
այլ
եպիսկոպոսների
մէջ
{յայտնի}
թշնամութիւն
ծագեցաւ։
Պապը,
օգուտ
քաղելով
ժանտախ
մարդ
եւ
մինչեւ
անգամ
այնպիսի
մարդիկ,
որ
մանաւանդ
{յայտնի}
էին
իւրեանց
անպատւութենովը,
թէ
նա
չունի
այնպիսի
մէջ,
կամ
դեռեւս
ուսանում
էին
ինքեանք։
Նոցա
դեռ
{յայտնի}
չէր,
թէ
ի՞նչ
կամ
ո՞ր
աստիճանակարգի
մէջ
պիտոյ
է
մ
(օրհնել)
նորանց
ուխտապահ
չորս
ուխտերին,
որոնց
{յայտնի}
էին
Կարգի
բոլոր
գաղտնիքը,
կամ
շինել
նորանցից
աշխ
անելի
առեղծուած,
թէ
ո՞վ
ո՞ր
Կարգին
է
պատկանում։
{Յայտնի}
էր
միայն,
որ
Գեներալը,
Գաւառականները
եւ
Կօլլեգի
ց
այն
ժամանակ,
երբ
յանցանքը
ասւում
էր
Արտաքոյ
եւ
{յայտնի}
։
Այս
անունը
յանցանքի
վերայ
դրւում
էր
Յիսուսեաննե
դասատուութեան
կերպը,
գաղտնի
կանոնագրութենով,
որ
{յայտնի}
էր
անունովս
Ratio
studiorum,
որ
տալիս
էր
ուսուցի
օրութենով
բոլոր
ուսումը
սահմանափակւում
էր
մի
քանի
{յայտնի}
խնդիրների
շրջանի
մէջ,
որից
չէր
կարելի
ուսանել
եւ
ունէին,
կուրօրէն
ստրկանում
էին
Պապութեանը,
այժմ
{յայտնի}
համարձակ
ապստամբեցան
ընդդէմ
Պապականութեան
եւ
փոքր
եւս
լինում
էին
անօգուտ։
Այն
Հասարակութիւնը,
որ
{յայտնի}
է
անունովս
de
propaganda
fide,
շատ
ջերմեռանդութե
ում,
այլ
ներում
է
այսպիսի
գործեր
կատարել.
ողջին
{յայտնի}
է,
որ
նա,
դուրս
տալով
exilla
die)
անունով
կոն
միջնորդութենով
Պուասսիու
եկեղեցական
ժողովքը,
որ
{յայտնի}
էր
անունովս
colloque
de
poissy,
թոյլ
տուեց
Յիսու
ճշմարտութիւնը։
Այս
բաները
ոչ
այլ
ինչ
են,
եթէ
ոչ
{յայտնի}
ապացոյց
եւ
քարոզ,
թէ
այդ
Յիսուսեան
աբեղայքը
ջարդ
աղի
դահիճք
եղան
այն
հռչակաւոր
սպանութեան
մէջ,
որ
{յայտնի}
է
անունովս
Բարթոլոմէոսեան
գիշեր
կամ
Փարիզի
արիւնա
աշխարհը,
պիտոյ
է
պաժուին
իբրեւ
թագաւորի
հրամանի
{յայտնի}
հակառակորդներ"։
Եւ
արդարեւ
Յիսուսեանք
դուրս
եց
գրել
դատապարտութեան
կոնդակ,
որ
պատմութեան
մէջ
{յայտնի}
է
անունովս
"
Unigenitus"։
Յիսուսեանք՝
այս
կոնդ
նորա
կարծիքներին,
եկեղեցի
էր
գնում,
ժողովուրդը
{յայտնի}
յայտնի
քրթմնջում
էր
նորա
մասին
եւ
շատ
անգամ
աղաղա
արծիքներին,
եկեղեցի
էր
գնում,
ժողովուրդը
յայտնի
{յայտնի}
քրթմնջում
էր
նորա
մասին
եւ
շատ
անգամ
աղաղակով
վիր
կողմնակիցքը
համբաւ
հրատարակեցին,
թէ
ինքը
երկինքը
{յայտնի}
կերպով
պատժեց
յանցաւորը։
Պապական
Շուէյցարիայ
ց,
այլ
եւ
մարդ
լինելուց.
նա
Յիսուսեան
էր
լինում
{յայտնի}
աստիճանի։
Պարծանք
Պապականութեան,
Յիսուսեան
ները
ձեր
առողջամիտ
դատողութեանը,
որովետեւ
վաղուց
{յայտնի}
է,
որ
դուք
մինչեւ
անգամ
ներողամիտ
էք
դէպի
ձեր
ան
ութիւնը,
որպէս
մի
միջոց,
որ
պիտի
պաշտպանէր
ազգը
{յայտնի}
անձնաւորութիւնների
ազդեցութիւնից
եւ
որպէս
դարաւոր
որների
օժանդակութեամբ
հաւաստել
տալ
աւանդութիւնը:
{Յայտնի}
է
բոլորին,
թէ
որպիսի
զայրոյթով
դիմաւորեց
ազգը
կա
Անգլիան:
Հայ-կաթոլիկ
հովուապետ
Հասունեանը,
որը
{յայտնի}
է
բուլղարական
գործերում
ունեցած
իր
միջամտութեամբ
է
մեր
հատուածը։
Գուցէ
աւելորդ
էլ
լինէր
այս
աչքի
{յայտնի}
թուլութեան
վրայ
շատ
խօսել,
մանաւանդ
որ
ինքը՝
ար
երբ
բռնադատում
ես
գրիչը
ինչ
որ
էլ
լինի
բան
գրել,
{յայտնի}
բան
է,
որ
Գարեգնի
ողբի
պէս
կը
լինի,
որ
ո՛չ
բարո
բառները
նոցա
խօսողի
անցուցած
կեանքի
արդիւնքն
են։
{Յայտնի}
է,
թէ
ոչ
մէկ
մարդ
պատասխանատու
չէ,
թէ
մի
որոշեա
անդադար
ընթացքի
մէջ,
մեր
կարծիքով՝
դէպի
առաջ։
{Յայտնի}
է,
թէ
այն
մարդը,
որ
գիշեր
ցերեկ
աշխատում
է
մի
բ
ով,
լեզուին
ընդդէմ
չմեղանչենք։
Բայց
թող
առաջուց
{յայտնի}
լինի,
որ
հեշտութեամբ
չենք
թողուլ
պատերազմի
ասպար
ուր
կանոնից,
օրինակ՝
կորուցանել,
կամ
կորցնել.
{յայտնի}
է,
թէ
ներգործական
է,
բայց
դորա
կրաւորականը
լինո
րծ
է
դրել
ամրապնդիլ,
փոխանակ
ասելու
ամրապնդվիլ,
{յայտնի}
է,
թէ
դարձեալ
հին
լեզուի
ազդեցութեամբ։
Թող
ներե
ւ։
Նա
գրում
է
"
Նազլվի
սուգը,
Նազլվի
նամակը
".
{յայտնի}
է,
թէ,
բացի
Երեւանի
գաւառից,
ուրիշ
տեղերում
այ
",
այսինքն՝
ուտում
են,
խմում
են,
պառկում
են։
{Յայտնի}
է,
որ
թէ
եմ,
ես
էն
էական
բայ
լինէր
եւ
միւս
բայե
նը
բաղդասութեան
օրէնքի
մէջ
է.
եթէ
այդ
օրէնքը
մեզ
{յայտնի}
է,
մեզ
անծանօթ
բառ
հանդիպելու
էլ
լինի,
շատ
անգա
յդ
բարերի
գաղափարը,
կամ՛
օտար
բառ
է
գործ
ածում։
{Յայտնի}
է,
թէ
այդպիսի
դիպուածում
պիտի
բառ
փոխ
առնենք
հին
ւ
հին
կամ
օտար
լեզուներից
առնված
բառերը
ժողովրդին
{յայտնի}
օրէնքով
կապակցել։
Ժողովրդի
պարտականութիւնն
է
հեղ
նկման
եւ
հերքման
հաւասար
գոյական
անուն
է,
ասաց։
{Յայտնի}
է,
թէ
Սալանթեանցի
սխալը
տրամաբանութեան
մէջ
չէր,
մնէլ
դարձնում
ենք
ել,
ինչպէս՝
մերժումն-մերժել։
{Յայտնի}
է,
թէ
այս
բոլոր
բացառութիւնքը,
որ
անում
ենք
ժող
այել
երբեք
չունեցած
պարծանքներ,
որ
թէ
պատմութեան
{յայտնի}
ժամանակներում,
երբ
քիչ
շատ
ձեռք
ու
ոտք
ունէր
Հայ
հեղինակը,
կամ
թէ
ո՞վ
է
այդ
ազնիւ
հեղինակը,
մեզ
{յայտնի}
չէ.
գիրքը
տպած
է
անանուն:
Երանի՜
թէ
մէկ
օր
հայե
ար)
բռնելը,
Սօսի
քարափի
գլխին
աղօթելը
եւ
այլն:
{Յայտնի}
է,
թէ
գլխաւոր
ներգործողների
վերաբերութեամբ,
մի
թանձրացնում
է
այս
կամ
այն
գլխաւոր
բնաւորութիւնը,
{յայտնի}
է
թէ
պարտք
կայ
նորա
վերա
`
բնութեան
սահմանից
դուր
րբ
ծնողքը
եփում
են
եւ
ուտում
են
իրենց
զաւակները:
{Յայտնի}
է
թէ
այս
էլ
պատահում
է
սովի
կամ
պաշարման
ժամանակ
աւաճան
խորհուրդը
իր
եղբօր
ընդդէմ,
եթէ
չկարողանար
{յայտնի}
դէմ
դնել
նորան,
գէթ
ծածուկ
տեղեկութիւն
կը
տար
իր
մնում
են
բոլորովին
մութի
մէջ,
իսկ
նոցայ
կնանիքը
{յայտնի}
է,
թէ
"
չխօսքան
"
են:
Կ՚ուզէինք,
որ
մի
քա
ն
հակասութեան
մէջ:
Սուրբ
Խաչի
պասին
էր,
որ
Սօսը
{յայտնի}
տեսաւ
իր
փեսայի
եւ
մինչեւ
անգամ
իր
քրոջ
դաւաճանու
է
մեր
հատուածը:
Գուցէ
աւելորդ
էլ
լինէր
այս
աչքի
{յայտնի}
թուլութեան
վրայ
շատ
խօսել,
մանաւանդ
որ
ինքը
արգո
երբ
բռնադատում
ես
գրիչը
ինչ
որ
լինի
մի
բան
գրել,
{յայտնի}
բան
է,
որ
Գարեգնի
ողբի
պէս
կը
լինի,
որ
ոչ
բարով
եւ
տասն
եւ
չորրորդ
դարում
Հայաստանից
դուրս
եկած.
{յայտնի}
է,
թէ
շատ
աւանդութիւնք
կամ
ոտանաւորք
եւ
այլ
այսպ
անազան
երգեր,
մանաւանդ
հարսանիքի
վերաբերեալ,
որ
{յայտնի}
են
անունովս
"
պար"։
Արդեօք,
Աշտարակը,
որ
նում
գործածած
եւ
այդ
բոլորովին
նոր
բարդութիւն
է.
{յայտնի}
է
թէ
Ապարանը
անպարանից
դուրս
գալու
համար
հարկաւոր
,
որ
ոչ
Մասիսը
նման
է
իր
պատկերին
եւ
ոչ
Արագածը:
{Յայտնի}
է
թէ
այդ
պատկերների
վրայ
Մասիսի
գլխին
միշտ
նկարու
ած
խորհրդից,
արժանաւորութիւնից
ու
յատկութիւնից:
{Յայտնի}
է
թէ
մի
պատերազմ,
մի
քաջագործութիւն,
մի
յաղթութ
մ
բնութեան
մէջ.
վրայ
երկու,
որ
այն
ժամանակ
բնաւ
{յայտնի}
չէր:
Նոյնպէս
եւ
գալուանական
լոյսը,
որ
գրեթէ
մեր
ներկայութիւնը
յայտնել
քննողին
եւ
այն
Ժամանակ
նոքա
{յայտնի}
են,
իսկ
երբ
միացան,
էլ
չեն
ընկնում
զգացողութեան
:
Սոցա
յանկարծական
միաւորութեան
մասին
խօսեցանք
-
{յայտնի}
է
թէ
որպէս
ծովից
մի
կաթիլ
ջուր
առնելով
-
եւ
ասացի
ւմ
ենք
այն
լոյսը,
որ
սուրբ
Հելմոսի
կրակի
անունով
{յայտնի}
է
գիտութեան
մէջ:
Յուլիոս
Կեսարի,
Տիտոս
Լիւ
քա՛ւ
լիցի՛:
Բոլոր
Եւրոպան
անցաւ
այդ
կամուրջից.
{յայտնի}
է,
թէ
կարգը,
մէկ
օր
մեզ
էլ
պիտի
հասնէր,
եւ
ուր
րին,
-
եւ
հրաժարուիլ
իր
սրտի
վկայութիւնից
եւ
աչքի
{յայտնի}
ճշմարտութիւնից:
Բայց
երբ
դեռ
բանը
չէր
հասել
այդտ
մասին
պատմութեան
էջերը
դատարկ
են
մնացել:
Այսքանը
{յայտնի}
է,
որ
Հայաստանը
երբեք
դարաւոր
խաղաղութեան
երես
տ
իւն
արած
չենք,
այլ
այս
մի
երկու
բանը,
որ
վաղուց
{յայտնի}
էր
մեզ,
յիշեցինք
թողնելով
մանրամասն
քննութիւնը
ա
աբաց
ժողովրդին
խորհուրդ
ենթադրել
այդ
բաների
մէջ:
{Յայտնի}
է
թէ
հնարողը,
կամ
նորա
քարոզը
հռչակւում
է
խոր
փի
առները
նոցայ
անցուցած
կեանքի
բնական
արդիւնքն
են:
{Յայտնի}
է,
թէ
ոչ
մէկ
մարդ
պատասխանատու
չէ,
թէ
ի՞նչի
մի
հիմքը,
որի
վրայ
կառուցանում
է
նա
իր
շինուածքը:
{Յայտնի}
է
թէ
ազգն
էլ
մեղաւոր
չէ,
եթէ
նորա
կեանքը
չէ
երեւ
ց
տալով:
"
Սոս
եւ
Վարդիթերի
"
ընթերցողներին
{յայտնի}
է
Վարդաւառի
անցքը,
ուր
Վարդիթերի
մայրը
նշանում
է
ընդհանրապէս
կանացի
բնութեան
ձգականութիւնը:
{Յայտնի}
է,
թէ
այս
մի
քանի
բանը
մէջ
բերելով,
մենք
ոչ
միա
յկունի
խօսքերի
ճշմարտութիւնը,
բայց
վախենում
են,
{յայտնի}
դաւանել
ճշմարտութիւնը:
Արշամը
իր
սերունդի
երեւեց
դիթերից
`
գոնէ՛,
եթէ
ոչ
ուրիշ
աղբիւրից,
շատերին
{յայտնի}
է,
թէ
բոլոր
աշտարակցիք
այգեգործութեամբ
են
պարապո
յ
ասելիք,
որ
թողում
ենք
մի
ուրիշ
ժամանակի:
{Յայտնի}
է,
թէ
մարդը
ինչ
բանից
որ
ուզում
է
օգուտ
քաղել
պէ
Հասարակ
ժողովուրդն
էլ
տեսած
լսած
չլինելով,
{յայտնի}
է
թէ
երկնքից
չէ
կարող
ուսանիլ.
մարդը
պէտք
է
տեսն
,
այլեւ
եղածիցն
էլ
օգուտ
չէ
քաղում:
Ամէնին
{յայտնի}
է
Էջմիածնի
պարսպի
հարաւային
կողմում
այն
մեծ
լիճը
ւէր,
թէ՞
մովսիսեան
մորենին,
որ
կրակից
չէրուէր,
{յայտնի}
է,
թէ
այս
սքանչելի
յատկութիւնքը
չէր
կարող
ազգը
ո
յս
սքանչելի
յատկութիւնքը
չէր
կարող
ազգը
ունենալ,
{յայտնի}
է
թէ
պիտի
թրջուէր
էլ,
էրուել
էլ:
Բայց
այդքան
բա
նորա
ազգի
կեանքի
դուռերը
փակ
են
հեղինակի
առջեւ:
{Յայտնի}
է,
թէ
ամէն
գիտական
առարկայ
իր
լեզուն
եւ
իր
ոճերը
երկար
խօսել
այս
մասին,
որովհետեւ
մեր
համար
աչքի
{յայտնի}
ճշմարտութիւն
է
այս:
Սակայն,
չենք
ասում,
ա
ինեց
եւ
այնտեղ
բնակւում
էր։
Արդէն
շատերին
{յայտնի}
կը
լինի,
որ
մեք,
ճշմարիտ
եւ
անխարդախ
սրտով
սիրե
որ
նորա
անունով
միայն
ուսումնականներին
մի
պարզ
եւ
{յայտնի}
ճշմարտութիւն
ապացուցանելու
համար
պիտոյ
էին
այդքան
ճշմարտութիւնը
չխոստովանել։
Սորա
պատճառը
մեզ
քաջ
{յայտնի}
է,
եւ
այդ
պարոնները
իրանք
եւս
գիտէին,
որ
գիտենք
քի
մէջ,
թէ
իւրեանց
կամակորութեան
աղբիւրը
մեզ
քաջ
{յայտնի}
է։
Այդ
պարոնները,
անուսումն
մնալով
եւ
ամենեւ
ր
չլինէին,
լեզուն
չէր
ընկնիլ
յեղափոխութեան
տակ։
{Յայտնի}
է,
թէ
լեզուն
չէ
կարող
կազմուիլ
կամ
փոխուիլ
մի
ան
վ
մեռած
դիակի
հետ՝
երեմիականներ
կարդալ,
պարզ
եւ
{յայտնի}
թշնամութիւն
է
մեռածին
եւ
ոչ
սէր,
որովհեհետեւ
քո
նի
հետ
եւ
սկսում
է
վերստին
կախարդել
մեր
աչքը։
{Յայտնի}
է
թէ,
հին
լեզուի
գեղեցկութեան
իրաւունքը՝
գեղեցկ
որ
նա
խօսի
Խորենացու
կամ
Եղիշէի
ոճով
ու
լեզուով։
{Յայտնի}
է,
թէ
ներկայ
Հայի
համար
անհնար
է
այս,
որովհետեւ
տօ
Չելլինու
հոյակապ
նստոյցների
արժանաւորութիւնը,
{յայտնի}
է,
թէ
եւրոպական
մուզէօնների
եւ
անտիկասէրների
համ
,
որ
աւելի
քիչ
խօսքով
իմացնում
է
նոյն
գաղափարը։
{Յայտնի}
է
թէ
նոր
լեզուն,
ապաստան
մնալով
միմիայն
հասարակ
ւնքի
վրայ
չէ
կարելի
անպատիժ
ձեռք
բարձրացնել։
{Յայտնի}
է,
թէ
մանուկը,
բնականապէս,
պիտի
աճէ
եւ
զօրանայ
ղած,
Եգիպտոսի
սոխ
ու
սխտորն
էր
յիշում
Իսրայէլը։
{Յայտնի}
է,
թէ
մեզ
ամեններիս
համար,
մեր
ներկայ
հասկացողո
գաղափար
չունէր
ազատութեան
էական
սկզբունքի
մասին։
{Յայտնի}
է,
թէ
Եհովան
շատ
վաղ
էր
մի
այդպիսի
ժողովրդի
համա
եւ
Աստարդը
ունէ՞ին
դարձեալ
իսրայելացի
պաշտողներ։
{Յայտնի}
է,
թէ
չէ,
թէեւ
այն
ժամանակ
Իսրայէլը
էլ
ո՛չ
ամպ
դարեցաւ
եւ
խափանեց
Բահալի
եւ
Աստարդի
պաշտօնները։
{Յայտնի}
է,
թէ
իսրայէլական
բնութիւնը
յեղափոխութեան
տակ
ըն
տուաստեց
նաեւ
մարտադիր
եւ
ժողովական
կանոններ,
որ
{յայտնի}
են
թալմուտի
անունով,
որով
տրամագծական
հակադրութե
ի
չկարողացածը
կարողանում
է
մի
չնչին
երկաթի
կտոր։
{Յայտնի}
է,
թէ,
Մասիսը
դէմ
դնելով
կայծակին,
մի
անգամ
խե
ւ
պահանջել,
որ
խոտը
չոր
մնայ,
կամ
հողը
չցրուի։
{Յայտնի}
է,
թէ
Հայոց
ազգը
Գէդէօնեան
բրդի
կամ
Մովսիսեան
մո
այդպիսի
բաներից․
հասարակ
կերպով
հասկացրու
ինձ
եւ
{յայտնիր}
քո
դիտաւորութիւնը:
Իմ
կարծիքը
այս
է,
որ
շատ
ոսկ
րաբերած
ենք
Եւրոպական
եւ
բազմակողմանի
որպիսութիւն
{յայտնող}
բառերը,
այնուամենայնիւ
աւելորդ
չէր
մի
փոքր
պարզ
անհիմն,
բայց
հնացած
կարծիքը.
իսկ
Փարպեցու
Թղթի
{յայտնուած}
օրից
այդ
կարծիքների
գինը
կոտրեցաւ։
Եւ
այսուհետեւ
ան
թէ
մարդկային
խելքը,
եւ
թէ
աստուածակոյս
կողմից
{յայտնուած}
է
նա
մարդերին.
նոքա
Ադեպտք
անուանում
էին
իւրեանց
։
Այս
աստուածային
անձը,
լոյսը
եւ
ճշմարտութիւնը,
{յայտնուելով}
Հրէաստանի
մէջ,
)
պատերազմեց
կրօնական
բռնակալ
հ
այն
այս,
որ
Լայենէզ
իւր
առաջին
անգամ
ժողովքի
մէջ
{յայտնուելու}
ժամանակ
կասկած
տարածեց
ժողովականների
սրտումը,
որ
նամութիւն
ծագեցաւ։
Պապը,
օգուտ
քաղելով
ժանտախտի
{յայտնուելուց}
Տրիդենտի
մէջ,
տեղափոխեց
ժողովը
Բօլոնեա։
Պապական
արտական
են
բոլորը,
առանց
բացառութեան,
այս
վճիռը
{յայտնուելուց}
երեք
օրից
յետոյ
դուրս
գալ
Փարիզից,
իսկ
տասն
եւ
հ
մարմնիս
վրայ
սաստիկ
քոր
զգացի
եւ
խուլ
փամբուշտներ
{յայտնուեցան}.
12-ի
երեկոյին
արդէն
երեւեցան
առաջին
նշանները,
էին
խմելը:
Երկու
րոպէ
չքաշեց
նոր
լցրած
բաժակներ
{յայտնուեցան}
երկուքի
առաջեւում
եւս:
-
Ուրեմն,
պարոն
Շահու
ձեալ
Տրիդենտը։
Լայենէզը
եւ
Սալմէրօնը
դարձեալ
{յայտնուեցան}
այս
ժողովքի
մէջ
իբրեւ
Պապական
Աստուածաբանք։
Նոցա
ութեամբ,
կամ
որպէս
մի
լուր
մի
մարդուց
լսելով
մեզ
{յայտնուեցաւ},
այլ
բո՛ւն
մեր
օրերում
եւ
մեր
ժամանակում
այս
ամե
իրը
նրան
տուեց
կոտոշով,
եւ
գրականութեան
դիւապետը
{յայտնուեցաւ}:
Սա
չէ
նմանում
ուրիշ
դեւերի.
սա
կրթուած
եւ
ուսո
լստեանը,
կանգնած
էր
թուղթը
ձեռքին:
Վերջապէս
{յայտնուեցաւ}
Բրամինը,
կարճահասակ,
մօրուքը
մինչեւ
ծունկը,
չո
ղուած
իւր
շփոթութենից
մինչ
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը
{յայտնուեցաւ}
տան
մէջ.
նորա
հագուստի
վերայ
շատ
զգալի
էր
փոփոխո
ոյ
մանրամասն։
Բայց
նոցա
խորամանկութիւնը
վերջապէս
{յայտնուեցաւ},
եւ
նոքա
աքսորուեցան
եւ
հալածուեցան
բոլոր
Եւրոպա
համար
պահանջած
լինէր,
որ
ամեն
բան
մանրամասն
քեզ
{յայտնուէր},
այն
ժամանակ
կ'իմացուէր,
գովութեան
եթէ
մեղադրան
եթէ
իսրայէլեան
բանակում
մի
պոռնիկ
մարդ
կամ
մի
բոզ
{յայտնուէր},
իսկոյն
քարկոծում
էին
նորան
առանց
խնայելու։
Էլ
ի՞
ս
անհասկանալին
խօսելոյ,
եւ
վնասուն,
որ
ի
մերոյս
{յայտնութեամբն}
խօսելոյ:
-
Այդտեղ
ի՞նչ
օգտի
կամ
ինչ
վնասի
բ
իցի
մուտ
նորոգ
տարւոյս
եւ
տօն
հրաշափառ
ծննդեան
եւ
{յայտնութեան}
տեառն
մերոյ
եւ
փրկչին
Յիսուսի
Քրիստոսի:
13.
չիցէ
ամրապնդեալ
՚ի
վէմն
քրիստոնէութեան։
Խորհուրդ
{յայտնութեան}
Քրիստոսի
չէ՞ր
զատանել
իւր
հետեւողս,
կնքողս
զդէմս
մենայն
տեղիս,
հոգւով
եւ
ճշմարտութեամբ։
Խորհուրդ
{յայտնութեան}
Քրիստոսի
էր
երջանկացուցանել
զմարդկութիւն
եւ
փրկել
գիրքը,
յետոյ՝
"
Գիրք
մտածութեանց
",
Յովհաննու
{յայտնութեան}
մեկնութիւնը,
որ
Մծխէթացի
Յովհաննէս
վարդապետը
թար
սութիւն
զոստիկանի
գրականութեան,
որոյ
ամենախոնարհ
{յայտնութեանց}
ունչս
առնէ
այժմ,
մինչ
երբեմն
զնոսա
իսկ
ի
հրովարտ
:
-
Նորա
հիւանդութիւնը
խճճւում
է
վերահաս
ախտաւոր
{յայտնութեններով}:
Քաջ
գիտէք
դուք,
որ
նա
եղած
չէ
իմ
բժշկական
հոգա
թէ
չէ,
կամ
թէ
ինչ
ազդեցութիւն
գործեց
այդ
պատկերի
{յայտնութիւնը},
եթէ
տեսաւ:
-
Ի՛նչ
պիտոյ
է
առնել,
-
ասաց
կ
մէջ։
Երիտասարդ
փաստաբանի
(Պասկիէի)
փառաւոր
{յայտնութիւնը},
որ
մանաւանդ
փայլեցաւ
այս
պաշտպանութենով,
եւ
որ
բայական
եւ
յիմար
գրքերի
մէջ
չկան
բնութեան
այսպիսի
{յայտնութիւնների}
սուրբ
օրէնքները
եւ
չէին
կարող
եւս
լինել,
պատճառ
ախորժանքով
մի
այդպիսի
գրուած:
Մի
փոքր
ներքեւ
կը
{յայտնուի}
ընթերցողներին
մեր
իրաւունքը:
Մեր
դաւանութիւն
րծականութեան
մէջ.
շարժողութիւնը,
ինչ
կերպով
եւս
{յայտնուի}
մարդկութեան
մէջ,
օրհնած
է,
որովհետեւ
հոգի
կայ
ն
նամի
ենք
բռնակալութեան,
ո՛ւր
կամ
ինչ
կերպով,
որ
{յայտնուի}:
Գիտենք,
կան
մարդիկ,
եւ
մեր
իսկ
սիրելի
բարեկամ
ուց
հետէ
առ
ի
սրտէ
կամենում
էի
մի
առանձին
նամակով
{յայտնուիլ}
ձեր
յարգութեանը,
նամանաւանդ
այն
բարեգուշակ
օրից
տարին
մի
անգամ
կամ
տարին
մի
անգամ
մի
գրքի
աշխարհ
{յայտնուիլը}
։
Եւ
խեղճ
հեղինակը
տարիներով
չարչարւում
է
մինչեւ
ւ
ոչ
իսկ
տեսել
է
նորանց։
Մինչեւ
Փարպեցու
թղթի
{յայտնուիլը}
ներելի
էր
տակաւին
կրկնել
թէեւ
անհիմն,
բայց
հնացա
մէջ
էր
բոլոր
մարդկութիւնը
մինչեւ
Յիսուսի
Քրիստոսի
{յայտնուիլը}
)։
Այս
աստուածային
անձը,
լոյսը
եւ
ճշմարտութիւն
րքը՝
զուարճացանք
հոգեպէս,
որովհետեւ
դորա
աշխարհ
{յայտնուիլը}
եւս
բարի
խորհուրդ
ունէր
մեր
ազգի
համար։
Մեք
տեսա
:
Ես,
ճշմարտութիւն
քարոզելով,
ասում
ես
դու,
թէ
{յայտնում}
էի
ազգի
պակասութիւնքը.
եթէ
այդպէս
եւս
լինի,
մի
ամարում:
Պ.
Իսահակեանցը
իւր
գրութեամբը
{յայտնում}
է
իւր
որպիսութիւնը։
Տեսանում
եմ,
որ
դա
բարեմիտ
այում
եւս
անդուլ
գործունէութեան
մասին:
Եւ
այսպէս
{յայտնում}
եմ,
ահա,
հրապարակով,
որ
ճշմարտութեան
քարոզիչքը
արմանք,
որ
Պ.
Իսահակեանցը
խառնափնդորում
է
եւ
չէ
{յայտնում},
թէ
ո՞վի
ում
հետ
խօսելու
վերայ
է
իմ
կասկածը,
եւ
ակի
պէս՝
անուանելով
նորան
Մանրիկօ,
եւ
ոչ
ոքի
չէ
{յայտնում}
իւր
գաղտնիքը:
Երիտասարդ
տղայ
դառնալով՝
Մանր
նտրում
է
կուսանաց
վանք
գնալ։
Այս
բանը
Մանրիկօյին
{յայտնում}
է
մի
նամակով
նորա
բարեկամներից
մինը։
Նամակը
ստան
րականի
տարաբաղդութիւնը:
Մանրիկօն
բանտի
աշտարակից
{յայտնում}
է
նորան,
թէ
ոչինչ
միւս
փափագ
չունէր,
բայց
միայն
ածքը,
յօժարում
է:
Իսկոյն
գնում
է
նա
բանտ
եւ
{յայտնում}
է
Մանրիկօյին
նոցա
ազատութիւնը։
Մանրիկօն,
իմանալ
ա
գանչում
է
կոմսին
դադարեցնել
պատիժը,
բայց
կոմսը
{յայտնում}
է,
թէ
ամենայն
բան
վերջացած
էր
արդէն:
Այնուհ
արոն
Կոմս
Էմմանուէլ,
"
Սրտի
մեծ
ուրախութեամբ
{յայտնում}
եմ
ձեզ
Մոսկուայի
նորութեններից
ամենապատուականը:
ւխտաւորքը:
Հեղինակը
շատ
տեղ
օդերի
մասին
եւս
{յայտնում}
է
իւր
կարծիքը՝
երբեմն
լաւ,
երբեմն
վատ
եւ
վնասաբ
ցաւ
կամ
գոհացաւ,
մեք
մեր
շնորհակալութիւնը
կանխիկ
{յայտնում}
ենք
նորան:
Իսկ
ընդհակառակը,
եթէ
աւելի
նեղսրտեցա
Մենք
մեր
գոհութիւնը
եւ
շնորհակալութիւնը
միահամուռ
{յայտնում}
ենք
բովանդակ
խումբին,
որի
մէջ
տեսանում
ենք
քանքա
:
Նրանց,
որ
չեն
հաւատում
Այս
խօսքերիս
անպաճոյճ
`
{Յայտնում}
ենք,
որ
չենք
խաբում,
Ահաւասիկ
ապացոյց:
Ադամն
ո
խանեցի,
որ
գնաց
20-ին:
22-ին
նամակ
ստացայ,
ուր
{յայտնում}
են,
թէ
այսօր-էգուց
պիտի
պատասխան
ընդունեն,
պիտի
իսի
2-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
1-ից
գրուած,
որով
{յայտնում}
են
ռնգեղջիւրի
վէրք
ստանալը
եւ
ճար
են
խնդրում:
3-
:
16-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
15-ից
գրուած,
ուր
{յայտնում}
են
13-ից
գրած
նամակներիս
ստացուելը:
17-ին
տեսու
օրիցս,
անթուական,
կլուբնիկա
եւ
մալինայով,
որով
{յայտնում}
է
Կ[արապետ]
Մ[արգարեանի]
գալուստը:
Իսկոյն
պատասխ
25-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
24-ից
գրուած,
որով
{յայտնում}
է
իր
տկարութիւնը:
26-ին
պատասխանեցի,
որ
կ՚երթայ
:
9-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
8-ից
գրուած,
որով
{յայտնում}
է,
թէ
տանից
ոչ
լուր
կայ
եւ
ոչ
նամակ.
այս
շատ
զա
եեւի.
գրում
է,
թէ
10-ի
նամակը
չէ
ստացել,
այլեւ
{յայտնում}
է,
թէ
տանից
նամակ
չկայ
եւ
թէ
ինքը
ուզում
է
տեսու
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
այսօրուայ
թուականով,
որով
{յայտնում}
է.
ա)
թէ
17-ից
գրած
նամակս
դեռ
չէ
ստացել.
երեւ
.
երեւի
այս
էլ
10-ի
նամակիս
քովն
է
գնացել:
Այլեւ
{յայտնում}
է,
թէ
տունից
նամակ
է
ստացել,
ուր
մեր
ծնողաց
մաս
1-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
նոյեմբերի
30-ից,
որով
{յայտնում}
է
Չերքեզեանցի
մահը:
2-ին
տեսութիւն
եղբօրս
եւ
այ
:
8-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
7-ից
գրուած,
որով
{յայտնում}
է,
թէ
վերոգրեալ
թղթերը
ստացել
է
եւ
ճամփու
է
դնու
14-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
երէկուայ
թուականով:
{Յայտնում}
է,
թէ
Սուլթանը
նոյեմբերի
24-ին
դուրս
է
եկել
Թիֆլ
՚երթայ
20-ին:
21-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
որով
{յայտնում}
է
Ղազարոսի
հարսանիքը,
Բերբերի
հիւանդանալը
եւ
Սու
ը:
8-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
7-ից
գրուած,
որով
{յայտնում}
է
զանազան
Նախիջեւանի
լուրեր:
9-ին
նամակ
գրեցի
ե
՚երթայ
վաղը:
28-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
որով
{յայտնում}
է,
թէ
չեն
թոյլ
տալիս
ինձ
բան
տպել
Հիւսիսափայլում
պատասխանեցի:
4-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
որով
{յայտնում}
է
Սերոբից
նամակ
ստանալը
եւ
այլն,
եւ
այլն:
6-ին
է]
12-ին:
8-ին
նամակ
ստացայ
7-ից
գրուած,
որով
{յայտնում}
է
եղբայրս
հօրս
վախճանելը:
Տէր
լուսաւորեսցէ
հոգին
:
26-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
24-ից
գրուած,
որով
{յայտնում}
է
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի]
առողջութիւնը:
Նոյն
օրը
ին
[Դեկտեմբերի]
3-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
որով
{յայտնում}
է
մօրս
տկարութիւնը
եւ
Բերբերի
եւ
Սուլթ[անշահի]
10
27-ին
նամակ
ստացայ
եղբ[օրիցս]
25-ից
գրուած,
որով
{յայտնում}
է
Վարդերեսի
գալը
եւ
հ[այր]
Ղ[եւոնդի]
նամակը:
28
մէջ
ասել
ենք,
նոյնը
կրկնում
ենք
այսօր
եւ
վճռաբար
{յայտնում}
ենք,
որ
մի
քայլափոխ
եւս
յետ
կոխելու
կամք
չունինք
յս
շրջաբերականը
դուրս
չգայ,
այն
ժամանակ
(այժմէն
{յայտնում}
ենք
հրապարակով),
որ
մէք
կը
հանենք
մի
շրջաբերակա
նք,
խոստովանում
ենք.
եւ
ոչ
միայն
այսքան,
այլեւ
{յայտնում}
ենք,
որ
բնաւ
չենք
ցանկանում
այն
տեսակ
սքանչելի
հ
ութեան
աստիճանը։
Ուրեմն
իւրաքանչիւր
ազգի
կրիտիկա
{յայտնում}
է
մեզ
նոյն
ազգի
տեսութեան
եւ
հայեացքի
պարզութիւնը
եան
կէս
բաժինը
ինքն
էր
ստանում,
փոքր
գողութիւնքը
{յայտնում}
էր,
որ
հաւատարիմ
երեւի,
իսկ
մեծամեծները
ծածկում
.
40)։
Մենք
թէեւ
թարգմանեցինք
բառ
առ
բառ,
բայց
{յայտնում}
ենք
այստեղ,
որ
միտքը
չենք
հասկանում
պարզապէս.
ո
ց
կաթողիկոս
չհասկանան
Մուշէի
քահանայապետութիւնը,
{յայտնում}
ենք,
որ
491
թուականի
Վաղարշապատի
Սուրբ
Ժողովում
"
(Չորրորդ
Թագ.,
գլ.
Բ,
համ.
11)։
Այստեղ
{յայտնում}
ենք
ընթերցողին,
որ
Թղթի
բնագրում
ասած
էր.
"
իսկ
նապէս
ընդունեցինք
պ.
Էմինի
առաջարկութիւնը.
բայց
{յայտնում}
ենք,
որ
մենք
երաշխաւոր
չենք,
թէ
Փարպեցին
անպատճ
այս
այն
պատճառով
միայն,
ինչպէս
ինքը՝
Փաւստոսն
էլ
{յայտնում}
է,
որ
առաջին
է
ժամանակով
բոլոր
հայոց
եկեղեցիներից
ճանաչել
ու
մեծարել,
ա՛յդ
է
ահա
գործը։
Այսպէս
{յայտնում}
ենք
մեր
մաքուր
սրտով
շնորհակալութիւնը
եւ
բժիշկ
Պ
ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ
"
Մռայլագոյն
սատանայ,
{Յայտնում}
եմ
Ձեր
մռայլութեանը,
որ,
աշխատելով
առաւել
ընդար
ւնը
կարդալու,
սատանան
ահուդողով,
որ
ոչ
ոքին
չէր
{յայտնում},
նստած
էր
գահի
վերայ:
Երկու
դեւ
մտած
երկու
ւմ
եւ
դառնում
է
ազգասէր,
ինչ
լաւ
ցանկութիւն
ասես
{յայտնում}
է
իւր
ազգի
մասին,
ցանկանում
է,
որ
ազգը
լուսաւոր
դէպի
մեր
ազգը
կամ
դէպի
Պապական
աթոռը։
Այս
նամակը
{յայտնում}
է
նոյնպէս
Կոլլեգիացոց
յարաբերութիւնքը,
դէպի
մեզ
ամենայն
տեղ
տեսանում
ես
այս
վարդապետութիւնը։
Նա
{յայտնում}
է
Ֆրանսիացոց
թագաւորին,
թէ
նորա
տէրութեան
մէջ
գտ
ւորութենների
մէջ։
Կառավարիչքը
եւս
իւրեանց
կողմից
{յայտնում}
էին
այս
բաները
ուղղակի
Գեներալին,
որ
համեմատում
ս
խօսքը
այն
ազգասէրքը,
որ
իւրեանց
սէրը
դէպի
ազգը
{յայտնում}
են
նորա
պակասութիւնքը
քօղարկելով,
որով
անուղղակի
ազնուամիտ
ազգակից,
հետ
այսպիսի
տխուր
մտածմունքի
{յայտնում}
եմ
ձեր
յարգութեանը
իմ
անարուեստ
ոճով
նամակագրութե
ր
ազգի,
ուր
եւ
իցէ։
Վերջացնելով
մեր
խօսքը,
{յայտնում}
ենք
Պ.
Գամառ-Քաթիպային
մեր
սրտի
անկեղծ
շնորհակալ
այ:
Փարպի
գնալու
ժամանակ,
Համասփիւռը
հրապարակով
{յայտնում}
է
իր
տհաճութիւնը
Սօսի
յետամտութեան
վրայ.
"
Սրտիս
րդիթերի
հետ
մտերմաբար
խօսելուց
յետոյ,
երբ
Անոյշը
{յայտնում}
է
նորան
մանուշակների
մասին
եւ
ասում
է,
թէ
ինքը
չ
ս...
Մենք
մեր
կողմից
շնորհակալութիւն
ենք
{յայտնում}
արգոյ
հեղինակին,
որ
բացում
է
ազգի
այս
տեսակ
բարո
եր,
ասացածներ:
Մենք
լիասիրտ
շնորհակալութիւն
ենք
{յայտնում}
մեր
հեղինակին:
Բացի
սորանից,
"
Սոս
եւ
Վարդիթերի
լու.
մենք,
հրապարակով,
հանդիսաբար
եւ
կացրդաբար
{յայտնում}
ենք
արգոյ
հեղինակին
մեր
սրտա՜նց
շնորհակալութիւնը
ամանակին
թէեւ
աղաւաղ,
այնուամենայնիւ
նոր
լեզուով
{յայտնում}
են
իւրեանց
միտքը.
սորանով
իրանք
իրանց
ապացուցանո
չպէս
բացատրենք
մեր
գաղափարը,
որ
աւելի
որոշ
կերպով
{յայտնվի}
։
Պ.
Պռօշեանցի
գործի
մէջ
(եր.
1088)
կարդում
ենք
"Ա
առայելու
համար:
Գործակատարը
գրում
է,
եւ
պատանին
{յայտնւում}
է
Նիժնիյ-Նովգորոդի
վաճառահանդէսը:
Մի
փոքր
ժամանա
՝
Բէգզադէն
Մ...
հասանելուց
յետոյ՝
մի
քանի
օրից
{յայտնւում}
է
հաճոյակատար
գործակատարը
եւ
խնդրում
է
տալ
ինքեան
րո՛ն,
Անտուն,
անտէր
աղքատին"։
Մինչ
թատրոնում
{յայտնւում}
էր,
Մինչ
խաղում
էր
հանդիսում,
Դղրդում
էր
թէատրո
նաւորութիւնը,
որ,
ճշմարտապէս
ասելով,
շատ
անգամ
{յայտնւում}
է
մարդկեղէն
աշխարհի
մէջ
պարկեշտ
կերպարանքով
եւ
այ
հասկացել
իւրեանց
դարու
բանական
ուղղութիւնը։
Նոքա
{յայտնւում}
են
այն
ժամանակ,
երբ
Վերանորոգութեան
կարօտութիւնը
թիւնը,
վեր
առեցին
այլ
ուղղութիւն։
Այս
օրից
նոքա
{յայտնւում}
են
ամենայն
տեղ
իբրեւ
թագաւորների
խոստովանահայր
եւ
մութիւն
եւ
այլն,
լեզուն
առաջին
զօրութիւնն
է,
որ
{յայտնւում}
է
բնութեան
մէջ՝
բովանդակուած
բարոյական
աշխարհում
կարմիր
ի
շրթանց
լարս
կուսանին
Ժպիտ
փայլի,
{յայտս}
գոհար
վարդք
վառին,
Հաւատարիմ
մնայ
սակայն
լ
րջան,
եւ
զԴանան՝
յԵկեղեաց
գաւառի,
ինքնին
խաղայ
{յԱյրարատ}
ի
գաւառն
Գողթ
սրբել
զաղանդ
հերեսիովտաց
զայնու
ժամ
ւստի
իջեալ
յԱթէնս
եւ
ի
Կոստանդնուպօլիս՝
փութացաւ
{յԱյրարատ},
տեսոյ
վարդապետացն
իւրոց
ելով
կաթոգին:
Սուգ
անհ
մա
զթոռունս
իւր
եւ
ինքնին
Վարդանաւ
հանդերձ
անցանէ
{յԱյրարատեանն}
աշխարհ,
ի
դուռն
առաքելով
Պարսից
ըստ
քաղաքական
գո
աղեցէք
նախ
զորոմնդ,
եւ
կապեցէք
զայդ
խրձունս
առ
ի
{յայրել}
եւ
զցորեանն
ժողովեցէք
'ի
շտեմարանս
իմ
"
(Մատթ.
թամուրայ,
որ
անշքացոյց
գոգցես
զԱրեւելեանն
Ասիա:
{Յայրիացեալն}
Հայաստան
եւ
ի
թագաւորութենէ,
եւ
ի
մատենագրաց,
ի
լ
է
Փարպեցու
ասածը
իր
Թղթում.
"
Եւ
դու
(Վահան)
{յայց}
ելեալ
խնդրել
զիս
եւ
գտել
յաշխարհին
յայնմ
ածէր
'ի
ձախոյ
ձեռամբ
կարկատեալ
ըստ
զօրելոյ
մտացն
շլացելոյ
{յանակնկալ}
ճոխութեանց:
՚Ի
հրատարակել
զմատենիկն,
ո՛չ
դիպայ
բ
վարդապետաց
ընդհակառակն
գործեն,
որոց
տէր
Յիսուս
{յանաչառ}
դատաստանի
իւրոյ
դատիսցէ
եւ
իւրաքանչիւրոց
զգործոց
յսպես
"
մակագրությամբ,
միշտ
կմնա
"
ձայն
բարբառոյ
{յանապատի}
"։
Զանազան
գավառների
մարդիկ,
եթե
իրոք
ցանկանում
համար
շատ
բաներ
անցանում
են
որպէս
"
ձայն
բարբառոյ
{յանապատի}
"։
Դուք
կամիք
արդարացնել
Խորենացու
անձը՝
ասելով
ը
հնչում
է
Հայոց
ազգի
ականջին
որպէս
ձայն
բարբառոյ
{յանապատի},
որպէս
մի
քամի,
որի
ուստի
գալը
եւ
ուր
գնալը
չկա
դաստիարակութիւնը
հնչում
էին
որպէս
"
Ձայն
բարբառոյ
{յանապատի}
",
այս
հին
խելքերն
ենք
ասում,
չէին
կարող
եւ
չէ
ճշմարտութիւն
է,
թէեւ
դժբաղդաբար
"
Ձայն
բարբառոյ
{յանապատի}
"։
Դպրոցական
աշխատութենով,
որ
մեր
պատուելի
ոզութեան
մէջ,
Դուք
միայն,
որպէս
"
ձայն
բարբառոյ
{յանապատի}
"
երեւեցաք
մեր
իշխանութեան
զօրաւիգ,
ուստի
մի
կող
գէ,
վիշտս
'ի
հեթանոսաց,
վիշտս
'ի
քաղաքի,
վիշտս
{յանապատի},
վիշտս
'ի
ծովու,
վիշտս
'ի
սուտ
եղբարց։
'Ի
ջանս
կուքի
համար
էլ
Մոցարտի
Դօն
Ժուանը
"
ձայն
բարբառոյ
{յանապատի}
"։
Երկուքն
էլ
հազար
փառքով
նախընտիր
են
համարում
հովանասցի
ամենակալ
բազուկդ
Հօր:
Քեւ
բղխեցաւ
{յանապատին}
ջուրն
ի
վիմաց
արաuտոյ,
Քեւ
պահեցաւ
ի
խորս
այսպէս
է
այդ
վկայութիւնը.
"
որ
հանէ
զպատուականն
{յանարգէ},
բերան
իմ
եղիցի
".
(եր.
35)
Ս.
Գրքում
այսպէ
)
Ս.
Գրքում
այսպէս.
"
Եւ
եթէ
հանցես
զպատուականն
{յանարգէ},
իբրեւ
զբերան
իմ
եղիցես"։
Մարգ.
Երեմ.
գլ.
հ
խադրութեան
խօսքերին
ԺԵ.
"
եթէ
հանցեն
զպատուականն
{յանարժանէ}
իբրեւ
զբերան
իմ
լիցիս"։
§
5.
Բնագրի
խօսքը.
գործածում
այս
վկայութիւնը.
"
որ
հանէ
զպատուականն
{յանարժանէն}
իբրեւ
զբերան
իմ
եղիցի
"
(եր.
344),
որ
բաւական
Ազգ
հայոց
կորուսեալ
զթագ
եւ
զգայիսոն,
կէս
մի
{յանբարոյականութենէ}
դրացեաց,
կէս
մի
ինքնին
մեղուցեալ
եւ
նենգեալ
թագի
որ
ժողովուրդը
գիտէ
նորա
կեանքը,
գործերը
եւ
ուրիշ
{յանգամանքը},
որ
եթէ
գրուին,
մի
հատ
գիրք
կը
բաղկացնեն:
Սա
ծնողացս
շատ
եւ
շատ
բարեւ՝
Գրիգոր
եղբորս,
Ֆլորա
{յանգայիս}
եւ
զավակացը
սիրով
ողջույն,
Սերոբե
եւ
Լուսեղեն
եղ
.
Իւղով
օծցէ
մեր
հայրենիք
այրիացեալ
զիւր
գլուխ,
{Յանգայտ}
իւր
ծոց
զորդիս
գգուեալ
որովայնի
իւր
ծնունդք։
Նոր
ից,
եւ
ահա
նոյն
րոպէին
արթնացայ
խոր
քնիցս.
մոմս
{յանգել}
էր,
սառն
քրտինքը
ճակատիցս
կաթիլ-կաթիլ
վազում
էր
րը)
կրակուած
են:
Այդ
կրակը
անցնելու
(մարելու,
{յանգեցնելու}
)
համար
զուր
տեղը
աշխատելու
ժամանակ
սարսափանքով
ն
անհաւատարմութիւնը,
կարդինալը
դարան
է
գործում
եւ
{յանգեցնում}
է
նորա
կեանքի
լապտերը:
Ահա
քեզ
մի
զարհուրելի
ապե
ուրս
տան
Ձայնէ
առ
իս
նուիրակ,
Եւ
ես,
{յանգէտս}
ի
մթան,
Կտրեմ
զուղին
խոտորնակ...
"
Եթէ
դարձեալ
դու
չօգնես:
Մուսա՛յ,
{յանգիր}
դու
իմ
վերայ,
Լարէ
քնարիս
թելերը,
Ա
ել
ի
Կալկաթա,
եթէ
չիցէ
հնարաւոր
աւարտել
զամենայն
{յԱնգլիա}:
Այսպէս
ասէր
պ.
Բույլվերն
եւ
ընդ
նմին
յաւելոյր
ի
Լոնդոնէ,
ուղղեցի
զընթացս
իմ
ի
Կոստանդնուպօլսոյ
{յԱնգլիա},
մտեալ
՚ի
ծովի
21
դեկտեմբ.,
դեպ
ուղիղ
՚ի
Մարսե
կան
կնքոյն
Ռուսսիոյ,
ընդ
ձեռն
դեսպանութեան
նորին
{յԱնգլիա},
հաստատեաց
եւ
վաւերացոյց
զերեսփոխանական
զթուղթն
եւ
զայն
թարգմանին
դիւանի
իւրոյ,
առ
ի
թարգմանել
{յանգլիական}
լեզու,
ի
ֆրանսիական
թարգմանութենէն,
արարելոյ
ի
ւր,
ուր
պիտոյք
կենաց
դիւրագին
իցեն,
առաւել
քան
{յԱնգլիայ},
եւ
անդ
մնացից
մինչեւ
ցկէս
Մարտի,
առաւել
կամ
յսորիկ,
'ի
բաց
լքցեն
եւ
զվանս
որ
'ի
Վենետիկ,
եւ
{յԱնգղիա}
փոխադրեսցեն
կամ
այլուր
զիւրեանց
բնակութիւն,
եւ
'
ցեալն
կառավարի
ընդ
տեսչութեամբ
Ադմինիստրացիօնին,
{յանդադար}
աճման:
Մի
ինչ
միայն
կարի
զարմացուցանէ
զիս,
վասն
մեծի
կասկածանացն,
զոր
ունիմ
ի
նենգաւոր
եւ
ի
{յանդադար}
թշնամեաց
իմոց,
ահա
զյիշեալ
եկեղեցւոյ
սահմանակից
ին
եւ
նուիրական
անօթոցս,
արեամբ
չափ
ճգնի
անձնիւր
{յանդամոց}
լուսաւորեալ
ազգաց:
Ազգ
հայոց
կորուսեալ
զթագ
դ
որով
մերկութիւն
մարմնոյն
երեւի,
'ի
ծածկել
զմին
{յանդամոց},
միւս
այլ
ակներեւ
յանդիմանի.
վասն
այսորիկ
եւ
ծա
նիշխանութիւն
Հայաստան
աշխարհի
յանուսումնութենէ
եւ
{յանդաստիարակութենէ}
յառաջացեալ
եւ
արմատացեալ
անմիաբանութիւն
Հայոց՝
յ
գունեցի
երփնորակ,
Ընդ
ազգ
մարդկան
Աստուծոյ
{յանդարձ}
ուխտի
նշանակ։
Ես
անդ
մինչդեռ
կրկնածին
Երկնից
Արք
ովրդի
աչքը
բանալը,
հերետիկոսութիւն
են
համարում,
{յանդգնաբար}
հրատարակելով:
Կը
ցանկանայինք
իմանալ,
թէ
ժողովրդ
համո՞ւ
իցեն,
եւ
ես.
պաշտօնեայք
Քրիստոսի՞
իցեն,
{յանդգնագոյնս}
ասացից,
թէ
առաւել
եւս
ես։
Եթէ
վաստակօք,
առաւել
ազատ
եւ
վերհամբարձ
մտածութիւնը
ստրկանում
են
պապի
{յանդգնամիտ}
անմեղանչականութեանը։
Գիտենք,
որ
մի
քանի
նախ
այդ
օրից
սկսած,
դատապարտութեան
տակ
ընկաւ
նա,
որ
{յանդգնեցաւ}
մօտենալ
ուրիշի
իրաւունքին,
կամ
դրժել
ընկերական
կ
եշնորհ
անձանց,
սատանան,
անարժան
խորհուրդ
յղանալ
{յանդգնեցնելով},
մարգարէ
կնոջը
բորոտեցուց։
Նախանձի՛
ձեռքով
Սաւ
,
որ
մեծ
դատաստան
պիտի
ընդունինք"։
Դարձեալ
չէի
{յանդգնեցնում}
ինձ
վարդապետելու,
պի՛ղծ
եւ
վատթա՛ր
գործերով
լցու
թէ
սակաւք,
զի
առ
ծանր
թեթեւութեան
անձամբ
զանձինս
{յանդգնեցուցանեն},
մինչեւ,
թէ
տա՛յր
ոք,
զբազմերախտ
եւ
զառաքելանմ
աջ
եւ
սոսկալի
յանցանքներով
դրոշմուած
մի
անձն
պիտի
{յանդգնէր}
Քրիստոս
պատարագել
իւր
եւ
ներկայ
ժողովրդի
դատապարտ
,
Տէ՛ր,
Որ
տիեզերքն
սիրոյ
շնչով
ես
լցրել.
Կը
{յանդգնի}
՞
որդը
բերանն
իր
բանալ
Եւ
աղարտել
ստեղծեալիդ
կատա
թիւնը
պիտի
դատաւո՞ր
նստի
ուրիշի
խղճմտանքին,
պիտի
{յանդգնի}
բերա՞ն
բանալ,
մա՞րդ
խրատել,
իրաւասութի՞ւն
բանեց
ն
է,
եւ
դու,
այս
րոպէիս
գտանուելով
իմ
ձեռքում,
{յանդգնո՞ւմ}
ես
այդ
խօսքը
ասել:
-
Խնդրում
եմ
չբարկանալ
իմ
արկաւորութիւն
կար
այդ
Մխիթարեան
պատկառելի
անունը
{յանդգնութեամբ}
մէջբերել
ու
անոր
բարոյական
պատիւն
աղտեղել:
Մխիթա
որ
չէ
հրամայում
ամեններին,
մինչեւ
հնձի
ժամանակը
{յանդգնութեամբ}
որոմը
ցորենից
քաղել,
այլ
խոստանում
է
հնձի
ժամանա
արժան
մարդիկ
այսօր
էլ
անում
են։
Իսկ
ինքս
ինձ
{յանդգնութեամբ}
առաջ
քշել
դէպի
վարդապետութիւն,
ինչպէս
անպիտաններ
րոնք
նոյնտեսակ
գործեր
կը
գործեն։
Համարձակւում
եմ
{յանդգնութեամբ}
այս
էլ
ասել,
եթէ
ստոյգ
չեն
իմ
կարծածները,
դո՛ւ
,
փորձութեան
մէջ
ձգել
եւ
սուտ
խոստմունքով
որսալ,
{յանդգնութեամբ}
զարմացնել,
գեղեցիկ
խաբել,
բարեհաճեցէ՛ք
այս
բոլո
էր
ճանապարհի
երկարութիւնը:
Զայրանում
էր
ծովը
մեր
{յանդգնութեան}
վերայ
եւ
կատաղաբար
փրփրում
էր:
Երկինքը,
եղանակը
պ
ի
մեր
արժանաւորութիւնը,
որ
բնաւ
պահանջողութեան
{յանդգնութիւն}
չունի:
Այդ
հրատարակութիւնքը,
անշուշտ,
ազգի
եւ
ոչ
քչերը),
որոնք
մեծ
թեթեւութեամբ
այնքան
են
{յանդգնում},
մինչեւ
գուցէ
մեր
բազմերախտ
եւ
առաքելանման
թարգմ
թէ
զի՞նչ
է
խնդիր
իմ,
այնմ
զհետ
գան
յօդուածք:
{Յանդիման}
կացուցեալ
ընդ
սմին
զարձակման
վկայագիրս,
զոր
տուե
ատոյց
լեալ
էի
ի
հոգեւոր
կառավարութիւնն
տեղւոյս
եւ
{յանդիման}
կացուցեալ
զարձակման
վկայագիրս
զոր
տուեալ
էր
ինձ
Ն
ութեամբք
դատապարտ
ըստ
ամենայնի
զիս
հանդիսացուցեալ
{յանդիման}
նորին
վեհափառութեան,
յետ
որոց
յատենի
հոգեւոր
կառ
զարձակման
վկայագիր,
զոր
նորին
բարձր
սրբազնութիւն
{յանդիման}
կացուցեալ
Սինօդին
սրբոյ
Էջմիածնի
խնդրեաց
վերստին
իւն
ունիմ
ի
Քիշինեւ
քաղաքի
յերկրորդ
բաժնի
քաղաքին
{յանդիման}
նոր
որգոստային:
Ի
սմին
խնդրոյ
զոր
շարադրեցի
միայն
յիս,
այլեւ
ի
բազումս
ի
մերայնոց
երեւի
յայտ
{յանդիման}
եւ
հեռաւորաց
եւ
մերձաւորաց:
Անմա՛հ
իմ
տեարք
ափառութենէդ
ազգին
շնորհելեաց:
Ասպարէզ
մեծ
կայ
{յանդիման}
Ձեր,
ասպարէզ
գերագոյն
առաքինութեան՝
ձեռն
տալ
ազ
ի
համարաւ
370,
քաղցի
պարտականութիւն
համարեցի
ինձ
{յանդիման}
լինել
նորին
սըրբազնակատար
քահանայապետութեան
ի
մաս
ի
՚ի
Լոնդոն,
ուստի
գրեմ
զայս
նամակ:
՚Ի
վաղիւ
{յանդիման}
լինիմ
դեսպանին
Ռուսսիոյ,
խօսիլ
զյանձն
եղեալ
ինձ
ընդ
այս
հնարաuտեղծեալ
խելագարութիւն:
Ի
վաղիւ
{յանդիման}
լինիմ
դեսպանին
Ռուսսիոյ
խօսել
զյանձն
եղեալ
ինձ
գո
այսմ
ամենայնէ,
առաջադրեաց
զերեսփոխանական
զթուղթն
{յանդիման}
առնել
հիւպատոսին
Ռուսսիոյ
առ
ի
վկայել:
Այսօր
նս
հասուցանել
առ
իս,
ի
լրութիւն
գործոյն,
յաղագս
{յանդիման}
առնելոյ
զայն
ազգին
հայոց
ի
Նոր
Նախիջեւան
եւ
վեհափ
աթայի.
ուստի
եւ
խորհուրդ
ետ,
նախ
քան
զամենայն,
{յանդիման}
լինիլ
նախագահին
այսր
կառավարութեան,
այն
է
գլխաւո
րեաց
յիշեալ
օրէնսգիտին
թոյլ
տալ
բողոքանացն
ելանել
{յանդիման}
դատաւորաց
Սուպրիմ
Կորտի,
քանզի
նոցա
գործ
է,
ասէ
րոյ
յիշեցի,
եւ
զգործն
այն
ընդ
աւուրս
ընդ
այսոսիկ
{յանդիման}
լիցի
Ատենին,
որում
առաջի
առնեմ
եւ
զթարգմանութիւն
ագրութիւնս
պ.
Հագի
եւ
օրէնսգէտ
պ.
Պալի,
յաղագս
{յանդիման}
առնելոյ
զայն
կառավարութեան
հայոց
ի
Նոր
Նախիջեւան
ալ
՚ի
նմին
իսկ
վայրկենի,
յորում
զգլուխ
խոնարհեալ
{յանդիման}
սեղանոյ
ահաւորին
աստուծոյ,
՚ի
հրաշակերտ
տաճարի
մ
ջ,
իսկ
թէ
ընդունիս
մեր
կրօնը,
այն
ժամանակ,
դէմ
{յանդիման}
տեսանելով
ամենայն
բան,
կը
ճանաչես
իմ
քարոզութեան
հման
Ի
քերուբից
պարառեալ՝
Արարչին
կալ
{յանդիման},
Եւ
Տէր՝
յԱթոռսն
վերօրհնեալ:
Վեցթեւ
բ
գրոց,
եւ
հաւանեմք
յոյժ
ընդ
այն,
եթէ
գործք
մեր
{յանդիման}
առնեն
զմեզ
Աստուծոյ:
Եւ
՚ի
պարանոցաթաղ
լինել
մեր
Ասաց.
վազեց
դէպի
հանդէս
Աւստրիացոց
{յանդիման},
Իւր
արիւնով
գնել
յավեժ,
Ազատութիւն
գողութեան,
անառակութեան
եւ
սպանութեան
համար
պիտի
{յանդիման}
լինի
կրօնական
ատենի
առաջեւ,
միթէ՞
այդ
կրօնական
ա
Երբ
Ձեր
յօդուածը,
Մոլորութեան
Ոստիկանի
ձեռքով
`
{յանդիման}
եղաւ
Տէր
Անդնդապետին,
Նորին
Մռայլութիւնը
ուշադրո
ն
ժամանակ
հին
պարսպի
մնացորդը
կը
հանդիպի
քեզ
դէ՛մ
{յանդիման}
՝
Քասաղի
առուի
վրայ։
Թէ
ո՞րքան
երկայնւում
էր
տակ
լացի,
գայր
ածէր
զեղբայր
իւր
առ
կին
իւր
Մադիանացի
{յանդիման}
Մովսիսի,
եւ
յանդիման
ամենայն
ժողովրդեան
որդւոցն
յր
իւր
առ
կին
իւր
Մադիանացի
յանդիման
Մովսիսի,
եւ
{յանդիման}
ամենայն
ժողովրդեան
որդւոցն
Իսրայէլի,
եւ
նոքա
լայ
րին,
որ
Պ.
Էմինը
խօսում
է
իր
յառաջաբանի
մէջ.
"
{Յանդիման}
եղեւ
(Փարպեցին)
մեծի
մարզպանին՝
այն
ինչ
զօրավա
ին,
Սիւնեաց
երկրից
վերադառնալով,
առաջին
անգամ
"
{յանդիման}
եղեւ
մեծի
մարզպանին
'ի
Սեւկոյ
դրախտին"։
Մեզ
է,
թէ
Փարպեցին,
Սիւնեաց
երկրից
վերադառնալով,
"
{յանդիման}
եղեւ
մեծի
մարզպանին
'ի
դրախտին
Սեւկոյ"։
Եթէ
այս
ով
ասաց.
-
Համարձակւում
եմ,
եթէ
կը
ներէք,
{յանդիման}
լինել
ձեզ...
Սատանան,
ընդհատելով
նորա
խօ
նոյն
կրօնի։
Եւ
հոգի
Վենետիկեան
վանաց
երեւի
յայտ
{յանդիման}
'ի
(Դեսերդացիօնէ)
գրոց
Սեղբոսեան
Յովհաննէս
աղայ
էր
նոյն
իսկ
հոմաձայն
փօլիթիքա
նոցա,
որք
ոչ
յայտ
{յանդիման}
ցուցանել
կարէին
յերկիւղէ
նոցա
եւ
ոչ
'ի
բաց
վտարել
անցն
զվառ
եւ
զսուրբ
ծնունդս
մտաց
իւրոց
ճախարակեալ
{յանդիման}
կացուցանէր
ի
զգեստը
19-երորդ
դարու,
լինէր
վասն
ա
յլ
տուեալ
է
յարքայէ.
յոչ
կարել
նորա
զայս
առնել,
{յանդիմանակցացն}
յաւել
յարկ
մի
եւս
եւ
խեղդեաց
զտունն.
ահա՛
այսպիս
ձգել
Հիւսիսափայլը,
սկզբից
մինչեւ
նորա
վերջը
եւ
{յանդիմանել}
նորա
հերետիկոսականութիւնը:
Հրաւիրում
ենք,
որ
:
Ճշմարիտը
պիտոյ
է
ասել,
ես
խիստ
վարուեցայ՝
{յանդիմանելով}
նորա
անհաստատութիւնը
կրօնի
կամ
սրտի
վկայութեան
մէ
նուէլ.
"
Եթէ
զանարժանն
ըստ
պիտոյիցն
ոչ
{յանդիմանես},
մի՛
լինիր
վարդապետ"։
Եզնիկ
Երկար
ժամ
աշխարհի:
"
Ոչ
զչար
գործ
է,
ատեայ
զլոյսն,
զի
մի
{յանդիմանեսցին}
գործք
նորա"։
ուեցաւ
ամբոխի
մէջ,
եւ
երբ
կայսրը
գանչեց
նորան
եւ
{յանդիմանեց},
նա
ուրիշ
այլ
բաների
մէջ
պատասխանեց
եւ
այս,
թէ
րեւի,
'ի
ծածկել
զմին
յանդամոց,
միւս
այլ
ակներեւ
{յանդիմանի}.
վասն
այսորիկ
եւ
ծագեցան
անդէն
եւ
անդ
այնչափ
կռի
անկարգութեան
վրէժխնդիր,
եւ
ամեն
այն
պակասութեան
{յանդիմանող}
անձն
է:
Տարաբախտ
ճշմարտութիւն,
դու
ապականութեան
յս
եւ
ընդ
աղջկունս
կատակիք
եւ
այլն
եւ
այլն։
Այսմ
{յանդիմանութեան}
ո՛չ
կարելով
տանել.
-
պու
նէ՞-
ասեն,
-
ջնջեսցին
ապ
եւ
ծառայի
մէջ,
տանել
այն
բոլոր
անախորժութեանց
եւ
{յանդիմանութեանց},
արհամարհոտ
եւ
խէթ
հայեացքների,
որոնցով
առատօրէ
նար
գտանել,
որով
կարողանայ
ազատուիլ
իւր
տղամարդի
{յանդիմանութեններից}:
Մանկաբարձը
խոստանում
է
գտանել
այս
բանի
ճարը,
ե
,
հակառակ
է
յունական
հաղորդութեան:
Կայսրից
փոքր
{յանդիմանութիւն}
չլսեց
Ներսէսը
այս
բանի
մասին:
Իսկ
երբ,
թէեւ
ակա
էջ:
Սա
մի
օր
եկեղեցու
մէջ
պատահմամբ
խօսածի
համար
{յանդիմանութիւն}
լսելով
Թիւթիւնճի-օղլուից,
որ
կանգնած
էր
նորա
քամ
ի
ծածկել
զարժանաւոր
նախատինս
կաթոլիկաց,
ծագեալ
ի
{յանդիմանութիւնէ}
նորին
վեհափառութեան
ի
Ղարասու-բազար
ի
գլուխ
հ.
Մ
րտութիւն
հրապարակելու
հետ
կապակից
է
ազգային
ամօթի
{յանդիմանութիւնը},
չիք
լինի
այդպիսի
ճշմարտութիւնը,
այդպիսի
դիպուա
,
սկսում
է
անպիտանութիւնք
գործել։
Սուրբ
Ներսէսը
{յանդիմանում}
է
նորան:
Պապը
բարկացած,
բայց
սուտ
բարեկամ
կեղծա
անէի,
վեհափառ
կաթողիկոսն
հրամայեաց
առաքել
զմի
ոք
{յանդիմոց}
Սինօդին
ի
Նախիջեւան
առ
ի
քննել
զգործն
ի
նորոյ,
գ
մահու
պարտական,
որովհետեւ
այս
ծերունիների
առաջեւ
{յանդուգն}
խօսքերով
անարգեցիր
ինձ,
բայց
ես
քո
դատաստանը
կը
ան
տակ
ձգելուց
յետոյ,
յղանում
է
նա
իւր
մտքում
մի
{յանդուգն}
խորհուրդ,
Հռոմէական
եկեղեցու
եռապսակ
պապ
դառնալ
նայել
էին
տալիս։
Աղանդի
անո՛ւնն
անգամ,
որով
այդ
{յանդուգն}
մարդիկը
բամբասում
էին
ինձ,
գրով
գրելու
համար
ես
Այս
գործից
ես
հնար
ունեցայ
տալ
ձեզ
100
000
շատոյ
{յանդուգն}
նզովեալներ:
-
Bardzo
dobže,
-
ասաց
սատանան
թագաւորը,
-
ես
նկատում
եմ
այդ
ոճի
մէջ
միանգամայն
{յանդուգն}
դարձուածներ,
յիմար
եւ
անպարկեշտ
ձեւեր,
որ
երբեք
ցելոյս.
թերեւս
աղաչէի
զմեծիդ
մռայլութիւն,
ներել
{յանդուգն}
առաջարկութեանս,
թոյլ
տալ
ինձ
ի
գրի
հարկանել
զոր
ման
գալիս,
իսկ
մեք՝
ոտով:
Հեռի՛
մեզանից,
դու
{յանդուգն}
յիմար,
կորի՛ր
մեր
աչքից,
ստախօս
եւ
անպատիւ
դու
քարկոծ
եղէ.
երիցս
նաւակո՛ծ
եղէ.
զտի՛ւ
եւ
զգիշեր
{յանդունդս}
տառապեցայ.
'ի
ճանապարհս
բազում
անգամ։
Վիշտս
'ի
հէգ
պանդխտին
Մրմունջք
ի
կոյս
լսելիս,
{Յանդրանիկ}
հունձս
այտից
վարդին՝
Մի՛
մոռանար,
յիշեա՜
զ
մեք
զայդ
ամենայն
մերժեմք
եւ
դատապարտեմք,
կեցեալ
{յանդրդուելի}
վէմն,
ի
վարդապետութիւն
Յիսուսի
Քրիստոսի:
Պատուե
արծաթին
եւ
որ
զոսկւոյն
ցանկութեան,
Որք
զքեզ
{յանել}
ի
գուբ
կարթեալ
զհոգիդ
մաշէ
ժանդահար։
ՉԵՐՔԷԶ
զամենայն
մատեանս
եղեալս
յաշխարհին
Հայոց՝
կապեաց
{յանել}
աշտարակի
ի
հայրենի
քաղաքի
իւրում
ի
Սմարղանդ,
հրա
,
Յօդես,
ասէ
նախահայրն
Առ
սերովբէն,
{յանզգա՞յս}
Բնաւ
ունիս
դու
զմարդն:
Ո՞չ
տիեզերք
գ
նորդացն
պահոց
'ի
մեծի
շաբաթու
զատկին,
յանկարծակի
{յանզգաստից}
եկեալ
հասանէին
'ի
վերայ
նոցա
իշխանն
Անձեւացեաց
Սե
աւ
շուք,
Մինչ
՚ի
կալանս
էր
Գադիկ
զի
փոխեցաւ
{յանզեղծ}
սուգ.
Մինչ
բարձրաբերձ
բերդորայք
տեղիք
ամուր
եւ
լ
աստանի
ցորչափ
կանն,
եւ
մինչ
արեւ
լուսաւորէ
զնոսա
{յանզուգական}
բարերարս
իւրեանց
համաթուել,
թէ
եւ
այլում
ումեք
ե
ս
պատճառով
Պաւղոսը
ասում
է.
"
Քրիստոս
գնեաց
զմեզ
{յանիծից}
օրինացն,
եղեալ
վասն
մեր
անէծք).
զի
գրեալ
է,
՝
զմատենագրութենէ
Հայոց:
Վտանգեալ
Հայաստանի
{յանիշխանութենէ},
յութերորդ
դարու՝
հանէ
ի
հրապարակ
գէթ
զերկուս
հ
գլխաւորութիւն
իւր
թերեւս
իրազեկ
եղեալ,
եթէ
քանի՞
{յանիրաւի}
ստանձնեալ
է
իւրեանց
զայս
պատիւ:
Բարւոք
առնէր
Այվ
յուսայ
փրկութեան,
քանզի
նա
միայն
ապաստան
զրկելոց
{յանիրաւութենէ}
անբարեբարոյից:
Բարեւհաճեսցի
հոգեւոր
կառավարութիւ
անավանդ
Վառվառ
եւ
Գայանե
քուրերուս,
սիրելի
Ֆլորա
{յանկայիս}
եւ
ուրիշ
ազգականաց
եւ
բարեկամաց:
Խանութին
բան
ով
գործի
կատարածին:
Երկար
ու
ձիգ
սպասելուց
յետոյ
{յանկարծ}
երեւեցաւ
քաղաքավարի
մարդը,
բայց
ինչ
դրութեան
մէջ
գրուածքը՝
խօսում
էք
ազգի
հետ
հասարակաբար,
բայց
{յանկարծ}
տեսանում
ենք
յետոյ,
որ
գործ
ունիք
մի
քանի
պարոնն
թեան
մէջ,
որ
շարունակւում
էր
երրորդ
օրից
սկսած:
{Յանկարծ}
ի՛նչ
տեսանեմ.
մի
մարդ,
փաթաթուած
իւր
վերարկուի
լսում
էիք
այն
միջոցին
Աստղկի
հաճոյախօսութիւնքը:
{Յանկարծ}
ականջիս
հասաւ
սորա
բարեխօսութիւնը
այն
սեւահոգի,
ահարւում
է.
գութը
յաղթահարում
է
վրիժական
հոգին:
{Յանկարծ}
պատկերանում
է
նորա
աչքի
առաջեւ
նորա
մայրը,
որ
խո
յց
միայն
իւր
սիրականին
մի
հրաժարական
ողջոյն
տալ:
{Յանկարծ}
բանտի
մօտ
գալիս
է
կոմսը։
Լէոնորան
խնդրում
է
ողոր
երբ
ե՛ւ
բարբարոսը,
ե՛ւ
աւազակը
թուլանում
է,
եթէ
{յանկարծ}
եւ
մեծ
ուժով
ներգործես
նորա
հոգու
վերայ:
Այդպիսի
ում
այս
կիրքը),
1118
վերստ
ճանապարհ
կատարելով,
{յանկարծ}
երեւում
է
այն
քաղաքի
մէջ,
ուր
էր
նորա
վաճառանոցը
ն
մէջ
գիւղական
քահանան
զրկւում
է
իւր
ծուխից,
եթէ
{յանկարծ}
մի
տղայ
կամ
աղջիկ
երեւէր
նորա
ժողովրդի
մէջ,
որ
գ
եամբ:
Անցնում
է
սորա
վերայով
մի
քանի
տարի։
{Յանկարծ}
այս
նորեկը
լուր
է
առնում,
որ
իւր
ծերունի
հայրը
վ
ղներից
մինը
Փորիս
վերայ
նայելով
Հարցրեց
{յանկարծ}.
-
գազաններից
Մարդըս
ջոկվում
է
ի՛նչով։
եր-վեր
ցանկացաւ.
Գինու
մառան
կոկորդիցս
{Յանկարծ}
խօսքս
դուրս
թըռաւ.
"
Մարդը
ջոկվում
է
գազանի
ս
մենակ
մնալով
Սեղան
նստանք
մենք
նորց։
{Յանկարծ}
Աստղիկը
իւր
որդւով
Աչքիս
առաջ
կանգնեցաւ.
թէ
իմ
վիշտ
ու
լաց
Ինչպէս
ծուխ
օդում
ցրուէին
{յանկարծ}
։
Կամ
ինչո՞ւ
համար
ուրախութիւնը,
քը
`
արեգակ,
Մին
էլ
կտրեց
ճառագայթը,
մտաւ
{յանկարծ}
ամպի
տակ:
Խոր
գիշերը
լռութիւնով
`
ծած
օդ,
քանի
աստղը
հորիզոնում
փայլում
է,
Մտաւ
{յանկարծ}
նա
ովկիան
`
կեանքիդ
թելը
կտրած
է.
Թէ
վախճան
ով
այն
յոյսին,
Մինչ
նա
տանը
նստած
էր,
{Յանկարծ}
բաղխեց
նորա
դուռ,
Մի
այլանդակ
չոր
պատկեր:
վաuտակեցան
աչքերս...
Կացինի
ձայն
հեռուից
{յանկարծ}
լսում
եմ.
Խիտ
ծառերի
միջերից
դուրս
վազելով
մ.
Խիտ
ծառերի
միջերից
դուրս
վազելով,
{Յանկարծ}
մի
այլ
նոր
երեւոյթ
տեսնում
եմ:
Մի
հա
մարդու
մէջ
արեան"։
Այս
խիստ
ընթացքը
{յանկարծ}
հանդարտեց,
Ջերմաջերմ
արտօսր
երեսին
փայլեց։
ինչպէս
են
բարձրագոյն
ուսումների
հրահանգութիւնքը։
{Յանկարծ},
մինչ
ո՛չ
Դպրոցներ,
ո՛չ
Ճեմարան
եւ
ո՛չ
Համալսար
ն
խօսքը
էր
1789
եւ
93
թուականները:
Բայց
որտեղի՛ց
{յանկարծ}
բխեց
XVIII
դարու
այդ
փիլիսոփայական
յորձանքը,
որ
ռիս
գաւազանը
եւ
դարձեալ
շարունակեցի
իմ
զբօսանքը:
{Յանկարծ}
տեսանում
եմ,
մի
առոյգ
պատանի
գալիս
է,
դէպի
ինձ
ւն
է
ժամանակագրութեան
մէջ:
Այս
խօսքերից
յետոյ
նա
{յանկարծ}
մէջից
կտրեց
բանի
թելը
եւ
բացականչելով,
բերանից
հ
եւ
չձանձրացաւ
երբեք:
Յաղթութիւնը
պսակելու
համար
{յանկարծ}
երեւում
է
զէնքի
շողշողիւնը
բազմաթիւ
ճրագների
լուս
աղատացիներին
գրելով.
"
Եղբա՛րք,
-
ասում
է,
-
եթէ
{յանկարծ}
ձեզանց
մէկը
որեւիցէ
յանցանքի
մէջ
բռնուի,
դուք,
են
անում
իսկի
քարոզողի
համար։
Բացի
սորանից,
եթէ
{յանկարծ}
մարդասէր
Աստուծուց
խօսք
շնորհուի,
խեղդւում
են
նա
եսը.
Ո՞ւր
է
Անասնագլուխը,
-
գոռաց
նա
բարկացած:
{Յանկարծ}
դեւերի
բազմութեան
միջից
դուրս
պրծաւ
մի
ոգի,
միջա
նորան:
Նա
իւր
աչքերում
զգաց
մի
անհանգիստ
կսկիծ.
{յանկարծ},
նայելով
դէպի
վեր
առաստաղի
վերայ,
տեսաւ
մի
ծակ
ն,
թէ
հոլլանդացիք
գիշերով
մօտենալով
Բրուսսելին,
{յանկարծ}
200
թնդանօթից
կրակ
բացեցին
քաղաքի
վերայ:
-
յս
գործի
կատարեալ
յառաջադիմութեանը,
մինչ
գիշերով
{յանկարծ},
Ձեր
մռայլութիւն,
բարեհաճեցիք
շատ
բարձր....
տեղ
ժամանակ
անցուցանելու
համար,
գիշերը
թռչում
են
{յանկարծ}
մահիճներից:
Մի
խօսքով,
թագաւորել
է
անկարգութիւն
միգուցէ
դա
լինի
այն
խոստացած
սատանայապետը:
{Յանկարծ}
լսուեցաւ
սաստիկ
դղրդիւն
եւ
յետոյ
մի
բան
ընկաւ
դժո
եզ
քո
բարեկամքը.
հաւատա՛,
Շաքարեանց,
դու
մի
օր
{յանկարծ}
կը
մեռանիս
եւ
հոգիդ
բաց
աչքով
կը
մատնես,
որ
կերա
իայն
մնում
էի
տանս
եւ
ընկնում
էի
մտածութեան
մէջ,
{յանկարծ}
մի
շարժողութենից,
մի
աղաղակից
դուրս
գալով
այդ
խո
ած
լինելով,
մի
ծառաստանի
մէջ
ման
գալու
ժամանակ,
{յանկարծ},
ծառերի
քամակից
տեսանում
եմ
այդ
աղջիկը,
որ
կանգ
ոչինչ
տարակոյս
չունէի
իմ
յառաջադիմութեան
վերայ:
{Յանկարծ},
մինչ
բոլոր
արարողութիւնը
կատարած,
մեծ
եւ
անզով
քա
զբաղուած
էին,
եւ
ահա
սենեկի
դուռերը
բացուեցան
{յանկարծ}
եւ
շեմքի
վերայ
երեւեցաւ
քիթը
բերանը
մրոտ
մի
մարդ
գեղեցիկ
աղջիկ
է
եւ
վարժուած,
ո՜վ
գիտէ...
{Յանկարծ},
այս
միջոցին,
կոմս
էմմանուէլի
ականջին
հասաւ
մի
րեց
կոմս
էմմանուէլը.
-
այս
շատ
զարմանալի
բան
է,
{յանկարծ},
ոչ
այն,
հազարաւոր
ֆրանսիարեն
չիմացող
տուներից
երկու
քայլ
յառաջ
սողալով
դէպի
խօսողքը,
յետ
գնաց
{յանկարծ}
երեք
քայլ:
Պ.
Յովնաթանեանցը
չտեսաւ
եւ
չնկատեց
ա
ոխութիւնը
կատարուեցաւ
հինգ
րոպէում,
յետոյ
սոսկաց
{յանկարծ}
եւ
մի
վայրկենի
մէջ
այնպէս
սաստիկ
հետ
գնաց
դէպի
դո
էր
նորա
շնչառութեան
հետ
միասին:
Դուռը
բացուեց
{յանկարծ},
եւ
շեմքի
վերայ
երեւեցաւ
այն
մարդը,
որ
փողոցից
,
բանը
մի
կերպ
պիտի
շուտով
աւարտել,
որ
մի՛
գուցէ
{յանկարծ}
ծնողքս,
մի
երկու
օրուայ
մէջ
ձեռքս
ոտքս
կապած,
վ
ի-օղլուն,
-
ղահուէտնից
դուրս
եկած
տուն
էի
գալիս,
{յանկարծ}
պատահեց
պարոն
Շահումեանցը,
բռնեց
եւ
բաց
չթողեց,
անցը
այսպիսի
կեղտոտ
կատակ
յանձն
կ՚առնու
կատարել:
{Յանկարծ},
լսում
է
ծառերի
եւ
թուփերի
միջից
մի
խշխշոց...
մեանց,
ես
այստեղ
սպասում
էի
քեզ
ուղիղ
11
ժամին,
{յանկարծ}
մի
սպիտակ
բան...
Չգիտեմ
ի՞նչ
էր,
այնտեղ
թուփե
իսկ
երրորդում
`
որոնք
ծովերում
էին
բնակւում:
{Յանկարծ}
կատուն
մլաւեց:
Պառաւները
սկսեցին
շուրջանակի
պ
իւնճի-օղլույեանք
չիմանան
այս
բանը,
որպէսզի
յետոյ
{յանկարծ}
լսելով
խորտակուին
միանգամայն:
-
Շատ
բարի,
եղ
ես,
այդ
եւս
մի
յիմարութիւն
է,
ոչ
այս,
ոչ
այն,
{յանկարծ}
հարսանիք
պահանջել.
ես
ստանալիք
ունիմ,
պատրաստու
ի
եւ
Իզաբելլայի
փառաւոր
մանկլաւիկը,
քաջ
կապիտանը
{յանկարծ}
լինում
է
անապատական
եւ
հիմնադիր
աբեղայական
Կարգի
անջութեան
մէջ
էր,
ընտրէ՞
այս
ասպարէզը,
թէ
ո՛չ,
{յանկարծ}
երեւեցաւ
նորան
Աստուածամայրը։
Ծունկ
չոքած
Աստուա
ղեցաւ
հասանել
իւր
սրտի
ցանկացածին.
նա
հիւանդացաւ
{յանկարծ}
հարինքով
եւ
մեռաւ՝
փակած
Կայսերութեան
դուռի
մօտ
ուն։
Գաբրիէլ
տիկինը
թագաւորի
հետ
խօսելու
ժամանակ
{յանկարծ}
ցած
ձգեց
ձեռքից
թաշկինակը։
Հենրիկոսը
խոնարհեցաւ
ցին
Լուդովիկոս
XVը
կառք
նստաւ,
որ
գնայ
Տրիանօն։
{Յանկարծ}
սաստիկ
զարկ
զգաց
կողքումը
եւ
գանչեց.
"
On
ma
don
ւց
ութ
ամիս
յետոյ
առոյգ
եւ
զուարթ
Պապը
հիւանդացաւ
{յանկարծ}
եւ
մի
քանի
ժամից
յետոյ
մեռաւ՝
բոլորովին
սեւացած
ւնը,
սրտանց
երդնում
էր,
որ
նորան
տայ
իր
քոյրը,
{յանկարծ}
փոխւում
է
եւ
դառնում
է
Սօսին
մահաբեր
թշնամի:
Թէ
ն
մի
լոկ
նշմարք
անգամ
չէ
տեսնում
բանի
ընթացքում:
{Յանկարծ}
լսւում
է
Փափակի
յայտարարութիւնը,
որ
աւելի
յիշեցն
րին
համաձայն
իմ.
ամենայն
մահից
լաւ
է
անակնկալ
եւ
{յանկարծական}
մահը"։)
Վերջապէս
Յիսուսեանք
վերադարձան
Ֆր
ընկնում
զգացողութեան
տակ
եւ
անյայտանում
են:
Սոցա
{յանկարծական}
միաւորութեան
մասին
խօսեցանք
-
յայտնի
է
թէ
որպէս
ծ
անակի
քառասնորդացն
պահոց
'ի
մեծի
շաբաթու
զատկին,
{յանկարծակի}
յանզգաստից
եկեալ
հասանէին
'ի
վերայ
նոցա
իշխանն
Ան
,
որ
միանան
իրար
հետ:
Եթէ
ամպի
էլեկտրականութիւնը
{յանկարծապէս}
միանայ
երկրագունդի
էլեկտրականութեան
հետ,
այն
ժամ
րսկապան
խորանին
՚Ի
պատառուածս,
բեկանին
{Յանկարկատելի}
ցելոյր
Բոսորակիր
եւ
անօթք
Մանունք,
ան
ի՛
մոռանար,
յիշեա՜
զիս:
Եթէ
ի
ստուեր
ուրեք
{յանկեան}
Ձեռք
հեշտախոյզք
գգուեսցեն
Զուլուցդ
երկ
:
Չունիմ
զայլ
ինչ
ծանուցանել,
միայն
ի
սրտէ
եւ
{յանկեղծ}
հոգւոյ
ցանկալով
ձերոյին
հայրութեան
զբարեբաստիկ
կե
պէտս
գործադրութեան:
Խնդրելով
աներկբայ
լինիլ
{յանկեղծութեան}
իմոյ
առ
Ձեզ
յարգանաց
Մնամ
արգոյ
հայրենակցիդ
խ
ժամանակի:
Հաւաստի
առնելով
զարժանապատուութիւնդ
{յանկեղծութիւն}
յարգանացս,
զոր
ունիմ
առ
Ձեզ:
Մնամ
նովին
մեծ
նաց,
կացին
եւ
մնացին,
որպէս
եւ
մնան
իսկ
այսօր,
{յանկիւնս}
վանօրէից
եւ
ի
մենարանս
աբեղայից:
Այո՛,
ո՛չ
շատ
լ
զվայրենութիւն
Հայկական
բանականութեան,
սերմանել
{յանկոխ}
անապատս
զսերմն
բարի,
ջուր
տալ
եւ
սնուցանել
առ
պտ
նն
իսկ,
ես
երկիցս
ըմբռնեալ
ի
չարաշուք
ախտէս
եդայ
{յանկողին}
անզգայ,
յորմէ
օգնութեամբ
բժշկաց
անդանօր
դիպելոց
ւ
զիւր
ուղղափառ
դաւանութիւնն
առաջի
դնելով,
յինքն
{յանկոյց}
զՀռովմ.
բայց
ո՛չ
կամեցաւ
ունիլ
տեղի
'ի
Հռովմ,
զ
արակ,
վասն
զի
հասկանալիքն
կարէին
օգնել
նմա,
իսկ
{յանհասկանալեացն}
զի՞նչ
օգուտ:
Կրկին
ասեմք՝
զի՞նչ
օգուտ.
խօսողին
ւրս
մեր
շատ
եւ
շատ
էին
դժուարութիւնքն
ծովացեալ
եւ
{յանհնարինս}
ճիւղաւորեալ
գիտութեանց,
առանց
ի
վերայ
կուտակելոյ
էգն
անտուն
Ձօնեալ
յիւր
ի
սէր
Պաշտէր,
{յանձանձէր},
Աւանիկ
ահա
Ընդ
երկինս
սիգայ,
Յ
եալք
գնային
անդարձութեամբ
'ի
խաւարն
արտաքին։
Ոմն
{յԱնձաւացի}
նախարարացն
սեպուհ
մի,
որում
անուն
էր
Յովհան,
եւ
եւ
զապարդիւն
նորին
դաստիարակութիւն,
որ
առեալ
էր
{յանձին}
միմիայն
առ
ի
գտանել
զաւուրն
պարէն
եւ
առ
ի
ունել
զ
րար
դեղընկալութեան
հրաւիրեալ
եղէ
յոմանց
ազգասիրաց
{յանձին}
առնուլ
վերստին
զպաշտօն
հոգեւոր
եւ
կալ
մնալ
ի
սպաս
ժամանակի՝
այն
է
յամի
1846,
յորում
զիս
բռնադատին
{յանձին}
առնուլ
գոլ
յանցաւոր,
գտանէի
ես
17
ամեայ
մանուկ
ա
ն,
պարապի՞
արդեօք
այդպիսեօք
եւ
կարո՞ղ
է
ընդունել
{յանձին}
զայդ
պատուանունն,
զոր
թշնամիք
մեր
վերագրեն
նմա:
ելւոյ
կայծակունս
Եւ
կամ
բնաւ
ժուժայի՞ր
{Յանձին}
տանել
զցոլմունս.
Եւ
ո՞ւմ
հոգալ,
խնամել
խիթարայ
աբբայ
հօր,
բաց
յայլոց
մեծամեծ
ձրից,
զոր
{յանձին}
բարձեալ
բերէր,
էր
երեւելի
փօլիթիքա,
որով
ամենեւ
գտանելով
զելս,
որոյ
վասն
եւ
միշտ
զկեղծաւորութիւն
{յանձին}
բերէին
զինաւորելով
երկսայրի
զինուք
առ
'ի
գործ
ածե
ասպարէզ,
յորում
բազումք
ի
հեղինակաց
յաղթահարեալ
{յանձին}
փառասիրութենէ
սայթաքեցան
եւ
մոռացան,
թէ
են
նոցա
րհաց
ժամանակին,
վարձկանաց
քան
թէ
հովուաց
բերելով
{յանձինս}
զնմանութիւն,
զանձանց
եւ
եթ
խորհեն,
անհոգ
զազգէն
ալ
լուսաւոր
մտածողացն՝
ձգտեսցին
այնուհետեւ
բերել
{յանձինս}
իւրեանց
զկենդանագիր
ժիր
սերմանացանի
ի
բանական
անդ
ցեալ
թէ
մատնեցաւ
արդարութեան
իրաւանց
հերքել
ջանայ
{յանձն}
է
իւրմէ
զանուն
հեղինակութեան
պատեպատ
պատրուակաբան
կանեանին,
որով
ունիք
պարտաւորել
զիս
յանչափս:
{Յանձն}
արարեալ
զիս
ի
շնորհս
գերամաքուր
աղօթից
ձերոց,
մն
որքան
եւ
որչափ
ներեալ
լիցուք
ի
շուրջ
պատելոց:
{Յանձն}
արարեալ
զմեզ
ի
պաշտպանութիւն
աղօթից
Վեհաստիճան
Հա
՚ի
գիւտ
իրաւանց
ազգին
մերոյ,
որ
ի
Նախիջեւան:
{Յանձն}
արարեալ
զիս
ի
շնորհս
աղօթից
վեհափառութեան
Ձերոյ,
աղութիւն
ընթացիկ
գործոյն,
քան
յարգելով
զխնդիրն,
{յանձն}
առի
զայն
եւ
զաւուրս
երկուս
անընդհատ
աշխատ
լեալ
ամ
ութիւն
իմ,
եթէ
ոչ
վասն
իմ,
գէթ
վասն
գործոյն
ինձ
{յանձն}
եղելոյ:
Ուստի
՚ի
կատարել
զամենայն
զգործս
ի
Լո
՚ի
պետութեանցն
Ռուսսիոյ
եւ
Անգլիոյ։
Ի
գործոց
{յանձն}
եղելոց
ինձ
յազգէն
Հայոց
որ
ի
Նոր
Նախիջեւան
եւ
ի
Սէթն
Աբգարեանց
առ
ի
վեր
անդր
ասացեալ
օրէնսգէտն,
{յանձն}
արար
որդւոյ
իւրում,
յիւր
անուն
պատուէր
տալ
օրէնս
ս
իցէ
ստուգիւ:
Քանզի,
ի
գործոցն
ինձ,
առի
Ձէնջ
{յանձն}
եղելոց
տեսանի,
թէ
տէր
Յովսէփ
Ստեփանեան
քահանայն
,
ընդ
այնոսիկ
դարձեալ
ժամանակս:
Ի
գործոցն
ինձ
{յանձն}
եղելոց
եւ
յերեսփոխանական
թղթոյն
երեւի,
թէ
վասն
չ
ԵԾԱՐՈՒ
ՊԱՐՈՆ
ՊԱԼ
Մեծարու
պարոն,
՚Ի
գործոց
{յանձն}
եղելոց
ինձ
՚ի
քաղաքական
կառավարութենէ
Նոր
Նախիջեւ
ին
ազգային
հրիտակաց
թողելոց
ի
բարեպաշտ
հայկազանց
{յանձն}
առնուլ
Ձեր
կատարել
զմնացուածս
այսր
գործոյ,
արդար
ստան
՚ի
պ.
Յարութիւնէ
Աբգարեանց:
Ծրարքս
այսոքիկ
{յանձն}
եղեն
ինձ
առ
անկորուստ
մատուցանելոյ
վեհափառութեանդ
նելոյ
վիրաց
ազգային
մարմնոյ,
որ
է
լրութիւն
հօտին
{յանձն}
եղելոյ
Ձեզ
յաստուծոյ
եւ
յազգէն,
փութացարուք
՚ի
բ
վեհափառութիւնդ
շնորհաբաշխ
կոնդակաւ
ձերով
հաճեսջիք
{յանձն}
առնել,
որպէս
երեսփոխանի
՚ի
ձերմէ
կողմանէ
պ.
Յար
րւոք
տնտեսութիւն
բարոյական
պիտոյից
ազգին,
այժմիկ
{յանձն}
եղելոյ
իմում
կառավարութեան:
'Ի
վերայ
հիման
վե
ացեալք
եթէ
ոչ
անտեսեսցէ
Տէրդ
զայս
խնդիր
ազգային,
{յանձն}
առնեմք
զանձինս
'ի
պաշտպանութիւն
աղօթից
Ձերոց
,
ճշմարտութիւն
էր
եւ
ճշմարտութեան
համար
խաչի
մահը
{յանձն}
առաւ.
իհարկէ,
այդ
բաները
քո
համար
անհասկանալի
ե
լինելով
նիւթական
շարժառիթների
վերայ,
աշխատում
էր
{յանձն}
առնուլ
ամենայն
տեսակ
ցածութիւն,
շողոքորթել
ազգի
մարդ:
Խնդրում
ենք,
որ
դուք
մի
փոքր
աշխատութիւն
{յանձն}
առնուիք
ծանօթանալ
Պեդագօգիայի
կանոնների
հետ,
եւ
արստահարուած
լինելով,
չկարողանար
այս
քաղցր
լուծը
{յանձն}
առնուլ:
Ի՛նչ
է
պատճառը,
որ
Կոստանդնուպօլսի
մէջ
,
փոխանակ
շնորհակալութիւն
մատուցանելու
ինձ,
որ,
{յանձն}
առնելով
կարդալ
նորա
գրածը
"
Մեղուի
"մէջ
եւ
ցոյց
տ
ելի
գրաշար,
քանի
քանի
հեղինակի
եւ
գրողների
մեղքը
{յանձն}
ես
առնում
եւ
քաւում
ես
դու։
Ի՞նչ
պիտոյ
է
առնել.
որոնք
միշտ
պատրաստ
են
ինձ
նամակ
գրել,
եթէ
ես
եւս
{յանձն}
առնում
նոյնպէս
նոցա
գրել,
բայց
արի
տե՛ս,
որ
նոք
տակարարեսցի
մերոյ
պատմութեան,
եթէ
ոք
աշխատութիւն
{յանձն}
առեալ
անդուլ
հետամուտ
եղիցի
ամենայն
հանգամանօք
եւ
գրութեան
ծանրութեանը,
հրաւիրած
են
Պ.
Ոսկանեանին
{յանձն}
առնուլ
միայն
շարադրելը:
Ազնիւ
Հայը,
զոհելով
իւր
,
տեսանելով,
որ
աւելորդ
էր
վիճել
Բէգզադէի
հետ,
{յանձն}
է
առնում
վճարել
76
մանէթը,
ուստի
եւ
խնդրում
է
իւ
այն
բաների
արժանաւորութեան
վերայ,
որ
գործակատարը
{յանձն}
էր
առել
պատրաստել:
-
Ուրեմն,
уплата
той
же
ը
ինքեան,
թէ
ի՛նչ
բանի
համար
են
այն
զրկանքը,
որ
{յանձն}
է
առնում:
Ի՛նչ
կ'առնու
իւր
դրօշի
փառքից,
եթէ
այ
ելով
մի
այդպիսի
վատաբախտութիւն,
այս
աշխատութիւնը
{յանձն}
առանց
այդ
կտակների
հաւատարիմ
օրինակները
հրատարակե
յիմմէ
անտի
առնուցու
",
կամ
ի
Լուսաւորիչն
"
Հայր
{յանձն}
է.
Որդի
՚ի
Հօրէ.
իսկ
Հոգին
սուրբ
՚ի
նոցունց
",
անց:
Զայս
նամակ,
ուղղեալ
առ
Վեհափառ
Տէրս,
{յանձն}
արարից
նոյնպէս
պատմութեան,
կցորդեալ
յիւրում
ժամա
ն
եկեղեցւոյ
իւրոյ
սրբոյ,
որում
իղձ
լինիմք:
{Յանձն}
արարեալ
զմեզ
եւ
զճակատագիր
ողբալի
ազգի
մերոյ
՚ի
խ
աւանը։
Նուիրական
այն
հին
գետին՝
{Յանձն}
արա
ալիքներին
Հասցնել
քո
գանգատը
Էջմիած
իտի
պար
գայ
Հերոդիադան,
դարձեալ
պիտի
աշխատութիւն
{յանձն}
առնու
Պ.
Չամուռճեանը
իւր
պառաւական
հերետիկոս
եւ
խանատւութիւնը,
մանաւանդ
եթէ
գտանուին
մարդիկ,
որ
{յանձն}
առնուն
հրատարակել
պ.
Այվազովսքիի
ընթացքի
եւ
գործ
եւ
այլն։
Սոցանով
հերիքացել
չէ
հեղինակը.
նա
{յանձն}
է
առել
Հայոց
խելացի
մանուկներին
եւ
ազգին
պատմել
մ
անկարելի
բան։
Թող
որ
նա,
այնքան
մեծ
աշխատութիւն
{յանձն}
առած
ու
գլուխ
բերած,
այնքան
յստակ
եւ
գեղեցիկ
ոճո
ցան
մասնաւորապէս
բարեհոգի
անձինք,
որոնք
ամէն
բան
{յանձն}
առած,
իւրեանց
կեանքը
մեր
փրկութեան
վերայ
դնելով
կցութիւն
ունենալ,
բայց
յօգուտ
իւր
հայրենակիցների
{յանձն}
առաւ
այս
անախորժութիւնը:
Բայց
իզուր,
որովհետեւ
նդակ
հանելու:
Ի
հարկէ,
պապը
այնպիսի
անարգութիւն
{յանձն}
չէր
առնլու,
բայց
նա
իւր
սրամտութեամբ
ճանապարհ
գտ
ութեանը
եւ
նորան
չէր
սիրում,
պէտք
է
որ
այդ
գործը
{յանձն}
չառնուր,
թէպէտեւ
շատ
օգուտ
ունենար
դորանից:
Իսկ
չառնուր,
թէպէտեւ
շատ
օգուտ
ունենար
դորանից:
Իսկ
{յանձն}
առնելուց
յետոյ,
նորան
պէտք
չէ՞ր
այսպիսի
անարգ
ճա
ւ
համարել
ազգի
օգուտը,
քան
իւր
սեփականը
եւ
երբեք
{յանձն}
չառնուլ,
ուր
մնաց
ինքնին
աշխատել
եւ
գործակից
լին
տ
պէտք
է
հեռի
փախչէր
նորանից,
եւ
այդ
մեծ
պաշտօնը
{յանձն}
չառնուր.
եթէ
բարոյական
անձն
էր
նա,
եւ
լաւ
իմանա
սանելուց
յետոյ,
չպէտք
է
գործարանումը
ծառայութիւն
{յանձն}
առնուր:
Երկրորդ,
լաւ
իմանալով,
որ
կարդինալը
նո
կարդինալի
գովասանքից
եւ
այնպէս
մեծ
պարտականութիւն
{յանձն}
առնլով,
չէ
կարողացել
արդիւնաւորել:
Լաւ
կը
լինէր
Լաւ
կը
լինէր,
եթէ
յառաջագոյն
պատրաստուէր,
յետոյ
{յանձն}
առնուր
այդ
մեծ
պաշտօնը:
Ցաւալին
այն
է,
որ
մինչե
նայն
նեղութիւն,
հալածանք
եւ
նախատինք
ի
սէր
ազգին
{յանձն}
առնուլ.
մի
խօսքով,
միայն
նորա
դրօշի
տակ
զինուոր
մոռանում
է
իւր
պաշտօնի
կոչումը
եւ
բռնակալի
գործ
է
{յանձն}
առնում.
մի
կողմից
խրախուսում
է
իւրայինները,
եւ
ծուկ
լարած
որոգայթը,
կարողանար
զգուշացնել
ինձ
եւ
{յանձն}
առնուր
լինել
իմ
համար
երկրորդ
ես,
որ
անշուշտ
կ'ա
7.
Այստեղ
պ.
Էմինը
ծանօթաբանում
է
այսպէս.
"
Ոչ
{յանձն}
առնումք
համարձակապէս
ասել,
եթէ
յո՛ր
'ի
քահանայապ
արդու
համար,
որ
առաքինութիւն
էր
գործում:
Զրկանք
{յանձն}
առնո՞ւս.
քավ
լիցի,
դու
երկու
կոպեկով.
ոչ
միայն
էր
տուել
իւր
խմելու
վերայ,
-
եթէ
դուք
հրաւիրելը
{յանձն}
առնուք,
խայտառակելը
իմ
վիզը,
կամի՛ք,
դաշն
բռնե
անթուխեանցից.
այս
պատճառով,
ամենայն
սառնութեամբ
{յանձն}
էր
առնում
Մանթուխեանցի
կոպիտ
քնքշութիւնքը:
Դորա
ւ
համար
այդ
երգը,
ինչ
պիտոյ
է
առնել,
հարկաւոր
է
{յանձն}
առնուլ
այդ
թէեւ
ծանր
պայմանը:
Օրիորդի
շրթուն
եթերնիկները․․․
Գործակատարը
պատրաստակամութեամբ
{յանձն}
առաւ
կատարել
իւր
պարոնի
պատուերը
ամենայն
ճշտութեա
ւին
կարծել,
թեւ
Շահումեանցը
այսպիսի
կեղտոտ
կատակ
{յանձն}
կ՚առնու
կատարել:
Յանկարծ,
լսում
է
ծառերի
եւ
թու
էջ
ծնել
ու
մեծացել
էր։
Այս
բոլոր
զոհաբերութիւնքը
{յանձն}
է
առել
Հայկական
դպրութեան
համար։Թ՛ղ
նորա
բամբասո
յն
հնարիւք
յառաջ
վարել
զայն
ցայն
աստիճան,
մինչեւ
{յանձն}
էառ
անցանել
'ի
կողմն
Հայոց,
սատարութեամբ
մեծամեծ
վասն
այսորիկ
գրեաց
'ի
բերանոյ
նոցա
եւ
'ի
վանս
զի
{յանձն}
առցեն.
եւ
թէ
նեղիցին
'ի
Հռովմայ
վասն
այսորիկ,
'
սքի
առարկան
լինելու
է
ահա
նոյն
այդ
ընկերութիւնը.
{յանձն}
ենք
առել
քննել
եւ
նկարագրել
այս
ընկերութեան
սկզբո
եւ
հոգեւորուած,
պատրաստ
էր
ամենայն
զոհաբերութիւն
{յանձն}
առնուլ
ազատական
կրօնի
անունով,
մինչդեռ
միւս
կողմ
տապարտութիւնն.
եւ
արդարեւ
զի՞
արար։
Ես
զայն
գիր
{յանձն}
էի
արարեալ
դատաստանի
ո՛չ
այսր
եւ
ոչ
այնր,
այլ
սր
նց
ներգործութեան
ձեւը
եւ
ուղղութիւնը։
Եթէ
ես
{յանձն}
առնուի
գրել
Յիսուսեանների
մասին
այնպէս,
որ
ոչինչ
լ
հասարակաց
խնդիրը,
որ
ծունկ
չոքած,
աղաչում
էին
{յանձն}
առնուլ,
համաձայնեցաւ
նոցա
աղաչանքին
եւ
յանձն
առա
էին
յանձն
առնուլ,
համաձայնեցաւ
նոցա
աղաչանքին
եւ
{յանձն}
առաւ
Յիսուսեան
Կարգի
Գեներալութեան
իշխանութիւնը
ե
նկալի
էր,
որ
մեր
բնագէտ
եղրայրակիցքը
աշխատութիւն
{յանձն}
առնուին
այդ
ֆիզիկան
թարգմանելու:
Այդ
գործը
գրուա
մագնիսեան
դիտանոցի
արգոյ
կառավարիչը,
աշխատութիւն
{յանձն}
առնուր
մեր
յիշած
ֆիզիկան
հայերնէն
մշակելու:
Անշո
այն,
որ
իր
անձնական
հայեցողութեամբ
կազմեն
յատուկ
{յանձնաժողով}
Հայկական
Կանոնադրութիւնը
վերաքննելու
համար:
Ալի
:
Այս
կարծիքը
հաւաստւում
է
նաեւ
նրանով,
որ
{յանձնաժողովը},
հաւատարիմ
մնալով
Դռան
ցուցումներին,
գրեթէ
լիով
ը,
որ
վայելում
էին
հայերը
նախքան
այդ
մանիֆէստը:
{Յանձնաժողովը}
աւարտել
է
հիմա
իր
նիստերը,
եւ
նրա
կազմած
նոր
Կան
ւ
համար:
Հետեւեալ
կէտերը
կարող
են
մերկացնել
{յանձնաժողովի}
վարքագիծը:
1.
Կենտրոնական
քաղաքական
ժողովը
ր
ոգուն:
Ինքնըստինքեան
հասկանալի
է,
որ
նա
{յանձնաժողովին}
գաղտնի
ցուցում
տուեց
`
զանազան
յապաւումներով
ու
յ
յնի
միամիտ
եղիք
իմ
մասին:
Յուսամ,
որ
Պատկանովին
{յանձնած}
լինես
70
մանէթ,
բայց
ես
մոռացա
գրել
այն
ժամանակն
ւմ
անունն
լսել
Այն
երջանիկ
էակին,
Որին
{յանձնած}
է
ընդունել
Առհասարակ
մեր
հոգին։
երկար
ժամանակ
պարապելով:
Հետ
ուրեմն
պապից
նորան
{յանձնած}
մի
քանի
գործերում
հաւատարիմ
եւ
մտերիմ
երեւելով,
կայ,
հարց
արեց
դժոխքի
թագաւորը,
ինչպէ՞ս
են
քեզ
{յանձնած}
գործերը:
-
Շատ
լաւ
են,
Ձեր
մռայլութիւն,
ի
ստել
մի
բան,
ասենք
թէ
կօշիկներ:
Եւ
այսպէս,
ինձ
{յանձնած}
է
երկու
հարիւր
հազար
կօշիկ
պատրաստել,
իւրաքանչիւ
եռքից
ստանալ
իւրեանց
թագ
ու
սաղաւարտը,
անմիջապէս
{յանձնած}
էր
Հռովմի
պապին
մեծ
առաքելու
ձեռքով։
Նայելով
այսինքն՝
Յիսուսեանքը։
Քաղաքական
կառավարութիւնը
{յանձնած}
էր
վերատեսուչների
(նոքա
այսպէս
էին
կոչւում)
կամ
րհուրդ
բազում
ուրեք
քաղաքական
ուղղեցեալ
յօգուտ
եւ
{յանձնապահութիւն}
պաշտօնէիցն
կրօնի
ընդհանրապես,
իսկ
յապահովութիւն
րանսիական
քաղաքականութեանը:
Այս
պայմանը
շատ
հեշտ
{յանձնառական}
է,
մանաւանդ
որ
Հայք,
յարակցութիւն
չունենալով
ֆր
տունների
ոտքը,
ազգի
անունով
բան
խնդրելու
համար,
{յանձնառու}
չենք։
Մեք
փորձը
առած
ենք
այդ
բաների,
եւ
մեր
մեծ
անպատիւ
աշխատութենից,
որ
օբսկուրանտների
լրագիրը
{յանձնառու}
լինելով
կատարել
էր՝
լրագիր
ուղարկել
զանազան
մարդ
աշակերտքը,
ճշմարտութեան
դրօշակի
տակ
նահատակուիլ
{յանձնառու}
կտրիճ
զինուորքը,
որոնց
թիւը
աճում
է
ու
զօրանում
եանցին,
կամ
Պ.
Նալբանդեանցին:
"
Հիւսիսափայլը
"
{յանձնառու}
է
"
Արեւմուտքի
"
գործակալութեանը
Ռուսսիայի
մէջ:
ներ
ասելով՝
որո՛նց
է
ուզում
մեզ
հասկացնել.
մենք
{յանձնառու}
չենք
դրական
պատասխան
տալ
այս
բանին։
Առ
հասարա
կարդալ
եւ
բոլոր
յիշուած
սրբերին
վերաբերել,
մենք
{յանձնառու}
չենք
ասել,
մանաւանդ
որ
պարզապէս
չենք
հասկանում
ե
-
Ամենեւին․
կամիք
սպանեցէք
ինձ,
այնուամենայնիւ
{յանձնառու}
չեմ
գնալ.
ես
ձրի
չեմ
գտել
իմ
կեանքը,
որ
յիմարաբ
Խոստանալով
ծանօթութիւն
տալ
թեթեւի
մասին,
մէք
{յանձնառու}
չենք
մեկնել
դրականապէս,
թէ
ի՞նչ
պատճառով
այդ
արա
չգիտեմ
հօր
քաղաքավարութեան
վերայ,
թէ
Շահումեանցի
{յանձնառութեան}
վերայ,
բայց
առաւել
հաւանական
է
վերջինիս,
պատճառ
իք
զաւուրս
կենաց
ձերոց
ի
քաջողջութեան:
Եւ
այլովք
{յանձնարարեալ}
զիս
յօժանդակութիւն
աղօթից
ձերոց
մնամ
յամի
հայր
ասացի,
տամ
զայն
թուղթ
վեհափառ
կաթողիկոսին
եւ
նա
{յանձնարարեալ}
անդամոյ
Սինօդին
Սարգիս
վարդապետի
տէր
Գասպարեան,
բիկ
քշեցին
վանքից,
որ,
Մամիկոնեանց
Տիրոջ
Վահանի
{յանձնարարութեամբ}
բարեկարգել
էր,
իւր
սեփական
ունեցած
չունեցածը
ծախ
ւթիւն
Մարսուանցի
Գրիգոր
դպրի
Աղեքսանդր
կաթողիկոսի
{յանձնարարութեամբ}
։
Եղիշէ
վարդապետ,
Մոսկուա,
1861,
հրատ.
պ
,
եւ
երկրորդ
լսեմ
այժմ
զի
այնոքիկ
թուղթք
իբր
ըստ
{յանձնարարութեան}
նորին
վեհափառութեան
հասեալ
են
առ
Նախիջեւանայ
քաղա
էի
այսր,
բերելով
յանուն
առաջնոյն
ի
Փարիզէ
զգիր
{յանձնարարութեան}
յԱրնօ
անուն
զօրապետէ:
Լուեալ
հիւպատոսին
Ֆրանս
որոյ
քաթի
անուանակոչութիւնն
այ
բարեկամի
կամ
թէ
իմ
{յանձնարարութեան},
ում
ունեցածի
քաթէն
այ,
քաթէս
այս
վերաբերի
կտակ
եւ
ասում
է,
թէ
ինքը
չէր
յօժարում
վիզ
առնուլ
այդ
{յանձնարարութեանը},
վախելով,
թէ
մի՛
գուցէ
Վարդիթերի
սիրտը
ցաւեցնէ
եւս:
Ուստի
ազատ
համարելով
զիս
յայսմ
հետէ
՚ի
{յանձնարարութենէ}
աստի,
զապագայ
շարունակութիւն
վերստին
յարուցեալ
գ
իսպառ
անհետացելոց,
՚ի
վնաս
ազգին,
եւ
որովհետեւ
{յանձնարարութիւն}
ազգին,
յանձնարարութիւն
նորին
վեհափառութեան
տեառն
վնաս
ազգին,
եւ
որովհետեւ
յանձնարարութիւն
ազգին,
{յանձնարարութիւն}
նորին
վեհափառութեան
տեառն
Մատթէոսի
սրբազնակատար
կ
հայ
սխօլաստիկը
մի
առանձին
հաճութեամբ
կատարեց
այդ
{յանձնարարութիւնը}
եւ
դեռեւս
մեղադրելով
թիֆլիզեցի
հայ
սխօլաստիկին,
ասանի
առ
իս
ուր
եւ
իցեմ
ես
եւ
հետեւաբար
հրաման
եւ
{յանձնարութիւն}
Ձեր
կատարի
ըստ
ամենայն
ճշտութեան:
Հաճեցարուք
արտիրոս։
վկայեմք
որ
ստորագրեաց,
կնքեաց
եւ
{յանձնեաց}
Էլիազ
Մինասեան
Մուրադ
էլիազեան
ՀԱՄԱՐ
3
։
Գուցէ
'ի
դրախտին
Սեւկոյ
իշխանիս
այսորիկ
էր,
որ
{յանձնեաց}
Վահան
Ղազարայ
զվերակացութիւն
Կաթուղիկէ
եկեղեցւոյ
զտունն
եւ
զկրպակսն
այլեւ
զգումարեալ
դրամս,
առ
ի
{յանձնել}
ինձ,
ըստ
օրինադրեալ
կերպին:
Առ
այս
գրութիւն
՚ի
միասին
ընդ
իւրոցն
ստացեալ
՚ի
կառավարիչ
Հագէն,
{յանձնել}
պ.
Յ.
Ս.
Աբգար,
յաղագս
միաւորելոյ
զայն
ընդ
գո
թիւն
այն
անզօր
մարդերի
վերայ,
որ
Նախախնամութիւնը
{յանձնել}
էր
մի
հզօրի՝
սորա
սիրտը
եւ
խղճմտանքը
փորձելու
հա
կամ
կրօնաւորների
հետ.
ե)
Դպրոցի
կառավարութիւնը
{յանձնել}
ուսումնական
աշխարհական
անձերի.
զ)
Մերժել
հոգեւո
ւ
տալ:
Օրինակի
համար
ասենք,
թէ
երիտասարդի
ձեռքը
{յանձնել}
էր
Բէգզադէն
30.
000
մանէթի
ապրանք,
գործակատարը
ժ
ի
ապրանք՝
հաշուելով
այն
գնով,
ինչ
գնով
Բէգզադէն
{յանձնել}
էր
երիտասարդին:
Բայց
Բէգզադէն
մի
մանէթով
երիտասա
պատրաստել
նոցանից
եւ
ազգութիւնը,
լեզուն
եւ
կրօնը
{յանձնել}
նոցա
որպէս
մի
սրբազան
եւ
անկողոպտելի
աւանդ՝
կտակ
ոգիքը
գրաւ
դրած
սատանային
`
անունները
մտածում
էին
{յանձնել}
աստղերին:
[Կրակով
սղոցեցին
նորա
այրական
համբերո
ւրբ
Կաթուղիկէ
եկեղեցին,
որ
Մամիկոնեան
Մեծ
Վահանը
{յանձնել}
էր
երանելի
Փարպեցուն,
ո՛չ
աւելի
եւ
ո՛չ
պակաս,
է
թուղիկէն,
ուստի
եւ
Մեծ
Վահանը
ամենայն
իրաւունքով
{յանձնել}
էր
Փարպեցու
պէս
մի
մարդու,
որ
այն
ժամանակ,
ինչպ
ը
մեզ
ասում
է,
թէ
Մեծ
Վահանը
Փարպեցու
տեսչութեան
{յանձնել}
է
"
զհոյակապ
եւ
զականաւոր
տեղին
'ի
Նոր
քաղաքի,
ո
-
Շատ
բարի,
Ձեր
մռայլութիւն,
ես
երէկի
արդէն
{յանձնել}
էի
նորա
գործերի
մատեանքը
քարտուղարին,
որ
ծանօթու
ի
բարեհոգի
մարդ
բերած
լինելով
նամակը,
գիտութեամբ
{յանձնել}
է
այդ
աղքատին,
որ
պատահմամբ
գնացել
էր
նորանց
տու
երով
լիքը
ծրար,
որ
Բաստիլիայի
Պարլամենտի
անդամքը
{յանձնել}
էին
մի
Օգոստինեան
աբեղայի,
որ
պատարագում
էր
նոցա
րութեանն
յաղագս
ո՛չ
ի
գործ
գնելոյ
զճշմարտութիւն՝
{յանձնելով}
սմին
եւ
զծրար
մի
պահարանեալ
յանուն
ձեր։
Ի
հետ
վարձ
տալով
նորան
եւ
խանութի
բոլոր
ապրանքը
հաշուով
{յանձնելով}:
Երիտասարդը,
ինչպէս
վերեւում
գրածներիցս
պարզ
եր
գար
հին
ձեռագիրների
տպագրութիւնը,
յայտնի
բան
է՝
{յանձնելով}
բանագէտ
եւ
ուսումնական
մարդերի՝
քննել
եւ
համեմատ
երկիւղի
եւ
կէս
յոյսի
մէջ
քնեցաւ,
ամենակալ
տիրոջը
{յանձնելով}
իւր
անձը:
V
Երեկոյեան
տասն
ժամը
զարկեց:
Դ
ի
յոյսը
մարդերից։
Աստուծոյ
անքննելի
տնտեսութեանը
{յանձնելով}
իւր
անձը
եւ
իւր
բարի
խորհուրդը՝
1700
թուականին
վ
խօսքերով
անարգեցիր
ինձ,
բայց
ես
քո
դատաստանը
կը
{յանձնեմ}
այն
աշխարհի
կառավարութեանը,
որին
հպատակ
ես
դու:
ամենայն
սարանջամն,
այսինքն
աջնասն
բոլորն
անպակաս
{յանձնեսցեն}
թաֆսիլով
իմ
աղախին
Աննային.
եւ
յիմ
մահուան
օրէն
մ
բաժանման
զստացուածքն
եւ
զոր
ինչ
որ
բովանդակվի,
{յանձնեսցէ}
Մադրասայ
որբոց
սնդուկին,
այսու
դաշմամբ,
զի
վաշխ
ւթենով
միմիայն,
իւրեանց
թքածը
չկամենալով
լիզել,
{յանձներն}
են
առնում
համրանալ
եւ
ճշմարտութիւնը
չխոստովանել։
Այն
ժամանակ
ազգը
Յովհաննէս
Մանասկերտցի
վարդապետին
{յանձնեց}
աթոռի
տեղապահութիւնը,
որ
ազգային
հոգեւորների
ժող
իայն
մնալով
Թէորիանոսի
հետ,
արտասուքը
աչքերում,
{յանձնեց}
նորան
խնդրել
թագաւորից,
որ
Կոստանդնուպօլսի
մէջ
ի
անոսին
(1170
թուականի
Դեկտեմբերի
մէջ)՝
Ներսէսը
{յանձնեց}
նորան
երկու
նամակ
Կայսեր
անունով.
մինը՝
ծածուկ
ս
բանը
կտակ
թողեց,
կնքեց
նորան
իւր
մահով,
{Յանձնեց}
կտակը
իւր
ժառանգին
իւր
աթոռով
ու
սրով:
Ասա
էր
Եւրոպիոյ
հռչակաւոր
գործարաններումը,
եւ
նորան
{յանձնեց}
գործարանի
վերակացութիւնը:
Նա
սկսաւ
նոր
կարգեր
հա
բոլոր
անհմուտ
մարդ
կը
գործարանից
եւ
նոցայ
պաշտօնը
{յանձնեց}
արժանաւոր
մարդերի:
Գործարանը
առաւել
արդիւնաւոր
ա
որ
այս
մարդը
իւրեան
հաւատարմութեամբ
չէ
ծառայում,
{յանձնեց}
այն
պարտականութիւնը
իւր
քահանաներից
մէկին,
որի
վ
նորան
առաւել
մերձաւոր
եւ
սիրելի
անել
իրեն,
նորան
{յանձնեց}
Նոր
քաղաքի
երեւելի
եւ
հոյակապ
տեղը,
որի
անունը
Ս
նը
եւ
յառաջադիմութիւնը,
պաշտօնական
թղթակցութեամբ
{յանձնեց}
նորան
բժշկականութեան
եւ
վիրաբուժութեան
երեւելի
վա
ուծոյ
է
այստեղ)
եւ
երեք
Կարդինալի
վերահասութեանը
{յանձնեց}
այն
պայմանները։
Այս
Կարդինալներից
մինը
էր
Բարթոլ
ութիւնը
ժողովրդոց
վարքը
ու
բարքը
մաքրելու
մասին,
{յանձնեց}
նորան
Գօայի
նոր
շինած
սերմնարանի
գլխաւոր
տեսչութի
եց
իւր
հոգու
զօրութիւնը,
իւր
իշխանութեան
մի
մասը
{յանձնեց}
Լենիլիէին,
վերջապէս
Յիսուսեան
Կարգի
հոգին
ծերացա
նակ
է
ներկայութեան
վկայիցն
ստորագրեցի,
կնքեցի
եւ
{յանձնեցի}
յիշեալ
Տէր
Ստեփանոս
Տէր
Յարիւթիւնեանին:
Այսու
ամ
շտ
մընայ։
Անբաղդ
Հայկածին
Քաջերն
{յանձնեցին}
Ասել
խօսքերս
Ասկճի
Գասպարին.
Հայա
երբ
մկրտուած
Արտասուքով
ու
կնքած,
Դու
{յանձնեցիր}
ինձ
յիշատակ,
Հայրենիքի
նուիրուած:
,
քո
անարգ
մարդ
մեծարող
խնամքովդ
ինձ
քո
ընտանիքին
{յանձնեցիր},
դոքա
եղան
իմ
վրայ
քո
խօսքի
հրամանը
կատարողքը,
զի
կա՛մ
ինքը
գնայ
այդ
քաղաքը,
կա՛մ
մի
այլ
մարդու
{յանձնէ},
հաշիւը
եւ
ապրանքը
ստանայ
իւրեանից
եւ
գործը
աւար
ն
առ
խոստովանելոյ
միայն
զճշմարտութիւնս,
եւ
ի
բաց
{յանձնէ}
քեցելոյ
զախտ
անխորհուրդ
հնասիրութեան,
որով
ի
մի
ւ
ի
Քիշինեւ,
սատարութեամբ
երեւելի
բժշկաց
վտարեաց
{յանձնէս}
զախտ
թուլութեան,
որ
ամօք
սպառնացեալ
էր
ի
բժշկաց
ղովուրդը
այդ
աւազակներին
այնպիսի
մեծակշիռ
գործ
կը
{յանձնէր},
որից
կախ
էր
պապականութեան
օգուտը
եւ
հռոմէական
ա
յց
քահանայապետն
եւս
չէր
մեղաւոր,
որովհետեւ
նոցայ
{յանձնողքը}
այս
գործերս,
գրեթէ
գլխաւորապէս
աւագ
մարդերից
էին
եւելուն:
Եւ
մի
օրիորդ,
բոլորովին
հիւանդանալով,
{յանձնուած}
են
միմիայն
բնութեան
բժշկարար
ներգործութեանը,
եթէ
ան
թէ
ոչխարը,
որ
սպանդապետի
դանակին
եւ
կշեռքին
է
{յանձնուած}:
Մինչեւ
այսօր
ամեն
յարձակում
եւ
ամեն
պաշտպանութի
ութեամբ։
Եթէ
պ.
Էմինը
տարակոյս
ունի
Փարպեցու
{յանձնուած}
Սուրբ
Կաթուղիկէ
եկեղեցու՝
Վաղարշապատում
կամ
Նորք
ասել,
թէ
Փարպեցու
Թղթում
կան
տեղեր,
որ
Փարպեցու
{յանձնուած}
տեղը
ենթադրել
են
տալիս
մի
նոր
հիմնարկութիւն։
իմ
տկար
զօրութեանը,
եւ
պատշաճ
հոգաբարձութիւն
ինձ
{յանձնուած}
պաշտօնի
մասին...
-
Կա՛ց,
-
բացագանչեց
սատ
իւն
չունի
այն
մասին,
թէ
ինչ
եկեղեցի
էր
Փարպեցուն
{յանձնուածը},
որովհետեւ
թոյլ
է
տալիս
երկու
տեղ
Վաղարշապատ
եւ
այսօրուայ
Ս.
Էջմիածինը։
Ուրեմն
Ղազար
Փարպեցուն
{յանձնուածը}
եղել
է
Հայոց
նախամեծար
մայր
եկեղեցին՝
նոյն
ինքը
տուկ
անունը։
Համառօտենք
մեր
խօսքը։
Փարպեցուն
{յանձնուել}
է
Նոր
քաղաքի
Ս.
Կաթողիկէ
եկեղեցին,
իսկ
Նոր
քաղա
սիսային
Բեւեռից:
Այս
բանի
մանրամասն
քննութիւնը,
{յանձնուելով}
գիտնական
բնագէտների,
ստուգուեցաւ,
որ
այդ
տեղերո
ելուց:
Բացուեցաւ
մի
դատաստանական
վէճ.
գործը
{յանձնուեցաւ}
վերջապէս
բժիշկների
քննութեան
եւ
վերահասութեան,
ո
ղջութիւնը:
Այսպէս
ահա
տիկին
Թիւթիւնճի-օղլուին
{յանձնուեցաւ}
Մանուշակի
առողջութեան
մասին
գլխաւոր
հոգաբարձութիւ
աթողիկոսական
աթոռ
լինելով,
ի՞նչպէս
կարելի
է,
որ
{յանձնուէր}
մի
մասնաւոր
վարդապետի
տեսչութեան։
Պատասխանենք
մեզ,
թէ
պատրիարքական
գաւազանը
երրորդ
անգամ
պիտի
{յանձնուի}
Ամենապատիւ
Յակոբոս
սրբազան
Արքեպիսկոպոսին,
բայց
արկոսեանին
մինչեւ
նորա
մահը
Գերագոյն
ողորմութեամբ
{յանձնում}
ենք
ՄԵՔ
այս
բոլոր՝
Ղրիմից
նորա
հետ
դուրս
եկած
Հա
ն,
ողորմելի
ձայնով
բողոքում
է
դէպի
իւր
դուստրը,
{յանձնում}
է
նորան
իւր
մահու
վրիժառութիւնը...
Ազուչենայի
ակ
կտակի
մէջ,
որով
նա
լինելոց
դպրոցի
կառավարութիւնը
{յանձնում}
էր
Մխիթարեան
աբեղաների
տնտեսութեանը:
Եւ
չգիտենք
ա
դեռ
նոր
աշխարհ
բերած
մանուկը,
ըստ
մեծի
մասին,
{յանձնում}
են
օտարազգի
դայեակների,
Հայի
զաւակը
աճում
է
օտար
դու,
եւ
անաչառ
դատաւոր
ամենայն
գործերի,
քե՛զ
եմ
{յանձնում}
իմ
խօսքերը,
որ
յաւէրժացնես
քո
յիշատակարանների
մէ
ղ
յառաջ
բերել
նորա
գործերից
մէկ
քանիսը:
Երբ
պապը
{յանձնում}
է
սորան
մի
ցուցանելի
գործ.
ապա,
օրինակի
համար,
աւ,
երբ
աշուշան,
Պարսկաստանից
յետ
բերելով,
նորանց
{յանձնում}
է
նոցա
մօրը՝
Ձուիկին,
մենք
չենք
ընդունում
Վարդանի
էին
Կարգի
կամքին
եւ
կատարէին
այն
գործը,
որ
Կարգը
{յանձնում}
էր
նոցա։
Սոքա
էին
ողջից
վտանգաւոր
Յիսուսեանքը։
այն
սուտ
է
եւ
անիրաւ,
եւ
իբրեւ
մի
չարագործութիւն
{յանձնում}
է
Ֆրանսիային
Պէրերի
դատաստանին,
որոնց
գլուխը
ինք
մենու
բաժինն.
վասն
ապահովության
ապագայ
պատահմանց
{յանձնվի}
Մադրու
որբոց
սնդուկին
եւ
մնասցէ
վաշխի,
մինչեւ
ի
Բաժին
մօրն
իմոյ
չորս
բաժին
լինիցի.
մին
բաժինն
{յանձնվի}
Հալաբայ
սուրբ
քառասուն
մանկանց
եկեղեցւոյն,
որ
նո
սեալ
կտակոյս
թարիղիցն
եւ
ի
լրման
ժամանակին
վաշխով
{յանձնվի}
նորա
եւ
նա
պարտէ
՚ի
յայս
միջոց
ժամանակի
կեալ
հնազ
մի
նոր
հիմնարկութիւն
կարող
էին
համարել
տալ
նորան
{յանձուած}
վանքը։
Աւելորդ
է
ասել,
որ
մենք
չգիտենք,
թէ
ինչ
Թողացո՛
բանալ,
Բարձր
ի
գլուխ
սիգալ,
{Յանմատոյցն}
յայլոց
Մտեալ
հաւալոց:
Յի՛ս,
կո՛յս,
երժեմք,
եւ
զհակառակն
պնդեալ,
ի՛նչ
ո՛չ
սայթաքիմք
{յանմոլար}
պողոտայէն,
եթէ
յաւելցուք,
թէ
մեղանչականք
գործեց
յդ
դու
տաս
ըմպել,
Կրկնավտակ
աղբերակիդ
{Յանոյշ}
վիճակս
հրճուեսցիս
Եւ
մի՛
կացցէ
ակնդ
վճիտ՝
վ
պարզիցիս,
Եւ
զմայլեալ
ի
բոյր
վարդին
{Յանոյշ}
ի
գիրկ
աղխիցիս,
Հնչեսցին
քո
հէգ
պանդխտին
եթէ
ոչ
ուղիղ
գնան
յիրաւունս
ոմանք
անդամք,
զորոց
{յանուանէ}
ի
վեր
անդր
ասացի,
տամ
զայն
թուղթ
վեհափառ
կաթողիկ
առութիւն
եւ
յաջորդք
Ձեր
տեսցին
զամենայն
յականէ
եւ
{յանուանէ}
եւ
ըստ
այնմ
պահանջիցեն
զհամար
եւ
զհաշիւ
տնտեսութե
րտք
լցեալ
խնդութեամբ,
աղաղակեն.
"
Օրհնեալ
եկեալ
{յանուն}
Տեառն,
օրհնեալ,
որ
գաս
յանուն
Տեառն"։
"
Օրհնե
.
"
Օրհնեալ
եկեալ
յանուն
Տեառն,
օրհնեալ,
որ
գաս
{յանուն}
Տեառն"։
"
Օրհնեա՛,
Հայր
սրբազան,
զժողովուրդ
ք
ատուցեալ
է
նորին
վեհափառութեան
զքանի
մի
գրութիւնս
{յանուն}
իւր
գրեցեալս,
որպէս
թէ
յինէն
առ
ինքն
գրեցեալ,
ե
Վիճակային
կոնսիստորիայն
թեմիս
հրովարտակաւ
իւրով
{յանուն}
իմ,
ի
9-էն
ամսոյս
համարաւ
[բաց]
առաքելով
ընդ
այն
եւ
դատողութեան
առ
այն
իմով
խնդրաւ
ի
8
նոյն
մարտի
{յանուն}
Նախիջեւանայ
հոգեւոր
կառավարութեան
խնդրեցի
բանալ
զ
մա
զգիր
թէ
ոչ,
առ
որ
վերստին
խնդրագրութեամբ
իմով
{յանուն}
նոյն
հոգեւոր
կառավարութիւն
ի
3-էն
յաջորդ
ամսեան
ա
նի
Հոգեւոր
Կառավարութեան
տեղւոյդ
զկնքափակ
ծրար
մի
{յանուն}
Նորին
Գերամբարձ
Սրբազան
Քահանայապետութեան
գրեալ
արտութիւն՝
յանձնելով
սմին
եւ
զծրար
մի
պահարանեալ
{յանուն}
ձեր։
Ի
հետևումն
այս
եղանակ
հրամանի
նորին
Գերա
դէն
բազմապատիկ
նամականիք
նորին
բարձր
սրբազնութեան
{յանուն}
վեհազնեայ
աղայ
Յովհաննու
եւ
Ձեր
գերազանցութեան
եւ
զնեայ
աղայ
Յովհաննու
եւ
Ձեր
գերազանցութեան
եւս
եւ
{յանուն}
նորին
գերազանցութեան
Իւան
Դաւիթիչի
կարեն
խօսիլ
փո
անիմք,
զծանրութիւն
բեռինն,
այլ
զոր
բարձէք
սիրով
{յանուն}
ազգի,
յազգէն
դարձեալ
աղաչիք
հանել
ի
նաւահանգիստ
տատութիւն
թղթոյս,
նոյնպէս
եւ
զյանձնարարական
զգիր
{յանուն}
դեսպանին
Ռուսիոյ
ի
Կոստանդնուպօլիս,
որպէս
զի
սա
երկրորդ
ժողովն
վերասաց,
պատրաստեալ
էի
զթուղթ
մի
{յանուն}
վեհափառ
կաթողիկոսին,
ութն
պարբերութեամբ,
զորոյ
առ
ի
Ձէնջ
առաքեցից
ի
Թիֆլիզոյ
առաջին
սուրհանդակաւ
{յանուն}
արգոյ
պարոնի
Հայրապետեանց:
Աղաչելով
զՁեզ
աներ
յ,
խնդրեցի
՚ի
նմանէ
տալ
ինձ
զթուղթ
ընծայութեան,
{յանուն}
հնդկական
կառավարութեան
Անգլիոյ
ի
Կալկաթա:
Վսե
եսպանն
Անգլիոյ,
խնդրեցի
տալ
ինձ
զթուղթ
ծանօթարար
{յանուն}
Հնդկական
կառավարութեան
Անգլիոյ
՚ի
Կալկաթայ:
Վսեմ
պաշտօնական
թուղթն
առ
յինէն
առաքեցաւ
՚ի
Լոնդոնէ,
{յանուն}
Ձեր,
ի
13/25
յունվարի
այսր
ամի:
Այժմիկ
կարեւ
իոյ,
եթէ
ոչ
զպատճէն
հրամանի
պետութեանն
Անգլիոյ,
{յանուն}
ընդհանրական
նահանգապետին
Հնդկաստանի,
գէթ
զհամար
տակսն,
զորոց
ես
ինքնին
առաքիմ
՚ի
Հնդիկս:
Այլ
թէ
{յանուն}
որո՞յ
իցէ
թուղթն
այն
եւ
առ
ո՛չ
գտանի
այժմ,
զայդ
1
Ապրիլի,
սեպհականք
են
երկուց
ազգային
դպրոցացն,
{յանուն}
սրբոցն
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ,
հաւանական
է
թէ
եղելո
բարեկամաց,
ընդ
որս
ծանօթացեալ
էի
այսր,
բերելով
{յանուն}
առաջնոյն
ի
Փարիզէ
զգիր
յանձնարարութեան
յԱրնօ
անու
ցական
գումարօք
ի
պարապետէ
իւրեանց
ի
պ.
Խալիբեանէ
{յանուն}
իւր:
Այլ
մեք
զայս
ամենայն
յիւրում
ժամանակի
ի
գէ,
ընդ
ձեռն
դրամանոցին
Բենգալու
անցուցանել
զայն
{յանուն}
իմ
՚ի
Լոնդոն
եւ
զփոխանակագիրսն
հասուցանել
առ
իս
յ
Հոկտեմբերի,
ընկալայ
զերկուս
կնքեալ
ծրարս
թղթոց,
{յանուն}
Ձերոյին
վեհափառութեան.
մինն
՚ի
սրբակրօն
աւագ
քահ
յետս
կոչէ
լրագրօք
զկտակ
իւր
210.
000
դահեկանի,
{յանուն}
ազգին
արարեալ,
իսկ
սպասաւոր
նորա,
որ
ցարդ
իսկ
ծ
շնորհել:
Զայդ
ամենայն
պարտ
է
կնքել
ի
մի
ծրար
{յանուն}
իմ
եւ
առաքել
ի
Պետերբուրգ
՚ի
բնակութիւն
իմ
մշտակա
ելոյ
'ի
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
զհրիտակս
ողորմութեան
{յանուն}
դպրոցի,
աղքատանոցի
եւ
հիվանդանոցի:
Զայս
ամեն
յազգասիրական
ոգւոյ
դէմ
դիցեն
չուել
'ի
Հնդիկս
եւ,
{յանուն}
ազգի
մերոյ
'ի
Նախիջեւան,
յայտնագործեալ
զվաղնջուց
հանայապետիդ
'ի
վերտողեալ
միտս:
Վեհափառ
տէ՛ր,
{յանուն}
տառապեալ
ազգի
մերոյ
աղաչեմ
զՁեզ
յարգեալ
զընտրութի
տատել
զարգոյ
երեսփոխանս
մեր
Հայրապետական
կոնդակօք
{յանուն}
երեսփոխանացն
եւ
յանուն
ազգի
մերոյ
'ի
Կալկաթա,
որ
մեր
Հայրապետական
կոնդակօք
յանուն
երեսփոխանացն
եւ
{յանուն}
ազգի
մերոյ
'ի
Կալկաթա,
որով
մեծապէս
սատար
լինիք
այինք
ընդունել,
եթէ
ոչ
կատակաւ:
Գիտենք,
որ
{յանուն}
Բաբկէնի
վերի
գրած
յիշատակութիւննիս,
Մխիթարեան
հա
Էլիազ
Մինասեան
Մուրադ
էլիազեան
ՀԱՄԱՐ
3
{Յանուն}
հօր
եվ
որդւոյ
եւ
հոգւոյն
սրբոյ
ամէն.
Կտակ
յ
ենալ
'ի
պանդոկի
անդ,
մին
յՕսմանեանց
քար
արձակեաց
{յանուն}
թագուհւոյն։
Բողոք
կալաւ
յայնժամ
տասնապետն
իւր,
անականս
եւ
բարոյականս,
որք
ի
միասին
Զգօն
կոչեցան
{յանուն}
սրբոյն
Յակոբայ.
այսպէս
եւ
Զենոբ
Գլակ
ասորի
գրէ
եւ
հետեւիմ
",
այլեւ,
"
Օ՜վսաննայ,
օրհնալ
եկեալ
{յանուն}
Տեառն
"
ասելով,
ծունկ
կը
չոքեմ
նաեւ
նորա
առջեւը
կագիրք
ժամանակին:
Անիշխանութիւն
Հայաստան
աշխարհի
{յանուսումնութենէ}
եւ
յանդաստիարակութենէ
յառաջացեալ
եւ
արմատացեալ
ան
օսութեան:
Եթէ
հնասէրք
հայոց
համարեն
զայս
ամենայն
{յանուրջս}
անցեալ,
եւ
ո՛չ
կամին
զգալ,
թէ
որ
ինչ
ընդ
եւրոպա
յն
նպատակ
Պատկանեանին,
որով
ունիք
պարտաւորել
զիս
{յանչափս}:
Յանձն
արարեալ
զիս
ի
շնորհս
գերամաքուր
աղօթից
քի
վարդապետն,
եւ
այն
թերեւս
առ
ի
զանձինս
պահելոյ
{յանպարտութեանց},
քանզի
ընկալեալ
զխաբէական
գրութիւն
Այվազովսքւոյ
ով,
որ
գրեց
Կուռնէլիոս
Յանսէնը,
եւ
դորանով
ինքը
{Յանսենականութիւնը}
կարողացաւ
տեղ
գտանել
այն
ժամանակուայ
Եւրոպացի
ուս
յն
Ֆրանսիան,
այլ
եւ
բոլոր
Եւրոպան։
Ես
յիշում
եմ
{Յանսենեանների}
հալածման
ժամանակը։
Անհասկանալի
կը
թուի,
թէ
,
կարողացաւ
լինել
ահա՛
այս
ցանկացած
պատճառը։
{Յանսէն}
եպիսկոպոս
էր
Հօլլանդիայի
Իպր
քաղաքի։
Հռչակաւոր
լ
տելութեան
բաժակը։
Այս
եւս
հարկաւոր
է
իմանալ,
որ
{Յանսէնական}
էին
անուանւում
նոքա
բոլորը,
որ
ընդունում
էին
մաք
)։
Քանի
եպիսկոպոսունք
յանցաւոր
համարուեցան
որպէս
{Յանսէնականք},
բայց
քաջութեամբ
ընդդէմ
կանգնեցան։
Եւ
երբ,
հար
ապերը
իւրեանց
անձնական
օգտի
համար
աւելացրել
էին։
{Յանսէնեանների}
մէջ
կային
այն
ժամանակուայ
խելացի
եւ
բանագէտ
մարդի
ոզիչք,
որոնցով
այն
միջոցին
լցուած
էր
Ֆրանսիայն։
{Յանսէնեանների}
բնակութեան
կենդրոնը
էր
Port-royal
(Արքայական
դու
քարը
չ'թողուեցաւ
քարի
վերայ,
մինչեւ
անգամ
մեռած
{Յանսէնեանների}
մարմինքը
հանուեցան
գերեզմաններից
եւ
ձգուեցան
խորխ
ան
հարց
գրուածներից.
ուրեմն,
բաւական
նման
բան
է
{Յանսէնեանների}
վարդապետութեանը։
Այս
գիրքը
Ֆրանսիայի
եւ
Եւրոպայի
ով
այս
գրքի
Լատիներէն
թարգմանութիւնը,
որ
եղած
էր
{Յանսէնեանների}
ձեռքով,
ուրեմն
կարդալով
միանգամայն
աղճատուած
օրի
ւմը
գտանւում
էր
իւր
խոստովանահօր
եւ
այլ
Պալատական
{Յանսէնեանների}
անսահման
իշխանութեան
տակ։
Հ.
Լետիլիէ
այնպիսի
ճա
չ
հաւատ
չէր
պաշտում։
Նա
միօրինակ
ծիծաղում
էր
ե՛ւ
{Յանսէնեանների}
վերայ,
ե՛ւ
Յիսուսեանների
վերայ,
ե՛ւ
Պապի
վերայ
ւմ
էին
զանազան
հրաշագործութիւնք։
Այն
ժամանակ
{Յանսէնեանների}
մէջ
հռչակուեցաւ
մանաւանդ
մի
մարդ՝
Ֆրանսիսկոս
Պար
նների
կամքին։
Այս
մարդը
սարսափելի
հալածանք
հանեց
{Յանսէնեանների}
վերայ,
արգելեց
վերջին
թոշակը,
եթէ
մեռանողը
դեռ
սուսեանք,
ինչպէս
ինքեանք
ասում
էին,
հարկադրեցին
{Յանսէնեաններին}
խմել
մինչեւ
տակը
Յիսուսեան
Կարգի
ատելութեան
բաժակ
Լետիլիէ
Յիսուսեանը,
Ֆօնտնէլ
Փիլիսոփայն
ասաց.
"
{Յանսէնեանք}
մեղանչեցին"։
Եւ
ճշմարիտ
որ,
Յիսուսեանք,
ինչպէ
կը
իբրեւ
հիմնաւոր
հաւատալիք
պապական
եկեղեցու,
եւ
{Յանսէնեանք}
դիմեցին
դէպի
թագաւորի
միջնորդութիւնը։
Լուդով
ում
Unigenitus
կոնդակը
իբրեւ
կրօնական
հաւատալիք։
{Յանսէնեանք}
համարւում
էին
մարտիրոսք,
եւ
նոցա
վերագրւում
էին
ր
խլուել
էին
նորանից։
Բաստիլիայում
փակած
արգելած
{Յանսէնեանքը}
ազատութիւն
ստացան։
Յիսուսեանք
չէին
յուսահատւ
իրքը՝
"
Օգոստինոս
"
անունով,
որ
գրեց
Կուռնէլիոս
{Յանսէնը},
եւ
դորանով
ինքը
Յանսենականութիւնը
կարողացաւ
տեղ
նակում
չունէին
այս
մարդավայել
յատկութիւնքը։
Նոքա
{Յանսէնը}
ատում
էին
մանաւանդ
այն
պատճառով,
որ
նա
գրել
էր
մ
բերեալ
դէպի
մարդկային
ազատութիւնը"։
Մահը
ազատեց
{Յանսէնը}
Յիսուսեաններից։
Բայց
միթէ
մի
բան
կ՚ազատուէ՞ր
Յիս
տճառ,
որ
բոլորովին
ջնջէին
իւրեանց
հակառակորդքը։
{Յանսէնի}
գիրը,
ինքն
ըստ
ինքեան
այնքան
անմեղ,
կարողացաւ
լ
քը
եւս
իւր
թշնամիքը
հալածելու
համար
գործ
էր
դնում
{Յանսէնի}
գիրը
իբրեւ
առիթ.
ուրեմն
բնականաբար
պիտոյ
է
բարեյ
րը
ընդունէր
այս
կոնդակը,
եւ
թէ
Քենելը
հետեւող
էր
{Յանսէնի}
աղանդին։
Ֆրանսիացոց
եպիսկոպոսները
պահանջեցին,
ո
այս
գրքի
վերայ։
Րիշիլիէ
Կարդինալը,
որ
ատում
էր
{Յանսէնին}
այն
պատճառով,
որ
վերջինս
նորա
գործերի
ընթացքը
ան
ինւոյն
՚ի
ճշմարիտ
արիւն,
հետեւականք
են,
հիմնեալ
{յանսուտ}
բան
Քրիստոսի.
"
ա՛յս
է
մարմին
իմ,
այս
է
արիւն
ի
կայ
արքայի
Հայոց
տարփաւորին
Փառանձեմայ,
զկծեցեալ
{յանսպառ}
կշտամբանաց
Մեծին
Ներսիսի,
ամօթալի
յղանայ
զխորհու
աչանք,
լաց
եւ
արտասուք
ոչ
երբէք
կարեն
առաջնորդել
{յանվեհերութիւն}
եւ
ի
քաջութիւն,
այլ
ի
միակ
եւ
եթ
կորուստ,
այն
է
Եւ
՚ի
պարանոցաթաղ
լինել
մեր
՚ի
փարիսականութեան,
{յանտեսել}
մեր
զբանն
Աստուծոյ,
վասն
որո՛ց
եւ
իցէ
աւանդութեա
արդ
ո՛չ
հաստատի.
այլ
թէ
Պետրոս
զառաջինն
քարոզեաց
{յԱնտիոք},
զայդմանէ
ունիմք
զհաւաստի
վկայութիւնիս:
Այսոքիկ
ր,
չարագործը
եկեղեցական
կամ
քրիստոնեայ
չճանաչելը
{յանցա՞նք}
է
կամ
անօրէնութի՞ւն,
ինչպէս
կամի
հաւատացնել
մեզ
պաշտել,
այլ
այժմս
աղաչեմ
զքեզ
Տէր,
քաւեա
զմեղս
{յանցանաց}
իմոց
եւ
պատեա
հոգի
եւ
մարմին
իմ
անարատ
մինչեւ
ի
կ
ն
մինչ
գլուխ
կրէր
պսակ
ոսկեփունջ։
Ես
անդ
մինչ
նա
{յանցանաց}
յինքն
ձգեալ
բեռանց
կոյտ,
Գուշակէի
՚ի
պատիժ
ւ
ես
զբազում
իրաց
անձամբ
անձին
յամսեանն
Յուլիսի,
{յանցանելս}
ընդ
էջմիածին,
ընդ
Մեծն
Հայաստան
յԵւրոպա:
նդդէմ,
որովհետեւ
ասում
է.
"
Զի
կամակար
մտօք
եթէ
{յանցանիցեմք}
յետ
ընդունելութեան
գիտութեան
ճշմարտութեանն՝
այնո
ութիւն
դպրոցական
իմաստակաց:
Այսպէս
դատափետեալն
ի
{յանցանս}
կործանութեան
լեզուի
հանդիսացաւ
գլուխ
անկեան
հոյակ
ն
վերջնոյս,
թէ
բազում
ուրեք
գթեալ
ի
սխալանս
եւ
ի
{յանցանս}
ընդդէմ
հայկական
լեզուախօսութեան
կազմեալ
յինքենէ
զ
ապստամբութիւն,
իսկ
ապստամբութիւնը՝
պատժի
արժանի
{յանցանք}:
Դու
այնքան
երկար
կը
մնաս
այդ
մոլորական
հասկացող
ամարը:
Օրագրերի
այսպիսի
անհաստատութիւնը
չէ
պիտոյ
{յանցանք}
համարել
հրատարակողներին։
Մեր
ազգի
մէջ,
ինչպէս
վ
տեղ
թագաւորում
է
մահը:
Այսպիսի
դիպուածում
անունը
{յանցանք}
չունի:
Եւրոպայի
մի
ոտնաչափ
հողը
եւս
հաշուած
է,
րութիւն
մեծապէս
զգալի
էր
բոլորին,
միթէ՞
անքաւելի
{յանցանք}
եւ
անմերժելի
դատապարտութիւն
չէ
այն
հասարակութեանը
Սկսաւ
բարբառել
հոգով
անխարդախ,
Որ
ներէ
{յանցանք}
այն
չոքած
մարդու
Որ
մերկ
դիմակով
սատանայ
խար
մի
անգամ
մի
տառ
փոխած
է.
ուստի
տպագրութեան
վերայ
{յանցանք}
գնելը
զրպարտութիւն
է:
-
Ո՛վ
է
այդ
հետախոյզը:
,
որ
յետոյ
մի
քանի
խօսք
ասեմ
դոցա
մասին։
Առաջին
{յանցանք}.
"
Հիւսիսափայլի
"
լեզուն
ծանր
է,
արուեստական
է
ղ
երեւին։
Տաճկի
ասածին
պէս՝
իշ
օլսուն։
Երկրորդ
{յանցանք}.
"
Հիւսիսափայլը
"
նիւթերի
ընտրութիւն
չգիտէ,
շատ
ց
վրայ,
որ
մեր
ազգին
անհասկանալի
է։
Երրորդ
{յանցանք}.
"
Հիւսիսափայլը
"
ազգային
նիւթեր
չունի
իր
մէջ,
շխատութիւն։
"
Հիւսիսափայլի
"
միակ
յանցանքը,
եթէ
{յանցանք}
էր
այդ,
այն
էր,
որ
նա,
կամենալով
ուժ
եւ
զօրութ
թ
մայր՝
օտարի
զաւակներին։
Արդեօք
մեր
կողմից
{յանցանք}
չէ՞ր
այսպէս
ձայն
տալ
մեր
հին
մատենագրութեան
վերայ
հոգեւոր
շինութիւն
չէ
կարող
ստանալ
նորանից,
ի՞նչ
{յանցանք}
է
ասել,
թէ
մատենագրութիւնը
դանակով
կտրած
բաժանած
ով
կտրած
բաժանած
է
ժողովրդի
կեանքից։
Ուրեմն
ի՞նչ
{յանցանք}
է
ասել,
թէ
ժողովուրդը
չունի
մատենագրութիւն,
որի
ը,
նորա
երեսի
եւ
ամենանուրբ
գծագրութիւնքը,
ի՞նչ
{յանցանք}
է
ձայն
տալ
մեր
հեղինակներին,
թէ
պիտոյ
էր,
հրաժա
մի
մի
մարդ
առաւ
սպանեց
եւ
մի
նոր
թէեւ
սրբացուցած
{յանցանք}
էլ
սա
գործեց:
Ի՞նչ
է
այս
հաւասարութեան
խորհուրդը
ենթադրելով,
որ
այդ
ուրիշը
պատժից
վախենալով
չպիտի
{յանցանք}
գործել
Յայտնի
է,
թէ
այս
վարդապետութիւնը,
եթէ
հա
Եսական
ոգով
վարակուած
ընկերութեան
մէջ
նոյն
ոգին
{յանցանք}
է
գործում,
նոյն
ոգին
դարձեալ
պատմում
է
յանցանքը
ուած
ընկերութիւնը,
սիրուց
ստեղծուելով
հնար
չունի
{յանցանք}
յղանալ,
յանցանք
գործել,
եւ
նոյն
սէրը
դարձեալ
ըն
,
սիրուց
ստեղծուելով
հնար
չունի
յանցանք
յղանալ,
{յանցանք}
գործել,
եւ
նոյն
սէրը
դարձեալ
ընդհանրական
փոխազդե
եւ
մահի
արժանի
դատուածք.
համաձայն
եմ,
բայց
ինչ
{յանցանք}
էք
գործել
դուք
ինքներդ,
որի
համար
դատապարտուել
է
քը
ծածկում.
իսկ
միւսերի
ամենափոքրը
իբրեւ
քրէական
{յանցանք}
դատապարտում:
Վատթա՞ր
կիրք:
Երրորդ.
իւր
չափազան
՛րտ
եմ
այդ
մարդու
արիւնից,
որովհետեւ
մահի
արժանի
{յանցանք}
բնաւ
չգտայ
դորանում,
դո՛ւք
առէք
եւ
ձեր
օրէնքով
դ
էս
առաքինութիւն
ձեւացնելով
եւ
առաքինութիւնը
որպէս
{յանցանք}
։
Բայց
մեք
որպէս
ուսումն
եւ
խրատ
ամեններիս
համար,
ս
առ
իւր
կրօնակիցս,
թէ
բարւոք
է
արարք
ձեր.
բայց
{յանցանք}
ձեր
է
սակաւաթիւ
լինելն
ձեր,
բազմացուցէք
զթիւն.
ակասութիւնը
խոստովանել
կամ
դատապարտել
ոչ
թէ
միայն
{յանցանք}
չէ,
այլ
առաքինութիւն:
Ամեն
այն
ազգային
անդամ
ին
ասարակաց
իրաւունքի
պաշտպանութիւն:
Ոչ
ոք
չէ
կարող
{յանցանք}
գործել
առանց
ուրիշի
իրաւունքը
յափշտակելու.
ոչ
ոք
տոր
եւ
խեղճ
էակի
վրայ
նայելը,
որպէս
թէ
այն
մարդը
{յանցանք}
է
գործել։
Եթէ
ցանկալի
եւ
հոգով
չափ
ցանկալի
է
ւն
հնի
առջեւ
այնպէս
յանցաւոր
չէ,
ինչպէս
Սիքստոսը
{յանցանք}
էր
համարում
Աթենասին
քրիստոնեաների
մարտիրոսութիւն
ինչպէ՜ս
ջերմեռանդ
աղօթում:
Այո՛,
սարսափելի
{յանցանք}
է
ծնողքի
կողմից,
երբ
նոքա
անառակութեան
են
ծախում
տոր
եւ
խեղճ
էակի
վրայ
նայելը,
որպէս
թէ
այն
մարդը
{յանցանք}
է
գործել:
Օ՜հ,
եղջերաւոր
յիմարութիւն:
Ներկայ
ե
եան
եւ
յարգութեան
է
արժանի
եւ
ոչ
ներողութեան,
նա
{յանցանք}
չէ
գործել,
որ
ներողութեան
կարօտի,
նորա
աշխատութ
թէ
նա,
սեւը
սեւ
եւ
սպիտակը
սպիտակ
խոստովանելով,
{յանցանք}
համարէր
սեւին
իր
սեւութիւնը,
որպէս
նաեւ՝
սպիտակ
չնչին
գովասանութեններով
ներկելով
նորա
աչքը,
նորա
{յանցանքը}
դնեն
նորա
առաջեւ
որպէս
առաքինութիւն
եւ
հեռացնեն
ժ
ասութիւնքը
գովել
էին
ազգին
որպէս
կատարելութիւնք,
{յանցանքը}
ձեւացուցել
էին
առաքինութիւն,
այն
ժամանակ,
առանց
ձաւ...
Քաջութիւնը
Մխիթարեան
համախոհացը
չէ,
բայց
{յանցանքը}
Հայոցն
է,
որ,
քանի
մը
Տիտայական
տրամաբանութենէ
,
որ
նա
եւ
յղանալ
չէ
կարող
այդ
յանցանքները:
Երբ
{յանցանքը}
յղանում
է
մարդը,
գործել
է,
այնուհետեւ,
թէ
չէ
գ
յն
բարոյական
ահեղ
դատաստանը,
ուր
արդարութիւնը
եւ
{յանցանքը},
առանց
աչառութեան,
ստանում
են
իւրեանց
արժանի
հա
աքական
իրաւադատութեան
մէջ
տեսանում
է
ինկվիզիցիօ,
{յանցանքը}
մերը
չէ,
այլ
իւր
տգիտութեանը,
որ
չէ
կարողացել
մ
ռակ
բովանդակութեամբ:
Նորանից
ծագելու
հետեւանքը,
{յանցանքը}
եւ
մեղքը,
այս
օրից,
դնելով
Կրօնական
ժողովի
զանց
նկի
կամ
ռուսի
աշխատութիւն։
"
Հիւսիսափայլի
"
միակ
{յանցանքը},
եթէ
յանցանք
էր
այդ,
այն
էր,
որ
նա,
կամենալով
իսկ
մարդուց,
նորա
ամբողջ
գոյութիւնից
է
բխում
եւ
{յանցանքը},
եւ
օրէնքը
եւ
ճակատագրի
իրաւունքը:
Այսպէս
է
անչելի
հաւասարութեան
էական
եւ
շօշափելի
արդիւնքը:
{Յանցանքը}
երկու
մարդ
սպանեց,
Մարկոսի
եւ
Կիրակոսի
որդիքը,
.
չէ՞
որ
երկուքի
տունն
էլ
կործանուեցաւ:
Ասենք
թէ
{յանցանքը}
գործուել
էր,
բայց
տակաւին
երկու
տունն
էլ
հնար
ու
ց
կարգ
ու
կանոն
կը
մնա՞յ
մի
ընկերութեան
մէջ,
եթէ
{յանցանքը}
մնայ
անպատիժ.
եթէ
բաց
աչքով
ներողութեան
տրուի
սպ
րմանք
յանցանքի
ընդդէմ
պատիժ
դնելով
մի՞թէ
կարելի
է
{յանցանքը}
սանձել:
Սպանութեան
աղբիւրն
ինչ
է
-
ատելութիւ
երին,
մեղմել
նորա
եսականութիւնը:
Մարդը
յղացել
է
{յանցանքը},
նա
թէեւ
գիտէ,
որ
հատուցում
կայ,
բայց
նոյնպէս
երեւոյթին
հաւասարութեան
ոգին
բռնաբարւում
է,
երբ
{յանցանքը}
ներւում
է,
բայց
եթէ
այդ
ներողութիւնը
ընդհանուրի
ն
յանցանք
է
գործում,
նոյն
ոգին
դարձեալ
պատմում
է
{յանցանքը}:
Սորա
արդիւնքը
որչափ
որ
ըստ
երեւոյթին
արդարութիւ
սա:
Այն
պապին,
որ
մոռացութեան
տալով
սորա
բոլոր
{յանցանքը},
ցոյց
էր
տուել
այնքան
ներողամտութիւն
եւ
մարդասիր
իայն
իւրայիններին
էր
սիրում
եւ
նոցա
նաեւ
ամենամեծ
{յանցանքը}
ծածկում.
իսկ
միւսերի
ամենափոքրը
իբրեւ
քրէական
յա
հոգին
կարող
է
մտքից
անցնել։
Իսկ
ով
որ
ճանաչէ
իր
{յանցանքը}
եւ
զարհուրած
սրտով
կարող
լինի
զղջալ
շտապել
իսկոյն
ութիւնքը՝
խառնափնդորում
էին
ամենայն
դատողութիւնք՝
{յանցանքը}
որպէս
առաքինութիւն
ձեւացնելով
եւ
առաքինութիւնը
որ
ւնահեղութեան
գործիք:
Շատ
ամբարիշտ
մարդիկ
իւրեանց
{յանցանքը}
ծածկել
են
քրիստոնէութեան
վարագոյրի
տակ:
Պ.
էր
Հայոց
ազգի
վերայ,
անշուշտ
պիտի
ազգանայ․
ազգի
{յանցանքը}
եւս
առաքինութիւն
է,
այն
տիղմը
եւ
հոտած
ճահիճը,
ներալը
զրկւում
էր
իւր
աստիճանից
այն
ժամանակ,
երբ
{յանցանքը}
ասւում
էր
Արտաքոյ
եւ
յայտնի։
Այս
անունը
յանցանքի
ստան
եւ
Չինաստան
ուղարկեց,
որ
քննէ
Յիսուսեանների
{յանցանքը}
եւ
ջնջէ
նոցա
առաքելութիւնը
Արեւելքից։
Յիսուս
րար
անունով
Յիսուսեանի
եւ
օրիորդ
Լա-Կատիերի
մէջ։
{Յանցանքը}
յայտնագործուեցաւ,
Ժիրարը
դատապարտուած
էր,
բայց
ել,
որ
իւր
սեպհական
կամքովը
որոշած
գործել
էր
այս
{յանցանքը}
։
Խելագարութիւն
եւս
չ'նկատուեցաւ
նորանում։
Հասար
այլ
է
ազգութիւնը
կամ
ազգութեան
գաղափարը
եւ
այլ
է
{յանցանքը}
եւ
անօրէնութիւնը:
Ամենայն
իրաւունք
եւ
օրէնս
Ամենայն
իրաւունք
եւ
օրէնսդրութիւնք
դատապարտում
են
{յանցանքը}
եւ
ոճիրը,
դատապարտում
են
այդ
յանցանքի
գործողը,
մի
ամբողջ
ազգ,
որի
անդամներից
մինը
գործել
էր
այդ
{յանցանքը}.
ոչ
երբեք
մի
ամբողջ
ազգ,
որ
դատապարտելով
յանցաւ
անց
ուրիշի
իրաւունքը
յափշտակելու.
ոչ
ոք
չէ
կարող
{յանցանքը}
պաշտպանել
առանց
զրկուածի
իրաւունքը
խեղդելու:
Բնա
րութենից,
որպէսզի
այդ
միայնութիւնը
չդառնայ
նորան
{յանցանքի}
ցուցակ
ամեն
մի
աչք
ունեցող
մարդու
համար:
Այլ
տեղ
րիստոնէի,
պարտականութիւն
էր
ներողապէս
նայել
նորա
{յանցանքի}
վերայ,
թողուլ
նորա
մեղքը,
ըստ
որում,
երեխայութ
...
Բանը
միայն
տօն
կատարելու
վերայ
չէ...
Եւ
այդ
{յանցանքի}
կարգում
չէ
որեւիցէ
վիճակից
մարդու
համար:
Սովորու
ութիւնը,
յանցաւոր
են
լինում
ազգի
առաջեւ,
եւ
այս
{յանցանքի}
գաղափարը
միմիայն
կարող
է
բացատրել
այս
զարհուրելի
մ
մահ
պատճառէր,
այլ
որովհետեւ
մեղք
է,
որովհետեւ
{յանցանքի}
փոխարէն
պատիժ
կայ:
Ասել
է,
այնպիսին,
եթէ
իւր
ա
բ
Շնորհ
տուեց
մարգարէի,
Չարութեան
ու
{յանցանքի}
էջը
Մարդոց
աչքում
կարդում
էի:
Ե
ող
է,
Այդ
այնպէս
մի
թոյլ
մեղք
է,
Որ
{յանցանքի}
կարգում
չէ:
Թէ
չեն
նստել
գլխումդ
ն
կարող
օրէնքի
եւ
իրաւունքի
առաջեւ
միջնորմն
լինել
{յանցանքի}
եւ
հատուցումի
մէջ,
որովհետեւ
այս
հատուցումը,
վե
թեան
մէջ
-
հրէական
հասկացողութեամբ
ներողութեան
եւ
{յանցանքի}
մէջ
անանցանելի
վիհ
կար,
բայց
օրէնքով
տրուած
պատի
ուած
պատիժը
համարւում
էր
մաքուր
արդարադատութիւն,
{յանցանքի}
եւ
պատիժի
շաղկապը
է
լոկ
հաւասարութիւնը
եւ
ոչ
կեան
բաց
աչքով
ներողութեան
տրուի
սպանութիւնը:
Զարմանք
{յանցանքի}
ընդդէմ
պատիժ
դնելով
մի՞թէ
կարելի
է
յանցանքը
սանձե
պատճառն
այն
էր,
որ
պապը
մի
ժամանակ
բարկացաւ
նորա
{յանցանքի}
վերայ
եւ
կամեցաւ
նորան
դատապարտել,
բայց
դարձեալ
՛րք,
-
ասում
է,
-
եթէ
յանկարծ
ձեզանց
մէկը
որեւիցէ
{յանցանքի}
մէջ
բռնուի,
դուք,
որ
հոգեւորներ
էք,
հեզութեան
ուն.
զգո՛յշ
եղիք
ձեր
անձին,
որ
չլինի
թէ
դուք
էլ
{յանցանքի}
մէջ
ընկնիք.
միմեանց
բեռը
վերուցէ՛ք
եւ
այնպէս
կատ
շուառ
ընկերին
էր
ասում,
թէ.
"
Մենք,
մեր
գործած
{յանցանքի}
համեմատ,
արժանապէս
ընդունում
ենք
այս
փոխարէնը
"
յանցանքը
ասւում
էր
Արտաքոյ
եւ
յայտնի։
Այս
անունը
{յանցանքի}
վերայ
դրւում
էր
Յիսուսեանների
դատողութեամբ,
որոն
էին
ըստ
ամենայնի
նոցա
իշխանութեան
տակ։
Շատ
փոքր
{յանցանքի}
համար,
ըստ
մեծի
մասին
նշանակուած
էր
մարմնական
պա
պարտում
են
յանցանքը
եւ
ոճիրը,
դատապարտում
են
այդ
{յանցանքի}
գործողը,
գործողութեան
կցորդը
կամ
սորանց
արդարադա
րող
երեւիլ
եւ
ապրիլ
մի
ընկերութեան
մէջ:
Այն
{յանցանքի}
ցուցակը,
որ
Մեղուն
հրատարակեց,
որ
վերագրւում
են
ոյն
սէրը
դարձեալ
ընդհանրական
փոխազդեցութեամբ
եղած
{յանցանքն}
էլ
ներում
է,
որով
զարմանալի
կերպով
փոքրացնում
է
երպ,
առաւել
քան
թէ
բոլոր
Եւրոպայի
մէջ,
բայց
կան
{յանցանքներ},
որ
մահով
է
պատժում
այդ
ազատ
կառավարութիւնը:
որ
սպանութիւնը
արգելուած
է,
ի
վերջոյ,
այն
բոլոր
{յանցանքները},
որ
նա
չէ
գործում,
եթէ
չէ
գործում
իբրեւ
ստրուկ
ան:
Մարդը
բարոյական
է
այն
ժամանակ,
եթէ
այդ
{յանցանքները}
չէ
գործում
ոչ
թէ
իւր
վերայ
եղած
հեղինակութենից
վա
րան
այն
կէտի
վերայ,
որ
նա
եւ
յղանալ
չէ
կարող
այդ
{յանցանքները}:
Երբ
յանցանքը
յղանում
է
մարդը,
գործել
է,
այնու
եւ
Կրօնական
ժողովի
դատաստանին
ենթակայ,
միթէ՞
այդ
{յանցանքները}
գործող
եկեղեցականը
նոյն
պատիժը
կրելու
չէ,
ինչ
որ
։
Այս
պատճառով
"
Հիւսիսափայլի
"
հրատարակողի
եւ
իմ
{յանցանքները},
որ
լսում
էի,
գրում
եմ
այստեղ,
որ
յետոյ
մի
քան
ինչ
կայ
չկայ
եւրոպական
լեզուներից
է
առնուած։
Այս
{յանցանքները}
հրապարակում
էին
եւ
իրենց
դատապարտութեան
վճիռն
էլ
,
թէ
Աստուծոյ
պատկեր
էր:
-
Չարագործութիւնը
եւ
{յանցանքները}
այլ
բաներ
են,
-
պատասխանեց
Թիւթիւնճի-օղլուն.
-
նա
ասին
նշանակուած
էր
մարմնական
պատիժ,
բայց
մեծամեծ
{յանցանքները},
զոր
օրինակ
Յիսուսեան
անարգիլը
կամ
վշտացնելը
(?
ողորմելի
վիճակին,
թէ
չարագործ,
նենգաւոր
եւ
այլ
{յանցանքների}
տէր
լինելուց,
մի
խօսքով,
հոգու
անբարոյականութեն
տութիւնը
եւ
իրաւունքը,
իսկ
Պ.
Չամուռճեանը,
այս
{յանցանքների}
մօտից
թեթեւութեամբ
քերուելով,
ինկվիզիցիօնական
է
եսուած
է,
որ
եկեղեցականը,
քաղաքական
կամ
քրէական
{յանցանքների}
համար
դատուի
կրօնական
ատենի
առաջեւ:
Մէք
բողոք
էլ
ներում
է,
որով
զարմանալի
կերպով
փոքրացնում
է
{յանցանքների}
թիւը
եւ
կեանք
է
տարածում:
Ի՛նչ
է
այս
քննութե
ց
նոյնպէս
ծնող
է
եւ
գործարան
սոսկալի
եւ
սարսափելի
{յանցանքների}
։
Մեր
խօսքը
այս
կերպով
յառաջ
տանելով՝
ասում
ենք
բ
Յիսուսեանք
առաջին
անգամ
պահանջում
էին։
Քրէական
{յանցանքների}
համար
Յիսուսեանները
չունէին
յատկացուցած
օրէնքներ
։
Բայց
այս
եւս
հարկաւոր
է
իմանալ,
որ
վերոյիշեալ
{յանցանքների}
համար
Գեներալը
զրկւում
էր
իւր
աստիճանից
այն
ժաման
ն
խորամանկութեան,
դաւաճանութեան
եւ
այլ
սարսափելի
{յանցանքների}
։
Նոքա
հաւատացուցին
Կայսրը,
թէ
Մեցցաբարդայի
խորհ
անուանուած
էր
"
հերետիկոս
"
եւ
որպէս
մասնակից
շատ
{յանցանքների},
անարժան
եւ
անյարմար
Ֆրանսիայի
Քրիստոնէական
թագը
:
Մենք
կարդում
ենք
լուսաւոր
աշխարհներում
գործուած
{յանցանքների}
եւ
ոճիրների
վիճակագրութիւնքը
եւ
տարեգիրքը.
այս
տ
րստութիւնը
ճարել
են
արիւնով,
զրկողութենով
եւ
այլ
{յանցանքներով},
ես
չեմ
ընդունում
այդ.
կան
մարդիկ,
որ
արդարութ
սաւորում
են
ահաւոր
աստուծոյ,
որի
առաջ
եւ
սոսկալի
{յանցանքներով}
դրոշմուած
մի
անձն
պիտի
յանդգնէր
Քրիստոս
պատարագել
,
III)
եթէ
ընկնէր
կրօնական
մոլորութեան
մէջ.
այս
{յանցանքով}
դատապարտուեցաւ
Գեներալ
Գօնզալեչը,
երբ
զինուորուե
արձակ,
ինչպէս
իւր
քարտուղարը
Բռնուեցաւ
այս
{յանցանքում}
ու
դատուեցաւ
ժողովով։
Քարտուղարը
խելօ
ղանում
էր
գրերը
ջոկել
եւ
կարդալ"։
Չգիտեմ
ինչ
էր
{յանցանքս},
միայն
երբ
հարցուցի,
"
Խալֆա՛յ,
ո՞ւմ
էր
հրամայ
ամի
1846,
յորում
զիս
բռնադատին
յանձին
առնուլ
գոլ
{յանցաւոր},
գտանէի
ես
17
ամեայ
մանուկ
անչափահաս,
յորժամ
օր
ր
վարէր
ընդ
իս,
եթէ
իրօք
գտանեցեալ
էր
իմ
յիր
ինչ
{յանցաւոր}:
Այլ
այն
ամենայնիւ
ես
ի
դէմս
պահանջողութեանց
նոր
զցնցոտի
պատրուակս
զոր
սովոր
է
առադրել
ամենայն
ոք
{յանցաւոր},
ոչ
միայն
արժա՛ն
է
ժառանգորդիդ
հայրենի
սեպհական
ի
արիւնով
պղծել
իմ
ձեռքը:
Տարակոյս
չկայ,
որ
դու
{յանցաւոր}
ես
եւ
մահու
պարտական,
որովհետեւ
այս
ծերունիների
արաչար
էին
գործ
դնում
իւրեանց
պաշտօնատարութիւնը,
{յանցաւոր}
են
լինում
ազգի
առաջեւ,
եւ
այս
յանցանքի
գաղափարը
բան։
Մտածում
եմ.
եթէ
նա
Մեղաւոր
է,
{յանցաւոր},
Աղա
զատայի
հետը
էնպէս
խօսել
չէր
կարո
րայ,
պարտական
չէ
հոգալ
եւ
նորա
տպագրութիւնը։
Նա
{յանցաւոր}
չեղաւ,
որ
աշխատեց։
Նորա
աշխատութիւնը
պիտոյ
է
դա
ի
է.
հեզ,
խոնարհ,
հնազանդ,
հնարագէտ
է,
որպէս
{յանցաւոր}
կին
եւ
յաջող
փորձիչ:
Սա
էր,
որ
խաբեց
Եւային,
տ
նը
արդէն
հերիք
պատճառ
էր
կարգի
թշնամիներին.
նոքա
{յանցաւոր}
էին
համարում
այս
եւ
սորա
նման
գործերի
մէջ
Կարգի
ա
էր
արձակել
Կարգից
այն
անդամները,
որ
կամ
մի
բանով
{յանցաւոր}
էին
գտանուել,
կամ
անօգուտ
էին
Կարգին։
Մինչեւ
ան
ինքը
չէ
կարո՛ղ
սխալուիլ)։
Քանի
եպիսկոպոսունք
{յանցաւոր}
համարուեցան
որպէս
Յանսէնականք,
բայց
քաջութեամբ
ը
կան
ոյժը
Ֆրանսիացոց
համար...
Յիսուսեանների
{յանցաւոր}
գործերի
տարեգրութեան
մէջ
նշանաւոր
է
մանաւանդ
այն
յս
դրութեան
հետեւել.
նոր
լեզուն
հնի
առջեւ
այնպէս
{յանցաւոր}
չէ,
ինչպէս
Սիքստոսը
յանցանք
էր
համարում
Աթենասին
ատարակեցին,
թէ
ինքը
երկինքը
յայտնի
կերպով
պատժեց
{յանցաւորը}
։
Պապական
Շուէյցարիայի
մէջ,
ուր
Յիսուսեանք
մ
նցանքը.
ոչ
երբեք
մի
ամբողջ
ազգ,
որ
դատապարտելով
{յանցաւորը}
ապացուցանում
էր
աշխարհին,
թէ
ինքը
չէ
կարող
սառն
ռութեամբ
կամ
չտեսանելու
դնելով
լռելեայն
քաջալերել
{յանցաւորը}:
Բնական
օրէնքը,
վսեմակա՜ն
օրէնք-
գերագոյն
ի
մերժենք
եւ
դատապարտենք:
Օրէնքը
պատժում
է
{յանցաւորը}.
ասիացին
տեսանում
է
այստեղ
մի
լոկ
վրէժխնդրութիւն
ւնով.
եթէ
գիտէ
դատապարտել,
թող
ուրեմն
դատապարտէ
{յանցաւորը}
եւ
մաքրէ
եկեղեցին,
վերացնել
անմեղ
ժողովրդի
գայթա
ան
ընդդէմ,
ապա
ուրեմն
արժանի,
իւրեանց
պաշտպանած
{յանցաւորի}
հետ
պատժակից
լինելու:
Չէ
կարելի
իրաւադատու
ութեան
տակաւին
ո՛չ
դատապարտէր
զիս
եւ
վասն
քրէական
{յանցաւորութեանց},
եթէ
իրօք
իցէր
իմ
գործեալ,
թող
թէ
վասն
այդօրինա
ոգեվարական
տխրութեամբ:
Դուք
կ՚ասէք
ինձ,
թէ
նոքա
{յանցաւորք}
են
եւ
մահի
արժանի
դատուածք.
համաձայն
եմ,
բայց
ի
րեւմտեան
որմի
անդ
ծայրէ
ի
ծայր
դուքաններ
են,
զոր
{յանցեալ}
տարւոջն
շինել
ետու
ի
հիմանէ
հաստահեղոյս
եւ
բռաշէն
առ
այս
երթայց
առ
նա
եւ
խնդրեցից
զհրիտակն,
զորոյ
{յանցուցանել}
ի
Նախիջեւան
եւ
ի
կորուսանեալ
զքսան
առ
հարիւրն
ստա
,
եւ
որ
ինչ
վասն
իւր
միայնոյ՝
գրել։
ճողոպրեալք
{յանփրկանաւորն}
կորստենէ
եւ
յաւելեալք
մինչեւ
ցսկիզբն
չորրորդ
դարո
այլ
եւ
այլն։
Ապա
Մխիթար
աբբայ
առաքեալ
զոմանս
{յաշակերտաց}
իւրոց
'ի
Հռովմ
առ
սրբազան
Պապն
Կղեմէս
XI,
ընկալա
ս
էր
արդեօք
կեղծաւորութիւն.
եւ
'ի
տեսանել
զոմանս
{յաշակերտաց}
իւրոց,
զի
զբնաւոր
կիրս
իւրեանց
ցուցանէին
թէ
յաղա
րայ
աբբայ
հօր
յաջորդեաց
նմա
Ստեփանոս
առաջին
աբբայ
{յաշակերտաց}
նորա,
որ
եւ
առաւել
ջատագով
երեւէր
Հայոց։
Ի
ժամա
րբն
Սահակ:
Ուստի
խորհուրդ
արարեալ
լուսաւորչացս,
{յաշակերտաց}
անտի
իւրեանց
զՅովսէփ
եւ
զընկեր
նորին
ի
նմին
Կողբ
օք՝
զքո
յիշատակ,
ի
սիրտս
իւրեանց
դրոշմեն"։
{Յաշակերտաց}
սրբոցս
թէ
եւ
ըստ
պատմութեանն
աւանդելոյ
շատք
գոն
մ
թար
Սեբաստացի
հանճարեղ
մտացն
ծննդականութեամբ:
{Յաշակերտաց}
առնս
մեծի
եւ
երեւելոյ,
սկսեալ
ի
հիմնարկութենէ
ու
եւ
ուսուցիչք
Սուրբն
Սահակ
եւ
Մեսրոպ,
եւ
գլխաւորք
{յաշակերտացն}
Սուրբ
Յովսէփ
եւ
Յովհան
եւ
Ղեւոնդ
եւ
Սահակ
եւ
Մովս
ալ
'ի
Հ.
Մատթէոս
վարդապետէ
Եւդոկիացւոյ
ձեռնասուն
{յաշակերտէ}
նորա։
Սա
ինքն
Մխիթար
աբբայ
'ի
տիս
մանկութեան
յետ
վ
ինքեանք
յիմարք,
զնոյն
եւ
զորդիս
իւրեանց
տուեալ
{յաշակերտութիւն}
ումեմն
Մկրտչի
կարճահասակ
լատինադաւանի,
կոչեն
զնա
,
յետոյ
խօսիր
է.
ղարաբաղցու
ասածը
չլինի
"
ըռխին
{յաշիր}
"։
Բայց
մենք
շուտով
կը
հասնենք
այն
թթուուտին,
ո
իւն,
խնդրեմ
խոնարհաբար
ի
սէր
ազգին
մերոյ
չխնայել
{յաշխատութիւն}
Ձեր:
[Լուսանցքում
`]
Ի
մասին
կտակարարութեան
ոյ
զխժական
տիտղոսը։
Ժամ
է
արդեն
զաչս
դարձուցանել
{յաշխատութիւնս}
պատուելի
Մկրտիչ
Էմին՝
վերատեսչի
Տեարց
Լազարեանց
ոլք
գտան
արտաքս
Ըստ
գրգարանն
հեշտալից,
{Յաշխարհ}
փշոց,
ուր
Եւայ
Ցարդ
իսկ
ցաւօք
ծնանի,
միա՛յն
մի
տեղ.
"
Նախանձո՜ւ
բանսարկուին
եմուտ
մահ
{յաշխարհ}
"
(Իմաստութիւն,
գլ.
Բ,
համ.
24),
ուստի
մեն
իսկ
Իմաստունն,
թէ
նախանձու
բանսարկուին
եմուտ
մահ
{յաշխարհ}
"
(Ագաթ,
եր.
119)։
§
28.
"
Եւ
պահէր
Եսաւ
րած
Զազգ
մեր
արտահալած
Փոյթ
գումարէա․
{Յաշխարհ}
Արարատեան,
Ի
վայր
մեծ
ծննդեան,
Որ
այժմ
են
զայն,
թէ
որ
Հայք
եւ
յորում
տեղւոջ
ի
գործ
դնեն
{յաշխարհաբառն}
զտառն
զ
որպէս
հայցականացուցիչ,
զոր
ամեն
ուրեք
տե
գարեսցի,
զի
մի
լեզուագիտութեամբ
բարեկամս
ստասցին
{յաշխարհականաց},
եւ
գուցէ
թէ
սանձարձակ
գտանիցին
եւ
այլն։
Բայց
ն
որոյ
մի
մասն,
զոր
եւ
երկրորդ
կոչեմք,
որ
առաւել
{յաշխարհականս}
գտանէր,
էին
բարեմիտք,
չունէին
ինչ
հակառակութիւն
ւն
նամակիս,
ուրեմն
եւ
ի
ծանրութիւն
աշխատութեան,
{յաշխարհի},
ուր
գոգցես
հուր
տեղայ
յերկնից::
Մեծապէս
ց
դ
վերնոց
համանակ։
Զթիւ
աւուրց
երկնային
Գահակալին
{յաշխարհի}
Ես
թուեցի
ցերեսուն
կէս
եւս
ընդ
այլ
երեքի։
Ա
ճ
գիտութեան
հոգւոյն
կացցեն
ջահք
փայլուն,
Զի
{յաշխարհի}
մի՛
յիւր
ընթացս
դեգերեսցի
վայրապար։
Խ
Թէպէտ
դարեր
շատ
անցան
են,
սակայն
անունդ
կայ
{յաշխարհի},
Որչափ
արփին
այն
լուսաբեր
յերկնից
յերկիր
մ
,
որպէս
թէ
ամենայն
գիտութիւնք
ցարդ
յայտնագործեալք
{յաշխարհի}
պարունակէին
ի
նոսա:
Ո՞վ
համարձակի
ժպրհիլ,
ասել
չասեմք
հին
հեղինակաց,
որոց
վասն
չիք
ճշմարտութիւն
{յաշխարհի}:
"
Ոչ
զչար
գործ
է,
ատեայ
զլոյսն,
զի
մի
յանդիմա
ոց
բարբառ
կամ
ի
բարբառ
գրոց,
ի
բարբառ
աշխարհի
կամ
{յաշխարհիկ}
բարբառ,
որ
միանալով
(կրճատուել
է
բարբառ
խօսքը
եւ
ակերտին
քան
թէ
գրուածքն
լոկ.
թող
թէ
բազում
են
եւ
{յաշխարհիկ}
մատենագրութեան
առանց
ի
վերայ
յաւելոյ
մեկնաբանութի
..
զի
ո՛չ
կարաց
դատել,
թէ
չէր
արժան
զպակասեալս
{յաշխարհիկ}
լեզուի
փոխ
առնուլ
ի
Պարսից
կամ
յԱրաբացւոց,
այլ
ի
"
Եւ
դու
(Վահան)
յայց
ելեալ
խնդրել
զիս
եւ
գտել
{յաշխարհին}
յայնմ
ածէր
'ի
տուն
ո՛չ
իբրեւ
զաղքատ
զոք
'ի
կազմած
անց,
գերփեաց
զբնակիչս
եւ
զամենայն
մատեանս
եղեալս
{յաշխարհին}
Հայոց՝
կապեաց
յանել
աշտարակի
ի
հայրենի
քաղաքի
իւ
ան
տիոց
սկիզբն
արարեալ
բանական
գիտութեան՝
Յունաց
{յաշխարհն}
ճանապարհորդէր
"
(Թղթի
յառաջաբ.,
եր.
36)։
Մե
քը
գործարանում
անձնատուր
են
մեզ,
ընդունողը
արդէն
{յաոաջուց}
պատրաստուած...
ոչինչ
երկիւղ
չկայ:
Եթէ
կը
ներէ
ց
զայս
ողբալին
Հայաստան
եւ
իսկոյն
լռեաց՝
քամելով
{յաչաց}
իւրոց
զշիթս
արտասուաց"։
Այս
հակառակաբանութի
հուպ
կայր
Նմա՝
ի
թեւ
իւր
սրբեալ
Զցօղ
{յաչացն},
եւ
գրգայր,
Եւ
զնովաւ
սաւառնեալ,
Եւ
ձեր,
կամ
ես
աւասիկ
առաջի
ձեր,
մխեսցին
նետք
ձեր
{յաչս}
իմ
եւ
ոչ
յաչս
այլոց.
"
Նետք
տղայոց
եղեն
վէրք
նոց
աւասիկ
առաջի
ձեր,
մխեսցին
նետք
ձեր
յաչս
իմ
եւ
ոչ
{յաչս}
այլոց.
"
Նետք
տղայոց
եղեն
վէրք
նոցա
եւ
այլն
եւ
ա
ւնեալ
զհինն
դպրութիւն,
եւ
թէ
[առ
ոչինչ]
համարիւր
{յաչս}
նորա
փառքն
էին
հայախօսութեան,
(որոց
չգոյր՝
այլ
ր
կոչումն,
որովք
եւ
ազատ
համարեալ
կարեմ
զխիղճ
իմ
{յապագայ}
կեանս
իմ,
եթէ
այլ
ազգ
լիցի
վախճան
նպատակիս:
Պատ
այն
լուսաբեր
յերկնից
յերկիր
միշտ
ծագի:
Քեզ
{յապագայ}
ազգէ
մարդկան
արձան
կանգնի
փառաւոր,
Քո
գործ
ալ
էք
Դուք,
մռայլագոյն
սատանայ:
Առ
ի
բարւօք
եւս
{յապահովի}
կացուցանելոյ
զիշխանութիւն
Ձեր
ի
վերայ
տգիտաց,
խո
ի
նոյն:
Առ
այնպիսի
նպատակ
նորա,
որ
թեւակոխէ
{յապահովութիւն}
սննդեան
պանդխտացելոյն,
ես,
իբրեւ
եղբայր
նորա
հա
անձնապահութիւն
պաշտօնէիցն
կրօնի
ընդհանրապես,
իսկ
{յապահովութիւն}
գլխաւորացն
քահանայութեան
ի
մասնաւորի,
այո՛,
շատ
տանելոյ
առ
իւրեանց,
բայց
կտակակատարն
իմ
ոչ
երբեք
{յապաղէ}
յայտնելով
նոցա
զկերպն
եւ
զաջողակ
ճանապարհն,
որով
ազանցութիւնս:
Աղաղակեմ
այսօր,
աղաղակեցից
եւ
{յապայն},
թէ
Ձեր
գերազանցութիւն
ոգեւորեալ
ազգասիրական
զգա
ամ
երեւեսցին
ի
հանդիսիս
անձինք՝
թէ
այժմ
եւ
թէ
առ
{յապայն}
մատուցանել
հեղինակին
զլիաբերան
գոհաբանութիւն,
ո՛
ինամէջ
քաղաքիս...
եւ
տեսանեմ
'ի
մէջ
քաղաքիս
մուտ
{յապարանսն}
արքունի
խարիսխաձեւ
ճախարակաձեւ
խարիսխ
ոսկի.
մեծո
ժողովրդեանն՝
ի
վերայ
խնդրոյ
մատենագրութեան,
եւ
{յապացուցանել}
մ
եր
զօգտակարութիւն
եւ
զանհրաժեշտ
հարկ
մշակելոյ
զ
ել
զգործն
յառաջ
քան
զամիսս
երիս
կամ
զչորս,
յորոյ
{յապացուցութիւն}
ունիմք
զներկայ
զայս
գործ
՚ի
նոյն
ատենի,
որ
սկսեա
տենագրութեան:
Խնդրեմք
ի
պատուելի
հնասիրացդ
իբրու
{յապացուցութիւն}
մերոյս
ուղղութեան
կարծեաց,
թէ
ո՞յր
աղագս
ի
բառնի
եալ
թիւր
կարծեաց
եւ
վրիպակաց
ճիւղերը
իմաստութեամբ
{յապաւել}:
Դարձեալ
մի
նոր
զարմանք.
պատճառ,
առաջին
անգամ
,
"
թիւր
կարծեաց
եւ
վրիպակաց
ճիւղերը
իմաստութեամբ
{յապաւել}
",
իսկոյն
երեւում
է,
որ
այդ
պարոնը
բնակւում
է
ա
ստակս
եւ
զառաւելութիւն
հոգւոյ,
զի
իւրեանցն
խիթան
{յապաւել}
կարծեցեալ
գերազանցութիւն,
սուտ
եւ
ճղճիմ
գերազանց
ր
նա
յանձնաժողովին
գաղտնի
ցուցում
տուեց
`
զանազան
{յապաւումներով}
ու
յաւելումերով
փոփոխելու
ըստ
կարելոյն
Կանոնադրու
ալ
աստանօր
եւ
իմացեալ
զայնց
ամենից՝
մնացի
ապաքէն
{յապշութեան}
թէ
ե՞րբ
է
իմ
ունեցեալ
զգրութիւն
ընդ
Բարսեղ
քահանա
ինաւորելով
երկսայրի
զինուք
առ
'ի
գործ
ածել
երբեմն
{յաջ}
եւ
երբեմն
յահեակ,
միայն
դիտելով
զօգուտ
անձանց
իւ
տանաց
Մխիթարեան
միաբանութեան
Վիեննայի,
որք
առանց
{յաջ}
եւ
յահեակ
նայելոյ
գոլն
գործեն
գէթ
թարգմանել
զԳերմ
վաստակած
եմ...
-
-
Ինչպէ՛ս
վերջացաւ
բանը,
{յաջո՛ղ},
թէ
անյաջող:
Պ.
Մանթուխեանցը
խօսքերով
չպատ
ի
թողնում
եմ
այլ
բաների
մասին
խօսել
մինչեւ
մի
այլ
{յաջող}
րոպէ:
Ժ.
18/30
Յունիսի
1859,
Հօմբուր
ամանակ
զգալի
չէր,
մանաւանդ,
եթէ
գործերը
մի
փոքր
{յաջող}
էին։
Իսկ
այժմ՝
դրամական
կամ
առեւտրական
նաւաբեկո
ան
անձնուրաց
ընկերութեան
հայախօս
թատրոնը.
այստեղ
{յաջող}
ենք
համարում
եւ
դէպի
նոցայ
ուղղել
մեր
առ
ի
սրտէ
շ
գաճեմ
ընդ
պատանւոյն
ի
լոյս
փութա
գիտութեան,
{Յաջող}
ի
քայլ
զճեմ
առնուլ
ի
լուսեղէն
ի
կամար,
Ի
բա
թարէր
ամեն
կերպ՝
արտասուքը
աչքերում.
Թէեւ
{յաջող}
ժամանակ
մեզ
մօտ
լինէր
ու
խնդար,
Մեր
քաջաբա
տ
եւ
շատ
դժուարութիւնք
կան
այս
լեզուով
գեղեցիկ
եւ
{յաջող}
խօսելու։
Այդ
կը
հոգայ
ժամանակը,
երբ
նոր
լեզուն
Յայտնի
է,
թէ
աւելի
կարճ,
աւելի
բնական
եւ
աւելի
{յաջող}
ճամփան
ընտրելի
է,
քան
թէ
այն
բարակ
եւ
միգապատ
ճա
sine
qua
non,
նա
կարծում
էր
թէ
ինչպէս
պատերազմի
{յաջող}
ելքը
շատ
դիպուածում
կախւում
է
գնդի
անձայն
հնազանդ
ազանդութիւնից,
այնպէս
եւս
մարդկային
կեանքը
աւելի
{յաջող}
ընթացք
կ՚ունենայ,
եթէ
այն
ռազմական
փիլիսոփայութի
դեօք
անշա՞րժ
նպատակ
է,
դէպի
որը
մօտեցնէր
ամէն
մի
{յաջող}
քայլափոխ,
ամէն
մի
որոշեալ
ժամանակամիջոց.
չէ՞
որ
նչեւ
վերակացուի
հրաժարուիլը
Գործարանը
երբեմն
{յաջող},
եւ
երբեմն
անյաջող
կերպով
իւր
ուղղութեան
ընդդէմ
րայ
եւ
թռաւ
նստաւ
նորա
դրօշակի
ծայրումը
եւ
այնպէս
{յաջող},
որ
հանդիպեցաւ
ամենեւին
առանցքի
կենդրոնին,
ուստ
րհ,
հնազանդ,
հնարագէտ
է,
որպէս
յանցաւոր
կին
եւ
{յաջող}
փորձիչ:
Սա
էր,
որ
խաբեց
Եւային,
տալով
նորան
բա
ելով
կրթութենից
եւ
դաստիարակութենից,
շատ
վարժ
եւ
{յաջող}
կերպով
սկսեց
իւր
առեւտրական
գործողութիւնքը:
Նա
ձ
կի
նիւթական
դեղերից:
Տիկին
Թիւթիւնճի-օղլուն,
{յաջող}
ժամանակ
համարելով
իւր
նանրահաւատութիւնքը
հանդէս
բ
շտող.
Վստահ
եղէք,
քուրիկներ,
Մեր
գործը
կ՚երթայ
{յաջող}:
Հասիք,
հասիք,
քուրիկներ,
Մեզ
աշխարհի
չորս
կ
յառաջացնել:
Չգիտեմ
ի՛նչ
էր
պատճառը,
երեւի
թէ
{յաջող}
չգնաց
այս
խնամախօսութիւնը,
որ
Մկրտիչը
ճանապարհոր
որովին
մնալ
իւր
ընկերութեան
հետ
միասին։
Բայց
այն
{յաջող}
լուրերը,
որ
նորա
բարեկամները
տուած
էին
նորան
Մօր
Մաճիօ
եւ
Ճենտիլ,
երկուսը
եւս
ճարտար
խռովարար
եւ
{յաջող}
Պալատականք։
Նոքա
կարողացան
դարձուցանել
իւրեանց
վ
Դօֆինի,
դեղամահ
սպանութիւնը,
աշխատում
էր
առաջին
{յաջող}
դիպուածումը,
գլուխ
բերել
իւր
մտքի
դրածը
այս
Կարգ
յ
այս
քո
թոյլ
զաւակների
մէջ:
Կար
մի
այնպիսի
բարի
{յաջող}
ժամանակ,
որի
մէջ
եւրոպական
զաւակներին
գիտութեան
արստացնում
է
մարդու
միտքը,
խօսելու
մէջ
վարժուելը
{յաջողագիւտ}
է
անում
նորան,
իսկ
գրելը
սովորեցնում
է
ճշտութիւն
դիք
թագակապ
Վաղակաւոր
սուր
յազդիր
գահ
պահէին
{յաջողակ}
։
ԶԱնի
գիտեմ
բազմամարդ
յորժամ
բրգամբք
երկնաբերձ
եալս
եւ
ի
լոյս
ծնեալս
նոյնպէս
առանց
գործակցութեան
{յաջողակ}
մանկաբարձութեան
առաջնորդականին
մտաց,
սխալել
ոչ
հ
:
Միմիայն
կառավարութենական
իշխանութեամբ
կարող
են
{յաջողակի}
իրագործուել
իրաւանց
եւ
ազատութեան
խելացի
եւ
հիմնա
թուրքի
թաբաքը
եւ,
արձակելով
ծուխի
օղեր,
որ
շատ
{յաջողակութեամբ}
բաց
էր
թողնում
բերանից,
թւում
էր,
թէ
ընկնում
է
ցի՝
զձեռնասուն
աշակերտ
սրբոյն
Մեսրոպայ
ընդ
այլոց
{յաջողամիտ}
արանց
յԱլեքսանդրիա՝
"
ի
լեզու
պանծալի,
ի
ստոյգ
յս
խօսքերը
տեղիք
են
տալիս
մենամարտութեան.
քաջ
եւ
{յաջողաշարժ}
Մանրիկօն
բարձրացնում
է
սուրը,
որ
սպանէ
իւր
հակառ
ահը,
իսկապէս
սատանայի
նման,
ամենայն
ժամանակ
իւր
{յաջողաշարժութեամբ}
պրծնում
էր
սատանայից
`
համարեայ
թէ
նորա
ձեռքի
տակ
ւ
մշակել
զնա
ըստ
պիտոյից
մերոց
աւուրց:
Երանի՜
թէ
{յաջողեալ}
էր
հնասիրացդ
այդոցիկ
Զանոսեան
տեսողութեամբ
նկատել
եանց
համաթուել,
թէ
եւ
այլում
ումեք
եւս
ժամանակին
{յաջողեալ}
էր
կատարել
զգործ
մեծակշիռ:
Խնկեսցի
յերկինս
ան
ենայնի
Սաղմոսի
ասածի
նման,
թէ
ահա
մեղաւորք
են
եւ
{յաջողեալ}
է
նոցա,
սոցա
եւս
բաղդը,
մարդկութեան
այն
ոխերիմ
ան։
Այսպէս
եւ
Հայոց
ազգի
մէջ,
որքան
մինչեւ
այժմ
{յաջողել}
է
մեզ
քննել
նորա
հոգեբանական
կողմերը,
շատ
առատաց
րդիքը
նոյնպէս
պիտի
տիրանան
այն
կարողութեան,
որին
{յաջողել}
է
քեզ
հասնել:
Դարձուր
աչքդ
դէպի
այն
օրերը,
երբ
ցներում,
եւ
զանազան
փորձեր
եւ
նկատողութիւնք,
որ
{յաջողել}
էր
նորան
կատարել:
Երկրորդի
առարկան
են
հանքերը,
ւլ
չտուած,
սկսեց
պատմել,
թէ
ինչ
կերպով
վերջապէս
{յաջողել}
էր
իւր
խորհրդական
խառնուրդից
ստանալ
անարատ
ոսկի:
,
մարդկութեան
այն
ոխերիմ
թշնամին,
սկսեց
դարձեալ
{յաջողել}
։
Թաթարները,
տիրելով
Չինաստանի
հիւսիսային
նահանգ
արիմ
գալ
ի
գրաւոր
խօսակցութեան,
ժամանակին
թողեալ
{յաջողելոյ}
՝
եթէ
արժան
գտայց
տեսանել
զՁեզ
այսր:
Այժմիկ
զայս
ծաղկեցուցանելոյ
զդպրութիւնն՝
սեպհական
նշանագրացն
{յաջողելով}
ժողովեալ
զաշակերտս
ընդունակ
ուսման,
զորոց
զյատկո
նապարհով,
որ
անպատճառ
կը
հանդիպէր
Մաւրին։
Բաղդը
{յաջողեց}
եւ
Մաւրը
ոչինչ
տեղում
նորան
չ'հանդիպեց։
Իգնատիոս
կողմը
քարշել
խելօք
եւ
ուսումնական
մարդիկ։
Բաղդը
{յաջողեց}
նորան.
նա
հանդիպեց
Պետրոս
Ֆաբերին
(Le
feve),
ններից
եւ
մինչեւ
այժմ։
Ֆրանսիայի
մէջ
բաղդը
չ'
{յաջողեց}
Յիսուսեաններին։
Հենրիկոս
II-ը,
ինչ
ժամանակ
պատե
ւ
այժմ
ներկայացուցուած
թատրերգութեանց
մէջ
բաւական
{յաջողեցան}
նոքա.
ո՛չ
միայն
գովում
ենք,
այլ
եւ
աղօթում
ենք
ա
զկարեւոր
տեղեկութիւնս
եւ
զգումար
հրիտակին,
զոր
{յաջողեցաւ}
ինձ
՚ի
ձեռս
բերել:
Խնդրելով
ընդունել
զհաւաստի
անուր
ազգի
լուսաւորութեան
աւազան:
Բայց
թէ
ո՛րչափ
{յաջողեցաւ}
նոցա
իրագործել
իւրեանց
գաղափարը,
թէ
ի՛նչ
հանգամա
կած
է
մի
առանձին
մեծ
թերթի
վերայ:
Մեծ
հաճութեամբ
{յաջողեցաւ}
մեզ
լսել
Պ.
Արամեանից,
թէ
նա
շուտով
պատրաստւում
լով
նամակի
վերայ,
ապականեցին
նորան:
Վերջապէս
{յաջողեցաւ}
նորան
աւարտել
իւր
նամակը:
Աւարտելուց
յետոյ
մի
ան
մաստակական
դարուց,
յորս
կեցին
դպրոցականք:
Եւ
ոչ
{յաջողեցաւ}
այդպիսեաց
տեսանել
զցանկութիւն
իւրեանց
կատարեալ,
ի
թափառական
Հոգեւոր
Ասպետութիւնը։
Վերջապէս
նորան
{յաջողեցաւ}
մինչեւ
ամենավերին
աստիճան
շարժել
այս
ուսանողի
վառ
ծածուկ
հանել
նորան
Կանտօն
քաղաքը։
Բայց
Կսաւիէն
չ'
{յաջողեցաւ}
հասանել
իւր
սրտի
ցանկացածին.
նա
հիւանդացաւ
յանկա
ի
ճանապարհը։
Այսուամենայնիւ
Յիսուսեան
Կարգին
{յաջողեցաւ}
մի
ազգի
մէջ
իրագործել
Տէրութիւն
հիմնարկելու
գաղափ
ւած
էր
"
Սուրհանդակ
Սուրբ
Լիգայի"։
Վերջապէս
{յաջողեցաւ}
նորանց
համոզել
Ֆիլիպպ
II-ը
դաշնակից
լինել
Պապական
այց
վեց
տարուց
յետոյ,
այսինքն՝
1609
թուականին,
{յաջողեցաւ}
նոցա
հրաման
ստանալ
Աստուածաբանական
ուսման
ընթացք
ւ
ներգործեցի
այնպէս,
ինչպէս
դուք
կամեցաք։
Ինձ
չ'
{յաջողեցաւ}
խաղաղութիւն
տնկել
ձեր
եւ
իմ
ժողովուրդի
մէջ։
Մեռա
րել
իւր
մտքի
դրածը
այս
Կարգի
մասին,
որ
եւ
շուտով
{յաջողեցաւ}
նորան
տեսանել։
Լավալլետ
անունով
Յիսուսեանը,
нцлер
Граф
Александр
Воронцов.
Աստուծոյ
{յաջողեցուցիչ}
ողորմութեամբ
Մեք՝
ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ
ԵՐԿՐՈՐԴ,
ԿԱՅՍԵՐՈՒՀԻ
կանին:
Բնագրի
վերայ
"
ՊԱՒԵԼ"։
Աստուծոյ
{յաջողեցուցիչ}
ողորմութեամբ
ՄԵՔ՝
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ
ԱՌԱՋԻՆ,
ԿԱՅՍՐ
եւ
Ին
ու
համար,
որի
շքեղութիւնը,
յարմարութիւնը
եւ
այլ
{յաջողեցուցիչ}
որպիսութիւնքը
պիտի
նպաստաւոր
լինէին
նորա
մեծ
յառա
ւթիւն,
տնկելով
զկենդանի
եւ
զարգասաւոր
գաղափարս,
{յաջողեցուցիչս}
ազգային
անձնապահութեան
եւ
ապագայ
բարօրութեան,
բե
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը,
-
ո՛ր
կողմ...
Աստուած
{յաջողէ}:
-
Տիկի՛ն,
առակ
կայ,
ասում
են,
թէ
"
երեխայ
պիտոյ
է
աշխատէր
իւր
հրամանովը
վարել:
Եթէ
Աստուած
{յաջողէ}
այս
դրացու
աղջկայ
մասին
մեր
մտադրութիւնը,
եթէ
Աս
եանցը,
ասելով
"
երանի՛
կը
լինէր,
որ
եւ
իմ
բաղդը
{յաջողէր}
այդ
համալսարաններումը
մի
հիմնաւոր
կրթութիւն
առնել
փ
ուրախ
կը
լինինք
ձեր
յառաջադիմութեան
վերայ,
եթէ
{յաջողի}
ձեզ
ստանալ։
Բայց,
լսելով
ձեզ,
դիմել
մեր
բոլորո
է
մի
ժողովուրդ
ստրուկ
է,
եթէ
նա
հող
չունի
եւ
եթէ
{յաջողի}
նորան
հող
ձեռք
բերել,
իրաւունքը
եւ
ժամանակը
պահա
քանի
կախարդական
վարագոյրներ...
բայց
դժուար
թէ
{յաջողի}
ինձ
այս
եւ
ես
վախում
եմ,
որ
այն
բաները
ինչ
որ
այ
նալ
Չինաստան
եւ
այնտեղ
քարոզել՝
յուսալով,
որ
թէ
{յաջողի}
իւրեան
ջնջել
այնտեղ
Բուդդականութիւնը,
Եափոնիայն
համար
նորա
եւ
զթուական:
Յայսմ,
նոյնպէս,
յուսամ
{յաջողիլ},
որպէս
յայլ
ամենայն
ձեռնարկս
զհնդկական
խնդրոյ,
Զայս
ամենայն
առեալ
ի
նկատի
իմ
կարծիք
այս
են,
թէ
{յաջողիլ}
ինձ
տիրել
տանն
եւ
ի
ստանալ
զգումար
արդեանց
նորա
ե
արդէն
իսկապէս
ծիծաղելի
բան
էր.
ինձ
ոչինչ
ժամանակ
{յաջողուած}
չէր
այսպէս
ճարտարութեամբ
խաբել,
ինչպէս
այս
գործո
ազգին
անհասկանալի
մնալու
վերայ։
Հայր
Խորէնին
չէ
{յաջողուել}
ընտրութիւնը
թարգմանելու
գործի
մէջ:
Աւելորդ
չէ
մի
աւ
քննել
նորան...
Ո՛վ,
բաղդիս,
գործողութիւնը
{յաջողուել}
էր
այնպէս,
որ
առաւել
լաւ
չէր
կարելի
ցանկանալ..
ան
կարողանամ
լսել,
բայց
այդ
բանը
մինչ
այժմ
էլ
չի
{յաջողուել}
ինձ:
-
Եկեղեցական
երգերի
կամ
շարականների
մա
հակառակ
համոզմունքի
բերելու
համար,
եւ
այդ
նրանց
{յաջողուեց}
միանգամայն:
Նրանք
հրաւիրեցին
պատրիարքի
ուշադրութ
լոյ
իմ՝
ի
ժամ
քննութեանն:
Իմ
տեառն
աստուծոյ
{յաջողութեամբ}
հասեալ
աստանօր
եւ
իմացեալ
զայնց
ամենից՝
մնացի
ապ
մբ
վազում
էր
մարմնի
դէպի
այդ
սահմանքը,
արդէն
մեծ
{յաջողութեամբ}
ձեռնտու
են
լինում,
որ
բարակացաւական
բլրակները
բա
որա
վերայ
մտածելուց
եւս,
որ
աւելի
հեշտութեամբ
եւ
{յաջողութեամբ}
կարողանան
հաստատ
պահել
խաւարի
դժոխային
իշխանութիւ
ողմերը
եւ
գնալու
Էջմիածին:
Ո՛ղջ
եղիր
ամենայն
{յաջողութեամբ},
ամենակալ
Տէրը
թող
առաջնորդէ
ձեզ
ձեր
վտանգաւոր
ճ
հոգեպէս
զուարճանալ,
եւ
գերապատիւ
հեղինակը,
շատ
{յաջողութեամբ}
հասած
լինելով
իւր
նպատակին,
կարո՛ղ
է
մխիթարուիլ
գիշերեցինք
եւ
արեւածագին
ճանապարհ
ընկանք
միեւնոյն
{յաջողութեամբ},
միեւնոյն
վստահութեամբ
եւ
միեւնոյն
հաստատ
յուսով
իւնը
եւ
սրտի
ցաւը
ուրախութիւն
էր
դարձած
միայն
այս
{յաջողութեամբ},
որ
նամակը
կարողացաւ
ուղարկել,
առանց
մի
մարդու
հինգ
պապ
նստել
էին
պապական
գահը,
որ
մի
զարմանալի
{յաջողութեամբ}
անցել
էր
պապական
աթոռը,
որ
պապ
դառնալուց
մի
քանի
,
թարգմանիչս
յունական
դպրութեան,
որոց
աջողաձեռն
{յաջողութեամբ}
բերէ
յինքեան
զտիպար
հինգերորդ
դարու:
Մին
ի
սոցան
սարակութեան
էական
օգտին
սպասաւորելու
համար.
միթէ
{յաջողութեան}
մեծութիւնը
նորա
արգելքների
եւ
խափանների
մեծութեամ
է
Երեւանի
եւ
Էջմիածնի
մէջ,
ունեցել
է
սրտումը
մի
{յաջողութեան}
յոյս,
իսկ
որքան
մօտենում
է
Մայր-Վանքին,
այնքան
տարակոյս․
այս
մի
փորձ
էր,
եւ
ես
հաւաստի
չլինելով
{յաջողութեան}
մասին,
խնայաբար
գործ
էի
դնում
միշտ
նիւթերը,
որ
արի
անպատճառ
պէտք
է
գնալ,
ուխտ
դնել
եւ
չկատարելը
{յաջողութեան}
մեծ
վնաս
է,
աւուր
կարճութիւն
է.
մանաւանդ
ես
ինչ
ւ
մինչեւ
ցմիւս
նամակս:
Ցանկալով
ձեզ
ողջութիւն
եւ
{յաջողութիւն}
՝
մնամ
Ձեզ
միշտ
բարեացակամ
եղբայր,
Ս.
Խ.
Շ
ակալութիւնը,
որոնց
ցանկանում
ենք
նոյնպէս
ամենայն
{յաջողութիւն}
եւ
յառաջադիմութիւն:
Հիմնադրերից
մինը,
ինչպէ
բաշխել
էր
պարոնը
"
Մեղուի
"
հասարակութեանը:
{Յաջողութիւն}
մաղթելով
Չերքեզեանցին՝
Պ.
Նազարեանցի
պատճառով
գ
վ
հանդէս
հանել
տպագրութեան
սխալները:
Ամենայն
{յաջողութիւն}
ցանկանում
ենք
պարոնին
այս
նոր
ասպարէզի
մէջ
եւ
հաւ
Մեր
կարծիքով,
առաջինը,
առանց
երկրորդին,
երբէք
{յաջողութիւն}
չէ
գտանելու,
եւ
քաղաքակրթութեան
պտղաւէտ
սկզբունք
ւղղել
մեր
առ
ի
սրտէ
շնորհակալութիւնը
եւ
ընթացք
ու
{յաջողութիւն}
մաղթել
իւրեանց
չնաշխարհիկ
ասպարէզի
մէջ:
Կեց
ակը,
որին
հոգով
չափ
ցանկանում
ենք
կարողութիւն
եւ
{յաջողութիւն}
ապագայ
աշխատութենների
մէջ։
Քաղցր
պարտականութ
ի
կորստաբեր
հետեւանքներ:
Այս
պատճառով,
եթէ
նաեւ
{յաջողութիւն}
գտնէ
խնդիրը
(bill),
որի
մասին
է
այժմ
վէճը,
եւ
ծուխ
գնելու
համար:
Այժմ,
որ
Աստուած
ամենակարողը
{յաջողութիւն}
տուեց
ինձ,
ես
պատրաստութիւն
կը
տեսանեմ
դեռ
յառաջ
պարտական
ենք
նախ
գործ
սկսանել
եւ
ապա
խնդրել
Տիրոջ
{յաջողութիւնը}:
Առաջին
գործը
է
դպրոցների
հիմնարկութիւնը.
ա
Նա
չէր
կարող
բառերով
յայտնել
իւր
ուրախութիւնը
եւ
{յաջողութիւնը},
որովհետեւ
երրորդ
մարդ
կար
այնտեղ,
որից
թաքուն
Երկու
տարուայ
ընթացքում
Կանոնադրութեան
բնական
{յաջողութիւնը},
սրա
շնորհիւ
ասպարէզից
հեռացուած
անձնաւորութիւնն
ից,
ժամանակը
ձեռնտու
էր
նորան,
բաների
կարգը
եւս
{յաջողում}
էր...
Մի
քանի
ժամանակից
յետոյ
սկսեց
նա
ձեռք
զա
թէ]
միայն
հնար
էր
[յափշտակել]
զանկապուտ
ձիթենին,
{յաջոյ}
՝
որ
զծանրակշիռն
վճարեաց
զյաղթութիւն:
[Բայց
դոքա
ամբ
իմով
յանուն
նոյն
հոգեւոր
կառավարութիւն
ի
3-էն
{յաջորդ}
ամսեան
ապրիլի
ետու
զպատասխանի,
այլ
յօրէ
յայմանէ
հանրականից
բաժանուելու
կորստական
սկիզբը։
Ներսէսի
{յաջորդ}
Սահակը,
ջերմեռանդութեամբ
պաշտպանելով
ոչ
այնքան
ե
տառակութեանս,
յեկեղեցական
պատմութեան
Բարոնէոսի:
{Յաջորդ}
լինել
պապին
առաքելոյն
Պետրոսի՝
չտայ
նմա
իրաւունս
սնաւոր
երեւոյթքը
եւ
մի
ամբողջութիւն
տալով
նոցայ,
{յաջորդ}
երեւոյթքը
ընդունել
որպէս
կրաւորական
արդիւնք
-
շատ
ց
դուրս
է
բերում
եզրակացութիւն,
թէ
եւ
Պապը
որպէս
{յաջորդ}
Պետրոսի
գերազանց
է
այլ
եպիսկոպոսներից,
որոնք
միւ
ի
անունով,
որ
կարողացաւ
համոզել
Իննովկենտիոս
X-ի
{յաջորդ}
Ալեքսանդր
VII
Պապը
եւ
հաւատացնել
նորան,
թէ
Դօմին
թագուհին
չ'ընդունուի
եւ
չ'հրատարակուի
գահակալ
եւ
{յաջորդ}
հանգուցեալ
թագաւորին,
այն
ժամանակ
հարկաւոր
կը
լի
.
"
Հրաման
եւ
իշխանութիւն
տուաւ
առաքելոց
եւ
անոնց
{յաջորդաց},
նոյնպէս
փոխարկելու
զգացն
ի
մարմին
իւր,
եւ
զգին
գին
հաւատաց
ի
Ձեզ,
եւ
միլիոնից
աչք
յառեցան
ի
նոր
{յաջորդդ}
առաքելոց
սրբոց
Թադդէ
ի
եւ
Բարթողոմեայ:
Շատից
քան
ր
մահ
վարդապետի
իւրոյ,
տեսանելով
զորդին
հօրամոյն
{յաջորդեալ}
զնա,
բուռն
հարկանէ
զլուսաւորութենէ
Ազգին
եւ
ի
խն
գեւորն
վերածնելութեամբ
զորդիս
եւ
ի
տեղի
իւր
զնոսա
{յաջորդեալ}
՝
Ղեւոնդ
եւ
զԵնովք՝
ի
Սպեր,
զԳինթ՝
ի
Դերջան,
Հռովմ
եւ
այլն։
Ի
վախճանի
Մխիթարայ
աբբայ
հօր
{յաջորդեաց}
նմա
Ստեփանոս
առաջին
աբբայ
յաշակերտաց
նորա,
որ
եւ
զգային։
Իբրեւ
վախճանեցաւ
առաջին
Ստեփանոս
աբբայ,
{յաջորդեաց}
նման
երկրորդ
Ստեփանոս
աբբայ,
որ
եւ
ապա
ձեռնադրեց
եւ
երգեալ
զշարականս,
թողու
զաթոռ
Հայրապետութեան
{յաջորդել}
կրտսեր
եղբօր
իւրոյ
Ներսիսի
Շնորհալւոյ,
որ
վասն
ի
մ
մահուանն
ի
յիշեալ
կառավարչաց
աստ
կարգեալ
օրինին
{յաջորդելով}
զտեղի
իմ,
զյիշեալ
տունն
եւ
նորա
եկամուտն,
ամենա
ց
փայլատակները։
Պաւլոս
հինգերորդ
պապը,
1605
թ.
{յաջորդելով}
Կլեմենտ
ութերորդին,
դուրս
էր
ձգել
եկեղեցուց
Ծերա
չմնաց
ազատ
կամ
ունայն:
Գիտակցութիւնը
{յաջորդեց}
սորան.
Ազգի
վիճակը
ծանրացաւ
սրտիս...
միայն
անգլիական
մարդը
կարողացաւ
իրագործել
եւ
որին
{յաջորդեց}
ուրիշ
կերպարանքով
նորա
գաղթական
եղբայրը
`
Հիւսիսա
էր
Պապական
աթոռը
արդէն
խոր
ծերութեան
մէջ։
Նորան
{յաջորդեց}
Կլեմենտ
VIII-ը,
որի
մօտ
ուղարկուեցան
շուտով
դեսպ
արքայ
Հայոց
ի
տեղի
Ասպուրակէսի
կաթողիկոսի
Հայոց՝
{յաջորդէ}
զՍահակ
Պարթեւ,
որ
ստացեալ
զաշակերտս
իբր
վաթսնից
կոս
IV-ի
ազդեցութիւնը
քաղաքակրթութեան
վրայ.
նորա
{յաջորդը},
Րիշելիօն,
չեմ
յիշում
անունով,
միայն
թագաւոր
Լ
եպիսկոպոս,
Սիւնեաց
հռչակաւոր
Ստեփանոս
եպիսկոպոսի
{յաջորդը},
որ
եւ
նոյնչափ
երեւելի
եւ
առաւել
եւս,
Պետրոս
եպ
ն.
փառք
Աստուծոյ,
կաթողիկոս
ունինք,
Լուսաւորչի
{յաջորդը},
պատրիարքներ,
առաջնորդներ.
վանքերը
լի
են
վարդա
որա
միաբանութեան
գլխաւորը
կամ,
աւելի
ուղիղ,
իւր
{յաջորդը}
թղթերով
ու
երդումներով
նզովէր
իւր
բուն
Հայկական
ե
ռովմից,
եւ
յետոյ
վերադարձաւ
շուտով,
հալածեց
իւր
{յաջորդը}
եւ
խեղացուց
նորան
ամենագարշելի
կերպով։
Պատմութեա
ով
եւ
կամակորուելով,
գահընկէց
է
լինում,
եւ
նորա
{յաջորդը}
՝
Վլադիսլաւ,
աւելի
խոհեմ
գտանուելով,
հրատարակու
ոչնչացնէ
ժողով
կազմելու
դիտաւորութիւնը,
եւ
նորա
{յաջորդը},
երբ
նստաւ
Հռովմի
գահի
վերայ,
տեսաւ,
որ
արդէն
լի
մահից
յետոյ
իսկոյն
նորա
տեղը
բռնում
էր
Գեներալ
{յաջորդը},
որ
վաղուց
արդէն
նշանակել
էր
ինքը
Գեներալը։
Այս
ուց
արդէն
նշանակել
էր
ինքը
Գեներալը։
Այս
Գեներալ
{յաջորդը}
պարտական
էր
սահմանեալ
ժամանակի
մէջ
հրաւիրել
խորհր
Վերանորոգութեանը,
վասնորոյ
եւ
թողնում
էր
իւրեան
{յաջորդին}
։
Գերմանացիք,
Ֆրանսիացիք
եւ
մինչեւ
անգամ
Սպանիաց
կաթողիկոսն
ամենայն
Հայոց,
զօրինաւոր
եւ
զանժխտելի
{յաջորդն}
առաքելոց
Թադդէի
եւ
Բարթոլոմեայ:
8)
Երես
52
ադդէոս
եւ
Բարթողիմէոս
առաքեալների
եւ
նոցա
հարազատ
{յաջորդների}
արիւնով՝
ոռոգել
էին
Հայաստանի
կռապաշտութեամբ
կոշ
իմիայն
հաւատից,
բայց
յետոյ,
այսինքն՝
Իգնատիոսի
{յաջորդների}
օրովը,
այդ
բաները
գործիք
դարձան
զարհուրելի
քաղաք
ոլոր
պարագաներով
անցնում
է
դէպի
Ակուաւիու
եւ
նորա
{յաջորդների}
հոգին.
մինչեւ
անգամ
եւ
այժմ
ամենայն
տեղից
հալածո
այնպէս
մի
կողմից
բարի
օրինակ
հանդիսանալով
իւրեանց
{յաջորդներին},
միւս
կողմից
իւրեանց
անձը
իբրեւ
վկայութիւն
դնելո
կա
արծաթ
հարկ
վճարէ
Գրիգոր
պապին
եւ
նորա
օրինաւոր
{յաջորդներին},
սոցա՝
Դալմաթիու
վերայ
ունեցած
բարձրագոյն
իշխան
անց
է
այլ
եպիսկոպոսներից,
որոնք
միւս
առաքեալների
{յաջորդներն}
էին,
ուրեմն
գերազանց
է
եւ
ներկայ
ամբողջ
ժողովքից
սք
է,
որ
բնաւ
հիմք
չունի,
որպէս
եւ
այս
խօսքերին
{յաջորդող},
միւս,
սոցանից
ոչ
պակաս,
զարմանալի
խօսքերը
այդ
մ
պատմութիւնը,
ինչպէս
եւ
չէ
ասում,
թէ
Սամուէլին
{յաջորդողը}
Սիւնեաց
եպիսկոպոս
Մուշէն
էր։
Փարպեցու
բարեկամ
Մո
անգութեամբ,
միշտ
մնում
է
ազնուական
տների
ուղղակի
{յաջորդութեան}
մէջ:
Եւ
այս
է
այն
սոսկալի
աղքատութեան
աղբիւրը,
մեր
գրուածքը
1857-ից
սկսած,
որոնց
ժամանակագրական
{յաջորդութեանց}
մէջ
պարզ
երեւում
է,
թէ
մենք
կանգնած
չենք,
այլ
գ
ւմ
է
սահմանադրութիւնը,
փոխում
է
եւ
գահակալութեան
{յաջորդութիւնը},
ինչպէս
Հենրիկոս
VIII-ի
եւ
Վիլհելմ
III
Օրանժեանի
ցքերի
դասակարգութիւնքը՝
պարզ,
եւ
ժամանակագրական
{յաջորդութիւնքը}
՝
անշփոթ։
Արդարեւ,
Փարպեցու
պատմութիւնը
շատ
տեղ
Ո՛հ,
որքան
թշուառութիւնք,
որ
մինը
միւսի
քամակից
{յաջորդում}
են
մեր
անմիաբանութենից
եւ
միմեանց
դաւաճանելուց։
րանից,
վեվի
տեղ
ու
գործ
դնել
այնտեղ,
ուր
իսկոյն
{յաջորդում}
է
ումը,
շատ
ծանր
է
եւ
հասարակ
ժողովրդին
գայթակղե
կարիցեմք
թողուլ
անբասիր
զկրօնամոլ
եւ
զաբեղայամիտ
{յաջորդս}
նորա
եւ
զաշակերտս,
որք
անպատկառ
եւ
աներկիւղ
յԱստ
ում,
գոնեա՛
եւ
այս
անգամ
չկարացաք
այնմ
պատահիլ
ի
{յաջորդսն}
յուսալ՝
չէ
առն
բանագիտի
գործ,
յորս
դուն
ուրեք
ե
էսզի
Սիւնհոդոսն
սրբոյ
Էջմիածնի,
վեհափառութիւն
եւ
{յաջորդք}
Ձեր
տեսցին
զամենայն
յականէ
եւ
յանուանէ
եւ
ըստ
այն
իսկ
թէ
չյաջողի
մեզ
իրագործել,
այն
ժամանակ՝
մեզ
{յաջորդք}
պատրաստել
եւ
ուխտելով
նզով
առնել,
որ
նոքա
աշխատե
անսուրբ
գրքերում:
Դնենք,
թէ
հին
ազգերը
մեռան
եւ
{յաջորդք}
չթողեցին,
բայց
նոր
ազգերը,
որ
հիների
օրերում
չկ
սկանալ
նորան։
Մեղաւոր
չէ
ո՛չ
Մխիթարը
եւ
ո՛չ
նորա
{յաջորդքը},
այլ
միայն
արժանի
մեր
խորին
ցաւակցութեանը։
Մեղա
ընդունել
է
նորա՝
դէպի
սուրբ
Պետրոսը
եւ
դէպի
նորա
{յաջորդքը}
հաւատարմութեան
երդումը՝
առանց
երկբայելու,
թէ
"
մէջ։
Մեռանելով
ահա,
աղաչում
եմ
Աստուած,
որ
իմ
{յաջորդքը}
ինձանից
բաղդաւոր
լինին
այս
բանի
մէջ.
ահա՛,
ինչ
այդ
հանդիսի
մէջ:
Եւ
այսպէս,
սիրելի՛
Հայք,
{յառա՛ջ},
դէպի
յառա՛ջ,
եւ
մի
հատ
աւազը
կորած
չէ
սարի
ահա
էջ:
Եւ
այսպէս,
սիրելի՛
Հայք,
յառա՛ջ,
դէպի
{յառա՛ջ},
եւ
մի
հատ
աւազը
կորած
չէ
սարի
ահագին
կազմուածքի
հոսանքը
միայն
մի
ընթացք
ունի՝
դէպի
յառաջ:
{Յառա՜ջ}...
Այնտեղ
միայն
կարող
ենք
հանդիպել
մեր
ազգի
կենս
ան
վասն
սոսկականաց:
Թողումք
զի
հակառակն
ուսանիմք
{յառակայն}
Քրիստոսի
՚ի
շատ
խնդրելն,
որում
շատ
տուաւ:
Եթէ
ա
քն
զսուրբն
գտեալ
ի
նոյն
անձուկ
ճենճերեալ,
դառնայ
{յառանձնութեանն}
վայր
Աստուծոյ
Ամենակալի
թողեալ
զիրսն
ապաստան:
Յա
եանց,
ի
լինելն
տակաւին
ի
սուրբ
Աթոռն
Էջմիածին
եւ
{յառաջ}
քան
զքահանայանալն
իւր
մատուցեալ
է
նորին
վեհափառու
Տ
ՀԱՅՐ,
ՔԱՀԱՆԱՅ
ԱՍՏՈՒԾՈՅ
ԴԱՐՁՐԵԼՈՅ,
Քան
զայս
{յառաջ}
նամական
միայն
ծանուցի
հօրդ
պատուականի
զանդառնալի
ութեան
իմոյ,
ընկալցի,
իսկ
թէ
մերժելոց,
քան
զօր
{յառաջ}
վճռեսցէ
եւ
մի՛
թողուցու
ինձ
կորուսանել
զժամանակ
ի
ք
ընդ
այն,
ընթացուսցուք
եւ
զազգային
խնդիրս,
օ՜ն
{յառաջ},
որքան
եւ
որչափ
ներեալ
լիցուք
ի
շուրջ
պատելոց:
ատանել
զվախճանական
զվճիռ
ի
սրբագումար
ատենին:
{Յառաջ}
քան
զկոչել
եմ
երկրորդ
ժողովն
վերասաց,
պատրաստեալ
անաց
գործոյն,
անհրաժեշտ
վարկաւ
ելանել
ինձ
նախ
եւ
{յառաջ}
ի
Լոնդոն
եւ
անդէն
ի
վերայ
հիման
գրութեան
պ.
նախա
մափայլ
դեսպանն
անհրաժեշտ
վարկաւ
ելանել
ինձ
նախ
եւ
{յառաջ}
՚ի
Լոնդոն,
եւ
անդէն
ի
վերայ
հիման
գրութեան
պ.
ն
պատիւ
ընդհանրական
նահանգապետն:
Երիւք
աւուրբք
{յառաջ}
քան
զայս
կոչեցայ
ի
դեսպանատունն
Ռուսսիոյ,
ուր
ըս
սխանի
արար
ինձ
պ.
հյուպատոսն,
եթէ
հարկ
է
նախ
եւ
{յառաջ}
զթուղթն
զայն,
ընդ
ձեռն
դեսպանութեան
առաքել
յատե
ուցեալ
իցէն
ամօք
իբր
հնչիւք
եւ
ո՛չ
եօթանասնիւք,
{յառաջ}
քան
զայս:
Արժողութիւն
շինուածոցն,
ըստ
քաղեալ
քան
զոր
արժէր
ոչ
զամս
քառասուն,
այլ
իբրեւ
զտասն
{յառաջ}
քան
զայս:
Այսոքիկ
ամենայն
պարզեսցին
եւ
մանրա
պ.
Յովհանջանի
չէր
աստ
ի
գալս,
եւ
երիւք
աւուրբք
{յառաջ}
քան
զայս
եկեալ
ի
Կալկաթա
բնակի
՚ի
տան
իւրում:
Ա
ից
նորա,
փոխանակ
125.
000
ռուփեաց,
զքառասուն
ամ
{յառաջ}
քան
զայս,
թողելոց
ի
հանգուցեալ
Աղաւելեանէ:
Քանզ
րութեան
իմում
առ
որս
վերաբերին
ըստ
մասին
գրելիքս
{յառաջ}
խաղամ
ի
պատմութեանս:
Առ
ձեզ
է
գրութիւն
իմ՝
ն
ման
ատենին
եւ
ի
բանիլ
անդ
ոչ
կարեմ
աւարտել
զգործն
{յառաջ}
քան
զամիսս
երիս
կամ
զչորս,
յորոյ
յապացուցութիւն
՚ի
գիր
եւ
կնքեալ
ստորագրութեամբ
իմով,
պահանջեցի
{յառաջ}
վարել
զդատն
ըստ
զօրութեան
կտակին
եւ
պարգեւագրոյն
իւն
դպրոցին,
զոր
հիմնէիք
տակաւին
ամօք
իբր
երկուք
{յառաջ}:
Եթէ
հաճութիւն
լիցի
վեհափառութեանդ,
որպէս
ա
ամենախոնարհ
յայտարարութիւն
Զամս
բազումս
{յառաջ}
քան
զայս,
ոմանք
'ի
բարեպաշտօն
ազգակցաց
մերոց
բնա
ան
իւր
մօտ:
Ես
չգիտեմ,
թէ
ինչ
մտածեմ
քո
մասին.
{յառաջ}
կարծում
էի,
որ
դու
փոքրիշատէ
բան
գիտես,
այժմ
նե
։
Այս
խօսքերից
յետոյ,
որ
բաւական
հանդարտութեամբ
{յառաջ}
է
տարել,
իսկոյն
վայր
է
ձգում
երեսի
դիմակը
եւ
ասպ
կամի,
թէ
իւր
զաւակը
առաքինի
դառնայ,
ապա
նախ
եւ
{յառաջ}
թող
ինքը
առաքինութեան
օրինակ
լինի
իւր
զաւակի
առաջ
րեխայն
գլխաւորապէս
իւր
մօր
ձեռքով,
ուրեմն
նախ
եւ
{յառաջ}
հարկաւոր
է
մեծ
ուշադրութիւն
դարձուցանել
աղջիկ
զաւ
թենից։
Ծնողի
գլխաւոր
ջանքը
եւ
փոյթը
պիտոյ
է
լինի
{յառաջ}
հոգաբարձու
լինել
իւր
զաւակների
դաստիարակութեան
մա
րեանց
սեպհական
շրջակայքից,
որի
մասին
մի
քանի
տող
{յառաջ}
գրեցի
Յիշատակարանիս
մէջ:
Ստոյգ
եւ
աստուածադիր
դա
ի
վերայ,
եւ
որոնք
ազատութեամբ
շարժւում
են
յետ
եւ
{յառաջ},
ակամայ
երանի
եմ
տալիս
մինչեւ
անգամ
այդ
անշունչ
-
Լսի՛ր,
-
աղաղակեց
Պ.
Բէգզադէն՝
աջ
ձեռքը
դէպի
{յառաջ}
պարզելով
օդի
մէջ,
-
այսօր
քնած
էի
ճաշից
յետոյ,
որոգուի,
կրկնապատկեցի
արաղով
շինած
դէքոքտիս
չափը
{յառաջ},
քան
թէ
քնել
էի,
եւ
ահա
քունս
տարաւ:
Տեսանում
:
Եւ
պիտոյ
է
ասել,
որ
այս
ճանապարհով
շատ
շուտով
{յառաջ}
կը
գնար
բանը,
որովհետեւ
ամառները
եւ,
մանաւանդ,
յետոյ
առողջանալ,
քան
թէ
վտանգաւոր
կերպով
այդքան
{յառաջ}:
Պիտոյ
էր
իմանալ,
որ
ամենայն
ցաւի
բժշկութեան
մէ
եւ
այժմ
եւս
գտանւում
է
մի
նոր
աւերանքի
տակ։
Եթէ
{յառաջ}
հարիւր
բառի
մէջ
երեսունը
Թուրքի
ու
Թաթարի
էր
եւ
մ
բարի
բաները,
որոնց
չլինելու
վերայ
մորմոքուելով՝
{յառաջ}
եմ
տանում
իմ
տխուր
Յիշատակարանը,
եւ
որոնց
միայնա
նքը.
աշխարհի
երեսին
երկու
բան
կայ՝
այո
կամ
ոչ,
{յառաջ}
կամ
յետ,
լինել
կամ
չլինել:
Այս
հիմքերի
վերայ
հա
տոյ
է
մտածել,
որ
եթէ
Նախիջեւանը
հոգաբարձու
չլինի
{յառաջ}
գնալու
համար,
ուրեմն,
անտարակոյս,
պիտի
յետ
գնա
բողջութիւնը,
նորա
միաբան
ոյժը
բաժանւում
է
նախ
եւ
{յառաջ}
երկու
կամ
երեք
մեծ
հատուած,
յետոյ
այդ
հատուածի
պ
են
այժմ:
Ապա
եթէ
ազգը
լուսաւորուի,
նայի
յետ
եւ
{յառաջ},
քննէ
իւր
անցածը,
ներկայն
եւ
գուշակէ
ապագայն,
ենագրութիւնը,
որ,
հարազատ
մնալով
ազգի
կեանքին,
{յառաջ}
է
շարժւում
այժմ
մի
քանի
ճշմարտասէր
եւ
հեռատես
պար
սանելով,
որ
բուն
ազգային
հարազատ
մատենագրութիւնը
{յառաջ}
է
շարժւում,
տեսանելով,
որ
նորա
անխոնջ
գործակատա
.
այն
կանաչ
ու
թարմ
տերեւները,
որ
մի
երկու
ամիս
{յառաջ}
քաղցր
հովանի
էին
մեր
համար
այրող
արեւի
երեսից,
ա
Մեղուի
"
37
համարում:
Բայց
այդ
յօդուածը
գրելուց
{յառաջ}
դրականապէս
բարեաւ
մնայ
է
ասել
լօգիկային,
որ
առան
ենք
Պ.
Իսահակեանցի
հրաշագործութիւնը:
Նախ
եւ
{յառաջ}
Պ.
Իսահակեանցը
իւր
յօդուածի
ներածութեան
մէջ
խրախ
բան
պահանջելու,
-
ասում
եմ
շեշտելով,
-
թո՛ղ
նա
{յառաջ}
սերմանէ,
յետոյ
հնձելու
դուրս
գայ"։
Բայց
մեք
ին
եսանէ
իմ
վերայ,
այնքան
ազնիւ
կը
լինի,
որ
նախ
եւ
{յառաջ}
ինքը
կը
հրապարակէ
նորան՝
ցանկանալով
աւելի
կատարե
կամակորութեամբ.
"
Բայց
մի
մեծ
կորուստ
չունիմ"։
{Յառաջ}
երանի
տուեց,
յետոյ
կորուստ
չունի,
որի՞ն
հաւատան
նել,
որ
լուռ
մնամ
նորա
անկրթութեան
եւ
տեսութենից
{յառաջ}
աստուածաբանութեան
վերայ:
Ո՛վ
է
ասել
նորան,
որ,
մենեւին
վատ
չէր
լինելու
Պ.
Իսահակեանցին
խօսելուց
{յառաջ}
մի
փոքր
մտածել,
ուսանել,
որովհետեւ,
ամենեւին
ա
ստակը
Պ.
Իսահակեանցի
յօդուածի
պատճառով,
դորանից
{յառաջ}
եւ
ո՛չ
մի
տող
բան
տպած
ու
հրապարակած
չունէի,
որ
թեանը,
թող
պատմեմ
այստեղ,
որ
երկու
տարի
սորանից
{յառաջ}
ասիական
Տաճկաստանի
մէջ
մի
Հայոց
եպիսկոպոս
գերեզմա
րովհետեւ
ես
եւս
հասկացայ:
Մի
քանի
օր
սորանից
{յառաջ},
գալիս
է
իմ
մօտ
ծանօթներիցս
մինը,
որին
դուք
չէք
ադէ,
ես
քո
դրանը
կը
չոքեմ
մի
օր
եւ
ինչպէս
նախ
եւ
{յառաջ}
գորգս
(խալիչա)
կը
փռեմ
եւ
լուադեղ
(персидская
կամ
տասն
հոգի
երաժիշտքը
թէատրոնական
գործողութենից
{յառաջ}
հնչեցուցին
մեր
ականջին
"
Պօրտիչիու
համր
կամ
Ֆենել
ժանի
խնդիր
է
այս,
բայց,
թողնելով
այլ
ժամանակի,
{յառաջ}
տանեմ
խօսակցութեանս
թելը:
Եթէ
քաջ
վարժ
լինէի
զգային
բարոյական
զգացմանը
եւ
մտաւորական
գիտութեան
{յառաջ}
գնալուն
գործակից
չեղաւ:
Մեր
ազգը
այսպէս
է.
տալ
ճաբանասէր
կամ
խռովայոյզ
ոգւով,
այլ
իրենց
փաստերը
{յառաջ}
բերէին
արդարապէս,
եթէ
ունէին,
թէեւ
սոքա
էլ
շատ
ը
կընդունի,
որով
ազգը
հոգեւորականներէն
երկու
դար
{յառաջ}
անցած
կերթան.
այսքան
երկարութեան
մէջ
արշաւել,
ա
իները
կապեցին
ձեռքս
մի
մազեղէն
պարանով
եւ
սկսեցին
{յառաջ}
վարել:
Երկար
մտածութենից
յետոյ
որոշեցի
նայիբի
ան
Մարգարէի
փոխանորդի
կեանքը
եւ
որ
քանի
ամիս
սորանից
{յառաջ}
անարգ
մահ
ստացաւ
դահճի
ձեռքից:
Լաւ
ծանօթ
ես
ունե
րօն
բովանդակել
իմ
մէջ:
-
Ափսո՛ս,
որ
կէս
դար
{յառաջ}
չենք
ծնած,
ապա
թէ
ո՛չ,
գուցէ
դուք
եւս
ընկնէիք
ֆ
ակով
սրբելով
արտասուքը,
փոխուած
եւ
ողբալի
ձայնով
{յառաջ}
տարաւ
իւր
պատմութիւնը.
-
Ինձ
ասացին
այդ
խլող
իք
անբարոյականութիւն,
դուք
պիտի
հաշտուէիք
նախ
եւ
{յառաջ},
որ
ազգը
եւս
բաժին
բաժին
չլինէր:
-
Լոյսը
չէ
դ
բանի
մէջ
ճշմարտութիւն,
բայց
դու,
զուգահեռաբար
{յառաջ}
գնալով
ազգի
կեանքի
հետ,
ամենայն
առողջամտութեամբ
ակ
եւ
ասիացի
ազգերին,
այդ
վնաս
չունի,
միայն
դու
{յառաջ}
գնա:
Կը
գայ
օրը,
կը
ծագէ
եւ
քո
համար
այն
արշալո
երի
վերայ:
Ահա
այսպէս.
այնքան
ձեռնհաս
չեղայ
{յառաջ}
վարել
Յիշատակարանս,
մինչեւ
որ
հանդիպեցայ
նորա
մե
վնասակարութիւնը
քննւում
է
եւ
սահմանւում
է
նախ
եւ
{յառաջ},
տարու
զանազան
եղանակների
մէջ
քանի
օրերով
ծանրաչ
րգութիւն
ի
նմին
եւ
ոչինչ
",
-
գրում
էր
քսան
տարի
{յառաջ}
մի
ուսումնական
ազգային,
որ,
կարդալով
այս
տողերը
լինելով,
չունին
գաղափարների
ընդհանուր
միութիւն:
{Յառաջ}
ասում
է,
թէ
Հայաստանը
մխիթարւում
է,
արտասուքը
ս
,
թէ
Մխիթարեան
միաբանութիւնը
սորանից
մի
քանի
տարի
{յառաջ}
շինել
է
մի
աղօթք,
որ
Մուրադեան
տղայքը
երգեն
երեկ
են
դրականապէս
այդ
դպրոցի
օգուտը.
երկու
կողմը
եւս
{յառաջ}
են
բերում
զանազան
համոզիչ
եւ
ճշմարտանման
փաստեր:
հպանել
այնտեղ,
ուր
է
ազգը.
բ)
Դպրոցը
հիմնելուց
{յառաջ}
ապահովել
նորա
մշտնջենաւորութիւնը,
որ
ազատ
մնայ
ա
զատ
մնայ
ամենայն
պատահարների
երեսից.
գ)
Դպրոցից
{յառաջ}
հոգաբարձութիւն
գործել
օրինաւոր
ազգային
դաստիարակն
)
Դպրոցի
մէջ
աւանդուելու
ուսմունքը
եւ
գիտութիւնքը
{յառաջ}
վարել
եւրոպական
երկրորդ
դասակարգի
վարժարանների
ըն
ր
օտար
լեզուով
եւ
ցաւում
ենք,
որ
այդքան
քրտինքով
{յառաջ}
եկած
գործը
մեռած
է
ազգի
համար:
Մեք
ցաւում
են
ւածը,
եւ
այս
է
պատճառը,
որ
պատուելի
թարգմանիչքը
{յառաջ}
էին
բերել
տպագրապետին,
թէ
նամակ
են
ստացած
Հնդկաստ
քան
թէ
գտանւում
ենք:
Սորանից
քանի
տարիներով
{յառաջ}
բարձրացած
կրօնական-սխօլաստիկեան
վէճերի
պատճառով
Մ
ր
գտանւում
է
այժմ
Փարիզում:
Քանի
մի
տարի
սորանից
{յառաջ}
բարձրացած
մրրիկը
խլեց
նորան
իւր
տեղից
եւ,
բաւակա
ուսումնական
ազգայինը,
որ
քանի
մի
ժամանակ
սորանից
{յառաջ},
հրատարակելով
"
Արեւելք
"
անուն
օրագիր
(խափանու
այողի
100
մանէթ
վարձը
կտրելու
եւ
իւր
անխիղճ
կամքը
{յառաջ}
տանելու
համար
պատրաստ
է,
1000
մանէթ
կաշառք
տալով
լով
Բէգզադէի
արած
տմարդութիւնը,
իսկոյն
ժամանակից
{յառաջ}
վճարում
է
իւր
պարտքը
Բէգզադէին՝
մտածելով,
թէ
այ
ր
նորան
սուրհանդակի
կառքը,
նստում
է...
Եւ
կառքը
{յառաջ}
է
շարժւում
ամենայն
զօրութեամբ:
Երկու
օրից
յե
ն
Մատթէոս
սրբազանի
սիրտը:
Մի
քանի
օր
սորանից
{յառաջ}
ստացած
նամակը
մի
նոր
ապացոյց
տալիս
է
մեզ
մեր
աբեղ
ւնք
ունի
եղած
Հայ
բանասէրը
մինչ
սորանից
քանի
տարի
{յառաջ}
գրում
էր
հետեւեալ
տողերը՝
նուիրուած
Արամ
նահապետ
դեռ
խօսել
չգիտեն,
թո՛ղ
ուրեմն
Հայ
մանուկը
նախ
եւ
{յառաջ}
որպէս
Հայի
զաւակ
ուսանի
իւր
սեպհական
լեզուն
եւ
ապ
սեպհական
լեզուն
եւ
ապա՝
օտարինը:
Ազգութիւնը
{յառաջ}
է,
քան
թէ
ընդհանուր
մարդկութիւնը,
եւ
ամենայն
մա
պի
ազգութիւնը,
դէպի
մեր
ազատ
կրօնը:
Աշխարհը
{յառաջ}
է
գնում,
վերստին
ծաղկում
են
թառամած
ազգութիւնք,
րէք
եւ
կօրսետի
եւ
քրինօլինի
հարուստ
պաշարներով
օր
{յառաջ}
ամուսնացնէք
նորանց,
որքան
կարելի
է,
մի
հարուստ
ճառների
հիման
վերայ
առաջին
փոյթը
պիտի
լինի
նախ
եւ
{յառաջ}
կենդանացնել
մայրենի
լեզուն
ազգի
զաւակների
սրտի,
յն
մասին,
թէ
ինչ
բաներ
հարկաւոր
էին
ազգին
նախ
եւ
{յառաջ},
որ
յետոյ
ազգի
ուսումնականքը
կարող
լինէին
ազգայի
թիւնը
Հայկի
ձեռքով
հիմնուեցաւ
Քրիստոսից
2107
տարի
{յառաջ},
ուրեմն՝
2428
տարի
նախքան
Լուսաւորիչը:
Նորանից
ելով
Քրիստոսից
749,
ուրեմն
Լուսաւորչից
1070
տարի
{յառաջ}
անցաւ
օրինաւոր
թագաւորութեան
կարգ:
Քրիստոսից
149
արգ:
Քրիստոսից
149,
ուրեմն
Լուսաւորչից
470
տարի
{յառաջ}
վերանորոգուեցաւ
Հայոց
տէրութիւնը,
եւ
այնուհետեւ
էր
մեր
հայկաբանութեան
ձեւ
ու
ոճը
Քրիստոնէութենից
{յառաջ},
որովհետեւ
Քրիստոնէական
ժամանակների
հայկաբանութի
թիւնը,
որի
մասին
ինքը՝
Խորենացին,
բողոքում
է,
{յառաջ}
է,
քան
թէ
այլ
ամենայն
սովորութիւն:
Լուսաւորչից
րծեր
է
կատարում,
քան
թէ
սորանից
հինգ
հարիւր
տարի
{յառաջ},
եւ
արծաթը,
ոսկին
կամ
այլ
անփուտ
բաներ,
եթէ
կա
համար
ապացոյց
ներս
բերել)
նորանով,
որ
նոյն
այդ
{յառաջ}
բերած
"
Երկնէր
երկին
եւ
երկիր
"
ամենին
յայտնի
երգ
զգի
ինքնուրոյն
Կաթողիկոսութիւնը
սուրբ
Սահակից
շատ
{յառաջ}
՝
դեռ
Մեծ
Ներսէս
Պարթեւի
կաթողիկոսութեան
սկզբումը
րեւ
վկայութիւն
այս
բանին՝
կարո՞ղ
է
արդեօք
պարոնը
{յառաջ}
բերել
մեզ
մի
պատմական
իրողութիւն:
Բայց
մինչեւ
նո
որպիսի
հազիւ
թէ
եղած
է
տիեզերքի
արարչագործութենից
{յառաջ}:
Լսւում
է,
թէ
Պ.
Խուդաբաշեւը
ձեռք
է
զարկել
արելու
չէր
ներգործելուց,
գիտէինք,
որ
մեք
ինչպէս
{յառաջ},
այժմ
եւս
գործակից
էինք
այս
հրատարակութեան:
Ընթ
նգամ
հիւսիսի
ցուրտը
պաղեցնում
է
նորանց
արեւագալից
{յառաջ}...
Նայելով
մեր
ներկայ
վիճակին՝
մեր
մխիթարու
կան
գաւազան
ընդունելը:
Սորանից
մի
քանի
շաբաթ
{յառաջ}
մասնաւոր
նամակներ
տեղեկութիւն
էին
տալիս
մեզ,
թէ
ախահարց
ոսկերքը:
Բայց,
այն
օրերից
բռնած,
որչափ
{յառաջ},
այնքան
ծանր
պիտի
լինի
այդ
դատաստանը.
աշխատեցէ՛
վհետեւ
կեանքի
հոսանքը
միայն
մի
ընթացք
ունի՝
դէպի
{յառաջ}:
Յառա՜ջ...
Այնտեղ
միայն
կարող
ենք
հանդիպել
:
Անգլիան
ուրախ
էր
մինչ
սորանից
մի
քանի
ամիս
{յառաջ},
հարուած
հարուածի
քամակից
ընդունում
էր
հիւսիսայի
ու
հետ
էինք
զբաղած:
Բայց,
-
ինքնաբաւական
կերպով
{յառաջ}
տարաւ
խօսքը,
-
պիտի
իրաւունք
տալ
մեզ,
որ
կտրիճի
ա
աս
գայթակղութեան
քարի
վերայ
եւ
դէպի
ձախ,
շրջան
{յառաջ},
ծռեց
պատմութիւնը
իւր
ուղիղ
ճանապարհից:
Ազ
,
որ
քանի
իւր
հասկացողութիւնը
նոյնն
է,
ինչպէս
էր
{յառաջ},
այն
մինի
ժամանակ,
այն
քսանը
պիտի
գնայ
նոյն
ճան
րաբերութեան
մէջ,
դէպի
իւրեանց
պարոնները,
ինչպէս
{յառաջ},
ստրուկները
եւ
լսել
չկամեցան:
-
Հրատարակեց
իսկ
վարձկանի
աշխատութիւնը
իւր
համար
չէ.
վարձկանի
{յառաջ}
բերած
արդիւնքը
վայելում
է
նորա
տէրը:
Ո՞վ
է
նորա
յն
տունը,
ուր
ես
բնակւում
եմ,
սորանից
տասն
տարի
{յառաջ}
վարձում
էի
յիսուն
ոսկու,
այժմ
տան
տէրը
չկամի
տալ
եւ
այժմ
բռնած
ճանապարհի
ուղղութիւնը
եւ
փոխէ
նորան
{յառաջ},
քան
թէ
հասել
էր
մինչեւ
նորա
կորստական
ելքը:
Եթ
դն
է
նորա
ե՛ւ
քննողը,
ե՛ւ
քննելին:
Բայց
մարդը,
{յառաջ},
քան
թէ
պիտի
գոյանայ,
յառաջ,
քան
թէ
գոյանալուց
ելին:
Բայց
մարդը,
յառաջ,
քան
թէ
պիտի
գոյանայ,
{յառաջ},
քան
թէ
գոյանալուց
յետոյ
պիտի
ապրի,
յառաջ,
քան
նայ,
յառաջ,
քան
թէ
գոյանալուց
յետոյ
պիտի
ապրի,
{յառաջ},
քան
թէ
պիտի
քննէ
եւ
իմաստասիրէ
իւր
անձը,
իւր
կ
ւր
անձը,
իւր
կեանքը,
իւր
անցածը,
իւր
ներկան
եւ
{յառաջ},
քան
թէ
պիտի
մտածէ
եւ
հոգաբարձու
լինի
իւր
ապագայ
բ
քննեն
իւրեանց
բռնած
ճանապարհը
եւ
այս
քննութիւնը
{յառաջ}
տանին
մինչեւ
գործի
տարրական
պարզութիւնը,
այնտեղ
նամանեաց
մէջ
նա
արուեստով
եւ
բիւր
հոգաբարձութեամբ
{յառաջ}
է
բերում
այն,
ինչ
որ
առանց
աշխատութեան
բնութիւնը
քերը,
որ
ո՛չ
արուեստը
եւ
ո՛չ
գիտութիւնը
կարող
են
{յառաջ}
բերել
Եւրոպիոյ
մէջ,
եւ
որ
այնպէս
առատօրէն
պարգեւ
մեր
ընթերցողների
միջից
նեղսիրտ
մարդը:
Երկու
տող
{յառաջ}
ազգութիւն
է
քարոզում,
յետոյ
ազգութեան
մէջ
նշմարո
Մահը
անհասկանալի
է,
եթէ
չգիտենք
կեանքը,
ուրեմն
{յառաջ}
կեանքը:
Ի՛նչ
է
կեանքը:
Կեանքը
է
անդադ
վարութեան
դրամ
է
հարկաւոր,
իւր
որեւիցէ
խորհուրդը
{յառաջ}
քշելու
համար,
ներքին
պարտք
է
հրատարակում
նա,
եւ
:
Տնտեսական
խնդիրն
է
այն
զօրութիւնը,
որ
մի
փոքր
{յառաջ}
խոստացանք
անուանել,
նա
է
այն
միակ
եւ
հաստատ
ոյժը
արմատ
արձակել
մի
ժողովուրդի
մէջ,
որ
վերացականից
{յառաջ}
ամենայն
րոպէ
զարկւում
է
իրական
կարիքների
հետ:
Իս
լ
իւրեանց
ազգութիւնը
այն
շրջանակի
մէջ,
ինչպէս
էր
{յառաջ},
այն
ժամանակ
այդ
ազգութիւնը
կը
մնայ
միշտ
իբրեւ
մ
իլ,
միմիայն
այն
պատճառով,
որ
անկատարը
ժամանակով
{յառաջ}
է,
քան
թէ
կատարեալը:
Այս
օրէնքը
չունի
ոչին
էր
արուեստի
ներկայ
վիճակը,
այլ,
ինչ
որ
դարերով
{յառաջ}:
Նոր
գիր
ուսանող
մարդը
թո՛ղ
չհամարձակի
ուրեմն
թղ
ի
թղթին,
ըստ
որում
նոր
է
սկսանում
եւ
հարկ
է,
որ
{յառաջ}
անկատարը
ձեռք
բերէ:
Եթէ
մինչեւ
այժմ
մեր
խօս
ի
զգաս,
որ
ես
եմ
քո
ազատիչը...
Թշուա՜ռ...
{յառաջ}
քան
թէ
փրկեցիր
նորա
կեանքը,
ոտքիդ
տակ
կոխեցիր
նո
նուհին,
մինչեւ
իւրեանց
ասպարէզի
կատարածը
պիտի
որ
{յառաջ}
դիմ
են,
պիտի
որ
կատարելագործուին:
Քաղցր
է
75
եւ
հոկտեմբ.,
համար
10,
երես
310):
Մեզանից
{յառաջ}
ազգերի
կատարած
փորձը
պիտոյ
է
մեզ
խրատ
եւ
օրինակ
լ
այդպիսի
ազգային
աշխարհական
բարեկարգ
դպրոց
նախ
եւ
{յառաջ}
կը
լինէր
մի
լուսաւորութեան
առողջ
ծննդարան
մեր
ազգ
ր
ի
Հօրէն
ելանէ"։
Ո՛չինչ
առնու
յՈրդւոյ,
եւ
ո՛չ
{յառաջ}
գայ
յՈրդւոյ,
որով
Այվազովսքին
ըստ
իմիք
մերձեցուց
՚ի
Հօրէ
եւ
յորդւոյ,
սահմանեցաւ
յութերորդ
դարու
-
{յառաջ}
քան
զնոյն՝
ընդհանուր
եկեղեցին
դաւանէր
զբղխումն
Հ
եանց
յայտնեալ
աստուածագիտութեան:
Եթէ
գոյր
երկիրս
{յառաջ}
քան
զ7368
ամս,
աստուածաբանութեան
է
պաշտօն
ժխտել
եան
է
պաշտօն
ժխտել,
թողլով
բնական
գիտութեան
զիւր
{յառաջ}
տանել
զվարդապետութիւն,
յերկրաբանական
մասին,
արտ
5)
Երես
15.
Հարց.
-
"
Այն
մեռած
հոգիները
{յառաջ}
քան
զգալուստ
Մեսիային
արքայութեան
փառացը
հասա՞ն
"
զԱրիոս,
զՄակեդոն,
եւ
զՆեստոր:
Ուստի
հետեւաբար
{յառաջ}
բղխի
յեզրակացութիւնդ
անմխիթար,
եթէ
արտաքս
քան
զե
առաքելական
եկեղեցի։
Ամսօրեայ
իբր
ժամանակօք
{յառաջ}
քան
զայս,
նախարարն
ներքին
գործոց
իրազեկ
եղեալ
հո
պարծա՞նքը,
յիմա՛ր
զքեզ.
Ցոյց
տուր
ինձ
դու
{յառաջ}
քոնը.
Ճաշ
եմ
ուտում,
ազնիւ
ընթրիք,
արժողութեններին:
Մեք,
վաղ
ուրեմն,
գուցէ
շատ
{յառաջ},
քան
թէ
գրիչ
առինք
ու
հրապարակ
իջանք,
գիտէինք,
նք
Պ.
Չամուռճեանի
համար:
Հոգեւորականք
նախ
եւ
{յառաջ}
քաղաքացի
են
եւ
ապա
հոգեւորական,
ուրեմն,
որպէս
կ
ունուարի
ասածից
հրաժարւում
է
փետրուարին,
մի
տարի
{յառաջ}
գրուած
բանից
հրաժարւում
է
ներկայումս:
-
Խե՞ղճ
նդ
կապած
է
ժամանակի
շղթաներով.
ժամանակը
վազում
է
{յառաջ},
ուրեմն
եւ
ժողովուրդը
պիտոյ
է
վազէ։
Այստեղ
նա
մ
ղաքական
իրաւունքը,
որպէս
ժամանակի
հարազատ
որդի,
{յառաջ}
է
խաղում
մեծ
մեծ
քայլերով
եւ
տանում
է
իւր
հետ
միա
տնել
մեր
կարծիքը
այդ
աշխատութեան
մասին։
Բայց
{յառաջ},
քան
թէ
ծանօթացուցել
էինք
ժողովուրդը
այդ
պատուակ
),
եւ
թէ
դորա
հեղինակը
պախարակելի
էր,
ըստ
որում
{յառաջ}
փակեղ
է
կրել,
իսկ
այժմ՝
բոլորշի
գլխարկ,
կամ
եր
ողի
ճակատի
քրտինքը
եւ
քաջալերութիւն
է
տալիս
նորան
{յառաջ}
խաղալ
այդ
ազնիւ
ասպարիզի
մէջ։
Սոյնպէս,
բարե
աշտօնակատարութիւն
է՝
ճշմարտութիւնը
գիտութեան
մէջ
{յառաջ}
տանելու
համար։
Խօսելով
ընդհանրապէս
կրիտիկայի
այ։
Այս
խնդիրը
վճռելու
համար
կրկնում
ենք
սորանից
{յառաջ}
ասածներս,
թէ
մատենագրութիւնը
բանականութեան
պահապ
քը
կարող
են
մասնաւորել
միմեանց
այն
լեզուով,
որով
{յառաջ}
է
գնացել
մինչեւ
այժմ
մեր
աբեղայական
մատենագրութիւ
մար
եւ
չէ
կարող
հասկանալ,
թէ
ի՞նչպէս
էր
իւրեանից
{յառաջ}
ազգի
բանականութիւնը,
եթէ
նա
մի
հոգեւոր
շինութիւն
ղովրդի
կենդանի
բարբառը
մշակելու,
որով
անտարակոյս
{յառաջ}
կ'երթար
մեր
ազգի
լուսաւորութիւնը,
եւ
թէ
վերջ
ի
վ
ւմ
է
մեզ
բաց
ձգել
այն
զգեստը,
որ
մի,
երկու
տարի
{յառաջ}
հագած
էինք,
եւ
պատրաստել
տալ
մեր
համար
այնպիսի
զ
յսօր։
Եւ
այս
լեզու
օր
ըստ
օրէ
աւելի
մեծ
քայլերով
{յառաջ}
գնալը
բացայայտ
է
արդէն,
եթէ
համեմատենք
միմեանց
հ
ւսանել
իւրեանից
լաւ
խօսողներից"։
Միայն
թէ
օր
մի
{յառաջ},
եթէ
կան,
հանդէս
ելանէին
այդ
աւելի
գեղեցիկ
հայա
աստանը
երկու
մասն
բաժանելով
վազում
է
եւ
վիշապօրէն
{յառաջ}
խաղալով
թափւում
է
Բենկալի
ծոցը,
եւ
ահա՛
արեւմտքո
տուել
են
եւ
առաքինիքը
պսակուել:
Այնուհետեւ
{յառաջ}
տարաւ
իւր
պատմութիւնը
եւ
խօսեց
այսպէս,
Հիւսիսայի
եւ
երբեմն
անյաջող
կերպով
իւր
ուղղութեան
ընդդէմ,
{յառաջ}
էր
գնում
մի
բարեբարոյ
մարդու
հոգացողութեան
տակ:
սզի
գործարանը
սոցայ
հոգաբարձութեան
տակ
իւր
կարգով
{յառաջ}
գնալով
ցոյց
տար
պտուղ
եւ
արգասիք:
Ինչպէս
երեւում
մի
բաբելոնեան
խառնակութիւն:
Այսպիսի
կերպով
գործ
{յառաջ}
կ՚երթա՞ր:
Գործարանը
բարեկարգութեան
մէջ
պահելու,
րանից
յարմար
միջոց
կարող
չէր
գտանել
իւր
ցանկացածը
{յառաջ}
տանելու:
Ատեան
կոչեց
վերակացուին
հոգատարների
հետ
րեցի
ասելով.
առ
ժամանակ
թո՛ղ
այդ
բաները,
նախ
եւ
{յառաջ}
պատմի՛ր
ինձ,
աղաչեմ,
թէ
ո՞վ
եւ
ինչպիսի՞
մարդ
էր
ան
հանելու
համար,
ես
աւելորդ
չեմ
համարում
այստեղ
{յառաջ}
բերել
նորա
գործերից
մէկ
քանիսը:
Երբ
պապը
յանձնու
սա
հարցրել
էր
նորանից.
թէ
ես
ինչպէ՞ս
մարդ
եմ:
"
{Յառաջ}
ասա՛
դու
ինձ,
թէ
ովքե՞ր
են
քո
բարեկամները,
ապա
ր
յուսալ
մի
բան
եւ
կամ
որոնց
օգնութեամբ
կարելի
էր
{յառաջ}
տանել
մի
կամք:
Այսպիսի
խորամանկ
եւ
անբարոյ
կացու
կարգուիլ,
ինչս
ես
մի
քանի
տարի
եւս
սորանից
{յառաջ}
վարել
էր
այդ
պաշտօնը
շատ
արժանաւորութեամբ.
բայց
,
Գերմանիոյ
հռչակաւոր
ուսումնարաններում
մեծաքայլ
{յառաջ}
են
գնում,
նոցայ
ամեն
մէկը
տարաբախտ
Հռոմի
համար
մ
այնտեղ
մեռաւ:
Ինքը
ի՞նչ
բան
ասես,
որ
չէ
արել.
{յառաջ},
հոգեւոր
ծառայութեան
մէջ
մտաւ:
Երբ
տեսաւ,
,
որոնց
ամէնեւին
անտեղեակ
էին,
ապա
այսքան
չարիք
{յառաջ}
գալու
չէին:
Եւ
գործարանը
իւր
ներքին
եւ
արտաքին
բ
քին
եւ
արտաքին
բարեկարգութիւնը
պահելով,
մեծաքայլ
{յառաջ}
կ՚երթար,
հիմնադրի
մեծ
խորհրդին
համաձայն
եւ
շատ
ա
գործարանը
ի՞նչ
եղաւ
եւ
որի՛
ձեռքը
ընկաւ,
բայց
նա
{յառաջ}
չտարաւ
իւր
խօսքը,
եւ
եզրափակեց
այստեղ
իւր
պատմու
մի
փոքր
որոշակի
բաներ
նորանից,
բայց
նա
չկամեցաւ
{յառաջ}
տանել
խօսքը:
Ես
եւս
անքաղաքավարութիւն
համարելով
ց
մէջ
կար
եւ
հանգուցեալը,
Երեւանից
մի
իջեւան
տեղ
{յառաջ}
գնաց
կաթողիկոսին։
Սա
հանդիպեցաւ
Աբովեանին
եւ
խօս
անել
էր
նորան
ճեմարանը,
այլ
ցանկանալով
աւելի
եւս
{յառաջ}
գնալ
իւր
ասպարէզի
մէջ՝
մտքումը
հաստատեց
որոնել
ի
ասին
դեռեւս
իւր
ուսման
ընթացքը
աւարտելուց
մի
տարի
{յառաջ},
երբ
բնակւում
էինք
ամառը
միասին
կոմս
Շերեմետեվի
ետների
սէրը
դէպի
ինքը
եւ
այնպիսի
մեծ
մեծ
քայլերով
{յառաջ}
էր
խաղում
իւր
ասպարիզումը,
որ
շուտով
ահա
եւ
առան
գում.
մայրը
մտաւ
նորա
արեւը...
Մահից
քանի
օր
{յառաջ},
մինչ
տկարութիւնը
զայրանալով
զայրանում
էր,
նորա
։
Եկեղեցու
ուխտը,
հոգեհանգիստ
կատարելով
այնտեղ,
{յառաջ}
շարժուեցաւ
դէպի
մեր
եկեղեցին.
որի
քամակից
լուռ
ե
ից
լինելու
այս
տխուր
հանդիսին։
Սգասիրտ
խումբը
{յառաջ}
շարժուեցաւ
դէպի
Վագայնկով).
մի
երկու
ժամից
յետ
լ
միայն
մի
հողեղէն
թանձր
պատեան,
որի
մէջ
երեք
օր
{յառաջ}
բնակւում
էր
մի
աննիւթ
էակ,
մի
զգայուն,
բանական
ց
սատանային.
սա
նորա
ուսումնական
գրապետն
էր,
որ
{յառաջ}
Նադիր
Շահի
մօտ
երեւելի
լեզուագէտի
պաշտօն
ունէր:
շնորհք
անիծեալ
դեւը,
անցաւ
բոլոր
բազմութիւնից
եւ
{յառաջ}
եկաւ
դժոխատիրոջ
դիմաց:
Այս
դեւը
զինուորական
ոջ
դիմաց:
Այս
դեւը
զինուորական
ճարտարապետ
էր
{յառաջ}.
սա
մի
հիւսիսային
երեւելի
քաղաքի
մէջ
շինեց
մի
աւ
վ,
եւ
արժան
էր
վարձատրել
այդ
նզովեալները:
-
{Յառաջ}
թո՛ղ
յայտարարութիւնքը
կատարուեն,
-
ասաց
սատանան
խռովութեան
արհի
նախագահը,
-
ասաց
սատանան:
Գ
{Յառաջ}
եկաւ
մի
անպիտան,
պատառոտուած,
վիրաւոր,
կեղտոտ
ամբութեան
եւ
յեղափոխութեան,
որի
անունը
Աստարօտ:
{Յառաջ}
եկաւ
Աստարօտը.
գլուխ
տուեց
սատանային
եւ,
առաւել
չ
եղան
այն
ապստամբութիւնքը,
որ
քանի
տարի
սորանից
{յառաջ}
սկսուել
էին
մինչեւ
եօթ-ութ
տեղ:
-
Վերջացան,
թիւն
ունէին
ներկայ
անցքի
հետ:
Եւ
այսպէս,
նախ
եւ
{յառաջ}
Ձեր
մռայլութեանը
յայտնի
է,
որ
ես
քանի
ժամանակ
յա
աջ
Ձեր
մռայլութեանը
յայտնի
է,
որ
ես
քանի
ժամանակ
{յառաջ},
Փարիզումը,
հանեցի
գեղեցիկ
խռովութիւն:
Ժողովու
ինձ
իւր
գեղարդով,
ինչպէս
տեսաք,
սորանից
մի
փոքր
{յառաջ}:
-
Վերջը
ի՞նչ
եղաւ:
-
Ոչի՛նչ,
մռայլագ
բութիւնների
մասին,
ո՞ւր
մնացին
միւսերը:
Մի
փոքր
{յառաջ}
պարծենում
էիր,
թէ
միմիայն
Գերմանիայումը
հանել
ես
ի
հետ,
նորերումս
տիրել
է
Կանտոնին
եւ
յոյս
ունի,
{յառաջ}
գնալով
այդ
աշխարհակալական
հանդիսումը,
ծաղկեցնել
-
Այն,
որ
մարդիկ
չեն
հաւատում
մեզ
այժմ
որպէս
{յառաջ}:
-
Մարդերի
հաւատը
կորե՞լ
է
դէպի
մեզ,
-
բացա
ործանութիւն:
Այժմ
չես
կարող
խաբել
նորանց,
որպէս
{յառաջ}.
նոքա
շատ
խելօքացել
են
այժմ...
-
Լռի՛ր,
միայն
ծառայ...
-
ընդհատեց
սատանան,
-
մի
փոքր
{յառաջ}
աւելի
լաւ
եւ
խելօք
կարդացիր:
-
Միայն
ծառայ,
Ձեր
մռայլութիւն,
-
պատասխանեց
օրագրապետը,
-
ես
{յառաջ}
եւս
ծառայ
կարդացի
եւ
այժմ
նոյնպէս
կարդում
եմ.
ես
որդը
`
"
միջական"։
Նոցանից
մինը
ձգում
է
խելքերը
{յառաջ},
միւսները
քարշում
են
հետ,
մինը
քարշում
է
աջ,
մ
տկեցի
առհասարակ
մեղքի
չափը.
մարդիկ
մեղանչում
էին
{յառաջ}
համառօտ
եւ
հին
մեղքի
ցուցակով.
դորա
հակառակ,
այ
շատ
հին
բաներ
է
պատմում.
գիտէ
մինչեւ
անգամ
Նոյից
{յառաջ}
անցած
բաները
եւ
ծանօթ
է
այն
լեզուներին,
որ
ջրհեղ
ծ
բաները
եւ
ծանօթ
է
այն
լեզուներին,
որ
ջրհեղեղից
{յառաջ}
խօսում
էին:
-
Ինչպէ՛ս
է
առողջութիւնդ,
կէտադ
ախտապարտու...
Գրականութեան
դեւը
չկարողացաւ
{յառաջ}
տանել
իւր
հռետորութիւնը,
պատճառ,
մի
մեծ
ամբոխ
դ
ագոյն
Բրամինը:
Բուն
տէր
սատանայի
հանդիսաւոր
{յառաջ}
գնալը
կատարուեցաւ
հետեւեալ
կարգով:
Ողջից
յա
աջ
գնալը
կատարուեցաւ
հետեւեալ
կարգով:
Ողջից
{յառաջ}
գնում
էին
հետեւակ
դեւերը,
նոցայ
քամակից
`
ձիաւոր
ն։
Իսկոյն
վէզիր
Բէհեղզեբուղը,
եւ
միւս
ոստիկանքը
{յառաջ}
մտան
սատանայի
մօտ
շնորհաւորել
դժոխքի
այս
նոր
եկաւ
ողը
անտարակոյս
պիտոյ
է
զարմանայ,
որ
մի
քանի
թերթ
{յառաջ}
նկարագրուած
խիստ,
անողորմ,
բարկացող
եւ
աներկիւղ
Հնդկաստանի
մէջ.
դորա
ծայրագոյն
Բրամին
դառնալուց
{յառաջ},
լաւ
ու
վատ
կային
դպրոցներ,
ուր
մի
քանի
բան
սով
աջ
կողմից,
ձեռքին
բռնած
գալարած
մի
թերթ
թուղթ,
{յառաջ}
դուրս
եկաւ
հրապարակ
եւ
գլուխ
տալով
տէր
սատանային
պատճառը:
Այս
միջոցին
մօտեցել
էր
նորան
աղախինը
եւ
{յառաջ}
քան
թէ
պ.
Մարկոսը
աւարտել
էր
իւր
հարցմունքը,
ստ
փում
են
իւրեանց
քաջութիւնը:
Սորանից
մի
քանի
տարի
{յառաջ},
պատահեցայ
մի
հայ
երիտասարդի...
քաղաքում,
ո
պատճառ,
շատ
պատրաստութիւնք
տեսաւ
ախոռը
մտանելուց
{յառաջ}:
-
Ի՞նչ
պատրաստութիւնք․
-
սկսեց
պ.
Մարկոսը
եայ
շղթայով
կախած
էր
կուրծքի
վերայ,
համբուրեց
եւ
{յառաջ}
գնաց...
Նա
տեսաւ,
որ
ախոռներից
մինի
դուռը
բաց
րկոսը:
Այս
պատճառով
վեր
կացաւ
տեղից
եւ
կամեցաւ,
{յառաջ}
գնալով,
ողջունել
իւր
բարեկամը.
բայց
պ.
Մարկոսը
Հաւաստելու
համար,
թէ
այդպէ՞ս
էր
արդեօք,
կամեցաւ
{յառաջ}
ուրանալ
այն
խորհրդով,
որ
եթէ
պ.
Մարկոսը
ստուգապ
Իմ
խելքս
գլխիս
է,
բայց
քոնը
եկա՞ւ
թէ
չէ.
մի
ժամ
{յառաջ}
խելագարուել
էիր
ախոռից
ներս
վազելով,
այնպէս,
որ
փախչել
որեւիցէ
ընկերակցութենից.
այն
մարդիկը,
որ
{յառաջ}
շատ
սիրելի
էին
ինձ,
այժմ
դարձել
էին
իմ
աչքում
փս
եցի
գործ
դնել
իմ
գերմարդկային
զօրութիւնը...
ես
{յառաջ}
եւս
կարող
էի
այդ
բանը
առնել,
բայց
չէի
կամենում,
ձեր.
Բայց,
-
ասում
է
Պարացելսոսը,
-
ես
դեռ
շատ
{յառաջ}
գիտէի
փիլիսոփայական
քարի
գաղտնիքը,
որ
ուսել
էի
Կ
տանգաւոր
ցաւով
հիւանդ
աբեղայի
մօտ:
Պարացելսոսը,
{յառաջ}
քան
թէ
սկսած
էր
գործ
դնել
իւր
բժշկութիւնը,
հարկա
րկոսը,
որ,
ինչպէս
յայտնի
է
ընթերցողին,
մի
փոքր
{յառաջ}
խօսք
էր
տուել
պ.
Շաքարեանցին,
ոչինչ
հարցախնդիր
նա,
կարող
ենք
ամենայն
տեսակ
լրբութիւն
առնել,
-
{յառաջ}
տարաւ
իւր
խօսքը
պ.
Մարկոսը:
-
Գիտե՞ս,
որ
ն
դու
օգնութեան,
որ
մինչեւ
այժմ
ճանաչել
էին
աղբիւր
{յառաջ}
շարժողութեան
մի
տեղից
դէպի
մի
այլ
տեղ,
վազում
է
ւթիւն
տուեց
ինձ,
ես
պատրաստութիւն
կը
տեսանեմ
դեռ
{յառաջ}
մի
փութ
պատրաստելու.
յետոյ
դարձեալ
կը
շատացնեմ,
րաբերութիւնը
ամենեւին
այն
չէր,
ինչ
որ
քանի
մի
օր
{յառաջ}:
Մանթուխեանցը,
ոսկին
շինելուց
յառաջ,
գալիս
ի
մի
օր
յառաջ:
Մանթուխեանցը,
ոսկին
շինելուց
{յառաջ},
գալիս
էր
Շաքարեանցի
մօտ,
որպէս
իւրեանից
առաւել
անգուցեալը
լաւ
գիտէր
իւր
բանը:
Հաշիւը
սկսանելուց
{յառաջ},
պատրաստում
էր,
ահա
այն
ծառերի
տակ,
խորովածը,
րի
տակ,
խորովածը,
գինին
եւ
արաղը:
Անտարակոյս,
{յառաջ}
գնում
էին
այդ
բարութիւնքը
վայելելու,
որ
մի
փոքր
սփոխանութեան
պաշտօնը:
Բայց
երբ
սորանից
հինգ
տարի
{յառաջ}
հիւանդանալով
հարկադրուեցաւ
թողուլ
իւր
արհեստը,
ե
նօտերը,
ինչո՛ւ
չասացիք
առաւօտ,
որ
մի
րոպէ
աւելի
{յառաջ}
վայելած
լինէի
այդ
երգը
լսելու
երջանկութիւնը:
ուժով,
շատ
տեղ
սուր
եւս
գործ
դրուեցաւ
եւ
մի
փոքր
{յառաջ}
քրիստոնեայ
կոտորող
ու
հալածող
հեթանոս
Հայերը
կոտո
սին,
որով
խօսակցութիւնը
դարձաւ
հասարակաց:
-
{Յառաջ}
գնանք
եւ
չդադարենք
սորա
վերայ,
-
շարունակեց
կոմս
մի
եգիպտական
մումիա,
այլ
որպէս
գործարանաւոր
էակ
{յառաջ}
էր
գնում
իւր
կերպարանագործութեան
մէջ:
Ինչպէս
ազգ
եսանելով:
Այսպիսի
սխալ
եւ
անբնական
ճանապարհներով
{յառաջ}
գնալով
քաղաքականութիւնը,
չէր
կարող
ապրել
որպէս
մ
Կոմսը
կամէր
մի
բան
ասել,
բայց
Մահտեսի
Թովմասը
{յառաջ}
տանելով
իւր
խօսքը
չթողեց
նորան
բերան
բանալ:
,
Գալիս
էր
մի
նաւ,
ջարդուած
կայմերով,
(
{Յառաջ}
մեր
նաւից
տեսան
նաւաստիք):
Եկաւ
մօտեցա
ատ
նայեցայ...
բայց
մեր
նաւն
արագ
Վազեց
դէպ
{յառաջ}...
կորաւ
իմ
աչքից...
Եւ
այլ
միւս
անգամ
ն
ժամանակ
ուղարկուած
էր
այստեղ:
Նա
բաւական
միջոց
{յառաջ}
վարելով
իւր
պարոնի
գործերը
այս
քաղաքում,
իհարկէ
արդ
կը
նայէր
բարձր
աշտարակից
դէպի
վայր,
փոքր
ինչ
{յառաջ},
իւր
հետ
միասին
մի
յատակի
վերայ
կանգնող
մարդերի
ից,
օգուտը
գողութիւն
չէ,
յափշտակութիւն
չէ,
այլ
{յառաջ}
է
բղխում
գործերը
օրինաւոր
եւ
խելացի
կերպով
յառաջ
յառաջ
է
բղխում
գործերը
օրինաւոր
եւ
խելացի
կերպով
{յառաջ}
վարելուց:
Դնենք,
թէ
ես
պարտականութեան
էի
առել
ի
ւտ
օգուտ
բերէին:
Եւ
այսպէս
պ.
Յովնաթանեանցը
{յառաջ}
գնալով,
արդէն
վաղուց
եւ
ընտանիքի
տէր
դարձած
էր:
անալ
մեծարողական
պատուանուններ,
որովհետեւ
նախ
եւ
{յառաջ}
տուողքը
չգիտեն
իւրեանց
արժանաւորութիւնը,
երկրորդ
իմ
բժշկական
հոգաբարձութեան
տակ
իւր
ամուսնութենից
{յառաջ}.
ես
այն
օրից
տեսայ
ձեր
դուստրը,
երբ
նա
կարօտեցա
մառախլապատ
կերպարանք:
Այս
կերպարանքը
երկու
քայլ
{յառաջ}
սողալով
դէպի
խօսողքը,
յետ
գնաց
յանկարծ
երեք
քայլ
էր
չափից,
յուսահատութիւնը
սրտապնդեց
նորան
եւ
նա
{յառաջ}
եկաւ
ոտքի
մատների
վերայ
երեք
քայլ:
Նորա
այդ
երեք
ւնքից
յետոյ
չէր
կարելի
այլեւս
ծածկուել,
պիտոյ
էր
{յառաջ}
գալ,
եւ
կերպարանքը,
գլուխը
կախած
ստրուկի
պէս,
այեց
նորա
վերայ
եւ
երկու
ձեռքերով
գլխի
ետնակողմից
{յառաջ}
շփելով
իւր
կիսով
չափ
սպիտակ
մազերը
ճաղատ
ճակատի
վ
ասկած
չտանի...
-
Դու
ընդունու՞մ
ես,
-
խօսքը
{յառաջ}
տարաւ
Շահումեանցը,
-
թէ
աշխարհը
ենթարկուած
է
մի
բ
աւականներ
էին
նոր
գոգումը.
եւ
գիտէ
նա,
որ
ետ
եւ
{յառաջ}
պիտոյ
է
իւր
տուածը
ստանայ.
եւ
դու
եթէ
կամենայիր
նը,
մինչ
այն
մարդը
եւս
նոյնպէս
ամբոխուած,
առանց
{յառաջ}
խաղալու
շեմքի
վերայից,
հարցրեց
նորանից,
թէ
տա՞ն
մի՞թէ
տխուր
բան
էր
18
տարեկան
աղջկայ
համար
մի
ոտք
{յառաջ}
ամուսնանալ.
չէ՛,
այդ
չէր
պատճառը.
Մանուշակի
սր
...
Մանուշակը
դողաց
այս
անունը
լսելով.
նա
{յառաջ}
կարմրեցաւ,
յետոյ
գունաթափուեցաւ
ինչպէս
մարմարիոն
էին
միայն,
թէ
այն
մարդուն
է,
որ
քահանան
մի
փոքր
{յառաջ}
բռնել
էր
աղջկայ
ձեռքը
եւ
Առէալ
զձեռն
Եւայի
ասելով
երս
մտանելով
կարծես
թէ
հոտով
իմացաւ,
որ
իւրեանից
{յառաջ}
մի
տխուր
բան
անցել
էր
այդ
տեղ,
եւ
այս
պատճառով
շ
,
խնդրե՞լ
է
իմ
համաձայնութիւնը:
Ես
գալոց
ամառից
{յառաջ},
չեմ
կարող
հարսանիք
առնել,
ինչպէս
կամի,
թո՛ղ
գ
սել.
եթէ
միւս
անգամ
գայ,
ասա՛
նորան,
որ
ամառից
{յառաջ}
չենք
կարող,
եւ
արդարեւ
չենք
կարող,
արծաթ
չկայ.
անցը
ներս
մտաւ:
Թիւթիւնճի֊օղլուն
տեսածովը
իսկոյն
{յառաջ}
գնաց,
"
հրամայեցէ՜ք,
հրամայեցէ՜ք,
պարոն
Շահում
ն.
սա
պատուել
կամենալով
տանուտէրը
առաջարկեց,
որ
{յառաջ}
Թիւթիւնճի-օղլուն
առնու:
-
Այդ
ի՞նչ
բան
է,
-
կ
համար:
Որովհետեւ
մի
քանի
բան
ունէի
քեզ
ասելու
{յառաջ},
քան
թէ
ամուսնացած
էինք,
այս
պատճառով
անհրաժեշտ
նչպէ՞ս
էր
կատարւում
այդ
արարողութիւնը:
Նախ
եւ
{յառաջ},
առնում
են
մի
ցորեանի
մաղ.
սորա
մէջ
դնում
են
եօ
,
ծածկած
սպիտակ-դեղնագոյն
ճպռով,
որ
եւ
փոքր
ինչ
{յառաջ}
վազել
էր
թշերի
եւ
քթի
մէջտեղում,
պատճառ,
խարոյկ
նչիւրքը
կանգնեցան
դարձեալ
իւրեանց
տեղերում
ինչպէս
{յառաջ}:
Մի
փոքր
ժամանակ
պտուկին
նայելուց
յետոյ,
գլխաւո
էր
շուտով
հարսանիք
կատարելուց.
նա
ասում
էր,
որ
{յառաջ},
քան
թէ
ամառը,
չէ
կարող
լցուցանել
Աղուանեանցի
փ
իկը,
իսկ
պարոն
հայրը
նա՞զի
նստեց,
ես
մի
քանի
օր
{յառաջ},
եւ
առանց
այս
բանին
եւս,
կամենում
էի
ասել
քեզ,
առից,
եթէ
ոչ
մատանուց,
քո
ամուսինը
փեսայանալուց
{յառաջ},
ինչպէս
առողջ,
քաջ
եւ
ուժեղ
տղայ
էր,
մի
ոչխարը
ոյ
մաղձը
մտանելով
ստամոքսի
եւ
արիւնի
մէջ,
նախ
եւ
{յառաջ}
պատճառում
էր
փսխողութիւն
եւ
լուծողութիւն.
երկրոր
ղեցի
շինելու
համար։
Այս
ժամանակիս
կամ
թէ
մի
փոքր
{յառաջ}
պիտոյ
է
պատահած
լինի
եւ
նորա
յատկապէս
փոխանցութիւ
ենետիկեան
Ծերակոյտը
(սենատը)
դեռեւս
հարիւր
տարի
{յառաջ},
այսինքն՝
տասն
եւ
եօթներորդ
դարու
սկզբումը,
վճ
ւ
համար։
Եւ
այն
Կարնեցին
Խաչատուր
վարդապետը,
որ
{յառաջ}
հրաժարուել
էր
Մխիթարից,
որպէս
բուն
հայկական
վարդ
երմերի,
նոյն
իսկ
հիմնարկութեան
պայմանների
մէջ
եւ
{յառաջ}
ու
յետոյ
պիտոյ
է
մի
օր
աճէին,
կերպարանք
առնուին
մի
անսխալ
հիմքի
վերայ
մի
առողջ
գործ
հիմնարկեն
եւ
{յառաջ}
տանեն
նորան
միաբան
զօրութեամբ,
որպէս
արժան
էր
Լո
նոցա
զուղղափառութիւն
եւ
զայլ
ուսմունս,
զի
զնոյն
{յառաջ}
վարեսցեն
զկնի
նորա,
միայն
գիտեալ
զօգուտ
ազգին։
նց,
ժողովեաց
'ի
նոցանէ
արդիւնս,
որով
կարող
եղեւ
{յառաջ}
վարել
զսկսեալ
գործն
եւ
կատարել։
Բնաւորութիւնք
Մխ
աբանութիւն
ընդ
Հայոց
",
եւ
ջանաց
ամենայն
հնարիւք
{յառաջ}
վարել
զայն
ցայն
աստիճան,
մինչեւ
յանձն
էառ
անցանե
ւ
փոխանցեցաւ
'ի
նոսա
'ի
սկզբանէ
հետէ։
Ուստի՞
{յառաջ}
գայր
եւ
զի՞նչ
փօլիթիքա
էր
Մխիթարեանց
Վենետիկեցւոց
րութիւնը։
Ուրեմն
այստեղ
մնում
է
մեզ
քննել
նախ
եւ
{յառաջ}
"
Մխիթարեանց
սկզբունքը"։
Մխիթարեանց
սկզբուն
պէս
մարդկային
բանականութեան
հետ
ձեռք
ձեռքից
բռնած
{յառաջ}
է
խաղում,
թէ
ի՛նչ
վերանորոգութենների
է
ենթարկւու
ղեցականների
անկարգ
գործերի
վերայ։
Դեռեւս
շատ
{յառաջ}
այս
իրողութեններից
ստեղծագործել
էին
պապերը
իւրեան
ն
եւ
ութն
տարեկան
հասակում,
միւսը՝
տասներկուսից
{յառաջ}
։
Տեսանում
ենք
մի
պապ,
որ
փոխանորդ
է
ընտրում
ինք
,
միջին
դարերում
պապականութիւնը
մեծամեծ
քայլերով
{յառաջ}
գնաց
դէպի
իւր
դատապարտելի
եւ
անքրիստոնեայ
նպատակը
ի
եւ
սարսափելի
յանցանքների։
Մեր
խօսքը
այս
կերպով
{յառաջ}
տանելով՝
ասում
ենք,
թէ
մարդը
որոշւում
է
այլ
կեն
րը։
Տեսանք
ահա
այդ
աղբիւրը,
եւ
այժմ
մնում
է
մեզ
{յառաջ}
խաղալ
մեր
ընթացքում,
հետեւեալ
գլխին
պահելով
խօսե
,
բայց
այն
հնարքը,
որ
գործ
էր
դրել
նա
այս
բաները
{յառաջ}
տանելու
համար,
տարակոյս
չկայ,
որ
այդ
հնարները
ս
մասին
խօսեցինք։
Այդ
պատճառով
եւս
մատենագրութեան
{յառաջ}
շարժող
զօրութիւնը
բղխում
է
ոչ
մի
աղբիւրից,
ինչպէ
.
դորա
փոխանակ
մի
շատ
բնական
գործ։
Մատենագրական
{յառաջ}
խաղալու
շարժառիթքը
Մխիթարեանց
ձեռքով,
Մխիթարի
մա
ց
եւ
նորա
անմիջական
աշակերտներից
յետոյ
էին
նախ
եւ
{յառաջ}
դոյն
միաբանութեան
երկդիմի
կեղծաւորութիւնը
Հայոց
ա
ամքին։
Այս
այն
գիրքն
է,
զոր
'ի
ժողովն
երեք
ամօք
{յառաջ}
առաջի
արարին
նոքին
իսկ
չարախօսք,
թէ
բովանդակեալ
րամիտ
գտաւ։
Պատմագիրք
Հայոց
իբր
երեսուն
ամօք
{յառաջ}
'ի
լոյս
ընծայեցաւ
եւ
'ի
Հռովմ
եւս
հանդիսացաւ,
եւ
եան
տեղւոյդ,
որպէս
եւ
ցուցանեն
գործք
որ
գործեցան
{յառաջ}
ժամանակաւ։
Ապաքէն
Աբրահամ
կաթողիկոս
Լիբանանու
վա
դաշտում
չեն
բուսանում,
գիտուն
հոգեւորներ
ունելուց
{յառաջ},
պիտոյ
է
պատրաստել
ուսումնարաններ,
տպարաններ,
որո
ուք
ապա
զկարծիսդ
իբր
հաւանական,
ապա
թե
ո՛չ
զմերն
{յառաջ}
խաղացուցանեմք
զընթացս
բանից,
թէ
գրոցս
այս
լեզուա
թիւն
ձգեաց
յինքն
Կիկերոնեանն
լեզու,
մինչ
ի
նմանէ
{յառաջ}
եկին
այնքան
բազմաճիւղ
բարբառք
Եւրոպիոյ՝
Հռովմէակ
վանօրէից
եւ
ի
մենարանս
աբեղայից:
Այո՛,
ո՛չ
շատ
{յառաջ}
քան
զայս
տպագրեաց
ի
Մոսկվա
Մսեր
մագիստրոս
Զմիւռնա
ւկ
հայկական
մանկտւոյ
ի
նորայն
անշքացեալ
աշխարհի,
{յառաջ}
խաղալով
անդրէն
ի
կարգի
բանիս:
Արմատական
լեզու
եզերականս.
յեօթն
ազգս
բաժանեալ
ի
Ստեփանոսէ,
զոր
{յառաջ}
բերէ
Յովհան
Երզնկացի
ի
մեկնութեան
հին
քերականութե
լ
ճառք,
աստուածաբանականք
եւ
բարոյականք,
այլ
մեք
{յառաջ}
ընթացուսցուք
զկարգ
բանիս:
Զոսկի
դար
մատենագր
րեալ
եղեն
ի
մետասաներորդ
դարու
եւ
անտի
օր
քան
զօր
{յառաջ}
խաղալով՝
ձեւակերպեցին
զմերոց
աւուրց
բարբառ
աշխար
կռել
կոփել
զդուռն
Երուանդայ
արքայի"։
{Յառաջ}
քան
զքննութիւն
պատուական
հեղինակիդ
եւ
մերային
եւ
ետի
կորուսեալ
է
անգիւտ
ի
յորձանս
դարուց
անցելոց
(
{Յառաջ}.
"
Հոգեբանութեան
",
տպեալ
ի
Մոսկվա
1851):
ուց,
կարեմք
համեմատել
զդպրութիւն
ազգիս,
զոր
ինչ
{յառաջ}
քան
զքսան
ամ,
ընդ
այժմեան
զդպրութեան
եւ
հերիք
են
սաղմոս
առանց
ամենայն
գիտակցութեան
եւ
ընտրութեան,
{յառաջ}
բերէ
յամենայն
խնդիրս,
թէեւ
չունէր
զոչինչ
յարաբեր
ի
Հայկազանց,
այլ
այս՝
կարծիք
է
եւ
եթ,
մանաւանդ
{յառաջ}
ի
հնասիրաց
առ
ի
զօշոտել
զաչս
հասարակաց:
Ըստ
մեզ
պատուական
եւ
զսիրելի
հայրենակիցս
մեր
ոչ
վերջանամք
{յառաջ}
բերել
եւ
զայս
զի
առ
ի
լուսաւորել
զմանկտին
հայկակա
թիւնը
արգելք
եղաւ
այս
զարհուրելի
գործերին,
որպէս
{յառաջ}
խաղալուն
նոյնպէս
եւ
աճելուն։
Լուդովիկոս
XIVի
րի
ուշադրութիւնը
դարձուցանել
այս
Կարգի
վերայ,
որ
{յառաջ}
քան
թէ
"
Թափառական
հրէայ
"
վիպասանութեան
կարդալը
արհորդութիւնը.
բոլոր
Իտալիա
ամայացած
էր
փոքր
ինչ
{յառաջ}
գոյացած
սարսափելի
ժանտախտից,
ամբողջ
քաղաքներ,
ա
է
Քրիստոսի
քարոզութիւնների
վերայ,
պիտոյ
է
նախ
եւ
{յառաջ}
երեւակայել
ճանապարհ,
հարթ
կամ
անհարթ
(viam
plan
ական
աշխարհի
մայրաքաղաքը
հասանելուց
յետոյ,
ողջից
{յառաջ}
գնացին
Օրտիցի
մօտ
եւ
կարողացան
շրջել
նորան
իւրեան
կ
գտանուեց
այս
Կարգի
հիմնաւորութեանը.
նա
սորանից
{յառաջ}
եւս
մի
շարադրութիւն
էր
գրել,
որի
մէջ
շատ
հասուն
վը
իբրեւ
իւր
երեսփոխան
այնպիսի
մարդիկ,
որ
նախ
եւ
{յառաջ}
շատ
ջերմեռանդ
հպատակ
էին
Պապական
աթոռին,
երկրորդ
roducat
duaestiones,
այսինքն՝
"
Ո՛չ
ոք
չէ
պիտոյ
{յառաջ}
բերէ
նոր
խնդիրներ"։
Այս
կանոնների
զօրութենով
բո
ն
սկիզբն,
այսինքն՝
չ'կայ
կեանք,
որ
ամենայն
ինչ
{յառաջ}
է
տանում։
Սա
մի
Չինաստան
է՝
խելացի
մարդերի
ձեռք
աստունների
մէջ,
որոնք
երկրպագում
էին
նորան։
{Յառաջ}
քան
թէ
Յիսուսեանք,
եկել
էին
այստեղ
Կապուսինեան
ք
ւններ,
թոյլ
էին
տալիս
նորադարձերին
խոստովանելուց
{յառաջ}
մոխիր
ցանել
գլխների
վերայ,
որ
ստացած
էր
կովի
թրի
րքան
կարելի
է
շատանում
եմ
համառօտ
գրելով։
Նախ
եւ
{յառաջ}
քանի
մի
խօսք
ասենք
Եափոնիայի
Յիսուսական
Առաքելութ
ել
Յիսուսեանների
դաւաճանութեանը,
ինչպէս
փոքր
ինչ
{յառաջ}
ասացի։
Այլ
ի
վերայ
այսր
ամենայնի
Սաղմոսի
ասածի
ն
Կայսրին,
թէ
Հօլլանդացիք
շատ
փոքրիկ
երկրի
տէր
էին
{յառաջ}
Եւրոպայի
մէջ,
յետոյ
ապստամբեցան
իւրեանց
թագաւորի
ծիծաղում
էին
դեսպանի
վերայ։
Այս
տեսաւորութիւնից
{յառաջ}
Յիսուսեաններից
մինը
ասաց.
"
Եթե
Պապը
միտք
ունի
ա
է
այս
մարդին
պաս
պահել
այս
սուրբ
գործը
կատարելուց
{յառաջ}
(նա
այսպէս
է
անուանել
այս
մարդասպանութիւնը),
մ
":
Հերիք
չէր
այս,
ինքը
եպիսկոպոսը
ձեռք
դնելուց
{յառաջ}
վերստին
կրկնում
է
"
Աստուածային
եւ
երկնաւոր
շնորհ
ւթերի
պակասութիւն
եւ
դու
հարկադրած
ես
այդ
գործերը
{յառաջ}
տանել
մինչեւ
ժամանակի
վախճանը:
Երանի
թէ
ես
եւս
օ
ած
ու
կարդացած
էինք
վաղուց
ահա՛,
գուցէ
քսան
տարի
{յառաջ},
մի
այդպիսի
գիրք
Պ.
Բժշկեանի
թարգմանութեամբ,
ո
ւթեան
մէջ
գործ
է
ածում
այս
ձեւը.
մօռացնել
տալի,
{յառաջ}
գալի,
հոգի
է
տալի
եւ
այլն,
փոխանակ՝
մոռացնել
կ
եւ
այլն,
փոխանակ՝
մոռացնել
կամ
մոռցնել
տալիս,
{յառաջ}
կամ
առաջ
գալիս,
հոգի
է
տալիս
ասելու
տեղ։
Ինչպէս
քը
գրի
միջնորդութենով
յայտնել,
իսկոյն
այն
մի
ժամ
{յառաջ}
սովորական
խոստովանութեան
լեզուն
կը
պղծուէր,
եւ
ա
ոմերոսի
ժամանակը,
կրօնը
բաւական
միջակ
ճանապարհով
{յառաջ}
էր
խաղում,
իսկ
երբ
ընկաւ
սա
Հոմերոսի
բանաստեղծակ
րտերով
արդէն
սառուց
է
դարձել.
պատճառ,
որ
նախ
եւ
{յառաջ}
կեանք
եւ
գործադրութիւն
չունի
ընկերութեան
մէջ։
Եր
դարար
էր
եւ
ձեռքը
պարզէր
դէպ
'ի
քարացած
հացը,
որ
{յառաջ}
քան
ստամոքսը
գնալը
բոլոր
ատամները
եւս
կը
փշրէր։
յց
կարելի
է
այս
որդիքը
փրկելու
ջանք
դնելով
նախ
եւ
{յառաջ}
այդպիսի
յիշատակաց
արձանները
կտայ
կուլ
տալու։
Բաց
որ
հին
լեզուի
պոչը
բռնած՝
քշում
են
իւրեանց
էշերը
{յառաջ},
չեն
կարողացել
մինչեւ
հիմա
ճանաչել,
թէ
լեզուն,
իտութեան՝
Յունաց
յաշխարհն
ճանապարհորդէր
"
(Թղթի
{յառաջաբ}.,
եր.
36)։
Մենք
այսքանը
գիտենք,
որ
Փարպեցին
լի
կաշառել:
"
Ընծայ
"
անունով
գիրքը
թող
որ
երկու
{յառաջաբան}
եւ
մի
վերջաբան
ունի,
սակայն
շատ
աղքատ
է
իւր
բովա
նդունելութիւն
Ընծայի
",
երես
123):
"
Երկու
{յառաջաբան},
եօթը
յօդուած,
վերջաբան
մըն
ալ
ետեւէն,
որը
181
ի՞նչ
պատճառավ
տալիս
ենք
մեր
յօդուածին
մի
այսպիսի
{յառաջաբան},
պատուելի
ընթերցողքը,
կ'իմանան՝
սկզբից
մինչեւ
{ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ}
"
Փորձ
արդի
աշխարհաբառ
լեզուի
քերականութեան
"
աշ
ուրեք
տեսանեմք
ի
տետրակս
պարոն
Զմիւռնացւոյն։
{Յառաջաբանեալ}
հեղինակիդ
ի
սկզբան
մատենկացս
փողէ
զանձնէ
մաքրեալ
:
Գրքի
բովանդակութիւնը,
ինչո՛ւ
գիրքն
եմ
ասում,
{յառաջաբանը},
կամ
աւելի
լաւ,
գրքի
ճակատում
դրած
պատկերը՝
"
նայեցայ
վերնագրին,
բայց
երբ
սկսեցի
կարդալ
արդէն
{յառաջաբանը},
ասես
թէ
ապտակ
իջեցուց
երեսիս.
հարկ
չկայ
ասել,
ԹԱՓԱՌԱԿԱՆ
ՀՐԷԱՅԻ
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԵԱՆ
{ՅԱՌԱՋԱԲԱՆԸ}
Մեր
պատուելի
հայրենակիցքը,
շատ
անգամ
լս
ալութիւն
մեր
բարեկամներին.
§
2.
Այս
անանուն
{յառաջաբանը},
ինչպէս
նորա
բովանդակութիւնը
տեղիք
է
տալիս
ենթադ
ել
է
այս
Թուղթը
Փարպեցու
Պատմութեան
քամակում։
{Յառաջաբանը}
տալիս
է
մեզ
մի
քանի
տեղեկութիւնք,
առանց
որոնց
աւ
աւելի
պիտի
մթնէր
մեր
համար
Թղթի
բովանդակութիւնը։
{Յառաջաբանը}
կարդացողքը
պէտք
չէ՛,
որ
հակասութիւն
համարեն
նորա
,
որոնց
մէջ
փակուած
էր
Փարպեցին։
Նորա
Թուղթը
եւ
{յառաջաբանը},
պարզ
երեւում
է,
որ
պահել
են
իրենց
մէջ
եղած
բան
յ
ակնարկում
է
Թղթի
հեղինակը։
Խաղաղութի՜ւն
եւ
այդ
{յառաջաբանը}
գրողի
տասն
եւ
հինգ
դարուայ
ոսկորներին.
հանգի՜ստ
առել
իր
յառաջաբանի
մէջ,
որպէս
նաեւ
Թղթի
անանուն
{յառաջաբանը},
գալով
այս
Նոր
քաղաքի՝
այսպէս
է
ծանօթաբանում.
ի
մարդու,
որ
այն
ժամանակ,
ինչպէս
վկայում
է
Թղթի
{յառաջաբանը},
"
արուեսակ
աստղի
պէս
էր
փայլում"։
"
Եւ
զիմ
շն
ին,
այլ
թէ
նորոգել
է
հիմն
ի
վեր։
Երկրորդ՝
Թղթի
{յառաջաբանը}
մեզ
ասում
է,
թէ
Մեծ
Վահանը
Փարպեցու
տեսչութեան
յ
ք.,
գլ.
ԻԴ.,
համ.
16)։
Մեզ
թւում
է՝
Թղթի
{յառաջաբանը}
գրողը
այս
խօսքերն
է,
որ
ուրիշ
ձեւով
առաջ
է
բերու
ր
ատեան
կանչել
նորան։
Իրա՛ւ,
պ.
Պռօշեանց
միայն
{յառաջաբանը}
եւ
ծանօթութիւնը
գրել
է
իւր
ձեւով,
բայց
այդ
մի
քա
զուն,
որով
գրել
է
իւր
ծանօթութիւնը
եւ
շատ
անաջող
{յառաջաբանը}
։
Անաջող
ածականը՝
նորա
յառաջաբանին
տրված,
նորա
կողմից
ասելիք
կայ:
Հեղինակը
վերջացնելով
իր
{յառաջաբանը},
այսպէս
է
ասում.
"
Մեծ
յոյս
ունիմք,
թէ
ազգը
կ՚
կ
դոյն
այդ
Քնարի
չորրորդ
տետրակի
եւ
մանաւանդ
նորա
{յառաջաբանի}
վերայ
մասնաւորապէս:
Այստեղ
չկան
նորութիւնք,
րութեան,
մի
ուրիշ
տեղ
փիլիսոփայութեան
պատմութեան
{յառաջաբանի}
մէջ,
երես
9)
ասում
է
թէ
"
պատմութեան
փորձերը
ան
ելով,
գրեթէ
Փարպեցու
բոլոր
Թուղթը
ներս
է
առել
իր
{յառաջաբանի}
մէջ,
որպէս
նաեւ
Թղթի
անանուն
յառաջաբանը,
գալով
մ.
պատճառ,
բացի
սոցանից
եւ
ոչ
մի
նման
բան
կայ,
{յառաջաբանի}
յիշած
վկայութեանը։
§
8.
Այս
Համազասպ
Մամիկոն
հասկանում՝
Ղազար
ասելով։
Ստո՛յգ
է,
Կիրակոսը
իր
{յառաջաբանի}
մէջ
(եր.
գ.
),
խօսելով
հայ
պատմիչների
վրայ,
ներելի
չէ
կրկնել։
Բայց
սակայն
պ.
Էմինը,
իր
{յառաջաբանի}
մէջ
այսպէս
է
խօսում.
"
Գնացեալ
աշակերտեցաւ
Ղազար
որովհետեւ
չէ
հերիքացել
այս
ծանօթութեամբ,
այլ
իր
{յառաջաբանի}
մէջ
(եր.
21)
կրկին
անգամ
ծանօթաբանում
է
այս
մա
ւ,
թէ
ովի՛
որդի
էր
Ղազար
Փարպեցին։
Պ.
Էմինը
իր
{յառաջաբանի}
մէջ
(եր.
18)
այսպէս
է
խօսում.
"
Թէեւ
անյայտ
է
եւ
կամ
ծառայ
ուրուք"։
Երկրորդ,
վերը
մէջ
բերած
{յառաջաբանի}
խօսքերից
յետոյ
պարոնը
շարունակում
է.
"
քանզի
վաղ
ինչ
ասենք
այս
խօսքերին,
որ
Պ.
Էմինը
խօսում
է
իր
{յառաջաբանի}
մէջ.
"
Յանդիման
եղեւ
(Փարպեցին)
մեծի
մարզպանին
ամանակով
բոլոր
հայոց
եկեղեցիներից։
Թղթի
{յառաջաբանի}
մէջ
յիշուած
եկեղեցու
փայտակերտը,
որ
վնասուել
էր
կ
երկու,
մի
բան
չէ․
բայց
եթէ
մի
վեդրօ
արաղը
ձգենք
{յառաջաբանի}
փոխանակ,
իսկ
Մարասկէնը
վերջաբանի
տեղ,
այն
ժաման
թողնելով
"
հետախոյզ
բանագիտաց
",
ինչպէս
ասում
է
{յառաջաբանի}
վերջին
տողերում։
Այս
շատ
անգործադրելի
գաղափար
է
ղինակի
խորհուրդն
էլ
այս
է,
ինչպէս
ծանօթաբանում
է
{յառաջաբանի}
մէջ:
Եւ
եթէ
լաւ
ուշադրութեամբ
նայենք
այս
գործին
թողնելով
"
հետախոյզ
բանագիտաց
",
ինչպէս
ասում
է
{յառաջաբանի}
վերջին
տողերում:
Այս
շատ
անգործադրելի
գաղափար
է
էջ
օտար
ձեւ,
օտար
ոճ,
կամ,
բնաւ
ո՛չ,
այլ
նորա
{յառաջաբանի}
լեզուն:
Եւ
հեղինակը,
ուզելով
իր
գործը
այդ
բարբա
ջան
աշխատութիւն:
Մի
փոքր
առաջ
պ.
Պռոշեանցի
{յառաջաբանի}
անունը
տալով
ձախ
ածականով
մկրտեցինք
նորան,
բայց
ձախ
ածականով
մկրտեցինք
նորան,
բայց
այդ
ութ
երես
{յառաջաբանի}
մէջ
կայ
մի
առողջ
կտոր,
եւ
այս
է
նորա
միտքը,
թէ
ութիւն
չունին
բնագրին,
այլ՝
հեղինակի
լեզուին
եւ
{յառաջաբանին}
։
Հեղինակի
լեզու
ասելով՝
չենք
իմանում
Աշտարակի
բ
եւ
շատ
անաջող
յառաջաբանը։
Անաջող
ածականը՝
նորա
{յառաջաբանին}
տրված,
նորա
բովանդակութեանն
է
վերաբերւում,
որ
լ
րողանանք
կարգաւոր
քննութեան
տակ
ձգել
մի
գործ,
որ
{յառաջաբանից}
մինչեւ
վերջը
պատկերացնում
է
մի
անկարգութիւն,
մի
ակից
է
արած
մեր
թարգմանութիւնը։
Ինչպէս
պ.
Էմինի
{յառաջաբանից}
երեւում
է,
Թուղթը
դուրս
է
եկած
Ս.
Էջմիածնի
գրատ
ոյ
ընծայէ
ազգին
"
զՎարդապետարանն
կրօնի
"
իմաստուն
{յառաջաբանիւն}:
[Թողցի]
մեզ
աստանօր
պարզապէս
խոստովանիլ
զճշմ
ւ
այն
մեր
Մայր
եկեղեցին,
որի
համար
Փարպեցու
Թղթի
{յառաջաբանն}
էլ
ասում
է.
"
Շնորհէր
(Վահան)
նմա
(Ղազարու)
քա,
որոնք
փառաւորեցին
այս
նեռների
անունը
իւրեանց
{յառաջաբանների}
եւ
ընծայաբերութիւնների
մէջ.
մի
խօսքով
ամբողջ
դժո
ԱԶԳԱՅԻՆ
ԹԱՏՐՈՆ
ՊՈԼՍԻ
ՄԷՋ
{Յառաջաբաններով}
չենք
սկսանում
այս
գրուածքը.
ազգային
թատրոնին
է
ը
ր,
ի՛նչ
կայ
որ:
Գ․
Պ.
Շաքարեանցը,
այս
իւր
{յառաջաբանով},
այլեւ
ձեռների
եւ
դէմքի
շարժուածքով
մի
այնպիսի
ձ
տանելով,
թողնելու
էի
քո
նախասենեակում:
Այս
կարճ
{յառաջաբանութեամբ}
սկսանում
եմ
ահա
իմ
Յիշատակարանի
տարեկան
շրջանառու
տ
հնասիրաց
եւ
ի
ծանօթութիւն
հայերէնագիտաց
հանդերձ
{յառաջաբանութեամբք}
զհեղինակացն
եւ
զհեղինակութեանցն
եւ
խոստովան
լինիմ
միւսին
հարս
"
անունով
այժմուս
տպի
տակ
եղած
գործի
{յառաջաբանութեան}
մէջ,
ուր
խօսք
է
լինում
բաւական
երկար
հին
եւ
նոր
ից
դէպի
դուրս
"
(Հեգել,
Իրաւանց
փիլիսոփայութեան
{յառաջաբանութեան}
մէջ):
Այս
գրութիւնից
պարզ
երեւում
է,
որ
փի
,
միւս,
սոցանից
ոչ
պակաս,
զարմանալի
խօսքերը
այդ
{յառաջաբանութեան},
որ,
ճշմարիտն
ենք
ասում,
հիացնում
են
մեզ։
ծ
Վարդան
վարդապետի
Պատմութեան,
Մխիթարեանց
գրած,
{յառաջաբանութեան}
մէջ
(հին
լեզուով)
կարդացինք
"
գլուխ
գործոց
"
որ
նի
ուրիշ
աշխատութիւնքը,
որոնց
մասին
յիշել
ենք
մեր
{յառաջաբանութեան}
մէջ։
Ստոյգ
է
Փաւստոս
Բիւզանդացին
(դպր.
Գ
զՀոգեբանութիւն
իւր
տպագրութեամբ
յամի
Տեառն
1851
ի
{յառաջաբանութեան}
անդ
նորին
լեզու
իմաստասիրական
ոճով
բանից
զայս
ամե
էին
զմտաւ
անգամ
ածել
այդպիսիք,
զորոց
գեղեցիկս
ի
{յառաջաբանութեան}
ճարտասանութեան
իւրոյ
Միքայել
եպիսկոպոս
Սալլանթեան
կերպով
ներգործել
ժողովրդի
վերայ։
Ինչպէս
խօսել
եմ
{յառաջաբանութեանս}
մէջ,
ես
հարկաւոր
համարեցի
մեր
Ազգայինների
ուշադր
րորդ՝
գրել
է
մի
քանի
ծանօթութիւնք
եւ
երրորդ՝
մի
{յառաջաբանութիւն}
։
Պ.
Էմինի
այս
երեք
տեսակ
գործողութեանց
մէջ
է
ա՛ց,
-
բացագանչեց
սատանան,
-
ես
անգիր
գիտեմ
այդ
{յառաջաբանութիւնը}.
այն
բոլոր
յայտարարութիւնքը,
որ
ոչինչ
չեն
պարու
ա
կփշրէ
ձեր
ժանգոտ
ատամները:
Կարծեմ,
որ
այս
{յառաջաբանութիւնը}
անհասկանալի
չէ
ձեզ.
բայց
հաստագլուխ
մարդու
հետ
ա
ննութեան
տակ
ձգել
հեղինակի
լեզուն
եւ
նորա
շատ
ձախ
{յառաջաբանութիւնը},
վերջինս
եթէ
չլինէր,
առաւել
գոհ
պիտի
լինէինք:
բազում
եկեղեցական
երգս,
որք
մի
առ
մի
յիշատակին
ի
{յառաջաբանութիւնս}
շարականաց
տպելոց
յորում
եւ
իցէ
տեղւոջ,
եւ
զճառ
ի
լ
Հոգւոյն
ընդ
ձեռն
Քրիստոսի՝
համարեսցի
բղխել
կամ
{յառաջագայել}
յՈրդւոյ,
ո՛չ
ապաքէն
եւ
առաքեալք
տային
զհոգին,
ո
որիկ,
յաւելու
յիշեալ
եպիսկոպոսն,
թէ
"
ինքն
ունի
{յառաջագոյն}
ստանալ
զհրիտակսն,
յորոց
ի
ձեռս
իցէ
եւ
ապա
զթուղ
նի
դատարանին,
ըստ
որում
Այվազովսքին
պահանջեալ
էր
{յառաջագոյն}:
Իբրեւ
տեսի,
եթէ
ոչ
յօժարի
ի
խաղաղութիւն,
յ
նիմ
ի
վերայ
յերեսս
յերկրի,
թէ
հետ
ինձ
տանելու
եւ
{յառաջագոյն}
Մալաղայ,
Մադրաս
եւ
Կալկաթայ
ուղարկած
եւ
կամ
թէ
տ
,
չէ
կարողացել
արդիւնաւորել:
Լաւ
կը
լինէր,
եթէ
{յառաջագոյն}
պատրաստուէր,
յետոյ
յանձն
առնուր
այդ
մեծ
պաշտօնը
ստիպեալ
'ի
բռնութենէ
տէրութեան
եւ
պատրիարգին,
որ
{յառաջագոյն}
գիտակն
էր
այն
ամենայն
վերոյասացեալ
Ինճիճեան
խորհր
ս՝
տէր
Ներսէհ
եւ
Հրատ
Կամսարական
գիտեն
զՍիւնեացն
{յառաջագրեալ}
եպիսկոպոսն
աշխարհին
"
(եր.
40)։
Պ.
Էմինը
տէր
Ներսէհ
եւ
Հրատ
Կամսարական
գիտեն.
զՍիւնեացն՝
{յառաջագրեալ}
եպիսկոպոսն
աշխարհին
",
որ
ասել
է՝
Յունաստանից
վ
ւն
կայ
տակաւին,
Թող
զի
թօթափել
ական՝
{Յառաջագրեալքս}
կատարին:
Տակաւ
զնովաւ
կենաց
ծառ՝
Ար
ալ
ազգային
պաշտօնական
եզրակացութեան,
պատուելի
եւ
{յառաջադէմ}
անդամք
ազգի
մերոյ,
որք
եւ
կցորդք
վերաuաց
ընտրութ
րումս
լսւում
է,
թէ
ձկնորսաթիւնը
Դօնի
մէջ
բաւական
{յառաջադէմ}
է։
Այլեւ
կարելի
է
յիշատակել
այն,
որ
ամենայն
տար
ատել
ազգը
աղքատութենից,
այլեւ
մեծ
զարկ
տալ
նորան
{յառաջադէմ}
ուղղութեան
մէջ:
Բնութեան
մէջ
չկան
այն
վտանգ
չ
միայն
այսչափ,
փա՛ռք
եւ
պարծանք
երիտասարդութեան
{յառաջադէմ}
քայլափոխին,
եւ
ԴԵՐԱՍԱՆՈՒՀԻՔ:
Հայկական
թատր
ն
թոյլ
տալ
սորան.
որով
ճանապարհ
ստացաւ
սա
այնքան
{յառաջադէմ}
լինելու:
Իսկ
սա
իւր
գործերը
կարգի
դնելով,
ստիպե
նում
է
Բեսսարաբիայից
դէպի
Էջմիածին,
Աբովեանը
իւր
{յառաջադէմ}
աշակերտների
հետ
միասին,
որոնց
մէջ
կար
եւ
հանգուց
ունէութեան
վերայ՝
հարց
էր
արել,
թէ
ունի՞
արդեօք
{յառաջադէմ}
աշակերտներ։
Երբ
լսել
էր
Աբովեանի
ստորասական
պատա
պատասխանը
այդ
մասին,
խոստացել
էր
կաթողիկոսը
այդ
{յառաջադէմ}
աշակերտներից
տասն
տղայ
ուղարկել
Բեռլին,
որ
այնտե
կային
այն
ժամանակուայ
խելացի
եւ
բանագէտ
մարդիկ՝
{յառաջադէմ}
հոգեւորականք,
երեւելի
աստուածաբանք
եւ
քարոզիչք,
րդը
իւր
անձնասիրութեամբ
կապում
էր
ազգի
կամ
քաղաքի
{յառաջադիմաթեան}
ընթացքը:
Խօսակցութեան
ձայնը
սկսանում
է
այնուհետե
ական
Պալդազարեանէ,
յուսամք
թէ
յարատեւեսցի
անդուլ
{յառաջադիմութեամբ},
նա
զի
ուսումնասէր
հասարակութիւնն
մեր,
որ
ի
Զմի
ակիցք
Այվազովսքւոյ,
դրական
թշնամիք
ազգի
մերոյ
եւ
{յառաջադիմութեան},
որ
ըստ
բռնեալ
ի
նոսա
հակառակասիրութեան
եւ
նախան
ած
եւ
ապականուած
լինէին,
եւ
ազգային
գիտութեան
եւ
{յառաջադիմութեան}
տունը
աւազակաց
այր
շինած
լինէին։
Այս
խօսքերից
յե
եանց,
թէ
Հայոց
ազգը
ո՞ր
տեղում
ունի
գիտութեան
եւ
{յառաջադիմութեան}
տուն,
որի
մասին
ասում
էք,
թէ
չէ
շինել
նա
այր
աւ
րկու
Հայ,
որ
միասին
խորհուրդ
կատարած
լինէին
ազգի
{յառաջադիմութեան}
վերայ,
հոգ
տարած
լինէին
ազգի
զաւակների
կրթութեան
ք
սիրելիս,
եւ
մեք
հոգւով
չափ
ուրախ
կը
լինինք
ձեր
{յառաջադիմութեան}
վերայ,
եթէ
յաջողի
ձեզ
ստանալ։
Բայց,
լսելով
ձեզ
րակում.
1)
Ցոյց
տալ
Հայոց
ազգի
գիտութեան
եւ
{յառաջադիմութեան}
տունը...
ցոյց
տալ
երկու
Հայ,
որ
ազգի
օգտի
եւ
յա
ան
տունը...
ցոյց
տալ
երկու
Հայ,
որ
ազգի
օգտի
եւ
{յառաջադիմութեան}
մասին
խորհուրդ
կատարած
լինէին
միասին:
2)
Յա
խնդրում
եմ
նորանից
ցոյց
տալ
ինձ
ազգի
գիտութեան
եւ
{յառաջադիմութեան}
տունը։
Պատասխանի
եմ
ստանում,
թէ
"
այստեղ
ազգի
ա
ակ
ազգը
արժանի
էր
մեղադրութեան,
եթէ
գիտութեան
եւ
{յառաջադիմութեան}
տունը
աւազակների
այր
շինած
լինէր"։
Նշանակում
է
էր"։
Նշանակում
է,
թէ
ազգի
մէջ
կայ
գիտութեան
եւ
{յառաջադիմութեան}
տուն,
եւ
ազգը,
աւազակների
այր
չշինելով,
արժանի
նութիւն
համարում
ենք
մեզ
անփոյթ
չլինել
Հայոց
ազգի
{յառաջադիմութեան}
եւ
լուսաւորութեան
մասին:
Բայց
որպէս
մարդ
եւ
որպէ
մի
քանի
միտքեր,
որոնք
մեծ
յոյսեր
տալիս
են
Հայերի
{յառաջադիմութեան}
մասին:
Այն
թանձր
եւ
խաւարատեսիլ
ամպերը,
որ
կը
լինէր
նոցա
համար
մի
նոր
զարկ,
մի
նոր
շարժառիթ
{յառաջադիմութեան}:
_______
Մի
այլ
նամակից,
որ
ստացել
եմ
Օ
դատողութիւնը
դեռեւս
եօթնեւտասներորդ
դարու
ազգային
{յառաջադիմութեան}
վարդապետութիւնը
կընդունի,
որով
ազգը
հոգեւորականն
այժմեան
ժամանակումս
ինչ
խորհուրդ
ունէր
մարդկային
{յառաջադիմութեան}
համար:
Կար
ժամանակ,
երբ
մարդիկ
ոգեւորւում
էին
վ
:
Համաձայնի՛ր
ինքդ,
թէ
ինչպէս
կարելի
է
ազգի
{յառաջադիմութեան}
վերայ
խօսել,
ազգի
վերանորոգութեան
վերայ
մտածել,
ոյրը:
Կեցցէ՛
երիտասարդութիւն:
Եւ
հայկական
{յառաջադիմութեան}
տարեգիրը
ոսկեղէն
տառերով
պիտի
աւանդէ
գալոց
սերուն
Հպարտութեան
երեւեցած
օրից
կը
դադարի
դերասանի
մէջ
{յառաջադիմութեան}
ձգտողութիւնը
այն
կէտի
վերայ,
ուր
հասած
էր.
մինչ
ւցիչ
որպիսութիւնքը
պիտի
նպաստաւոր
լինէին
նորա
մեծ
{յառաջադիմութեան}:
Եւ
այդ
թատրոնը
ներկայ
սերունդի
համար
կը
լինէր
մ
ունենալ,
ապա
ուրեմն
պարտակածն
է
սպասաւորել
ազգի
{յառաջադիմութեան}:
Երկրորդ,
նոյնը
հասկացնել
իւր
իրաւասութեան
տ
ւթիւն
ունէր
նոյն
իսկ
քննութեան
տակ
ընկած
առարկայի
{յառաջադիմութեան}
վերայ,
այդ
ապացուցանում
է
ամենօրեայ
փորձը։
ու
արժանաւորութիւն
ունի
ազգի
բուն
օգուտը
եւ
նորա
{յառաջադիմութեան}
շարժառիթքը։
Խնդրում
ենք
այդ
պարոններից,
որ
բամբաս
կոյս,
սուգ
առնելու
է
ամենայն,
իւր
ազգի
օգտին
եւ
{յառաջադիմութեան}
ցանկացող,
Հայ
մարդը։
Շատ
չունի
Հայաստանը
այսպիս
նր
գործեր,
այս
պատճառով
ոչինչ
տարակոյս
չունէի
իմ
{յառաջադիմութեան}
վերայ:
Յանկարծ,
մինչ
բոլոր
արարողութիւնը
կատարա
վմ։
Այս
վերջի
երկուսը
շատ
փոքր
յոյս
ունէին
գործի
{յառաջադիմութեան}
վերայ
եւ
այնքան
առաւել
վհատում
էին,
որքան
մօտենո
ւ
Փարիզի
Պարլամենտի
հետ։
Բայց
Կարգը
իւր
արագ
{յառաջադիմութեան}
մէջ
պատահեցաւ
եւ
հզօր
հակառակորդների,
որ
ճանաչու
վաճեան,
Մեղուն
մի
նոր
քայլ
կատարեց
ազգային
{յառաջադիմութեան}
հանդիսում,
-
հրապարակով
յայտնեց
իւր
վճիռը
մի
Պօղո
տածել:
Եթէ
մէք
ստուգապէս
ցանկանում
ենք
ազգի
{յառաջադիմութեան},
ապա
ուրեմն
պիտի
քննենք
եւ
քրքրենք
ազգի
բարոյակա
կերպով
օգտակար
լինել
այդ
ընդհանուր
ազգային
գործի
{յառաջադիմութեանը}
։
Այո՛,
ցանկանում
էի
երբեմն
երբեմն
տեղեկութիւնք
ողութեան
եւ
զօրութեան
չափ
օգնական
լինել
այդ
գործի
{յառաջադիմութեանը}
՝
խօսքով
եւ
գործով,
ամենեւին
այն
սրտով
եւ
այն
ջե
նութիւնը,
ցանկանալով
մարդկային
ազգի
օրէ
օր
աւելի
{յառաջադիմութեանը},
խորհրդով
ցոյց
է
տալիս
թերութիւնները
մի
աշխատութ
ս
երկրորդական
պարապմունքը
երբէք
արգելք
չեղան
նորա
{յառաջադիմութեանը}
իւր
առանձին
բժշկական
գիտութեան
մէջ։
Նա,
սրտի
յօ
իքը:
Ես
իրաւունք
ունէի
սպասել
այս
գործի
կատարեալ
{յառաջադիմութեանը},
մինչ
գիշերով
յանկարծ,
Ձեր
մռայլութիւն,
բարեհա
կից։
Դոմինիկեան
աբեղաները,
նախանձելով
Իգնատիոսի
{յառաջադիմութեանը}
եւ
սիրելի
լինելուն
ժողովրդի
մէջ,
մի
անգամ
հրաւիր
եւ
թուաբանութիւն,
եւ
մեծ
յոյսեր
տալով
իւր
ապագայ
{յառաջադիմութենից},
այնպէս
գրաւել
էր
իւր
դաստիարակի
աշխոյժ
եւ
կրակո
ոստմունքը:
Ազատ
գրատպութիւնը
մեծ
քայլափոխ
է
դէպի
{յառաջադիմութիւն},
եւ
ամենայն
մարդ,
որ
կարող
էր
որեւիցէ
կերպով
ըն
րոնց
ցանկանում
ենք
նոյնպէս
ամենայն
յաջողութիւն
եւ
{յառաջադիմութիւն}:
Հիմնադրերից
մինը,
ինչպէս
ասացի,
Պ.
Թիւյս
ծ
հարուստի
փոխանակ
հարստանայ
մի
աղքատ,
հետեւանքը
{յառաջադիմութիւն}
չէ,
քանզի
դրականը
բացասականին
վերայ
տալիս
է
զրոյ
ամար։
Աբովեանցը
տեսանում
էր
ուսման
հանդիսում
մեծ
{յառաջադիմութիւն}
հանգուցելու
մէջ.
նորա
ժրաջան
աշխատութիւնը
շատ
բա
ն
իմն
հոգւոյ
անմիաբանութեան
եւ
անմիտ
նախանձու
ընդ
{յառաջադիմութիւն}
ընկերին:
Ըստ
ազգին
լինի
եւ
պատմութիւն
նորա,
ում
նա
իւր
բոլոր
ջանքը
եւ
հնարը
Պապի
դռնումը,
որ
{յառաջադիմութիւն}
պարգեւէ
Իգնատիոսի
մտադրութեան։
Ամենայն
բան
լաւ
է
այստեղ
Կապուսինեան
քարոզիչքը,
բայց
նոքա
շատ
փոքր
{յառաջադիմութիւն}
ունեցան.
պատճառ,
այս
Ազգի
հասկացողութիւնը
շատ
կ
րոզել
եւ
անիրաւութիւնը
պաշտպանել:
Չէ
կարելի
{յառաջադիմութիւն}
քարոզել
եւ
անդամալուծի
պէս
բեւեռցած
մնալ
մի
կէտի
նթացքի
մէջ,
եւ
մինչեւ
չդիմէ
դէպի
բնութեան
գոգը,
{յառաջադիմութիւնը}
աներեւակայելի
է:
Թո՛ղ
հազարաւոր
դառնայ
հարուստ
ա
գմա:
Չէ
պէտք
մոռնալ,
որ
մինչեւ
այժմ
մարդու
արած
{յառաջադիմութիւնը},
թէեւ
ըստ
երեւոյթին
կարծուի
նորմուծութիւնք,
այն
վիչ
Բուտկովը,
տեսանելով
նորա
արժանաւորութիւնը
եւ
{յառաջադիմութիւնը},
պաշտօնական
թղթակցութեամբ
յանձնեց
նորան
բժշկական
համբուրելով
Մանթուխեանցի
երեսը,
շնորհաւորեց
նորա
{յառաջադիմութիւնը},
որ
իւրեանց
պայմանի
զօրութեամբ,
պիտի
մեծ
ազդեցո
այդ
գիտութենների
վերայ՝
յարաբերութեամբ
դէպի
նոցա
{յառաջադիմութիւնը}
։
Պատմութիւնը
պատասխանւոմ
է՝
քա՛ւ
լիցի։
Միջին
դ
հետեւ
զմերս
յարգեսցէ
զուսումն,
ո՞վ
ուրախասցի
ընդ
{յառաջադիմութիւնն}
աշակերտիս.
ո՞վ
զհայրական
բարբառեսցի
զուարճութիւն
ւթեան
բովանդակ
հոգին
եւ
ուղղութիւնը։
Կարգի
բոլոր
{յառաջադիմութիւնքը}
այս
գրքի
մէջ
իբրեւ
գաղափար
պարունակուած
մտքերի
պտ
եառն
Ներսիսի,
որով
բարեհաճեալ
է
նորին
սրբութիւնն
{յառաջադրել}
Սինօդին
կոչել
զիս
յէջմիածին
վասն
յատենի
Սինօդին
պ
կազմեցին
զնոր
դարագլուխ
դպրութեան:
Նշանաւոր
[
{յառաջախաղացութեան}
դարուս
իննուտասներորդի]
ապացոյց
տամք
[մանաւանդի
զ
համեմատ,
տասն
եւ
վեց
սամ
արասցեն,
ութ
սամն
նոյն
{յառաջակայ}
ջանէր
ամսումն
առաքեսցեն
ի
Նորն
Նախիջեւան
բարեկարգ
ափեց
եւ
գուցէ
կը
ձգէր
եւս
աթոռի
վերայ,
եթէ
ծառաս
{յառաջամատոյց}
չխնդրէր
ինքեան
տալ:
Երբ
որ
բաւական
սրսրկել
է
նցը,
ձեռքը
պարզելով
դէպի
արաղի
շիշը:
Շաքարեանցը
{յառաջամատոյց}
գտանուեցաւ
եւ
իսկոյն
լցրեց
բաժակները
արաղով:
Այս
նդուն
ազգասիրութիւնը,
քո
միշտ
պատրաստականութիւնը
{յառաջամատոյց}
գործակից
լինելու
ամէն
մի
բանի,
որի
խորհուրդը
եւ
լ
ի
պատճառս,
հետեւեցուցանէր,
եթէ
բողոք
իմ
պարտի
{յառաջանալ}
ըստ
զօրութեան
կտակին,
որով
բովանդակ
կայք
շարժակ
ն,
արիութիւն
եւ
այլն,
եւ
այլն,
ինչպէս
կարող
են
{յառաջանալ}
այն
բարի,
բարի
բաները,
որոնց
չլինելու
վերայ
մոր
,
որ
մեր
խնջոյքի
մէջ
կարող
էր
մի
անախորժ
դիպուած
{յառաջանալ},
պատճառուած
որեւիցէ
յիմարութենից.
երկրորդ,
զան
համարեցինք
անտեղի,
որովհետեւ
կարող
էր
փոփոխութիւն
{յառաջանալ}
։
Առհասարակ,
ինչպէս
ինքը
Չամչեանը
վկայում
է,
նամակ
ւստի
եւ
ապագայքն
ո՛րպէս
որդիք
ի
հօրէ
բնաւորեալ
են
{յառաջանալ}:
Աբեղայական՝
տեսութեամբ
զարգացեալ՝
[Յովհանն
ի
կեանքը
եւ
այս
օրէնքի
վերայ
միայն
կարող
է
մի
ազգ
{յառաջանալ}:
Մենք
ուսանում
ենք
ազգերի
պատմութիւնը,
բայց
շատ
ը
եւ
խակութիւնքը,
զանց
եմ
առնում
նոյնպէս
հռչակել
{յառաջանալի}
օգուտը
մի
օրինաւոր
պատմութեան
երեւելուց։
Այս
վեր
անսովոր
ականջաց
նոցա,
բայց
ոչ
երբէք
սատար
լինին
{յառաջանալոյ}
ի
նոր
հայախօսութեան,
եւ
որք
հետզհետէ
շինեսցին
եւ
ավարութեան
մէջ,
որ
խառն
ի
խուռն
եւ
անկարգութեամբ
{յառաջանալով},
մեծ
մասով
պատճառ
է
եղել
ազգի
դարաւոր
թշուառութե
առականութիւն
չէ,
այդ
ճանապարհով
Հայոց
ազգը
երբէք
{յառաջանալու}
չէ
վաճառականութեան
մէջ,
եւ
մեք
դատապարտելու
չէին
եղած
է
առանց
ուշադիր
լինելու
այն
օգուտներին,
որ
{յառաջանալու}
էին
գետի
մօտաւորութենից:
Ինչպէս
եւ
եղած
լինէր
այ
դական
ասացեալ
տկարութիւնը
(chlorosis),
եւ
դորա
{յառաջանալու}
պատճառը
ճանաչւում
է
նոցա
նստողական
կեանքը,
որից
եանց
բուն
եկեղեցին,
հարկ
են
համարել,
խոյս
տալով
{յառաջանալու}
անախորժութեններից,
չընդունել
այլեւս
բուն
Հայոց
ո
անր
ծանր
պատասխանատուութենների,
որ
յառաջացած
կամ
{յառաջանալու}
էին
դպրոցի
տնտեսական
մասնում
գտանուած
անկարգութեա
գի
հիւանդ
կազմուածքը
գտանւում
է
այն
րոպէում,
երբ
{յառաջանալու}
էր
դարձը
դէպի
առողջութիւն,
անտես
առնել
այդպիսի
ժ
ւեցաւ
սպարապետից:
Այն
պատերազմումը
այս
եղաւ
սորա
{յառաջանալու}
պատճառը,
որովհետեւ
նա
իւր
արծաթով
եւ
աստիճանի
պա
բանը
պատճառ
տուեց
նորա
ընդդէմ
մի
մեծ
թշնամութիւն
{յառաջանալու},
որ
եւ
ապա
հարկադրեց
նորան
հեռանալ
Բազըլից:
Նա
ֆաբրիկայք,
գործատներ
եւ
պտղաբեր
այգիներ,
որոնց
{յառաջանալուց}
յետոյ
կարող
էք
ամենայն
տեսակ
խաղողի
գինիք
վաճառել
դնել:
Ազգային
շինութիւնը
բնական
կերպով
պիտի
{յառաջանայ}
ցածից՝
հիմքից.
այդ
հիմքը
է
հասարակ
ժողովուրդը:
,
հետեւելով
հին
խելքերի
դրութեան:
Ոչ
երբեք
պիտի
{յառաջանայ}
ազգը,
հետեւելով
մի
տեսակ
վարդերի
վարդապետութեան
ւ
վաստակ
ազգը
լուսաւորելու։
Հին
լեզուով
ոչինչ
չի
{յառաջանայ}.
եթէ
յառաջացող
էր,
մինչեւ
հիմայ
կը
յառաջանար։
Այժմ
հարկաւոր
էր
ձիաւորուիլ.
ոտանաւորով
ոչինչ
չի
{յառաջանայ}
։
Երանի
թէ
դորա
գրողներն
կենդանի
եւ
առողջ
ականջ
ո
ցանկանալ
Հայերի
համար,
եթէ
այդ
ընտրութիւնքը
միշտ
{յառաջանային}
՝
ուշ
դնելով
քաղաքի
եւ
հասարակութեան
պիտոյքին,
ե
ետ։
Այդ
վէճը
եւ
պատերազմը
հարկաւոր
էր,
որ
մի
օր
{յառաջանային}
մեր
ազգի
մէջ,
հարկաւոր
էր,
որ
լոյսը
եւ
ճշմարտու
էր
ամուսնութեան
այն
թշուառութիւնները,
որ
պիտոյ
է
{յառաջանային}
միջումը
սէր
եւ
յօժարութիւն
չլինելուց:
Մկրտիչը
սէ
ագայ
բարօրութիւնը
եւ
լուսաւորութիւնը,
որ
պիտոյ
է
{յառաջանար}
պակասութիւնքը
վերանալուց
յետոյ,
խունկ
չէիք
ծխելո
ղնելով
չայրուած
ածխածին
արիւնի
մէջ,
դորանից
պիտի
{յառաջանար}
արեան
թանձրութիւն,
շնչառութեան
ստիպանք
եւ
կարճու
կուելու,
երկրորդը,
որ
թեթեւ
թափողին
մեծ
վնաս
կը
{յառաջանար}:
Թեթեւ
թափողը,
թեթեւը
ձգելուց
յետոյ
գալիս
է
հիւ
չի
յառաջանայ.
եթէ
յառաջացող
էր,
մինչեւ
հիմայ
կը
{յառաջանար}
։
Կարծեմ
200
տարիից
աւելի
է,
որ
Վենետկում
հազարա
եզուի
մասին.
Նազարեանցը
ասել
է,
թէ
հայոց
լեզուն
{յառաջանում}
է
սանսկրիտեան
լեզուի
մի
ճիւղից,
մինչդեռ
Չամչեանը
ր
լինելուց,
մի
խօսքով,
հոգու
անբարոյականութենից
{յառաջանում}
էր
այդ
կասկածամտութիւնը:
Մտածութիւնքս
կտրուե
եղբարց
կծու,
բայց
ճշմարտախօս
մեղադրանքը
ամենեւին
{յառաջանում}
է
դոյն
այդ
բաների
չլինելուց:
Խնդրում
ենք
ցոյց
տա
մեք
անարժան
ենք
համարում
կանացի
ողբ
ու
կոծը,
որ
{յառաջանում}
են
մեծ
մասով
յուսահատութենից,
մինչ
մեք՝
իբրեւ
ք
մի
կայծի,
որ,
ընկնելով
մի
դիւրավառ
նիւթի
մէջ,
{յառաջանում}
էր
մի
մեծ
հրկէզ
ու
անթիւ
աւերածք:
Ի՞նչ
տեսակ
կին
մարդը
պիտոյ
է
այն
բանը
առնէ
միայն,
որից
օգուտ
էր
{յառաջանում}
իւր
ընտանիքի
եւ
իւր
համար
յատկապէս։
Եթէ
դու
ստաց
վրդի
անդաստիարակութիւնը
եւ
անկրթութիւնը,
սորանից
{յառաջանում}
է
անմիաբանութիւնը
եւ
այն
պատերազմը,
որ
լոյսը
եւ
առ
երեխայի
փոխանակ,
իսկ
այն
խոստմունքը,
որ
չէին
{յառաջանում}
գիտակցութենից,
եւ
Սուրբ
Գիրքը՝
աստուածային
բանը
,
քան
թէ
ջուրը,
հաւաքւում
է
ջրերի
երեսին,
որից
{յառաջանում}
են
նաւթի
հորերը
եւ
լճերը:
Բայց
այն
շոգիքը,
որ
ճ
շքներ,
նորան
ցանկանում
են
ստանալ,
ամենայն
տեղից
{յառաջանում}
են
թղթակցութիւնք,
որոնց
մէջ
երեւում
է
եւ
ճիշտ
նկ
թիւնքը,
խնդրում
են
պատասխանել,
թէ
ի՛նչ
աղբիւրից
{յառաջանում}
էին
դոքա
եւ
թէ
կարելի՞
է
արդօք
մինչեւ
այդ
աստիճան
դադարեցաւ,
եւ
այս
մեր
ակնկալութիւնը,
անշուշտ,
{յառաջանում}
է
ե՛ւ
ֆիզիկական,
ե՛ւ
բարոյական
պատճառներից:
ս
ներկայ
րոպէում:
Չկարծէք,
թէ
իմ
տխրութիւնը
{յառաջանում}
էր
մի
մասնաւոր
կամ
անձնական
ցաւի
կամ
վտանգի
պատճա
ւթեան
յատկութիւնքը,
ամենեւին
պատահական
չեն,
այլ
{յառաջանում}
են
նորանից,
որ
հասարակ
ժողովուրդը
հող
չունի:
Որ
տան,
զանազան
կղզիներ,
բնականապէս
եւ
գլխաւորաբար
{յառաջանում}
են
դարձեալ
Բրիտանիոյ
մէջ
հասարակ
ժողովրդի
հող
չու
թիւն
չունենալը,
իսկ
պատճառը,
որ
կարծում
ես,
թէ
{յառաջանում}
է
տանը
տիրոջ,
կօշկակարի,
դերձակի
եւ
ջրկիրի
կամք
մութիւն
օր
ու
ցերեկով
համարւում
է
չքացած,
եւ
երբ
{յառաջանում}
է,
վաղուց
արդէն
ապրող
մի
բազմութեան,
կազմում
է
Մի
վայրկենում
հարիւր
տեսակ
կը
փոխուի,
բոլորը
{յառաջանում}
է
նորա
հոգու
վրդովմունքից.
նորա
խարդախութիւնները
երգործող,
որի
կարողութիւնը
անսահման
է:
Ոչինչ
չէ
{յառաջանում}
առանց
նորան.
իսկ
նորանով
ամենայն
բան
կարելի
է:
իաբանական
աստուածային
հոգին:
Եսական
հոգով
բան
չէ
{յառաջանում}
նորա
համար,
որ
նա
կենդրոնացած
է
իւր
մէջ.
նա
մեռ
ցին,
օդը
կ'ապականէ
անպիտան
արտաշնչութեամբ,
որից
{յառաջանում}
են
զանազան
վատ
հիւանդութիւնք:
Եւ
այս
է
պատճառը,
ատի
փոշին
կամ
քրտինքը:
Երբեմն,
արտասուքներ,
որ
{յառաջանում}
են
հոգու
խիստ
մօտիկ,
խիստ
սիրական,
բայց
օտարի
հ
ւթ
էր
եղած
նորա
ամբոխմունքին:
Տիրացուի
լռութիւնը
{յառաջանում}
էր
նորանից,
որ
չգիտէր,
թէ
ինչպէս
խօսք
բանայ
եւ
մականունը.
ես
այնպէս
էի
կարծում,
որ
այդ
տուները
{յառաջանում}
են
Ջալալիներից:
-
Նշանակում
է,
ազնիւ
ծագու
ոչ
թէ
միայն
երգողի
այլեւ
ֆօրտօպիանոյի
ձայնը:
Այս
{յառաջանում}
էր
նորանից,
որ
իբրեւ
ասիացիք
ոչինչ
հասկացողութիւ
մասին
այսքան
միայն
լսած
եմ
բժշկող
պարոններից,
թէ
{յառաջանում}
էր
արիւնի
անկարգ
շրջանառութենից
սեռական
գործարանն
ու
գանգատները
այնպիսի
բաների
վերայ,
որ
անմիջապէս
{յառաջանում}
էին
մեր
ազգի
հոգեւորների
եւ
մարմնաւորների
անդաստի
կանում
է
եւ
զգալի
է
դառնում,
որքան
միաբանութիւնը
{յառաջանում}
է
եւ
կերպարանագործւում
է,
որքան
աշակերտքը
հեռանո
րա
ներքին
օգուտը,
իսկ
այդ
մեքենապաշտութիւնը,
որ
{յառաջանում}
էին
տգէտ
մարդերի
մէջ,
կապիկի
նման
աշխատ
լինելով
մենեւին
նոր
եւ
անբանական
առ
իմաստունս
Հայոց,
որք
{յառաջարկութեանցս}
՝
թե
Ազգ
Հայոց
անտէր
եւ
անպատսպար՝
մնայ
ընդ
երկա
գիւղի
շինականներին՝
հրատարակել
նանրահաւատութենից
{յառաջացած}
մի
առասպել,
թէ
կայծակից
զարկուած
ու
մեռած
կին
լո
գոյացնելու
համար,
արդեօք
յիսուն
տարու
մէջ
մի
բան
{յառաջացած}
կը
լինէ՞ր,
թէ
ո՛չ:
Բայց
այսպիսի
հոգաբարձութիւնք
ութենների
եւ
ծանր
ծանր
պատասխանատուութենների,
որ
{յառաջացած}
կամ
յառաջանալու
էին
դպրոցի
տնտեսական
մասնում
գտան
զոհում
ենք
նորանց,
այլ,
որպէս
քաղդէական
սերմից
{յառաջացած}
ծնունդներ,
քարին
ենք
զարկում:
Շատ
լաւ
գիտեն
եւ
ոչ
նորա
միջից,
նորա
քրտինքով
եւ
նորա
արիւնով
{յառաջացած}
մի
քանի
մեծատունք:
Բրիտանիոյ,
Իռլանդիոյ
եւ
Սկով
ական
երկիր
էին
գործում,
որոնք,
երկրագործութենից
{յառաջացած}
արդիւնքը
վաճառելով,
անշուշտ,
պիտի
ներս
բերէին
դ
:
Չքացած
ազգը
ապրում
է
իւր
ժառանգների
մէջ,
{յառաջացած}
նոր
ազգը
վաղո՛ւց
ապրում
էր
իւր
նախահարց
մէջ:
Ազգ
նում
էին
մի
ճշմարտութիւն,
եթէ
բնական
պատճառներից
{յառաջացած}
գործողութիւնը
կամ
բնական
կերպով
կատարուելու
իրողո
առը
հոգեկան
ցնցմունք
լինելով,
եւ
այս
թուլութիւնը
{յառաջացած}
այդ
հոգեկան
ուժաթափութենից,
օգուտ
ստանալու
չէր
բ
ղզին,
ուր
եղած
էր
յառաջուց
մի
հիւանդանոց,
ուստի
{յառաջացած}
էր
եւ
անունս՝
Սուրբ
Լազարոս,
Մխիթարեան
հոգեւոր
նելով
այդպիսի
ազգերի
յետին
հոգեկան
չքաւորութիւն՝
{յառաջացած}
իւրեանց
ստրկական
կրօնի
ազդելուց։
Արդեօք
թափելու
շարժուիլ։
Բայց
այդ
միջոցին
միաբանութեան
մէջ
{յառաջացած}
էր
արդէն
այն
բարոյական
ճեղքը,
որի
մասին
խօսեցինք
պահել
իւրեան:
Բայց,
մի
այսպիսի
ցաւից
սրտիս
մէջ
{յառաջացած}
վէրքը
բժշկւում
է
իսկոյն,
երբ
տեսանում
եմ,
որ
ազ
եան
համար՝
ցոյց
տալով
նեղութիւնները
եւ
տառապանքը
{յառաջացած}
անհնազանդութենից
ծնողների
կամքին։
Փորձով
գիտենք
ը
լեզուներ
ուսանելու
համար,
եւ
շատ
բնական
կերպով
{յառաջացան}
լեզուագիտութեան
հանդիսում։
Դոցա
մէջ
երեւեցան
քաջ
ի
իշխանութեանը:
Այս
բանի
մասին
շատ
խօսք
եւ
զրոյց
{յառաջացաւ}
այն
ժամանակ
եւրոպական
եւ
ռուս
օրագիրների
եւ
լրագի
կարօտ
եւ
վերջին
յուսահատութեան
մէջ:
Այսքան
վնաս
{յառաջացաւ}
միմիայն
պատերազմի
պատճառով,
ժամանակաւորապէս
բամբ
ջ
տատանի՝
մի
ոտնաչափ
հող
չունենալով:
Մարդը
{յառաջացաւ}
մինչեւ
այստեղ
եւ
կարծում
էիր,
թէ
ահա
շօշափում
է
ւմ
եւ
ամեն
պաշտպանութիւն
այս
հաւասարակշռի
անունով
{յառաջացաւ}:
-
Բայց
կշռի
արդարութեան
քննի՞չը:
-
Ք
լրացած,
հազար
չորս
հարիւրն
է
գնում,
որ
ոչինչ
չ'
{յառաջացաւ},
եւ
թէ
Հայերի
մէջ
կան
մարդիկ,
այդ
օտար
դպրութեն
ները
միշտ
խոնարհում
են
դէպի
կործանումն.
այս
ծակը
{յառաջացաւ}
վերջին
երկրաշարժութիւնից:
Ես
քանի
մի
անգամ
առաջա
եմ
լսել
ձեր
խորհուրդը,
որի
պատճառով
այսքան
խօսք
{յառաջացաւ}:
-
Իմ
առաջին
եւ
վերջին
խորհուրդը
այս
է,
որ
ենայն
անցք,
որք
անցին
ընդ
նմա,
այսինքն
թէ
որպէս
{յառաջացաւ}
յուսմունս
գրոց
եւ
թէ
զինչ
տեղեկութիւն
ընկալաւ
'ի
պապական
դաստիարակների
ձեռքով։
Ի՞նչպէս
ուրեմն
{յառաջացաւ}
Եւրոպայի
լուսաւորութիւնը,
թող
խօսէ
պատմութիւնը։
նորանց
խուզարկու
ատենին։
Այս
կերպով
փոքր
առ
փոքր
{յառաջացաւ}
նա
իւր
ասպարէզի
մէջ,
այսինքն՝
Յիսուսականութեան
եղ
մի
քանի
խոշորամիտ
մարդերից
ծիծաղ
ծափահարութիւն
{յառաջացաւ}.
այսպիսի
յիմարաբանութիւնները
տեսնելով
բանիմաց
հա
ան
աշխարհի
յանուսումնութենէ
եւ
յանդաստիարակութենէ
{յառաջացեալ}
եւ
արմատացեալ
անմիաբանութիւն
Հայոց՝
յամենայն
բար
ւթեան
ծովը:
Ասում
էք,
թէ
Խորենացու
ողբից
բան
չէ
{յառաջացել}.
դորա
մեղաւորը
Խորենացին
չէ:
Աշխարհիս
երեսին
ձա
ւնենալ
ժողովրդի
մէջ:
Իհարկէ,
այս
բանը
նորանից
է
{յառաջացել},
որ
նոքա
խելօք
մարդիկ
չեն
եղած,
որ
գործարանի
խո
ոչ
թէ
մէկմէկու
վերայ
բարդել:
Այս
ամէնը
նորանից
է
{յառաջացել},
որ
չարութիւնը
նորա
հոգու
մէջ
վաղուց
է
արմատացե
ելով
իւրեանց
մեռելապատանքը,
կենդանացել,
աճել
ու
{յառաջացել}
էին։
Իսկ
այն
ժամանակ
մինչ
մտել
էին
այս
գիտութիւն
թարգմանիչք
են
եղած
եւ
մի
երեւելի
հեղինակութիւն
չէ
{յառաջացել}
նոցանից
որեւիցէ
ուսումնական
հանդիսում։
Առհաս
յց
ճանապարհին
իմանալով,
որ
Բարսելոնում
ժանտախտ
է
{յառաջացել}
եւ
թէ
ամենայն
հաղորդակցութիւն
այս
քաղաքի
հետ
կտրո
իքը,
իւր
վճռի
մասին,
որպէսզի
իմանայ,
թէ
որչա՛փ
{յառաջացել}
է
ազգը.
ես
իմ
կողմից,
որպէս
անդամ
հայկական
ազգի
ում
էր
մի
մարդու
առաջին
անգամ.
այն
աւերանքը,
որ
{յառաջացել}
են
Իտալականի
եւ
միւս
Հռովմէական
ասուած
լեզուների
դ
բանը,
այնտեղ
կայծակը
չէ
կարող
վնասագործութիւնք
{յառաջացնել},
որովհետեւ
այն,
ձողի
ծայրի
մագնիսացուցած
մետալ
յ
դպրոցական
եւ
համալսարանական
կրթութիւնը
կարո՛ղ
է
{յառաջացնել}
մի
այդպիսի
տղայի
մէջ
ցանկալի
հետեւանքը:
Այս
ուր
տպաւորութիւնը,
որ
մի
անպիտան
եղանակ
կարող
էր
{յառաջացնել}
մի
մելամաղձութեան
անձնատուր
հոգու
մէջ:
Ի՛նչ
Տէրը,
որ
նա
խնայելով
Նախիջեւանի
հասարակութեանը,
{յառաջացնել}
նոցայ
մէջ
մի
գործունէութեան
եռանդ
այդ
արծաթագլուխ
մանական,
վհկութիւն,
եւ
թէ
ամենայն
բան
կարելի
էր
{յառաջացնել}
չար
ոգիների
գործակցութեամբ:
Միշտ
պարապում
է
խեղ
նայի
նման
մի
բան
է,
որ
կարողանում
է
այդպիսի
գործ
{յառաջացնել}:
-
Ես
չեմ
ասում,
թէ
մարդ
է,
կամ
սատանայ
է,
իշատակութիւններով
վրդովուած
լինելով
չէր
կարող
բան
{յառաջացնել}:
Չգիտեմ
ի՛նչ
էր
պատճառը,
երեւի
թէ
յաջող
չգնա
կապ
մարդիկ
կարողացել
էին
սերմեր
տնկել
եւ
պտուղներ
{յառաջացնել},
չունէր
այլ
եւս
այն
բարոյական
ընդունարանը,
որ
հ
ւ
բերեց
իւր
հետ
Եւրոպա՝
ոչինչ
գործ
չ'կարողանալով
{յառաջացնել}
Չինաստանի
մէջ։
Քանզի
Կայսրը,
որ
այնքան
սիրում
է
թագլուխ՝
քաղաքի
եւ
ազգի
այս
եւ
այն
օգտակար
գործը
{յառաջացնելու}
համար,
որովհետեւ
եղածների
մասին
անհոգ
մնալով՝
կ
ո
հարստութիւնը
պահում
ես
ձեռքումդ,
որ
չարութիւնք
{յառաջացնես}
նորանով,
ուրեմն
գնա,
այդ
երեք
հազար
մանէթը
մածո
քարոզութիւնքը,
իւր
ճշմարտութիւնը
պիտոյ
է
բաժինք
{յառաջացնէին}:
Բայց
ծածկել
եւ
վարագուրել
ճշմարտութիւնը
աշխարհի
մում
էին
մի
ահարկու
եւ
տխուր
ներդաշնակութիւն,
եւ
{յառաջացնում}
էին
մարդու
մէջ
մի
այնպիսի
անախորժ
զգացողութիւն,
ն,
քարոզում
են,
բայց
այդ
ոչինչ
ներգործութիւն
չէ
{յառաջացնում}
ժողովրդի
մէջ:
Արդէն
զզուեցուցին
ինձ
այս
գերմանաց
նից,
թէ
փո՞քր
բաներ
կան
բնութեան
օրէնքների
վերայ
{յառաջացող},
որ
տգէտ
եւ
խաժամուժ
ամբոխը
ամենայն
միամտութեամբ
ւսաւորելու։
Հին
լեզուով
ոչինչ
չի
յառաջանայ.
եթէ
{յառաջացող}
էր,
մինչեւ
հիմայ
կը
յառաջանար։
Կարծեմ
200
տարիի
ին
ազգ:
Ի՛նչ
է
ուրեմն
չքացողը,
մեռնողը.
ի՛նչ
է
{յառաջացողը},
եւ
ի՛նչ
զօրութիւն
է
այն,
որ
երբ
չքանում
է,
կե
թառներին
եւ
ի
ձեռն
միսդր
Բարօս
եւ
Շայ
կօնսլերացն
{յառաջացուսցեն}:
Նույնպէս
եւ
իմ
հաւատարիմ
հեթանոս
Մօհանայ
բաբուն
էք,
թէ
այդ
չորս
հազար
տարուայ
ողբը
ոչինչ
արդիւնք
{յառաջացուցած}
չէ
եւ
այլն։
Այսքան
պիտոյ
է
իմանալ,
որ
ոչ
ոք
դեռ
լինելով
շինուածքի
համար,
երեւում
են
հարկաւորաբար
{յառաջացուցած}:
Զարմանալի
բան.
Մոսկուայի
եւ
Պետերբուրգի
կա
իւն՝
հասարակ
եւ
անզօր
մարդերի
կողմից
ազատութեամբ
{յառաջացուցած},
մեք
ճանաչում
ենք
ապստամբութիւն,
իսկ
ապստամբութ
ոյքի
կամ
մինիստրի
անձնական
յարաբերութեան
պատճառով
{յառաջացուցած},
որից
հասարակ
ժողովրդի
`
ազգի
համար
չկայ
ոչ
ջերմ
մա
իսկ
այն
հեղինակների
գրածը
ոչինչ
արդիւնք
չունին
{յառաջացուցած}
ազգի
մէջ.
այդպիսի
ձգտողութիւնքը
ոչ
այլ
ինչ
էին,
գամ
պատահեցաւ
Կայսրի
մօտ,
բայց
ոչինչ
չ'կարողացաւ
{յառաջացուցանել}
։
Առաջին
տեսաւորութեան
ժամանակ
Կայսրը,
նշանացի
ա
ն
չորացո՜ւց
այս
կուսական
երկիրը...
Նա
չէ
կարող
{յառաջացուցանել}
Գուատիմօզին
կամ
Մօնտեզումօն։
Կարգը
պատրաստ
է
կոր
,
որչափ,
որ
մինչեւ
այժմ
մարդկային
բանականութիւնը
{յառաջացուցել}
է
Եւրոպիոյ
մէջ:
Այս
լոկ
խօսք
չէ,
այլ
ամենայն
ու
ց
երկաթակապ
հաստ
գերաններով
եւ
փայտերով
պատելով,
{յառաջացուցին}
զանազան
նաւահանգիստք,
որ
մի
գծի
վերայ
լինելով,
նելին,
այն
ինչ
ետես՝
թե
բազմերախտ
վարդապետք
իւր
{յառաջեալ}
ի
կոչ
վերին
Կոչողին,
թողեալ
էին
զասպարէզ
կենցաղո
կերպով
հանդէս
է
գալիս
զանազան
իրողութենների
մէջ։
{Յառաջենք}
այժմ
դէպի
ճառիս
երրորդ
գլուխը,
ուր
պիտոյ
է
քննու
դադարեաց
ի
բանս
զպատմութենէ
գրականութեանս
մերոյ,
{յառաջեսցուք}
անդրէն
ի
կարգ
բանին,
զոր
կոչեաց
հարեւանցի
հայեցո
գնալով,
ողջունել
իւր
բարեկամը.
բայց
պ.
Մարկոսը
{յառաջեց}
խօսել.
-
Ինչպէ՛ս
է
այժմ
առողջութիւնդ,
ես,
րեւեցնում
է
երկու
միմեանց
ներհակ
կուսակցութիւնք,
{յառաջընթաց}
եւ
յետընթաց:
Յառաջընթաց
կուսակցութիւնը
միացած
է
ներհակ
կուսակցութիւնք,
յառաջընթաց
եւ
յետընթաց:
{Յառաջընթաց}
կուսակցութիւնը
միացած
է
ազգի
էական
օգտի,
այսինքն
ցին
հասած
պաշտօնական
լուրը
իմաց
տուեց,
թէ
Տուերի
{յառաջընթաց}
կուսակցութենից
տասն
եւ
երեք
հոգի
մատնուել
են
ծերա
դէմ
կամելով
ներգործել
ազգին,
ներգործում
է
ընդդէմ
{յառաջընթաց}
կուսակցութեան
եւ
վատօրէն
միանում
է
կառավարութեան
դրամատիկական
թատրերգը,
կուսակից
է
ստրուկներին
եւ
{յառաջընթաց}
ազնիւ
կուսակցութեան:
Նորա
մէջ
նոյնպէս
խմորւում
է
մք
տալ
պատասխանի
հարցմանս
(որ
իբրու
վէմ
անվանելի
{յառաջընթացն}
լինի
նորախօսութեան),
թէ
ո՞ւմ
ումէք
ի
հայոց
հասկ
անագլխի
վերայ,
ուր
մանուկ
առագութեամբ
ծածանում
է
{յառաջընթացների}
դրօշակը:
Չէ
կարելի
միեւնոյն
ժամանակ
երկու
ճանապա
տել
որպէս
ծարաւի
ոք
տօթակէզ
փոյթ
լինի
ի՝
կենդանի
{յառաջիլ}
ջրոց
հոսանս:
Այլ
Սահակայ
զՄեսրոպ
բաւական
գոլ
տես
մի
եւս
եւ
խեղդեաց
զտունն.
ահա՛
այսպիսի
ինչ
է
եւ
{յառաջիկայդ}
։
Աւելի
ինչ
խօսել
'ի
վերայ
այսր
'ի
զուր
է,
քանզի
եւ
առաւել
ջատագով
երեւէր
Հայոց։
Ի
ժամանակի
սորա
{յառաջիկայից}
գտաւ
Հ.
Միքայէլ
Չամչեան,
որ
եւ
'ի
բազում
ժամանա
Ես
յերկնաբերձ
յայն
՚ի
ժայռ
դար
կազմէի
ոսկէ
հիւս։
{Յառաջին}
հոտ
անուշից
ողջակիզի
արդարոյն,
Հոտոտեցան
իմ
նն
ոսկիակալ
խարսխին
"
(եր.
344)։
"
Հասանէր
{յառաջին}
դաստակերտսն
իւր
յըռոտստակն
այրարատեան
գաւառին
'ի
մին
զՎարդան
արարեալ
ստրատելատ,
իսկ
զՄեսրոպ
գրեալ
{յառաջին}
վարդապետսն:
Հասեալ
հրեշտակացս
առ
Սահակ
խիլայեալ
ապազ
հացին,
ի
սնունդ
ընտանեացն:
Եւ
այսունակ
ահա
{յառաջխաղացութեամբ}
խոպանացան
բարոյականին
զգալիք,
եւ
կորուսեալ
զճաշա
ն
կողմից
դնում
է
այն
բանը,
որ
բուն
հնարն
էր
նորա
{յառաջխաղացութեան},
այսինքն՝
այն
մեղադրանքը,
որ
նորերումս
լսւում
յստեղ
եւրոպական
լուսաւորութեան
աստիճան
առ
աստիճան
{յառաջխաղացութեան}
մասին.
այդ
բոլորը
աւանդւում
են
նոցա
գրականութեան
վարժապետել
այլոց
աշխարհական
մանկանց,
որոց
չունէր
{յառաջն}
զիրաւունս,
զայսցանէ
կարծեմ
թէ
ունիմ
ես
տուեալ
յա
իական,
հաստատեալ
զայն
գրով
եւ
արքունի
կնքով:
{յԱռաջներորդ}
աւուր
նոյեմբերի,
նախընթաց
ամի,
հաստատեցաւ
թուղթ
ւն
տէր
փոխարքայն,
առանձին
պաշտօնական
գրութեամբ,
{յառաջներորդ}
թուականէ
ասացեալ
նոյեմբերի,
համարաւ
1303,
գրեալ
:
Նամակք
հասեալք
առ
իս
ի
Թիֆլիսէ,
ստորագրեալք
{յառաջներորդ}
թուականէ
անցելոյ
դեկտեմբերի,
ոչինչ
խօսին
զայդպիս
նսիական
հաստատել
զայն
գրով
եւ
արքունի
կնքով:
{Յառաջներորդ}
աւուր
նոյեմբերի
նախընթաց
ամի
հաստատեցաւ
թուղթն
այ
վեհափառ
հայրապետին,
առանձին
պաշտօնական
գրութեամբ
{յառաջներորդէ}
ասացեալ
նոյեմբերի
համարաւ
1303,
գրեալ
առ
պ.
նախ
ր
զերկու
հարիւր
հազար
մանեթս
արծաթոյ,
կողոպտեցան
{յառաջնորդ}
անուանելոյն,
որ
՚ի
հաճոյս
Խալիպեանի՝
այլեւ՝
՚ի
,
մտեալ
'ի
նոյն
վանս
Սուրբ
Նշանի
որ
'ի
Սեբաստիա,
{յառաջնորդէ}
տեղւոյն
ձեռնադրեցաւ
սարկաւագ
յետ
ընդունելոյ
զայլ
ոցաց,
որ
ըստ
օրէ
թաղի
ընդ
պարտուք,
որպէս
քարոզէ
{յառաջնորդն},
եւ
Ղազար
անուն
սպասաւոր
նորա
մեծագումար
դրամոց
սամբ
գէթ,
ընդ
ձեռն
Վրթանիսի
եպիսկոպոսի,
յաւուրս
{յառաջնորդութեան}
Գրիգոր
արքեպիսկոպոսի
ի
Բեսարաբիայ:
Աղօտ
իմն
յիշ
ւթիւն
Ձեր
յաղագս
յետս
կոչելոյ
զԹադթէոս
եպիսկոպոսն
{յառաջնորդութենէ}
Ջուղայոյ
եւ
առաքելոյ
զայլ
ոք
՚ի
տեղի
նորա
հնգամեա
ն
վասն
մեր
Աստծոյ,
այնպիսին
վերջանայ,
ո՛չ
միայն
{յառաջնորդութենէ},
այլ
եւ
ի
քրիստոնէութենէ։
Բայց
ցասմանէ,
ամօթ
մ
լռելեայն,
եթէ
ամեն
այն
օրէնք
եւ
մարգարէք
մինչեւ
{յառաջնորդս},
իսկ
այլն
ամեն
այն,
վարկպարազի
եւ
եթ
կանոնադրու
խնամով
աւանդել
յետնոցս
զպատմութիւն
ազգիս՝
սկսեալ
{յառաջնոց}
Հայկազանց
մինչեւ
ցաւուրս
իւր,
զոր
արար
ի
խնդրոյ
նդրեմ
գրել
ինձ
զգիր
եւ
յայտնել
զայն
ամենայն,
զոր
{յառաջնում}
նուագի
գրութեանս
գրեալ
էի,
եւ
եթէ
ձերդ
եղբայրութ
պարսաքարեր
եւ
թուք
ու
մուր
արձակուեն
ազգի
վերայ։
{Յառաջուց}
ասացէք՝
ո՞վքեր
են
այդ
մարդիկը,
որ
անարգում
էին
լինէր
մեծացուցած։
Թո՛ղ
այդ
գաղափարական
Հայաստանը
{յառաջուց}
մի
ծննդարան
պատրաստէ
գիտնական
որդիք
ծնուցանելու
հ
"
Ինչպէ՞ս"։
Շին.
-
"
Իսկոյն
կ'ասեմ.
միայն
{յառաջուց}
պիտոյ
է
իմանալ,
որ
այդ
կինը
վայր
էր
քարշում
կայծ
ին
մեքենաբար,
լոկ
հետաքրքրութեան
համար,
ոմանք՝
{յառաջուց}
նախապաշարուած...
Եւ
ոմանք
մի
ֆանատիկոսական
անխոր
նը
դրականապէս:
Հարկաւո՛ր
է,
որ
այդ
մարդը
իմանայ
{յառաջուց},
թէ
ինչ
տեսակ
օդ
ինչ
բաղադրութեամբ
եւ
ինչ
չափով
գրաց
"
մակագրութեամբ
եւ
բաժանւում
են
նոցա,
որոնք
{յառաջուց}
գրուած
էին
այս
հրատարակութեան
բաժանորդ:
Լսում
են
ը:
Մի
անգամ
ներս
է
մտանում
նորա
տուն
մի
աբեղայ:
{Յառաջուց}
պիտի
ծանօթաբանել,
որ
աբեղայ
ասածդ
միշտ
վեր
է
համ
եցանք
կարդալ
նորան
ակամայ,
ակամայ
կարդում
էինք՝
{յառաջուց}
ճանաչած
լինելով
պարոնի
թէ՛
հայագիտութեան
եւ
թէ՛
ա
ապրանք
ապսպարել
նորան,
մանր
մունր
գումարներ
տալ
{յառաջուց}
այս
եւ
այն
շինականին
եւ
հունձից
յետոյ,
ապրանք
ստ
աջին
տպաւորութիւնը:
Մեր
պարտքն
է,
ուրեմն,
{յառաջուց}
պարզել
մեր
հայեացքը
եւ
այս
ծանրակշիռ
խնդրի
համար
ր
կողոպտում
է
բարոյականը,
եթէ
մարդը
բարոյական
էր
{յառաջուց}:
Յոյս
ունինք
եւ
կը
ցանկանք
նոյնպէս,
որ
հաս
չսպանել
բնաւին.
Բայց
գլխիդ
գինն
ըստացել
եմ
{յառաջուց},
Լսի՛ր,
ուրեմն,
այս
իմ
առաջարկութիւն.
յի
վերայ:
Սորա
պատճառը
իմանալու
համար
հարկաւոր
է
{յառաջուց}
ծանօթանալ
այն
աւանդութեանը,
որ
պաշտօնական
կերպով
ութիւն
ժողովրդի:
Թագաւորական
Հասարակութիւնը,
որ
{յառաջուց}
շատ
սառն
աչքով
նայում
էր
այս
փորձերի
վերայ,
հարկ
տալները
կրակի
տակ
քուրայի
մէջ,
որ
նախատեսութեամբ
{յառաջուց}
պատել
էի
բարակ
մաղած
մոխրով:
Հեռացուցի
կրակը:
Հ
որի
հիմքի
վերայ
ոչ
թէ
միայն
բան
չէ
շինւում,
այլ
{յառաջուց}
շինուածները
եւս
քանդւում
են:
Որեւիցէ
գործ,
որ
պ
օրինակ
երկրորդ
ձայնը:
-
Միթէ՞
հայերը
չունէին
{յառաջուց}
կրօնական
երգեցողութիւնք:
-
Տարակոյս
չկայ,
ո
նա
կարօտեցաւ
իմ
մանկաբարձական
օգնութեանը:
Նորա,
{յառաջուց}
ունեցած
հիւանդութեան
մասին
այսքան
միայն
լսած
եմ
բ
էպի
դռան
կողմը
սարսափեցաւ
կերպարանքը,
եւ
ասես
թէ
{յառաջուց}
գուշակեց
որոտալու
կայծակները:
Մի
ճնշուած,
խ
երից,
պատճառ,
հարկաւոր
էր,
որ
լսէիր
դու
նորանց
{յառաջուց},
քան
թէ
կատարուած
էր
մեր
ամուսնութեան
խորհուրդը
որանից
այնպէս
արա՛,
որ
երկու
հազար
մանէթի
հազարը
{յառաջուց}
տայ.
իսկ
միւս
հազարը
ամուսնութեան
օրը,
եթէ
այդպ
կերտքը
տեղափոխուեցան
դէպի
այդ
կղզին,
ուր
եղած
էր
{յառաջուց}
մի
հիւանդանոց,
ուստի
յառաջացած
էր
եւ
անունս՝
Սո
բունքի
հետ
անմեղանչաբար
ծանօթանալու
համար
պիտոյ
է
{յառաջուց}
վճռել
այս
խնդիրը,
թէ
ի՞նչ
ասել
է
կրօնը
եւ
թէ
ինչ
աւորութիւնը,
որ
պահել
ենք
հետեւեալ
գլխին,
որ
եւ
{յառաջուց}
քննելով
եւ
իմաստասիրելով
այս
գործունէութեան
շարժա
ս
գլխի
մէջ
գնահատել
այդ
գործունէութիւնը՝
քննելով
{յառաջուց}
նորա
շարժառիթքը։
Մեք
հանդիպեցանք
Մխիթարին
Հա
նից
ստանալ
ոչ
թէ
միայն
այն
արծաթը,
որ
պահուցել
էր
{յառաջուց}
որպէս
գին
իւր
պաշտօնին,
այլեւ՝
աւելի
մեծ
արծաթի
գ
խլեց
քարոզիչներից
շատ
արտօնութիւններ,
որ
ունէին
{յառաջուց}
։
Բայց
Յիսուսեանք
մնացին
Պալատական
Մաթեմաթիկոսներ
րիչը
պատասխանեց,
թէ
այդ
բանը
գլուխ
բերելու
համար
{յառաջուց}
հարկաւոր
է
իմանալ,
թէ
Յիսուսեան
աբեղայքը
աշխարհա
կ
եւ
զայլ
սոցին
նման
բարուրանս
միահամուռ
ժայթքեալ
{յառատութենէ}
ճիզվիթական
շտեմարանաց
սրտին,
յաւելոյր
՚ի
բողոքան
աւ
ուրախ
լեալ
նոցա,
փառս
մատուցին
տեառն։
Իսկ
ես
{յառաւելն}
բերիմ
լսել
եւ
ակն
ունիմ
թէ
լուայց,
եթէ
չկայցէ
թշ
կի,
բայց
գտի
զնոսա
խառնուրդ
պղնձի
եւ
կապարի,
եւ
{յառաւելն}
ուշաբերեալ,
զի
սուրբ
եկեղեցի
չէ
ընկեցեալ
'ի
ծով
ղիւ
գոհար:
ԺԱ.
ՅԻՇԵԱ՛
ԶԻՍ
Լուսաբերին
{յառաւօտել}
Ընդ
արշալուրշսն,
ո՜
դու
կոյս,
Ընդ
ա
ոյն
ի
Հօրէ
յամենայն
նամականիս
եւ
յերգս,
որպէս
եւ
{յառաւօտոյ}
լուսոյ
"
բղխումն
ի
Հօրէ
"
՚ի
վերաuաց
միտս
՚ի
կիր
յն
Սողոմոնի,
զանազան
ճառք
ի
սուրբ
Կոյսն
Մարիամ,
{յառաքեալսն},
ի
կենագործ
խաչն
Քրիստոսի:
Այսմ
դարու
պատկանին
որպէս
յուսալ
տայր
Այվազովսքին,
թէ
եւ
Այվազովսքին
{յառաքելն}
զպատճէն
թղթոյս
առ
Սինօդն
գրեալ
է
թէ
գիտութեամբ
հա
յն
Ղազարու։
Մի
կարծէք,
թէ
ջախջախ
բանիւք
ոմանց,
{յԱռաքելոյն}
սրբոյ
անմիտ
անուանելոց,
խափանեալ
դադարեսցէ
գործա
ն
լուսեղէն
Ածէ
առ
Ադամ
զԵւայ:
Այն
ինչ
{յառեալ}
Ադամայ
Ի
ճակն
ըստ
իւրոյ
ազգի
Ծղիս
ի
վեր
:
Ճիգն,
զոր
եսն
ճգնիմ
ընդ
Ձերով
թեւարկութեամբ
`
{յառեալ}
է
յայն,
զի
բազմասցին
երկրպագուք
Տէրութեան
Ձերոյ
ազգի
մերոյ
Հոգին
հաւատաց
ի
Ձեզ,
եւ
միլիոնից
աչք
{յառեցան}
ի
նոր
յաջորդդ
առաքելոց
սրբոց
Թադդէ
ի
եւ
Բարթողոմե
,
ո՞վ
հեղինակ,
Չիցէ՞
ձոյլ
յիմարութիւն
{Յառնել}
նմա
հակառակ:
Որ
յաւակնին
զբնութեան
Բռ
զարթոյց
յոգիս
ուղղախորհուրդ
քաղաքացեացս
համօրէն,
{յառնել}
ոչ
եթէ
ընդդէմ
թշնամեաց,
այլ
'ի
պաշտպանութիւն
զրկ
Միթէ
որ
ննջիցէն
այլ
ո՞չ
եւս
յաւելուցու
{յառնել}...
Սաղմոս
Դաւթի,
Խ.
համար
9.
ակէ
արգոյ
Մկրտիչ
Էմին
ի
Մոսկվա
քաղաքի:
Զկնի
սորա
{յառնէ}
Թովմաս
Արծրունի
պատմաբան,
որ
ըստ
խնդրոյ
Գագկայ
Ա
լ
ինձ,
կարելի՞
է
զայն
գիրք
առաքել
առ
Սենատդ
առ
ի
{յառնուլ}
զհրամանս
տպագրութեան,
յայտնել
աղերսեմ:
Աբէլ
վար
ւ
չորք
մայիս
ամսոյ
յերեսնոջն,
ես՝
յիշեալ
Մասէհս
{յառողջ}
ժամանակի
իմում,
ամենայնիւ
զգաստ
միտս
եւ
զգայարան
նես
դու
յոխորտ։
Թո՜ղ
պատանեակդ,
մինչ
{յառոյգ}
տիս
մինչ
զօրեսցէ
հաստատուն,
Զգայլ
գիտութեան
երանով
եւ
գործով"։
Եւ
յետ
զբերանային
սահմանելոյ
{յասել}
հանգանակին,
յարէ,
եթէ
գործով
յայտնել
լինի
զդաւա
ղթի
իւրում
առ
Վահան
Մամիկոնեան,
զորմ
է
յիշեցաք,
{յասելն}
յերես
65.
"
Անարատ
եւ
յամենեցունց
յարգելի
յոյսն
բ
իւրով
եւ
մեծակշիռ
վաճառականութեամբ,
յԵւրոպա
եւ
{յԱսիա}
հռչակաւոր,
առ
խնդիրս
իմ
ի
մասին
հնդկական
հրիտա
ց
գաւառի:
Գրիգոր
Վկայասէր
թարգմանիչ
վարուց
սրբոց
{յասորի}
եւ
ի
յոյն
լեզուաց,
որոյ
վասն
եւ
Վկայասէր
կոչեցաւ
տանէ
զսուրբն
Սահակ
ի
թարգմանութիւնս
Հին
Կտակարանի
{յասորւոց}
ի
հայ,
վասն
զի
զյոյն
գրեանն
այրեալ
էր
Մերուժանայ
..
s'il
vous
plait
!....
Այլ
ես
ի
զէն
{յասպազէն}
Վառեալ
սիրոյ
երկնային՝
Թափուր
զհաղբս
ոչ
տեսանեմք
այնուհետեւ,
բայց
եթէ
հարուած
վերահաս
{յասպատակութեանց}
Թաթարաց
եւ
այլոց
հետ
զհետէ,
յորս
էանց
զչափ
անգթո
հէ
մաքրութիւն,
Զիա՞րդ
կարէ
անախտ
պահել
զքեզ
{յասպարէզ}
կենցաղոյս.
Այլ
գիտութեան
անշամանդաղ
ճառագայ
մին
տուեալ
լինի
միայն
ի
զօրացուցանել
զհաւատացեալս
{յասպարիզի}
քրիստոնէութեան,
եւ
ի
զրահաւորել
զմկրտեալս
՚ի
պատ
ր,
Աւանիկ
ահա
Ընդ
երկինս
սիգայ,
{Յաստեղացն}
ի
պար
Ջահեալ
բոցավառ
"...
-
Զի՞նչ
ան
։
1851,
Յունուար
*
*
*
Մի՛
այլ
{յաստեղս}
լուսաճաճանչս
Ուրանիա
սիգասցի
Զհրավառ
զիւր
լեգէոն
ւորել
զմկրտեալս
՚ի
պատերազմի
ընդդէմ
սատանայի,
որ
{յաստի}
կենցաղս:
Հոգին
սուրբ
տուեալ
լինի
՚ի
մկրտութեան
ե
չ
հայի
առ
խնդիր
ինչ
եւ
կամ
հետեւողութիւն
հեղինակի
{յԱստուածաբանական}
եւ
'ի
փիլիսոփայական
վիճմունս,
այլ
միայն
առ
Հայոց
եանց
ինքնացեալ
ի
դպրութիւնս
այլ
եւ
այլ
լեզուաց
եւ
{յաստուածաբանական}
գիտութիւնս
դպրոցական
ոճոյ
ի
հանդէս
գայ
իւրով
կրօն
իւրոցն
կարգակցաց
առ
հոգեւորս
Հայոց,
գերազանց
էր
{յաստուածաբանական}
եւ
ի
պատմական
գիտութիւնս
եւ
կարող
էր
զայն
ամենայն
իարգն
Հայոց
վրէժխնդիր
լինել
այնմ
եւ
խնդրել
զոմանս
{յԱստուածաբանից}
Քօլլեճեանց
'ի
վիճաբանել
եւ
գտանել
հնարս
միաբանութ
,
առ
ընկերն,
եւ
առ
Աստուած,
եւ
որ
ինչ
վերաբերին
{յաստուածայինն}
վարդապետութեան:
Թէպէտ
հարք
նախնականք
ի
սկզբանէ
ա
նէին
եւ
անհակառակ
բարս
ունիլ,
ուստի
եւ
հաղորդէին
{յԱստուածայինս}
ընդ
բուն
իսկ
չարափառս,
առանց
ինչ
բանս
զմտաւ
ածել
դժոխս,
յոր
էջ
բանական
հոգին
Քրիստոսի
անբաժանելի
{յԱստուածութենէն}.
"
եւ
ըզնիգս
դժոխոցն
աղարտեալ
հզօրապէս,
աղատեաց
ին
մարմնոյ,
որ
է
լրութիւն
հօտին
յանձն
եղելոյ
Ձեզ
{յաստուծոյ}
եւ
յազգէն,
փութացարուք
՚ի
բժշկել,
վայրկեան
մի
ե
ի...
եւ
նկատեալ
տեղի
տանն
Աստուծոյ
զցուցեալն
նմա
{յԱստուծոյ}
'ի
տեսլեանն,
զյառաջագոյն
դրոշմեալն
իւր
եւ
կանգնե
Աստուծոյ.
այլ
իբրեւ
'ի
հաստատութենէ,
այլ
իբրեւ
{յԱստուծոյ},
առաջի
Աստուծոյ,
'ի
Քրիստոս
խօսիմք
"
(Թուղթ
Պա
ը,
որ
փայտից
կախուելով
էր
մեռնում։
"
Զի
անիծեալ
{յԱստուծոյ}
է
ամենայն,
որ
կախիցի
զփայտէ
"
(Երկր.
Օրէնք,
գ
որդս
նորա
եւ
զաշակերտս,
որք
անպատկառ
եւ
աներկիւղ
{յԱստուծոյ},
քարաձիգ
եղեն
ի
ծնողական
եկեղեցին՝
արկեալ
զանձա
Աւստրիացոց
յանդիման,
Իւր
արիւնով
գնել
{յավեժ},
Ազատութիւն
իտալեան:
Ո՛հ,
իմ
Եթէ
վատութիւնը,
ձեռնածուների
արկղի
նման,
երկու
{յատակ}
չունի,
ապա
ուրեմն
պ.
Չամուռճեանը
հասել
է
մինչեւ
ութիւն
իմաստնոցդ
Հայոց
էր
անդնդասոյզ
միանգամայն
ի
{յատակ}
անյուսութեան,
ապա
արժան
էր
զցրտութիւնն
ջեռուցանե
րքով:
Շատերն
իջան,
Ովկիանի
Խոր
{յատակը}
շփեցին,
Մանրացուցով
տեսանելի
Մեզ
նոր
ա
ուրեմն
պ.
Չամուռճեանը
հասել
է
մինչեւ
վատութեան
{յատակը}:
Երեւակի
վերոյգրեալ
տետրակը
մեզ
ուղարկողը
գր
ակը,
եւ
երթեւեկ
առնել
քամակի
կողմից
շուրջանակի,
{յատակը}
փոխել,
պատերը
զարդարել
զանազան
քանդակներով,
քան
ւ
անգամ
չթողնելով,
եւ
ընկաւ
ճարտարապետի
քամակում
{յատակի}
վերայ:
Ճարտարապետը
ժպտեցաւ,
գլուխ
տուեց
եւ
վեր
լի
էր
նստել,
հանեց
իւր
գլխից
թղթեայ
գդակը,
դրեց
{յատակի}
վերայ
եւ
թռաւ
նստաւ
նորա
դրօշակի
ծայրումը
եւ
այնպ
լինի
դիւահարցութիւնը,
ներս
մտաւ
նորա
մէջ:
Ախոռի
{յատակի}
վերայ
քարշած
էր
կաւիճով
մի
շրջանագիծ․
նորա
մէջտեղ
ւ
բաւական
կոպիտ
նկարած
էր.
հանեցի
եւ
ձգեցի
նորան
{յատակի}
վերայ...
-
Ի՞նչ
բան
ունի
այդ
հրէշի
պատկերը
վ,
եւ
որը
անկարգ,
շարուած
էին
կանաչ,
թավիշապատ
{յատակի}
վերայ:
Ասես
թէ
մարդերի
գերեզմանքը
ծառայում
են
բն
ցի
պատկերը
պտուկի
մէջ
եւ
լաւ
զետեղեցի
նորա
պտուկի
{յատակի}
վերայ:
Չգիտեմ
տեսաւ
թէ
չէ,
կամ
թէ
ինչ
ազդեցութի
ից
դէպի
վայր,
փոքր
ինչ
յառաջ,
իւր
հետ
միասին
մի
{յատակի}
վերայ
կանգնող
մարդերի
վերայ:
Չար
լեզուներ
ասում
բար
Յօղակն
ի
ճախրը
եւ
այլն,
եւ
պոչովը
զարկում
էր
{յատակին}
խազերը:
Առաջին
անգամ,
որ
տեսանէիք
դուք
նորան,
վա՛յ
այն
բուսականին,
որի
արմատը
անընդունակ
է
իւր
{յատակից}
ընդունելու
եւ
պատրաստելու
իւր
հիւթը,
իւրեան
թարմ
ից
ժամանակի
առաջեւ:
ժամանակը
տանում
է
այդ
քարերը
{յատակից}...
Երբ
կոմս
էմմանուէլը
ման
գալով
գերեզմանն
ատես
դարձեալ
երդիկով,
առանց
պատուհանների
եւ
հողէ
{յատակով}
տուն
շինել,
ինչպէս
նախնիք
շինում
էին
հնումը,
տո
աստած
բաների
մնացորդը
եւ
տեսայ
մի
ջրով
լիք
պտուկի
{յատակում}
Յուլիա
Պոստրանայի
պատկերը,
որ
ձեռքով
եւ
բաւական
ում
ուռն
մի
մեծ
ոսկի...
եւ
եկն
եհաս
մինչեւ
մօտ
ի
{յատակս}
երկրիս,
'ի
շինամէջ
քաղաքիս...
եւ
տեսանեմ
'ի
մէջ
կեղեցւոյն
Քրիստոսի.
ապա
թէ
ոչ,
կատարածն
հայի
'ի
{յատակս}
դըժոխոց։
Այո՛,
ձեռն
սրբութեանդ,
որոյ
հայրագութ
զպահանջողութիւնս
իմ
եթէ
ոչ
ներկայացուցեալ
զգործն
{յատեան}
դատաստանի
հանեց
առ
նա
զբացարձակ
հրաման
Սուպրիմ
Կո
տպագրել
եւ
երբ
պատրաստ
լիցի,
յայնժամ
ներկայանայ
{յատեան}
Սուպրիմ
Կորտի
ի
վճռադատութիւն
դատաւորաց:
Յուս
ոստոսի
(ըստ
նոր
տումարի)
որով
կոչէ
զիս
՚ի
վաղիւ
{յատեան}
եւ
պահանջէ
զ700
ռուփիս
զ400
վասն
գործոյն
Մասեհի
Բ
Գրութիւն
պ.
Պայլի
յ3էն
Օգոստ.,
որով
կոչէ
զիս
{յատեան}:
10.
Գրութիւն
պ.
Պայլի
ի
16էն
Օգոստ.,
որ
,
յէ՜
անոպայ
դատաւոր,
Արծաթ
քանզի
արդարանայ
{յատեան}
մտացդ
քան
զլոյս.
Զի՞նչ
քո
ոսկի
հոգիդ
զօրէ
պ
անդեցաւ
այդր,
եւ
հուսկ
զկնի
առանց
կոչման
ել
բռնի
{յատեան}
դոցա,
եւ
'ի
միջոյ
կիսոյ
ժամու
էառ
զոր
խնդրէրն
զի
եռն
նոցա
եւ
նոցա
քննութեամբ
եւ
դատողութեամբ
մտանէ
{յատեանն}
՚ի
լուր
եւ
ի
վճռադատութիւն
դատաւորաց:
Կտակն
եան
'ի
ձեռին
իմում։
Բայց
սակայն
ինձ
մնայ
բողոքել
{յատեանն}
Քրիստոսի,
զի
յետ
վաստակելոյ
իմ
զամս
բազումս
'ի
պ
էս
զմատեան
ինչ
առաջնորդող
՚ի
կրօնի,
պարտին
քննիլ
{յատեն}
ի
Սիւնհոդոսին
Սրբոյ
Էջմիածնի:
Այվազովսքին
ընկալե
առաջ
զթուղթն
զայն,
ընդ
ձեռն
դեսպանութեան
առաքել
{յատենատեղի}
մի
անուանեալ
"
Ֆօռն
օֆֆիս
"
եւ
ապա
ի
հիւպատոսարան
անօթութիւն:
Վասն
որոյ
ամենախոնարհաբար
հայցեմ
{յԱտենէդ}
առնել
վաղվաղակի
զյարաբերեալն
տնօրինութիւն
սակս
բա
թիւնն
յառաջադրել
Սինօդին
կոչել
զիս
յէջմիածին
վասն
{յատենի}
Սինօդին
պատասխանատուութեան,
յաղագս
որպէս
թէ
գրու
սացուցեալ
յանդիման
նորին
վեհափառութեան,
յետ
որոց
{յատենի}
հոգեւոր
կառավարութեան,
ի
ներկայութեան
անդամոց՝
օրինակ
ծեքաբանութիւնք
խաբեբայ
կաթոլիկին
յարգեսցին
{յատենի}
ծայրագոյն
կառավարութեանց,
քան
զիմ
արդարութիւն,
քան
270
լիբրէս
ի
տարւոջ,
զորմէ
ի
հարկէ
խօսեցայց
{յատենի}
Կորտին,
եթէ
այդպէս
իցէ
ստուգիւ:
Քանզի,
ի
գործ
նայն
պարզեսցին
եւ
մանրակրկիտ
քննութեամբ
մաղեսցին
{յատենի}
Կորտին,
յետ
տալոյ
Ադմինիստրատորին
զհաշիւսն:
էրն
զի
պատրաստ
էր
ամենայն։
Ապա
բացեալ
զգլուխ
իւր
{յատենի}
անդ
ասաց,
"
գոհանամ
զքէն
տէր,
զի
'ի
կամիլ
զդատ
ւփիս,
պարտ
է
վճարել
փաստաբանին,
որ
վասն
խօսելոյ
{յատենին},
վասն
միոյ
աւուր
կանխիկ
ստանայ
160
ռուփիս,
այն
ին
Պոպովեան:
Վասն
որոյ
ամենախոնարհաբար
խնդրեմ
{յատէնէ}
այտի
ո՛չ
միայն
առաքմամբ
պատճէնի
պատասխանւոյ
Բարսե
մէջ
նշանակած
է
մի
հատադեղ
(pilula)"։
Ասիացու
{յատկական}
բնաւորութեններից
մինն
է՝
չափազանց
լինել
ամենայն
,
մի
քանի
բաներ,
որ
վերաբերւում
էին
մեր
եկեղեցու
{յատկական}
բնաւորութեան,
որ
մինչեւ
այսօր
պաշտւում
են,
եւ
ո
ի
առաջեւ,
որովհետեւ
այդպիսիների
երեսը
մեծ
մասնով
{յատկանում}
է
թշերի
վերին
մասների
մոյգ
կարմրութեամբ:
Զարմանք
րից
օգուտ
էր
յառաջանում
իւր
ընտանիքի
եւ
իւր
համար
{յատկապէս}
։
Եթէ
դու
ստացած
լինէիր
Աստուծուց
դուստր
եւ
դաստի
յն
տնից
երկու
րուբլի,
բայց
նահանգական
բնակիչքը,
{յատկապէս}
շինականքը,
որոնց
մարդագլուխ
սահմանւում
է
երեսուն
քը
կամ
նորա
շրջակայքը
չունին
մի
առանձին
բերք,
որ
{յատկապէս}
նորան
պատկանէին:
Նոր
ժամանակներումս
լսւում
է,
թ
չ
գործ,
պատճառ
է
լինում
անբարոյականութեան,
թէեւ
{յատկապէս}
քարոզած
չլինէիք
անբարոյականութիւն,
դուք
պիտի
հաշ
ր
մեծ
խորհուրդ
ունի
մարմնի
շնչական
կեանքի
վերայ՝
{յատկապէս}
ներգործելով
շնչառութեան
վերայ
եւ
թոքերի
միջնորդու
նցքեր,
որ
պատահում
են
ամենայն
օր
մեր
կողմերում,
{յատկապէս}
այս
կրօնական
վէճերի
պատճառով,
շատ
մեծ
շարժառիթք
կը
սպասենք
Կրօնական
ժողովի
շրջաբերական
հրամանին,
{յատկապէս}
այս
բովանդակութեամբ,
որ
եկեղեցականք
չհամարձակուի
Սեւուկի
պարտէզում,
թէ՞
Դուին
վերադառնելուց
յետոյ
{յատկապէս}
գնում
է
Անձեւացեաց
երկիրը,
որ
մարզպանին
ներկայան
ի
համար,
ես
դարձեալ
վիրաւորուեցայ,
եւ
նորերումս
{յատկապէս}
Փարիզի
մէջ:
Եթէ
Ձեր
մռայլութիւնը
չհաւատայ,
ուրե
ետ
միասին
սկսեցին
երգել
այս
տաղը,
որ
շարադրել
էր
{յատկապէս}
այս
դիպուածի
համար
պ.
Նաենափետս
անունով
փողոցի
բ
տասխանել
նորա
հարցասիրութեանը,
թէ
ի՛նչ
դիպուածով
{յատկապէս}
ընկել
էր
Շաքարեանցը
այդ
վիճակի
մէջ:
Շաքարեանցի
ծ
պարապում
էին
այդ
գիտութեամբ:
Այս
մարդերից
մինը,
{յատկապէս}
Յովհան
դը
Մեօն
(Jean
de
Meun),
վարդի
պատմութեա
գործերի
մասին,
-
շարունակեց
պ.
Մարկոսը:
-
{Յատկապէս}
խօսեցի
այդ
մասին:
Ասում
է,
թէ
այդ
իմաստունքը
ոչ
յ
դէմքը
դարձուց
դէպի
օրիորդ
Մարիամը
եւ
ասաց․
-
Ես
{յատկապէս}
ներս
մտայ,
որ
լսեմ
"
Տէր
կեցո
"ն,
բայց
դուք
դադ
կամ
թէ
մի
փոքր
յառաջ
պիտոյ
է
պատահած
լինի
եւ
նորա
{յատկապէս}
փոխանցութիւնը
դէպի
Պապական
եկեղեցու
հետ
միաւորուա
ացած
զօրութիւն,
որ
իւր
մանկութեան
ժամանակ
եւս
չէ
{յատկացած}
մի
պնդութեամբ։
Ամենազօրաւոր
պատասխանին,
որ
լսու
գի
համար,
հաստատ
եւ
շահաւէտ։
Այս
նշանաւոր
կարգի
{յատկացած}
բնութիւնը
այն
էր,
որ
բոլոր
ներկայ
բաների
կարգերի
այս
աստիճանաւորքը
ունին
իւրեանց
պաշտօնքը
պարզ
եւ
{յատկացած}
։
Բայց
այսքան
պաշտօնների
գործերի
մէջ,
որ
շատ
լաւ
շատ
հաւանական
է,
թէ
ապարան
հասարակ
անունից
լինի
{յատկացած}:
Այլ
թէ
ինչի՞
կարող
էր
մի
իշխանի
կամ
թագաւորի
ապ
կամ
թէ
այսուհետեւ
ինչ
ստացայց
եւ
՚ի
ներքոյ
գրեցից
{յատկացեալ}
նշանօք
եւ
սահմանօք,
համայն
եւ
բոլոր
անշարժ
կայքն
եանս
իմում
գրովս
հաստատեցի
՚ի
ժառանգութիւն
ներքոյ
{յատկացեալ}
տեղեացն
այսպէս։
Իմ
ամենայն
կայքն
տասն
եւ
վեց
բաժ
յօժարութեամբ
իմով
կատարելապէս
վաղֆ
արարի
եւ
ետու
{յատկացեալ}
եւ
առանձին
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
սուրբ
Գրիգոր
Լուս
վ
գրեցի
եւ
կարգելով
ինձ
կտակակատար
եւ
մասն
ժառանգ
{յատկացեալ}
բարեկամ
եւ
հոգոյս
չափ
սիրելի
զեղբայրակիցն
իմ
՚ի
Ք
ը
(systema)
պատրաստ,
այս
օրից
կամքը
ստացաւ
իւր
{յատկացեալ}
պաշտօնը։
Բայց
Լօյոլան
ոչինչ
ուսումն
չունի,
հազի
րոշ
Յիսուսեանք՝
"
Jésuites
indifférants"։
Սոքա
{յատկացեալ}
պաշտօն
չունէին
Կարգի
մէջ,
այլ
առանց
ձայն
հանելու
ծել,
որ
այդ
լինի
մի
քաղաքի
մասնաւոր
կամ
մի
երկրի
{յատկացեալ}
բարբառ.
պատճառ,
որ
մեր
նպատակին
առաջին
արգելքը
ւելի
միջակ
եւ
խրթին
ոճերի
համաձայն,
յատկացուցիչը
{յատկացելուց}
նախընթաց։
Բայց
սորանից
էլ
լաւերը
կան՝
"
ըստ
այլ
ջ,
կատարուի
իւրեանց
խնջոյքը:
Պ.
Մարկոսը
խնդրեց
{յատկացնել}
խնջոյքի
օրը.
նորան
պատասխանեց
Շաքարեանցը,
թէ
լի
ելցնում
է
"
քահանայապետ
աշխարհին
"
խօսքը,
որով,
{յատկացնելով}
նորան
Սիւնեաց
երկրին,
պարզացնում
է
բանը
եւ
էլ
պա
երին
Երուսաղէմի
պատրիարք
ընտրուելու
իրաւունքից
եւ
{յատկացնում}
Երուսաղէմի
հայ
վանքը
միայն
թուրքահայերին,
իսկ
վե
։
Քրէական
յանցանքների
համար
Յիսուսեանները
չունէին
{յատկացուցած}
օրէնքներ.
իւրաքանչիւր
առանձին
պատահմունքների
համ
եւ
զնոցին
ամենայն
եկամուտսն
զամենայն
որոշելով
եւ
{յատկացուցանելով}
յիմ
ստադից
անպակաս
եւ
անթերի
տիրեսցէ։
Զանշարժսն
գրէ,
եթէ
ունի
զայլ
եւս
զերկուս
տունս,
զորս
եւ
{յատկացուցանէ},
անուանեալ
զդրացիս
յիշատակեալ
տանց:
Արդիւնք
ատանոցի,
հիւանդանոցի
եւ
որբանոցի,
երկուս
բաժինս
{յատկացուցեալ}
իւրաքանչիւրոցն:
Իսկ
զմնացեալ
զութն՝
այլոց,
ի
Կ
ս
փոքրագոյն
յոյժ
ասեն
լինիլ,
քան
զերրորդ
տունն,
{յատկացուցեալ}
միմիայն
յօգուտ
Սահակեան
եւ
Մեսրոպեան
դպրոցաց:
տորագրութեան
ներքեւն
իւր
ամենայն
սահմանն
եւ
նշանն
{յատկացուցեալ}
գրեսցեն
եւ
յայտնեսցեն
թէ
այս
նոր
շինուածքը
եւ
կամ
ող
յատկացուցիչը
սովորական
կանոնին
հետեւելով
դրուի
{յատկացուցեալին}
նախադաս,
այն
ժամանակ
կորցնում
է
իւր
յարաբերականը
ր
յարաբերականը,
որովհետեւ
սորա
ուժը
յարաբերում
է
{յատկացուցեալին},
որ
անմիջապէս
յարաբերականից
առաջ
է։
Պ.
Պռօշեան
կան
հոլով
ճանաչել,
"
Սեւկոյ
"
խօսքն
էլ՝
դրախտին
{յատկացուցիչ}
։
Մեզ
թւում
է,
թէ
Փարպեցին
իրաւունք
չէ
տալիս
մեզ
ների
մէջ։
Բեր
քննենք
այստեղ
համառօտաբար
նոյն
այդ
{յատկացուցիչ}
բնաւորութիւնքը՝
ուշադրութիւն
դարձուցանելով
այն
ա
տել,
որ
բուն
իր
խնդրի
մօտ
մի
հին
յոգնակի
սեռական
{յատկացուցիչ}
էլ
չունենայ։
Պ.
Պռօշեանցը
շատ
է
քշում
այս
ըստ-ը
,
կպչեն
մնան
ու
վայր
չընկնեն։
Հին
լեզուի
մէջ
{յատկացուցիչը}
կարող
է
դրուել
ե՛ւ
նախադաս,
ե՛ւ
վերջադաս,
բայց
երջադաս,
բայց
նոր
լեզուի
ընդհանուր
կանոնն
է,
որ
{յատկացուցիչը}
լինի
միշտ
նախադաս։
Այն
ժամանակ
միայն
կարելի
է
վե
։
Այն
ժամանակ
միայն
կարելի
է
վերջադաս
դնել,
եթէ
{յատկացուցիչը}
յարաբերեալ
է,
այսինքն՝
մի
որ,
իսկոյն
հետեւելով
ղանալով
ուրիշ
բան
մտնել,
եթէ
յարաբերական
ունեցող
{յատկացուցիչը}
սովորական
կանոնին
հետեւելով
դրուի
յատկացուցեալին
նցը
հին
լեզուի
համաձայն,
բայց
նոր
լեզուի
հակառակ
{յատկացուցիչը}
դրել
է
մի
տեղում
վերջադաս.
"
այս
է
կարգը
կանգնել
,
որ
ժողովրդի
խօսած
լեզուի
հոսանքին
հետ
երթալով՝
{յատկացուցիչը}
միշտ
նախադաս
է
գործածված։
Նոր
լեզուի
մէջ
կան
էլ
դուրս
եւ
աւելի
միջակ
եւ
խրթին
ոճերի
համաձայն,
{յատկացուցիչը}
յատկացելուց
նախընթաց։
Բայց
սորանից
էլ
լաւերը
կան
ով
եւ
թուով
անհամաձայն,
միշտ
նախադաս
գոյականից,
{յատկացուցիչը}
միշտ
նախադաս
եւ
այլն
եւ
այլն,
որ
նոյնն
է
եւ
տաճկ
է
ուրիշ
ամենը
թողած՝
իր
առաջաբանի
մէջ
գործ
դրված
{յատկացուցիչներին}
նայի,
կը
տեսնէ,
որ
ժողովրդի
խօսած
լեզուի
հոսանք
ն.
օրինակ՝
շատ
նախադրութեանց
վերջադաս
դրուիլը,
{յատկացուցչի}
նախադաս
դրուիլը
եւ
այլն
եւ
այլն։
Բայց
մենք
կարծո
րեալ
է,
այսինքն՝
մի
որ,
իսկոյն
հետեւելով,
այդ
{յատկացուցչին}
է
յարաբերում.
պատճառ,
նոր
լեզուի
մէջ
յարաբերեալ
աւելի
սառն
շրջակայքի,
հասանում
են
դէպի
վեր
շոգու
{յատկութեամբ},
եւ
հերիք
է
մի
լուցկի
մօտեցնել
այդ
շոգուն,
որ
պ
նայն
ստացուածս
իմ
որ
ունիմ
ներկայ,
որպէս
ամենայն
{յատկութեամբ}
ի
ներքոյ
գրեալ
տեսանի,
այսինքն
առաջինն
այս
է,
զ
ւթեան
ապահովութիւնը
այդ
միաւորուածների
քարշողական
{յատկութեան}
մէջ
տեսանելով:
Այսպիսի
սխալ
եւ
անբնական
ճանապարհ
անութեան
հպարտ
գիտակցութեամբ:
Համակարգութեան
այս
{յատկութեանց}
հետ
միաւորուեցաւ
եւ
նորա
արարչի
(Հեգելի)
տրամադ
ակ
փիլիսոփայութեան
եւ
կարծիքների
մէջ
եղած
առանձին
{յատկութեանց}:
Նա
ձգտում
էր
հպատակեցնել
միտքը
նոյն
խիստ
կարգին
ս
վայր
պտղաւէտ
եւ
օգտակար
եւ
րստ
այսոցիկ
անժխտելի
{յատկութեանց}
շահեցաւ
զսիրտ
ազգին:
Օրագիրը
այդ
հրատարակեալ
ի
գ
րի
յատկութիւնը
տարբեր
է
ե՛ւ
թթուածնի,
ե՛ւ
ջրածնի
{յատկութեններից},
մեզ
մնում
է
ընդունել
այս
երեւոյթը
որպէս
իրողութ
էպ
կրկնել՝
լաւ
չէ,
լաւ
չէ։
Մխիթարի
գեղեցիկ
{յատկութեններից}
մինն
էր
նորա
համբերութիւնը,
այլեւ
հաստատութիւնը
երբէք
չէ
կարող
սնանուիլ
այնպիսի
կերակրից,
որ
ինչ
{յատկութեններով}
մտանում
էր
բերանը,
նոյն
յատկութեններով
դուրս
գար
,
որ
ինչ
յատկութեններով
մտանում
էր
բերանը,
նոյն
{յատկութեններով}
դուրս
գար
որովայնից
առանց
մարսուելու
եւ
արիւն
դառ
ով
այստեղից
այնտեղ
ոստելով
եւ,
այս
ամեն
սքանչելի
{յատկութեններով},
դեռ
խօսել
լոկ
առտնին
խոշոր
բաների
մասին,
կամ
ա
տպվի՝
ըստ
կերպի
իմոյ
կողմանէ
վերն
երրորդ
հատորի
{յատկութենում}
գրեցելոյս։
Բաժին
մօրն
իմոյ
չորս
բաժին
լինից
նուան՝
ըստ
կերպի
իմոյ
կողմանէ
վերն
երրորդ
հատորի
{յատկութենում}
գրեցելոյս
եւ
մնացեալ
երկու
բաժինն
երկու
հարազատ
ե
կերեւութին),
բնական
օրէնքներով
ստանում
է
հեղուկ
{յատկութիւն}
եւ
մասնաւոր
կշռով
(удельнымъ
весомъ)՝
թեթեւ
լի
ս
երեսացն
դրօշմեալ:
*
*
*
1)
Երես
4.
{Յատկութիւն}
աստուածային
անձանց
չէ՛
այն,
թե
Որդին
չէ՛
Հայր,
երեք
տարերքից,
կարող
են
միաւորուիլ
եւ
մի
ձեւ
ու
{յատկութիւն}
ստանալ,
բայց
բանը
դորայ
վերայ
չէ:
-
Այդ
բանե
վայր,
այն
օրից,
երբ
ծանրութիւնը
որպէս
ընդհանուր
{յատկութիւն}
տրուեցաւ
մարմիններին,
այն
օրից,
երբ
գտան
հեղուկ
ամ
այնտեղից
այստեղ
բերած,
անփոփոխ
պահէր
իւր
բուն
{յատկութիւնը},
մինչդեռ
փոփոխուելու
էին
նորա
վերայ
ազդող
եւ
ներ
էնքով,
այն
ժամանակ
միայն
կարող
էր
պահել
իւր
բուն
{յատկութիւնը},
եթէ
իւր
անձնաւորութեան
եւ
արտաքին
շրջապատի
մէջ
ի
կանոնաւոր
մեծութիւնը,
ծննդականութիւնը,
բուրդի
{յատկութիւնը},
գոյնը
եւ
բնութիւնը:
Հարկաւոր
չէր
այդքան
հեռաւո
ի
քանի
պորտ
անցանելով,
կորուսին
իւրեանց
բրդի
այդ
{յատկութիւնը}
եւ
կամաց
կամաց
ընկան
տեղական
կատուների
կարգը՝
թե
ւսսիա
բերուած
կատուքը
կորուսանում
են
իւրեանց
բրդի
{յատկութիւնը}:
Շատ
կան
այսպիսի
օրինակներ,
բայց
մեք
այս
փոքրից
թիւնը:
Ազգի
հոգին
եւ
ազգի
սիրտը
կարող
են
իւրեանց
{յատկութիւնը}
եւ
որակութիւնը
մաքուր
պահել՝
միմիայն
կերպարանագո
րածինը
միանալով,
կորուսանում
են
իւրեանց
տարրական
{յատկութիւնը}
եւ
երեւում
են
որպէս
ջուր,
որի
յատկութիւնը
տարբեր
րրական
յատկութիւնը
եւ
երեւում
են
որպէս
ջուր,
որի
{յատկութիւնը}
տարբեր
է
ե՛ւ
թթուածնի,
ե՛ւ
ջրածնի
յատկութեններից
ց
սորան
եւս
հարկն
էր
ստիպում:
Գովելի
է
սորա
միակ
{յատկութիւնը},
որ
չգիտէր
երբեք
կեղծաւորուիլ:
Սոյն
այս
պատճառո
օրագրութեան
ոստիկանը,
-
վիպասանական
ոճը
ունի
այն
{յատկութիւնը},
որ
ամենայն
պարբերութեան
վերայ
հարկաւոր
է
լաւ
մտ
կորուց
մինչեւ
անգամ
հոգեւորական
բնաւորութիւնը
եւ
{յատկութիւնը},
այժմ
կիսով
չափ
դարձաւ
աշխարհական,
որ
(ինչպէս
ն
Պ.
Գամառ-Քաթիպային
զոհել
լեզուի
մաքրութիւնը
եւ
{յատկութիւնը}
անգամ,
թէպէտ
մի
գովանի
բան
չէ
դա։
Պ.
Գամառ-Քաթ
։
Մեք
կը
համաձայնինք
այն
ժամանակ
զոհել
բառի
բուն
{յատկութիւնը},
եթէ
միայն
չհասկանալու
վտանգ
կար։
Տարակուսելի
բ
.
բայց
սորանից
այս
հինգ
հոլովմունքը
իրենց
սեփական
{յատկութիւնը}
միայն
եզականում
ունին,
իսկ
յոգնականի
մէջ
բոլորն
եղ
երեւում
է,
այդ
մի
դիպուածում
բռնաբարելով
կեղծ
{յատկութիւնը}
դնել
նորա
վրայ:
"
Սոս
եւ
Վարդիթերի
"
մէջ
կա
լ
իւրաքանչիւր
մարդի
մէջ
կրօնի
արժանաւորութիւնը
եւ
{յատկութիւնը}
։
Մեք
տեսնում
ենք
գոնէ
Յունաստանի
կրօնի
մէջ,
որ
ազգի
մէջ
ունեցած
խորհրդից,
արժանաւորութիւնից
ու
{յատկութիւնից}:
Յայտնի
է
թէ
մի
պատերազմ,
մի
քաջագործութիւն,
մ
ամ
ի
այլոց
տալիքէս,
որպէս
յիշեալ
դեֆտերիս
փակածի
{յատկութիւնն}
ձեռնադրեալ
եդի
ներ
կտակումս
նովաւ
ամենայն
պարզապէ
օթներորդ,
կտակումն
եղեալ
ասացեալ
դաֆտերիս
փակածի
{յատկութիւնն}
ցոյց
կտայ
թալապի
չորրորդ
հատորում
միոյ
քաթի
բալան
գիրներ.
դոքա
ի՛նչ
դժոխքի
բաներ
են,
մանաւանդ
ինչ
{յատկութիւններ},
որ
այդ
անպիտանը
տալիս
էր
օրագիրներին,
բոլորը
ս
րութեան,
առանց
՚ի
սկզբան
անդ
սահմանելոյ
զորոշակի
{յատկութիւնս}
մասնաւոր
եւ
ընդհանուր
դատաստանաց:
10)
Երե
լուսաւոր
ազինս,
բաժանեալք
այդոքիկ
ունին
զիւրեանց
{յատկութիւնս},
զառանձին
կերպ
կենաց,
զայլ
տարազ
զգեստու,
զեղա
ի
զեխութիւնքը
եւ
աւերանքը,
որպէս
քաղաքակրթութեան
{յատկութիւնք},
պատուաստուին
հայկական
ընտանիքի
վերայ:
Վեր
,
այլ
ըստ
խոստովանութեան
Հայաստանեայց
եկեղեցւոյ,
{յատկութիւնք}
աստուածային
անձանց
ա՛յսպէս
սահմանին.
Հայր
անեղ
ե
ն.
քանզի
միութիւն
եւ
ընդհանրականութիւն
անկապտելի
{յատկութիւնք}
են
եկեղեցւոյն
Քրիստոսի:
Այլ
յոճոյ
խօսից
Այվազովս
ւ
հաստատութիւնը
իւր
կամքի
վերայ.
արդարեւ
այնպիսի
{յատկութիւնք},
որ
հեշտ
ճարեցին
նորա
համար
բոլոր
բարեացակամների
ւնք,
առ
եւ
ո՛չ
մի
ընկերակիցս
նորին
գտանեմք:
{Յատկութիւնք}
հոգւոյ
առնս
մեծի՝
նկարագրին
վաւերաբար,
առաջի՝
նին
Հայաստան։
Արդեօք
կարո՞ղ
էր
պահել
դա
իւր
բուն
{յատկութիւնքը},
ասենք
թէ
չէր
մեռանում
այնտեղ,
կարո՞ղ
էր
պահպան
մէջ.
նա
այն
օտար
շրջակայքի
մէջ
կը
փոխէ
իւր
բուն
{յատկութիւնքը},
ինչպէս
բուսականը
կամ
կենդանին՝
տեղափոխուած
իւր
է
օդը՝
քննելով
մի
որոշած
տեղի
շրջակայքը
եւ
նոցա
{յատկութիւնքը}
եւ
որակութիւնքը,
որ
անմիջապէս
ազդեցութիւն
ունէին
ները,
որ
այսօր
գրեթէ
դարձել
են
նորա
բնաւորութեան
{յատկութիւնքը},
ամենեւին
պատահական
չեն,
այլ
յառաջանում
են
նորա
։
Եւ
երբ
նոր
լեզուն,
տակաւին
անմշակ,
չունէր
այն
{յատկութիւնքը},
որ
անշուշտ
պէտք
էին
հիմնաւոր
եւ
կանոնաւոր
կերպո
Զարմանալով
Րիշելիօյի
եւ
Նապոլէօնի
սեփական
առանձին
{յատկութիւնքը}
ճնշելու
արուեստի
վրայ,
նա
ինքը
միեւնոյն
ժամանակ
էր
ժամանակը
կորուսանել,
առանց
խտրելու
այս
բաների
{յատկութիւնքը},
այսպէս
ահա
Շահումեանցը
միշտ
գալիս
էր
Թիւթիւնճի-
որոնք
միեւնոյն
ժամանակում
չունէին
այս
մարդավայել
{յատկութիւնքը}
։
Նոքա
Յանսէնը
ատում
էին
մանաւանդ
այն
պատճառով,
իթերը
չէր
կարող
ունենալ
այն
բնական
եւ
հոգեբանական
{յատկութիւնքը},
որ
վերագրւում
է
նորան
եւ
որ
անշուշտ
հարկաւոր
էր
,
որ
կրակից
չէրուէր,
յայտնի
է,
թէ
այս
սքանչելի
{յատկութիւնքը}
չէր
կարող
ազգը
ունենալ,
յայտնի
է
թէ
պիտի
թրջուէր
ասարակաց
ձեւ
ու
ոճ
այդ
ըմբռնողութեանց
համար։
Թող
{յատկութիւնքը},
որ
շատ
անգամ
սխալ,
քան
թէ
ուղիղ,
որպէս
հասարա
ձակեցին
եւ
պտուղ
բերեցին
այնպէս,
ինչպէս
որ
սերմի
{յատկութիւնքն}
էին։
Մխիթարը
ամենայն
բան
զոհեց
Հայոց
ազգի
լուսաւ
րակ
օրագիրների
տարածուելու
վիճակը
եւ
չափը
շատ
լաւ
{յատնի}
է
մեզ
թէ
՛
այստեղ՝
Ռուսիոյ
մէջ,
եւ
թէ՛
Տաճիկստա
ւթեան,
քան
թէ
եաքըշի
օլը,
որ
ձախողակի
ամեն
հայի
{յատնի}
է
թէ՛
ուղիղ,
թէ՛
սխալ
հասկացողութեամբ։
Այժմ
ղ
քահանային,
ուստի
եւ
պարտաւորեալ
գտա
այսու
իմով
{յատուկ}
խնդրագրով
ծանուցանել
հոգեւոր
կառավարութեանդ
զի
ես
արժ
որդեգրաց
ճեմարանին:
Զայսմանէ
սրբազան
վեհն
{յատուկ}
հրամայեաց
ինձ
իրազեկ
առնել
զձեզ,
ահա
եւ
ես
ըստ
ն
ստատեալ
է
զիս
ի
վարժապետական
կոչման.
վասն
զի
ըստ
{յատուկ}
հրամանի
նորին
բարձր
սրբազնութեան
գոլով
պատրաստեալ
յն
անցքը
կ'ընկնի
Յիշատակարանիս
մէջ,
որ
արժանի
էր
{յատուկ}
ուշադրութեան
լաւ
կամ
վատ
կողմից,
եւ
քո
պէս
մարդը
րա
առաւել
օգտի
համար
թոյլ
է
տրւում
կառուցանել
ձեր
{յատուկ}
ծախքով
վաճառական
ծովագնաց
նաւեր,
հիմնարկել
հարկա
ջենաւոր
ժամանակով,
առաւել
հաստատութեան
համար
մեր
{յատուկ}
ձեռքով
ստորագրեցինք
եւ
ՄԵՐ
Տէրութենական
կնքովը
հր
ր
ամենայն
տեղ
ազգի
մէջ,
թէ՛
իւր
անդամների
եւ
թէ՛
{յատուկ}
այս
բանին
նուիրուած
առաքեալների
ձեռքով,
այն
բոլո
անչիւր
քաղաք,
իւրաքանչիւր
գեղ,
պիտի
ունենայ
իւր
{յատուկ}
հողը,
որ
պիտի
սեպհական
մնայ
քաղաքի
կամ
գեղի
հասա
է
Փիւնիկեցիք
իւրեանց
վերայ
կրած
չլինէին
Փիւնիկեցի
{յատուկ}
անունը,
եթէ
նոքա
ապրած
լինէին
մարդու
անունով,
ն
Քանի
բանաստեղծն
չունի
մուսայից
Մի
բան
երգելու
{յատուկ}
հըրաման,
Նորա
քնարը
միշտ
մունջ
է
մնում,
Ինքը
ան
պէս
նուիրած
չեն
իրենց
գործունէութիւնը
այս
կամ
այն
{յատուկ}
ասպարէզի
կամ
գիտութեան,
այլ
գնում
են
կամ
ուզում
քներով,
եւ
նոյն
հոգեկան
ախտաւոր
ամբոխմունքը,
որ
{յատուկ}
բնաւորութիւն
է
տալիս
պոլիտիկական
կուսակցութեանց
դ
օր
էլ
կան
Ս.
Էջմիածնի
մէջ
տեղեր,
որ
ունին
իրենց
{յատուկ}
անունը։
Համառօտենք
մեր
խօսքը։
Փարպեցուն
յանձ
է
Մեծ
Թարգմանչաց
եւ
յետոյ
թէ.
"
Սա
թէպէտ
եւ
չէր
{յատուկ}
աշակերտ
Սրբոյն
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ,
բայց
տեսեալ
րպէս
գրչի
սխալ,
նո՛յնքան
իրաւունք
ունի
ամեն
մարդ
{յատուկ}
անուն
Գէթ
ի
հալածեալ
նախդիրը
պաշտպանելու,
որպէս
եղւո՞յ
է
Սեւուկս
այս,
եթէ
մարդոյ.
ինձ
կարծի
եթէ
{յատուկ}
անուն
մարդոյ
պիտի
լինել,
եւ
գուցէ
նոյն
իսկ
իշխան
նորան
առանց
խնայելու։
Էլ
ի՞նչպէս
ուրեմն
կարող
էր
{յատուկ}
բոզանոց
լինել
բանակի
մէջ,
եթէ
բոզ
եւ
պոռնիկ
չկար։
քը
պարապած
չէ
զանազան
վիճակային
գործերի
մասին
իւր
{յատուկ}
ձեռքով
կոնդակներ
գրելուց
այս
եւ
այն
գործակալին։
արժանաւոր
գործ
մարդկային
բանականութեան
եւ
արժանի
{յատուկ}
եւ
մեծ
ուշադրութեան:
-
Անպիտան,
ի՛նչ
պաքսիմ
ւին,
որ
չգիտեմ
ինչ
պատճառով
ոչ
ոքի
չէր
ասում
իւր
{յատուկ}
անունը
եւ
ոչ
ոք
եւս
չգիտէր,
պատճառ,
նա
բնիկ
նախ
ը,
որ
իսկ
եւ
իսկ
կոկորդի
տակումը
կօճակւում
էր
մի
{յատուկ}
այս
գործի
համար
շինած
կօճակով.
այսպէս
կօճակած
էր
՛ւ,
ողջունեցէ՛ք
խնդրեմ
Վարդ-խաթուն
տիկինը:
-
{Յատուկ}
շնորհակալ
եմ:
Դեռեւս
պարոն
Մկրտիչը
բակի
դուռը
ոյութեան
պատճառը,
-
շարունակեց
Շահումեանցը:
-
{Յատուկ}
շնորհակալ
եմ,
որ
այդպէս
սէր
ցոյց
ես
տալիս
ինձ,
-
սկզբունքը
կամ
տարերքը
եւ
աճելով
օրէ
օր
ստանալ
մի
{յատուկ}
բնաւորութիւն։
Թէ
ինչպէս
գոյացաւ
Մխիթարեան
ասացեա
եանց
կերակուր
պատրաստել
սեպական
ձեռամբ
եւ
իւրեանց
{յատուկ}
բանականութեամբ
լոյս
հնարաւորելով
առ
ի
լուսաւորութ
անպարկեշտ
կանանց
վերայ.
նա
հաւաքում
էր
նորանց
մի
{յատուկ}
նոցա
համար
պատրաստուած
տան
մէջ
եւ
քարոզում
էր
ապա
լ
քարոզիչները,
եթէ
կամենար,
առանց
խնդրելու
Պապի
{յատուկ}
համաձայնութիւնը։
Բացի
բոլոր
այս
կարգերից,
կային
կոնդակի
վերայ,
հրամայեց
իւր
կողմնակիցներին,
որ
{յատուկ}
այս
պատճառով
ուղարկում
էր
Հռովմ,
զարկել
իսկական
ծայրագոյն
պատրիարքի
կողմից,
որի
մօտ
այդ
նպատակով
{յատուկ}
սուրհանդակ
էր
ուղարկուել
Երուսաղէմի
նոյն
այն
Իսահ
ը
եղաւ
այն,
որ
իր
անձնական
հայեցողութեամբ
կազմեն
{յատուկ}
յանձնաժողով
Հայկական
Կանոնադրութիւնը
վերաքննելու
եղած
լինէր
դպրութեան
մէջ,
մինչդեռ
Ապարան
խօսքը
(
{յատուկ}
առքով)
երեւում
է
գործածուած:
Երկրորդ,
Ապարանը
,
ուր
որսորդութիւնը
ոչ
վերջին
տեղն
ունի:
Մենք,
{յատուկ}
այն
դիտաւորութեամբ,
թէ
ե՞րբ
է
սկսուել
հայոց
երկր
նէ
Խաչատուրոյ
ժպրհեցին՝
քեզ
համապատիւ
զնշդեհեալն
{յԱտրիդեան}
ալիս՝
դաւանել,
թերեւս
եւ
զանպարտականդ՝
պարտաւո
եւ
Մարիա
Անտուանետտան...
Նոցա
կտրուած
գլուխների
{յար}
եւ
նման
մոմեղէնքը
տեսած
էի
Լոնդոնում
մադամ
Տիւսսօ
ին
Եթէ
դու
հիւր
ընդունես
Սիրակարօտ
լքեալ
հէգին
`
{Յար}
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Թէ
ոք
գլխի
տեղ
չունենայ,
`
Մամբրէի
կաղնուց
`
քեզ
Ցից
ընծայէ
ամէն
տարին.
{Յար}
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Թէ
սիրակէզ
հէգ
ծարաւին
Պտղ
բախտից
դու
հրճուես,
Չի՛
ցամաքի
աղբիւրդ
վճիտ,
-
{Յար}
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Թէ
տաս
այգիդ
մշակելու
Ջահէ
սիրով
դու
շտկես
`
Բունդ
կը
լինի
միշտ
զօրաւոր,
-
{Յար}
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Թէ
մէկը
գայ
վարդըդ
խնդրի,
ու
Խառնարանը
դու
տանես
Եւ
տաս
գինին
քո
խմելու
`
{Յար}
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Զ.
ՄՈԳԱՊԱՇՏԸ
ԶՈՀԱԲԵՐՈՒՄ
Է
ի
վար
Զառիվայրի
գաղտնաթով
Թաւուտներն
են
գգւում
{յար},
Սահում
են
լուռ
շօշափող
Մատները
մեր
հրեշտակի
`
ուլանան
վասն
որոց
սպասահարկեն
Աստուածային
բանին,
{յար}
եւ
նման
այսմ
ոչինչ
աւելի
ծանրանան
վասն
սոսկականաց
յն
դիտելով
զօգուտ
անձանց
իւրեանց,
կեղծաւորութիւն
{յար}
եւ
նման
վարդապետաց
Հայոց,
յորոց
եւ
փոխանցեցաւ
'ի
սղոց
ժամանակին
եւ
զնշխարս
անգամ
[հայկական
ոգւոյ,
{յար}
եւ
նման]
անցանեն
եւ
դարք
գոգցես
ի
չորեքտասանիցն
ս
ով
նորանոր
հանգամանաց
եւ
որպիսութեանց
ժամանակին,
{յար}
եւ
նման
էին
հայախօսութեան
առ
հայս՝
տեղի
ետ
ծնելո
ու,
վասն
զի
լեզու
ասի
էապէս
այն,
որ
կենդանի
է,
{յար}
շարժողական
ինչ
մի
խօսուն
եւ
ձայնաւոր
ի
շրթունս
ազ
յս
տան
մեզ
նշխարք
մնացեալք
առ
հինաւուրցն
Խորնոյ՝
{յար}
եւ
նման
առ
ամենայն
ազգս
սկսանի
վիպասանական
երգովք
նիւթ,
զկերպ,
զգործարանս
եւ
առ
հասարակ
զկազմած,
{յար}
եւ
նման
կազմութեան
գործարանաւոր
մարմնոյ,
որպէսզի
զի
որ
ինչ
վասն
իմաստնոց
Հայոց
հեղինակք
Սինէացւոց
{յար}
եւ
նման
վասն
ժողովրդեան
մերոյ
ինքեանք
հայկական
Սի
իւ
որպէս
ի
վերոյ
թուեալ
եմք,
զծաղու
գան
թերեւս,
{յար}
եւ
նման
կատականաց
աբեղայից
Հայոց
ի
հինգերորդ
դարո
ակասեալս
յաշխարհիկ
լեզուի
փոխ
առնուլ
ի
Պարսից
կամ
{յԱրաբացւոց},
այլ
ի
սեպհական
հին
լեզուէ,
եթէ
վերահասու
լեալ
եցկութիւնը,
որին
մասին
մենք
խօսեցանք,
այսինքն՝
{յարաբերաբար}
դրական
գեղեցկութեան
տեղ
առնուածը,
այլ
է
մի
ուրիշ
մարդու
հոգի
ունենալը,
բանականութիւն
ունենալը
մի
{յարաբերական}
արժանաւորութիւն
է,
եթէ
համեմատելու
լինենք
նորան
րաբերականի
մէջ
չկարողանալով
ուրիշ
բան
մտնել,
եթէ
{յարաբերական}
ունեցող
յատկացուցիչը
սովորական
կանոնին
հետեւելով
տկացուցեալին
նախադաս,
այն
ժամանակ
կորցնում
է
իւր
{յարաբերականը},
որովհետեւ
սորա
ուժը
յարաբերում
է
յատկացուցեալին
րաբերում.
պատճառ,
նոր
լեզուի
մէջ
յարաբերեալի
եւ
{յարաբերականի}
մէջ
չկարողանալով
ուրիշ
բան
մտնել,
եթէ
յարաբերակա
ա
ուժը
յարաբերում
է
յատկացուցեալին,
որ
անմիջապէս
{յարաբերականից}
առաջ
է։
Պ.
Պռօշեանցը
հին
լեզուի
համաձայն,
բայց
կ
միայն
կարելի
է
վերջադաս
դնել,
եթէ
յատկացուցիչը
{յարաբերեալ}
է,
այսինքն՝
մի
որ,
իսկոյն
հետեւելով,
այդ
յատկ
տկացուցչին
է
յարաբերում.
պատճառ,
նոր
լեզուի
մէջ
{յարաբերեալի}
եւ
յարաբերականի
մէջ
չկարողանալով
ուրիշ
բան
մտնել
ողիկոսութեանն.
բ)
Ճառ
ընդդէմ
երեւութականաց,
որ
{յարաբերի}
մանաւանդ
մարդեղութեան
Քրիստոսի
եւ
երկուց
անշփոթ
ե
նը
վրայ
հիմնուած
աւելի
պարզ
ձեւերը,
գոնէ
տեսական
{յարաբերութեամբ}
կարող
են
համարուել
որպէս
առաջադիմութիւն"։
Ա
նափակում
է
առաջադիմութեան
ասպարէզը
"
գոնէ
տեսական
{յարաբերութեամբ}
"
խօսքով:
Զարմանալի
է,
որ
չկամին
հասկանալ,
թէ
կերակրի
գաղափար
ունի
եւ
ասում
է,
թէ
գոնէ
տեսական
{յարաբերութեամբ}
ինքը
ուղիղ
է,
որ
հաւան
չէ
իմ
հացին:
Դէ
սատկեցէք
իւնքը
ազդեցութիւն
ունէին
այդ
գիտութենների
վերայ՝
{յարաբերութեամբ}
դէպի
նոցա
յառաջադիմութիւնը։
Պատմութիւնը
պատասխան
յիշուած
սուտ
ազգասէրքը
եւ
միւսները
մնալու
են
նոյն
{յարաբերութեան}
մէջ
դէպի
մեր
ազգը,
որպիսում
գտանւում
են
այժմ:
Ա
շատ
վաղ
ժամանակներից
սկսած,
իրեարու
մէջ
ունեցած
{յարաբերութեան}
մասին
չար
լեզուներ
խօսած
են
շատ
կեղտոտ
բաներ...
անգամ
իւր
մասնաւոր
հաճոյքի
կամ
մինիստրի
անձնական
{յարաբերութեան}
պատճառով
յառաջացուցած,
որից
հասարակ
ժողովրդի
`
ա
,
իսկ
մինչեւ
այն
երկու
տարու
վերջը
պիտի
մնան
նոյն
{յարաբերութեան}
մէջ,
դէպի
իւրեանց
պարոնները,
ինչպէս
յառաջ,
ստր
է
ամեն
բան:
Մեք
չկամինք
մնալ,
այսուհետեւ,
այն
{յարաբերութեան}
մէջ,
ուր
մաշեցան
մեր
նախնեաց
եւ
մեր
ոսկերքը:
Դա
ն
շունի
հետ:
Չէ՛
անհնար
է,
որ
այլեւս
մնանք
նոյն
{յարաբերութեան}
մէջ:
Զանազան
գաւառներում
դուրս
երեւեցան
զան
հարկը
ստիպում
է
նորան
երթալ
ենթակայանալ
մի
կոպիտ
{յարաբերութեան},
որ
լինում
է
պարոնի
եւ
ծառայի
մէջ,
տանել
այն
բո
:
Այդ
ազգութիւնը
իւր
կառավարութեան
հետ
գրեթէ
նոյն
{յարաբերութեան}
մէջ
է,
ինչ
յարաբերութեան
մէջ
ե՛ն
դէպի
ինքը
չխոստ
արութեան
հետ
գրեթէ
նոյն
յարաբերութեան
մէջ
է,
ինչ
{յարաբերութեան}
մէջ
ե՛ն
դէպի
ինքը
չխոստովանուած
ազգութիւնքը:
Տար
կամ
ուսումնական
եւ
կամ
փորձական
կրթութեամբ,
այլ
{յարաբերութեան}
մէջ
լինելով
դէպի
ազգը,
քան
թէ
նոցայ
ամուլ
նախնիք
երի
եւ
առհասարակ
եկեղեցականների
դէպի
ազգը
ունեցած
{յարաբերութեան}
մէջ:
Պարտակա՛ն
են
նոքա
ուղղել
իւրեանց
ընթացքը.
ազդեցութիւն
ունենային
եւ
նոցա
հոգու
ուղղութեան
եւ
{յարաբերութեան}
վերայ
դէպի
մեր
ազգը։
ՅՕԴՈՒԱԾ
ԵՐԿՐՈՐԴ
ՄԽԻԹ
ց
պատերազմի
դաշտից
դուրս,
մարդկային
եւ
ընկերական
{յարաբերութեանը}
վերաբերութեամբ,
նորա
տեսութիւնքը,
հասկացողութիւ
ած
չէ,
հասարակութիւնը
իւր
ընկերական
եւ
ընտանեկան
{յարաբերութեանց}
մէջ
ազատ
չէ.
թող
քառասուն
անգամ,
եթէ
կամենան,
բնաւ
իսկ
ընդհանուր
հասկացողութեանց
կամ
ընկերական
{յարաբերութեանց}
չմօտեցան։
Այս
օրուայ
օրս
Եւրոպայի
մէջ
գրեթէ
թագա
ոռնի
կառավարութեան
Իռլանդիոյ
եւ
նորա
եւ
ընկերական
{յարաբերութեանց}
մասին:
Ինչպէս
Հեգելը,
նոյնպէս
ոչ
ոք
չի
պաշտպանե
ամէն
վայրկեան
զարկւում
է
անթիւ
պէտքերի,
անհամար
{յարաբերութեանց}
եւ
վիճակների
հետ:
Յայտնի
է,
թէ
այս
երկու
մոմենտ
իցէ
գրեալ,
զինչ
բովանդակութիւն
նամակին,
կամ
զոր
{յարաբերութիւն}
բովանդակութեան
առ
որսացողս
եւ
ոյք
280
անձինք
բողո
նձը:
Ես
բոլորովին
համաձայն
եմ,
եւ
եթէ
այդ
գործը
{յարաբերութիւն}
չունենար
մեր
ազգի
հետ,
եթէ
դա
յիմար
գաղափարներ
չ
արանը՝
իմ
անմխիթար
միայնութեան
արդիւնքը,
թէ
ինչ
{յարաբերութիւն}
կայ
անձրեւի
եւ
մեռած
կնոջ
կամ
թէ
մի
կենդանի
թաղու
ամբ,
իւր
կեանքի
կերպերով
եւ
սովորութեամբ,
ոչինչ
{յարաբերութիւն}
չունի
Մեծ
Ռուսիային,
եւ
ոչ
միայն
այսչափ,
այլեւ
վ
ձեռագործութեամբ
եւ
վաճառականութեամբ,
անմիջական
{յարաբերութիւն}
չունի
հողի
հետ:
Նորա
օգուտը
եւ
վնասը,
նորա
յոյս
ի
քանի
անցք,
որ
թէեւ
փոքր
ինչ
հին
էին,
բայց
մեծ
{յարաբերութիւն}
ունէին
ներկայ
անցքի
հետ:
Եւ
այսպէս,
նախ
եւ
յառա
ծնուցանում
է
իւր
եւ
այդ
մարդու
մէջ
մի
թուաբանական
{յարաբերութիւն},
եւ
պատրաստ
է
ստրկանալ
նորան,
եթէ
նա
կարողանայ
է
կրօնի
հիմքերի
վերայ։
Ի՛նչ
է
կրօնը
եւ
ի՛նչ
{յարաբերութիւն}
ունի
դէպի
մի
մարդ,
դէպի
մի
ազգ,
դէպի
մի
ընկերու
մարդկութիւնը
ամենեւին
այնպէս
է,
ինչպէս
մի
իշխանի
{յարաբերութիւն}
դէպի
իւր
ծառայքը։
Վաղուց
ահա
հրէական
ժողովու
,
յառաջ
բերէ
յամենայն
խնդիրս,
թէեւ
չունէր
զոչինչ
{յարաբերութիւն}
առ
այն
զդաւանաբանական
գիտելիս,
բազում
այն
է
անդո
ինչպէս
հաւատացնում
է
մեզ
մեր
հեղինակը,
բայց
ի՞նչ
{յարաբերութիւն}
կայ
հարսանիքի
սիմբոլական
արարողութեանը
եւ
թագաւոր
դեօք
բնական
կերպով
ազոտից
եւ
թթուածինից,
եւ
սոցա
{յարաբերութիւնը}
էր
որպէս
21:
79,
թէ
այլապէս,
կամ
թէ
կային
ուրիշ
յս
օրից
յետոյ
ազատ
էք
կատարելապէս
եւ
ձեր
ստրկական
{յարաբերութիւնը}
դէպի
ձեր
պարոնները
վերջացած
է.
գնացէ՛ք,
ուր
կամ
ւմ
Վարդանի
խօսքը։
Փարպեցու
Թղթից
իմանում
ենք
նորա
{յարաբերութիւնը}
Ձուիկի
հետ,
այնտեղից
մենք
տեսնում
ենք,
որ
այս
երա
ղով:
Այս
րոպէից
սկսած
Մանթուխեանցի
եւ
Շաքարեանցի
{յարաբերութիւնը}
ամենեւին
այն
չէր,
ինչ
որ
քանի
մի
օր
յառաջ:
տուն
եւ
լսել
նորա
ասելիքը,
թէեւ
Թիւթիւնճի-օղլուի
{յարաբերութիւնը}
այսպէս
չէր
պարոն
Շահումեանցի
հետ:
Նա
իսկոյն
գ
ազգին,
թէ
ի՞նչպէս
էր
Մխիթարի
եւ
նորա
ընկերութեան
{յարաբերութիւնը}
դէպի
մեր
ազգը
կամ
դէպի
Պապական
աթոռը։
Այս
նամակը
ագործել
էին,
թէ
անմօտենալի
է
Աստուածը
եւ
թէ
նորա
{յարաբերութիւնը}
դէպի
մարդկութիւնը
ամենեւին
այնպէս
է,
ինչպէս
մի
ի
ա
շարժառիթքը,
յետոյ
ցոյց
կը
տանք
այդ
միաբանութեան
{յարաբերութիւնը}
դէպի
մեր
ազգը։
Եւրոպա
լրագիր.
Վիեննա,
1
ժանգոտ
օրօրոցի
մէջ
բացին
նոքա
իրենց
աչքերը:
Մեր
{յարաբերութիւնը}
միջին
դարերի
հետ
այնպէս
չէ:
Իբրեւ
ազգ
անտիկեան
ե
ւնինք,
թէ
ինչպէ՛ս
էին
այն
կողմերի
մեր
գեղացիների
{յարաբերութիւնը}
հողի
հետ:
Այս
պատճառով
սանձում
ենք
մեր
գրիչը,
ո
նտռենք
մեր
մէջ։
Որովհետեւ,
եթէ
երկու
բանի
նախնի
{յարաբերութիւնը}
փոխուել
է,
հարկ
է,
թէ
այդ
բաներն
են
փոփոխութեան
,
հասնելով
պետական
պաշտօնների
եւ
հետեւաբար
մօտիկ
{յարաբերութիւններ}
ունենալով
թուրք
կառավարութեան
ազդեցիկ
դէմքերի
հետ
,
ոյժ
տալով
իւր
մտքի
թեւերին
եւ
ունենալով
զանազան
{յարաբերութիւնք}
դէպի
Յիսուսեանները,
կերպարանագործել
է
Րոդէնի,
դ
ւ
հետ
կարող
է
զարկուիլ,
ուրիշ
ոչինչ
պէտք,
ոչինչ
{յարաբերութիւնք},
ոչինչ
վիճակ
չէ
կարող
նորան
պատահել:
Իսկ
մարդկա
եւ
դէմքը
դարձուց
դէպի
բնութեան
հիւրընկալ
գիրկը,
{յարաբերութիւնքը}
փոխւում
են.
ե՛ւ
միջնորդը,
ե՛ւ
մեծ
վաճառականը,
աթոռը։
Այս
նամակը
յայտնում
է
նոյնպէս
Կոլլեգիացոց
{յարաբերութիւնքը},
դէպի
մեզ,
դէպի
Մխիթարեանք
եւ
դէպի
Վատիկանը։
ցինք
ստրկական
եւ
ազատական
կրօնի
բնաւորութիւնքը
եւ
{յարաբերութիւնքը},
տեսանք,
թէ
ինչ
գին
է
արժել
մարդկութեան
ազատութ
բաղդատուի
եւ
այդ
բաղդատութեամբ
չափողի
եւ
չափուողի
{յարաբերութիւնքը}
չնշանակուին։
Գեղեցկութեան
մօտաւոր
սահմանը,
բ
ամ
երազելի
է
այն
ապահովութիւնը,
քանի
որ
Թիւրքիան
{յարաբերում}
է
Եւրոպային՝
իբրեւ
բացասական
մեծութիւն
դրական
մե
տնել
ո՛չ
թէ
միայն
այն
բաների
մասին,
որ
անմիջաբար
{յարաբերում}
էին
Կարգին,
այլ
եւ
ամենայն
դիպուածների
մասին
զան
ալով
Րիշիէի
հետ,
առաջարկեց
մի
քանի
խնդիրներ,
որ
{յարաբերում}
էին
Պապական
իշխանութեանը։
Երբ
վարդապետը
պարզ
հոգ
ն՝
մի
որ,
իսկոյն
հետեւելով,
այդ
յատկացուցչին
է
{յարաբերում}.
պատճառ,
նոր
լեզուի
մէջ
յարաբերեալի
եւ
յարաբերա
կորցնում
է
իւր
յարաբերականը,
որովհետեւ
սորա
ուժը
{յարաբերում}
է
յատկացուցեալին,
որ
անմիջապէս
յարաբերականից
առա
ւրդ
ենք
տալիս
կարդալ
այն
գրուածքը
Մխիթարեանց,
որ
{յարաբերւում}
էին
կամ
Հայոց
ազգին
եւ
կամ
պապականութեան.
սոցա
մ
ամենայն
խնամով
պիտոյ
է
որոնել
ազգային
կեանքի
հետ
{յարակից}
հանգամանքների
մէջ:
Պախարակել
մի
սովորութիւն,
որ
ական
ընկերութիւն
աւելի
հիմնաւոր
է
եւ
հաստատ,
եթէ
{յարակից}
լինին
նորան
այնպիսի
հանգամանք,
որ
աղբիւր
էին
եւ
յոց
եկեղեցու
ընդհանրականի
հաղորդութենից
բաժանմանը
{յարակից}
եղան
կորստական
հետեւանք
ազգի
բարօրութեան
վերաբերո
Պ.
Չամուռճեանը,
այս
դատապարտութեան
հետ
ոչ
երբէք
{յարակից}
է
այն
թատրոնական
գործողութիւնը,
զգեստաւորելով
եւ
կեղեցիների
մէջ,
քրիստոնէական
ունենար
մշտելութեան
{յարակից}
եղած
աղօթքները
եւ
միշտ
երգել
թէեւ
հեթանոսական
ժամ
.
եւ
մի
իրողութեան
ստուգութիւնը
հաստատում
է
ուրիշ
{յարակից}
կամ
երկրորդական
իրողութենների
վկայութեամբ:
Իսկ
բ
ակրթութեան
օրէնքները
եւ
նոցայ
կերպարանագործութեան
{յարակից}
եղած
հանգամանքները,
այն
ժամանակ
իրենք
էլ
կը
տեսն
արգելոյ
զուսանել
կրօնի
հայ
մանկտւոյն
այնու
գրով,
{յարակցելով},
թե
ո՛ր
եւ
է
գիրք
կամ
մատեան,
որ
ունի
աւանդել
ա
,
որ
կա՛մ
անձնական
օգտի,
կա՛մ
երկիւղի,
կա՛մ
այլ
{յարակցութեան}
պատճառով
օտարի
հետ,
խախտեցին
երանելի
նախնեաց
ուխ
մի
ճամփով.
կեանքը
հոսանուտ
բան
է
եւ
հազար
տեսակ
{յարակցութեանը},
դիմադրութեանը,
-
աւելցուր
սրա
վերա
անհատական
ձգ
որքա՞ն
պիտոյ
է
ատէր
եւ
նախատէր
իւր
կինը
նորա
այս
{յարակցութենների}
մասին
մի
օտար
մարդու
հետ։
Նա
մտածում
էր,
եթէ
այ
Վաճ.
-
"
Դու
ինչ
յիմար
բաներ
ես
ասում.
ի՛նչ
{յարակցութիւն}
կայ
օդի
ելեքտրականութեան
եւ
մի
մոմի
մէջ,
թող
գլխ
լի
եւ
արտասուելի
բան,
այն
երիտասարդ
մարդիկը,
որ
{յարակցութիւն}
ունէին
Ռուսերի
հետ,
ամենայն
կերպ
աշխատում
են
իւր
խօսելու
վերայ
է
իմ
կասկածը,
եւ
այդ
բանի
հետ
ինչ
{յարակցութիւն}
ունի
մեծատունների
եւ
հոգեւոր
իշխանների
վիրաւորութ
բարեկամութիւնը
կամ
թշնամութիւնը
դէպի
ինձ.
ոչինչ
{յարակցութիւն}
չունիմ
նոցա
հետ,
եւ
եթէ
ինքը՝
Պ.
Իսահակեանցը՝
անեց
Պ.
Բէգզադէն:
-
Չեմ
մոռացել,
բայց
ի՞նչ
{յարակցութիւն}
կայ
քո
տկարանանալու
եւ
այդ
ցնորքի
հետ:
-
Ցնո
էիր
իմ
մօտ:
-
Իմ՝
ձեր
մօտ
ծառայութիւնը
ի՞նչ
{յարակցութիւն}
կարող
էր
ունենալ
իմ
ազգի
օգտի
հետ:
-
Հը՛մ..
այ
մարդու
սրտի
եւ
հոգու
մօտ
բաներ,
խնդիրներ,
որ
{յարակցութիւն}
եւ
ազդեցութիւն
ունէին
մեր
ազգի
կեանքի
վերայ:
նկատել
նորանց,
մանաւանդ
որ
այդ
բաները
համարեա
թէ
{յարակցութիւն}
չունին
իմ
նուիրական
ազգային
խնդիրների
հետ:
Ի՛նչ
ու
տրական
գործերիս
ընթացքը,
որովհետեւ
նոքա
ոչինչ
{յարակցութիւն}
չունին
այն
բանի
հետ,
որ
վաղուց
սրբացած
է
իմ
եւ
ք
հեշտութեամբ
կարելի
է
հանգստացնել
նորան,
որ
ոչինչ
{յարակցութիւն}
չկայ
իւր
աշխատութեան
եւ
պատմական
հնախօսութեան
մէջ
րծելով
շնչառութեան
վերայ
եւ
թոքերի
միջնորդութեամբ
{յարակցութիւն}
ունենալով
նոյն
իսկ
արիւնի
հետ,
որ
է
աղբիւր
կենդա
յմանը
շատ
հեշտ
յանձնառական
է,
մանաւանդ
որ
Հայք,
{յարակցութիւն}
չունենալով
ֆրանսիականի
հետ,
ինչպէս
ուրիշ
կառավար
րայ,
որ
Նախիջեւանցի
արգոյ
վաճառականք,
անմիջական
{յարակցութիւն}
չունենալով
Եւրոպայի
հետ,
հարկադրուած
են
հնազանդո
ւունքը:
Եթէ
Պ.
Չամուռճեանը
երկար
տարիներով,
{յարակցութիւն}
ունենալով
եզուիտների
հետ
եւ
շատ
անգամ
գործիք
լինե
է
դժոխքի
վերայ
եւս
խօսելու
լինէր.
պատճառ,
նա
մի
{յարակցութիւն}
ստեղծագործելով
դժոխատիրոջ
հետ,
մի
տեսակ
օգուտ
ստ
կած
մի
ազգային
գործի
համար,
որի
օգուտը
անմիջական
{յարակցութիւն}
չունէր
նոցա
անձնական
շահասիրութեանը:
Տեսուա՞ծ
բա
ում
էր
կամ
գրում
էր
մի
այնպիսի
բան,
որ
անմիջական
{յարակցութիւն}
ունէր
ազգի
հետ,
ազգի
իմացական
եւ
բարոյական
կեանք
նոյնպէս
մի
քանի
եղբարք,
որոնցից
փոքրը
աւելի
մօտ
{յարակցութիւն}
ունէր
մեր
նկարագրած
պարոնին,
քան
թէ
միւսքը:
Կին
ծքը
բաղկանում
է
զանազան
գործարաններից,
որոնք
մեծ
{յարակցութիւն}
ունին
միմեանց
հետ.
նոցանից
մինը
խանգարուելով,
խ
յն
ապականեալ
սրտի
վերայ:
-
Արդեօք
այդ
բաները
{յարակցութիւն}
ունէի՛ն
իմ
դստեր
հիւանդութեան
կամ
բժշկելու
հնարի
...
բայց
ո՛չ.
ես
չկամիմ
բնաւին
ունենալ
որեւիցէ
{յարակցութիւն}
մի
այնպիսի
մարդու
հետ,
որին
արհամարհում
եմ
հոգով
րոնին,
որի
հետ
վաղ
ուրեմն
վերջացուցած
եմ
ամենայն
{յարակցութիւն},
բորբոքում
էք
զուր
տեղը
նորա
թշնամութիւնը
դէպի
ի
են
կամ
պիտի
պատահեն
նորա,
մանաւանդ
թէ
այդ
գործը
{յարակցութիւն}
ունենայ
մի
նիւթական
օգտի
հետ։
Ճիզուիթը
մի
անբարո
ս
Դաւիթ
եւ
Յուդիթ
է
դառնում։
Իսկ
թէ
ինչ
ամենամօտ
{յարակցութիւն}
կայ
Ճիզուիթների
եւ
Մխիթարեանց
մէջ,
այդ
մասին
խօս
քան
թէ
նաւահանգստի
կամ
քաղաքի
օդը,
որ
անմիջական
{յարակցութիւն}
ունի
ջերմութեան
լաւ
առաջնորդ
մարմինների
հետ:
Երկ
մի
արարած:
Ինչո՛ւ
համար
կտրել:
Եթէ
չկտրուի
այդ
{յարակցութիւնը},
այնուհետեւ
այդ
արարածը
պիտի
խաղալիկ
լինի
շրջապա
յսիւզեան
ազգայինը
պատրաստ
է
բանալու
ամենայն
տեսակ
{յարակցութիւնք}
եւ
իւր
հետ
գործ
կատարել
կամեցողներին
միշտ
յայտնել
նացնելու
թէ՛
ճաշակը,
թէ՛
քաղաքային
կամ
ընկերական
{յարակցութիւնքը}
մի
ազգի,
որ
միջնադարեան
մշուշով
պատած
կամ
ոչինչ
զի՞նչ
յոյս
ազգին,
որ
զօրահանապազ
դաւի
եւ
խարդախի
{յարանց},
զորս
հայր
ճանաչել
ուսաւ
ի
դարուց
ժամանակաց:
Այ
ղիկոսի
եղբօրորդւոյն,
քեզ
Տեառն
'ի
Սեւկոյ
դրախտին
{յարանց}
ոմանց,
որք
խոստանալով
քեզ
Տեառն
կարասի
խնդրէին
զ
ուսուցչապետը,
եթէ
այսպէս
հասկանանք.
"
Քեզ-Տեառն
{յարանց}
ոմանց
դրախտին
Սեւկոյ
".
միթէ
չէ՞
կարելի
մտածել,
եթէ
ազգն
մեր
չէ
ի
կորուսելոյ
սակի,
եւ
խոհեմ՝
եւ
{յարատեւ}
հոգաբարձութիւն
զնմանէ
կարէ
վերստին
կանգնել
զգլորե
ց:
Համաձայնեցէ՛ք,
որ
այդ
երկուքը
եւս
չունին
այն
{յարատեւ}
ոյժը,
որ
կարողանան
պահել
եւ
դիմանալ
միլիոնաւոր
գ
ում
է
հասարակ
ժողովուրդի
ընդունած
սկզբունքից:
Մի
{յարատեւ}
բռնակալ
կառավարութիւն
մի
ազգի
մէջ
ուրիշ
բան
չէ,
ծ
բնութեան
մէջ
չէ
չքանում.
եւ
թէ
բնութեան
կեանքը
{յարատեւ}
է,
անվախճան
է
եւ
անմահ:
Այդ,
ինչ
որ
քեզ
թւում
ւած,
որ
մեր
խօսակցութիւնը
եւ
բարեկամութիւնը
լինի
{յարատեւ}...
Բայց
այժմ,
ներեցէք
ինձ,
ժամանակն
է
գնալու
եւ
պայծառանայ.
այստեղ
հարկաւոր
է
համբերութիւն
եւ
{յարատեւ}
արիաջան
աշխատութիւն։
Աւելորդ
է
ասել,
որ
մենք
եւ
պայծառանայ:
Այստեղ
հարկաւոր
է
համբերութիւն
եւ
{յարատեւ}
արիաջան
աշխատութիւն:
Մի
փոքր
առաջ
պ.
Պռոշե
ը
եւ
դրել
է
այնտեղ
դպրոցի
մէջ:
Թէ
ո՞րքան
ժամանակ
{յարատեւել}
է
այդ
դպրոցը,
չկայ
այդ
մասին
մի
գրաւոր
յիշատակար
արող
է
լուսաւորուիլ,
կամ
լուսաւորուելուց
յետոյ՝
{յարատեւել}
իբրեւ
բռնակալութիւն
",
-
կրկնում
ենք,
մեր
դարու
,
բայց
ես
զոհում
եմ
քեզ
այս
կտոր
հացը,
քո
կեանքը
{յարատեւել}
տալու
համար:
Դորա
փոխանակ
դու
պիտի
զգաս,
որ
ես
դառնում
ու
գիտութեան
իշխանութիւնը
ազգի
հոգու
վերա
{յարատեւել}
տալու:
Արդարեւ,
եթէ
հասարակութեան
թուլութե
իրաւունքը
ջատագովելու
եւ
ազգի
ստրկութեան
ժամանակը
{յարատեւել}
տալու
համար,
մինչեւ
ո′ր
աստիճան...
մեք
հրաժար
ոփոխ
դագաղները։
Սոցա
նման
հասարակութիւնը
կարող
է
{յարատեւել}
առանց
այլայլութեան,
որովհետեւ
չ'կայ
նորանում
փոփ
յսպէս
ոչինչ
ազգ
կարող
չէ
իւր
գոյութիւնը
եւ
կեանքը
{յարատեւել}
՝
կորուսանելով
իւր
պատշաճաւոր
մատենագրութիւնը
եւ
մասերը
օրըստօրէ
ընկնին,
եւ
մնացողը
եւս
առ
վաղիւ
{յարատեւելու}
չկարողանայ
երաշխաւորել:
Այն,
ինչ
որ
պատկեր
հրատարակեալ
ի
գիտնական
Պալդազարեանէ,
յուսամք
թէ
{յարատեւեսցի}
անդուլ
յառաջադիմութեամբ,
նա
զի
ուսումնասէր
հասար
նայնացնելու
համար:
Չգիտենք,
թէ
մինչեւ
ե՞րբ
պիտի
{յարատեւէ}
Հայ-Ճիզուիթների
ազդեցութիւնը
մեր
ազգի
վերայ...
Ո
բառ
խօսել,
մանաւանդ
ցանկանում
էինք,
որ
մի
փոքր
{յարատեւէ}
նորա
ուրախութիւնը,
ըստ
որում,
եսականութիւն
համա
ինչ
պաշտօն
ունի
կատարելու
օդը
մեր
շնչական
կեանքի
{յարատեւութեան}
մէջ,
այն
վերոգրեալ
բոլոր
բաները
եւս
օրինաւոր
քնն
նել
այս
անկեղծ
հոգու
զգացմունքը,
որի
մշտնջենաւոր
{յարատեւութեանը}
երաշխաւոր
է
Քո
սրտակից
բարեկամ
Հեղինակը
I
րի
մէջ
երեւում
է
նորա
հոգին
եւ
որից
բղխում
է
նորա
{յարատեւութիւնը},
այն
ժամանակ,
երբ
ինքը
Պապականութիւնը
կործանւու
կէտը,
ուր
անհատի
կազմուածքը
ստանամ
էր
իր
տեսակի
{յարատեւութիւնը}
պահպանելու
բնական
ունակութիւնը:
Իբրեւ
թերու
շխարհի
վերայ:
Բայց
աւա՜ղ,
հարստութիւնը
ոչ
թէ
չէ
{յարատեւում}
ժառանգների
մէջ,
այլ
շատ
անգամ
նոյն
ինքը
երբեմն
հ
յոց,
գուցէ
եւ
ընդաբոյս
նախահարց
Հայկայ
բողբոջեալ
{յԱրարատեան}
աշխարհի՝
բաժանի
յոստանիկ
եւ
յեզերականս
եւ
որպէս
է
՚ի
5508
թուականի.
Յայս
հայի
եւ
բան
Շնորհալւոյն
{յԱրարչականին}
"
զգեցաւ
որդին
գրած
՚ի
վեց
դարուն
մարմին
մեղաց
"
քան
զթուղթն
յօրինեալ
յամբաստանեալ
եպիսկոպոսէ
կամ
{յարբանեկաց}
նորա
եւ
ձեռնագրեալ
՚ի
խղճալի
եւ
՚ի
համր
բնակչաց
Ջ
կին
անդ
եւ
ոմանք
յՕսմանեանց
անտի,
յըմպել
նոցա
եւ
{յարբենալ}
'ի
պանդոկի
անդ,
մին
յՕսմանեանց
քար
արձակեաց
յանո
ամ
վեց
ամք
առ
ուսանելոյ
զնա.
ամենայն
Հայորդի
չեւ
{յարբունս}
հասեալ
հասակի
պարտաւորի
զկենցաղականս
հայթայթել,
ւ
բիւր
տեսակ
նախապաշարմունքով
լցուած
մարդ
ունի
մի
{յարգ}
ու
արժանաւորութիւն,
եւ
գուցէ
կարող
էիք
դուք
այդպ
պաշտօնեայ
ճշմարտութեան։
Ճշմարտութիւնը
աւելի
մեծ
{յարգ}
ունի
իմ
աչքումը,
քան
թէ
աշխարհի
բոլոր
թանգագին
գ
,
ինչպէս
յայտնի
ցոյց
էք
տալիս,
միեւնոյն
կշիռ
ու
{յարգ}
ունին
թէ՛
ազգը
եւ
թէ՛
նորա
պակասութիւնքը
եւ,
եթէ
են
վարսաւիրայք,
ո՛րտեղ
է
մնում
բժիշկը,
շատ
մեծ
{յարգ}
ու
արժանաւորութիւն
ունին:
Վարսաւիրայի
փոյթը
չէ,
Ես
ասել
էի,
որ
Պ.
Իսահակեանցի
աչքումը
միեւնոյն
{յարգ}
ու
արժանաւորութիւն
ունին,
թէ
ազգը
եւ
թէ
նորա
պակ
կան
օդաբաղխութիւնը
բանականութեան
դատաստանի
առաջեւ
{յարգ}
չունի:
Պարոնը
ասում
է
"
ինչպէ՞ս
կարելի
է
անմիջապ
:
Պարոն
Տիրատուրեանի
առաջարկած
խնդիրը
շատ
մեծ
{յարգ}
ունի
մեր
աչքում.
համաձայն
ենք
նորա
թէ՛
գաղափարին
կայ
դիմադրութիւն,
եւ
մրցանակը
դժուարութեան
չափով
{յարգ}
ունի:
Թողէ՛ք
մեռելներին
թաղել
իւրեանց
մեռե
.
Սոխակի
փետրով
զարդարած
Ճընճղուկն
իսկ
{յարգ}
չունի։
Ինչի՞ս
է
պէտք
մանկութիւնըս,
ան
կրօնի
համար:
Բայց
երբեմն
Ֆրանսիայումը
շատ
մեծ
{յարգ}
եւ
կշիռ
ունէր
իւր
հայրենակիցների
կողմից:
Քեզ
ի՞ն
ռով
եւս
չե՛նք
կարծում,
որ
այս
մարդկային
հնարները
{յարգ}
ստանան
մի
պարոնի
աչքում,
որի
հիւանդութիւնն
էր
սի
կամ
ոչինչ
խօսել".
բայց
մեր
դատաստանի
առաջեւ
աւելի
{յարգ}
ու
արժանաւորութիւն
ունի
ազգի
բուն
օգուտը
եւ
նորա
արհի
երեսին,
փոքր
էր
օրինաւոր
եւ
հիմնաւոր
բաների
{յարգ}
ճանաչողը:
Բուբանդուսը,
բուի
թեւից
գրիչը
դր
Այսպիսի
մի
մարդ,
ո՜հ,
ցաւելի
ճշմարտութիւն,
{յարգ}
ունի
խաժամուժ
ամբոխի
աչքում,
այսպիսի
մի
մարդ,
ո
յքի
վերայ,
որովհետեւ
երջանկութիւն
ասացեալը
ոչինչ
{յարգ}
ու
արժանաւորութիւն
չունի,
եթէ
փակւում
է
միայն
մի
դւում
էր
քո
իշխանական
հրամանին,
այն
ժամանակ
ի՛նչ
{յարգ}
ոսկուն
կամ
արծաթին:
Թո՛ղ
ուրիշները
որոնեն
նորան
նակով,
որ
այժմ
եւս
ստանում
են
Տաճկաստանից
եւ
մեծ
{յարգ}
ունի
այնտեղ.
սորա
տակից
երեւում
է
նորա
բաշը
(փե
Որ
իւր
հօր
ու
մօրը
խօսքը
Իւր
կեանքումը
{յարգած}
չէր.
Նա
փախել
էր
իւրեանց
տնից...
Մու
Խնդրելով
աներկբայ
լինիլ
յանկեղծութեան
իմոյ
առ
Ձեզ
{յարգանաց}
Մնամ
արգոյ
հայրենակցիդ
խ.
ծ.
երեսփոխան
Մ
եալ
է
յամ[ենայն]
օրինաւորութեանց,
հետեւաբար
եւ
ի
{յարգանաց}
ըստ
հետեւեալ
պատճառաց,
նախ,
զի
41
անձինքն
չէին
Խնդրելով
ընդունել
զհաւաստիս
իմոց
առ
Ձեզ
անկեղծ
{յարգանաց},
մնամ
միշտ
մեծարու
հայրենակցիդ
Խ.
ծ.
Մ.
Նա
Հաւաստի
առնելով
զարժանապատուութիւնդ
յանկեղծութիւն
{յարգանացս},
զոր
ունիմ
առ
Ձեզ:
Մնամ
նովին
մեծարանօք
խոն
զի
այդպիսի
մանկունք
նախ
քան
զծնանիլն,
մեռեալ
էին
{յարգանդի}
մարց՝
լոյս
տեսեալ
զհրապարակի
եւ
ահա
տեղափոխին
իբ
ն
համարաւ
1302:
Նորին
պայծառափայլութիւնն,
՚ի
{յարգանս}
միջնորդութեան
վեհափառ
հայրապետին,
առանձին
պաշտօն
օնական
տեղեկութիւն:
Խնդրելով
աներկմիտ
լինել
ի
{յարգանս}
իմ
առ
Ձեզ
եւ
առ
ազգն,
մնամ
մեծապատիւ
հայրենակցիդ
րել
էր
եւ
ընչանցքը
սրել,
համարձակւում
է
պատիւ
ու
{յարգանք}
պահանջել
մեզանից,
որովհետեւ
նա
հարուստ
էր,
իսկ
կ
իւր
անձը
ինքը
անարգողը
կորուսանում
է
ուրիշներից
{յարգանք}
պահանջելու
իրաւունքը:
Գիտէ՞ք
այս,
օրիորդ
Մարիամ
ի
շնորհս
գերամաքուր
աղօթից
ձերոց,
մնամ
կատարեալ
{յարգանօք}
եւ
խորին
վերապատուութեամբ:
Ձերոյին
բարձրապատո
ութիւն
իւր
առ
Ձեզ,
Մեծարու
Տիկին,
Մնայ
նովին
{յարգանօք}
լիակատար
երեսփոխան
ազգին
հայոց
ի
Նոր
Նախիջեւան,
ր
առ
Ձեզ,
Մեծապատիւ
հայկազնուհի,
մնայ
նովին
{յարգանօք}
խոնարհ
ծառայ
Կանդիդատ
Սանկտպետերբուրգեան
Կայսերա
փառ
տէ՛ր,
յանուն
տառապեալ
ազգի
մերոյ
աղաչեմ
զՁեզ
{յարգեալ}
զընտրութիւն
ազգի
մերոյ
եւ
հաստատել
զարգոյ
երեսփոխ
մաթիւ
նամակներով,
թէպէտեւ
առ
ի
սրտէ
պատրաստ
էինք
{յարգել}
մեր
ազնուամիտ
թղթակիցքը՝
պատասխանելով
նոցա
հարցմ
պատասխանելով
նորա
գրուածին։
Բայց
մեք
կարող
չէինք
{յարգել}
մի
մարդ,
որ
պարսաւ
էր
գրում
փոխանակ
կրիտիկայի
եւ
իւր
երեխայամիտ,
անդատաստան
պահանջողութիւնքը:
{Յարգել}
եւ
պատուել
հանճարը
եւ
բանականութիւնը
ուսած
լինելո
ւ
ոչ
Վօլթեռի,
այո՛,
պարտական
իսկ
ենք
մեծարել
եւ
{յարգել}
հանճարը
եւ
բանականութիւնը,
այն
աստուածային
քուրա
դուրս
թռան
ազատութեան
կայծերը:
Այո՛,
գիտենք
{յարգել}
ոչ
միայն
Օուէնը,
Պրուդօնը,
Ֆուրիէն
եւ
Ֆօհթը,
ա
ոռնալ,
որ
Մեծ
Վահանը
ցած
չդրեց
զէնքը,
մինչեւ
որ
{յարգել}
տուեց
Պարսից
տէրութեան,
թէ՛
Հայոց
ազգի
եւ
թէ՛
նո
Թէոդոս
զիջանէր
ի
խնդիրն
եւ
հրաման
կայսերական
տայր
{յարգել}
զՍահակ՝
ի
կարգի
կացուցանելով
զվարդապետութիւն
նոր
ն,
աղայք
Լազարեանք
թէ
զորդին
ձեր
զՅարութիւնն
ըստ
{յարգելի}
միջնորդութեան
սրբազան
տեառն
հրամայեալ
են
կառավարո
ղած
է
եւ
է
կամակոր
եղբայրատեցութիւն:
Ինձ
շատ
{յարգելի}
է
Հայր
Ղեւոնդի
անձը,
այս
պատճառով
եւս
թախանձելով
ժարանի
մէջ:
Դպրոցը
գտանւում
է
Ամբրոսիոս
եւ
Խորէն
{յարգելի}
վարդապետների
անմիջական
տեսչութեան
տակ,
որոնցից
ի
նօգուտ
էր
ժողովրդին:
Արդարեւ,
մեծ
աշխատութիւն
է
{յարգելի}
վարդապետի
կողմից,
ոտանաւորով
թարգմանել
ոտանաւորը
ր
բարեկամներիցս
մինի
նամակը,
որի
բովանդակութիւնը
{յարգելի}
է
մեզ,
թէ
խնդրի
վսեմութեան
եւ
թէ
այդ
խնդիրը
լուծ
ոջդ,
սիրուն
եւ
ամենին
ընդունող
բարերարութիւնից,
{յարգելի}
մարդ
է
եւ
հրապարակում
երեւելու
պատճառ
ունի
եւ
Տիր
գտնէք
դուք
շատ
հերետիկոսներ,
մեղաւորներ,
որոնք
{յարգելի}
էին
սատանայի
աչքումը,
փառաւորուած
նեռներ,
նոցա
հաւատացնել
ձեզ,
որ
դոքա
մեր
ժամանակի
շատ
լաւ
եւ
{յարգելի}
գործերիցն
են:
-
Դոքա՞
են
ձեր
ժամանակի
գործը
ները
եւ
եթէ
մի
բարձրաստիճան
կամ
հարուստ
մարդ,
որ
{յարգելի}
էր
հասարակութեան
աչքում,
ասէ
թէ
այսօր
ամսի
քառաս
ախօսութեամբ
ազգի
պակասութենների
վերայ,
կամ
ազգին
{յարգելի}
մարդերի
վերայ․
թէեւ
վաղուց
մեռած
էին
նոքա,
զզուե
ռութենից
սեռական
գործարաններում:
Ես
ընդունում
եմ
{յարգելի}
բժիշկների
վկայութիւնը,
որպէս
ստոյգ
իրողութիւն:
շիջանում:
Իւրաքանչիւր
մարդ,
եթէ
նա
կամենում
էր
{յարգելի}
կացուցանել
իւր
մարդկութիւնը,
պիտի
սէր
ունենայ,
ածման
հաւատոյ
միանալով
հոգւով
եւ
մտօք
ընդ
ամենայն
{յարգելի}
Քօլլեճեան
քահանայից,
փափագելով
յայտնել
զայս
իմ
դ
ն
որ
եւ
է
լեզու,
տեսեալ
իբրեւ
պահարան
գիտելեաց,
{յարգելի}
էր
եւ
եթ.
բայց
այն
լեզուագիտութիւն,
որ
ոչ
ճոխաց
շեցաք,
յասելն
յերես
65.
"
Անարատ
եւ
յամենեցունց
{յարգելի}
յոյսն՝
տէր
Խոսրովիկ,
չեւ
եւս
հասեալ
ի
սահմանս
մ
ի
մարդ
էր
եւ
իւր
բարեպաշտութեան
մասին
ամենայն
տեղ
{յարգելի}
։
Այս
Կարդինալը
հակառակ
գտանուեց
այս
Կարգի
հիմնաւ
տել
Աստուածաբանական
Ֆակուլտէտին,
որի
կարծիքը
շատ
{յարգելի}
էր
Պապական
աշխարհի
մէջ։
Այս
խորհրդով
Իգնատիոսը
դ
ելոյ
ըստ
կարի
զդանդաղութիւն
ընթացիկ
գործոյն,
քան
{յարգելով}
զխնդիրն,
յանձն
առի
զայն
եւ
զաւուրս
երկուս
անընդհ
լեզուի
եւ
թէ՛
թարգմանութեան
թերութենների
վերայ՝
{յարգելով}
նորա
ազնիւ
ձգտողութիւնը
իւր
ձեռքից
եկածի
չափ
հարս
ենք
մեր
կողմից
չենք
ընդունում
այդ։
Միւս
կողմից,
{յարգելով}
ժողովրդի
իրաւունքը,
պաշտելով
նոր
լեզուի
իրաւունք
ւ
մատենագրի
պարտականութիւնն
է
մշակել
այդ
լեզուն՝
{յարգելով}
համօրէն
ազգի
գործ
դրած
տրամաբանութիւնը
լեզուի։
Ա
ելով
շնորհի
առատ
թափուիլը,
հակամիտ
էին
գովելու՝
{յարգելով}
եւ
անմոռաց
զարմանալով
լուսաւոր
եւ
ողջամիտ
խօսքերի
տասխանելու
համար
չէ,
այլ
ընթերցող
հասարակութիւնը
{յարգելու}:
Պարոնի
վայր
ի
վերոյ
աղճատաբանութիւնքը
ստոր
են
ա
նորա
պատահաբար
ինքնավարութիւնը
(самоуправление)
{յարգելուն}:
Ոչ
մի
տեղ
ինքնավարութեան
սկզբունքը
չէ
հասել
մին
եանն
ի
տանէն
Արշակունեաց.
"
Ո՞վ
այսուհետեւ
զմերս
{յարգեսցէ}
զուսումն,
ո՞վ
ուրախասցի
ընդ
յառաջադիմութիւնն
աշա
ականք,
յաւելուլ
զեղերս
առ
այն
թէ
չէ
ոք
ի
միջի
որ
{յարգեսցէ}
զուսումն
եւ
զգիտութիւն:
Առանց
ամենայնի
գիտակ
,
եթէ
բազմօրինակ
ծեքաբանութիւնք
խաբեբայ
կաթոլիկին
{յարգեսցին}
յատենի
ծայրագոյն
կառավարութեանց,
քան
զիմ
արդարու
քո
խելքի
բան
չէ՝
դատել
եւ
հասկանալ
ճշմարտութեան
{յարգը}
եւ
արժանաւորութիւնը:
Ինքը՝
Քրիստոսը,
ճշմարտութ
ինը:
Ի՛նչ
օգուտ,
որ
չէ
ճանաչում
ժողովուրդը
նորա
{յարգը},
ի՛նչ
օգուտ,
որ
չգիտէ
ժողովուրդը,
թէ
խնայելով
որ
պատուասիրեց
մեզ
ընծաներով,
բայց
ճշմարտութեան
{յարգը}
չենք
կարող
ուրանալ,
մեզ
ոչինչ
ընծայով
չէ
կարելի
րել
իւր
կնոջ
կամքը,
անշուշտ,
կորուսանելու
է
իւր
{յարգը}
նորա
աչքում...
Ինձ
հարկաւոր
է
այդ,
ես...
դեռեւ
Երկրորդ՝
Փարպեցին
քա՛ջ
ճանաչելով
Կամսարականների
{յարգը},
շա՛տ
անգամ
վայելած
լինելով
նոցա
մարդասիրութիւնը
կան,
որ
ամենեւին
չգիտէ
ապստամբութեան
խորհուրդը,
{յարգը}
եւ
արժանաւորութիւնը,
վիրաւորեց
ինձ
իւր
գեղարդով
ելի
է,
որի
մէջ
ցոլանում
է
ազգի
կեանքը:
Եւ
որպէս
{յարգի}
է
այն
հայելին,
որ
ճիշդ
ցոլացնում
էր
իւր
առաջեւ
դ
ալը:
Չէ
կարելի
առանց
ծիծաղելու
կարդալ,
մինչ
{յարգի}
հեղինակը
իւր
կցկտուր
Յիշատակարանքը,
որ
բոլորովին
է
ցոյց
տուել,
կամ
թէ
գոնեայ
որին
ձեռնտու
չէ
եղել
{յարգի}
հեղինակի
ջանադրութիւնը
խափանելու
տօն
կատարելը
Աստ
տացած
նամակներս
միմեանց
քամակից
հաւաստում
են,
թէ
{յարգի}
Ամբրոսիոս
եւ
Խորէն
Գալֆայեան
վարդապետքը
կամենում
եմն,
ինչո՞ւ
մեղադրում
ես
ինձ,
եթէ
ես
աշխատել
եմ
{յարգի}
կացուցանել
իմ
մարդկութիւնը
քան
թէ
մի
անբան
արարած
վերայ,
մեք
պարտական
ենք
իրաւացուցանել
Արարիչը,
{յարգի}
կացուցանելով
այն
շնորհը,
որի
ընդունակ
միմիայն
մե
րժելով
անխորհուրդ
եւ
պառաւական
աւանդութիւնքը,
որ
{յարգի}
էին
այն
միջոցին
առաւել
քան
Աստուծոյ
պատուիրանքը,
եւ
Եղիշէի:
Ստեփանոս
Օրբելի
պատմաբան,
որ
յաւէտ
ի
{յարգի}
է
վասն
ճշգրիտ
ժամանակագրական
ծանօթութեանցն,
զորս
ոն
Պալդազարեանի
փոյթ
տարան
զնոր
բարբառն
ազգային
ի
{յարգի}
կացուցանել
եւ
նովին
ճանապարհ
հարթել
ընդ
անշքացեալ
նք
ցաւած,
երբ
ցախաւելով
հաւաքած
իմաստակները
հեռի
{յարգից}
"
Հիւսիսափայլը
"
կրիտիքելուկ)՝
քննադատելու
էին
մուրջ:
Եւ
խաղեր
ասող
հրեշտակը
մի՞թէ
Օրէնքն
այս
{յարգող}
ջատագովը
չէ.
Ամեն
փակ
դուռը
բաց
է
անում
նա,
Ո
շարադրեց
երեխաների
համար
մի
կրօնագիտութիւն՝
խիստ
{յարգուած}
Պապականներից
եւ
մինչեւ
այժմ։
Ֆրանսիայի
մէջ
բ
ած
մեռածին
հետ
կռւում
են։
Անարատ
եւ
ամեններից
{յարգուելու}
արժանի
յոյսը՝
տէր
Խոսրովիկը,
տակաւին
մեր
երկրի
մի
ընդ
համարօք
217
եւ
218,
ընկալայ
պարտուպատշաճն
{յարգութեամբ},
սակայն՝
ընթերցեալ
զայն
ամենայն
ուշի
ուշով,
մա
միկ
գուշակել:
Մեծարու
հայրենակցիդ
կատարեալ
{յարգութեամբ}
խոնարհ
ծառայ
Մ.
Նալբանդեանց
65.
ԿԱՐԱՊԵ
անդ
մենք
տեսնում
ենք,
թէ
ի՜նչ
որդիական
եւ
արժանի
{յարգութեամբ}
է
խօսում
նա
Մեծ
Թարգմանչաց
մասին։
Մեզ
թւում
է
Պատմ.,
եր.
180)։
Թէ
առ
հասարակ
ո՞ր
աստիճանի
{յարգութեամբ}
եւ
քաղաքավարութեամբ
է
խօսում
Փարպեցին
Մարզպանին
հ
ից։
Մի
մեծատուն
մարդու
մարմին
մեծարել
պատուով
ու
{յարգութեամբ},
նորա
մահից
յետոյ,
դժուար
բան
չէ.
բայց
մի
աղքա
առեալ
իմաստնապէս
զգրուածս
սորա
ո՛չ
խիլայէր
մեծաւ
{յարգութեամբ}
զարժանաւորութիւն
առնս
հանճարեղի,
եւ
զի՞
էր
սմա
յ
,
ուղղիչ
շոգեշարժ
նաւով
ի
Կոստանդնուպօլիս,
ուստի
{յարգութեան}
Ձերում
մնայ
տնօրինել
զարժանն
վասն
հասուցանելոյ
առ
րի]
1860
ամի
՚ի
սուրբն
Էջմիածին
Նորին
{յարգութեան}
պ.
քաղաքական
գլխոյ
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
եանց:
Աղաչելով
զՁեզ
աներկբայ
լինել
՚ի
մշտական
{յարգութեան}
իմ
առ
Ձեզ
ցանկամ
մնալ
նովին
ազգասէր
պարոնացդ
,
աղաչեմ,
զանկեղծ
հաւաստիս
իմոյ
առ
Ձեզ
կատարեալ
{յարգութեան}
եւ
մտերմութեան,
որովք
ցանկամ
մնալ
արգոյ
հայրենակ
իջեւանայ,
ի
մասին
Հնդկական
հրիտակաց
Նորին
{յարգութեան}
պ.
քաղաքական
գլխոյ
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
զժամադրութիւն,
երբ
եւ
ուր
պատշաճ
թուեսցի
Ձերոյին
{յարգութեան}:
Սպասելով
տնօրէնութեան
ձերում,
այլ
եւ
խնդրել
լ
Նալբանդյանց
72.
ԿԱՐԱՊԵՏ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ
ՆՈՐԻՆ
{ՅԱՐԳՈՒԹԵԱՆ}
ՄԵԾԱՐՈՒ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
ԳԼԽՈՅ
ՆՈՐ
ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ
ՔԱՂԱՔԻ
Պ.
պակաս
է
ընդունում
նորան:
Մանրամասնութեանց
`
խոր
{յարգութեան}
արժանի
գիտութեամբ,
Հեգելը
ցոյց
է
տալիս
անգլիական
Վելլինգտօնի
յայտարարութիւնքը
հանդիպում
են
Հեգելի
{յարգութեան}:
Վելլինգտօնը
իբրեւ
զօրապետ
եւ
ռազմագէտ
(стратег
յդ
նոցայ
գործն
է:
Խնդրեմ
ընդունել
իմ
անկեղծ
{յարգութեան}
հաւաստիքը,
որով
ցանկամ
մնալ
Արգոյ
պարոնիդ
խ
ւններին"։
Պ.
Պռոշեանցը
շնորհակալութեան
եւ
{յարգութեան}
է
արժանի
եւ
ոչ
ներողութեան,
նա
յանցանք
չէ
գործել
իամասն
կերպով
լարելով։
Արդէն
ըստ
ինքեան
արժանի
է
{յարգութեան}
ամեն
մարդ,
որ
առանց
վարագուրելու
եւ
կեղծաւորուել
տարագէտ
վիմագրողին,
միւս
եւ
աւելի
մեծ
մասնով
այն
{յարգութեանը},
որ
Ռուսաց
Թագաւոր
Կայսրը
ունի
դէպի
ամենայն
Հայո
սրտէ
կամենում
էի
մի
առանձին
նամակով
յայտնուիլ
ձեր
{յարգութեանը},
նամանաւանդ
այն
բարեգուշակ
օրից,
երբ
ընթերցասիր
եռք
առնուլ
եւ
պատշաճաւոր
կերպով
մի
նամակ
գրել
Ձեր
{յարգութեանը}:
Ուրեմն
թողնենք
այսպիսի
խնդիրները
ձեր
առող
ից,
հետ
այսպիսի
տխուր
մտածմունքի
յայտնում
եմ
ձեր
{յարգութեանը}
իմ
անարուեստ
ոճով
նամակագրութեան
իսկական
պատճառը
ւթիւն:
Ընկալարուք,
աղաչեմ,
զհաւաստիս
անկեղծ
{յարգութեանս},
որով
ցանկամ
մնալ
արգոյ
պարոնիդ
խ.
ծ.
Մ.
Ն
շխանութիւն:
Ընդունեցէք,
խնդրեմ,
իմ
անկեղծ
{յարգութեանս}
հաւաստիքը,
որով
ցանկամ
մնալ
ամենահպատակ
Տէա
ն,
զայսմ
ամենայնէ
իրազեկ
արարեալ
զՁեզ,
խնդրեմ
ի
{յարգութենէ}
Ձերմէ
յայտնել
պատուելի
ազգի
մերում
՚ի
միամտութիւն
քի,
որ
մերձ
յամրոցն
Ազովու,
խոնարհաբար
խնդրէ
՚ի
{յարգութենէ}
Ձերմէ,
շնորհ
առնել,
նշանակել
առ
այս
զժամադրութի
ւ
հասեալ
զարդիս
ի
Նախիջեւան,
խոնարհաբար
խնդրեմ
ի
{յարգութենէ}
Ձերմէ
ժողով
գումարել
հասարակութեան
մերոյ,
առ
՚ի
նորան:
Խանը
ընդունում
է
այս
հոգեւոր
անձը
բաւական
{յարգութենով},
եւ
հրամայում
է
թաբակ
եւ
ղահուէ
բերել
նորան:
ախորժութեանց
յարիցին
պատճառը:
Իսկ
թէ
ազգն
կամ
{յարգութիւն}
Ձեր,
որպէս
անձն
պաշտօնական,
լռեսջիք
եւ
ի
լռութե
.
Պալ,
յայտնելով
առ
ժամն
պարոնին
այնմիկ
եթէ
զՁեր
{յարգութիւն}
կարգեմ
լիակատար
երեսփոխան
առ
՚ի
վերջաւորել
ընդ
նմ
արկած
խնդիրների
մասին:
§1.
Պ.
Չերքեզեանցին
{յարգութիւն}
ցոյց
տուած
պիտի
լինէինք՝
պատասխանելով
նորա
գրուա
,
կաշառառութիւն.
52
օր
դեւերի
բարեխօսութիւնը
եւս
{յարգութիւն}
չունի
տէր
սատանայի
աչքումը,
նա
ինքը
իւր
ընտրութե
կաւ
Աստարօտը.
գլուխ
տուեց
սատանային
եւ,
առաւել
{յարգութիւն}
ցոյց
տալու
համար,
երեք
անգամ
պտոյտ
եկաւ
օդի
մէջ
ուածում
ոչ
թէ
միայն
ազգը
ուրանալու
էր
նորանից
իւր
{յարգութիւնը},
այլեւ
անարգելու
եւ,
խայտառակելով
նոցա
խարդախու
արձրութեան
մէջ,
իրեն
հետեւող
բազմաթիւ
ամբոխի
խոր
{յարգութիւնը}
կատարելապէս
վայելելով:
Նորանից
յետոյ
մնաց
ոչ
միա
տ
ճարեցին
նորա
համար
բոլոր
բարեացակամների
սէրը
եւ
{յարգութիւնը}
։
Եւ
այսպէս
թափուեցան
նորա
մօտ
ամենայն
կողմից
առա
ս
այսքան
միայն
ասում
եմ,
որ
եթէ
դուք
փոքր
ի
շատէ
{յարգում}
էք
ձեր
անձը,
ապա
ուրեմն
առանց
ամենայն
վնասի
ինձ
փում
ենք
այս
տողերը
գրելով,
որովհետեւ
արեամբ
չափ
{յարգում}
ենք
մարդկային
ազատութիւնը
եւ
իրաւունքը,
իսկ
Պ.
ք
այժմ,
խելացի՞
մարդու
գործ
է
այդ:
Խելացի
մարդը
{յարգում}
է
ուրիշները
եւ
եթէ
մի
բարձրաստիճան
կամ
հարուստ
մա
թէ
դու
փոքր
ի
շատէ
ճանաչում
էիր
ինձ,
փոքր
ի
շատէ
{յարգում}
էիր
ինձ,
բայց
այժմ
հասկացայ,
որ
ես
մազի
չափ
պատ
նգութ
չեմ
դէպի
որեւիցէ
արարած,
բայց
դորա
փոխանակ
{յարգում}
եմ
նորանց
իւրեանց
տեղում.
մարդկային
պատկերի
տակ
կերպով:
Բայց
ինչեւիցէ,
Թիւթունճի-օղլուն
այնչափ
{յարգում}
էր
եւ
պատւում
էր
պարոն
Շահումեանցին,
որ
եւ
ամենա
տ
հետեւանքը
այն
էր,
որ
այն
վայրերի
մարդիկը
անչափ
{յարգում}
էին
Յիսուսեան
քարոզիչքը։
Պարագուայի
բնակիչքը
ծու
կան
լրումն:
6
Գործս
այս
լինելով
անտեղի
ինչ
եւ
{յարդարեալ}
յոմաց
անխիղճ
անձանց
ոսոխացելոց
ընդ
իսկ
չունի
բնաւ
ի
քաղաքիս:
Զնոյն
զայն
նամակ
նովին
ամբողջութեամբ
{յարդարեալ}
ի
սմին՝
համարձակիմ
մատուցանել
Ձեզ,
ի
կատարումն
ւել
քան
զամենեսին
դժոխածինն
Լանկթամուր,
որ
ճակատ
{յարդարեալ}
ընդդէմ
Խաչին
Քրիստոսի՝
կործանեաց
զեկեղեցիս,
յաւ
գերապատիւ
Նազարեանց:
Եթե
աշխարհիկ
լեզու
Հայոց,
{յարդարեալ}
եւ
մշակեալ
ըստ
պիտոյից
աւուրցս,
ունելոց
էր
զանու
ւանդ
իմաստունք
նոցա
չկամին
յետս
դարձուցանել
զնորն
{յարդարեալ}
եւ
մշակեալ,
զոր
պահէր
դեռ
ազգն:
Կորուստ
լեզո
ես
եկից
ի
կարգ
պատմութեանս.
այնինչ
օրէնսգէտն
իմ
{յարդարեաց}
զթղթեանն,
առաքեաց
զայնոսիկ
առ
օրէնսգէտս
պ.
Հագի
ողոցների
գիշերաշրջիկ
սրիկաները
եւ
սկսում
են
ճակատ
{Յարդարել}:
Շատ
են
զարմանում,
երբ
տեսանում
են
պատերազմի
դա
ին
ընդ
ամենայն
ազգս
եւ
ազինս
եւ
ոչ
ոք
ուժ
է
ճակատ
{յարդարել}
ընդդէմ
ներգործութեան
ժամանակին
եւ
պահանջման
բնութ
,
զի
ո՞ր
այն
իցէ
առաւելագոյն
շնորհ,
քան
ճանապարհ
{յարդարել}
քրիստոնէին
չճանաչելոյ
զաղբիւրս
իւրոցն
քրիստոնէակա
րութիւն:
Այլեւ
ժամանակն
[ինքնին]
սկսանի
ճանապարհ
{յարդարել}
դէպ
ի
նոր
հայախօսութիւն՝
որոյ
հետք
ահա
նշմարեալ
ի
նոր
հայախօսութեան,
եւ
որք
հետզհետէ
շինեսցին
եւ
{յարդարեսցին}
որչափ
եւ
որքան
հնար
գոյր
առձեռն,
եւ
այսպէս
կրթեա
ցեալ
ժամանակին
եւ
այսու
զոհագործութեամբ,
ախոյեան
{յարդարէ}
ընդդէմ
հայկական
մատենագրութեան
զՄերուժանն
Արծրուն
Եւ
ռահ
հորդեալ
դիւրագնաց:
Սոսկ
ի
մարդոյն
մուրճ
{Յարդարի}
կամուրջ:
Ո՞չ
հրեշտակն
ցցասաց
Պատկա՛ռ
էջ
Փենէէս,
քաւեաց
եւ
արգելաւ
մահ.
համարեցաւ
նմա
{յարդարութիւն}
ազգէ
յազգ
մինչեւ
յաւիտեան
"
(Սաղմ.,
ՃԵ.,
համ
իք՝
որք
ի
հայկաբանութեան
մասին
բազմօք
յետնեալ
են
{յարդեան}
հեղինակաց,
որպիսիք
եղեն
եւ
են՝
Աւգերեանք,
Ջախջ
մոց
եղելոց
ի
ձեռս
իւր,
յորում
գտանի
եւ
բաժին
ինչ
{յարդեանց}
տանն,
զոր
մեքս
պահանջեմք:
Յայտ
իսկ
է
ձեզ
՚ի
թեան
կտակին
եւ
պարգեւագրոյն,
այն
է
պահանջել
զկէս
{յարդեանց}
երկուց
վաճառեալ
տանց
եւ
զմեծ
տունն
բոլորովին
հանդ
՚ի
Նոր
Նախիջեւան)
ստանալ
զկէս
դրամոցն
գումարելոց
{յարդեանց}
տանց
թողելոց
՚ի
հանգուցեալ
Մասեհէ
Բաբաջանեան,
այ
ճաբանութեանց.
զի
ըստ
զօրութեան
կտակին
ինքն
օգտի
{յարդեանցն},
առ
հարիւրն
հինգ:
Մանաւանդ
առիթ
առեալ
ինչքեան,
րով:
-
Նա
աւանիկ
գիտուն
ասացեալքն
հայոց,
եւ
{յարդի}
ժամանակս
երկիր
առնուն
զհին
ձեւ
խօսից,
որով
երբեմ
չարագործների
եւ
աւազակների
հետ
միասին,
մի
խուրձ
{յարդի}
վերայ։
Այնտեղ,
ուր
մի
կողմից
սաստիկ
նախապաշ
ն,
իւղոտ:
Այս
պառաւներից
մինի
մէջքը
կապած
էր
{յարդից}
հիւսած
գօտի:
Երեւում
էր,
որ
սա
ամէնից
մեծն
էր.
ՀՐԱՇԱՓԱՌ
ԽԱՅՏԱՌԱԿՈՒԹԻՒՆ
"
Հաւատամք
{յարդիւնս}
Քրիստոսի,
միջնորդութեամբ
կախարդութեան:
Հաւատամք
տնի
երեւի,
թէ
ամսական
10
ռուփի
միայն
յաւելեալ
է
{յարդիւնսն},
համարեա՛
ի
քառասուն
ամաց
հետէ.
մինչ
ամենայն
ին
էէսի
որդւոյ
Եղիազարու,
որդւոյ
Ահարոնի
քահանայի,
{յարեաւ}
'ի
միջոյ
ժողովրդեանն,
եւ
առեալ
գեղարդն
'ի
ձեռն
ի
,
խօսելով
զգլխաւոր
մեղաց,
թուէ
զեօթն
մահացուս,
{յարելով},
եթէ
գլխաւոր
կոչեցան
սոքա,
աղբիւր
գոլով
այլոց
բ
նք
հակուած
են
կաթոլիկութեան
կողմը)
եւ
միաժամանակ
{յարելու}
նրանց,
որոնց
հովանաւորում
են
Ֆրանսիան
եւ
Անգլիան
ւաց
զձեռս
առաջի
ժողովրդեանն
եւ
ասէ.
քաւեալ
եմ
ես
{յարենէ}
արդարոյդ
այդորիկ.
դուք
գիտասջիք
"
(Մատթ.
գլ.
իւր
զպապականութիւն
ճանաչեմք,
որ
զրկէ
զժողովուրդն
{յարենէն}
Քրիստոսի,
պատճառս
եդեալ,
եթէ
մարմինն
ունի
յինքե
եւ
գալոցն՝
որոյ
անունս
ապառնի։
Մահկանացուք
մինչ
{յարեւ}
կայտռան
զօրէն
հէգ
մանկան,
Ո՛չ
ճանաչեն
զիս
բ
կ
հիւսիսայինն
է
գաւիթն
սուրբ
եկեղեցւոյն.
այսինքն
{յարեւելից}
առ
յարեւմուտս
հաւասար
չափոյ
տանս
երկայնութեան
ուղ
ւմ
խաւար
զօրութեան:
Նոր
բնակիչն
դժոխոց
{յԱրեւելից}
եկաւոր,
Մերոյս
ցեղի
շառաւիղ
Է
Բրամին
գ
Հայոց
եւ
լատինացոց
եկեղեցւոյն
եւ
է
սահմանակից
առ
{յարեւելս}
եւ
առ
հիւսիս
Գաբրիէլ
Յովհաննիսի
տան,
առ
յարեւելս
յարեւելս
եւ
առ
հիւսիս
Գաբրիէլ
Յովհաննիսի
տան,
առ
{յարեւելս}
սհաթսազ
Մարգարի
որդի
Նիկողոսի
տանն,
իսկ
հարաւ
կո
թ
եւս
յայտնէ:
Երրորդ
տունն
է
սահմանակից
առ
{յարեւելս}
Սաքսանլուեան
Ստեփանոս
Յարութիւնի
տանն,
առ
հիւսիս
'ի
կամիլ
զդատ
մեր
մեծ,
զոր
ունէաք
ընդ
քեզ,
եկիր
{յԱրեւելս}
եւ
վճարեցեր
զամենայն,
ապա
եթէ
վրիպեալ
գայիր
աստ
է
գաւիթն
սուրբ
եկեղեցւոյն.
այսինքն
յարեւելից
առ
{յարեւմուտս}
հաւասար
չափոյ
տանս
երկայնութեան
ուղղագիծ
որմն
ձգի
թիւնի
տանն,
առ
հիւսիս
հեթանոս
Ամիրշանտի
տան,
առ
{յարեւմուտս}
Դավիթ
Ստեփանոսի
տանն.
իսկ
հարաւ
կողմանէ
հասարակ
տեսեալ
առ
ի
կեանս
հրաշագործելոյ
զդպրութիւն
Ազգին
{յարեւմուտս}
՝
թողու
առ
նմա
զթոռունս
իւր
եւ
ինքնին
Վարդանաւ
հա
ւթեամբ
տանն
ի
հիւսիսոյ
ցհարաւ
ի
ներքոյ
շինուածոյն
{յարեւմտեան}
որմի
անդ
ծայրէ
ի
ծայր
դուքաններ
են,
զոր
յանցեալ
եթէ
չունիմք
զայնքան
համբերութիւն
զաչս
դարձուցանել
{յարեւմտեանն}
Եւրոպա,
ազգն
Ռուսաց,
կարող
եմ
առանց
իրիք
նեղութ
աղօտ
արկանեն
ի
միտս
աշակերտաց,
մանաւանդ
զի
զկնի
{յարէ}
իսկոյն
զահեղ
դատաստանն
յետ
յարութեան,
առանց
՚ի
ս
եանց
երբեմն
մահացու
են
եւ
երբեմն
ներելի:
Ի
վերջէ
{յարէ}
զանուանս
գլխաւոր
մեղաց,
որ
գոն,
հպարտութիւն,
ն
:
Եւ
յետ
զբերանային
սահմանելոյ
յասել
հանգանակին,
{յարէ},
եթէ
գործով
յայտնել
լինի
զդաւանութիւն,
խաչակնքե
ւ
տեսանէ
(սուրբն
Մեսրոպ)
ո՛չ
ի
քուն
երազ
եւ
ո՛չ
{յարթնութեան}
տեսիլ,
այլ
ի
սրտին
գործարանի
երեւութացեալ
հոգւոյ
.
այն
մարդը,
որ
զգում
է
իւր
անձը
կենդանի,
պիտի
{յարի}
ձեզ,
որովհետեւ
կեանքի
հոսանքը
միայն
մի
ընթացք
ու
րահար
կի՞րք
պղտոր
Վայելել
զՏեառն
ընծայս
{Յարի}
սէր
սանձակոտոր:
Զբնութեան
ճմլիցէ՞
Ոք
զի
մի՛
շփոթեսցեն
ընթացք
գործոյն
եւ
անախորժութեանց
{յարիցին}
պատճառը:
Իսկ
թէ
ազգն
կամ
յարգութիւն
Ձեր,
որպ
րեցի,
կնքեցի
եւ
յանձնեցի
յիշեալ
Տէր
Ստեփանոս
Տէր
{Յարիւթիւնեանին}:
Այսու
ամենայնիւ
զայսոսիկ
ինձ
պարգեւողին
Աստուծո
նոյնպէս
փոխարկելու
զգացն
ի
մարմին
իւր,
եւ
զգինին
{յարիւն}
իւր"։
Ո՛չ
այսպէս:
Խորհուրդով
պատարագին,
նուիր
րով
լոկ
հացն
ու
գինին
փոթարկելոց
էին
՚ի
մարմին
եւ
{յարիւն}
Քրիստոսի,
որպէս
ուսուցանէ
Այվազովսքին,
այլ
ըստ
յափոխութիւն
հացին
եւ
գինւոյն
ո՛չ
լինի
ի
մարմին
եւ
{յարիւն}
Քրիստոսի,
այլ
իւրաքանչիւր
ի
նիւթոցն
փոխի
ի
կենդա
որի
վերայ
կարելի
է
ժամանակով
յաւելացնել
եւ
երրորդ
{յարկ},
եթէ
միաբան
հիմքը
կարող
էր
երաշխաւոր
լինել
յաւել
յոչ
կարել
նորա
զայս
առնել,
յանդիմանակցացն
յաւել
{յարկ}
մի
եւս
եւ
խեղդեաց
զտունն.
ահա՛
այսպիսի
ինչ
է
եւ
ունիմ
այսօր
զօրհանապազն
հաց,
ընդ
Ձերով
համարեա՛
{յարկաւ}
ժողովեալ
էի
իմս
օտարութիւն
եւ
Ձերով
սատարութեամբ
դուրս,
Մի
մերժեսցի
ոք
ի
բաց։
Եւ
ընդ
{յարկաւ}
քո
խորանին
Ասպնջական
թէ
գտցիս
Սիրատենչա
վ
որ
զարնի,
Եւ
մի՛
մերժիր
ոչ
մէկին:
Եւ
վրանիդ
{յարկի}
տակին
Եթէ
դու
հիւր
ընդունես
Սիրակարօտ
լքեալ
հէգի
նորա
օտարութիւնը
ժողոված
էր
ո՛չ
թէ
մի
բնակութեան
{յարկի}
մէջ,
այլ
կապոյտ
երկնակամարը
էր
նորան
տունի
փոխան
կայութիւնը:
Բուբանդուսը
ուղղեց
թուղթը
ինչպէս
{յարկն}
էր
եւ
սկսեց
կարդալ
սկզբիցը:
Ե
ՅԱՅՏԱՐԱՐՈ
քաղաքի
ծայրում.
բաւական
գեղեցիկ
շինուածք՝
երկու
{յարկով},
որի
վերայ
կարելի
է
ժամանակով
յաւելացնել
եւ
երրո
Ես
տուն
ունիմ
եւ
այն
քարեայ
Երկու
{յարկով}
շէնք
փառաւոր.
Ծառաներիս
թիւը
չըկայ,
Ի
դէպի
իւր
բոյնը:
Նա
ստացել
էր
քարեայ,
երկու
{յարկով}
բաւական
ընդարձակ
տուն,
եւ
այս
տան
գլխաւոր
արժանա
մութիւն
Հայոց
եւ
եկեղեցական
երգք
ի
զանազան
դէպս:
{Յարձակ}
շարադրութիւնս
նորա
զառաջին
տեղի
ունի
"
Գիրքն
կոչե
",
"
Ողբ
Եդեսիոյ
",
ի
պատճառս
աւերման
քաղաքին
ի
{յարձակմանէ}
իսմայելացւոց
յամին
1144,
Պատմութիւն
Հայոց
եւ
եկե
որ
տպագրութիւնը
ազատ
մնայ
ամենայն
յարձակմունքից:
{Յարձակմո՞ւնք},
տպագրութեան
ընդդէ՞մ,
եւ
մի
աշխարհում,
ուր
ամե
վ
եւս
տեսանում
ենք
զանազան
խլրտմունք
եւ
թշնամական
{յարձակմունք}
՝
"
Արեւմուտքի
"
թէ՛
հիմնադրերի
եւ
թէ՛
շարադրողի
յնտեղ,
եւ
կառավարութեան
եւ
օրէնքի
կողմից
ամենայն
{յարձակմունք}
անհնարին:
Բայց,
չնայելով
սորա
վերայ,
Ստիւարտ
Մ
մացած
են
երեւում
կործանական
փոթորիկների
գնացքը
եւ
{յարձակմունքը}:
Ինչպէս
յայտնի
է
մեր
ընթերցողներին,
բաղդը
վ
փորձում
է
արեւմտեան
խոնաւ
եւ
խառնափնդոր
քամիների
{յարձակմունքը}:
Մի
քանի
տարի
է,
որ
ձմեռը
այս
կողմերում
փոխ
վերայ:
Այս
գիտութենից
հետեւեցաւ
այն,
որ
այդ
{յարձակմունքը},
թերեւս
շատ
անգամ
մեր
անձին
վերայ,
փոխանակ
մեր
ւրեանց
սեպհական
խռովութեններովը,
կտրեցին
իւրեանց
{յարձակմունքը}
եւ
ասպատակութիւնը
Չինաստանից։
Յիսուսեանք
առանց
օ
ում
է
համոզել,
որ
տպագրութիւնը
ազատ
մնայ
ամենայն
{յարձակմունքից}:
Յարձակմո՞ւնք,
տպագրութեան
ընդդէ՞մ,
եւ
մի
աշխա
,
որ
ներկայումս,
մահտեսին
բոլորովին
ազատ
է
կոմսի
{յարձակմունքից},
որ
ուղղւում
է
միայն
իմ
ընդդէմ:
Ինչպէս
առնել,
այնպիսի
գործեր,
որ
կարողանային
երկիւղ
կրել
կոմսի
{յարձակմունքից}.
բայց
ընտանի՛քս
ինչ
առնեմ...
որ
կարող
է
ծառայ
՛չ
անգամ
վշտացանք
եւ
ո՛չ
անգամ
վիրաւորուեցանք
այդ
{յարձակմունքներից},
այլ
մանաւանդ
ցաւեցանք
յարձակուողների
վերայ,
որ
թեան
երես
տեսած
չլինելով,
անդադար
պատերազմների,
{յարձակողութեանց}
կամ
պաշտպանողութեանց
հանդիսարան
եղած
լինելով,
չէ
ենք՝
տեսանելով
սեւ
բամբասանքի
գունդերը
մեր
վերայ
{յարձակուած}:
Հայհոյութիւնքը,
որ
բղխում
են
Հայ
սրտերից
եւ
դո
ոքր-ռուսիացոց
եւ
լեհացոց
հետ,
պատրաստւում
է
եղած
{յարձակուել}
Մեծ-Ռուսիայի
վերայ:
Այս
միջոցին
Բաղչէ-սարայի
ւնկն
է
հասնում։
Զինուորները,
անզէն
մարդոց
վերայ
{յարձակուելով},
սպանում
են՝
առանց
խնայելու
հասակի
եւ
սեռի,
Ռո
դեռ
ճանապարհում
անցանում
էի
մի
նեղ
կիրճից,
վերաս
{յարձակուեցան}
չորս
զրահաւորուած
արիւն-կզակ
Լեզգիներ։
Տեսանելով
բեղայն՝
կանգնած
նորա
մօտ
արիւնոտ
դանակը
ձեռքին,
{յարձակուեցան}
Կլեմանի
վերայ
եւ
կտոր
կտոր
արեցին
նորան
նոյն
րոպէ
նա,
երկու
մարդիկ,
որ
թագնուած
էին
սենեակի
մէջ,
{յարձակուեցան}
Րիշիէի
վերայ
եւ
ուղղեցին
երկու
դանակ,
մինը
դէպի
մարդ
էր,
որ
զօրքով
եւ
զէնքով
482
թուականի
գարնան
{յարձակուեցաւ}
երկու
ուրիշ
ուխտապահ
եւ
հաւատարիմ
նախարարների
վրա
սափայլ
ճշմարտութիւնը
անտես
արած,
փորձ
էք
փորձում
{յարձակուիլ}
մի
քանի
Պարոնների
վերայ,
այն
պատճառով,
որ
նոքա
պ.
Այվազովսքիին
Հիւսիսափայլի
մի
ուրիշ
բանի
վերայ
{յարձակուիլ},
քան
թէ
դատապարտել
նորան
որպէս
կրօնադրուժ:
Ե
անում
ով
է
թշնամին
եւ
ո՞վ
է
բարեկամը,
որի՞
վերայ
{յարձակուին}
եւ
ովի՞ն
պաշտպանեն.
նոքա
ցերեկը
չեն
աւարտում
իւր
անակին
եւ
կշեռքին
է
յանձնուած:
Մինչեւ
այսօր
ամեն
{յարձակում}
եւ
ամեն
պաշտպանութիւն
այս
հաւասարակշռի
անունով
յա
վ
պաշտպանում
է
մեզ
մոծակից:
Այժմ
այն
շուրթի
վրայ
{յարձակուող}
մոծակներից
անհնար
է
թէ
մի
բաժինը
չնստի
ծառերի
վրա
ցանք
այդ
յարձակմունքներից,
այլ
մանաւանդ
ցաւեցանք
{յարձակուողների}
վերայ,
որովհետեւ
բարոյական
հիւանդութիւնը
մինչեւ
,
հողմի
սարսափելի
ձայներիցն
արթնացած,
մոլեգնաբար
{յարձակւում}
էին
մեր
վերայ
եւ
դիպչելով
շոգենաւի
կողերին,
խորտ
dversus
Pelagianos
et
Morsilienses
",
որի
մէջ
նա
{յարձակւում}
է
Մօլինականների
վարդապետութեան
վերայ,
այսինքն՝
րկուիլ։
Բայց
այժմ,
խօսքս
վերջացնելու
գալով,
{յարմա՛ր}
եւ
արժա՛ն
եմ
համարում
յիշել
զարմանալի
եւ
երեք
անգ
եւ
ինչ
մի
ի
միջակայնոցն,
չէ
նոյնպէս
վերընձիւղեալ
{յարմատոյ}
անձնասիրութեան
եւ
ոչ
իսկ
ի
թեթեւամիտ
փառամոլութեն
րին,
այդ
շատ
փոքր
էր,
այլեւ
թող
իւր
գործերը
եւս
{յարմար}
ընթացուցանէ
միշտ
իւր
քարոզութեանը,
ապա
թէ
ոչ,
ե
որան
այս
ճանապարհորդութեան
մէջ:
Տեսանեմ՝
ինչպէս
{յարմար}
կը
գայ
գործս,
գուցէ
գնամ՝
եւս
մեր
Հայաստանի
մոխ
նթերցող,
Պ.
Իսահակեանցի
պատասխանը,
հարցմունքին
{յարմար}
չէ՞,
կամ
օրինաւոր
չէ՞։
Ասես,
թէ
դանակով
կտրել
ռողական
կէտ
չունէր
այդ
գործը,
ուստի
եւ
մեք
աւելի
{յարմար}
ենք
տեսանում
նկարագիր
անուանել
նորան
-
картины,
ով
խաղարկութիւններ,
մանաւանդ,
ո՛չ
մի
տեղ
այնպէս
{յարմար}
չէ
հայկական
թէատրոնի
համար,
որպէս
Թիֆլիզը:
եմ
սեւը
եւ
սպիտակը:
Կրօնափոխութիւնը
իմ
ախորժակի
{յարմար}
բան
չէ,
եւ,
մանաւանդ,
ներեցէ՛ք
տարապայման
համա
ամ
գործ
դնելուց,
թերեւս
չէ
պիտոյ
իսպառ
մերժուի՝
{յարմար}
լինելով
այլ
պիտառութեան:
Բարի
ճանապա՛րհ:
Ե
մեծ
տարբերութիւն
չունին,
եւ
ասիականը,
եթէ
աւելի
{յարմար},
աւելի
ձեռնտու
եւ
աւելի
ախորժելի
չէ,
գոնէ՛
բնաւ
որ
կարող
է
երեւիլ
որեւիցէ
եւրոպական
քաղաքներում,
{յարմար}
է
հայկական
բեմին,
ոչ
ամենայն
եւրոպական
դարձուած
,
իսկական
ճշմարտութեամբ
եւ
փորձից
դուրս
բերելով
`
{յարմար}
պատասխանը
տալիս
ենք։
Մի՞թէ
չկան
շատերը
(եւ
ոչ
ք
հովեր
են
առնում,
որոնց
անարժէք
համբակներին
անգամ
{յարմար}
չէ
մեղադրել:
Եթէ
կարողանանք
քաւել
մեզ
այդպիսի
բա
նա,
Որ
իր
ետեւից
եկողը
վստահ
Մտնի-ելնի
հեշտ
ու
{յարմար}
Եւ
կեր
գտնի
իրեն
համար:
Ահաւասիկ
եւ
կոյսը
`
տա
Իսկ
նոցա
մէջտեղ
մի
մարդ
էր
բազմած,
Պաշտօնին
{յարմար}
զգեստներ
հագած,
Մօրուքն
սպիտակ,
փառահեղ,
րելի
բան
լինի,
այսինքն՝
ժամանակի
հանգամանքներին
{յարմար}
։
Բայց
ցաւելով
եմ
խոստովանում,
որ
մեր
հին
լեզուո
ութեան
մէջ
ամենայն
մարդ
իւր
վիճակի
եւ
կարողութեան
{յարմար}
պիտոյ
է
գործակատար
գտանուի.
միմիայն
հեղինակները
ք
են,
քննիր
նոցայ
որակութիւնքը
եւ
եթէ
օգտակար
եւ
{յարմար}
են
քո
ազգի
կեանքին
եւ
պէտքերին,
ապա
ուրեմն
աշխատ
ոյ
ձեռք,
բայց
նա
չկարողացաւ
պաշտել
նորան
նպատակի
{յարմար}
ձեւով:
Վերստին
կործանուեցաւ
այնտեղ
ազատութեան
աթ
ւ
մի
վաճառականի
հաշուետնում:
Միւսերն
եւս
իւրեանց
{յարմար}
մի
գործ
ճարեցին:
Այսպէս
իմ
բոլոր
ընկերները
այս
ո
րդինալը,
որ
բանը
ծանր
ընթաց
է,
ինքն
եւս
սորանից
{յարմար}
միջոց
կարող
չէր
գտանել
իւր
ցանկացածը
յառաջ
տանելո
թիւնները,
որոնց,
ինչպէս
կարելի
է
գուշակել,
շատ
{յարմար}
են
եղել,
չի
առնուէին
գործարանի
ներքին
իրողութենն
այլ
ուրիշները
արժանի
եղան
ընդունելու։
Նոյնպէս
{յարմար}
եմ
դատում
նոցա
հետ
յիշել
եւ
տէր
Աբրահամ
եպիսկոպոս
նէին
եւ
մենք
մէջ
չբերինք,
որովհետեւ
մեր
նպատակին
{յարմար}
չէր,
Վաղարշապատից
դուրս
էին՝
մինը
Գայիանեանց,
ուով։
Աւարտելով
այդ
աշխատութիւնը,
սպասում
էր
մի
{յարմար}
ժամանակի,
տպել
նորան
երկու
խորհրդով.
առաջինը՝
ւնենալով
ձեռքում
մի
ահագին
սկուտղ,
որի
վերայ
շատ
{յարմար}
էր
շինել
մի
գինետուն
եւ
մի
մատենադարան:
Այս
սկու
,
իմ
պատուական
Բուբանդուս,
որ
քեզ
աւելի
հեշտ
ու
{յարմար}
լինի
կարդալ:
Բուբանդուսը
դարձաւ
դէպի
նա
քամա
կել
Ձեր
իշխանութիւնը
մարդկային
ազգի
վերայ,
աւելի
{յարմար}
ձեւով
փակել
նորանց
մեր
որոգայթների
մէջ,
ինձ
ենթա
ու
համար
հարկաւոր
է
ժամանակ...
մանաւանդ
այստեղ
{յարմար}
չէր
երկարաբանել...
գուցէ
աւելորդ
եւս
խօսեցի.
печали,
черти
накачали,
որ
ասում
է
Ռուսը,
շատ
{յարմար}
է
այս
հանգամանքներին,
որոնց
մէջ
ընկայ...
Ստոյ
մազերը
կարգով
սանրած
եւ
իւղած,
հագուստը
ամենեւին
{յարմար}
Փարիզի
վերջին
տարազին,
որ
ցոյց
էր
տալիս,
ոչ
թէ
մնաց,
որ
պիտի
հաւանեցնէիր,
բայց
երկրորդ
օրինակդ
{յարմար}
չէ
եւ
ես
շատ
ուրախ
եմ,
որ
շփոթուեցար:
-
Ի՞նչ
ատճառ,
ամենայն
մարդ
իւր
հաշիւը
ունի.
ինձ
այսպէս
{յարմար}
է,
պսակուիլ
եւ
յետոյ
ուխտ
գնալ:
-
Ի՞նչ
ասել
շօշափելով
քո
հոգին,
եւ,
այս
քննութենից
յետոյ,
{յարմար}
գտանելով
նորան
իմ
սրտին
եւ
հոգուն,
ցանկանում
էի
նների
մէջ
վարժութիւնը.
ամենայն
ինչ
մի
խօսքով
շատ
{յարմար}
էր
Պապի
ցանկութեանը
եւ
հանգամանքների
պահանջողութե
րի
վերայ
այնպիսի
պարտականութիւնք,
որոնց
մանաւանդ
{յարմար}
էին։
Եթէ
նոցանում
չ'երեւէին
ոչ
մի
բանի
ընդունակո
քարոզում
էին
նորանց
սուտ
Աւետարան՝
ըստ
ամենայնի
{յարմար}
հնդկաց
ճաշակին՝
նորանց
կամենալով
հաճոյանալ,
քան
նոքա
սկսեցին
քարոզել
Աւետարանը
այնպէս,
որ
արդէն
{յարմար}
էր
տեղական
հաւատին,
որ
կարո՛ղ
էր
հեթանոսութեան
հ
ան,
որ
շինած
էր
Չինաստանի
կրօնին
եւ
սովորութեանը
{յարմար}
։
Շուտով
Յիսուսեանների
գործը
մեծացաւ։
Բօնզերը
նկ
նում
էր
կատարելութեան
հասած
ազգերը,
ըստ
ամենայնի
{յարմար}
էր
այս
երեխայ
ազգին։
Յիսուսեանք
մի
հրաշալի
ճարտա
ու
մի
բանականութեան
վաստակ,
այնպիսի
զգեստով,
որ
{յարմար}
էր
մեր
ժամանակի
եւ
մեր
կեանքի
պայմաններին։
Այսպի
ու
համ
են
տալիս
գործին։
Մի՞թէ
աւելի
լաւ
եւ
աւելի
{յարմար}
չէր,
որ
ինքը
հեղինակը
բացատրէր,
քան
թէ
թողնում
ւ
համ
էին
տալիս
գործին:
Մի՞թէ
աւելի
լաւ
եւ
աւելի
{յարմար}
չէր,
որ
հեղինակը
ինքը
բացատրէր,
քան
թէ
թողում
է
րական
աւերանք
մի
չեղուի,
որ
ժամանակների
պիտոյքին
{յարմար}
լցնում
էր
իր
պաշտօնը:
Նեղսրտութիւն
եւ
կատարելութ
նք
թողում
ենք
այն
բանի
վրայ
խօսելը
մի
ուրիշ
աւելի
{յարմար}
ժամանակի:
Բայց
մեզ
մնում
է
տակաւին
մի
քանի
որ
լեզուով
աւանդել
ազգին,
ինչ
որ
վայելում
էին
եւ
{յարմար}
էին
ժամանակի
հարկաւորութեններին։
Առաջին
անգամ
այն
մարդերին,
որոնք
անդադար
աշխատում
են,
ինչպէս
{յարմար}
էր
ժամանակի
հարկաւորութեանցը։
Ապա
եթէ
այս
չլինի
եւ
ամբողջ
շինուածքը
պիտի
կազմեն,
իրական
պէտքերի
{յարմար},
նոր
ճարտարապետութեան
կանոններին
համաձայն։
Իսկ
չիու
տները
աւելի
գեղեցիկ,
աւելի
հոյակապ
եւ
աւելի
{յարմար}
են
բնակութեան,
քան
թէ
այն
տունը,
ուր
Քրիստոսի
7
Պ.
Գամառ-Քաթիպան
ուշ
չէ
դրել
նոյնպէս
բառերի
{յարմարագրութեանը}
։
Նա,
փոխանակ
գրելու
"
ճանապարհ
",
"
աշխարհ
",
ամեցանք
սրբագրել,
մինչեւ
անգամ
պահեցինք
այն
աղճատ
{յարմարագրութիւնը}
։
Մեր
չկամելու
պատճառը
այն
էր,
որ
չունէինք
այս
նամ
ի
ձախ
ու
ծուռ
պատմաբանական
գրքերից,
որ
բոլորովին
{յարմարած}
են
պապականութեան
օգտին։
Այսպիսի
գրքերի
կարգում
ե
էն
հնարաւոր
է
կացուցած:
Երկրորդ.
Ձեր
առաւել
{յարմարաւոր}
բնակութեան
համար
տալ
ձեզ
Ազովեան
գաւառի
մէջ
այն,
ը:
Գետի
ափը,
մինչեւ
նոր
ժամանակներս,
չունէր
մի
{յարմարաւոր}
նաւահանգիստ։
Մի
քանի
տարի
է,
որ
քանի
մի
հարուստ
մանքներին,
հնարներին
եւ
այլն,
եւ
այլն,
բաւական
{յարմարաւոր}
բեմ:
Ութն
կամ
տասն
հոգի
երաժիշտքը
թէատրոնական
գո
ր
եւ
ամենայն
լուսաւոր
միտք
եւ
գաղափար
հասկացնելու
{յարմարաւոր}:
Ի՛նչ
ասեմ,
Հայերը
մինչեւ
այժմ
դեռ
կռիւ
ունին
ի
գործերը,
որ
պիտի
նկարագրենք
եւ
որոնց
համար
ուրիշ
{յարմարաւոր}
անուն
չգտանելով՝
անուանեցինք
"
Բէգզադէի
եօթն
հրա
դրութեամբ:
Հերիք
է,
որ
մի
երկու
գլխաւոր
եւ
{յարմարաւոր}
տեղերում
սկսանի
երկրագործութիւնը,
միւս
մասերում
ախօս
եւ
հասարակաց
օգտի
վերայ
մտածող
անձն
էր,
շատ
{յարմարաւոր}
գործարանին:
Հռոմի
մանուկներից
շատերը
սորա
ձեռնտո
զոր
ինչ
ինքեանց
հաճոյ
տեսանեն
եւ
ականջաց
իւրեանց
{յարմարաւոր},
փարին
զնովաւ.
ապա
թէ
այլազգ
ինչ,
մերժեն։
նի՛
վնաս
լուսաւորութեան
մերայնոցն:
Այդպիսեօք
այս
{յարմարեալ}
կազմեցաւ
արուեստակեալ
մի
գրականութիւն
հռոմահայ,
գէ
ասորի
Աբել
անուն
խոստանայ
նմա
զնշանագիրս
Հայոց
{յարմարեալս}
ի
Դանիէլէ
եպիսկոպոսէ
յիւրմէ
մերձաւորէ.
այլ
Վռամշ
է,
որ
հոգացողքը
կարողանան
բնութեան
երեւոյթներին
{յարմարել}
իւրեանց
գաղափարը,
որ
պիտի
ծառայէր
ժողովրդին
որպէ
իհարկէ
մեր
պատուելի
հեղինակքը
իւրեանց
ընթացքը
կը
{յարմարեն}
ժամանակի
որպիսութեանը
եւ
կ՚աշխատին
այնպիսի
բաներո
ակ
եղած
եկեղեցականներին,
որպէսզի
իւրեանց
ընթացքը
{յարմարեցնեն}
այս
գաղափարին:
Երրորդ,
սաստիկ
պատուէր
տալ
բո
տով։
Միայն
խնդրում
ենք,
որ
մեզ
հասուցած
տպելիքը
{յարմարեցուցած}
լինին
ազգի
էական
օգուտների
հետ:
Ահաւասիկ,
վերոգ
այն
ժամանակ
կարելի
է
աւելի
դրական
կերպով
խօսել՝
{յարմարուելով}
ազգի
քանակութեան
հետ,
նորա
նիւթական
եւ
բարոյական
չ
մեղքս
պահեմ
-
ուրիշ
նախիջեւանցի
ծնողների
նման,
{յարմարուելով}
իւրեանց
զանազան
հաշիւներին,
խոստացել
էին
տալ
Ման
եան
վերայ,
մնում
էին
կամակորուած։
Նոքա,
իսկոյն
{յարմարուելով}
ժամանակի
հանգամանքներին,
փոխեցին
իւրեանց
ուղղութ
էր։
Ես
իմ
գործը
կատարեցի՝
ժամանակի
սակաւութեանը
{յարմարուելով}
։
Առաջին
անգամը
այսքան
ծանօթութիւն
բաւական
համարե
իւրեան
իսկ
Կարգի
համար,
փոփոխել
հին
կանոնները՝
{յարմարուելով}
տեղին
եւ
հանգամանքներին,
թոյլ
տուեց
Յիսուսեաններ
պէս
վերեւումը
ասացի,
կախւում
էր
Գեներալից,
որ,
{յարմարուելով}
Կարգի
հարկաւորութեններին,
տնօրինում
էր։
Նուիրեա
էին
Յիսուսեանք՝
խանգարելով
բոլոր
իրողութիւնքը,
{յարմարուելով}
Կարգի
օգուտներին։
Այստեղ
հարկաւոր
է
ասել
եւ
այս
ւ
ճշմարիտ
քարոզիչներին.
նոքա
գործ
էին
կատարում՝
{յարմարուելով}
իւրեանց
քաղաքական
հաշիւների
հետ,
եւ
այս
էր
պատճա
ուղղութիւնը,
միեւնոյն
որսողական
հոգին՝
միմիայն
{յարմարուելով}
տեղի
հանգամանքներին,
որի
մէջ
գտանւում
էին։
Այս
տարով
մեծ
էր
իւրեանից,
եւ
որի
հետ
պսակուել
էր՝
{յարմարուելով}
քաղաքական
հանգամանքներին։
Պապը
խոստացաւ
լուծանել
իւն
են
ստացել
Հայաստանի
հողում,
կարելի
եղածի
չափ
{յարմարուելով}
Աստուածաշնչի
պատմութեանցը,
ապա
մեր
ասելիքը
պիտի
ան
նախամեծար
եկեղեցին։
Ի՜նչ
ուրիշ
եկեղեցի
առաւել
{յարմարութեամբ}
կարո՛ղ
էր
հանդիսարան
լինել
այն
փառաւորութեանց,
ո
երը
եւ
հարկաւորութենների
քանակութիւնքը:
Մանաւանդ
{յարմարութիւն}
կայ
մեր
Հայ
վաճառականներին,
որ
կարող
են
Հայ
լեզո
արելու
համար
եւ
այդ
մի
ժամը
կամ
րոպէն
կարո՛ղ
է
եւ
{յարմարութիւն}
ունի,
ջլերի
այն
զլուած
վիճակում,
դրական
հնազանդ
կամ
համեմատ
խօսքը
եւ
կամ
մի
ուրիշ
խօսք,
որ
աւելի
{յարմարութիւն}
ունի
բանին.
Ինչպէս՝
"
վկաները
պսակվում
են
իրենց
րակ
ժողովրդի
մէջ։
Հին
լեզուի
կարկատանները
այնքան
{յարմարութիւն}
ունին
նոր
լեզուին,
որքան
խաչը՝
Աթենասին,
որ
Սի
նը,
երբ
կորուսել
էր
աշխատելու
ընդունակութիւնը
եւ
{յարմարութիւնը}:
Ուրեմն,
վերադառնում
է
նա
միմիայն
իւր
ներկայութ
առաւոր
թատրոն
կանգնելու
համար,
որի
շքեղութիւնը,
{յարմարութիւնը}
եւ
այլ
յաջողեցուցիչ
որպիսութիւնքը
պիտի
նպաստաւոր
որբոքել
մի
կրակ,
եթէ
ձեռնտու
լինին
հանգամանքների
{յարմարութիւնքը}:
Շատ
գեղեցիկ
կը
լինէր,
որ
մեր
ազգակիցքը
Մոսկուա
ած
տունը
վարժարանի
համար,
անտարակոյս,
չունի
այն
{յարմարութիւնքը},
որ
ունի
Մուրադեան
վարժարանը,
թէեւ
միեւնոյն
անյ
որոնց
մինը
եւ
առաւել
գլխաւորը
լեզուն
է,
որ
պիտի
{յարմարուի}
կեանքի
որպիսութեանը։
Ամեն
մարդ
գիտէ,
որ
Լու
ւածքը
ծառայէ
քո
իրական
պէտքերին,
ապա
ուրեմն
պիտի
{յարմարուին}
միմեանց
հետ
եւ
ամբողջ
շինուածքը
պիտի
կազմեն,
իրա
ղելով
այս
յայտարարութեններից,
իւր
ներգործութիւնը
{յարմարում}
էր
գործերի
ընթացքին։
Այս
կերպով
ահա՛
լրտեսութիւն
արոզելով
Քրիստոնէութիւնը
զանազան
աշխարհների
մէջ,
{յարմարում}
էին
նորան
ժամանակի
պահանջողութեանը,
աղճատում
էին
սիրտը
եւ
աշխատիլ
նոցա
հոգու
փրկութեան
համար,
այլ
{յարմարում}
էին
Աւետարանը
Չինացոց
սովորութեան
հետ,
որպէս
զի
լով
յանուն
առաջնոյն
ի
Փարիզէ
զգիր
յանձնարարութեան
{յԱրնօ}
անուն
զօրապետէ:
Լուեալ
հիւպատոսին
Ֆրանսիոյ
ը
ր
եւ
քննեալ
զօրինակս
կտակաց
տպագրելոց
յԱզդասէր,
{յԱրշալոյս}
եւ
ի
Հիւսիսափայլ
օրագիրս
այլեւ
զօրինակս
եղեալս
առ
բերեալքն
իմ
յԱղուանից
եւ
'ի
Վրաց
եւ
'ի
Սիւնեաց
եւ
{յԱրշարունեաց}...
մնաց
'ի
տեղւոջն
գրով.
եւ
զիս
հանին
մերկ
եւ
թ
Մեծոփեցի
ճառէ
զանցս
աղետից
անցելոց
ընդ
Հայաստան,
{յարշաւանաց}
Լանկթամուրայ,
որ
անշքացոյց
գոգցես
զԱրեւելեանն
Աս
կցութիւն
կամաց
Ի
մերազնեայս,
Զոմն
ի
մէջն
{յարո}
՛
․․.
ազգի
մերոյ,
Տո՛ւր
նմա
ցուպ
հուժկու
մարւում
էր
փայտից
կախուիլ.
"
Աստուած
հարցն
մերոց
{յարո՛յց}
զՅիսուս՝
զոր
դուքն
սպանէք
կախեալ
զփայտէ
"
(Գործ
թու,
Սահակ
Րեդայեցի
տուն
Սալտիկ[եանին]
տէր
{Յարու[թիւնին]}
Լոնդոնից
28/10
Նազարեանցին
տուն
Չեթու,
Ս
ող
ենք
հանդիպել
մեր
ազգի
կենսանորոգ
եւ
որոտընդոստ
{յարութեան}...
Կենդանութիւն:
Միշտ
ձեր
`
ՍԻՄ
մանաւանդ
զի
զկնի
յարէ
իսկոյն
զահեղ
դատաստանն
յետ
{յարութեան},
առանց
՚ի
սկզբան
անդ
սահմանելոյ
զորոշակի
յատկութ
դ՝
զի
յիշեսցի
եւ
պատուեսցի
նովին
յիշատակ
կենարար
{յարութեան}
Տեառն:
Պահել
զկիւրակէ
ընդունիմք
եւ
պաշտեմք
իսկ
զ
լատին
ուսուցիչ
ամենայն
հոգեւորաց,
հրամայեաց
աղա
{Յարութիւն}
Ղալուպովի
էարկադրել
զեկեղեցականս՝
զնորընծայ
քահ
են
առ
Նախիջեւանայ
քաղաքական
գլուխ
ազնուական
աղայ
{Յարութիւն}
Խալիպովն
սակս
քննութեան,
որպէս
եւ
նորին
ազնուութ
եսեալ
զցուրտ,
եւ
ոչ
անգամ
զգեցեալ
զմուշտակ.
տէր
{Յարութիւն}
եւ
տէր
Աւետիս
հարց
պատրաստ
էի
մատուցանել
զձեր
ողջ
ահ
է.
եւ
գտանի
ի
Դուպաuար
առ
ոտս
բժշկին,
եւ
տէր
{Յարութիւն}
գտանի
ի
շրջակայ
գիւղօրայս
քանզի
տէր
Յուսկա
դրութի
գրած,
այդ
ժամանակը
հարկադրել
է::
21.
{ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ}
ԳԵՕՔՉԵՅԵԱՆԻՆ
ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ
ԲԱՐԵԿԱՄ.
ՏԵՐ
ՀԱՐՈՒԹ
առ
Եփրեմ
սրբազնակատար
կաթողիկոսն
ամենայն
հայոց,
{Յարութիւն}
քահանայն
Շմաւոնեան,
ի
Մադրասայ,
յիններորդէ
աւու
մնալ
արգոյ
պարոնիդ
խ.
ծ.
Մ.
Նալբ.
66.
{ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ}
ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ
ԵՒ
ԸՆԿԵՐՈՒԹԵԱՆԸ
1861,
սեպտեմբերի
2
բանդեանց,
յաղագս
հասուցանելոյ
ի
Հնդկաստան
առ
պ.
{Յարութիւն}
Աբգարեանց.
եւ
յետոյ
զայդ
կնքեալ
ծրար
դնել
յայլ
պ
որովին
դարձել
էք
Լօթեռ
ասեմ,
Ֆարմասօն
ասեմ,
Չիք
{յարութիւն}
դաւանող
ասեմ,
Աստուած
ազատէ:
-
Մեզ
օրինակ
չ
կոս,
հերձուածող,
անաստուած,
դժոխքի
բաժին,
Չիք
{յարութիւն}
դաւանող,
Մուտ
եւ
տես...
-
Հերիք
է,
հերիք
է
:
Ողբ,
լաց,
աղաղակ,
բայց
այդ
բոլորը
չէին
կարող
{յարութիւն}
տալ
մեռած
մանուկին:
Մարդ
ուղարկելով
մանկաբարձի
ք
ալ
Գէորգ
Մանուկեան
Վերոյին
պէս
ձեռնադրեալ՝
{Յարութիւն}
Զաքարայ
Նոյնպէս
ձեռնա
գրեալ՝
Ամիրջան
Ոսկան
ին
խնդրում
էր
իւր
եւ
մեր
բարեկամ,
պատուելի
բժիշկ
{Յարութիւն}
Յովհաննիսեան
Մարկոսեանից,
որ
անխնամ
չթողու
նորան
նք
մեր
մաքուր
սրտով
շնորհակալութիւնը
եւ
բժիշկ
Պ.
{Յարութիւն}
Յովհաննիսեան
Մարկոսեանին,
որ
ինչպէս
հանգուցելու
ուսաց
լեզուէ
ի
Հայ
քան
ընդհակառակն,
որպէս
արարին
{Յարութիւն}
վարդապետ
Ալամդարեանց
եւ
պարոն
Երիցփոխեանցն
ի
նորո
ազար
հունս,
կարգելով
ինքեան
կտակակատար
զԿիրակոսն
{Յարութիւնեան}:
Զայսմանէ
զառաջինն
գրէ
առ
Եփրեմ
սրբազնակատար
կաթ
գլիացիք
եւ
մի
հայազգի,
արդէն
յիշատակեալ
Կիրակոսն
{Յարութիւնեան},
թէ
երկոքին
անգլիացիք,
ընդ
փոյթ
զրաւեալ
՚ի
կենա
ատարութիւնն,
որպէս
եւ
զդրամսն
՚ի
խնամս
Կիրակոսին
{Յարութիւնեան},
որ
եւ
ըստ
վկայութեան
նամակագրին,
բարւոք
կառավ
ց
իւրոց,
երկուց
անգլիացւոց
եւ
միոյ
հայի
Կիրակոսի
{Յարութիւնեան}:
Առաջին
երկուքն
մեռանին
ընդ
փոյթ
եւ
մնայ
միայն
երկուքն
մեռանին
ընդ
փոյթ
եւ
մնայ
միայն
Կիրակոսն
{Յարութիւնեան}:
Վախճանեալ
եւ
սորա
յամի
1824,
թողու
զբովանդակ
ակակատար
զերկուս
անգլիացիս
եւ
զմի
հայ
պ.
Կիրակոս
{Յարութիւնեան}:
Սարգիս
Ծատուրն
վախճանեալ
է
յամի
1812:
Յետ
վ
ք
նորա
եւ
բովանդակն
մնացեալ
է
ի
ձեռս
պ.
Կիրակոսի
{Յարութիւնեան}:
Յամի
1824,
վախճանեալ
եւ
սորա,
թողեալ
է
զդր
կառավարութիւն
որդւոյ
իւրոյ
պ.
Յարութիւնի
Կիրակոս
{Յարութիւնեան}:
3250.
000
ռուփեաց
կէսն,
որ
առնէ
125,
000
ռ
յս
բանը
պատահեցաւ
Յունուարի
27-ին
Հայկազն
Միքայէլ
{Յարութիւնեան}
Ստեփանեանց
մեծարգոյ
պարոնի
տանը:
Մոսկուայի
եւ
եկ
կրորդ
պատուիրեմ
կտակակատարացն
իմոց,
զի
Ստեփաննոս
{Յարութիւնեան}
տան
սահմանակից
իմ
երրորդ
տանն
եւ
տան
ամենայն
սարա
ադրեաց
առաջի
մեր:
Տէր
Ստեփաննոս
քահանայ
Տէր
{Յարութիւնեան},
Մարգար
Յովհաննէսեան
Բոբումեանց,
Յովհանջան
Պետր
ր
ռուպլին
Նոր
Նախիջեւանու
ժողովարար
տէր
Ստեփաննոս
{Յարութիւնեան}
։
Երկու
հազար
ռուպլին
չորս
հատ
երծաթեայ
սկիհ
քն
առի
ի
յիշեալ
կառավարչաց
օրդնի
Տեր
Ստեփանոս
Տեր
{Յարութիւնեանէ}
ըստ
ծիսի
տունս
վաճառողաց:
Ընդ
այսմ
եւ
վասն
բառնա
106871/2
փարդաւն
ուղարկել
Կալկաթայ
Տեր
Ստեփաննոս
{Յարութիւնեանի}
ձեռն,
որ
պարոնին
քաթումն
թալապ
եւս
ունիմ
գրած
եւ
զայն
ամենայն
որդւոյ
իւրում
Յարութիւնի
Կիրակոսեան
{Յարութիւնեանց}
եւ
զսեպհական
զիւր
զկտակ,
զորոյ
զբովանդակութենէ
՚ի
տեսչութիւն
որդւոյ
իւրոյ
Յարութիւնի
Կիրակոսեան
{Յարութիւնեանց}.
եւ
ոչ
այսչափ
միայն
այլեւ
զիւր
զկտակ
առնէ
ի
նա
:
Որդի
սորա,
յիշատակեալ
Յարութիւնն
Կիրակոսեան
{Յարութիւնեանց},
որպէս
միաձայն
ողբան
բովանդակ
մերազնեայք
՚ի
Կալկ
արու
եւ
ի
պատկառելի
առնէ
յողջոյն
Հնդկաստան
՚ի
պ.
{Յարութիւնէ}
Աբգարեանց:
Ծրարքս
այսոքիկ
յանձն
եղեն
ինձ
առ
անկո
ռլինից,
Ապրիլի
12-ից
գրած
նամակդ,
որով
Քրիստոսի
{յարութիւնը}
շնորհաւորելուց
յետոյ
պատմում
էիր
ինձ
քո
ճանապարհո
փոխան
ընտրելոցն,
պ.
Միքայէլի
Նալբանդեանց
եւ
պ.
{Յարութիւնի}
Աջեմեանց,
վասն
գնալոյ
ի
Հնդկաստան,
ի
խնդիր
ազգա
4
վախճանեալ՝
թողեալ
է
զայն
ամենայն
որդւոյ
իւրում
{Յարութիւնի}
Կիրակոսեան
Յարութիւնեանց
եւ
զսեպհական
զիւր
զկտակ
ջամբ
մտեալ
ի
Կալկաթա,
՚ի
վաղիւ
անդր
այց
ելի
պ.
{Յարութիւնի}
Աբգարեանց:
Ծերունիս
այս,
ամաց
իւրեւ
ութսուն
եւ
մար
դրամոց
Աղաւելեանի
՚ի
տեսչութիւն
որդւոյ
իւրոյ
{Յարութիւնի}
Կիրակոսեան
Յարութիւնեանց.
եւ
ոչ
այսչափ
միայն
այլ
պ.
Աղաւելեանի
՚ի
կառավարութիւն
որդւոյ
իւրոյ
պ.
{Յարութիւնի}
Կիրակոս
Յարութիւնեան:
3250.
000
ռուփեաց
կէսն
.
Վերոգրեալ
պատճէն
նամակի
յիշեալ
քահանային
եւ
պ.
{Յարութիւնի}
Աբգար
՚ի
27
դեկտեմբ.
1859
ամի
առ
Թադթէոս
եպիսկոպ
նօթի
վեհափառութեանդ,
ազգասիրի
ասեմ
մեծապատիւ
պ.
{Յարութիւնի}
Աբգարեանց:
Յետ
թողլոյ
իմոյ
զՀնդկաստան
եւ
ընդ
Զայսմանէ
՚ի
խօսիլ
իմ
ընդ
մեծարու
ծերունւոյն
պ.
{Յարութիւնի}
Աբգարեանց
եւ
ընդ
Խաչիկեան
տէր
Յովհաննէս
աւագ
քահա
նձն
առնել,
որպէս
երեսփոխանի
՚ի
ձերմէ
կողմանէ
պ.
{Յարութիւնի}
Աբգարեանց,
ստանալ
զայս
գումար
եւ
հասուցանել
ա՛ռ
ել
վեհիդ,
զի
թէ
հաճեսջիք
զայդմանէ
կոնդակ
տալ
պ.
{Յարութիւնի}
Աբգարեանց,
հա՛րկ
է
էլի
զստուգութենէ
ստորագրութեա
նն
է
սահմանակից
առ
յարեւելս
Սաքսանլուեան
Ստեփանոս
{Յարութիւնի}
տանն,
առ
հիւսիս
հեթանոս
Ամիրշանտի
տան,
առ
յարեւ
,
ի՞նչ
վէճդ
ա"։
Բագրատ
աղայի
գլուխը
խնամի
{Յարութիւնի}
գլխիցը
շատ
պինդ
է:
Սօսի
խօսքերը
նորա
պէսին
ի՞նչ
37)
մէկ
քանաքեռցու
այսպէս
է
ասել
տալիս
իր
խնամի
{Յարութիւնին}.
"
ասածս
սարին,
քարին
դիպչի,
քամին
տանի...
կէ
դրամի
վաճառովն
զոր
ինչ
որ
գտանեմ
Տէր
Ստեփաննոս
{Յարութիւնիցն},
միաւորած
ընդ
իմ
ապրանաց
բաժին
գննի
եւ
մի
եւ
նոյ
ակ
առնէ
ի
նա
ապաստան:
Որդի
սորա,
յիշատակեալ
{Յարութիւնն}
Կիրակոսեան
Յարութիւնեանց,
որպէս
միաձայն
ողբան
բո
սատու
խաչելութիւն,
զերեքօրեայ
թաղումն,
զերանելի
{յարութիւնն},
զաստուածապէս
համբարձումն
եւ
զնստիլ
նորա
ընդ
աջմ
զքանի
մի
ճառս,
յորոց
երկուք
դեռ
տեսին
զլոյս,
ի
{յարութիւնն}
Ղազարու,
եւ
ի
գալուստ
Քրիստոսի
յԵրուսաղէմ
աւանակ
քաղաքական
գլխոյ
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
54.
{ՅԱՐՈՒԹՅՈՒՆ}
ՍՎԱՃԵԱՆԻՆ
30
դեկտ.
1860,
11
հունվ.
1861
Նեա
Նոր
քաղաքի
Սուրբ
Կաթուղիկէի
անունը
տալով,
իսկոյն
{յարում}
է՝
'ի
մայրն
եկեղեցեաց
Հայոց)։
Արդ,
բացի
ա
նի
Կաթուղիկէ
եկեղեցին
մեծապէս
նորոգելը
պատմելով,
{յարում}
է.
"
զդասս
կրօնաւորացն
բազմացուցանելով,
որ
Սուր
,
խօսելով
իր
մարդու
ծառայ
չլինելու
մասին,
իսկոյն
{յարում}
է.
"
քանզի
պարեգօտաւորք
ազատեալ
են
'ի
Քրիստոս
"
րբ
Սահակ
Ռշտունեաց
եպիսկոպոսի
ո՛վ
եւ
ինչ
լինելը,
{յարում}
է.
"
Իսկ
այլքս
եւ
ես
միապէս
եմք
ըստ
կարգի
քահանա
ղ
խիստ
կասկածանքի
տեղիք
են
տալիս
նրանք,
ովքեր
որ
{յարում}
են
Ռուսաստանի
կողմը:
Այս
մասին
պարզ
խօսում
են
Դռ
յ
զկեանս:
Ը.
ՀԻՄԷ՜Ն,
ՈՎ
ԿՈՅՍ
Եւ
{յԱրուսեկին}
Զոր
թաւուտք
գգուեն
Յախտարծարծ
լերին
տրեցաք
յերեսփոխանութիւն
զպ.
Նալբանդեանցն,
կարին
{յարուցանել}
'ի
մեզ
զնոր
իմն
աւազան
լուսաւորութեան,
որով
եւ
ա
ն,
անձնական
վնաս
հասցնել,
վատաբանել,
կասկածներ
{յարուցանել}
հեղինակի
վերայ,
պարզամիտների
միտքը
եւ
ատելութիւն
Երկիր
տալ
նոցա,
ասել
է
բովանդակ
ազնուականութիւնը
{յարուցանել}
կառավարութեան
ընդդէմ.
բայց
չտալ
չէ
կարելի:
Վերջ
իր
առնուլ
զայսոսիկ
անօթս,
ազգն
ի
դէպ
ժամ
ու
կարէ
{յարուցանել}
զկոթող
ազգային
պարծանաց
ի
նշխարեալ
աւերակս
այրիաց
ես
ոչ
առաքեցի
զնոսա
եւ
ես
Տէր
ոչ
խօսեցայ
եւ
սկսան
{յարուցանել}
բանս
"
(Մարգ.
Եզեկ.,
գլ.
ԳԺ)։
Պ.
Էմինը
յ
արկանելոյ
զայն
ի
ներքոյ
մանրակրկիտ
քննութեան
եւ
{յարուցանելոյ}
զիրաւունս
ազգի
եւ
եկեղեցւոյ,
զոր
անխղճօրէն
մեռու
ւ,
քանի՞
սիրտ
ու
ձեռք
նոր
հայախօսութեան
ամբարտակ
{յարուցանելու}
հնութեան
աւերակների
վերայ։
Այո՛,
մեծ
հանդէս
կայ
ն
Ձեր,
եթէ
զո՛րպիսի
անտեղի
եւ
զանխորհուրդ
խնդիրս
{յարուցանեն},
որք
ակն
յայտնի
հային
ի
պաշտպանութիւն
Այվազովսքւ
նական
ժողովը
եղած
են
եւ
կան
ազգի
համար,
եւ
նոցայ
{յարուցանողը},
պահողը
եւ
դարմանողը
ազգն
է
դարձեալ:
Անցան
ա
նարարութենէ
աստի,
զապագայ
շարունակութիւն
վերստին
{յարուցեալ}
գործոյն
թողում
ի
խոհեմ
եւ
ի
միակամ
հոգաբարձութիւն
նէ.
եւ
նման
միմեանց՝
ոչ
էին
վկայութիւնքն։
Այլք
{յարուցեալ}
վկայէին
սո՛ւտ
զնմանէ,
եւ
ասէին,
թէ
մեք
լուաք
'ի
վայր,
յորում
նոր
ուրեմն
բնութիւն
ինքնին
ախոյեան
{յարուցեալ}
ընդ
դէմ
ողորմ
տգիտութեան՝
բանայ
ոսկեղէն
մատամբ
զ
ասաներորդ
դարու,
աբեղայամիտ
դպրոցականք,
ախոյեան
{յարուցեալ}
ընդդէմ
անմահին
Դանթեայ՝
որ
զԱստուածային
կատակերգ
նայնին
որպէս
յաման
ինչ
ի
միտս
նորա
հաւաքեցաւ:
Եւ
{յարուցեալ}
յաղօթիցն՝
եստեղծ
զնշանագիրս
մեր՝
հանդերձ
Հռոփան
Եւրոպա
"
լրագիր
Վիեննայի
թուի
մեզ
զբօսանաց
աղագաւ
{յարուցեալ}
յաղագս
պատուելի
Մխիթարեան
միաբանութեան
տեղւոյն,
ի
թեմակալ
Կարապետ
եւ
Սերովբէ
արքեպիսկոպոսների
հետ
{յարուցել}
էր
Կաթողիկոսը
անվերջանալի
վէճ
եւ
խռովութիւն,
որ
,
մեծ
մեծ
ամբաստանութիւններ
եւ
դատապարտութիւններ
{յարուցին}
նորա
յիշատակի
վերայ:
Դու
կարծում
ես,
բարեկա՛մ,
ել
իւրեանց
նպատակին,
յետոյ
մեծամեծ
տհաճութիւններ
{յարուցին}
նորա
դէմ,
տեսանելով,
որ
նա
ճշմարտութեան
հետեւո
ջ
ընդգրկեալ
Շրթամբք
ցնցուղ
թէ
յագչիս,
{Յարտավազկին}
ի
վէտ
խաղալ՝
Ո՜հ,
յիշեա՛
զիս,
յիշեա՜
զիս
,
էր
երեւելի
փօլիթիքա,
որով
ամենեւին
զգոյշ
կայր
{յարտաքինս},
մինչեւ
թողեալ
զտօնս
եւ
զաւուրս
ազգին
Հայոց
եւ
տ
մինչ
իսպառ
բողոքել
զանիրաւութեանց
դասելոց
առ
ազգն
{յարտաքոյ}
եւ
ի
ներքոյ:
՚Ի
նանիր
փորձեն,
որք
փորձինն,
սան
ու,
բարձրացո՛
եւ
դու
զտուն
քո,
զի
թոյլ
տուեալ
է
{յարքայէ}.
յոչ
կարել
նորա
զայս
առնել,
յանդիմանակցացն
յաւե
ատապարտին
ի
դժոխս
իսկ
առաքինի
Ղազարոսք
երջանկանան
{յարքայութեան}
երկնից:
Եթէ
զամենայն
առակս
ասացեալս
՚ի
Քրիստոսէ
,
կամ
ագահ,
որ
է
կռապարիշտ
ոչ
ունի
ժառանգութիւն
{յարքայութեանն}
Քրիստոսին
եւ
Աստուծոյ
"
(նոյն.
գլ.,
նոյն.
հ
մասնաւոր
դատաստանն,
այլ
արձակելով
զհոգիս,
զո՛րս
{յարքայութիւն}
եւ
զո՛րս
՚ի
դժոխս,
ինչ
ո՛չ
յաւելու,
եթէ
հոգիքդ
ստ
սովորութեան
Հայոց
ազգին
'ի
Մարգար
վարդապետէ
եւ
{յարքեպիսկոպոսէ},
որպէս
պատմի
'ի
նոյն
վարս
եւ
այլն։
Յորում
եւ
պա
զի
հարկաւոր
լիցի
ինձ
այն
յայնժամ
յաղագս
մտանելոյ
{յարքունի}
ծառայութիւն,
եւ
կամ
այլ
կոչումն,
զորմէ
չկարեմ
ա
սրոպայ
զառաջինն
մերժեալ
եւ
զծախս
դպրոցաց
հրամայէր
{յարքունուստ}
լինել,
ընդ
նմին
զՎարդան
արարեալ
ստրատելատ,
իսկ
ի
ճանապարհս
բազում
անգամ։
Վիշտս
'ի
գետոց,
վիշտս
{յաւազակաց},
վիշտս
յազգէ,
վիշտս
'ի
հեթանոսաց,
վիշտս
'ի
քաղ
ոյլ
յիմարութիւն
Յառնել
նմա
հակառակ:
Որ
{յաւակնին}
զբնութեան
Բռնազբօսել
պաշտամունս՝
Հրե
րէք
կարողաց։
"
Զի
խոչընդակ
են
մեզ
"
նոքա"։
{Յաւանն},
Վարշարհէյ
անուանեալ
'ի
Թրանսիլվանիա,
մին
'ի
յո
եալ
ընդդէմ
Խաչին
Քրիստոսի՝
կործանեաց
զեկեղեցիս,
{յաւարի}
առ
զանօթս
սպասահարկութեանց,
գերփեաց
զբնակիչս
եւ
մոյ,
տէր
հատուցանէ
նոցա
ի
հանդերձելումն:
Ի
{յաւարտմանէ}
գրեցեալ
կտակոյս
պատուէրն
իմ
այս
լինիցի,
զի
մի՛
ո
ւ
ոչ
հրամայեսցէ
ինձ
Սուպրիմ
Կորտն"։
"
Քանզի
",
{յաւել}
Տիկինն,
"
չկարեմ
կրկին
վճարել
զմի
եւ
զնոյն
գումա
ւնենայցէ
իշխանութիւն
այլայլելոյ
սորա
եւ
ոչ
մի
ինչ
{յաւել}
կամ
պակաս
կամ
իցէ.
այլայլողն
պարտական
լիցի
ահեղ
քայէ.
յոչ
կարել
նորա
զայս
առնել,
յանդիմանակցացն
{յաւել}
յարկ
մի
եւս
եւ
խեղդեաց
զտունն.
ահա՛
այսպիսի
ինչ
ւն:
Պատուելի
հնասէրն
ի
ջատագովութիւն
բանից
իւրոց
{յաւել}
մեզ
ասել,
թէ
ազգն
կործանի
եւ
չքանայ
մինչ
ի
սպառ
ձեւը,
շատ
անգամ
եւ
բաղադրութիւնը,
պակասելով
կամ
{յաւելանալով},
եւ
սկսում
են
մի
այլ
ձեւով
շարունակել
իւրեանց
կե
եզ
Շահբէգ.
շատ
ցաւերիդ
վերայ
մի
մեծ
ցաւ
եւս
պիտի
{յաւելանայ}:
Ս.
Խ.
Շահբէգ:
Համար
3.
Սեպ
ձեռքով
եւ
կէս
մի
յետոյ․
մինչեւ
տասներեքերորդ
դարը
{յաւելանում}
է
շարականների
թիւը:
Մեր
թարգմանիչքը
ստացան
Յունա
որ
կարգ
իւր
ինն
աշակերտներով,
որոնց
վերայ
իսկոյն
{յաւելացան}
այլ
եւս
եօթն,
որոնցով
բոլորի
թիւը
դարձաւ
տասն
եւ
անութեան
օգտի
համար։
Այս
հանգամանքների
վերայ
{յաւելացաւ}
եւ
մի
աւելի
չարագուշակ
իրողութիւն՝
Մխիթարեան
միա
ղաքները,
միմիայն
Լոնդոնի
մէջ
տասն
տարու
միջոցում
{յաւելացել}
է
գրեթէ
հինգ
հարիւր
հազար
հոգի:
1851
թուականում
ածք՝
երկու
յարկով,
որի
վերայ
կարելի
է
ժամանակով
{յաւելացնել}
եւ
երրորդ
յարկ,
եթէ
միաբան
հիմքը
կարող
էր
երաշխա
տ
պահպանուի,
մեզ
հարկաւոր
է
ոչ
թէ
հաւատի
թշնամիք
{յաւելացնել},
այլ
հաւատի
պաշտպանք
եւ
պատսպարողք:
Վարժատուն
ա
է
tartarus
emeticus
․
ինձ
հարկաւոր
չէ
մի
խօսք
եւս
{յաւելացնել}.
ինքեանք
ընթերցողք
կարող
են
հասկանալ
խեղճ
կոմսի
ելապատակը
այդպիսի
գաղափարներով։
Կրակի
վերայ
կրակ
{յաւելացնելը}
մօտենում
է
Հօմէօպատների
խելագար
առածին՝
similia
տօնելը.
գ.
Սուրբ
Աստուածի
մէջ
խաչեցար
վասն
մեր
{յաւելացնելը}
եւ
դ.
Դրոշմի
խորհրդի
մէջ
մզեալ
իւղերի
գործադրութ
եւ
յայտնեց,
թէ
մի
մարդ
կամենում
էր
տեսանել
ինձ՝
{յաւելացնելով},
թէ
որովհետեւ
առաջին
անգամ
տեսանում
էր
այդ
մարդը
ով
կը
հասանենք
մեր
նպատակին,
-
ասաց
Շահումեանցը,
{յաւելացնելով}
այս
հարցմունքը:
-
Դու
տեսե՞լ
ես
աշխարհի
բոլոր
ար
ով
այս
գաղափարքը,
ահաբեկ
էին
առնում
ժողովուրդը՝
{յաւելացնելով}
սոցա
վերայ
եւ
այլ
մարդկային
սնոտի
քարոզութիւնք,
քների
մասին,
հաստատեց
ֆակուլտէտի
վճիռը՝
այս
եւս
{յաւելացնելով},
թէ
որովհետեւ
Կարգի
գլխաւոր
նպատակը
այն
է,
որ
ք
իւրեանց
բացառականքը
կազմում
են
սեռականից՝
նախդիր
{յաւելացնելով}
վերան,
եւ
չունին
առանձին
բացառական
վերջաւորութիւ
:
Միշտ
յուսադրում
էր
ամեններին,
թէ
ձեր
վարձը
կը
{յաւելացնեմ},
պաշտօնաւորներին
`
թէ
ձեր
աշխատութեան
ժամերը
կը
այց
Շահումեանցը
վերստին
խնդրեց,
որ
փոքր
ինչ
ջուր
{յաւելացնեն},
պատճառելով,
թէ
ատամները
ցաւում
էին,
եւ
չէր
կա
ց
երբ
խմեց,
խնդրեց
Մանուշակից,
որ
փոքր
ինչ
ջուր
{յաւելացնէ}
վերան.
պատճառը,
շատ
քաղցր
էր:
-
Իմը
քաղցր
չ
սաք,
որ
հայրենասէրքը
ազգի
վէրքերի
վերայ
վէրք
էին
{յաւելացնում}
։
Դուք
հարցանում
էք,
թէ
"
մինչեւ
ե՛րբ
պետք
է
նախ
ազգասէրք
եւ
միւսերը,
արդարացնելով
ազգի
գանգատը,
{յաւելացնում}
են
դեռեւս.
"
Դուք
ի՜նչ
զարմանալի
մարդիկ
էք,
ինչ
եւ
պարծանքը
ուրացող
մուրացկան
որդոց
համար"։
Ես
{յաւելացնում}
եմ
դորա
վերայ
եւ
այս,
թէ
սուտ
պարծեցող,
աղքատ
հ
եր
կողմից
(բացի
ծանօթութեններից)
ուրիշ
բան
չենք
{յաւելացնում}
այդ
նամակի
վերայ,
այլ
միայն
խնդրում
ենք
արգոյ
ժո
,
օրէ
օր
համոզուելով
Իգնատիոսի
ջերմեռանդութենից,
{յաւելացնում}
էր
Յիսուսեանների
արտօնութիւնը
իւր
անսխալելի
կոնդա
տկարութիւն,
տան
անպիտանութիւն,
մելամաղձութիւն,
{յաւելացո՛ւր}
սորա
վերայ
եւ
մի
տաղտկալի
միայնութիւն,
եւ
ահա
կը
է
նիւթը,
երբ
այդ
բոլորը
հաստատած
է
հիմքի
վերայ:
{Յաւելացո՛ւր}
սորա
վերայ
եւ
քաղաքային
ծախքը,
որ
ուտում
է
եւ
մա
բան
է,
-
ասաց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
ա՛ռ
Մանուշակ
եւ
{յաւելացուր}
փոքր
ինչ
ջուր:
Շահումեանցը
քաղաքավարի
կերպով
րեւակի
մէջ,
ելաւ
սրբագրեց
ու
հաւատքի
մասունքները
{յաւելացուց},
մի
նոր
եւ
պայծառ
լոյս
ծաւալելով
աստուածաբանական
,
որ
գործ
է
ածում
ղահուէի
տեղ,
եւ
միւս
կաթսայից
{յաւելացուց}
նորա
վերայ
ծծմբային
թթւուտ,
որ
սովորական
է
կաթի
ով
մի
օտար
ազգի
դպրոցում:
-
Բացի
դորանից,
-
{յաւելացուց}
Մահտեսի
Թովմասը,
-
դեռեւս
տասն
ժամը
չկայ,
թէ
տո
պ.
Յովնաթանեանցի,
որով
մի
ապակեկազմ
սենեակ
եւս
{յաւելացուց}
իւր
տան
կողքին,
որի
ծաղկազարդ
վայելչութիւնը
կարո
լուց
յետոյ,
5
ժամուն
կը
գաք
ամառանոց
ճաշելու,
-
{յաւելացուց}
տիկինը:
-
Ինչպէս
կարելի
է,
-
պատասխանեց
պ.
հաստատուած
էր։
Այս
կանոնադրութեան
վերայ
Լոյոլան
{յաւելացուց}
վերջումը
եւ
այլ
կանոններ։
Բացի
սորանից,
Յիսուսե
է
այդ
աշխատութեան,
ըստ
որում,
հեղինակը
ոչինչ
չէ
{յաւելացուցել}
իւրեանից:
Բայց
այն
տեղերում,
ուր
հեղինակը
իւր
գ
Այդ
տեղ
նա
մեղաւոր
չէ,
առանց
նորա
կամքին,
վանքը
{յաւելացուցել}
է
այդ
էջերը։
-
Պ.
Այվազովսքին
ինչի՞
համար
ը
թերթերից
մի
քանիսը,
որ
առանց
հեղինակի
գիտութեանը
{յաւելացուցել}
էին
տէր
սատանայի
հրամանով.
այս
բոլորը
դրեց
միմեա
ի
հեղինակը,
այլ
յետոյ
Աբբան
կամ
վանական
ժողովն
է
{յաւելացուցել}
։
Կնքենք
այս
գլուխը՝
եզրափակելով,
թէ
Մխիթարեանց
-
Այո՛,
ասացի:
Երբ
կ'աւարտէք
գործողութիւնը,
{յաւելացուցի},
պարոնը
կպարգեւէ
ձեզ
բաւական
մեծաքանակ
արծաթ
արա
,
եւ
բացի
այն
ուխտերից,
որ
արեց
Իգնատիոսը,
նոքա
{յաւելացուցին}
մի
այլեւս
ուխտ,
այսինքն՝
հնազանդ
լինել
Կարգի
Գե
ափ
դատարկել
էր
Մանուշակը
բաժակը,
եւ
նորա
փոխանակ
{յաւելացրել}
էր
ջուր
եւ
թէյ,
որով
հազիւ
թէ
գտել
էր
իւր
կարգը
ր
անձը
այս
կէս
հոգեւոր,
կէս
դիւթական
պարգեւովը,
{յաւելացրել}
է
ուր
սեփական
խստութիւնը
այնպէս,
որ
ասպատակութեա
է,
այլ
ամենեւին
սառն...
դեռեւս
խաշխաշով
է,
-
{յաւելացրեց}
խաւարի
իշխանը,
մի
լաւ
զննելով
պաքսիմատը:
-
ու
մտածել,
կամ
կարդալով
մտածել.
բացի
դրանից.
-
{յաւելացրեց}
դեւերի
թագաւորը,
-
ես
նկատում
եմ
այդ
ոճի
մէջ
միա
ան
պատասխանեց,
թէ
բաւական
ժամանակ
է:
-
Բայց,
-
{յաւելացրեց}
նա,
-
ես
չկարծեմ,
որ
այսօր
շուտ
աւարտուի
նորա
հա
տ
թանգ
արժէ
նորան:
Ես
քեզանից
գաղտնիք
չունիմ,
-
{յաւելացրեց}
պ.
Շաքարեանցը,
բարեկամաբար
զարկելով
պ.
Մարկոսի
հետ:
-
Եթէ
արժան
է,
հրաւիրենք
նորան
եւս,
-
{յաւելացրեց}
պ.
Շաքարեանցը,
-
ես
ծանօթ
չլինելով,
չէի
նշանակ
ընթերցողներին:
-
Շաքարեանց
է
նորա
ազգանունը,
-
{յաւելացրեց}
Մահտեսին,
-
մի
վերին
աստիճանի
ողորմելի
մարդ։
Գլ
Շահումեանցը
դարձեալ
ժպտեցաւ:
-
Մահը
այն
է,
-
{յաւելացրեց}
շուտով
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
որ
գալիս
է
եւ
կտրում
է
յց
որովհետեւ
դու
այդ
տեսակ
մտածութիւններ
ունիս,
-
{յաւելացրեց}
Շահումեանցը,
-
ես
այլ
տեսակ
կը
խօսիմ
քո
հետ,
միա
ատութենովս
սովորել
եմ.
իսկ
դու
այդ
եւս
չգիտես,
-
{յաւելացրեց}
նա
մի
տեսակ
կատակով:
-
Ուրեմն
թէ
այստեղ
մի
քա
լուն,
համարեայ
թէ
բարկացած,
-
դու
ի՞նչ
ասացիր,
-
{յաւելացրեց}
նա:
-
Ես
ասացի,
որ
առանց
քո
հետ
խօսելու
չեմ
արժէլու,
եւ
նորա
թոյլտւությունը
ստանալու
համար,
{յաւելացրեց}
այն
վերջին
խօսքերը,
որպէս
թէ
չէր
հերքում
բժշկի
օ
տարու
օգոստոսին,
այլ
այս
տարի:
Տեսանո՛ւմ
ես,
-
{յաւելացրեց}
նա
դառնալով
դէպի
իւր
կինը,
-
այս
պարոնը
մտածում
է
րի
վերայ
(այսինքն՝
անդամների
եւ
աշակերտների),
{յաւելացրեց}
երրորդ
աստիճանը
եւս՝
"
Արտաքին
Յիսուսեան
"
(jés
լ
ազդեցութենէ,
եթէ
խարդախութիւն
ինչ
կայ
առ
դուրս
{յաւելեալ}
են
ի
ստորագրին,
թէ
յօժարին
ընդ
հիմնաւոր
հաշտութի
անէ
ակն
յայտնի
երեւի,
թէ
ամսական
10
ռուփի
միայն
{յաւելեալ}
է
յարդիւնսն,
համարեա՛
ի
քառասուն
ամաց
հետէ.
մին
ային
աշխատութիւնը,
որով
պիտի
շահի
նա
այն
մի
քանի
{յաւելեալ}
ղուրուշները,
անտուն,
վարատական
եւ
անմաքուր
կեան
կամ
մահացո՞ւ
են"։
Առ
այս
պատասխանէ
բացասաբար,
{յաւելեալ}
եթէ
ըստ
ծանրութեանց
եւ
ըստ
թեթեւութեանց
երբեմն
մա
նս
կատարել
զհրամանաց
պատուէր
քաջափայլ
նախարարին,
{յաւելեալ}
ի
հրովարտակս
թեմական
ատենին,
որպէս
թէ
բացակայութ
շարունակէ
յեօթներորդ
դարու
Յովհաննէս
Մամիկոնեան,
{յաւելեալ}
ի
վերջէ
զծանօթութիւնս
զմատենագրութենէ
Հայոց:
Զմա
ոյ՝
գրել։
ճողոպրեալք
յանփրկանաւորն
կորստենէ
եւ
{յաւելեալք}
մինչեւ
ցսկիզբն
չորրորդ
դարու,
ի
ձեռն
Լուսաւորչին
կատար
իւր
ի
կենդանութեան
իսկ
իւրում:
Չկարեմ,
{յաւելի},
ընդունել
զպատճառաբանութիւն
օրէնսգէտին
Հագի,
որ
ի
սկզբան
թղթոյս
յիշելոյ
պատմեալ
զվիճակէ
հրիտակն,
{յաւելի}
եւ
զպատճէն
գրութեան
իմոյ
առ
Տիկին
Վառվառ
Յովհանջա
հարքն
մեր
ընկալեալ
զհանգանակն
Նիկիոյ,
առ
հարկին
{յաւելին}
՚ի
նմա
զքանի
մի
բառս
բացադրականս,
առանց
մուծանել
զում
են
եւ
յաշխարհիկ
մատենագրութեան
առանց
ի
վերայ
{յաւելոյ}
մեկնաբանութիւն
ուսուցչին,
անհասկանալի
էին
մնալոց
ն
յԱնգլիա:
Այսպէս
ասէր
պ.
Բույլվերն
եւ
ընդ
նմին
{յաւելոյր},
զի
թէ
իջայց
ի
Կալկաթա,
առանց
զառաջինն
խնդիր
գո
այթքեալ
յառատութենէ
ճիզվիթական
շտեմարանաց
սրտին,
{յաւելոյր}
՚ի
բողոքանսն
ընդ
փոյթ
խափանել
զօրագիրն
Հիւսիսափայ
ոյս
եւ
ամենայն
մի
հարիւրէն
հինգ
վարձս
ընկալցին
եւ
{յաւելորդ}
նեղութիւն
իւրեանց
զոր
կրեն
ի
վերայ
բանին
իմոյ,
տ
ղթ
հաստատեալ
մերով
ձեռնագրով"։
Յետ
այսորիկ,
{յաւելու}
յիշեալ
եպիսկոպոսն,
թէ
"
ինքն
ունի
յառաջագոյն
ստա
ց,
զնոյն
իսկ
զտեղեկութիւնս
հասուցեալ
սրբազանին՝
{յաւելու},
եթէ
Սարգիսն
Ծատուր
Աղաւելեան,
արարեալ
զվերոգր
որս
մտանել
ունէին
ե՛ւ
նոր
ե՛ւ
այլ
իմաստք.
ուստի
{յաւելու}
վարդապետն
"
եւ
մեք
պարտական
եմք
հետեւել
նոցին
ճան
,
զո՛րս
յարքայութիւն
եւ
զո՛րս
՚ի
դժոխս,
ինչ
ո՛չ
{յաւելու},
եթէ
հոգիքդ
այդոքիկ
ընդունին
ըստ
գործոց
զերանութ
մասնիկս
"
ում
"
եւ
զապառնիացեալ
մասնիկս
"
կը
"
եւ
{յաւելու},
թէ
այդոքիկ
խժականք
էին.
գործեալ
է
դորա
այդ
արդ
{ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ}
ԱՂՑՄԻՔ
Աշխարհաբար
թարգմանութիւն
Մկրտիչ
Խէրանեան
յարկ,
եթէ
միաբան
հիմքը
կարող
էր
երաշխաւոր
լինել
{յաւելուածի}
եւ
ամբողջ
շինուածքի
ապահովութեանը:
Գլխաւոր
շինու
ի
անխորհուրդ
ունայնաբանութեան
վերայ,
որ
իւր
սրտի
{յաւելուածից}
բաշխել
էր
պարոնը
"
Մեղուի
"
հասարակութեանը:
մ
տասն,
բայց
ինչ
օգուտ
այն
երեք
կամ
հինգ
ղուրուշ
{յաւելուածից},
մինչ
չէ
մնում
նորա
ձեռքում:
Քաղաքի
մէջ,
համեմ
ութիւնը
բնա՛ւ
չի
ծածկուիլ,
եւ
նոքա
է՛լ
աւելի
շատ
{յաւելուածներով}
բարկութիւն
են
հաւաքում
իրենց
գլխին
դատաստանի
օրու
Երես
5.
Այվազովսքին,
առ
հարցումն,
եթէ
մարթ
իցէ
{յաւելուլ}
՚ի
հանգանակն
զոր
ի
Հօրէ
եւ
յՈրդւոյ
բղխի
",
պատաս
ն
ճանապարհի"։
Ուրեմն,
եթէ
կանոնադրութիւն
"
ո՛չ
{յաւելուլ}
՚ի
հանգանակն
զբառս,
որք
մուծանել
ունէին
եւ
զնոր
բղխի
չարգելոյր,
Այվազովսքին
ոչինչ
զանգիտելոց
էր
{յաւելուլ}
-
ըստ
որում
ի
պատասխանւոյն
տուելոյ
առ
հարցումն
որ
,
որք
յաւէտ
գործք
էին
քաղաքականք
եւ
եկեղեցականք,
{յաւելուլ}
զեղերս
առ
այն
թէ
չէ
ոք
ի
միջի
որ
յարգեսցէ
զուսում
ն
գաղտնի
ցուցում
տուեց
`
զանազան
յապաւումներով
ու
{յաւելումերով}
փոփոխելու
ըստ
կարելոյն
Կանոնադրութիւնը
եւ
ի
վերջո
ԻՆ
ՆՈՒԵՐ)
Միթէ
որ
ննջիցէն
այլ
ո՞չ
եւս
{յաւելուցու}
յառնել...
Սաղմոս
Դաւթի,
Խ.
համար
9.
գապէս
ունեցածից:
"
զի
ամենայնի
որ
ունիցի
տացի
եւ
{յաւելցի},
եւ
որ
ոչն
ունիցի,
եւ
զոր
ունիցին
բարձցի
ի
նման
ւր
ներկայութեամբ
իւր
աղքատ
եւ
կարօտ
ընտանեաց
թիւը
{յաւելցնելու}
համար:
Եւ
ահա
նորա
տասն
եւ
ութն
կամ
քսան
տա
եալ,
ի՛նչ
ո՛չ
սայթաքիմք
յանմոլար
պողոտայէն,
եթէ
{յաւելցուք},
թէ
մեղանչականք
գործեցեալք
հրամանաւ
առաջնորդաց՝
կը
հատանէ
դոցայ
արարքի
վերայ:
Իմացիր,
բարեկամ,
{յաւելցրեց}
նա
այստեղ
-
որ
այս
մարդս
այժմ
եւս
քահանայապետի
շն
առսն
եւ
անկեալ
ընդ
պարտուք՝
մեռանի
թողեալ
զգործն
{յԱւետիս}
եւ
յՈսկան
Երեւանցիս
ապաստան,
որք
լրացուցեալ
զշին
իոնի՛ն
հլացան
գայիսոնին
խաբուսիկ,
Ես
նոյն
ժամայն
{յաւերակս}
մեծակառոյց
վէս
բրգանց
Տխրագուշակ
ընդ
հաւուց
մ,
անվրդով
Քընի
խաղաղ
հողի
տակին
Մահու
{յաւերժ}
խոր
քնով։
Նորա
ընտանին
եւ
իւր
կեանքում
ջնջելի
սերտ
յիշատակք
կացցեն
քարոզ
քո
կենաց,
{Յաւերժ}
առնել
չարագործին
ըզյիշատակ
եղեռանց:
Իսկ
Կար
`
Շրթունքները
ծրարող
Շուրջը
կայտառ
ուռուցքի:
{Յաւերժական}
հարսերի
Շրթունքներից
նրբանուրբ
Գեղեցկութեան
պան
րը
եւս
հաղորդել
նորան:
Գիշերը,
երազում
տեսայ
իմ
{յաւերժահարսը},
որ,
մի
բարակ
բատիստեայ
շապիկով,
դուրս
էր
գալի
իւր
վհկական
արարողութիւնը,
ապա
երեւելու
էր
նորա
{յաւերժահարսը}
եւ
ինքը
հասանելու
իւր
փափագելի
նպատակին:
Պ.
Մար
րփրածինի
պերճ
պալատում,
Կրկնալուսնի
խոր
ակօսով
{Յաւերժահարսի}
շեմքն
է
քերում
Մեր
հրեշտակն
իր
ֆալլոսով...
Կր
կարագրում
էի
այն
օրիորդը,
որ
անշուշտ
համարում
էի
{յաւերժահարսն}:
-
Երբ
որ
ամենայն
բան
խօսել
էի
եւ
մի
փոքր
հա
Ես
տեսայ
նորան,
բայց
մի
այլ
տեղում,
{Յաւերժահարսնի}
ունէր
կերպ
ու
ձեւ,
Թռչում
էր,
շարժում
օդի
մ
աւական"։
ՄԱՐԳԱՐԷ
(Լերմոնտովից)
{Յաւերժը}
ինձ
այն
օրից,
երբ
Շնորհ
տուեց
մարգարէի,
Տեառն
շնորհիւ,
ինչպէս
թռչնակ:
{Յաւերժի}
ուխտը
պահելով
`
Ինձ
արբածք
խոնարհում
են.
ն
յոլորտս
երկնից
՚ի
տարած,
Կարկտաբեր
թող
թխպագին
{յաւէժ}
ամպովք
ծածկեսցի,
Մինչ
անաղօտ
ուսման
փայլէ
առաւօ
Լեւոն
զսըգոյդ
քուրձ
մերկեաց
սրով
երկսայրի,
Սոքին
{յաւէժ}
ծիրանափառ
զքեւ
արկցեն
պատմուճան։
Յաթերս
կապոյտ
ե
ածըղիկք,
վառվառուն,
Արուսեկի
եւ
արփային
նաժիշտք
{յաւէժ}
իբր
հարսունք,
Լուսացնցուղ
բոլորեցէք
կաճառ
զնոքօք
թութիւն
անփարատ
Ի
քոյդ
հոգւոյ
շեղջցէ
ակունս
{յաւէժաբար}
հաստատուն։
Քո
կրպակաց
պատուարք,
որմո
դեռ
պարանոցաթաղ
լինիմք
՚ի
բազմապատիկ
աշխատութիւնս
{յաւէտ}
օգտակարս
ե՛ւ
մեզ,
ե՛ւ
ազգին։
Այլ
զի՞նչ,
եթէ
նա
եւ
՚ի
մահ
կաթոլիկ
պիտի
մնամ
".
այլ
մեք
ընդունեմք
{յաւէտ}
զպատուէր
հեղինակին
քրիստոնէութեան,
քննել
եւ
ուսա
,
որի
մէջ
"
խարդախամիտ
գրուած,
մոլորական
բան
եւ
{յաւէտ}
գայթակղեցուցիչ
պարզամտաց
"
անուանում
է
պ.
Այվազո
հա
Մաշտոցի
խօսքերը.
"բայց
իմ
նզովք
դատապարտութեան
{յաւէտ}
յիրաւի
եւ
արժանի
էր.
եւ
զի
վրիպեցայ
եւ
ըստ
արտուղ
ուրկ
եւ
ամայի՜
ի
հոգեղէն
կերակրոց,
որոց
պիտոյ
էր
{յաւէտ}
դարման
տանել,
զառաջինն
[զի
մի
սովամահ
կորիցին],
զանց
եւ
կործանման
թագաւորութեան
Արշակունեաց,
որք
{յաւէտ}
գործք
էին
քաղաքականք
եւ
եկեղեցականք,
յաւելուլ
զե
հասկանայ
եւ
ազգն:
Յայս
գործ
Մագիստրոսիդ]
տեսանեմ
{յաւէտ}
խուռն
բազմութիւն
վկայութեանց
աստի
եւ
անտի
հաւաքել
անէ,
բարձեալ
բերելով
ի
գիրկս՝
զԳրիգոր,
է
այր՝
{յաւէտ}
երկնային
քաղաքացի
քան
Նարեկացի,
որոյ
աստուածաքար
ենացւոյ
եւ
Եղիշէի:
Ստեփանոս
Օրբելի
պատմաբան,
որ
{յաւէտ}
ի
յարգի
է
վասն
ճշգրիտ
ժամանակագրական
ծանօթութեանց
զսակաւ
բացառութիւնս,
որք
դարձեալ
միջնորդութեամբ
{յաւէտ}
այլոց
լեզուաց,
իմա
դու
ինձ
օտարաց,
թագաւորեցին
ս
վայր
ժամանակի
ճանաչել
զնպատակ
նորա:
Օրագիր
այդ
{յաւէտ}
քան
զայլս
թուի
մեզ
զարմանալի,
մինչեւ
ինքնին
ոչ
բ
ային
տաղերգութեանց
եւ
դամբանական
ոտանաւորաց,
որք
{յաւէտ}
քան
զայլ
առարկայս
տեսանին,
արդարանալ
առաջի
կրիտի
եզու
Հայոց,
բայց
առ
ուսանելոյ
Հայոց
լեզու
Ռուսաց
{յաւէտ}
պիտանի
էր
բառարան
ի
Ռուսաց
լեզուէ
ի
Հայ
քան
ընդհա
նութենէ
ի
վկայութիւն
ասացելոցս
ի
մէնջ:
Այլ
այս
է
{յաւէտ}
ամօթն
եւ
խայտառակութիւն
զի
թէ
անտեղի
էին
առ
լուսա
ի
հանգամանաց
եւ
ի
զօրութենէ
գործոյն:
Բայց
այս
է
{յաւէտ}
զարմանալին
եւ
ցաւելին,
զի
Հայք
ենթարկեալ
ազդեցու
ն,
Ի
սո՜ւրբ
սիրոյ
հայրենիս՝
Ուր
պա՜ր
{յաւէրժ}
եւ
խրախճան,
Ընդ
քարշ
տանիմ
զոսկերս
իմ՝
ի
յիշատակ:
Նիկողոսիս
դուք
կը
կանգնէք
{յաւէրժ}
արձան,
Թէ
թշնամիք
տեղ
չունենան
ի
Ռուսաստան
ուտ
կը
փոխեմ
Պարնաս
լեառը
սրբազան,
Քեզանում
{յաւէրժ}
բնակին
մուսաները
սիրական..
Ցնծա՛յ,
Արբատ,
ւ
այլ
միւս
անգամ
մինչեւ
այս
րոպէս,
Կամ
գուցէ
{յաւէրժ}
զրկուեցայ
բախտից:
Չէ՛.
այն
երա՛զ
էր.
ուեցանք
մեզ
մօտեցած
մակոյկների
օգնութեամբ:
{Յաւէրժակա՜ն}
յիշատակի
արժանի
գործ,
որ
անմոռաց
կը
մնայ
մեր
հոգ
քո
յիշատակարանների
մէջ
(նոցայ
հետ
միասին
պէտք
է
{յաւէրժանայ}
եւ
իմս):
Ցոյց
տուր
մարդկութեան
գալոց
սերունդին
մենայն
գործերի,
քե՛զ
եմ
յանձնում
իմ
խօսքերը,
որ
{յաւէրժացնես}
քո
յիշատակարանների
մէջ
(նոցայ
հետ
միասին
պէտք
է
Շրթանցն
ի
ծրար:
Ի
շրթանց
փոքունց
Ի
{յաւէրժհարսանց}
Պարզեալ
դիւրալոյծ
Սնդուն
գեղապանծ
ածնին
Կրկնամահկին
ընդ
ակօս,
Զդրանդեօք
{յաւէրժհարսին}
Քերի
հրեշտակին
փաղղոս...:
Կալեալ
զառ
ձեռքից,
ազատուեցայ
քո
Յիշատակարանից.
մնաս
բարով
{յաւիտեան}.
Աստուած
քեզ
դատաւոր:
Բէգզադէ"։
Ոչինչ
մ
ձեռք
առնուլ
այդ
գիրքը:
Ես
այս
օրից
մոռանում
եմ
{յաւիտեան}
որպէս
գիրքը,
նոյնպէս
եւ
նորա
հեղինակը:
Փոքր
ահար
ժողովրդի,
որպիսի
է
Թիւրքը,
որի
մէջ
չկայ
եւ
{յաւիտեան}
չպիտի
լինի
ոչինչ
գործունէութիւն,
երկրագործի
ապրա
այ
",
-
ասում
է
բանաստեղծ-թագաւորը։
"
Իսկ
մարդը
{յաւիտեան}
կայ
",
-
կցորդում
ենք
մեք:
Չքացած
ազգը
ապրո
Ադամ
",
Կրկնում
էր
հեզ
սերովբէն.
"
Թող
չըշնչե՜ս
{յաւիտեան}
Դու
այն
օդը
բոցեղէն.
Չը
տառապե՜ս
թող
`
կամայ
Անձ
ական
թէ
գտցիս
Սիրատենչակ
լքեալ
հիգին,
{Յաւիտեան}
օրհնեա՜լ
լիցիս:
Թէ
ոյր
չիցէ
գլխոյն
տ
կաղնւոյն
ցից
Օժտեսցէ
միշտ
Ամանորայն՝
{Յաւիտեան}
օրհնեա՜լ
լիցիս:
Թէ
սիրակեզ
հէգ
ծարաւ
ակս
հրճուեսցիս
Եւ
մի՛
կացցէ
ակնդ
վճիտ՝
{Յաւիտեան}
օրհնեա՜լ
լիցիս:
Մատաղերամ
հէգ
այգորդա
արծիս՝
Բուն
քեզ
բուսցի
միշտ
քաջապէս,
{Յաւիտեան}
օրհնեա՜լ
լիցիս:
Եկեալ
ումեք
վարդիցդ
ռնելիս՝
Չա՜փ
քեզ
ի
գոգ
տացի
շարժուն,
{Յաւիտեան}
օրհնեա՜լ
լիցիս:
Զ.
ՄՈԳՊԱՇՏԷՆ
ՅԱԶԷ
Կրկնէր
անդրէն
սերովբէն.
"
Մի՛
լիցի
քեզ
{յաւիտեան}
Շնչել
զայն
օդ
բոցեղէն,
Մի՛
լիցի
քեզ
տո
հէգ
մանկան,
Ո՛չ
ճանաչեն
զիս
բնաւ
թէ
եւ
եղէց
{յաւիտեան}
։
Այլ
մինչ
աւուրց
նոցա
օձ
զիւր
տուտ
խածեալ
բոլորա
մեծ
գրունք
Ի
քոյդ
գլուխ
աւերակօք
կարկառեսցին
{յաւիտեան},
Եւ
քո
կրիւք
մտաց
վարկօք
զգածեալ
որդիքդ
եւ
աւոր
`
լուսնի
շողից
պայծառ
է,
Քո
դամբանը
նա
{յաւիտեան}
եւ
դարերու
մութի
մէջ
Կը
ցոլացնէ,
ինչպէս
լո
նք
այս
անգամ
Գոնէ՛
կոտրած
երեքով,
Այլ
{յաւիտեան}
չենք
տեսնիլ
Հայլին
իւրեան
ֆոկուսով:
ՕՏ
րին
տխրութեամբ
նայեց,
Գլխարկը
քաշելով
գլխին
{յաւիտեան}
լռեց:
ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ
(Նուէր
պարոն
Կարապետեանի
Քեզ
համար
միշտ
նոյն
է
եղել,
Նոյն
կը
լինի
{յաւիտեան},
-
Ապրել
արեւու
երեսին
Կամ
քնել
խաղաղ
:
"
Հայրի՛կ,
աստղիկդ
չէ
փայլում,
Դու
{յաւիտեան}
քնեցիր.
Ա՛ռ
ինձ
քո
մօտ,
քո
ծոց,
քո
գիրկ
ր
ամենայն
բան:
Մնաս
դու
բարեաւ
Անշարժ
{յաւիտեան},
Գուցէ
միւս
անգամ
Ոտքս
չկոխեմ
Ք
ր,
ինչո՛ւ
այդպէս
շուտ
Թռաք
գնացիք,
անդարձ
{յաւիտեան}.
Ես
այն
ժամանակ
անհոգ
ու
ազատ
Կարծում
դար:
Քո
երկնաշունչ
մեծ
գործերը
{Յաւիտեան}
պիտի
ծաղկեն.
Անթառամ
է
քո
պսակը,
Թո
ւ
Հայաստան
-
նոցա
խե՜ղճ
այրին:
Կեցցէ՛
{յաւիտեան}
այրին
Հայաստան,
Նա,
որ
իր
որդոց
դեռ
սրտի
խ
Թէ
այստեղ,
թէ
անդ,
Աստուծոյ
ձեռնից.
{Յաւիտեան}
ի
հուր
գեհենին
կը
մնայ"։
Այսպէս
ասել
մբ
այս
չոքած
ընկեր.
Վա՛յ
իմ
տարաբաղդ
գլխին
{յաւիտեան}.
Չկան
ինձ
ոչ
այս,
ոչ
այնտեղ
յոյսեր։
հետ"։
Ի՞նչ
բանի
համար,
որդոց
որդի,
մինչեւ
{յաւիտեան}
այնպէս
մե՛ծ
համարուեցաւ
Ահարոնեան
Փենեհեսի
արդարո
մահ.
համարեցաւ
նմա
յարդարութիւն
ազգէ
յազգ
մինչեւ
{յաւիտեան}
"
(Սաղմ.,
ՃԵ.,
համ.
30)։
§
43.
"
Եւ
բ
որ
հայհոյեսցէ
զՀոգին
Սուրբ,
ոչ
ունիցի
թողութիւն
{յաւիտեան},
այլ
պարտապան
լիցի
յաւիտենիցն
մեղաց
"
(Մարկ.,
-
Անզգա՛մ...
եւ
ի՞նչ
կարող
էիր
գործել...
ես
{յաւիտեան}
վերջացնում
եմ
իմ
թագաւորութեան
մէջ
այդ
հին
եւ
մեռ
ուշութեամբ
գրականութեան
դիւապետը:
Գնա՛
դժոխք
{յաւիտեան},
Ցնծա՛,
քեզ
փառք
յաւիտեան,
Կաց
հաստա
:
Գնա՛
դժոխք
յաւիտեան,
Ցնծա՛,
քեզ
փառք
{յաւիտեան},
Կաց
հաստատուն
անխռով
Ի
քում
խաւար
զօր
Զսիրտ
որսաց
խուժանին:
Ցնծա՛,
դժոխք,
{յաւիտեան},
Ցնծա՛,
քեզ
փառք
յաւիտեան,
Կաց
հաստա
Ցնծա՛,
դժոխք,
յաւիտեան,
Ցնծա՛,
քեզ
փառք
{յաւիտեան},
Կաց
հաստատուն
անխռով
Ի
քում
խաւար
զօր
Հանդիսացաւ
յայս
հուր,
բոց:
Ցնծա՛,
դժոխք,
{յաւիտեան},
Ցնծա՛,
քեզ
փառք
յաւիտեան,
Կաց
հաստա
Ցնծա՛,
դժոխք,
յաւիտեան,
Ցնծա՛,
քեզ
փառք
{յաւիտեան},
Կաց
հաստատուն
անխռով
Ի
քում
խաւար
զօր
րի
համար,
երէկ
եւ
այսօր
նոյն
եւ
միշտ.
չեմ
ասում
{յաւիտեան},
որովհետեւ
այդ
ազգի
բռնած
ճանապարհը
այնպէս
է,
ո
ասել
է,
-
բացականչեց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
որ
ճրագը
{յաւիտեան}
վառուի,
թէեւ
ձեռք
չէիր
տալու,
այնուամենայնիւ
կ՚
յն
ձեւի
տակ,
նորա
կանոնը
միայն
այս
է,
որ
կեանքը
{յաւիտեան}
շարունակուի,
եւ
շարունակում
է.
եւ
բնութիւնը
մեղ
որ
մինչեւ
այժմ
կապել
էր
նորան
աշխարհի
հետ,
թողեց
{յաւիտեան}
։
Իգնատիոսի
առաջին
խորհուրդը
եւ
նպատակը
Երուս
ւ
Ֆրանսիային"։
Ինչ
ժամանակ
Լուդովիկոս
XIV-ը
{յաւիտեան}
փակեց
իւր
աչքերը,
Լետիլիէ
առեց
խաչը
եւ
դրեց
թագա
է,
որ
դարերի
եւս
դժուար
թէ
կը
դիմանար,
ուր
մնայ
{յաւիտեանը}:...
Երեկոյեան
ժամանակ,
կոմս
էմմանուէլը
տին
պիտի
բաժին
ընկնի:
Խոստանում
եմ
ձեզ,
որ
դուք
{յաւիտեանս}
յաւիտենից
կարող
էք
մշակել
եւ
գործել
ձեր
բաժին
ընկ
հաւասար
իրաւունք
ունի
հաւասար
քանակութեան
վերայ,
{յաւիտեանս}
ժամանակների,
եւ
մի
կողմից
վաճառելու
իրաւունք
չու
տակ
մնալոց
է
առանց
վաճառելոյ
եւ
առանց
գրաւ
դնելոյ
{յաւիտեանս}
ժամանակաց,
որպէս
վերն
յիշեալ
տներն
եւ
նորա
քրէհն
ին
է
կատարում,
իր
սո՛ւրբ
անունը
ա՛յժմ
եւ
միշտ
եւ
{յաւիտեանս}
յաւիտենից
փառաւորուելու
համար.
ամէն։
Ղ
կան
հրամանով
զօրքով
եւ
զէնքով
ջնջել
եւ
անհետացնել
{յաւիտեանս}
յաւիտենից
ամեն
բան,
որ
կարող
էր
յիշեցնել
կռապաշտ
ր
Տեառն
մերոյ
Յիսուսի
Քրիստոսի
գիտէ՛
որ
է
օրհնեալ
{յաւիտեանս},
զի
ո՛չ
սըտեմ։
'Ի
Դամասկոս
ազգապետն
Արետա՛յ
արք
եսե՞լ
ես
աշխարհի
բոլոր
արարածների
մէջ
մի
էակ,
որ
{յաւիտեանս}
յաւիտենից
պահէր
իւր
ձեւը:
-
Ձե՞ւը,
-
հարցրեց
Հայրը,
որին
մօտ
եւ
հպատակ
մնալով՝
մարդը
պիտոյ
է
{յաւիտեանս}
յաւիտենից
ապահովէր
իւր
անանցանելի
երանութիւնը։
Ա
ում
այս
մարդկութեան
թշնամի
հասարակութիւնը
արդարեւ
{յաւիտեանս}
յաւիտենից
կը
մնար
իբրեւ
մի
անլուծանելի
առեղծուած
,
ինչպէս
գետնայարկի
մէջ
շարուած
են
լինում
կարգով
{յաւիտեանս}
յաւիտենից
անփոփոխ
դագաղները։
Սոցա
նման
հասարակու
րստահարող
բռնակալների
ուրախական
բացագանչութիւնը:
{Յաւիտենակա՜ն}
ամօթի
ժառանգ
նոքա,
որ
ճնշում
են
անզօրի
աչքերից
մ
գլխի
անցքը,
որ
իր
աստեղարաբշխական
եւ
բնագիտական
{յաւիտենակա՜ն}
գիւտերի
պատճառով,
այլեւ
Կոպերնիկի
տիեզերական
համ
,
դրոշմեալ
ի
ճակատ
ողորմելի
հակառակորդացն
զկնիք
{յաւիտենական}
խայտառակութեան:
Բազում
են
այժմ
գրաւոր
տեղեկու
ց
եւ
զորս
՚ի
թեւ
ժամանակին
միացելոյն
սլանան
ի
վիհ
{յաւիտենական}
կորստեան,
եւ
զկնի
այսր
ամենայնի
սառն
ականատես
հա
անալով,
Աստուծոյ
նմանիլ
եւ
վայելել
մի
հոգեկան
եւ
{յաւիտենական}
երջանկութիւն:
Ո՞վ
չէ
ցանկանում
վայելել
այս
ե
յաղթութեան
պսակը
խաւարի
ճակատի
վերայ,
կը
դառնայ
{յաւիտենական}
խայտառակութեան
եւ
արհամարհանքի
դրոշմը
(клеймо)
արան
խաւարի
բաբելոնեան
գերութեան
մէջ,
իւր
ծնողքի
{յաւիտենական}
դատապարտութեան
համար:
Այնտեղ,
ուր
չկայ
լուսաւոր
են,
այլեւ
մարդ
չեն:
Վա՜յ
եւ
դատապարտութիւն
դոցա
{յաւիտենական}:
Եթէ
Պ.
Իսահակեանցի
համար
այդ
քաղաքական
եւ
եկեղ
նանայ
իւր
մէջ,
ասել
է
թէ,
մատնում
է
իւր
անձը
մի
{յաւիտենական}
բանտարգելութեան:
Լա՛ւ
է
բանտում
կենդանի
մնալ
լիքների
վերայ:
Հիւսիսում
դաշտերը
ծածկուած
են
{յաւիտենական}
ձիւներով,
ծովերը
գտանւում
են
սառցապատ
բանտերի
մէ
ողբալի
եւ
տխուր
աշխարհ
է.
մի՞թէ
Նախախնամութիւնը
{յաւիտենական}
դատապարտութիւն
է
դրել
դորա
վերայ:
Չէ՛,
եւ
ե
որում
է
տիեզերքի
վերայ.
նա
ե՛ւ
անցողական
է,
ե՛ւ
{յաւիտենական},
նորա
ատամները
պիտի
մաշեն
մեզ
ամեններիս...
Միայ
ի
բարբառ
Ձգում
է
անոյշ
այս
խնկի
բուրվառ:
{Յաւիտենական}
քո
օթեւանից,
Այս
խնկի
բուրումը
ընկալ
նորանից
,
որ
ինքնըստինքեան
թանձրանայ
դորա
վերայ
ժամանակի
{յաւիտենական}
դատապարտութիւնը:
Աւելորդ
էր
նաեւ
ընդդէմ
զինուորո
ի
վերայ,
որ
վազէ
կա՛մ
դէպի
փրկութիւն,
կա՛մ
դէպի
{յաւիտենական}
կորուստ,
այսպիսի
մի
խորհրդաւոր
ժամանակամիջոցում
այդ
դիպուածում
նախիջեւանեցոց
գալոց
սերունդքը
պիտի
{յաւիտենական}
նախատինք
եւ
նզովք
կարդան
իւրեանց
անհոգ
եւ
անփոյթ
բերելու
մասին,
որ
օտարի
ձեռք
ընկնելով,
պիտոյ
է
{յաւիտենական}
զրկանք
լինէր
անմխիթար
Նախիջեւանին:
Կտակներ
սութեան
արարչիդ
իմոյ
եւ
արա
արժանի
մտանել
ի
կեանս
{յաւիտենական}
ամէն:
Գրեցաւ
ի
Բարթվիայ
յայսմ
ադամ
ամսոյ
20,
որ
ելապատակս
գուցէ
գործարան,
մտաց,
ընթացակից
լինին
{յաւիտենական}
ծերունւոյն:
Այլ
հոգեւորք
մեր
սնանկացեալ
ի
շնորհա
առ
մեզ
համարի
սպանանել
զազգն
եւ
մինչ
իսպառ
մատնել
{յաւիտենական}
կորստեան:
Այսպէս
են
այժմուս,
մեր
ամենեցուն,
լո
րբառ
Ձգում
է
անոյշ
այս
խնկի
բուրվառ:
{Յաւիտենական}
քո
օթեւանից,
Այս
խնկի
բուրումը
ընկալ
նորանի
տահեցան
անբախտութեան,
բայց
այդ
չեղաւ
նոցայ
համար
{յաւիտենական}
մեռելութիւն:
Աքսորուեցան,
կախուեցան,
գլխատո
նփախչելի
մտաւորական
ինկուիզիցիօ
են
կարգել
եւ
դէպի
{յաւիտենական}
ամօթ
դատապարտում
են
ապականութեան
անքրիստոնեայ
գոր
վ
սղոցեցին
նորա
այրական
համբերութիւնքը]:
Եւ
ահա
{յաւիտենական}
ամօթ
ժառանգած
են
նոքա,
որ
ճնշեցին
նորա
աչքից
արտ
րիներով
չարչարանքի
վաստակը
դարձած
է
այս
րոպէիս
մի
{յաւիտենական}
գեղեցիկ
արձան,
որով
պիտոյ
է
անմահանայ
նորա
միշտ
դից
փոխադարձ
ներողութիւն,
առաջինից
ժառանգական
եւ
{յաւիտենական}
թշնամութիւն,
իսկ
երկրորդից
մշտնջենական
սէր
եւ
հա
յժմ
գիտէի"։
Այս
շատ
խոր
ճշմարտութիւն
է
եւ
գրեթէ
{յաւիտենական}:
Որովհետեւ
եթէ
թափածը
դրական
ճշմարտութիւն
է,
նա
շատ
անգամ
պատահում
է
նոցա
խօսել
յունական
արուեստի
{յաւիտենական}
գեղեցկութեան
մասին
այնպիսի
լեզուով
(այսինքն
ձեւո
րաստութեան
եւ
ժողովրդի
միաբան
ընտրութեան,
պէտք
է
{յաւիտենական}
նախատինք
լինէր
նորան
եւ
պատճառ
տար
նորա
անունը
դր
լու
համար,
որ
հետեւին
Ձեր
ամենահպատակ
օրինակին,
{յաւիտենական}
կամօք
հաճեցաւ
շնորհել
Ձեզ
`
Արուսեակի
առաջին
կարգ
ւ
բանի
հետ
չեմ
կարող
փոխել,
եւ
ո՛չ
մի
հոգեւոր
եւ
{յաւիտենական}
գանձ
անպէտ
եւ
անցաւոր
ընծաների
հետ"։
Եւ
տէր
Յով
գրողի
տասն
եւ
հինգ
դարուայ
ոսկորներին.
հանգի՜ստ
{յաւիտենական}
։
§
3.
"
Քննեցէ՛ք
զգիրս.
զի
դուք
համարի՛ք
նո
ցի
նմա
եւ
զաւակի
նորա
յետ
նորա
ուխտ
քահանայութեան
{յաւիտենական}.
փոխանակ
զի
քինախնդիր
եղեւ
Աստուծոյ
իւրում
եւ
քա
փոյթ
չէ,
որ
այն
ժամանակ
դրած
կը
լինինք
հողի
տակին
{յաւիտենական}
քնով
հանգստացած։
Քաղցր
պարտականութիւն
կը
ամանակ,
երբ
քահանայն
դրեց
խաչի
կնիքը
նորա
մարմնի
{յաւիտենական}
օթեւանի
վերայ...
Այսպէս
վերջացաւ
մեր
բարեկամի
ակւում
էր
մի
աննիւթ
էակ,
մի
զգայուն,
բանական
եւ
{յաւիտենական}
էակ,
որ
այս
րոպէիս
անտեսանելի
է
մեր
մարմնաւոր
աչ
մար,
որ
ճանաչել
էր
ճշմարտութիւնը,
ի՞նչ
մահ.
նա
{յաւիտենական}
է,
նա
անմահ
է։
Նոյնիսկ
մեր
փրկութեան
միայնակ
մի
ակ
միջնորդը,
երկնաւոր
հօր
հետ
խօսելով,
թէ
այս
է
{յաւիտենական}
կեանքը,
որ
ճանաչեն
քեզ
ճշմարիտ
Աստուած
եւ
Քո
ուղ
ւնիր
մեզանից
մեր
տխուր
սրտի
զգացմունքը,
որպէս
մի
{յաւիտենական}
գրաւական
մեր
բարեկամութեանը։
Քո
քաղցր
յիշատակը
ա
,
որոնց
երախտապարտ
էր,
բայց
այստեղ
ծառայելով
իմ
{յաւիտենական}
գայիսոնի
տակ
եւ
օր
ըստ
օրէ
մեծարուելով
ինձանից,
տեմ,
-
ասաց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
որ
աշխարհի
երեսին
{յաւիտենական}
բան
չկայ,
ամենայն
ինչ
աւերւում
է,
քանդւում
է
եւ
իւր
համար
մի
աննիւթական
աղբիւր,
մի
գերբնական
եւ
{յաւիտենական}
կեանքի
կենտրոն.
սա
է
Արարիչը,
ստեղծողը
հոգու
եւ
ւթեանը
ազատութիւն,
երջանկութիւն,
խաղաղութիւն
եւ
{յաւիտենական}
կեանք։
Նորա
վարդապետութեան
հիմքի
վերայ
պայծառացա
նք,
բոլորովին
կերպարանափոխ
եղան։
Դորա
հակառակ՝
{յաւիտենական}
քաղաքը,
հիմնուած
լինելով
ստրկութեան
վերայ,
պահո
ն
Աստուածային
մանուկը
մսուրի
մէջ
խանձարրած։
Նոքա
{Յաւիտենական}
Քաղաքին,
որ
անչափ
շռայլութենով
յղփացած
էր,
ցոյց
որանց
իւրեանց
կողմը,
բաժանում
էին
մինը
միւսից
եւ
{յաւիտենական}
հլու
եւ
հնազանդ
էին
շինում
իւրեանց
Կարգին։
Դուրս
մ
են,
դորա
հակառակ,
ցրտից
սեղմւում
են:
Արարատի
{յաւիտենական}
ձիւները
եւ
սառցանոցները
շօշափող
մթնոլորտը
միշտ
սե
Հիւսիսափայլի
"
նորախօսութիւնը
ոչ
միայն
չէր
կորած
{յաւիտենականութեան}
անդունդի
մէջ,
այլ
նաեւ
ազդեցութիւն
էր
անում
մինչ
այտառակ
սիւնը
`
"
Դուռն
ճշմարիտ,
որ
տանի
ի
կէանս
{յաւիտենականս}
"...
Կեցցէ՛
կատուն,
որ
իւր
փորի
համար
մուկ
է՛ք
զգիրս.
զի
դուք
համարի՛ք
նոքօ՛ք
ունել
զկեանսն
{յաւիտենականս}
"։
Աւետ.
Յովհ.
գլ.
Ե,
համար
39։
§
4.
Բն
աժին
ընկնի:
Խոստանում
եմ
ձեզ,
որ
դուք
յաւիտեանս
{յաւիտենից}
կարող
էք
մշակել
եւ
գործել
ձեր
բաժին
ընկած
հողը,
ում,
իր
սո՛ւրբ
անունը
ա՛յժմ
եւ
միշտ
եւ
յաւիտեանս
{յաւիտենից}
փառաւորուելու
համար.
ամէն։
ՂԱԶԱՐ
ՓԱՐՊԵ
ով
զօրքով
եւ
զէնքով
ջնջել
եւ
անհետացնել
յաւիտեանս
{յաւիտենից}
ամեն
բան,
որ
կարող
էր
յիշեցնել
կռապաշտութիւնը,
շխարհի
բոլոր
արարածների
մէջ
մի
էակ,
որ
յաւիտեանս
{յաւիտենից}
պահէր
իւր
ձեւը:
-
Ձե՞ւը,
-
հարցրեց
Թիւթիւնճի-
ին
մօտ
եւ
հպատակ
մնալով՝
մարդը
պիտոյ
է
յաւիտեանս
{յաւիտենից}
ապահովէր
իւր
անանցանելի
երանութիւնը։
Այս
կեանքի
րդկութեան
թշնամի
հասարակութիւնը
արդարեւ
յաւիտեանս
{յաւիտենից}
կը
մնար
իբրեւ
մի
անլուծանելի
առեղծուած
օրինատուեր
գետնայարկի
մէջ
շարուած
են
լինում
կարգով
յաւիտեանս
{յաւիտենից}
անփոփոխ
դագաղները։
Սոցա
նման
հասարակութիւնը
կարո
ոչ
ունիցի
թողութիւն
յաւիտեան,
այլ
պարտապան
լիցի
{յաւիտենիցն}
մեղաց
"
(Մարկ.,
գլ.
Գ.,
համ.
28
եւ
29)։
ւծոյ,
որում
փառք
եւ
երկրպագութիւն
մատուցի
անզրաւ
{յաւիտենիւ}
ամէն։
Եղեւ
յամի
Տեառն
հազար
եօթն
հարիւր
ին
Աստուծոյ
մատուցանեմ
փառս
եւ
երկրպագութիւնս
անզրաւ
{յաւիտենիւ}
ամէն:
Եղեւ
յամի
Տեառն
1795,
Ապրիլի
ամսոյ
մինն
ի
տին
եկեղեցւոյ
Թաղանրօգու,
որպէս
եւ
քահանայն
նոցա
{յաւուր}
միում
ասացեալ
է
արժանապատիւ
Պօղոս
քահանայի
Խռճեան
տէրութիւնն
Անգլիոյ,
զբովանդակութենէ
գործոյն:
{Յաւուր}
հաստատութեան
թղթոցն,
այն
է
ի
1
նոյեմբերի,
ընդ
ե
շտագարուն
օդոցն
քաղցրութեան
Իտալիոյ
աշխարհին:
{Յաւուր}
տօնի
ծննդեան
եւ
մկրտութեան
փրկչին
մերոյ,
վաղ
քաջ
ազգանունն
է
Հագ
(Hagge):
՚Ի
1/13
Յունիսի,
{յաւուր}
Համբարձման
տօնի,
ներկայացեալ
առ
պ.
Հագն
ու
ցուց
զկերակուր
(առանց
իրիք
ոգիաւոր
ըմպելեաց)
վճարեալ
{յաւուր}
զմի
ֆունտ
ստերլինգ,
ըստ
այսմ
ծախք
իմ
լոկ
ի
պանդո
,
փարին
զնովաւ.
ապա
թէ
այլազգ
ինչ,
մերժեն։
{Յաւուր}
միում
'ի
ժողովն
Մանուկեանց
եհարց
եղբայր
նորա
Մաթո
զչափն
թանգութեամբ:
Որգոն,
հասարակ
կառքն,
արժէ
{յաւուրն}
3
ռուփի,
սկսեալ
ի
6
ժամէ
առաւօտու
մինչեւ
48
ժամն
ոքա,
մասամբ
գէթ,
ընդ
ձեռն
Վրթանիսի
եպիսկոպոսի,
{յաւուրս}
յառաջնորդութեան
Գրիգոր
արքեպիսկոպոսի
ի
Բեսարաբիայ
կեղեցւոյ:
Երեսփոխանակից
նորին,
պ.
Աջեմեանցն
{յաւուրս}
յայսոսիկ
հասանք
նոյնպէս
'ի
Նախիջեւան
եւ
անդէն
վաղ
քան
անձանց
պարտքն
հատուսցեն
եւ
ի
բանտէն
ազատեսցեն
{յաւուրս}
մեծի
աւագ
շաբաթու
պահոյն,
բայց
եթէ
՚ի
նոյն
բանտի
արմանս
վստահ
եմ։
Պատմեցից
ձեզ
ինչ
մի
հարեւանցի.
{յաւուրս}
Թերեզեայ
թագուհւոյն
եկն
դեսպան
'ի
Պէջ
քաղաք
յՕսմա
ապարհ
է
եւ
ուղեւորելով
ընդ
արքունին
ճանապարհ,
զի
{յաւուրս}
մեր
շատ
եւ
շատ
էին
դժուարութիւնքն
ծովացեալ
եւ
յան
տովմարի
մերոյ
ըստ
տովմարի
Յունաց
եւ
Լատինացւոց:
{Յաւուրս}
սորա
ծաղկի
Խաչատուր
վարդապետ
Կեչառացի,
երգիչ
եկե
րկնապատկէ
զցաւ
եւ
զվիշտ
Հայաստանի,
այն
որ
երբեմն
{յաւուրս}
Արամայ
նահապետի
իւրոյ
հրովարտակ
առնէր
ընդ
ամեն
այ
նն
վայր
Աստուծոյ
Ամենակալի
թողեալ
զիրսն
ապաստան:
{Յաւուրսն}
յայնոսիկ
Վռամշապուհ
արքայ
Հայոց,
երթեալ
ի
Միջագե
խաբեութիւն
դպրաց
եւ
փարիսեցւոց:
Քրիստոնէութիւնն
{յաւուրց}
անդի
նախկին
աւետարանչաց
ընկալաւ
զտօնն
շաբաթական,
Մերոյս
ցեղի
շառաւիղ
Է
Բրամին
գլխաւոր.
{Յաւուրց}
անտի
մանկութեան
Առ
դրան
կացեալ
մեհենին
`
վն,
եթէ
յիշեալ
տանն
մերձ
կամ
Չինու
բազարումն
կամ
{յափն}
գետոյն
տուն,
դուքան,
քուդամ,
գաթ
եւ
մին
պատահե
հառաչեմ
ի
խորոց:
Յայնժամ
հասից
ես
անվտանգ
{յափն}
անքոյթ
իմ
կենաց,
Խաղաղութէամբ
առագաստեալ
ըն
ը,
որ
ծածկուած
է
անվերջ
անտառներով:
Սա
իւր
{յափշտակած}
արծաթի
քաջագործութիւնը
հանդէս
հանելով,
պսակուեցա
թիւնքը
կառավարելու
այս
կղզու
մէջ
եւ
Սարակինոսների
{յափշտակած}
երկիրը
յետ
դարձուցանելու։
Սարդինիա
կոնդակ
ուղարկ
ապաքէն
զՂազար
մ
երկ
ողորմելի
ի
վանացն
արտաքսեցաք
{յափշտակեալ}
եւ
զգրեանն
եւ
զայլ
ինչ
նորա
սեպհական,
եւ
այժմեան
Պարո՛ն,
չափդ
ճանչցիր,
ես
գող
չեմ,
ես
հողը
չեմ
{յափշտակել},
ես
ձրի
չեմ
առել,
դրամով
է
գնել
իմ
հայրս,
իմ
պ
ի,
այսօր
քսանից
պակաս
չեմ
տալիս,
կարո՞ղ
ես
բռնի
{յափշտակել}:
Այն
տունը,
ուր
ես
բնակւում
եմ,
սորանից
տասն
տ
-
Պրուսիան՝
Լեհաստանի
մահուան
առաջին
պատճառը,
{յափշտակել}
է
նորա
Պօզնայնի
դքսութիւնը
եւ
խեղդում
է...
որով:
-
Քաղաքակրթութիւն
է
տարածում:
-
{Յափշտակել}
է
եւ
ստրկացրել
է
Ֆինլանդիան:
-
Քաղաքակրթութ
նքեանց
եւ
եթ
պահի
յաղթանակս
([թէ]
միայն
հնար
էր
[
{յափշտակել]}
զանկապուտ
ձիթենին,
յաջոյ՝
որ
զծանրակշիռն
վճարե
իմ
բողոքին։
Նոցանից
մինը,
համարեա
թէ
բռնութեամբ
{յափշտակելով}
իմ
մօտ
գտանուած
բոլոր
արծաթը,
տուեց
ինձ
ահա
այս
դժոխային
եսականութեամբ,
բռնաբարեցին
ուրիշները
եւ
{յափշտակելով}
նոցայ
զօրացուցին
իւրեանց
չարաչար
գործադրութիւնը
ա
է
նաեւ
նորանից,
որ
երբ
վանքից
հալածեցին
նորան՝
{յափշտակելով}
բոլոր
նորա
ունեցածը,
այն
ժամանակ
Ղազարը
ստիպուեց
բարերար
ծայրագոյն
Բրամինին
եւ
տանը
գտանուած
ինքը
{յափշտակելով},
շահուեցաւ
իւր
համար
փոքր
ի
շատէ
ազատ
կեցութեան
ոք
չէ
կարող
յանցանք
գործել
առանց
ուրիշի
իրաւունքը
{յափշտակելու}.
ոչ
ոք
չէ
կարող
յանցանքը
պաշտպանել
առանց
զրկուած
ակին
կենդանի
ժողովրդի
կենդանի
լեզուի
արտօնութիւնը
{յափշտակելու}
։
Նոյնպէս
ի
գործ
դնել,
'ի
մէջ
բերել,
ի
լոյս
հան
Հնութեան
աւտօրիտէտը
ժամանակի
եւ
պէտքերի
իրաւունքը
{յափշտակելու}
չափ
ուժ
չունի։
Մեր
խօսքը
սիրահար
մարդու
վրայ
չէ
մանակ
"
Արքայութիւն
Աստուծոյ
բռնաբարի,
եւ
բռունք
{յափշտակեն}
զնա
",
մինչեւ
այն
ժամանակ,
"
սահմանք
քաջաց,
զէ
իտոյ
է
պատերազմելով
յաղթեն
խաւարին
եւ
ստութեան
եւ
{յափշտակեն}
յաղթութեան
ձիթենին։
Այսպէս
է
աշխարհի
կարգը,
այո
անալի
ագահ
մարդ
էր.
կողոպտեց
բոլոր
մեհեանները
եւ
{յափշտակեց}
նոցա
կալուածքը,
իւր
պաշտօնակալութեան
մէջ
դորա
ձե
այնպէս
ջերմացած
էին
այդ
մետալի
վերայ,
որ
իսկոյն
{յափշտակեց}
դարձեալ
սեղանից
եւ
բռնելով
ձեռքում
զննում
էր,
չտ
խելով:
Վանքից
հալածելու
ժամանակ
նորա
բոլոր
ինչքը
{յափշտակեցին},
նաեւ
յունարէն
գիրքերը,
թէեւ
մարդ
չկար
վանքում
ին
նորա
աշակերտների
համարում։
Այս
պատճառով
նորան
{յափշտակեցին}
եւ
բանդ
դրեցին։
Նա
դուրս
չ'եկաւ
բանդից,
մինչեւ
թագաւորի
մօտ՝
առանց
գլխարկը
հանելու։
Զինուորքը
{յափշտակեցին}
այս
մարդը
եւ
գտան
նորա
գրպանի
մէջ
երկու
երկսայրի
րով
ձգելէն
ետեւ,
մնացածներն
ալ
իրենց
մարցը
գրկէն
{յափշտակեցիք}
ու,
անոնց
արտասուալից
եւ
սրտապատառ
աղերսանացը
ձա
յ
իրաւունք
ունի
նայելու
որպէս
սպանողի,
ատեցողի,
{յափշտակողի}
վրայ
եւ
իրար
երեսից
պիտի
պաշտպանուին
միմիայն
երկի
րացնում
է
իւր
գործերը:
-
Այո՛,
եւ
գողերը
եւ
{յափշտակողքը}
կամին
հաւատացնել
աշխարհին,
թէ
իւրեանց
կողմում
ու
դնում
է
մեր
առջեւ,
գողութիւն
է,
աւազակութիւն
եւ
{յափշտակութիւն},
եթէ
մինը
առնու
հարիւրաւոր,
հազարաւոր,
իսկ
միւ
,
աղքատութիւնը
եւ
սովը
պիտի
հարկադրէ
նորանց
դէպի
{յափշտակութիւն}
եւ
կողոպուտ,
մի
խօսքով,
բաբելոնեան
խառնակութիւն
լ:
Սպանութեան
աղբիւրն
ինչ
է
-
ատելութիւն
կամ
{յափշտակութիւն}.
ես-ին
ոգի,
որ
ամէն
ուրիշ
զոհում
է
իր
գոյութեան
սը
թողնում
Է,
որ
մարդը
ախտանայ
այս
ոգով.
յղանայ
{յափշտակութիւն},
ատելութիւն
եւ
սպանութիւն
-
բայց
երբ
կատարուած
է
իս
գործակատարին:
Յայտնի
է,
թէ
մարդը
պիտի
չատէ,
{յափշտակութիւն}
չյղանայ,
ես-ին
ոգին
սանձէ
միմիայն
արտաքին
աշխարհ
ում
է
նորա
կիրքերը,
որ
նա
չէ
կարող
այլեւս
ատել,
{յափշտակութիւն}
յղանալ
եւ
այդ
խորհրդով
սպանել,
երբ
արդարադատութի
օգուտ
քաղել
դիպուածներից,
օգուտը
գողութիւն
չէ,
{յափշտակութիւն}
չէ,
այլ
յառաջ
է
բղխում
գործերը
օրինաւոր
եւ
խելաց
ամբութիւնք,
խռովութիւնք,
սպանութիւնք,
հրկէզք,
{յափշտակութիւնք}
եւ
այլ
սոսկալի
մոլութիւնք
ծնեցան
բռնակալութենից։
թարկւում,
այո,
այդպիսին
աստուծու
արտօնութիւնն
է
{յափշտակում}
երկրի
երեսից:
Դու,
որ
Նէապոլսի
մէջ
ցոյց
ես
երբեմն
արժանայիշատակ
Թաղիադեանցի
ասածի
պէս,
ես
"
{յափսիթերս}
եմ
թաթոդնում"։
Ո՛հ,
եթէ
դու,
եւ
ով
դու
որ
գու
լ
յԱյվազովսքւոյ
զգումարս
դրամոց
զորոց
յիշեալ
է
իմ
{յբ}.,
յգ.,
եւ
՚ի
դ.
պարբերութիւնս,
Սինօդն
զկոնդ
զովսքւոյ
զգումարս
դրամոց
զորոց
յիշեալ
է
իմ
յբ.,
{յգ}.,
եւ
՚ի
դ.
պարբերութիւնս,
Սինօդն
զկոնդակն
զայ
Եւ
լոկ
վայրախօսութիւն
չէ
այս
իմ
կողմից,
այլ
ստո՛
{յգ}
իրողութիւն
է,
որ
Տիրոջդ
առջեւ
դնում
եմ։
Մի
ե
բայց
ինչ
որ
նորա
գիտութեան
մասին
էք
խօսում,
ստո՛
{յգ}
է,
առաջ
շատ
համեղ
եւ
զօրաւոր
կերպով
էր
քարոզում
առաջինն
է
Ղազար
Փարպեցին,
որի
պատմութիւնը՝
ստո՛
{յգ},
անցքերի
դասակարգութիւնքը՝
պարզ,
եւ
ժամանակագր
րակոսը
Փարպեցուն
է
հասկանում՝
Ղազար
ասելով։
Ստո՛
{յգ}
է,
Կիրակոսը
իր
յառաջաբանի
մէջ
(եր.
գ.
),
խօս
մի
մեծ
իշխանի
դուստր
էր,
այդ
մեզ
յայտնի
չէ։
Ստո՛
{յգ}
է,
Յայսմաւուրք
եւ
այլն
չունինք
մեր
մօտ,
բայց
հա
բերդակ,
որ
է
մարդաղի
"
Ասողիկ
(եր.
179)։
Ստո՛
{յգ}
է,
այս
անունը
մենք
լսում
ենք
տասներորդ
դարու
վեր
ր.
52).
ստացական
դերանուն
փոխանակ
էականի։
Ստո՛
{յգ}
է,
որպէս
Ս.
Գրքում,
նոյնպէս
եւ
նախնեաց
աշխատու
աւանդ
առաւօտները
եւ
երեկոյեան
ժամանակ:
-
Ստո՛
{յգ}
է,
ես
եւս
նկատում
եմ
այդ,
-
պատասխանեց
կոմսը,
դստերք,
փեսայ,
որդիք
եւ
վերջապէս
ամուսինս:
Ստո՛
{յգ}
է,
որ
ասում
են,
թէ
աշխարհի
երեսին
ամենայն
լաւու
նում
է
իր
համար
օտար
աչք,
օտար
ձեռք
ու
ոտք։
Ստո՛
{յգ}
է,
չեն
սոքա,
որպէս
կարող
էին
սպասաւորել
նորա
սե
է
գցում
իմ
մեջ.
չե՞ն
ցանկանում
արդյոք
նրանք
եւ
ա՛
{յդ}
փողերը
քամու
բերանը
տալ՝
եկեղեցական
կապիտալների
լի
երազ
եմ
տեսել...
-
Ես
Էֆիմերդէ
չունիմ։
Ա՞
{յդ}
է
քո
շատ
հարկաւոր
գործը,
խելքիդ
աղ
առնեմ.
ո՛վ
մ
իմերդէն
կամ
ուրիշ
այդպիսի
յիմարաբանութիւնք,
եւ
ա՞
{յդ}
էր
պատճառը,
որ
ձեր
պէս
խելօքների
բերանով
անուանւ
ետ
մահու
Քրիստոսի
կամ
՚ի
կատարածի
աշխարհիս,
զի
ա՞
{յդ}
ապա
մեկնեսցէ
մեզ
Այվազովսքին
զառակսն
տասն
կուսանա
Հարցանում
ես
դու
ինձանից.
Ուր
եմ
ծնած,
ա՞
{յդ}
ես
քննում.
Այստեղ
եկած
եմ
Թիֆլիզից:
քատ
եւ
չքաւոր
առաքինութիւն
ճանաչել
ու
մեծարել,
ա՛
{յդ}
է
ահա
գործը։
Այսպէս
յայտնում
ենք
մեր
մաքուր
ս
քին,
որ
կայ
նոցա
մէջ,
արդա՛րեւ
արժա՛ն
էր,
որ
ա՛
{յդպիսի}
մի
աղանդ
բուսանէր,
առասպելի
ասածին
համեմատ,
թէ
ց,
դու
քնար,
այլ
մի՛
հնչեր
ինձ,
Ապոլլոն,
{յե՛տ}
առ
դարձեալ
դու
նորան,
Տո՛ւր
մի
այլ
մարդու,
ծարաւի
գտանելով,
որպէս
ասաց
ոմն
ի
հնոց:
Մինչեւ
{յե՞րբ}
պաշտեսցի
առ
մեզ
ասիականդ
մոլորութիւն
խօսիլ,
գրել
եայց
եկեղեցի:
Այսպէս
երբեմն
Իսրայէլ
դառնայր
մտօք
{յԵգիպտոս},
եւ
քաղցրանային
՚ի
քիմս
նորա
սոխն
եւ
խստորն
առաւ
՚ի
Մարսիլիայէ
մինչեւ
ցԵգիպտոս
զաւուրս
տասն,
իսկ
{յԵգիպտոսէ}
մինչեւ
ցԿալկաթա.
զաւուրս
28,
ուրեմն
զաւուրս
38
ն
ի
նմին
Կողբ
գեղջէ
Եզնիկ
անուն
առաքեն
ի
Միջագետս
{յԵդեսիա}
՝
առ
ի
թարգմանել
եւ
բերել
զգիրս
առաջնոց
հարց
փութ
այն
ի
Հայս
ելանել
թափուր
ի
յուսոյն
եղեալ՝
անցանէ
{յԵդեսիայ}
եւ
ընդ
Փիւնիկէ
եւ
հասեալ
ի
Սամոս
առ
աշակերտ
Եպիփ
բողբոջեալ
յԱրարատեան
աշխարհի՝
բաժանի
յոստանիկ
եւ
{յեզերականս}
եւ
որպէս
կշռադատութեամբ
բաւիմ
ք
ճանաչել,
գրոցս
,
իսկ
հեռացեալ
փոքր
առ
փոքր
ի
միջերկրէից
յեղափոխի
{յեզերականս}.
յեօթն
ազգս
բաժանեալ
ի
Ստեփանոսէ,
զոր
յառաջ
բեր
րձս
իւրեանց
եւ
սպիտակ
կտաւ
արկեալ
զանձամբ
կանգնին
{յեզր}
միոյ
վտակի,
այնուհետեւ
ի
գուճս
անկանին
եւ
բարձրա
Մակեդոն,
եւ
զՆեստոր:
Ուստի
հետեւաբար
յառաջ
բղխի
{յեզրակացութիւնդ}
անմխիթար,
եթէ
արտաքս
քան
զեկեղեցին
մեր՝
Այվազով
րձաւորէ.
այլ
Վռամշապհոյ
անլուր
խոստմանցն
եղեալ,
{յելանել}
իւրում
ի
Հայս
գտանէ
ժողովեալ
առ
Մեծն
Սահակ
եւ
Մես
Հնդկաստան,
այլ
ձմեռնային
եղանակք
արգելուն
զիս,
{յելանելոյ}
իսկոյն
ի
ճանապարհ:
Քանզի
՚ի
Մարսիլիայէ
մինչեւ
ցԵ
չ
ժամանակի
բանականութեանն
էր
գիւտ՝
կամեցաւ
նաւել
{յԵլլադա}
եւ
գնալ
յԱթէնս
առ
աշակերտակիցս
իւր,
այլ
վասն
հող
ա...
Մի՛
պատմէք
'ի
Գէթ,
եւ
մի՛
տայք
զայդ
աւետիս
{յելս}
Ասկաղովնի.
զի
մի՛
երբէք
ուրախ
լիցին
դստերք
այլազ
եզու
հայոց,
ցորչափ
կացցէ
կրօնն
մեր
ազատ
յամենայն
{յեկամուտ}
տարերց,
ազգն
մեր
չունի
երբէք
անհետանալ։
Աւելորդ
զնոր
հայախօսութիւն
հեղինակիս,
մշակեալ
եւ
մաքրեալ
{յեկամուտ}
խառնակութեանց
[ըստ
բառից
եւ
հնչմանց],
եւ
ընդ
նմի
զԵնովք՝
ի
Սպեր,
զԳինթ՝
ի
Դերջան,
եւ
զԴանան՝
{յԵկեղեաց}
գաւառի,
ինքնին
խաղայ
յԱյրարատ
ի
գաւառն
Գողթ
սրբե
ռնուլ
զմանրամասնութիւն
հրաշափառ
խայտառակութեանս,
{յեկեղեցական}
պատմութեան
Բարոնէոսի:
Յաջորդ
լինել
պապին
առաքելո
յ:
Տունն
այն,
որպէս
եւ
կրպակք,
գտանին
մերձ
{յեկեղեցին}
հայոց
ի
"
Չինի-բազար
"
ասացեալ
փողոցի,
որ
գրեա՛
ապատուութիւնդ,
անամօթեցան
ձգել
զբազմութիւն
Հայոց
{յեկեղեցին}
Հռովմայ,
ասասցեն
ապա
թէ
ի՞,
ունին
պահել
զկենդան
շըրջեցաւ
'ի
քարոզութիւն
'ի
մէջ
Հայոց,
'ի
վանս
եւ
{յեկեղեցիս}
նոցա
հանապազորդելով
իբր
զմի
'ի
վարդապետաց
նոցա.
ղխումն
Հոգւոյն
միմիայն
ի
Հօրէ:
Վարդապետք
պապական
{յեկեղեցւոյ},
յութերորդ
դարու
հիմնեցան
՚ի
բառս
առաքումն
զոր
՚
,
նսեմացուցանեն
ընթացք
նորա,
այն
է՝
հերձիչ
նորա
{յեկեղեցւոյն}
Հայոց
եւ
անկանիլ
ի
գոգ
պապին
Հռովմայ,
այլեւ
աղճա
,
կամ
՚ի
գրաւոր
յիշատակարանաց,
թերեւս
նշխարելոց
{յեկեղեցւոջ}
Կալկաթսայի,
հաւատացելոյ
Ձերում
տեսչութեան:
Ի
ոն
շքոյ
ի
նոյն
տէրութենէ
եւ
հանդիսակից
լինի
տօնին
{յեկեղեցւոջ}
մերում,
ուր
խնկօք
եւ
մոմեղենօք
եւ
այլ
եկեղեցական
եկեալ
'ի
Կոստանդնուպօլիս
յետ
բազում
քարոզութեանց
{յեկեղեցւոջ}
Սրբոյն
Գրիգորի
Լուսաւորչին,
որ
'ի
Ղալաթիա,
եւ
հ
օնել
ընդ
Եւրոպացոց
զոր
նոքա
տօնէին,
եւ
ասել
զժամ
{յեկեղեցւոջ}
ըստ
կրօնի
եւ
ըստ
ծեսի
նոցա
եւ
'ի
գործ
ածել
զժամագ
զժողովուրդն
արծաթով
պատել
զորպիսի
եւ
իցէ
պատկերս
{յեկեղեցւոջ},
որպէս
թէ
մեծ
առաքինութիւն
եւ
քաջագործութիւն
էր
ւթիւնքը
ամենայն
ուժգնութեամբ
գործ
դնելով
Ֆրանսիոյ
{յեղափոխական}
շարժողութեան,
խաչակիր
արշաւանք
քարոզեց
ֆրանսիակա
կի
միջնորդութեամբ,
ամենախոշոր
մետալները
կարելի
է
{յեղափոխել}
դէպի
լաւ,
այսինքն
դէպի
ոսկի:
Այս
համառօտ
ծա
տգամագրի,
իսկ
հեռացեալ
փոքր
առ
փոքր
ի
միջերկրէից
{յեղափոխի}
յեզերականս.
յեօթն
ազգս
բաժանեալ
ի
Ստեփանոսէ,
զո
է
հացի
եւ
եթէ
այլ
բաների։
Անհնար
է,
թէ
լեզուն,
{յեղափոխուելով}
ազգի
աւելի
առաջ
գնացած
մասին
մէջ,
անփոփոխ
մնայ
մ
րօրութիւնը,
երբ
նոցա
ազգը
ենթարկուել
է
մի
թշուառ
{յեղափոխութեան},
այլ
մանաւանդ
օգուտ
են
քաղել
դորանից
եւ
առաւել
ա
րներից
բաղկացած
նեղսիրտ
եւ
միմիայն
ֆրանսիական
մեծ
{յեղափոխութեան}
շնորհքով
մի
փոքր
մարդ
դարձած
կառավարութիւններով,
ել
էր
իր
կառավարչական
ձեւերը
եւ
առաջին
ֆրանսիական
{յեղափոխութեան}
մրրիկը
ցամաքահողի
մէջ
այնքան
դէպքեր
պատճառելով
ան
,
թէ՛
սա
չար
ոգի
էր
խռովութեան,
ապստամբութեան
եւ
{յեղափոխութեան},
որի
անունը
Աստարօտ:
Յառաջ
եկաւ
Աստարօտը.
գլու
սերմը,
սկիզբը
կամ
դարագլուխը։
Այս
մեծակշիռ
{յեղափոխութեան}
սկիզբը
տեսանում
ենք
տասնեւերեքերորդ
դարումը,
որ
եթէ
այդպիսի
պատճառներ
չլինէին,
լեզուն
չէր
ընկնիլ
{յեղափոխութեան}
տակ։
Յայտնի
է,
թէ
լեզուն
չէ
կարող
կազմուիլ
կամ
պաշտօնները։
Յայտնի
է,
թէ
իսրայէլական
բնութիւնը
{յեղափոխութեան}
տակ
ընկնելով
այդ
դարաւոր
ժամանակամիջոցում,
Եգիպտ
այկականաւ
վարել
լեզուախօսութեամբ,
այժմ
ենթարկեալ
{յեղափոխութեանց}
ժամանակին,
ստիպի
ինքն
կորուսանել
զնուիրական,
բա
ակն
պիտոյ
էր
ենթադրել,
միտ
եդեալ
անեզր
եւ
անվերջ
{յեղափոխութեանց}
եւ
սասանութեանց
եղելոց
ի
Հայաստանեայց
աշխարհի:
փոխւում
են,
եւ
ինքը՝
երկրագունդը,
ենթարկւում
է
{յեղափոխութենների},
որի
հետ,
անտարակոյս,
կապակից
էին
նորա
շրջապատ
հպանէ
իւր
եկեղեցու
միջնորդութեամբ:
Համաշխարհական
{յեղափոխութենների}
մէջ
եկեղեցու
ինքնուրոյնութիւնը
եղել
է
եւ
մեր
ազգի
վերայ՝
անցանենք
քննել
նորա
ընկերութիւնը,
որ
շատ
{յեղափոխութենների}
ենթարկուեցաւ
մինչեւ
մեր
օրերը։
Այդ
սասանեցուցիչ
կտա՞կ
իցէ
թուղթն
այն,
թէ
պարգեւագիր:
Ընդ
այս
{յեղափոխութիւն}
գործոյն,
որում
ոչ
բնաւ
ակն
ունէր
օրէնսգէտն
այն
ա
եւ
բարոյական
աշխարհներում,
որ
թոյլ
տային
այսպիսի
{յեղափոխութիւն}:
Առնունք
մի
բոյս,
որ,
դիցուք
թէ,
բուսանու
որ
բնական
աշխարհի
օրէնքը
թոյլ
է
տալիս
անհատի
մէջ
{յեղափոխութիւն},
թէեւ
միայն
փոխուած
էր
նորա
արտաքին
շրջակայքը:
ս
ուղղութիւնը,
մինչեւ
որ
նա
չկատարէ
մի
տնտեսական
{յեղափոխութիւն},
իւր
մինչեւ
այսօր
բռնած
ընթացքի
մէջ,
եւ
մինչեւ
տանալու
են
մի
մեծ
բարոյական
(ի
հարկէ
դէպի
լաւը)
{յեղափոխութիւն}
գործել
իւրեանց
հասարակութեան
մէջ,
բայց
մի
աններե
մարիտ
է
այդ
խնդիրը,
բայց
եւ
այն
ճշմարիտ,
որ
այդ
{յեղափոխութիւնը}
կատարուեցաւ
տէր
սատանայի
վերայ:
Սորա
պատճառը
իմա
նայ
միւս
մասին
վերաբերութեամբ,
անհնար
է,
թէ
այդ
{յեղափոխութիւնը}
ազդեցութիւն
չանէ,
շատ
կամ
սակաւ,
այդ
այլ
խնդիր
կանութեամբ
եւ
պաշտպանութեամբ
վերանորոգուել
էր
մեծ
{յեղափոխութիւնից}
յետոյ:
Ահաբեկութիւն
տարածեց
ամէն
տեղ
այս
ցնցիւնը
ն
թէ
Նաբուգոդոնոսորի
վաթսուն
կանգուն
արձանը։
Այս
{յեղափոխութիւնից}
էլ
մինչեւ
այսօր
երկու
հազար
տարի
անցաւ
եւ
այս
երկ
որի
հետ,
անտարակոյս,
կապակից
էին
նորա
շրջապատի
{յեղափոխութիւնքը}:
Զարմանալի
ժամանակ
է
մեր
ժամանակը.
ասես
թէ
այս
ենթարկուեցաւ
մինչեւ
մեր
օրերը։
Այդ
սասանեցուցիչ
{յեղափոխութիւնքը}
անտարակոյս
պիտոյ
է
ազդեցութիւն
ունենային
եւ
նոցա
րճ
կեանքում
եւ
մեր
արած
փորձերից
տեսնում
ենք
նորա
{յեղափոխութիւնքը}
։
Իջնո՞ւմ
են
այդ
յեղափոխութիւնքը
մինչեւ
արմատը,
տեսնում
ենք
նորա
յեղափոխութիւնքը։
Իջնո՞ւմ
են
այդ
{յեղափոխութիւնքը}
մինչեւ
արմատը,
ազդո՞ւմ
են
հասարակաց
ժողովրդի
լեզ
մբ,
հանքերը
հողային
վիճակից
հեշտութեամբ
կարող
են
{յեղափոխուիլ}
դէպի
մետալ,
իսկ
կերպարանափոխութիւնը,
որ
գործւու
,
մեզ
թւում
է,
թէ
դարձեալ
Պաւղոսի
այս
գաղափարն
է
{յեղյեղում},
երբ
ասում
է.
"
ըստ
սննդակից
գոլոյ
ինձ
ի
մանկու
նքները,
մի
ակնթարթում,
ինչպէս
Երեմիայի
"
Կաթսայ
{յեռանդեան}
"
եռացնում
են
ահագին
ովկիանը,
ես
խելագա՞ր
եմ,
ո
ր
ունի
առ
Ձեզ,
մնամ
նովին
միշտ,
որպէս
յերեկն
եւ
{յեռանդն}
՝
Արգոյ
հայրենակցիդ
Խոնարհ
ծառայ
Միքայել
ւ
զտունկ,
Ծաղիկ
քնքոյշ
գեղանի,
Զվարդ
{յեռեալ}
ճոխ
ի
թուփ,
Շուշան
յիւր
ոճ
գարնայնի:
նց
անհամար
հարստութեան
համեմատ
շատ
եւ
շատ
արծաթով
{յեսան}
(սրող
քար)
գնելով՝
թուրի
պէս
սրեցին
իրենց
լեզո
.
այսպէս
էլ
նորա
պաշտօնեայ
եւ
կուսութեամբ
պատուած
{Յեսո՛ւն}
։
Իսկ
այն
զարմանալի
մարդու՝
Եղիայի
գովութիւնը
ո՛
յուսով
տեսութեան
երկնառաք
Հօտապետիդ:
Այն
յոյս՝
{յետ}
բազմօրեայ
ակնկալութեան
այսօր
լնանի,
եւ
մենք
տեսա
սրտի
մնաց
ի
վերայ
իմ,
զոր
զկնի
ամսօրեայ
ժամանակի
{յետ}
ծախելոյ
զբազում
ինչս
բժշկաց
եւ
դեղորէից
վերջապես
ի՛
խտրութիւն
ինչ
ծագեսցի
ընդ
մէջ
իւր
եւ
նոցա:
{Յետ}
այսր
ամենայնի
ես
ընդ
այլոց
հոգեւորականաց
սկսայ
յա
զիս
հանդիսացուցեալ
յանդիման
նորին
վեհափառութեան,
{յետ}
որոց
յատենի
հոգեւոր
կառավարութեան,
ի
ներկայութեա
երելով
տառապագին
ի
դրունս
բժշկաց
եւ
դեղավաճառաց,
{յետ}
ընդ
երկար
վարանմանց
այն
ինչ
բարձաւ
յինէն
յոյս
վեր
րեաց
վերստին
հաստատել
զիս
ի
հոգեւոր
կոչման:
5
{Յետ}
իբր
ութն
ամսոյ
նորին
բարձր
սրբազնութիւն
կոչեալ
զի
դ
իսկ
չունի
բնաւին
ընդունել
զվճիռ
ինչ,
վասն
զի,
{յետ}
գոլոյ
այնր
անհիմն
եւ
բոլորովին
անկանոն
չունի
թերե
ն,
եւ
գործով
ցուցից
զիմո
երախտագիտութիւն:
՝
{Յետ}
փոքր
քան
շատ՝
յայտնելոյ
զսրտիս
զգացմունս
վեհանձն
այսպես.
"
Մատթէոս
կաթողիկոս
ամենայն
Հայոց"։
{Յետ}
զայս
ամ[ենայն]
այսպէս
հաստատելոյ
եւ
վաւերացուցանե
նյայտ
եղելոց
ձեզ
եւ
այլոց
բազմաց,
այլ
եւ
զայս
թէ
{յետ}
աւուրց
իբր
երկուց
կամ
երից
ելանեմ
[Էջմիածնէ
՚ի
Թի
եռն
դեսպանին
Անգլիոյ,
որ
՚ի
Սանկտպետերբուրգ:
{Յետ}
զաւուրս
քանիս
մնալոյ
ի
Թիֆլիս,
է,
որ
յաղագս
ստա
եալ
զբովանդակ
զգործն,
վերստին
գումարել
ի
ժողով:
{Յետ}
երկուց
աւուրց
սրբազան
արքեպիսկոպոսն
Մակար
հրաւիրե
ս
ձեռնագրեալ
մատուցի
սրբազան
անդամոյն
Սինօդի:
{Յետ}
աւուրց
ինչ
վերստին
գումարեցաւ
ժողովն,
կարեմք
հաւ
ումարեցաւ
ժողովն,
կարեմք
հաւաստեաւ
ենթադրել,
թէ
{յետ}
ընթեռնելոյ
եւ
ի
միտ
առնելոյ
զամենայն,
որ
ինչ
բով
անէ
կուսակալին
Անգլիոյ
՚ի
Հնդկաստան:
Աւուրց,
{յետ}
իբր
երկուց
կամ
երից
ստանամ
ես
զբնագիր
եւ
զթարգման
ինիստրն
արտաքին
գործոց
ուղղի
ի
Ս.
Պ.
Բուրգ:
{Յետ}
աւարտելոյ
գործողութեանցս,
փութանակի
մեկնեցայց
ի
ութեան
Անգլիոյ
ի
Կալկաթա:
Վսեմափայլ
դեսպանն,
{յետ}
ամենայն
մանրամասնութեամբ
իրազեկ
լինելոյ
հանգամանա
այինք
հողմավար
մղեցին
զշոգենաւն
՚ի
Սիկիլիա
կղզի,
{յետ}
զաւուրս
իբրեւ
զվեց
տիւ
եւ
գիշեր
կոծելոյ
ընդ
ալիս
ջորի
մինչեւ
ցերկաթուղին,
տարեալ
մեծի
ցրտութեան,
{յետ}
մշտագարուն
օդոցն
քաղցրութեան
Իտալիոյ
աշխարհին:
զտէրութիւնն
Անգլիոյ
զբովանդակութենէ
գործոյն:
{Յետ}
եզերելոյ
գործոցս
՚ի
տուընջեան,
ընդ
երեկս
՚ի
1
նո
այինք
հողմավար
մղեցին
զշոգենաւն
ի
Սիկիլիա
կղզին,
{յետ}
զաւուրս
իբրեւ
զվեց
տիւ
եւ
գիշեր
կոծելոյ
ընդ
ալիս
երստին
ընկալաւ
զայլս.
նաւեցի
ի
Գենուա,
ուր
հասի
{յետ}
իբր
երկուց
աւուրց
մեծ
նեղութեամբ:
Իբրեւ
տեսի
Ջոն
Ռօսսըլըն
առ
այս
գրութիւն
դեսպանին
Ռուսսիոյ,
{յետ}
գրագրութեան
իւրոյ,
ընդ
ներքին
Գերագոյն
Տեսչութեա
համարիմ
զեկուցանել
զպատուականութեան
Ձերում,
թէ
{յետ}
հաստատութեան
թղթոյն,
որ
գուցէ
թէ
կատարեսցի
մինչե
իմս
երեսփոխան,
թէ
Այվազովսքի
Գաբրիէլ
վարդապետն,
{յետ}
գրագրութեան
իւրոյ
ընդ
Թադթէոս
եպիսկոպոսին
Ասպահան
տամք
զայս
թուղթ
հաստատեալ
մերով
ձեռնագրով"։
{Յետ}
այսորիկ,
յաւելու
յիշեալ
եպիսկոպոսն,
թէ
"
ինքն
ո
Մայիսի,
այն
է՝
ի
11
Յունիսի,
ըստ
նոր
տոմարի,
{յետ}
քսան
եւ
չորից
աւուրց
նաւարկութեան,
ի
Սուէզայ,
ո
փոխարքային
Կովկասու,
հրաւիրելով
զիս
գալ
առ
ինքն
{յետ}
երկուց
աւուրց:
՚Ի
5/17
ամսոյս
գնացի
առ
նա
եւ
խնդրել,
փութացուցանել
զպատասխանին,
ասաց.
եթէ
{յետ}
եօթնեկի
միոյ
կարիցէ
գրել:
Եօթնակդ
այդ
լրասցի
յե
ետ
եօթնեկի
միոյ
կարիցէ
գրել:
Եօթնակդ
այդ
լրասցի
{յետ}
երկուց
աւուրց,
այլ
ես
տեսանելով
զմեկնիլ
շոգենալ
ւ
մանրակրկիտ
քննութեամբ
մաղեսցին
յատենի
Կորտին,
{յետ}
տալոյ
Ադմինիստրատորին
զհաշիւսն:
Այս
ամենայն
տ
Եւ
այսպէս,
որդի
հանգուցելոյն՝
պ.
Յովհանջանն,
{յետ}
մահուան
հօրն
իւրոյ,
տնտեսեալ
զգումարն
զամս
յոլո
ի,
1861
ամի,
Կալկաթա։
Hotel
gallais"։
{Յետ}
ստանալոյ
զպատասխանի
առ
այս
երթայց
առ
նա
եւ
խնդրեց
ւնեան:
Սարգիս
Ծատուրն
վախճանեալ
է
յամի
1812:
{Յետ}
վախճանի
նոր
վախճանեալ
են
նոյնպէս
երկու
անգլիացի
կ
յաղագս
մուծանելոյ
զքանակութիւն
նորա
՚ի
բողոք
իմ:
{Յետ}
ընդերկար
պատճառաբանութեանց
եւ
թանգարանաց
ի
վերջոյ
ասխանի
գրեաց,
որով
եւ
խնդրեաց
յինէն
գնալ
առ
ինքն
{յետ}
վեց
աւուրց,
այն
է
յ3
Յուլիսի:
Իբրեւ
ներկայաց
ԳՈՅ
ՊԱՐՈՆ
ԱԲԳԱՐ
ԵՒ
ԱՌ
ՊԱՏՈՒԵԼԻ
ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս
{Յետ}
մեծի
կարեկցութեան,
զոր
ցուցիք
ինձ
՚ի
կատարել
իմ
ընկալաւ
կամակար:
Այժմիկ
աղաչանք
իմ
այս
կան.
{յետ}
տեսանելոյ
զհաշիւսն
եւ
ստանալոյ
զմնացորդ
գումարին
ա
(1
անընթեռ.
)
թէ
զիա՞րդ
արժան
իցէ
վարիլ
եւ
թէ
{յետ}
ստանալոյ
զպատասխանի
՚ի
փաստաբանէ
իւրմէ
ունի
վերստ
րդին
Ջուղայու,
զաւարելոյ
Ամենափրկչեան
վանաց,
որ
{յետ}
ունելոյ
զայնքան
աղբիւրս
եկամտից
եւ
առանց
ծախելոյ
ական
եկեղեցւոյ
ընթանան
զմահմեդական
թագաւորէ,
եւ
{յետ}
այսր
ամենայնի,
այն
է
հարստութեան
եւ
պատւոյ,
Ղազ
իրի
ասեմ
մեծապատիւ
պ.
Յարութիւնի
Աբգարեանց:
{Յետ}
թողլոյ
իմոյ
զՀնդկաստան
եւ
ընդ
աւուրս
ընդ
այսոսիկ
վերին
տեսչութեանն,
զորմէ
չկարեմք
պարզաբանել:
{Յետ}
ազգովին
ընտրելոյ
զնուաստութիւն
իմ
'ի
տարժանելի
պա
ի
վերայ
դնէ
իւր
ծանրութեան
քարը:
Այդ
պարոնը
ազգի
{յետ}
մնալու
պատճառ
լուսաւորութեան
կողմից
դնում
է
այն
բ
ակը
չէ
պիտոյ
այն
լինի,
որ
աշխատի
իւր
մահից
յետոյ
{յետ}
ձգել
իւր
ժառանգներին
շատ
արծաթ,
մեծ
հարստութիւն
ղուի
թոյնը
թողած
եւ
միմիայն
մեղրը
եւ
մոմը
քաղելով
{յետ}
դառնային
իւրեանց
տեղը.
այս
մի
շատ
քնքուշ
խնդիր
է
ի
գագաթի
վերայ,
եւ
որոնք
ազատութեամբ
շարժւում
են
{յետ}
եւ
յառաջ,
ակամայ
երանի
եմ
տալիս
մինչեւ
անգամ
այդ
աւ:
Տեսանում
եմ
երազիս
մէջ,
որ
աշխարհի
ժամանակը
{յետ}
է
գնացել
քանի
հազար
տարիներով։
Թւում
է
ինձ,
թէ
պատճառը
մի
ազգի,
մի
քաղաքի,
որպէս
եւ
Նախիջեւանի
{յետ}
մնալու:
Այս
բանը
քանդել
է
մեր
ազգի
տունը։
Դ
րհի
երեսին
երկու
բան
կայ՝
այո
կամ
ոչ,
յառաջ
կամ
{յետ},
լինել
կամ
չլինել:
Այս
հիմքերի
վերայ
հարկաւորաբ
ի
յառաջ
գնալու
համար,
ուրեմն,
անտարակոյս,
պիտի
{յետ}
գնայ,
եւ
պիտի
չքանան
այնուհետեւ
մեր
բարի
բարի
յո
այ
քաղաքը,
եթէ
յօժարի
ճանաչել
ճշմարտութիւնը
եւ,
{յետ}
դնելով
ամենայն
կոյր
կամակորութիւն,
սրբէ
իւր
վերա
դեսեատին
հողի
արդիւնքից
չէ
կարող
հինգ
հազար
մանէթ
{յետ}
ձգել
տարին
ուսումնարանի
անունով,
եթէ
այդ
կայքերի
ւմ
էին
բազմութեան
մէջ՝
ամենայն
ամօթ
ու
պատկառանք
{յետ}
դրած,
մեծ-մեծ
խօսել,
թէ
հասուցած
էին
400
աշակեր
տանւում
են
այժմ:
Ապա
եթէ
ազգը
լուսաւորուի,
նայի
{յետ}
եւ
յառաջ,
քննէ
իւր
անցածը,
ներկայն
եւ
գուշակէ
ա
նել
մեր
ազգին
այդ
նորա
տարապայման
կարօտութիւնը
եւ
{յետ}
մնալը
լուսաւորութեան
գործի
մէջ:
Պ.
Իսահակեա
մենայն
մարդկային
կարեկցութիւն՝
առանց
զզուելու
եւ
{յետ}
քարշուելու:
Անցեալները
գրում
է
ինձ
մի
այսպիսի
նա
մ
են
սոքա,
եւ
Պապը,
եւ
Հայաստանը
հանգստանալով,
{յետ}
են
դառնում
Յունաց
զօրքը:
Պապը,
նմանելով
իւր
հօր
Եղերերգութեան
մէջ
Հայոց
զօրքը,
Պարսից
պատերազմից
{յետ}
դառնալով,
երգեց
գիտնական
Թէոդորոս
Եսայեան
Խատամե
ոթորիկներից
խռովուած
թանձր
եւ
մառախլապատ
ամպերը,
{յետ}
է
քարշում
իւր
ոգեւորիչ
ճառագայթքը
այդ
աշխարհի
վեր
ետեւ
ի
գուճս
անկանին
եւ
բարձրանան
եւ
աղօթեն.
ապա
{յետ}
կիսոյ
կամ
միոյ
ժամու
արշաւեն
ի
բարձունս
ի
չորից
կ
լիապէս
գնահատելու
համար
պիտոյ
է
հարիւր
տարիներով
{յետ}
երեւակայել
իւր
անձը,
երբ
ոչ
այսչափ,
ինչպէ՛ս
այժ
րիանոնքը:
Եւ
եթէ
այն
րոպէին
հարիւրաւոր
տարիներով
{յետ}
գնար
ժամանակը,
եթէ
մտքիս
եւ
յիշատակիս
մէջ
կենդան
ուար
բան
չկայ,
ոչինչ
աւելի
ծանր
չգիտենք,
քան
թէ
{յետ}
պահել
մեր
ծիծաղը
մի
այսպիսի
տղայական
եւ
պատուամոլ
՝
Հայերէն
գրով,
Հայերէն
լեզուաւ
խօսելէն
ետեւ,
"
{Յետ}
բանիցս
"
ըսելով՝
Հայոց
բերնին
կղպանք
մը
կը
դնէ,
այց
Բէգզադէն
մի
մանէթով
երիտասարդին
տուած
ապրանքը
{յետ}
չէ
ընդունում
մի
մանէթի
տեղ,
այլ
հաշւում
է
75
կոպ
շահ
հանելով,
ուստի
արժա՛ն
է,
որ
մնացած
ապրանքը
{յետ}
առնուս
նոյն
գնով,
ինչ
գնով
ես
քեզանից
ստացել
էի
ստացել
էի:
Եթէ
մի
մանէթի
բանը
պիտոյ
է
75
կոպէկով
{յետ}
տալ,
պակաս
մնացած
25
կոպէկը
որտեղի՞ց
պիտի
դուրս
երջացնում
է
Բէգզադէն
իւր
հաշիւը.
մնացորդ
ապրանքը
{յետ}
է
ընդունում
ցած
գնով,
չէ
տալիս
երիտասարդի
վարձը
նենալ
նորան
իւր
խանութի
մէջ,
այլեւ
հրաժարւում
էր
{յետ}
իւր
տեղը
ուղարկելուց,
տղան,
բոլորովին
անօգնական
ին՝
եւ
գարնան
ծիծեռնակներ,
բայց
նոցա
տղամարդիկը
{յետ}
չդարձան,
նոքա
իւրեանց
այրիութիւնը
նախատինք
չհամա
ւակին։
Ի՛նչպէս
կարելի
է,
որ
նա
երեխայի
պատճառով
{յետ}
մնայ
խրախճաններից,
պարահանդէսներից
եւ
դիմակահանդ
հ,
կարասիք,
գնելու
կամ
վաճառելու
բան,
անցան
եւ
{յետ}
գալու
չեն
միւս
անգամ
այն
ժամանակները,
երբ
օրէնք
պտելի
աւանդ՝
կտակելով,
որ
տասնապատիկ
շահեցուցած
{յետ}
տան
այդ
նուիրական
աւանդը
իւրեանց
զաւակներին:
թեան:
Իմ
կարծիքը
այնպէս
է,
որ
եւ
Ռուսսիայի
Հայք
{յետ}
մնալու
չէին
այս
բանից,
ըստ
որում,
պատմութեան
չլ
գապէս
ճանաչեց
այժմ
նորան
իւր
գրուածից:
Վարագոյրը
{յետ}
քարշուեցաւ,
եւ
հերոսը
գտանւում
է
թատրոնաբեմի
վեր
աւունք
չունենալը
բնաւ
չէ
կարող
վշտացնել
նորան
կամ
{յետ}
կացնել
գործից,
եթէ
կերպարանագործես
նորան
պայմանի
որ
Եւրոպան
Եւրոպա
է
դարձել,
իսկ
Ասիան՝
Ասիա
ու
{յետ}
է
մնացել:
Այո՛,
կլիմաները
կարող
են
շատ
բան
պատճ
նց
ստրկացնել
զանազան
ազգեր,
որովհետեւ
այդ
ազգերը
{յետ}
են
մնում
եւ
չեն
քաղաքակրթւում:
-
Այսպէ՞ս,
գութիւնը
կը
մնայ
միշտ
իբրեւ
մի
ամուր
գաղափար,
որ
{յետ}
չէ
մնում
բարոյական
Չինաստանից:
Ժամանակը
մի
անգամ
է
անցնում,
եւ
նա,
որ
ընթացակից
չէ
նորան,
{յետ}
է
մնում:
Մեք
կարող
ենք
բռնել
ժամանակի
այն
ակնթար
'երթանք
այն
ծուռ
ճանապարհը,
որից
եւ
գնացողը
կամի
{յետ}
դառնալ,
բայց
ոտքը
սայթաքում
է:
Եւ
ի՛նչ
խելք
է
կ
րեմն
եթէ
ոք
պահանջեսցէ
ինչ,
անընդունակ
արասցեն:
{Յետ}
այսորիկ
այժմ
իմ
վերջին
կամքս
եւ
պատուիրանս
յայտնե
նի
տիրեսցեն
եւ
խառնեսցեն
ընդ
գետնի
տանն
իմոյ,
եւ
{յետ}
թաղման
մարմնոյն
իմոյ,
երկաթեայ
սանդուղս
բացցեն
ի
տունն
եւ
կամ
՚ի
տան
սարանջամիցն
հատոր
ինչ.
ուստի
{յետ}
մեռանելոյ
յիշեալ
Աննային
իմ
կտակակատարքն
զվերն
յի
ացեալ
իցէ
՚ի
տանն
իմ
ընդ
կառավարութեամբ
Աննային,
{յետ}
մեռանելոյ
Աննային,
զվերն
յիշեալ
երեք
հարիւր
ռուփ
իւրեանց
ֆի
հարիւրն
ինչ
իւրեանց
հախսայ
վեր
առցեն,
{յետ}
այնորիկ
եւս
տների
մարամաթի,
խազնի
եւ
վերն
յիշեալ
անի
բարեկարգութեանց
կառավարչաց
ձեռն,
նմանապէս
եւ
{յետ}
իմ
մահուանն
ի
յիշեալ
կառավարչաց
աստ
կարգեալ
օրինի
եւ
ըստ
բաժանմանն,
որ
ի
նոյն
կտակին
տեսանի:
{Յետ}
այսորիկ
եւ
վասն
մեծի
կասկածանացն,
զոր
ունիմ
ի
նե
ն
հօր
եվ
որդւոյ
եւ
հոգւոյն
սրբոյ
ամէն.
Կտակ
{յետ}
մահուան
հաստատում
է
որպէս
հրամայէ
սրբազան
Առաքեալ
,
կտակս
այս
գրեցի
առաջի
Աստուծոյ
եւ
մարդկան,
որ
{յետ}
մահուան
իմոյ
հաստատուն
լինիցի,
այսինքն
`
Նա
ն
դրամով
տպեսցեն
առ
ի
յիշատակի
իմոյ
եւ
ծնողացս
եւ
{յետ}
այնու
տպեցեալ
գրքերոջ
վաճառի
բովանդակութիւնն
յետս
ա
կարեւոր
լինիցին
ամենայն
հեշտութեամբ
ստանալոյ
եւ
{յետ}
ստանալոյն
ամենայն
ուրախութեամբ
վայելեսցեն
ըստ
կամ
ց
բաժին
գննի
եւ
մի
եւ
նոյն
ջուքամում
կգոյ
տեղս
եւ
{յետ}
վաճառվելէն
յամենու
բաժինն
ըստ
իւրաքանչիւր
տիրէ։
սոցա
գինն
Եալջիս
քաթումն
թալապ
ամ
գրել,
վասնորոյ
{յետ}
մահուանէս
կատարեալ
ազատութիւն
ստասցեն
եւ
ստանալով
քանզի
նոյնոյ
գինն
չէ
ի
մէջ
ստացուածիս
եւ
հարկանայ
{յետ}
մահուանէս
վերստին
ունիլ
ի
ստացուածէս
եւ
հարիւր
յի
նենալն
իմ
զԳնուսցի
մի
մանուկ
Սէթ
կոչեցեալ
զոր
ինձ
{յետ}
տանում
ամ
եւ
ի
յօրէ
այնմանէ
զինչ
գնեալ
եղէ
նմա
յօ
յն՝
մկրտելոց
եմ
նորա
նոյնոյ
անուանակոչութեամբ
եւ
{յետ}
այնու
ընդունելոց
եմ
իբրու
հոգեւորդի,
վասնորոյ
խն
հոգի
եւ
մարմին
իմ
անարատ
մինչեւ
ի
կէտ
մահուանս
եւ
{յետ}
ելանելոյ
ի
տեղի
ցանկալի
տեսութեան
արարչիդ
իմոյ
եւ
Տ
ԻՄ
Որպէ՞ս
գգուէ
բնութիւն
զարեւ
{Յետ}
անձրեւաց,
յետ
բքոյն.
Որպէ՞ս
զարթնու
թօշնե
Որպէ՞ս
գգուէ
բնութիւն
զարեւ
Յետ
անձրեւաց,
{յետ}
բքոյն.
Որպէ՞ս
զարթնու
թօշնեալ
տերեւ
Ի
Որպէ՞ս
զարթնու
թօշնեալ
տերեւ
Ի
ցօղ
զուարթ
{յետ}
տապոյն.
Որպէ՞ս
լերինք,
հովիտք,
ծործորք
աչել,
Օ՜,
ասասցուք
ի
կարճոյ:
Մարդն,
{յետ}
որոյ
զգաց
սէր,
Գոչեաց
եթէ
մեռանիմ,
Զ
յն
սակս
արժան
համարիմ
տողել
աստէն
զքննութիւն
իմ,
{յետ}
համարելոյ
եւ
թուելոյ
զամենայն
զքարինս
գայթակղութե
ոյ
եւ
թուելոյ
զամենայն
զքարինս
գայթակղութեան,
եւ
{յետ}
ի
մատենին
նշանագրելոյ,
զոր
զոյգ
ընդ
այսմ
շնորհ
ո
ս
իրողութիւն
արդէն
կատարեալս
եւ
ո՛չ
դեռ
կատարելիս
{յետ}
մահու
Քրիստոսի
կամ
՚ի
կատարածի
աշխարհիս,
զի
ա՞յդ
եկեղեցի"։
Զայս
հարցումն
առաջարկէ
Այվազովսքին,
{յետ}
խօսելոյ
եւ
սահմանելոյ
զյատկութիւն
ուղղափառ
կաթողի
աց,
մանաւանդ
զի
զկնի
յարէ
իսկոյն
զահեղ
դատաստանն
{յետ}
յարութեան,
առանց
՚ի
սկզբան
անդ
սահմանելոյ
զորոշա
խան
է
Այվազովսքին.
թէ
"
բերանով
եւ
գործով"։
Եւ
{յետ}
զբերանային
սահմանելոյ
յասել
հանգանակին,
յարէ,
ե
Երբ
ուսանողը
դադրած-վաստակած
Տունէ
{յետ}
դառնում
(հարկ
է
թէ
քաղցած),
Դեռ
իմ
դատաւո
կով
օղին
կարապետ,
-
Ե՞րբ
մադերայից
նա
կմնայ
{յետ},
-
Փառաւոր
կերպով
կերաւ,
ճաշակեց
Ու
ս
ախ
է
եւ
տխուրը:
Ընդհակառակ
`
կէս
օրից
{յետ},
երբ
արեւն
ի
խոնարհ
Ուրախի
էլ
կոտրած
է
սիր
մեր
օդը,
Չգիտեն,
որ
անչափ
քաղցր
է՝
մրրկից
{յետ}
զեփիւռը,
Խաւար
օրով
յայտնըւում
է
մեզ
արեւի
,
որ
ինձ
չի
թողնում,
Մինչեւ
ի
մահ
եւ
մահից
{յետ}
պայծառ
դիմօք
հանդիպում.
Ա՜խ,
փարելի
դու
ի
Մասեաց
դաշտերում
Հայոց
աշխարհին,
Էլ
{յետ}
թող
չըգայ
Ձըմեռ
անըզգայ,
Ջերմութիւնդ
տեմ,
չես
կորուսանում
Եւ
խոստացած,
խօսքիցդ
{յետ}
չես
դառնում:
Մի՛
հրաժարուիր,
քան
թէ
լու,
Սարսափելի
մի
ձայն
եկաւ
ականջիս.
{Յետ}
եմ
նայում,
տեսանում
եմ
այլ
աղջիկ,
Նոյնպէս
զգալով
չարչարուիլ
Ու
չքանալ
վայրապար:
Ա՛ռ
նորան
{յետ},
ինձ
պէտք
չէ,
Տո՛ւր
ուրիշի,
ում
կամիս.
Քեզ
մի
եմ
դնում
ես
այդ
քարին,
Ութսուն
եօթը
տարուց
{յետ}
`
Քեզ
պատւում
է
Հայի
որդին.
Եւ
նա՜,
յսօր
եւ
վճռաբար
յայտնում
ենք,
որ
մի
քայլափոխ
եւս
{յետ}
կոխելու
կամք
չունինք,
ոչ
միայն
Պ.
Չամուռճեանի
շ
ական
է
ոչ
թէ
ձախ
ու
ծուռ
թարգմանութիւնք,
դարերով
{յետ}
մնացած
գաղափարք
եւ
խաւար
ֆանատիկոսութիւն
տալ
նորա
։)
Այս
իրենց
բառն
է,
եւ
վերստին
իրենց
{յետ}
տալու
համար
միայն
գործ
դրինք,
ապա
թէ
ոչ
հայախօսու
նալ
XIX
դարը,
մոռանալ
շրջապատող
հանգամանքները
եւ
{յետ}
գնալ,
հեռանալ
մինչեւ
V
դարը,
ես
իմ
կողմից
կարել
է
վազէ։
Այստեղ
նա
միջոց
չունի,
թէ
եւ
ցանկանար,
{յետ}
դառնալ
այնքան
հեռի,
տասն
եւ
չորս
դարու
ճանապարհ
թէ՛
կարիքների
կողմից։
Վերջինները
շատ
տեղ
դարերով
{յետ}
են
մնացած
այժմեան
ժամանակներից։
Եւ
առհասարակ
մինչեւ
մեր
պատուելի
հեղինակները,
դպրոցական
փառքը
{յետ}
դնելով,
Ազգի
համար
չ'աշխատէին
առողջամիտ
կերպով,
արդինալի
խօսքով
երեք
անգամ
արտաքսեց
եւ
երեք
անգամ
{յետ}
բերեց:
Միւս
եւս
խոհարարը
ինքնին
փախաւ
ճանապարհից
կու
հարիւր
տարուց
շինուած
վանքերից
փոքր
պակաս
կամ
{յետ}
մնացած
լինէին,
ապա
բնա՛ւ
արժանի
չէի
համարիլ
ինձ
եւ
ո՛չ
թէ
ասողից,
քա՛ւ
լիցի,
"
որովհետեւ
շնորհը
{յետ}
չէ
դառնում,
եւ
պարգեւքը
չեն
պակասում
",
այլ
դոց
եւ,
ոճ
եւ
այլն։
Բայց,
երկարութիւնից
փախչելով,
{յետ}
դրինք
այս
անգամ՝
պահելով
հրատարակել
Փարպեցու
Պատ
շինեաց
զքարայարկսն
"
(Սեբէոս,
եր.
140)։
"
{Յետ}
որոյ
ապա
քակեալ
սորա
(Կոմիտասայ)
զփայտակերտ
գմբ
տղայութեան
ուսեալ
էր
ինչ
ինչ
'ի
դպրատան
նոցա,
եւ
{յետ}
մահու
նոցին
աշակերտեալ
եղեւ
երանելւոյն
Աղանայ"։
նչաց
աշակերտ
եւ
վերջը
այսպիսի
բացադրութեամբ
խօսքդ
{յետ}
առնուս։
Բայց
մենք
չենք
մեղադրում
Չամչեանին.
նա
)։
Դնենք,
թէ
նոյն
455
թուականին,
երբ
Վահանը
{յետ}
եկաւ
Պարսկաստանից
իր
երկու
եղբարց
հետ,
նորա
մայր
տարի։
Փարպեցին
գնացել
է
այնտեղ
նոյն
484-ին,
եւ
{յետ}
է
եկել
486-ին,
որովհետեւ,
վերադառնալով
Սիւնեաց
մա
ուխտ
խաղաղութեան.
եւ
եղիցի
նմա
եւ
զաւակի
նորա
{յետ}
նորա
ուխտ
քահանայութեան
յաւիտենական.
փոխանակ
զի
հետեւ
ասում
է.
"
Զի
կամակար
մտօք
եթէ
յանցանիցեմք
{յետ}
ընդունելութեան
գիտութեան
ճշմարտութեանն՝
այնուհետ
,
որպէս
նաեւ
Ասողիկի
Պատմութեան
79
երեսում.
"
Եւ
{յետ}
մահուանն
Սուրմակայ
ժողովեալ
հայրապետացն
Հայոց
խնդ
)
Այս
իրենց
բառն
է,
եւ
վերստին
իրենց
{յետ}
տալու
համար
միայն
գործ
դրինք,
ապա
թէ
ոչ
հայախօսու
որդոցը
եւ
Դուռը
տարաւ,
երբ
աշուշան,
Պարսկաստանից
{յետ}
բերելով,
նորանց
յանձնում
է
նոցա
մօրը՝
Ձուիկին,
մե
,
բարեմտաբեր
խորհուրդ
տուեց
նորան
մի
քանի
ժամանակ
{յետ}
դնել
այդ
դիտաւորութեան
իրագործութիւնը,
մինչեւ
իւ
պահանջում
են,
որ
վճռաբար
կատարուի
ամենայն
գործ,
{յետ}
դրուի
դանդաղկոտութիւնը
եւ
չխնայուի
մի
մարդու
անձն
րստին
լսում
է
մի
ժամակոչի
բերանից...
Արեւը
{յետ}
քարշեց
իւր
վերջին
ճառագայթքը,
եւ
ժամակոչը
երկու
:
-
Իմ
առաջին
եւ
վերջին
խորհուրդը
այս
է,
որ
{յետ}
հրաւիրէք
դուք
ձեր
փեսան...
Համաձայնեցէք
ինքներ
երպարանքը
երկու
քայլ
յառաջ
սողալով
դէպի
խօսողքը,
{յետ}
գնաց
յանկարծ
երեք
քայլ:
Պ.
Յովնաթանեանցը
չտեսաւ
րտէ
նորա։
Սա
ինքն
Մխիթար
աբբայ
'ի
տիս
մանկութեան
{յետ}
ամաց
ինչ,
որպէս
ասացաք,
մտեալ
'ի
նոյն
վանս
Սուր
եբաստիա,
յառաջնորդէ
տեղւոյն
ձեռնադրեցաւ
սարկաւագ
{յետ}
ընդունելոյ
զայլ
աստիճանս,
եւ
ապա
քահանայ,
յետոյ
ցա
հանապազորդելով
իբր
զմի
'ի
վարդապետաց
նոցա.
եւ
{յետ}
բազում
դիպուածոց
ո՛րպէս
եկն
'ի
միտս
ժողովել
զաշակ
ալ
զօգուտ
ազգին։
Եւ
եկեալ
'ի
Կոստանդնուպօլիս
{յետ}
բազում
քարոզութեանց
յեկեղեցւոջ
Սրբոյն
Գրիգորի
Լու
իա,
եւ
հալածանաց,
որպէս
պատմի
'ի
վարս
նորա,
եւ
{յետ}
բազում
ծանօթութեանց
զոր
ստացաւ
առաջոյ
եւ
զկնի
'ի
Քօլլեճեանց,
որ
ոչ
ունէին
զայս
փօլիթիքա.
մինչեւ
{յետ}
բազում
բանից
եւ
թղթոց
կոչեցաւ
Մխիթար
աբբայ
հայր
'
պաւորութիւնքը,
ազդելով
նորա
զգացողութեան
վերայ,
{յետ}
են
գանչում
այդ
ազատութիւնը
եւ
փակում
են
նիւթական
սանելով,
որ
միեւնոյն
մարդկութեան
որդիքը,
այդպէս
{յետ}
մնալով,
անգործ
էին
կացուցել
իւրեանց
բանականութիւ
եծարութիւնը
ազգերի,
որպէս
եւ
դորա
հակառակ,
նոցա
{յետ}
մնալը
եւ
թշուառութիւնը,
այդ
բոլորը,
ասում
ենք,
ւ
այս
կղզու
մէջ
եւ
Սարակինոսների
յափշտակած
երկիրը
{յետ}
դարձուցանելու։
Սարդինիա
կոնդակ
ուղարկուեցաւ
նոյն
րել
Հենրիկոսի
խնդիրը,
այն
պայմանով
միայն,
որ
սա
{յետ}
գանչէր
աքսորից
Յիսուսեան
աբեղայքը։
Հենրիկոս
տուեց
ամուսնանալ
Մարիա
Մեդիչիսի
հետ։
Յիսուսեանք
{յետ}
եկան
աքսորից
եւ
իւրեանց
երախտագիտութիւնը
ցոյց
տու
ք
'ի
նոցանէ
իշխեաց
ցայժմ
ախոյեան
ելանել
ընդդէմ
իմ
{յետ}
բազում
անգամ
թախանձելոյ
իմ
զնոսա,
այլ
փախուստ
տո
շաղփաղփ
Աստուածաբան
կարծելոցն։
Իսկենտեր
պէյ
{յետ}
բազում
աշխատ
առնելոյ
յՕսմանեանս
հիւանդացաւ,
լուե
այց
սակայն
ինձ
մնայ
բողոքել
յատեանն
Քրիստոսի,
զի
{յետ}
վաստակելոյ
իմ
զամս
բազումս
'ի
պատիւ
եկեղեցւոյ,
'
,
Հոգւով
կամելով
ոգւոց
Հօրն՝
լինել
պարակից,
եւ
{յետ}
վեց
ամաց
Խոսրով
արքայ
Հայոց
ի
տեղի
Ասպուրակէսի
կա
ութիւն
ոչ
սակաւ,
ի
չունելոյ
զոք
գրիչ
ճարտար,
զի
{յետ}
մեկնելոյ
սրբոյն
Մեսրոպայ՝
դպիրք
առ
հասարակ
եղեալ
ութիւնս
մանրամասն
աւանդէ
Քերթողահայրն
Մովսէս:
{Յետ}
աստանօր
այսպէս
կարգելոյ
եւ
կարգադրելոյ
հրաւիրեալ
զաղանդ
հերեսիովտաց
զայնու
ժամանակաւ
երեւեալ,
եւ
{յետ}
զառաքելականն
կատարելոյ
զպարտս,
ելանէ
ի
Վաղարշապա
նչանալ
ընդ
այրն
եւ
ընդ
բազմավաստակ
արդիւնս
նորա:
{Յետ}
զամս
եօթն
յԱլեքսանդրիա
վարժելոյ
ընկերօք
հանդերձ
յ
այ
ժամանակակից
աբեղենին
Հայոց
եւ
նոցին
գլխաւորացն
{յետ}
մահու
Մեծին
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ,
յորոց
հալածեալ
րպեցին
փաթաղիկէս
կոչմամբ
յաբեղենէն
վերապատուեալ:
{Յետ}
մահու
Եզնկայ
Կողբացւոյ
գլխաւորք
քահանայութեանն՝
թար
վարդապետ
Սեբաստացի
մեկնեալ
ի
Հայոց
Մեծաց,
եւ
{յետ}
բազում
տառապակրութեանց
անկանի
ի
Վենետիկ
Իտալիոյ՝
աշխատասէր
զանազան
աշխատութեամբ
(որք
անագան
յոյժ
{յետ}
տպագրութեան
հասեալ
են
առ
մեզ
առ
աշխարհին
հեռաւորո
հիմնարկելով
զնոր
Հաստարան
նոր
հայախօսութեան:
Այլ
{յետ}
բազմիցս
յընթացս
ճառիս
յիշելոյ
զնորգ
հայախօսութիւն
է
պահելոյ
զկենդանութիւն
նորա:
Հայք
հարուածեալ
են
{յետ}
բազում
հարուածոց
եւ
պատժոց
նաեւ
կորստեամբ
լեզուի
ապէս
եւ
աճեցուսցէ
զբողբոջ
լեզուին,
որ
նոր
ուրեմն
{յետ}
երեքտասան
դարուց
ձմեռոց
պտկեալ
ի
ստեղէնս,
եւ
խոս
մենայն
հաղորդակցութիւն
այս
քաղաքի
հետ
կտրուած
է,
{յետ}
դարձաւ
վերստին
Մանրէզ։
Նա
վերջացուց
երեսը
ածիլել
։
Նա
դուրս
չ'եկաւ
բանդից,
մինչեւ
երկու
տիկինները
{յետ}
դարձան
տուն։
Բացի
դորանից,
խուզարկու
ատեանը
սկս
աճաւոր
խոնարհութենով
կարողացաւ
նորան
համոզել,
որ
{յետ}
ձգէ
այս
պատիժը։
Նա
խոստացաւ
ջերմեռանդութենով
լսե
ութիւնը
Փարիզից
շատ
հեռի
չէր։
Որպէս
զի
կարողանայ
{յետ}
ձգել
նորան
այս
անմաքուր
սիրուցը,
մի
օր
ձմեռուայ
ւր
առաջուայ
ուխտիցը,
այսինքն՝
Երուսալեմ
գնալուց
{յետ}
կենալ։
Այս
դիպուածը
շուտով
պատահեցաւ։
Փորթուգալ
որ
մարդը
գործ
դրեց
իւր
բոլոր
խորամանկութիւնը,
որ
{յետ}
ձգէ
եւ
միանգամայն
ոչնչացնէ
ժողով
կազմելու
դիտաւոր
տոյ
է
թոյլ
տար
աշակերտներին
ընդունել
ուխտը,
կա՛մ
{յետ}
դարձուցանէր
նորանց
իւրեանց
տունը։
Որովհետեւ
այս
ութիւններ
իւր
Կարգին։
Նա
ինքը
սկսեց
փոքր
առ
փոքր
{յետ}
կենալ
իւր
առաուջայ
ուխտերից։
Պորտուգալիայի
թագաւ
նակութիւն,
որ
Կարգին
հարկաւոր
էին,
այնպիսիներին
{յետ}
էին
ուղարկում։
Կանոնի
զօրութենով,
մի
քանի
մահաց
երել.
պատճառ,
Գեներալը
ամենայն
ժամանակ
կարող
էր
{յետ}
կանչել
քարոզիչները,
եթէ
կամենար,
առանց
խնդրելու
րը
համաձայնեցաւ
այս
բանին։
Յիսուսեանները
վերստին
{յետ}
կանչուեցան
Չինաստան,
իսկ
Թաթարները,
պարապած
լին
երայ,
ատելութիւն
ունենալով
դէպի
Պրօտեստանտները,
{յետ}
դրեց
այս
գործի
վախճանական
վճիռը
անորոշ
ժամանակով
ւ
լուծանել
այս
ամուսնական
կապը.
միայն
խնդրում
էր
{յետ}
կանչել
Յիսուսեանները
աքսորից՝
որպէս
թէ,
ինչպէս
ամանակից
յետոյ
կատարել
նորա
պահանջածը,
այսինքն՝
{յետ}
գանչել
աքսորից
Յիսուսեան
աբեղայքը։
Պսակը
քակուեց
իւնքը
հարկադրեցին
թագաւորին,
որ
իւր
մտադրութիւնը
{յետ}
դնէ։
Հայր
Մաճիօ,
որ
Մարիա
Մեդիչիսի
հետ
էր,
Փար
Հենրիկոսը
պատասխանեց.
"
Գիտեմ,
որ
Յիսուսեանները
{յետ}
կանչելով,
ես
իմ
կեանքս
վտանգի
մէջ
եմ
ձգում,
բայ
տի
մէջ
եւ
ստացաւ
իւր
առաջուայ
ոյժը։
Համալսարանին
{յետ}
դարձուեցան
այն
արտօնութիւնքը,
որ
Յիսուսեանների
օ
Վարդիթերի
մահը,
խոր
հոգոց
է
քաշում
մէջքի
վրայ,
{յետ}
գնում,
գլուխը
Գարեգինի
ձեռքի
վրայ
դնելով՝
խնդրո
։
Իսկ
մեք,
անխարդախ
սիրտով
սիրելով
ազգը,
երբէք
{յետ}
չենք
կենայ,
որչափ
ամենակալ
տէրը
կը
շնորհէ
մեզ
կա
թերը
դարձնելու
ժամանակ,
բայց
ի՛նչ
օգուտ.
անցածը
{յետ}
կը
գա՞յ։
Եթէ
մնար
հայկական
անկախութիւնը,
գուցէ
չէ
կարող
առաջ
երթալ
առանց
միւսին,
մինը
չէ
կարող
{յետ}
մնալ
եւ
աւերուել
առանց
միւսին։
Լեզուն
ըստ
ինքեան
րիտ
վարս
քրիստոնէի,
որ
հայեցեալ
ի
նախընթաց
եւ
՚ի
{յետագայ}
բանս,
երեւի
՚ի
ճիշդ
պահպանութեան
ամուլ
ծիսից
եւ
արւում
է
հիւանդի
կազմուածքից,
ընթերցողը
կ՚իմանայ
{յետագայ}
գլխումը:
Այժմ
մենք
դառնանք
դէպի
մեր
պատմութիւնը
նցք,
բայց
Թորոսի
վրայ
բնաւ
համարում
չունի,
ազգի
{յետագայ}
զաւակները
այդ
անցքը
անպատճառ
կը
խլեն
Թորոսից
եւ
կ
ած
է
հայերէն
"
սահման
"
եւ
"
դրութիւն
"
բառերից:
{Յետագայում}
առաջացած
հայկական
հարցի
շնորհիւ,
եւրոպական
պարբե
սկացւում
է
նախադրութեամբ,
թէեւ
Տաճիկների
նախդիրը
{յետադիր}
կամ
վերջադիր
էր։
Այս
աշխատութեան
մէջ
յոգնակի
մբ
հազիւ
թոշակեմ
զաւուրն
պարէն
եւ
Սինօդն
Էջմիածնի
{յետադրեաց}
զիւր
վասն
իմ
տնօրինութիւն,
պարտաւորեցայ
առանձին
բոյ
Էջմիածնի՝
առ
իւր
բարձր
սրբազնութիւն,
յաղագս
{յետադրելոյ}
զտնօրինութիւն
վասն
ընդունելոյ
կամ
վերահաստատելոյ
ւթիւնն
է
անխնայ
հանդիպել
հոգեւորներին,
որովհետեւ
{յետախաղացութեան}
եւ
ռէակցիօյի
անպարծանք
դրօշները
նոցայ
գլխի
վերայ
այական
կանոնը,
եւ
կատարուի
այս
ցանկութիւնը
առանց
{յետաձգութեան}
(ulteriori
dilatione
remota)"։
Բայց
Յիսուսեան
ասփիւռը
հրապարակով
յայտնում
է
իր
տհաճութիւնը
Սօսի
{յետամտութեան}
վրայ.
"
Սրտիս
տախտա՜կն
են
դաղել
",
-
ասում
է
նա
ութեան
օրը,
եթէ
այդպէս
համաձայնի,
պսակը
կարող
է
{յետացնել}
մինչեւ
մի
երկու
տարի,
փոյթ
չէ.
իմ
հայրը
եւս
քառ
ւ
ունէի
մի
նայիբի
հետ,
որ
ամենայն
կամակորութեամբ
{յետացնում}
էր
որպէս
հաշուատեսութիւնը,
նոյնպէս
եւ
պարտքը
վճա
ւր
անձը
նուիրած
լինելով
եկեղեցու
սպասաւորութեան,
{յետեւաբար},
մեծապէս
պարտական
էր
անարատ
պահել
իւրեան:
Բայց
ած
կերթան.
այսքան
երկարութեան
մէջ
արշաւել,
ազգի
{յետեւէն}
հասնիլ
չի՛
կարելի,
թէ
որ
հոգեւորականք
իրենց
անգո
վազէ
առաջ
ձգտողութեան
ուժգնութեան
չափով:
Սորանից
{յետեւում}
է,
որ
մարդը
դադարելով
կատարելագործուելու
ձգտողու
կու
միմեանց
ներհակ
կուսակցութիւնք,
յառաջընթաց
եւ
{յետընթաց}:
Յառաջընթաց
կուսակցութիւնը
միացած
է
ազգի
էական
օ
ի,
այսինքն՝
ստրուկների
հետ:
Նա
ներգործում
է
եւ
{յետընթաց}
կուսակցութեան
եւ
կառավարութեան
հակառակ:
Եւ
այս,
2-ից
տուել
է
կայսեր
մի
մեծախորհուրդ
խնդիր։
{Յետընթաց}
կուսակցութիւնը
մնացել
է
ազգի
եւ
կառավարութեան
մէջ
կուսակցութեան
եւ
վատօրէն
միանում
է
կառավարութեան
{յետընթաց}
մասին
հետ:
Ռուսական
ազգը,
որի
աչքի
առջեւ
հ
բար
նկարագրւում
է
որպէս
մի
խորագէտ
կին.
"
Սատանի
{յետի}
ոտն
էր
պառաւը
",
-
ասում
է
հեղինակը
(եր.
116)
չարաչար
զրկանս
ողորմելի
անձին
իմոյ՝
եւ
հասանել
ի
{յետին}
ծայր
ապաբաղդութեան:
Ընդ
այսմ
համարձակիմ
խնդրել
զ
կոչմամբ
Մասէհ
Մարտիրոսն,
թէ
այս
իմ
կտակն
է,
իմ
{յետին}
կամքն
է
եւ
իւր
խնդրանօքն
մեր
անունը
գրեցաք
որպէս
եւ
ես
մտել
եմ
ժողովրդի
ամէն
մի
կարգի
մէջ,
սկսած
{յետին}
աղքատից
մինչեւ
երեւելի
պարոնը:
Տարու
մէջ,
ես
տե
նին
եւս
վերաբերւում
էր:
Այնտեղ
երեսուն
հոգու
չափ
{յետին}
դասակարգից,
այսինքն
չունեւորք,
կային,
որոնք
ոչ
զերծուցանել
զուղղափառս
'ի
վտանգէ
մահու։
Այլ
այս
{յետին}
դիպուած,
որ
եղեւ
ընդ
Հայս,
գրեաց
երկրորդ
Ստեփան
փանք
էր
գալու
քո
վերայ՝
տեսանելով
այդպիսի
ազգերի
{յետին}
հոգեկան
չքաւորութիւն՝
յառաջացած
իւրեանց
ստրկական
զուն
կը
գար
հանդէս,
ինչու
որ
կամենում
էին
մինչեւ
{յետին}
շունչը
պատերազմիլ
եւ
ճշմարտութիւնը
չխոստովանել։
երկուի,
այլ
դորա
հակառակ
հրաշափառ
խայտառակ
գոյն։
"
{Յետինն}
չար
քան
զառաջինն"։
Զոր
օրինակ՝
հերետիկո
ր
եւ
այլ
շինուածք,
այլեւ
բաւական
մեծ
ծախքով
սարի
{յետնակողմը}
փորելով
եւ
նորա
քար
ու
հողը
շինութենների
առաջեւնե
թե
Ազգ
Հայոց
անտէր
եւ
անպատսպար՝
մնայ
ընդ
երկար
{յետնեալ}
եւ
պակասեալ
մինչ
ի
սպառ
ի
լուսաւորութենէ,
եւ
թէ
ն
եւ
այնպիսիք՝
որք
ի
հայկաբանութեան
մասին
բազմօք
{յետնեալ}
են
յարդեան
հեղինակաց,
որպիսիք
եղեն
եւ
են՝
Աւգեր
:
Իսկ
միւսն,
ո՞վ
հիւանդութեանս
մտաց,
ցայն
վայր
{յետնեալ}
գտաւ
ի
ճշմարտութենէ
առ
անձնապահութեան
եւ
եթ...
)
կրկին
անգամ
ծանօթաբանում
է
այս
մասին.
"
Զանուն
{յետնոյս}
Ղազար
'ի
Թղթի
իւրում
կրճատելով՝
Հրատ
կոչէ"։
զմերովսանն
ո՛չ
վերջասցուք
ի
գիր
անցուցեալ
աւանդել
{յետնոց},
որոց
եղաք
եւ
լինելոց
եմք
ականատեսք.
սակայն
զի՞
րա
հանճարեղ
բանականութեան
է
գործ՝
խնամով
աւանդել
{յետնոցս}
զպատմութիւն
ազգիս՝
սկսեալ
յառաջնոց
Հայկազանց
մին
է
սոսկական
քաղաքացի
լոկ.
Պատճառ
`
ուղիղը
խօսելից
{յետո}
Պէտք
է
սպասել
դառնալու
մերկ,
բոկ:
ՖԻԶԻԿԱՅԻ
.
Համբուրում
եմ
քո
փոշին
անարատ...
"
{Յետո՞յ},
մի
ամբողջ
գայլի
շարական:
Հարաւ
հիւս
00
կորած
հոգի:
-
Bene,
-
ասաց
սատանան,
-
{յետո՞յ}:
-
Յետոյ,
Ձեր
մռայլութիւն,
աշխարհի
երեսին
-
ասաց
սատանան,
որ
ամենայն
լեզուի
տեղեակ
էր.
-
{յետո՞յ}:
-
Այս
երեք
արժանաւոր
ապստամբութիւններից
յե
ի
1828
ամի,
առ
սրբազան
արքեպիսկոպոսն
Ներսէս,
որ
{յետոյ}
կաթողիկոս
ամենայն
հայոց,
զնոյն
իսկ
զտեղեկութիւնս
նելոյ
ի
Հնդկաստան
առ
պ.
Յարութիւն
Աբգարեանց.
եւ
{յետոյ}
զայդ
կնքեալ
ծրար
դնել
յայլ
պահարան
եւ
վերստին
կնք
աթով):
Բարեկամական
կերպով
իրեար
ողջունելուց
{յետոյ}
իմ
հիւրի
առաջին
խօսքը
այն
եղաւ,
որ
հարցանէ
ինձան
ւթեան
վերայ,
որովհետեւ
այդքան
կծու
խօսակցութենից
{յետոյ},
արդէն
ի՛նչ
տեղիք
կար
իրեար
հիւրասիրելու:
Վերջա
սպասելով
գործի
կատարածին:
Երկար
ու
ձիգ
սպասելուց
{յետոյ}
յանկարծ
երեւեցաւ
քաղաքավարի
մարդը,
բայց
ինչ
դրու
ան
տունը
աւազակաց
այր
շինած
լինէին։
Այս
խօսքերից
{յետոյ},
որ
բաւական
հանդարտութեամբ
յառաջ
է
տարել,
իսկոյ
ազգի
հետ
հասարակաբար,
բայց
յանկարծ
տեսանում
ենք
{յետոյ},
որ
գործ
ունիք
մի
քանի
պարոնների
հետ.
ցանկալի
է
ը,
որ
պիտոյ
է
յառաջանար
պակասութիւնքը
վերանալուց
{յետոյ},
խունկ
չէիք
ծխելու
այդ
պակասութենների
կուռքերին
յնտեղ,
որ
Հայոց
աբեղայքը
մինչեւ
ի
մահ
հալածելուց
{յետոյ}
եւ
մահից
զկնի
չեն
հաշտւում
այն
պատկառելի
ծերունու
յ
յիշատակի
արժանի
մարդը
կեցած
է
370-489
Քրիստոսից
{յետոյ}:
Եւ
այսպէս,
Պ.
Իսահակեանց,
մեք
աւարտում
ե
նկերութեան
մէջ։
Մի
քանի
տարի
վերայովը
անցանելուց
{յետոյ},
հանդիպելով
նորան,
արդեօք
տեսանելու
չէի՞նք,
որ
նուկ
առնուինք
եւ
տայինք
առաքինի
դաստիարակի
ձեռք,
{յետոյ}
դնէինք
նորան
մի
բարեկարգ
եւ
բարոյական
դպրոցի
մէջ
ւ
դաստիարակուի
Աստուծոյ
երկիւղի
մէջ.
մայրը
կաթից
{յետոյ}
պիտոյ
է
կերակրէ
իւր
զաւակը
այդ
վերին
հոգեւոր
կերա
զաւակը
այդ
վերին
հոգեւոր
կերակուրներով,
դորանից
{յետոյ}
դպրոցական
եւ
համալսարանական
կրթութիւնը
կարո՛ղ
է
յ
ւ
նպատակը
չէ
պիտոյ
այն
լինի,
որ
աշխատի
իւր
մահից
{յետոյ}
յետ
ձգել
իւր
ժառանգներին
շատ
արծաթ,
մեծ
հարստութ
նա
իւր
կեանքում
պիտոյ
է
նմանի
Աստուծոյ,
որ
մահից
{յետոյ}
ժառանգէ
նորա
երկնային
արքայութիւնը:
Աստուծոյ
նմա
մէջ:
Մարդը
պարտական
է
դաստիարակուիլ,
կրթուիլ,
{յետոյ},
սոցա
ազդեցութեամբ
առաքինանալով,
Աստուծոյ
նմանի
:
Այդ
Պարոնը,
մի
քանի
ժամանակ
անցուցանելուց
{յետոյ}
բողոքում
է,
թէ
անօրինաբար
վարուել
են
իւրեան
հետ
տէր
ազգի
վերայ
եւ
հաւատա՛,
որ
շնորհակալ
կը
լինիս
{յետոյ}
ինձանից
մինչ
կը
վայելես
պտուղը
այն
ծառի,
որ
իմ
խ
,
սա
չէ
հաւատում
եւ
չէ
ընդունում։
Տէ՛ր
Աստուած,
{յետոյ}
ասում
ենք,
թէ
Աստուած
բարկանում
է
մեր
վերայ,
ի՛
մ
են,
ինքեանք
իւրեանց
տգիտութեամբ
մոլորւում
են,
{յետոյ}
պատճառ
են
դառնում
եւ
ուրիշների
մոլորութեանը:
Էֆի
մարսել.
ընկել
է
վերին
աստիճանի
կատաղութեան
մէջ:
{Յետոյ}
ասում
են,
թէ
մարդ
կատաղում
է։
Ակամայ
կը
կատաղիս
պի
յառաջ
պարզելով
օդի
մէջ,
-
այսօր
քնած
էի
ճաշից
{յետոյ},
բայց,
երկիւղ
կրելով,
որ
մի՛գուցէ
անձրեւային
ե
գտանւում
եմ
Յունաստանի
մէջ...
Մի
սարի
վերայ...
{Յետոյ}
ինքս
ինձ
գտայ
յունական
աստուածների
Ոլիմպոսի
վերայ
ան
աստուածների
Ոլիմպոսի
վերայ:
Մի
փոքր
ժամանակից
{յետոյ}
լսում
եմ
որոտմունք,
թնդիւն,
եւ
ահա
Արամազդը
երե
Թագաւորութեան
բնակիչները
կարգերի
վերայ
բաժանելուց
{յետոյ}
ամենողորմ
գթութեամբ
ազատում
ենք
ամենեքեանքդ
բոլոր
ասն
տարի
ժամանակով,
բայց
այդ
ժամանակի
անցանելուց
{յետոյ}
դուք
պարտական
էք
վճարել
ՄԵՐ
գանձարանին
տարուց
տար
որ
պարտական
էին
դարձուցանել
գանձատանը
տասն
տարուց
{յետոյ},
բայց
տների
շինութեան
համար,
փայտ
եւ
այլ
հարկաւ
գործատներ
եւ
պտղաբեր
այգիներ,
որոնց
յառաջանալուց
{յետոյ}
կարող
էք
ամենայն
տեսակ
խաղողի
գինիք
վաճառել
փոքրի
պիտակ
ջուրը
ծիրանագոյն
ներկում
է
արծաթի
դգալը
կամ
{յետոյ}
սեւացնում
է
եւս,
այդպիսի
դիպուածում,
մանաւանդ
թ
ճանապարհով
երկու
օր,
երկու
շաբաթ
կամ
երկու
ամիս
{յետոյ}
առողջանալ,
քան
թէ
վտանգաւոր
կերպով
այդքան
յառաջ
նւում
է
նախ
եւ
յառաջ
երկու
կամ
երեք
մեծ
հատուած,
{յետոյ}
այդ
հատուածի
պատկանողքը
եւս,
իւրեանց
մասնաւորի
տ
ով,
որ
միւս
կողմից
Խատտի-Հիւմայունի
դուրս
գալուց
{յետոյ}
Տաճկաստանի
լուծը
ծանրացած
էր
նորա
քրիստոնեայ
հպատ
նազան
մարդերի,
որ
խնդրած
չէին,
եւ
մի
քանի
ամսից
{յետոյ}
հրապարակով,
դոյն
այդ
լրագրի
միջնորդութեամբ
արծաթ
աւոր
հիւր
գալիս
է
իմ
մօտ,
որովհետեւ
նորա
գնալուց
{յետոյ}
իսկոյն
հարստանում
է
Յիշատակարանս։
Նոյնպէս
ուրախա
նանայ
մեր
նամակակցութիւնը,
մանաւանդ,
Յունուարից
{յետոյ},
մինչ
նաւարկութիւնը
համարեա՛
թէ
անկարելի
լինելով
ւ
դուք
պարտական
էք
հաւատալ
եւ
ընդունել,
ապացոյցը
{յետոյ}
մէջ
կը
բերեմ,
ուրիշները
միլիոններ
հաւատում
են
մի
պատասխանում
է
նա,
թէ
"
այժմ
ժամանակ
չէ
խօսելու,
{յետոյ}
կը
գրեմ"։
Ի՛նչ
պիտի
գրէ.
ազգի
անցեալ
եւ
ներկայ
երկայ
բարօրութեան
եւ
լուսաւորութեան
պատմութիւնը,
{յետոյ}
նորա՞
գործ
է
գրել
այդպիսի
բան։
Սխալւում
է,
եթէ
,
-
ասում
եմ
շեշտելով,
-
թո՛ղ
նա
յառաջ
սերմանէ,
{յետոյ}
հնձելու
դուրս
գայ"։
Բայց
մեք
ինքնին,
որպէս
մար
նների
եւ
հոգեւոր
իշխանների
սիրտը
կարեվէր
խոցելուց
{յետոյ},
ասում
եմ,
թէ
նորա
հետ
խօսելու
վերայ
եւս
կասկած
տանալ
մի
հիմնաւոր
կրթութիւն։
Բայց,
երանի
տալուց
{յետոյ}
իսկոյն
աշխատելով
ծածկել
իւր
անկրթութեան
մեղքը,
շ
այց
մի
մեծ
կորուստ
չունիմ"։
Յառաջ
երանի
տուեց,
{յետոյ}
կորուստ
չունի,
որի՞ն
հաւատանք:
Խեղճ
մարդ.
ինձ
Մանրիկօն:
Ազուչենան,
ջլախտական
ամբոխմունքից
{յետոյ}
թուլացած
լինելով,
քնած
է
այդ
միջոցին.
Մանրիկօն
ւս
տիկին
Բէգզադէն,
մի
որդի
ծնանելով,
երկու
օրից
{յետոյ}
խեղդում
է
նորան,
անզգուշութեամբ
քնելով
նորա
վերա
ը...:
Ինչեւիցէ,
ուրիշ
շատ
խօսակցութեններից
{յետոյ},
որ
առ
այժմս
անպատշաճ
եմ
համարում
ներս
բերել
Յիշ
է,
եւ
ճշմարիտն
ասեմ,
երանի
թէ
այդ
ներածութենից
{յետոյ}
դուրս
գնացած
լինէի
դահլիճից,
որովհետեւ
վերջին
բա
ն
կամքը,
եւ
ես
այս
րոպէիս
երեք
ամսական
լռութենից
{յետոյ}
հարկադրուած
եմ,
փոխանակ
զուարճալի
բաների,
ստորա
արանով
եւ
սկսեցին
յառաջ
վարել:
Երկար
մտածութենից
{յետոյ}
որոշեցի
նայիբի
անունը
տալ՝
յուսալով,
թէ
իմ՝
այ
է,
որ
Մարգարէի
փոխանորդի
աչքերը
կապանք
տեսանէ,
{յետոյ}
ասաց
ինձ,
որ
հետեւեմ
իւրեան:
Նա
տարաւ
ինձ
Շ
փոխել
ձեր
սրտի
եւ
հոգու
վկայութիւնը:
Եւ
դորանից
{յետոյ}
ասում
էք,
թէ
ազատութիւն
էք
ճանաչում,
մինչդեռ
չէ
ցաւ
իմ
վերայ:
Մի
երեկոյ
երկար
մտածութեններից
{յետոյ}
քնեցայ...
Ի՜նչ
տեսակ
երազներ,
ի՜նչ
պատկերներ
նե
Եւ
այսպէս,
երկար
եւ
տեսակ
տեսակ
մտածողութեններից
{յետոյ}
քնեցայ:
Ինձ
թուեցաւ,
թէ
գտանւում
եմ
մի
գեղե
սաց՝
առանց
ուշադրութիւն
դարձուցանելու
իմ
վերայ։
{Յետոյ},
որպէս
թէ
կերպարանափոխ
լինելով,
շատ
սառնութեամբ
:
Մի
սարսուռ
զգացի
ես՝
լսելով
այս
խօսքերը,
{յետոյ}
որպէս
թէ
մի
եռացուցեալ
ջուր
թափեցին
գլխիս
վերայ:
չտուեցին
շարունակել
նորան
իւր
խօսքերը:
Մի
փոքրից
{յետոյ},
մի
սպիտակ
թաշկինակով
սրբելով
արտասուքը,
փոխուա
նելով,
որ
այդպիսի
քնքուշ
սրտի
տէր
էր
այդ
մարդը:
{Յետոյ},
խօսելով
մի
քանի
մխիթարական
խօսքեր,
ասում
եմ.
ընդունեց
նոյն
սենեկի
մէջ
եւ
մի
քանի
բառ
խօսելուց
{յետոյ}
ասաց.
-
Անցեալ
օրուայ
խօսքերիցդ
տեսայ,
որ
մ
սենեկից,
արձակեցին
ձեռքիս
շղթաները,
երկու
օրից
{յետոյ}
հասայ
Րեդուտկալէ
բոլորովին
հիւանդ:
Մօտ
իբր
քսան
նամակդ,
որով
Քրիստոսի
յարութիւնը
շնորհաւորելուց
{յետոյ}
պատմում
էիր
ինձ
քո
ճանապարհորդութեան
տխուր
պատճառ
ւր
գտած
արձանագրութիւնքը
եւ
մակագիրքը
մէջբերելուց
{յետոյ}
սկսանում
է
ծանօթութիւն
տալ
որեւիցէ
տեղի
կամ
քաղաք
ններով,
բայց
չորս
հինգ
հարիւր
տարի
անցան
նորանից
{յետոյ},
եւ
նոր
պատմութիւնը
(16
դարուց)
պատնէշ
է
քաշել
յ...
Այս
ուրախական
խօսքերը
խօսելով
մխիթարուելուց
{յետոյ}
՝
իսկոյն
փոխում
է
բերանը
(տե՛ս
երես
504),
եւ
ա
աստանը
մխիթարւում
է,
արտասուքը
սրբելու
վերայ
է,
{յետոյ}
յուսահատուելով՝
իսկոյն
խնդրում
է
չլինելը
այն
բան
օըր
եւ
Վինդզօրը
տեսանելու,
իսկ
սորանց
տեսանելուց
{յետոյ}
չէր
կարելի
չգնալ
Վերսայլ,
ուր
դարերով
դարբնուել
թքը:
Թէեւ
դոյն
այդ
պարծանքի
առարկան
ժամանակներից
{յետոյ}
դարձաւ
ֆրանսիացոց
համար
մի
խայտառակիչ
վկայութիւն
լիտիկական
մեծ
աւազակը:
Ամբողջ
վեց
ժամ
ման
գալուց
{յետոյ}
երեկոյացաւ,
բայց
ես
որոշեցի
գիշերել
այնտեղ
եւ
նա
որ
խոստանում
էր
փրկել
թագուհու
կեանքը:
Մի
փոքրից
{յետոյ}
ասես
թէ
տեսանում
էի
խուռն
բազմութիւն
կատաղիների՝
ինձ
պատասխանեց,
թէ
այն
պատահած
անախորժութեններից
{յետոյ},
որով
կասկածելի
էին
երեւել
Մխիթարեանք,
որպէս
ստ
զգայինքը
շատ
դիւրավառ
են
դէպի
այսպիսի
գործեր,
որ
{յետոյ}
շիջանում
են
շուտով՝
չլինելով
հնարք
պահպանութեան
նծայի
"
հոգին:
Շատ
եւ
շատ
անցքերից
եւ
նեղութենից
{յետոյ},
որ
կրել
էր
հեղինակը,
զարթնում
է
քնից
իւր
մօր
ձ
թեան
մէջ,
ինչ
վիճակում
էր
Նաբուգոդոնոսորը
երազից
{յետոյ}
։
"
Եւ
բանն
վերացաւ
յինէն
",
-
ասում
էր
նա
մարգա
քի
առաջեւ
են
Հայոց
ազգի
համար
սորանից
հարիւր
տարի
{յետոյ}
գալոց
օրերը...
Հրաւիրում
ենք
կեղծաւորները
շա
չեմ,
-
պատասխանում
է
Բէգզադէն՝
թաբակը
քաշելուց
{յետոյ}
տուփի
կողքին
զարկելով:
-
Ապրանքը
հնացած
է
եւ
այժ
տալով,
դատաստանը
թիւրել:
Այս
գործողութենից
{յետոյ}
մի
քանի
մարդիկ
տեսնում
են
Բէգզադէին,
որ
նա
քաղաք
էզը
մնա
միմիայն
Բէգզադէին:
Մի
փոքր
ժամանակից
{յետոյ}
վերադառնում
է
վաճառահանդէսից
պարտական
պարոնը
եւ,
եւ
այլ
այսպիսի
շռայլութենների,
որ
ամուսնութենից
{յետոյ}
նոյն
բանը
պահանջէ
իւր
ամուսնուց:
Տարակոյս
չկայ,
նը
հասանում
է
մինչեւ
ի
կատաղութիւն:
Մի
քանի
օրից
{յետոյ}
գալիս
է
Բէգզադէն
տղայի
մօտ
եւ,
տալով
նորան
5
ման
լորդներին
ապրանքը
բերելու
համար:
Այս
բաներից
{յետոյ}
գնում
է
Բէգզադէն:
Տղան
հաւատացած
է,
թէ
շուտ
էր
իւր
պարոնը:
Բէգզադէի
գնալուց
մի
երկու
օր
{յետոյ}
գալիս
է
տղայի
մօտ
սորա
քեռին
(այսինքն՝
Բէգզադէի
ադէի
գործակատարը)
եւ,
յայտնելով,
թէ
երկու
օրից
{յետոյ}
պիտոյ
է
միասին
ճանապարհ
ընկնէին
դէպի
Մ...,
հարց
աջ
է
շարժւում
ամենայն
զօրութեամբ:
Երկու
օրից
{յետոյ}
իմանում
է
խեղճ
պատանին,
թէ
խաբուել
էր
իւր
քեռուց
զադէն:
Եօթներորդ՝
Բէգզադէն
Մ...
հասանելուց
{յետոյ}
՝
մի
քանի
օրից
յայտնւում
է
հաճոյակատար
գործակատար
վորական
կանոնն
է
այս:
Երկար
ու
ձիգ
խօսակցութենից
{յետոյ}
գործակատարը,
տեսանելով,
որ
աւելորդ
էր
վիճել
Բէգ
գը
այնքան
բարոյական
եւ
նիւթական
դարաւոր
աւերանքից
{յետոյ}
չէր
կարող
իսկոյն
հասկանալ
ազգութիւնը
եւ
պտղաբեր
շ
թէ
ինչ
բաներ
հարկաւոր
էին
ազգին
նախ
եւ
յառաջ,
որ
{յետոյ}
ազգի
ուսումնականքը
կարող
լինէին
ազգային
պատմութիւ
,
ուրեմն՝
2428
տարի
նախքան
Լուսաւորիչը:
Նորանից
{յետոյ}
Պարոյր
նահապետի
թագ
կապելով
Քրիստոսից
749,
ուրեմ
նայն
սովորութիւն:
Լուսաւորչից
հարիւրաւոր
տարիներ
{յետոյ}
կանգնեցան
Բագրատունեաց
եւ
Ռուբենեաց
թագաւորութիւն
կունեաց
թագաւորութեան
շարունակութիւնը
Լուսաւորչից
{յետոյ},
բայց
եւ
այս
պայծառ
օրերը
Հայերի
անցել
են
առանց
.
Բոլոր
կամ
կարելի
եղածի
չափ
նիւթեր
պատրաստելուց
{յետոյ}
մարդիկ
կ՚ընտրէր՝
ազգային
եւ
եկեղեցական
պատմութիւ
ռութեան
պատճառով
չմերժեցինք
լուրերը,
որ
Ճռաքաղից
{յետոյ}
(Հոկտեմբերի
17-ին)
ծնած
Սկայորդին
քանի
մի
անգամ
յ:
"
Մեղուի
"
13-երորդ
թերթը
հրատարակուելուց
{յետոյ}
մեք
բաւական
միջոց
քննեցինք
այն
տպաւորութիւնքը,
ո
մակներ
անհանգիստ
արած
չլինէին
մեզ:
Մի
քանի
տողից
{յետոյ}
կը
դնենք
այդ
նկատողութեններից
մինը,
որ
ստացել
են
իկ
Երկար
ժամանակ
մտատանջութեամբ
չարչարուելուց
{յետոյ}
որոշեցի
գրել
Ձեզ
այս
նամակը
եւ,
սրտիս
ցաւը
թափել
ինչպէս
թողունք
հետեւեալ
տողերը.
"
Ներսէսի
մահուց
{յետոյ}
դրուած
է
Հայոց
եկեղեցու
ընդհանրականից
բաժանուելու
ձեալ
Պ.
Խուդաբաշեւը
գրում
է.
"
Թէեւ
կարելի
էր,
{յետոյ},
մօտից
ճանաչելով
ճշմարտութիւնը,
ընդունել
Քաղկեդ
ատութենների
հրատարակելը,
որ
բանի
տեղ
չանցանելուց
{յետոյ},
անլուանալի
մեղադրութեան
պատճառ
են
լինում,
քանի
ները.
եւ
սկզբում
ինձ
ցոյց
կը
տամ
Հայոց
կողմում,
{յետոյ}
փոքր
առ
փոքր,
աստիճան
առ
աստիճան
եւ
զգուշութեամբ
այլն
"
(երես
232):
"
Այս
բոլորը
աւարտելուց
{յետոյ},
-
շարունակում
է
Պ.
Խուդաբաշեւը,
-
Ներսէսը,
մ
ուպօլսի
մէջ
իւրեանց
խոստովանութիւնը
հաստատուելուց
{յետոյ}
հրամայէ
պատրիարքին...
խաչը
ձեռքին
օրհնել
Հայոց
ա
որ
այսքան
ժամանակ
դուրս
էր
մնացել
եկեղեցուց,
եւ
{յետոյ}
աղօթք
առնել
մոլորութեան
մէջ
(այսինքն՝
Յունաց
դա
Բարի՛
ճանապարհ։
Եթէ
կամի,
այդ
գործը
աւարտելուց
{յետոյ}
թող
պարապի
Բուխայի
ընտանեկան
կեանքի
նկարագրութեամ
ութեամբք,
տաղեր
է
երգում,
եւ
գործը
աւարտուելուց
{յետոյ}
ուրախ
ուրախ
վերադառնում
է
իւր
տեղը՝
կարծելով
եւ
կէտի
վերայ
ես
ունէի
երբեմն
հող
եւ
ազատութիւն,
որ
{յետոյ}
աւազակները
կողոպտեցին
ինձանից։
Եկեք
գնանք
այնտեղ
ութիւն:
Թո՛ղ
բնաւ
չյուսայ,
որ
առաջ
հարստանայ
եւ
{յետոյ}
երկիր
ձեռք
բերէ.
այդ
լինելու
չէ:
Նախ,
որ
հարստ
նի
վերայ
խօսողը
մահի
պարտաւոր:
Մի
քանի
օրից
{յետոյ},
երբ
արդէն
ազատութիւնը,
հաւասարութիւնը
եւ
եղբայ
անիքս,
ծառայ
լինելուց
դադարելով,
եւ
այս
բոլորից
{յետոյ}
ազա՞տ
եմ
ես...
երեւակայութեա՞ն
մէջ,
թէ՞
օդի
մէջ
մ,
ես
մինչ
ցարդ
ապրում
եմ
նորանով.
ի՛նչ
կը
լինի
{յետոյ}
իմ
ժառանգների
եւ
իմ
սերունդի
վիճակը,
երբ
իմ
հողի
ք
չէ՞.
իմ
ժառանգները
եւ
իմ
սերունդը,
որ
ինձանից
{յետոյ}
ոչինչ
ստանալու
չեն
ինձանից,
ապրելու
չե՞ն:
Բայց
ւականին
ասել
ստրուկներին.
"
Մանկո՛ւնք,
այս
օրից
{յետոյ}
ազատ
էք
կատարելապէս
եւ
ձեր
ստրկական
յարաբերութիւն
բնակւում
էր
եւ
որ
գործում
էր,
այժմ,
ազատուելուց
{յետոյ},
պիտի
վարձու
առնուր
իւր
պարոնից։
Ինչ
ազատութիւն
պիտի
ստանան
հրովարտակի
թուեալ
օրից,
երկու
տարուց
{յետոյ},
իսկ
մինչեւ
այն
երկու
տարու
վերջը
պիտի
մնան
նոյն
ք
կը
կողոպտուին,
կը
մերկանան
եւ
կը
մեռանին,
իսկ
{յետոյ}
Թիւրքը,
կառավարչական
ոյժը,
գոնէ,
այդտեղ
գէթ
պի
դպրոցը
եւ
գնալ
ծառայութեան,
որ
մի
քանի
ժամանակից
{յետոյ}
օգնութիւն
կարողանայ
հասուցանել
իւր
մօրը
կամ
իւր
ք
,
քան
թէ
պիտի
գոյանայ,
յառաջ,
քան
թէ
գոյանալուց
{յետոյ}
պիտի
ապրի,
յառաջ,
քան
թէ
պիտի
քննէ
եւ
իմաստասիր
րներ
տալ
յառաջուց
այս
եւ
այն
շինականին
եւ
հունձից
{յետոյ},
ապրանք
ստանալ
փոխարէն:
Կարողութեան
տէր
մարդը,
մէջ.
"
Հարկաւոր
է
վնասով
եւս
վաճառել
այս
անգամ.
{յետոյ}
կը
բարձրացնեմ
գինը,
եւ
կը
լրանայ
պակասորդը"։
Կ
լեցաւ,
բոլոր
ձեռքի
ապրանքը
պարտքի
փոխանակ
տալուց
{յետոյ}
դեռեւս
պարտական
մնաց
եւ
առանց
ամենայն
հնարի,
որ
Իսկ
այժմ՝
դրամական
կամ
առեւտրական
նաւաբեկութենից
{յետոյ},
հարկը
ստիպում
է
նորան
երթալ
ենթակայանալ
մի
կոպի
խի
պէտքը,
եւ
գտանելով,
որ
հարիւր
երեսուն
տարուց
{յետոյ}
Անգլիան
չպիտի
ածուխ
գտնէ
իւր
հողի
մէջ,
ահա
այս
ե
պա,
այնպէս
եւս
մարդու
եւ
հացի
խնդիրը
լուծուելուց
{յետոյ}
եւրոպական
մարդը
պիտի
իջանէ
Ասիա:
Պիտի
գայ
օր,
ե
րտ
մարդը:
Երկու
տող
յառաջ
ազգութիւն
է
քարոզում,
{յետոյ}
ազգութեան
մէջ
նշմարում
է
եսականութիւն
եւ
թուլացնո
րակշիռ
զօրութիւն։
Թէ
ի՛նչ
է
այդ
զօրութիւնը,
մեք
{յետոյ}
կը
խօսինք,
այժմ
այսչափ
միայն
հարկաւոր
է
ասել,
ո
այլ
կազմուածքի,
այնպէս
եւս
ազգութիւնը
մեռնելուց
{յետոյ}
նորան
բաղկացնող
անհատները
ընդունում
են
այլ
բարոյա
ւթիւնը
կարող
է
լուսաւորուիլ,
կամ
լուսաւորուելուց
{յետոյ}
՝
յարատեւել
իբրեւ
բռնակալութիւն
",
-
կրկնում
ենք
լինի
սկզբնական
կառավարութիւնը
եւ
տնօրէնութիւնը,
{յետոյ}
կ'ուղղուի,
կը
նորոգուի
եւ
այլն,
եւ
այլն:
աքում
է:
Եւ
ի՛նչ
խելք
է
կատարելութիւնը
տեսնելուց
{յետոյ}
անկատարին
հետեւիլ,
միմիայն
այն
պատճառով,
որ
անկ
րել,
այլ
թո՛ղ
գրէ
ծառի
տերեւի
կամ
կեղեւի
վերայ,
{յետոյ}
՝
անասնոց
մորթի
վերայ,
յետոյ՝
չգիտեմ
ինչի
վերայ
կամ
կեղեւի
վերայ,
յետոյ՝
անասնոց
մորթի
վերայ,
{յետոյ}
՝
չգիտեմ
ինչի
վերայ,
որ
կարգը
հասնի
թղթին,
ըստ
ին,
մէջտեղում
կը
մնայ
պարտքի
մուրհակը
եւ
նորանից
{յետոյ}
գալու
հոգեվարի
ժամանակ,
օսմանեան
լիբրէն
կը
բարձր
յլ
ճանապարհով
վաստկեցայ
այսչափ
գումար.
մեռնելուց
{յետոյ}
թողնում
եմ
իմ
ընտանիքին
նոյնը,
այլեւ
մի
քանի
տու
տանալու
ակնկալութեամբ,
բարի
պիտի
գործէ
ստանալուց
{յետոյ}:
Եւ
այս
բոլորը,
հեթանոսական
եւ
հրէական
առմամբ,
ն
թատրոնի
պատճառքը,
շատ
դժուարութենների
տանելուց
{յետոյ}
պիտի
պատերազմէին
եւ
մի
հինցած
նախապաշարմունքի
ընդ
ային
ցոյց
տալ
իւրեանց
մէջ
այս
բարոյական
ոյժը,
որ
{յետոյ}
նոյնը
քնքուշ
սեռից
յուսալու
իրաւունք
ստանայինք:
յսպիսի
օրինաւոր
եւ
պատշաճաւոր
կերպով
կարգադրելուց
{յետոյ},
պարտական
է
իւր
ուսումնական,
ազգասէր,
լուսաւոր
են
որքան
դրամ
եւ
հարկաւոր
իցէ
եւ
զնոյն
գնեսցեն
եւ
{յետոյ}
յիմ
տների
քրէհիցն
հատուսցեն
զպարտսն
եւ
զնոյն
նոր
եղիցի
իւրեանց
մասն։
Ե.
ՀԱՏՈՐ.
Հուսկ
{յետոյ}
այժմ
հինգերորդ
պատուիրանս
յայտնեմ
ամենեցուն,
զի
Արփին
ինչպէ՜ս
է
փողփողում
Անձրեւներից,
բուքից
{յետոյ}.
Տերեւն
ինչպէ՜ս
զուարթանում
Զովիկ
ցօղից
`
տապից
.
Տերեւն
ինչպէ՜ս
զուարթանում
Զովիկ
ցօղից
`
տապից
{յետոյ}.
Մերկանալով
տխուր
`
ինչպէ՜ս
Սառչում
են
լիճ,
դ
քա,
աղբիւր
գոլով
այլոց
բազմապատիկ
մեղանաց:
Բայց
{յետոյ}
հարցանէ
"
գլխաւոր
մեղքերուն
ամենն
ալ
մահուչափ
կամ
լ
քեզ,
Թո՛ղ
մեր
ճաշն
ուտենք
հանգիստ,
{Յետոյ}
խաղաղ
քուն
լինինք...
Հեռի՛
գնա
մեզանից:
Ընդունակ
միայն
ուրախացնելու:
Ձեզանից
{յետոյ}
եկաւ
գիտութիւն,
Իւր
ծանր
հայեացքով
աշխարհի
Եւ
ոչ
բռնութեան
անգութ
ճանկերը.
Ձեզանից
{յետոյ}
ծանրացան
նոքա,
Ո՛հ,
անիծում
եմ
ես
այս
օրե
նձայոյզ
դառնայ
հայութեան
Կատարելապէս,
բայց
{յետոյ}
ի՞նչ
էլ:
Կ՚ասէ.
"
Եկել
եմ,
մայր
իմ
նձ
եւ
Գերսասին,
բնութեամբ
սատանայ"։
{Յետոյ}
դադարեց.
խորին
լռութիւն
Տիրեց
սրտերին,
դի
օրիցս,
նոյն
օրը
պատասխանեցի,
որ
կ՚երթայ
վաղը:
[
{Յետոյ}
աւելացրած]
Այս
թուղթը
չէ
գնացել:
17-ին
նամակ
ստա
րեւիչի]
հետ:
Այսօր
իմացայ
Այվազին
վաղը
երթալը:
[
{Յետոյ}
աւելացրած]
Այվազը
գնացել
է
4-ին:
3-ին
նամակ
ստ
10-11
մի
փոքր
քոր
կար,
բայց
11-11/2
իսպառ
չկար,
{յետոյ}
շատ
թոյլ
երեւեցաւ.
տեսնենք:
Տես[ութիւն]
եղբ[օրս
Հայկական
դպրութեան
ասպարէզը
իջանելուց
{յետոյ},
քանի
մի
անգամ
հանդիպեցաւ
մեզ,
երես
առ
երես
պատ
ստացայ:
Այդ
նամակը
առաջեւս
է
այժմ,
քառորդ
ժամից
{յետոյ}
կը
լինի
քամակումս,
որի
մասին,
շնորհ
ունիմ
տեղեկ
ին
զգացողութեամբ:
Աղջկայ
կուսութիւնը
խախտել,
{յետոյ}
ամուսնացնել
նորան
իւր
մանուկ
փոքրաւորի
հետ,
յետո
ետոյ
ամուսնացնել
նորան
իւր
մանուկ
փոքրաւորի
հետ,
{յետոյ}
ստիպուելով
առեւանգեալ
կնոջ
բողոքելուց,
ամուսնութ
տանքը
եւ
իրաւադատութիւնը:
Այս
խօսքերը
ասելուց
{յետոյ}
ամենայն
իրաւունք
տալիս
ենք
Պ.
Չամուռճեանին,
կամ
լու
չէինք
որպէս
հայ:
Անի
քաղաքի
կործանուելուց
{յետոյ}
հայերը
Լեհաստան
գաղթեցին
ահագին
բազմութեամբ.
եթէ
ելու...
Այս
բոլորը
պատմական
ֆակտեր
լինելուց
{յետոյ},
դեռեւս
հոգեւորականութիւնը
պիտի
պարծի
թէ
ա՞զգ
պա
ր:
Փարպեցին,
այս
բոլորը
մանրամասն
պատմելուց
{յետոյ}
գեղեցիկ
նկարագրում
է
հայոց
եկեղեցականութիւնը,
ն
իբրեւ
զհամր
դեւ"։
Այս
տխուր
պատմութիւններից
{յետոյ},
մեր
դէմքը
դարձնում
ենք
դէպի
Կրօնական
ժողովը
եւ
նարգ
դահճութիւն:
Այս
առաջարկութիւնը
առնելուց
{յետոյ},
կը
սպասենք
Կրօնական
ժողովի
շրջաբերական
հրամանին
ասեմ,
լուսաւորչական
հայերի
առաջնորդ
կարգուելուց
{յետոյ}
հրատարակել
է,
հայոց
եկեղեցու
հակառակ
Վարդապետարա
ը,
թերեւս
առանք
կարդալու,
հրաման
կը
տայ
եւ
ինքը
{յետոյ},
կաթողիկոսական
ստորագրութեամբ,
կարող
կը
լինի
դա
:
Այն
ժամանակ
նա
չէ
ճանաչում
եղած
Հ.
Սարգսին
եւ
{յետոյ},
ճանաչելով,
ի
Յայտարարութէան
անցից
Մուրատեան
Վա
ր
մէկը
պատիժ
կ՚ընդունի,
առաջ
պիտի
կատարէ
զայն
եւ
{յետոյ},
թէ
որ
ասելիք
մը
ունի,
տեսչին
հասկցնէ"։
-
մը
ունի,
տեսչին
հասկցնէ"։
-
Պատիժը
կրելուց
{յետոյ}
արդարանալու
օգուտը
ի՞նչ
է:
-
Այդ
կանոնը
կատար
րագիրները
իրենց
բացասական
դատողութեան
տակ
ձգելուց
{յետոյ},
երբ
իրենք
սկսեցին
հրատարակել
իրենց
սեփական
օրագ
յանցանքները,
որ
լսում
էի,
գրում
եմ
այստեղ,
որ
{յետոյ}
մի
քանի
խօսք
ասեմ
դոցա
մասին։
Առաջին
յանցանք.
"
ալով
այնպիսի
կերակրից,
անտարակոյս
կը
թուլանար
եւ
{յետոյ}
կը
քանդուէր
եւս.
հոգու
համար
մի
այսպիսի
կերակուր
րքեր՝
գերապատիւ
Մխիթարեանց
շնորհքով
լոյս
հանած,
{յետոյ}
՝
հրահանգ
քրիստոնէական
վարդապետութեան,
յետոյ՝
դ
ծ,
յետոյ՝
հրահանգ
քրիստոնէական
վարդապետութեան,
{յետոյ}
՝
դարձեալ
հրահանգ,
դարձեալ
հրահանգ,
տասը
քսան
ա
ն
այս
եմ
մտածում,
թէ
հազարաւոր
տարիներով
քնելուց
{յետոյ}
ո՞րքան
աշխատութիւն
պիտի
մեր
Ազգին
Հայկական
խօսքը
են
տպուելու։
Հեղինակը,
տարիներով
կեանք
մաշելուց
{յետոյ}
իւր
աշխատութեան
վերայ,
պարտական
չէ
հոգալ
եւ
նորա
,
թէ
ինչ
աղբիւրից
է...
այլ
եւ
քննել
եւ
քննելուց
{յետոյ}
անաչառ
հոգով
դատել
եւ
դատապարտել
սուտը
եւ
ստութեա
ովանդակութեան
մասին
եւս
այսքան
ծանօթութիւն
տալուց
{յետոյ}
մի
երկու
խօսք
պատշաճ
եմ
համարում
ասել
այն
մասին,
հիրէ
(մտայ),
նոյն
օրը
զկնի
կէս
աւուր
(կէսօրից
{յետոյ}
)
ժամը
4-ին
Քահիրէից
ելայ
մայիսի
5-ին,
առաւօտ
ժա
իսի
խելացի
եւ
բազմակողմանի
վերահասութիւն
առնելուց
{յետոյ}
տալիս
է
կրիտիկայն
իւր
արդարացի
հարկը
մի
այդպիսի
ա
ճառ
բնութեան
եւ
նորա
մէջ
եղած
երեւոյթների
վերայ,
{յետոյ}
՝
բարոյական
առածք,
սկզբնական
հիմունք,
բարոյական
երմանացի
ես,
դու
որ
ապրում
ես
հարիւր
տարի
Քանթից
{յետոյ},
քեզ
ի՛նչ
կարող
են
օգնել
Քանթը
կամ
Հեգելը,
եթէ
քանչելի
մտահայեաց
գիտութիւնքը
կարդալով
ման
գալուց
{յետոյ},
վերջապէս
Բեռլինի
մէջ
1830-1831
[թուերին],
վերջ
շտպանութեամբ
վերանորոգուել
էր
մեծ
յեղափոխութիւնից
{յետոյ}:
Ահաբեկութիւն
տարածեց
ամէն
տեղ
այս
ցնցիւնը
եւ
Հե
գլիացին:
Տօ՛,
մի
նորա
չափ
ազատութիւն
ձեռք
բեր,
{յետոյ}
խօսիր
է.
ղարաբաղցու
ասածը
չլինի
"
ըռխին
յաշիր
"
աչքը
տնկուած
էր
Անգլիոյ
վրայ,
բայց
ռէվոլիւցիօնից
{յետոյ}
այդ
երկու
աշխարհների
պաշտօնքը
փոխուեցան
եւ
ռէվոլի
ան
շաղակրատութիւնքը:
Շուտով
այդ
բաները
գրուելուց
{յետոյ},
ինքը
պատմութիւնը
ապացուցեց,
թէ
ինչպէս
անհիմն
է
ի
խոր
յարգութիւնը
կատարելապէս
վայելելով:
Նորանից
{յետոյ}
մնաց
ոչ
միայն
մի
հզոր
համակարգութիւն,
այլեւ
մի
հ
ն
ոչ
մի
ամպի
հետք:
Առաւօտ
ու
կապուտակ
արշալուսից
{յետոյ}
սկսում
էր
արեւելքը
վարդագոյն
վառուիլ
արեգակի
առաջ
յին
այն
բազմութեան
մէջ,
որ,
ինչպէս
պատմեցին
մեզ
{յետոյ},
կարեկից
չէին
մեր
աղէտքին
եւ
տհաճ
էին
նոցայ
վերա
ուխտի
վերայ,
անջատուեցաւ:
Նորա
հեռանալուց
{յետոյ}
իմ
ցաւերս
բազմացան,
եւ
ես
օրէ
օր
մաշւում
էի:
Իմ
վշտերի
կուտակութիւնքը.
շատ
աստանդական
թափառելուց
{յետոյ},
տեսանելով,
որ
ո՛չ
մի
տեղից
լուսոյ
նշոյլ
չէ
ծագ
անհուն
ծով
փորձանացէ:
Այս
սրտաբուխ
աղօթքից
{յետոյ}
իմ
թուլացած
ծունկերը
վերստին
ստ
այան
իւրեանց
ոյժը
,
մէկ
մեկու
աջ
կարկառեցինք,
եւ
իրեար
ողջունելուց
{յետոյ},
նստեցինք
գետի
ափումը
կանաչ
խոտի
վերայ:
Խօսակցո
ւ
կողմից
եւս
պաշարուած
եմ:
Իմ
խօսքս
վերջացնելուց
{յետոյ}
ես
ասացի
նրան,
կը
ցանկամ
որ,
ինչպէս
դուք
իմս,
ր,
եթէ
դուք
ուշադրութեամբ
կը
լսէք:
Այս
խօսքերից
{յետոյ}
նա
սրտի
խորքից
հառաչեց
եւ
ասաց,
որ
ժողովուրդը
հա
իրողութիւն
է
ժամանակագրութեան
մէջ:
Այս
խօսքերից
{յետոյ}
նա
յանկարծ
մէջից
կտրեց
բանի
թելը
եւ
բացականչելով
մշտնջենաւոր
Կեսարին,
երբ
նա
Պոմպէոսին
յաղթելուց
{յետոյ}
որպէս
ինքնակալ
տիրում
էր
բովանդակ
Հռոմին.
-
նորա
ինքնակալ
տիրում
էր
բովանդակ
Հռոմին.
-
նորա
մահից
{յետոյ}
իսպառ
մոռացաւ
նորա
անունը
եւ,
ի՞նչ
եմ
ասում,
այ
մ
այս
տեղ,
գործարանը
իւր
իշխանութեան
տակ
ձգելուց
{յետոյ},
յղանում
է
նա
իւր
մտքում
մի
յանդուգն
խորհուրդ,
նի
գրագիրը
եւ
խորհրդական
անդամը,
պապի
մեռանելուց
{յետոյ},
անց
են
կենում
դէպի
կարդինայի
կողմը,
եւ
նոցայ
հ
նակը
կարդինալը
մի
բարի
յիշատակ
կը
թողնէր
իւրեանից
{յետոյ},
եւ
նորա
անունը
մի
սիրելի
բան
կը
լինէր
Հռոմի
ժող
կարդինալը,
որ
այդքան
աղէտքի
պատճառ
եղաւ
Հռոմին,
{յետոյ}
կը
պատմես
այն
անցքերը:
"
Նորա
մայրը
հռոմայեցի
էր
դունում
է
սորան
իւր
մօտ,
կրթում
է,
եւ
իւր
մահից
{յետոյ}
իւր
տեղ
վանահայր
է
կարգում:
Այն
մութ
վանքի
մէջ,
եւ
շատ
օգուտ
ունենար
դորանից:
Իսկ
յանձն
առնելուց
{յետոյ},
նորան
պէտք
չէ՞ր
այսպիսի
անարգ
ճանապարհներով
աշխ
աւականին
արծաթի
տէր
դարձաւ
անգոսնելի
ճանապարհով:
{Յետոյ}
այս
քահանայապետի
օրերումը,
նորա
հոգեւորական
գործ
ուրիշ
այսպիսի
տարապայմանութիւնը,
իսկ
նորա
մահից
{յետոյ}
նորան
բարբարոս,
չարանախանձ,
անարժան
քահանայապետ
արիութեան
պտուղը
քաղել,
որովհետեւ
երկու
շաբաթից
{յետոյ},
նորան
եւս
դուրս
արեցին
գործարանից:
Այս
կարդինա
ս
եւ
նորա
հրաժարման:
Այս
ամեն
տեղափոխութիւններից
{յետոյ}
գործարանը
նմանում
էր
մի
մեծամարմին
նաւի,
որին
պա
նորան
եւս
կարող
են
ծառայեցնել
իւրեանց
նպատակին,
{յետոյ}
մեծամեծ
տհաճութիւններ
յարուցին
նորա
դէմ,
տեսանե
ւի
նոր
օգնականը,
որին
կարդինալը
նշանակեց
սորանից
{յետոյ}
Այս
մարդու
անբարոյականութիւնը
եւ
կարճմտութիւ
աստիճան
թուլանում
են:
Մի
փոքր
ժամանակ
անցանելուց
{յետոյ},
սա
կրկին
շարունակեց
իւր
գիտեցածը,
մինչեւ
բարեմ
ա
ճշմարտասէր
մարդ
լինէր,
այնքան
բաներ
տեսանելուց
{յետոյ},
չպէտք
է
գործարանումը
ծառայութիւն
յանձն
առնուր:
րել:
Լաւ
կը
լինէր,
եթէ
յառաջագոյն
պատրաստուէր,
{յետոյ}
յանձն
առնուր
այդ
մեծ
պաշտօնը:
Ցաւալին
այն
է,
որ
ի
բնութեան
տէր
մարդ
էր,
ինչպէս
մի
փոքր
ժամանակից
{յետոյ}
օրինակով
կը
տեսանես:
Մոռանում
էի
քեզ
ասելու,
որ
ւ
զայրանում
են
վերակացուի
անիրաւութենների
վերայ:
{Յետոյ}
նա
ողջունում
է
ամէնքը
եւ
ասում
է.
չմոռանաք,
որ
ացուցանեն
պատմագրութեան
մէջ:
Այս
յաղթութիւններից
{յետոյ}
ներս
են
գալիս
հոգատարքը
վերակացուի
հետ,
եւ
առաջն
Թէպէտ
ես
շատ
աշխատեցի
իմանալ,
թէ
այս
անցքից
{յետոյ}
գործարանը
ի՞նչ
եղաւ
եւ
որի՛
ձեռքը
ընկաւ,
բայց
նա
ւթեանէ
վրեժը
հատուցանես:
Այս
խօսակցութենից
{յետոյ}
սկսաւ
նա
այլագունիլ,
աչքերը
դէպի
երկինք
բարձրացն
երը,
տասն
եւ
հինգ
դար
գրուելուց
եւ
խոստովանելուց
{յետոյ},
իւր
ներկայ
տարու
1
յուլիս
30
նոյեմբեր
`
թիւ
85
նց
ժամանակները
մինչեւ
ձեր
հնազանդուիլը։
Նորանից
{յետոյ},
ձանձրացած
լինելով
այդ
շփոթների
նեղութիւնից,
կա
սում,
թէ
Սամարացի՛
ես
դու
եւ
դեւ
կայ
քո
մէջ"։
{Յետոյ},
սուտ
վկանե՛ր
ժողովելով,
իրենց
նախանձի
եւ
վրէժխ
ւ
հի՛նգ
հարիւր
տարի
կուսութիւն
պահելով
եւ
սորանից
{յետոյ}
որդեծնութեան
համար
սրբութեամբ
ամուսնանալով,
այս
Կոստանդնուպօլսեցի
Եւտիքէսի
եւ
Կումբրի
ստրկի
(որ
{յետոյ}
Մանի
անուանեց
իրեն,
եւ
այս
պատճառով
էլ
նորա
հետե
նքի
էի
արժանի։
Բայց
ես
միայն
իմ
դուրս
ձգուելուցս
{յետոյ}
ընկայ
այս
ու
այն
տեղ՝
իմ
պէտքս
եւ
կարօտութիւնս
ա
ն
կոչում,
եւ
ուրիշ
այլ
շատ
բաներով
նախատեսելով,
{յետոյ},
ուրիշներից
ամաչելով,
խաբէական
եպիսկոպոսութիւնք
ապատ,
որ
այժմ
անուանի
Նոր
քաղաք"։
Այս
խօսքերից
{յետոյ}
ամեն
ուրիշ
վկայութիւնք
աւելորդ
են
Նոր
քաղաքի
եւ
Վ
ի
է
ենթադրել,
թէ
այդ
եղել
է
մեր
քրիստոնէութիւնից
{յետոյ}
եւ
շատ
կարելի
է,
թէ
Ս.
Գրիգոր
Լուսաւորչի
եւ
Տրդ
րում
են
Վաղարշապատի
Սուրբ
Կաթողիկէ
եկեղեցում,
եւ
{յետոյ}
կոյսերի
վկայարաններում։
Ինքը՝
Մեծ
Վահանը,
երբ
նք
կարճառօտ.
Փարպեցու
ժամանակ,
որպէս
եւ
նորանից
{յետոյ}
մեր
կաթողիկոսքը
նստում
էին
Դուին
քաղաքում,
ուստի
րի
պատերազմից
եւ
սուրբ
Ղեւոնդեանց
նահատակութիւնից
{յետոյ}
կաթողիկոսական
աթոռը
փոխադրուել
էր
Դուին,
իսկ
այդ
պեցու
հալածուելուց
առաւել
քան
թէ
հարիւր
քսան
տարի
{յետոյ}
՝
Կոմիտաս
կաթողիկոսի
օրով,
կառավարում
էր
այդ
եկե
ղել
են
հեղինակներ,
որ
Փարպեցուն
դասել
են
Եղիշէից
{յետոյ}.
եթէ
որպէս
պատմագիր,
Եղիշէից
երկրորդ
պիտի
համար
նքնին
քաջ
գիտէ
"
(եր.
40).
եւ
մի
փոքր
սորանից
{յետոյ}.
"
Արդ
զառաջին
կելոյն
իմոյ
զվարս՝
Տէր
Ներսէհ
եւ
,
տէր
Աբրահամ,
Արձան,
Մուշէ,
Խոսրով,
Ղազար
եւ
{յետոյ}
Ստեփանոս
Սիւնեաց
եպիսկոպոս
",
եւ
այլն
(եր.
17
սում
է,
թէ
Փարպեցին
ականատես
է
Մեծ
Թարգմանչաց
եւ
{յետոյ}
թէ.
"
Սա
թէպէտ
եւ
չէր
յատուկ
աշակերտ
Սրբոյն
Սահա
չաթու
ձգել,
որ
առաջ
Վռամշապուհին
ականատես
ասես,
{յետոյ}
՝
Մեծ
թարգմանչաց
աշակերտ
եւ
վերջը
այսպիսի
բացադրո
իքը,
)
նոյնպէս
եւ
միւս
նախարարաց
զաւակները,
որ
{յետոյ}
ուղարկեց
Պարսկաստան։
"
Իսկ
յամին
եօթն
եւ
տասն
ւմ
է,
որ
Փարպեցին
աշակերտուել
է
Աղանին
այս
բանից
{յետոյ},
որովհետեւ
ասում
է,
թէ
Աղանը
ընդունեց
նորան
որպ
Գողթն
գաւառում
Ս.
Մեսրոպի
կացած
վանքում
մնալուց
{յետոյ}
գնացել
է
Յունաստան
(նորա
հայրն
էլ
եւ
հօրեղբարքն
րեղբարքն
էլ
գնացին
Վարդանանց
պատերազմից
անմիջապէս
{յետոյ},
գուցէ՝
Աղանն
էլ
նոցա
հետ)
եւ
Յունաստանից
վերա
էլ
նոցա
հետ)
եւ
Յունաստանից
վերադարձել
է
457-ից
{յետոյ},
որովհետեւ
Թովմա
Արծրունին
(եր.
91),
խօսելով
Լեւոնի
օրով։
Աղանը
Հայաստան
վերադարձաւ
հօր
մահից
{յետոյ},
ուրեմն՝
անտարակոյս
457
թուականից
յետոյ։
Մե
ր
մահից
յետոյ,
ուրեմն՝
անտարակոյս
457
թուականից
{յետոյ}
։
Մենք
այսքանը
գիտենք,
որ
Հայոց
Մեծ
լուսաւորի
սեպտեմբերի
9-ին,
Ս.
Մեսրոպը՝
նորանից
վեց
ամիս
{յետոյ},
այսինքն՝
440-ի
փետրուարի
19-ին։
Ուստի
455-ին
ելիս,
որ,
ինչպէս
յայտնի
է,
Եփեսոսի
Ս.
Ժողովից
{յետոյ}
եղաւ՝
433
թուականին։
Ո՛ւր
կը
մնայ
Փարպեցուն
նոց
չափով
էլ
գոհ
չլինելով
եւ
Փարպեցուն
457
թուականից
{յետոյ}
մի
քանի
տարի
էլ
Աղանին
աշակերտութիւն
արած
ընդունե
նի
տարի
էլ
Աղանին
աշակերտութիւն
արած
ընդունելով,
{յետոյ}
Յունաստան
է
ուղարկում
նորան
Մեծ
թարգմանչաց
հրաման
ը
Մուշէ
կաթողիկոսի
օրով
էր,
ուրեմն
502
թուականից
{յետոյ}.
թէ՞
ուզում
է
ասել՝
այս
այն
Մուշէն
է,
որ
Սամու
՞
ուզում
է
ասել՝
այս
այն
Մուշէն
է,
որ
Սամուէլից
{յետոյ}
կաթողիկոս
նստաւ
502
թուականին։
Թէպէտեւ
չգիտեն
եպիսկոպոս,
երբ
"
երթեալ
'ի
Սիւնիս
կեցի
"
ասելուց
{յետոյ},
նոյն
երկրի
վերաբերութեամբ
աւելցնում
է
"
քահանայ
շխարհին
",
որ
ասել
է՝
Յունաստանից
վերադառնելուց
{յետոյ},
երբ
բոլոր
խռովութեանց
եւ
պատերազմերի
ժամանակներ
է,
կեցել
է
Կամսարականների
մօտ,
եւ
հաշտութիւնից
{յետոյ}
գնացել
է
Սիւնեաց
աշխարհը,
ուր
մնացել
է
միայն
երկ
պոսների
կարգում։
Երրորդ՝
Սամուէլ
կաթողիկոսից
{յետոյ}
502
թ-նի
կաթողիկոս
նստող
Մուշէն
Երեւանի
մօտ
Կոտայ
չէ,
որ
Մուշէ
անուն
էր
կրում.
նորանից
առաջ
էլ,
{յետոյ}
էլ
եղած
են
Մուշէներ։
Պատճառ
չունինք
չընդունելու
"։
Երկրորդ,
վերը
մէջ
բերած
յառաջաբանի
խօսքերից
{յետոյ}
պարոնը
շարունակում
է.
"
քանզի
վաղ
տեսանեմք
զնորա
հու,
եւ
ոչ
ուղղոց
այլ
անիծից
"
եւ
իսկոյն
սորանից
{յետոյ}
բացայայտում
է.
"
այսինքն՝
խաչի
"
(եր.
43)։
ետեւ
Եղիսէն,
Եղիայի
սքանչելի
ճանապարհորդութիւնից
{յետոյ},
երկար
ժամանակ
գետնի
երեսին
ապրելով,
այստեղ
էլ
յքն
են,
որ
ունին։
Վերը
շատ
սրբերի
անուն
տալով՝
{յետոյ}
յիշում
է
եւ
մեր
Ս.
Լուսաւորչին։
Արդեօք
նորա՞
ծա
պանին
Սեւուկի
պարտէզում,
թէ՞
Դուին
վերադառնելուց
{յետոյ}
յատկապէս
գնում
է
Անձեւացեաց
երկիրը,
որ
մարզպանին
ր
մեր
պատմութեան
մէջ
այդ
անունով։
Գրեթէ
400
տարի
{յետոյ}
ժամանակների
վերաբերութեամբ,
Յովհաննէս
կաթողիկոսը
ւկոյ՝
Սեւորդիք
ազգն
անուանէին
"
(եր.
71)։
Եւ
{յետոյ},
Սեւորդեաց
Գէորգ
նահապետի
անունը
տալով,
բացատրո
գնաց
Սիւնեաց
աշխարհը։
Երկու
տարի
այդտեղ
մնալուց
{յետոյ}
վերադարձաւ
Այրարատ,
ուրեմն
486-ին։
դ)
Ս.
Յ
Ս.
Էջմիածնի
գմբէթը,
որ
ինչպէս
երեւում
է,
էրվելուց
{յետոյ},
վերստին
փայտից
է
շինուել,
որ
փայտէ
մնացել
է
մինչ
յինէն
կարծեօք"
(Յովհ.
կաթ.,
եր.
83)։
Այս
խօսքերից
{յետոյ}
Մաշտոցը
քաղկեդոնիտ
էր
ասողը
պարզապէս
հայհոյում
է
ովեանի
յոյսերի
հիմքը,
որոնց
աւերակքը
լուացուեցան
{յետոյ}
առաքինի
հոգու
ազգասիրական
արտասուքի
հեղեղով։
յոց
եկեղեցին։
Ճաշու
ժամերգութեան
աւարտուելուց
{յետոյ},
երբ
որ
պիտոյ
է
սկսանուէին
ննջեցելու
վերայ
տան
ե
ւողքը
արտասուեցին։
Եկեղեցական
կարգի
աւարտուելուց
{յետոյ},
մինչ
պիտոյ
է
երգէին
"
ժողովեալքս
ի
հրաժարումն
"
ռաջ
շարժուեցաւ
դէպի
Վագայնկով).
մի
երկու
ժամից
{յետոյ}
պիտոյ
է
հողին
տայինք
մեր
հանգուցելու
հողը։
Գե
արմին
մեծարել
պատուով
ու
յարգութեամբ,
նորա
մահից
{յետոյ},
դժուար
բան
չէ.
բայց
մի
աղքատ
եւ
չքաւոր
առաքինո
ութեան
եւ
հիւանդութեան
միջոցին,
նոյնպէս
եւ
մահից
{յետոյ},
անձանձիր
աշխատութեամբ
եւ
եղբայրական
ջերմ
սիրով
էս
թէ
մի
բան
քարշում
էր
եւ
պահում
էր
մեզ
այնտեղ,
{յետոյ}
Հայկազն
բժիշկ
Սարաջեանը
հրաւիրեց
մեզ
ի
միասին
իւր
շո՞ւտ
կբարեհաճիք
քնել
այսպիսի
նախաճաշիկ
ուտելուց
{յետոյ}:
-
Դու
խաբում
ես
ինձ
եւ
համարձակւում
ես
ծիծա
սները,
անդադար
անձրեւի
տակ
մնալով
հալուեցան,
եւ
{յետոյ},
արեգակի
ջերմութիւնից
շոգիանալով,
դէպի
ամպը
բար
ւում
չորս
կողմը
ստանալու....
Այս
խօսքերից
{յետոյ},
պարզեց
ձեռքը
դէպի
տակառը,
բոլոր
պալատականքը
ան
:
Գնացէ՛ք
կորէ՛ք,
յիմարներ:
Uատանան
սորանից
{յետոյ}
դարձաւ
դէպի
իւր
Բէհեղզեբուղ
վէզիրը
եւ
հարց
արեց
օ
այդ
գեղեցիկ
է,
ահա
լաւ
բան,
-
ասաց
սատանան.
-
{յետոյ}
ի՞նչ
եղաւ:
-
Չորրորդ
օրը
ես
հաշտեցուցի
նորան
-
Bene,
-
ասաց
սատանան,
-
յետո՞յ:
-
{Յետոյ},
Ձեր
մռայլութիւն,
աշխարհի
երեսին
մի
անանուն
ազգ
Gut,
-
ասաց
սատանան,
-
վերջը՞:
-
Սորանից
{յետոյ}
ես
շարժեցուցի
եւ
մի
այլ
ազգ,
որ
ապահով
բնակւում
՞յ:
-
Այս
երեք
արժանաւոր
ապստամբութիւններից
{յետոյ}
ես
քաշուեցայ
դէպի
Փարիզ
-
իմ
գլխաւոր
բնակութիւնը
քի
իշխանը
բռնեց
իւր
խորամանկ
ոստիկանի
պոչից...
{յետոյ}
բարձրացնելով
օդի
մէջ,
դժոխային
կատակով
ասաց.
չորս
կողմով:
Ֆրաունհոֆերի
հեռադիտակը
գտանուելուց
{յետոյ},
եւ
չղջիկները
չեն
կարող
թաքչել
աստեղաբաշխների
աչ
ւ,
գլուխ
տուեց
եւ
մի
ոտքի
վերայ
պտոյտ
եկաւ:
{Յետոյ}
դարձեալ
գլուխ
տալով
ասաց.
-
Համարձակւում
եմ
ւթն
է
ու
զարհուրելի,
եւ
ամենայն
երկու-երէք
բառից
{յետոյ}
պատահում
են
անպատճառ
մռայլ
եւ
խաւար
բառեր.
այդ
ի
.
գրգռում
են
նոցա
մէջ
գործունէութիւն
եւ
գրգռելուց
{յետոյ}
չեն
թողում
ո՛չ
հաց
ուտել,
ո՛չ
ննջել
եւ
ո՛չ
գործ
ամակներից,
իսկոյն
ամուսնացուցիր.
փոքր
ժամանակից
{յետոյ}
ահա
կռուեցին,
ջարդուեցան
եւ
այր
եւ
կին
եկան
մեր
մէջ,
փառավար
կերպով
ոսկեզօծեցին
նորա
կոտոշները,
{յետոյ}
արձակեցին
դարձեալ
աշխարհի
երեսը
`
սերմանել
անդադա
ում
էր
աուտո-դա-ֆէ
կատարելու
համար:
Սորանից
{յետոյ}
խումբ-խումբ
գնում
էին
կեղծաւորները,
խաբեբաները,
թիւն.
վատ
չէր
լինելու
քննութիւն
կարգել
այդ
մասին
{յետոյ}:
-
Մռայլագոյն
սատանայ,
-
միամիտ
կացէք
մատե
այապետը:
Յանկարծ
լսուեցաւ
սաստիկ
դղրդիւն
եւ
{յետոյ}
մի
բան
ընկաւ
դժոխքի
դուռից
ծծումբի
լճի
մէջ
նոյն
ա
այդ
ինչ
խնջոյք
կը
լինի:
Այս
խորհրդածութենից
{յետոյ},
որ
նորա
կեանքի
մէջ
բաւական
մեծակշիռ
բան
էր,
սկ
ծ
նոցա
մօտ,
ծաղր
առնելով
նոցա
թուլամորթութիւնը:
{Յետոյ}
երեւակայում
էր,
որ
իւր
ընկերքը,
գլուխները
տաքան
նդ
մտածելով,
եթէ
բոլոր
արաղը
եւ
գինիքը
խմուելուց
{յետոյ},
մի
քանի
մարդ
եւ
ինքը
մնան
զգաստ,
առանց
արբենալ
պէս
էր
նորա
հոգու
տրամադրութիւնը
նամակը
կարդալուց
{յետոյ}:
Երբ
աւարտել
էր
թէյ
խմելը,
վեր
առաւ
վերարկուն,
րկնքի
արքայութեան
ցօղն
է.
Նոյ
նահապետը
ջրհեղեղից
{յետոյ}
իսկոյն
գործ
դրեց
նորան...
ի՞նչ
կ'առնուս
գորտի
փակելով
իւր
անձը
սատանայական
փորձանքների
երեսից,
{յետոյ}
հարց
արեց
ծառայից,
թէ
վաղո՛ւց
է
արդէն,
որ
նորա
կացաւ
եւ
կովի
նման
նայում
էր
պ.
Մարկոսի
վերայ,
{յետոյ}
սկսեց,
մի
քանի
արաբական
խօսքեր
արտաբերելով,
պտո
ռից
ներս
վազելով,
այնպէս,
որ
քեզ
հանգստացնելուց
{յետոյ},
ստիպուեցայ
գնալ
եւ
հարցասիրել
քո
խելագարութեան
էջ,
այնուամենայնիւ
չկարողացայ
գտանել:
Այն
բանից
{յետոյ},
սէրը,
առաւել
եւ
առաւել
զօրացաւ
իմ
մէջ,
որ
հալ
լացած
զօրութիւնքը:
Արդարեւ
մի
րոպէ
հոգի
առնելուց
{յետոյ},
երկու
սրտակից
բարեկամների
խօսակցութիւնը
ստացաւ
խնջոյքի
մասին,
-
ասաց
պ.
Մարկոսը,
արաղը
խմելուց
{յետոյ},
ցած
դնելով
բաժակը:
-
Խօսենք,
եղբա՛յր,
խօ
վերայ,
գոնէ՛
այնքան
պատմի՛ր
ինձ,
որքան
գիտես,
{յետոյ}
ես
ինքս
ման
կը
գամ
գրքերի
մէջ:
-
Դու
զուր
տե
էր
մի
մեղեդի:
Պ.
Շաքարեանցը
երկար
որոնելուց
{յետոյ}
գտաւ
Մանթուխեանցի
գրչագիրը
եւ
ինքնաբաւական
կերպով
1214
թուականին
եւ
ուսումն
է
առած
նախ
Օքսֆորդում,
{յետոյ}
Փարիզում:
Նորա
աշխատութիւնքը
կարդալով
չէ
կարելի
գիտութիւնը
նախ
Տրիթեմիոս
Մանհէյմեան
աբեղայի
մօտ,
{յետոյ}
Սիգիսմունդ
Ֆուգգերոսի
մօտ:
Պարացելսոսը
պարապում
ուած
ամենայն
օգնութենից,
ման
եկաւ
շատ
քաղաքներ,
{յետոյ}
հասանելով
վերջին
աղքատութեան,
1541
թուականի
սեպտ
Ջեբերի
ժամանակից
սկսած
մինչեւ
երկու
հարիւր
տարի
{յետոյ},
Ալքիմիան,
անդադար
մշակուելով,
փոխեց
իւր
տեսու
Շաքարեանցը
ինքնաբաւական
կերպով:
Այս
խօսքերից
{յետոյ},
լցրեց
նա
ծխամանը
թաբաքով:
Պ.
Մարկոսը
եւս,
հե
մ
են,
թէ․
"
Ծերաց
գաւազան
է
"
երկար
աշխատութենից
{յետոյ}:
-
Հրամեցէ՛ք,
անուշ
արեցէք:
Այս
ասելով
պ.
ենեակը
դարձել
էր
մի
մաքրատուն:
Մի
քանի
վայրկենից
{յետոյ},
այս
երեք
մարդիկը,
ամենայն
ծանրութեամբ
սկսեցին
քումը
դրեց
անպատճառ
ծանօթանալ
կոմսի
հետ,
որպէսզի
{յետոյ}
կարողանայ
նորա
միջնորդութեամբ
ծանօթանալ
եւ
թատրոն
:
-
Սխալւո՛ւմ
էք.
մեք
կը
հարբեցնենք
նորան
եւ
{յետոյ}
կը
ծիծաղենք
նորա
վերայ:
Այդպիսի
մարդիկ,
որ
չխմա
,
եւ
թէ
նոր
այժմ
մի
չար
բախտով
եօթն
ութն
դարերից
{յետոյ}
հասել
էր
Հայերին:
-
Չար
բախտո՞վ.
ուրեմն
չկա
կների
մէջ:
Մեծ
սիրով
բաժակները
միմեանց
զարկելուց
{յետոյ}
խմեցին:
Բայց
Մանթուխեանցը
արաղի
վերջին
ումպը
կու
ութիւն
կը
տեսանեմ
դեռ
յառաջ
մի
փութ
պատրաստելու.
{յետոյ}
դարձեալ
կը
շատացնեմ,
այժմ
չէ
կարելի,
ըստ
որում
յդ
մասին:
-
Այդքան
հարստութեան
տէր
դառնալուց
{յետոյ},
ասելիքս
այս
էր,
թեւ
ի՜նչ
պիտոյ
է
առնենք
ազգի
հ
ութիւնը:
Իմ
կարծիքը
այս
է,
որ
շատ
ոսկի
շինելուց
{յետոյ},
վաճառենք
նորան
եւ
գոյացնենք
մի
մեծ
արծաթագլուխ
ղել
նորանից,
այդ
էր
նորա
կաշուցը,
որ
սատակելուց
{յետոյ}
կարող
էր
վաճառել,
ըստ
որում
նորա
կենդանութիւնը
չ
անը
եւ
կը
տեւէր
մինչեւ
ժամը
երկու
կամ
երեքը
ճաշից
{յետոյ}.
այս
միջոցին
երեսփոխանը
ասում
էր.
"
Այժմ
սկսենք
:
Քահանայն
անշարժ
եղիցի
ասելով
խաչի
կնիքը
դնելուց
{յետոյ},
եթէ
մի
կանգուն
եւս
խորութիւն
չունենայ
փորածը,
սկոյն
հանդարտել,
թէեւ
դադարել
էր
մրրիկը:
Մրրկից
{յետոյ}
եւս
դեռ
բաւական
ժամանակ
վազում
են
կատաղութեամբ
դէ
ւիկը
-
ազատելու,
որ
իւր
կարգով
մի
փոքր
ժամանակից
{յետոյ}
նոյնպէս
ջալալի
դարձաւ:
Դարձեալ
վերջացան
տիրա
ց,
նորա
դուստրն
է
ածողը"։
Արդարեւ
մի
վայրկենից
{յետոյ}
լսուեցաւ
մի
քնքուշ
եւ
թարմ
կանացի
ձայն,
որ
երգու
անայք,
երբ
ներս
մտաւ
կոմս
էմմանուէլը:
Մի
փոքրից
{յետոյ}
կը
ծանօթացնեմ
իմ
ընթերցողքը
Մահտեսի
Թովմասի
տան
հ
ւթիւնքը:
Կոմս
էմմանուէլը
բոլորին
ողջունելուց
{յետոյ}
դէմքը
դարձուց
դէպի
օրիորդ
Մարիամը
եւ
ասաց․
-
Ես
յ
մի
բան
սրտի
վկայութեամբ
ճանաչելուց
եւ
գնահատելուց
{յետոյ},
հազար
պարկեշտութիւն,
հազար
չքմեղութիւն
չէին
կա
ութեան
մասին
այս
եւ
այն
տեղեկութիւնքը
հարցանելուց
{յետոյ},
գնալու
ժամանակ
խնդրեց
ինձանից,
թէ
երբ
կարող
էր
արգմանչաց
ժամանակին,
թարգմանչաց
ձեռքով
եւ
կէս
մի
{յետոյ}
․
մինչեւ
տասներեքերորդ
դարը
յաւելանում
է
շարականնե
:
Առ
մի
կլայեկած
աման,
դի՛ր
նորա
մէջ
մի
հայելի,
{յետոյ}
այնքան
ջուր
լի՛ց
ամանի
մէջ,
որ
հայելին
ծածկուի:
համարում
մի
փոքր
տեղեկութիւն
տալ
նորա
մասին,
որ
{յետոյ}
կարողանանք
ներս
տանել
մեր
ընթերցողքը
նորա
տունը,
երի
կարգը
եւս
յաջողում
էր...
Մի
քանի
ժամանակից
{յետոյ}
սկսեց
նա
ձեռք
զարկել
մեծ
մեծ
գործերի.
սկսեց
իւր
Պ.
Յովնաթանեանցի
մասին
այսքան
տեղեկութեան
տալուց
{յետոյ},
շտապում
եմ
սկսանել
իմ
պատմութիւնը
այն
րոպէից,
ցաւ
շեմքի
վերայ:
Սովորական
ողջունատուութենից
{յետոյ},
պ.
Յովնաթանեանցը
հարց
արեց.
-
Ինչպէ՛ս
գտաք:
ծնողական
իշխանութիւնը,
որ,
զաւակի
ամուսնութենից
{յետոյ},
վերջանում
է
իսկոյն,
դո՛ւք
չարաչար
օգուտ
քաղեցի
երկու
հազար
մանէթ...
անտարակոյս,
ընդունելուց
{յետոյ}
մի
բան
դարձեալ
պիտոյ
է
սեւցնել
նորան:
-
Այո՛
ւեցաւ
դուռը,
այս
պատճառով
եւս,
դուռը
բացուելուց
{յետոյ},
շեմքի
վերայ
երեւեցաւ
միայն
մի
մառախլապատ
կերպար
դ
երեք
քայլափոխութիւնը
կատարուեցաւ
հինգ
րոպէում,
{յետոյ}
սոսկաց
յանկարծ
եւ
մի
վայրկենի
մէջ
այնպէս
սաստիկ
հ
.
Յովնաթանեանցը
բիրտ
ձայնով:
Այս
հարցմունքից
{յետոյ}
չէր
կարելի
այլեւս
ծածկուել,
պիտոյ
էր
յառաջ
գալ,
այութիւնը,
որովհետեւ
ուրիշ
ամէն
տեղ
անարգուելուց
{յետոյ},
հայ
պարոնի
առաջեւ
եւս
անարգւում
էր:
Մի՛
վր
է
եւ
մեր
ազգին
մեծ
օգուտ...
Մի
քանի
րոպէից
{յետոյ},
երբ
փոքր
ինչ
հանգստացել
էր
պ.
Յովնաթանեանցը,
է
Աստրախանից,
որի
մէջ
ափեղ
ցփեղ
բաներ
խօսուելուց
{յետոյ},
ասւում
է
եղած,
թէ
դուք
հետամուտ
էք
խլել
այդ
պա
սայլերի
վերայ:
Դուք
էգուց
ձեր
գործերի
աւարտելուց
{յետոյ},
5
ժամուն
կը
գաք
ամառանոց
ճաշելու,
-
յաւելացուց
Տիկին
Յովնաթանեանցի
ցաւը
չէր,
որ
մի
երկու
օր
{յետոյ}
տեղափոխուէին
դէպի
ամառանոց,
բայց
տիկինը
այդ
օրու
ութիւն...
Վերջին,
վճռական
խօսքերը
ասելուց
{յետոյ},
դուրս
գնաց
տիկինը:
Ցաւալի
էր
նայել
պ.
Յով
նակ
սենեկի
մէջ,
դէպի
այս
եւ
այն
կողմը
ման
գալուց
{յետոյ},
մտաւ
անկողին,
որոշելով
իւր
մտքում,
առաւօտուն
ստել
վեր
կենալուցն
էր,
մանաւանդ
Նախիջեւան
գալուց
{յետոյ},
Խաչատուր
աղայի
ղահուէտնումը...
Շահումեանց
ցրւում
են
օդի
մէջ.
իսկ
մնացած
բաները
այրուելուց
{յետոյ},
թողնում
են
իւրեանցից
մի
քանի
մոխրային
աղեր
եւ
ա
,
-
վեր
առեց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
րոպէաչափ
լռութենից
{յետոյ},
-
բայց
մեր
խօսքը
մահի
վերայ
էր
եւ
դուրս
եկանք
կղ
նքը,
որ
երբեմն
բաղկացնում
էին
մի
մարդու
մարմին,
{յետոյ}
բաղկացնեն
մի
այլ
մարմին.
եւ
ի՞նչ
պատճառով
մարդը
ւթեան
առաջին
հարուածը,
ուրեմն
երեք
ժամն
էր
ճաշից
{յետոյ}:
Այս
միջոցին,
գլուխը
կախած,
անձրեւից
թրջուած
ե
շացրել
էին
նորան
Խաչատուր
աղայի
ղահուէտնումը,
եւ
{յետոյ}
ճաշի
ժամանակը
կորուսանելով,
լաւ
էր
համարել
մտանե
ը
դէպի
գետին
կորացուցած,
մի
փոքր
լուռ
կանգնելուց
{յետոյ},
վազեց
իւր
ննջարանը
եւ
շուտով
փակեց
քամակից
իւր
աբաթի
մէջ
հարսանիք
առնէինք.
պատճառ,
ես
յիսնակից
{յետոյ}
գնալու
եմ
Ղրիմ
եւ
կը
մնամ
այնտեղ
մինչեւ
զատիկ.
զ
ւ
եմ
Ղրիմ
եւ
կը
մնամ
այնտեղ
մինչեւ
զատիկ.
զատկից
{յետոյ}
մինչեւ
առաջին
պսակները
չէ
կարելի
այդ.
իսկ
յունիս
ր
հաշիւը
ունի.
ինձ
այսպէս
յարմար
է,
պսակուիլ
եւ
{յետոյ}
ուխտ
գնալ:
-
Ի՞նչ
ասել
է.
ի
հարկէ
հաշիւը
մեծ
չփրկես
ինձ"։
Այս
էր
նորա
ամենօրեայ
աղօթքը,
որ
{յետոյ}
մի
փոքր
լալով
հանդարտեցնում
էր
հոգին,
եւ
այնպէս
ս
յաջողեցաւ
նորան
աւարտել
իւր
նամակը:
Աւարտելուց
{յետոյ}
մի
անմեղ
ժպիտ
փայլեցաւ
նորա
փոքրիկ
բերանի
վերայ,
մարդ
իւր
շատ
սիրելի
բարեկամի
հետ:
Նամակը
գրելուց
{յետոյ}
վազեց
ննջարանը,
որ
զմուռ
եւ
կնիք
բերէ
կնքելու
հա
ակայութեան
ժամանակ,
հարցանէր
նորանից
նորա
գալուց
{յետոյ},
եւ
աղախինը
սխալմամբ,
կամ
իւր
անձը
արդարացնելու
ղ
կը
դիմանայ
նորան
այր
մարդը:
Նամակը
կնքելուց
{յետոյ},
մէք
ոչինչ
նշան
չտեսանք
Մանուշակի
մէջ,
որ
ցոյց
կը
դողաց
այս
անունը
լսելով.
նա
յառաջ
կարմրեցաւ,
{յետոյ}
գունաթափուեցաւ
ինչպէս
մարմարիոն:
-
Մկրտիչը
եկ
րանք,
չէր
կամենում
երկար
ժամանակ
թողուլ
եւ
ճաշից
{յետոյ},
բայց
ես
նորան
խնդրեցի,
որ
ինքը
այս
երեկոյ
մեր
ել,
ինչպէս
կամի,
թո՛ղ
գնայ
գայ
երթալու
տեղերը,
{յետոյ}
տեսանենք
Աստուած
ի՛նչ
կը
տայ,
-
ասաց
Թիւթիւնճի-օղ
կսած
լինելով
խմել
թէյը,
խօսակցութիւնը
կտրուելուց
{յետոյ},
մի
երկու
վայրկենում
աւարտեցին:
Մանուշակը,
մ,
այլ
քանի
մի
անգամ
բերանը
բանալուց
եւ
փակելուց
{յետոյ},
վեր
էր
կենում
եւ
գնում
իւր
ննջարանը
քնելու:
աղուց
ահա
գնացել
է
քնելու:
Այս
խօսակցութիւնից
{յետոյ}
խմեցին
թէյի
վերջին
բաժակը,
եւ
Թիւթիւճի-օղլուն
նո
անհրաժեշտ
հարկաւոր
է
մեր
առանձնախօսութիւնը,
որից
{յետոյ}
պիտոյ
էր
ինձ
առարկայ
բանալ
իսկոյն
քո
հօր
հետ
այս
ադրել
սաստիկ,
նորա
նամակ
սառնութեան
մասին,
բայց
{յետոյ}
լաւ
էր
համարում,
լսել
նորա
մի
քանի
ասած
խօսքը,
մարի՛տ
է,
Մանուշակը
Շահումեանցի
հետ
ծանօթանալուց
{յետոյ}
մի
քանի
լուսաւոր
գաղափար
ստացել
էր,
որոնց
եզրակա
սիրտը,
շօշափելով
քո
հոգին,
եւ,
այս
քննութենից
{յետոյ},
յարմար
գտանելով
նորան
իմ
սրտին
եւ
հոգուն,
ցանկ
մանակ
ցաւութիւն
էր,
զգում
նա
իւր
մարմնի
մէջ,
որ
{յետոյ}
փոխւում
էր
դէպի
նոյն
չափով
ջերմութիւն,
որով
նորա
իւր
տկարութեան
մէջ
առանց
բժշկուելու:
Մի
շաբաթ
{յետոյ}
այս
անցքից,
որ
միջոցին
ոչինչ
արժանի
ուշադրութեան
նր,
երկու
բարակ
մոմեղէնը
եւ
մի
քաի
կոտոր
արճիճ:
{Յետոյ}
մի
հատ
ձու,
եօթն
աւելի
ճիւղերի
վերայ
կապում
են
հ
տակ.
միւս
օրը
երեկոյեան
ժամանակ,
այսինքն
ճաշից
{յետոյ},
կանչում
են
թեթեւ
թափողը:
Թեթեւ
թափողը
գալով
ը
եւ
նոյն
բանը
կատարում
է
հիւանդի
կուրծքի
վերայ,
{յետոյ}
ծնկների
վերայ,
յետոյ
ոտքերի
վերայ
եւ
այլն:
Երբ
մ
է
հիւանդի
կուրծքի
վերայ,
յետոյ
ծնկների
վերայ,
{յետոյ}
ոտքերի
վերայ
եւ
այլն:
Երբ
բոլորը
աւարտած
էր,
տա
տրում
են
մազերից,
որ
ձգում
են
մաղի
մէջ:
Սորանից
{յետոյ}
հիւանդի
հանդերձի
կոտորի
մէջ
լցնում
է
միրգերը
եւ
դ
անդին,
երեք
անգամ
անցանել
նորա
վերայով.
սորանից
{յետոյ}
արդէն
առնում
են
նորա
մրգերը
եւ
առհասարակ
այն
բանե
ւը
ձգելու,
ամենեւին
ետ
նայելու
չէ
թեթեւը
ձգելուց
{յետոյ}.
առաջին
այն
պատճառով,
որ
հիւանդը
չէր
բժշկուելու
վնաս
կը
յառաջանար:
Թեթեւ
թափողը,
թեթեւը
ձգելուց
{յետոյ}
գալիս
է
հիւանդի
տուն,
նորան
հարցանում
են.
"
ի՞ն
ով
հիւանդի
վերայ,
պատասխանում
է
`
առողջութի՛ւն.
{յետոյ}
ստանալով
իւր
վարձը,
գնում
է
իւր
բանին:
Շատ
գնոցդ,
եւ
ածում
է
նորա
մէջ
սխտորի
փեճեկներ
շատ.
{յետոյ},
այն
երկու
լաւ
հագնուած
մարդիկը,
որ
բերել
էին
դ
մ
ինչպէս
յառաջ:
Մի
փոքր
ժամանակ
պտուկին
նայելուց
{յետոյ},
գլխաւոր
պառաւը
ասաց
մի
զզուելի
ձայնով,
-
"
առա
նայելով
պտուկին:
Մի
քանի
վայրկեան
անցանելուց
{յետոյ},
գլխաւոր
պառաւը
ասաց,
-
"
երկրորդ
գնդակը
հալուեց
նոյնպիսի
պաստառից
շղարշ,
բաց
կապոյտ
գունով,
որ
{յետոյ}
մէջքի
վերայով
դարձեալ
աջ
կողմը
բերած,
կապած
էր
ա
ուրեմն,
վայելեցէ՛ք
եւ
ուրախացէք:
Այս
խօսքից
{յետոյ}
ամենայն
ոք,
սկսեց
ուտել
իւր
ամանից
զանազան
մրգեր
որ
օրիորդները,
կրկնելով
այս
խօսքերը:
Սորանից
{յետոյ}
սկսեցին
նոքա
բոլորը
միասին
քաղցր
եւ
զմայլեցուցիչ
ունը,
որի
մէջ
բնակում
էր
նա
իւր
հօր
եւ
մօր
մահից
{յետոյ},
այրիացած
Վարդ-խաթուն
քրոջ
հետ,
այլ
այսքան
պիտո
՞տ
օր
տեսաւ.
թէեւ
Աստծու
կամքն
էր,
որ
վեց
ամսից
{յետոյ}
չգիտեմ
ինչ
տեղից
բարակացաւ
ստանալով
ութ
ամսից
մեռ
ծ
խելք
բանեցնելով
ճարել
է
այնքան
հարստութիւն,
որ
{յետոյ}
մեր
պապը
եւ
հայրը
ողջ
փչացուցել
են,
ասելս
այն
է
ր
Թիւթիւնճի-օղլույեանք
չիմանան
այս
բանը,
որպէսզի
{յետոյ}
յանկարծ
լսելով
խորտակուին
միանգամայն:
-
Շատ
բ
տարեկան
ամուսնացած
է,
ուրեմն
ես
եթէ
երկու
տարուց
{յետոյ}
եւս
պսակուիմ,
դէռեւս
հօրիցս
կանուխ
ամուսնացած
պի
տամ,
բայց
դորայ
փոխանակ
խօսելու
վարձ
մի
տարուց
{յետոյ}
կ՚ընծայեմ
նորան
այն
մատանին,
որ
հայրս
ընծայել
էր
ի
ոչխարը
նորան
հազիւ
թէ
նախաճաշիկ
կը
լինէր,
բայց
{յետոյ}
ընկաւ
բարակացաւի
մէջ.
այս
բոլորի
պատճառը
էր
մատա
ա
մի
փոքր
ժամանակ
այս
անորոշ
դրութեան
մէջ
մնալուց
{յետոյ},
ցոյց
տուեց
իւր
բերանի
վերայ
մի
խորամանկ
ժպիտ,
ւ
պատմութիւնը:
-
Շատ
տարիներ
են
անցել
նորանից
{յետոյ},
երբ
մեր
ցեղապետը
ապրել
է
աշխարհի
երեսին
Ղրիմի
Թ
պիտի
տարաժամ
մեռանին
անպատճառ,
բայց
քանի՞
տարուց
{յետոյ},
կամ
ե՞րբ,
այդ
մասին
ոչինչ
չէ
ասել
դերվիշը:
պետը
քաջալերում
է
նորան
եւ
ասում
է,
թէ
մտանելուց
{յետոյ}
դատարկ
դուրս
գնալը
մեծ
յիմարութիւն
էր,
եւ
թէ
ստո
ը
եւ
խոհարարը
լաւ
հասկանալով,
որ
այս
սպանութենից
{յետոյ}
անհնարին
պիտի
լինի
մնալ
Ղրիմի
մէջ
առանց
իւրեանց
ա
նզովեց
հօր
ոսկերքը...
Այս
լացախառն
նզովքից
{յետոյ},
կարծես
թէ,
հանդարտեց
Վարդ-խաթունի
սիրտը,
բայց
փաթաթուեց
հօր
վզին,
բիւր
անգամ
համբուրեց
նորան,
{յետոյ}
վազեց
դէպի
մայրը,
նորան
եւս
նոյնպէս
գրկախառնեց
ե
մինչեւ
օգոստոսի
15:
Այսքան
ծանօթութիւն
տալուց
{յետոյ}
արժան
եմ
համարում
այս
եւս
ասել,
որ
եթէ
իմ
տեղը
ա
անչը
եւ
պատրաստ
եղիք
գալոց
տարու
վերափոխման
տօնից
{յետոյ}
հարսանիքը
առնելու:
Ողջ
եղիք:
Ձեր
խոնարհ
ծաոա
նից,
բայց
Ռուբենեանց
թագաւորութեան
կործանուելուց
{յետոյ}
օրէ
օր
եւս
առաւել
սաստկանում
է
տգիտութիւնը,
եւս
տարեկան
հասակում
ձեռնադրուեցաւ
քահանայ
եւ
մի
փոքր
{յետոյ}
Կարին
քաղաքում
Մարգար
վարդապետից
(որ
եւ
արքեպիսկ
ն
տպագրել
տուեց
նա
Թովմաս
Գեմբացի
անունով
գիրքը,
{յետոյ}
՝
"
Գիրք
մտածութեանց
",
Յովհաննու
յայտնութեան
մե
լ։
Նորա
մեղքը
չէ,
որ
նորա
միաբանութիւնը
նորանից
{յետոյ},
նախապատիւ
համարելով
այս
ձեւաւորութիւնը,
քան
թէ
նոյն
իսկ
հիմնարկութեան
պայմանների
մէջ
եւ
յառաջ
ու
{յետոյ}
պիտոյ
է
մի
օր
աճէին,
կերպարանք
առնուին
եւ
դուրս
գ
յետ
ընդունելոյ
զայլ
աստիճանս,
եւ
ապա
քահանայ,
{յետոյ}
վարդապետ
եղեւ
ըստ
սովորութեան
Հայոց
ազգին
'ի
Մարգ
Հ.
Փիլիպպոս
եւ
այլքն.
եւ
ոչ
թէ
այն
անձինք,
որ
{յետոյ}
առ
հարկի
ստիպեալ
'ի
բռնութենէ
տէրութեան
եւ
պատրիա
ակոր
ուրացութեան
սիւները,
թէեւ
մի
փոքր
ժամանակից
{յետոյ}
մի
այդպիսի
մարդու
նիւթական
շրջապատի
տպաւորութիւնք
նձը,
իւր
աւարով
հանդերձ
դուրս
փախաւ
Հռովմից,
եւ
{յետոյ}
վերադարձաւ
շուտով,
հալածեց
իւր
յաջորդը
եւ
խեղացո
իքը,
թէեւ՝
առանց
այն
զզուելի
հանդիսաւորութեան։
{Յետոյ}
պապերից
մինը
վարձու
է
առնում
իւր
անմեղանչականութի
էր
պապական
աթոռը,
որ
պապ
դառնալուց
մի
քանի
շաբաթ
{յետոյ}
առանձին
ժողովով
վճռել
էր,
որ
ո՛չ
թէ
միայն
քահանա
իւնը
Հռովմի
մասին։
Քրիստոնէութեան
արեւը
ծագելուց
{յետոյ},
մանաւանդ
այն
օրից,
երբ
լուսաւոր
կերպով
եւ
հոգո
ով,
Մխիթարի
մահից
եւ
նորա
անմիջական
աշակերտներից
{յետոյ}
էին
նախ
եւ
յառաջ
դոյն
միաբանութեան
երկդիմի
կեղծաւ
մաչում
ասել,
թէ
ինքը
չէր
այդ
բանի
հեղինակը,
այլ
{յետոյ}
Աբբան
կամ
վանական
ժողովն
է
յաւելացուցել։
Կնքենք
ը
քննենք
նոցա
գործունէութիւնը
եւ
սորա
շարժառիթքը,
{յետոյ}
ցոյց
կը
տանք
այդ
միաբանութեան
յարաբերութիւնը
դէպի
ական
առարկայ,
որի
վերայ
կարելի
էր
հազար
տարիներից
{յետոյ}
եւս
մտածել
կամ
ամենեւին
չմտածել։
Սկզբից
մինչեւ
այ
որ
թարգմանիչ
Սուրբ
գրքին,
մինչեւ
ի
մահ
հալածելուց
{յետոյ},
ոսկերքը
եւս
հանգիստ
չթողեցին
գերեզմանի
մէջ,
այլ
էս
"
կոչէին.
եւ
այլ
բազում
ինչ
իրօք
թշնամանեալ՝
{յետոյ}
ապա
յաղագս
այլոց
ամօթոյ
զխաբէական
զեպիսկոպոսութիւ
յոյժ
տեղեկութեանց,
յոյն
եւ
լատին
դպրութեան,
զոր
{յետոյ}
նոր
ի
նորոյ
տպագրեաց
յընտիր
օրինակէ
Մխիթար
վարդապ
լոր
Եւրոպայի
գործերի
վերայ
ազդեցութիւն
ունենալուց
{յետոյ}
հիմնեց
Պարագուայումը
մի
անկախ
Տէրութիւն,
որով
իր
նը
եւ
կենսական
շարժողութիւնը,
ինչպէս
կը
տեսանենք
{յետոյ}
մանրամասն։
Բայց
նոցա
խորամանկութիւնը
վերջապէս
յա
ը
Պապականութիւնը
կործանւում
էր
ահա՛։
Ցոյց
կը
տամ
{յետոյ},
թէ
ինչ
կերպով
ներգործում
էր
նա
նոր
երկիրների
մէ
ւ
առ
հասարակ
բնակիչքը
անյաջող
հակառակամարտութենից
{յետոյ}
արդէն
վճռել
էին
տալ
քաղաքը
թշնամու
ձեռքը։
Միմիայ
կնիք
եղաւ
պաշարեալներին.
Ֆրանսիացիք
մի
քանի
օրից
{յետոյ}
քաղաքը
առին։
Իգնատիոսը
գտանւում
էր
թշնամիների
մե
կիւղի
կամ
չարչարանքի
նշան։
Երկար
ու
ձիգ
հարինքից
{յետոյ},
որ
հազիւ
կարողացաւ
տանել,
Իգնատիոսի
վէրքը
բժշկ
ւակայութիւնը,
որ
դեռ
չէր
ամրացած
սաստիկ
հարինքից
{յետոյ},
պատրաստ
էր
ընդունել
ամենայն
հրաշալի
բան,
վասնո
գրել
եւ
ընթեռնուլ։
Ի՛նչ
փոյթ.
մի
քանի
ժամանակից
{յետոյ}
բոլորը
կ'իմանայ։
Արդարեւ,
արձակեալ
կապիտանը,
ա
բաներ։
Վերջապէս,
Բարսելոնում
երկու
տարի
մնալուց
{յետոյ},
գնաց
Սալամանկա՝
այնտեղ
Համալսարանում
դասեր
լսե
սը
Մոնտեգիւ
(Montaigu)
դպրոցում
մի
տարի
մնալուց
{յետոյ}
մտաւ
Սուրբ
Վառվառէի
Կօլլէգիումը,
ուր
լսում
էր
փի
Համալսարանից
արտաքսելու։
Այսպիսի
խայտառակութենից
{յետոյ}
եւ
ինքը
ոչինչ
ուսումն
չունէր,
առանց
որին
չէր
կար
թուականին
ստացաւ
Աստուածաբանական
եւ
երկու
տարուց
{յետոյ}
՝
Մագիստրոսական
աստիճան։
Մի
քանի
ժամանակ
Իգն
ի
մօտ
Աստուածաբանական
դասեր,
բայց
շուտով
նորանից
{յետոյ}
սկսեց
դարձեալ
ապաշխարութիւն
եւ
խիստ
բարոյականութի
կապում
էր
Կսաւիէին
աշխարհի
հետ։
Շուտով
Կսաւիէից
{յետոյ}
ուրիշ
շատ
աշակերտներ
եւս
մանաւանդ
Սպանիացիք
եւ
Պօ
որ
արդէն
քահանայ
էր,
պատարագ
արեց,
եւ
պատարագից
{յետոյ}
բոլոր
ընկերքը
երդում
կերան
հանդէսով,
որ
հրաժարու
ս
շատ
հոգեւոր
Կարգեր
երեւել
էին
աշխարհի
երեսին
եւ
{յետոյ}
անհետացել,
եթէ
կամակորութենով
սկսէր
աշխատել
իւր
ը,
փորձել
իւր
անձը
իւր
պաշտօնի
մէջ։
Այս
բաներից
{յետոյ}
Լօյոլայն,
հարկադրելով
իւր
աշակերտներին
միեւնոյնը
րեւակայել
գեղեր,
քաղաքներ
(villas
et
oppida),
{յետոյ}
նկարագրել
իւր
հոգու
առաջեւ
երկրի
թագաւորը
իւր
ժող
oculos
humanum
regem),
խօսել
այս
թագաւորի
հետ,
{յետոյ}
փոքր
առ
փոքր
թագաւորի
տեղը
դնել
Քրիստոսը,
ժողովր
ձեալ
դէպի
Լօյոլան։
Մօնմարտրեան
նշանաւոր
երդումից
{յետոյ}
նա
դարձեալ
ընկաւ
(եւ
արդէն
վերջին
անգամ)
ցնորմա
իլ
այնտեղի
Պետրոս
Կարաֆֆա
եպիսկոպոսի
առաջեւը
(որ
{յետոյ}
Պապ
դարձաւ՝
Պաւլոս
IV
անունով)
եւ
բոլորովին
արդ
,
այլ
միայն
յղացած
Լօյոլայի
սրտումը,
կը
տեսանենք
{յետոյ},
թէ
ի՞նչ
գործերի
ծնող
դարձան։
Գարունը
վերայ
ւ
Կսաւիէ,
Պապական
աշխարհի
մայրաքաղաքը
հասանելուց
{յետոյ},
ողջից
յառաջ
գնացին
Օրտիցի
մօտ
եւ
կարողացան
շրջե
մատուռ՝
աղօթք
կատարելու
պատճառով։
Քիչ
ժամանակից
{յետոյ}
զուարթ
եւ
ուրախ
երեսով
դուրս
վազեց
մատուռից
եւ
եկ
մների
թիւը
քառասունից
առաւել
չ'լինի։
Սորանից
{յետոյ}
հասարակութեան
անդամքը
ձեռնամուխ
եղան
Գեներալի
ընտ
իոսը
լինի։
Նա
երկար
ժամանակ
հրաժարւում
էր,
բայց
{յետոյ},
չ'կարողանալով
հերքել
հասարակաց
խնդիրը,
որ
ծուն
ւնը
եւ
պատիւը։
Լօյոլա
պատարագը
մատուցանելուց
{յետոյ},
ինչքան
Հռովմումը
Կարդինալներ
կային,
նոցա
բոլոր
յս
բանը
այն
միջոցին
ո՛չ
ոք
չ'հասկացաւ։
Լօյոլայից
{յետոյ}
միւս
ներկայ
եղող
անդամքը
նոյնպէս
երդում
կերան,
մ
նազանդ
լինել
Կարգի
Գեներալին։
Շուտով
այս
բաներից
{յետոյ}
Լօյոլա
սկսեց
իւր
սովորական
պարապմունքը,
այսինքն
ործերի
մէջ
Կարգի
անդամները։
Բանը
այսպէս
լինելուց
{յետոյ}
Իգնատիոսին
հարկաւոր
եղաւ
դիմել
դէպի
Պապի
պաշտպանո
ւմ
ստացաւ
մի
նոր
անդամ
Պետրոս
Կանիզի
անունով,
որ
{յետոյ}
մեծ
արդիւնք
ցոյց
տուեց
Կարգին,
եւ
շարադրեց
երեխա
ների
մէջ
(status
in
statu)։
Շուտով
ահա
սորանից
{յետոյ}
հանդէս
բացուեցաւ
Յիսուսեանների
առաջ
ցոյց
տալու
իւ
ան
ձիթենին,
եւ
երկար
չոր
ու
ցամաք
վիճաբանութենից
{յետոյ}
հարկադրեցին
նորանց
լռել
եւ
դադարիլ
այդ
անօգուտ
խօ
ս
պատճառով
Պիոս
IV
Պապը
հարկադրուեցաւ
տասն
տարուց
{յետոյ}
նոր
ի
նորոյ
կազմել
մի
ընդհանուր
ժողով,
որի
համար
եւ
այս
թէ,
կարգի
իշխանը
տարեկան
հարցաքննութենից
{յետոյ}
կա՛մ
պիտոյ
է
թոյլ
տար
աշակերտներին
ընդունել
ուխտը
վ
չափ
դարձաւ
աշխարհական,
որ
(ինչպէս
կը
տեսանենք
{յետոյ}
)
շատ
վէճերի
պատճառ
եղաւ
Փարիզի
Պարլամենտի
հետ։
նորդ
լինելը
բղխում
էր
առաջ
միմիայն
հաւատից,
բայց
{յետոյ},
այսինքն՝
Իգնատիոսի
յաջորդների
օրովը,
այդ
բանե
նորա
հիմքը
եւ
հաւաքեց
նիւթեր,
որ
կարգի
դրուեցան
{յետոյ}
այլ
Գեներալների
ձեռքով,
մանաւանդ՝
Յակոբ
Լայենէզ
վերայ,
ինչպէս
Յիսուսեան
Կարգը։
Սարսափելով
տեսան
{յետոյ},
որ
դուրս
եկաւ
Եւրոպական
Տէրութենների
մէջ
մի
ահա
մեծ
լինէին
սոքա։
Ունկնդիրները
երկար
փորձուելուց
{յետոյ}
անցնում
էին
գովասանեալ
աշակերտների
Կարգը,
որոնք
րհրդածութենով
նշանակուած
էին
Գեներալի
ընտրութենից
{յետոյ}
։
Բացի
այս
չորս
օգնականներից,
ինքը՝
Գեներալը,
ներ
եւ
այն
երեւելի
գործերի
մասին։
Գեներալի
մահից
{յետոյ}
իսկոյն
նորա
տեղը
բռնում
էր
Գեներալ
յաջորդը,
որ
վ
ի
էր
տալիս
Մանրէզեան
անապատականին,
բայց
նորանցից
{յետոյ}
ամենայն
բան
փոխւում
է։
Լայենէզի
սառն
քաղաքավարու
շինած
սերմնարանի
գլխաւոր
տեսչութիւնը,
որ
դարձաւ
{յետոյ}
Յիսուսեան
ամենահարուստ
եւ
ամենամեծ
Կօլլեգիում։
Կ
լի
էր
Դոմինիկեան
ասել։
Սորա
մահից
երկու
տարի
{յետոյ}
մարմինը
բերուեցաւ
Գօա,
իսկ
Օգոստոսի
6-ին
1623
թո
թերորդ
Պապը
դասեց
նորան
սուրբերի
կարգը։
Կսաւիէից
{յետոյ}
ծագեցաւ
Յիսուսեանների
նոր
ցեղ՝
կանոնադրութենով
ե
տկերը։
Զարմանք
չէ՛,
որ
այսպիսի
գործողութեններից
{յետոյ}
թշնամացան
նորանց
Բօնզերը
եւ
հակառակորդ
դուրս
եկան
ցիք
շատ
փոքրիկ
երկրի
տէր
էին
յառաջ
Եւրոպայի
մէջ,
{յետոյ}
ապստամբեցան
իւրեանց
թագաւորի
ընդդէմ,
ծովային
աւա
ը
Յիսուսեան
աբեղաների
առաջեւ։
Շուտով
սորանից
{յետոյ}
կազմակերպեցաւ
հռչակաւոր
Սուրբ
Լիգան,
որ
քսան
տար
իայի
մէջ
պահպանելու
համար
եւ
Հենրիկոս
III-ի
մահից
{յետոյ}
Կարդինալ
Բուրբոնին
թագաւորեցուցանելու
համար,
բաց
վերայ"։
Այս
սպառնալիքով
լիքը
նամակը
գրելուց
{յետոյ}
Հենրիկոս
IV-ը
ընդունեց
Պապական
դաւանութիւնը՝
որպ
բը։
Ազնուասիրտ
դեսպանները
երկար
ժամանակ
վիճելուց
{յետոյ}
համաձայնեցան
կրել
այս
հոգեւոր
պատիժը,
բայց
այն
պ
հանգստութենով
վարել
իւր
թագաւորութիւնը։
Մի
ամսից
{յետոյ}
յայտնագործած
ապստամբական
դաշնադրութիւնը
ցոյց
տուե
օ՝
Պօր-րուալեան
հռչակաւոր
անապատականի
հայրը,
որ
{յետոյ}
զոհ
գնաց
Յիսուսեան
աբեղաների
չարագործութեանը.
պա
կիցքը։
Վերջապէս
բանդումը
քանի
անգամ
հարցուփորձից
{յետոյ},
բանալով
գաղտնիքի
վարագոյրը,
մատնեց
իւր
խորհրդա
նց
բացառութեան,
այս
վճիռը
յայտնուելուց
երեք
օրից
{յետոյ}
դուրս
գալ
Փարիզից,
իսկ
տասն
եւ
հինգ
օրից
յետոյ՝
ց
յետոյ
դուրս
գալ
Փարիզից,
իսկ
տասն
եւ
հինգ
օրից
{յետոյ}
՝
Ֆրանսիական
Տէրութեան
միջից։
Նոքա,
որ
դուրս
չ'
).
այս
պատճառով
խոստացաւ
Պապին
մի
քանի
ժամանակից
{յետոյ}
կատարել
նորա
պահանջածը,
այսինքն՝
յետ
գանչել
աքս
ւթիւնը
եւ
համոզում
էին
նորան
խոստանալ
երկու
ամսից
{յետոյ}
թոյլ
տալ
Յիսուսեաններին
Փարիզ
մտանել։
Բայց
Յիսու
ճիօ,
որ
Մարիա
Մեդիչիսի
հետ
էր,
Փարիզ
հասանելուց
{յետոյ}
եւ
իւր
սրամիտ
խօսքերի
համար
թագաւորին
հաճոյանալու
ւ
իւր
սրամիտ
խօսքերի
համար
թագաւորին
հաճոյանալուց
{յետոյ}
մի
անգամ
ասաց
թագաւորին.
"
Ձեր
Մեծութիւնը
աւելի
որ
դասախօսութիւն
չ'առնեն
այնտեղ։
Բայց
վեց
տարուց
{յետոյ},
այսինքն՝
1609
թուականին,
յաջողեցաւ
նոցա
հրամա
րայ
չ'նկատէ
նոցա
ներքին
ուրախութիւնը։
Երեք
ժամից
{յետոյ},
զկնի
թագաւորի
մահին
դ'Էպերնոն
դուքսը
մտաւ
Պարլա
րելի
կասկածը։
Թագաւորի
մեռանելուց
երեք
ամսից
{յետոյ}
Յիսուսեանք
ընդդէմ
Պարլամենտին
հրաման
ստացան
ուսու
ւոր
էր
Յիսուսեաններին։
Արդարեւ
մի
քանի
ժամանակից
{յետոյ}
Պապը
դրեց
նախարարի
եղբօր՝
Ալֆոնս
Դիւպլեսսու
գլխի
տ,
եւ
հրաւիրեց
նորան
ճաշ
ուտելու
իւր
մօտ։
Ճաշից
{յետոյ}
առանձին
մնալով
Րիշիէի
հետ,
առաջարկեց
մի
քանի
խնդ
կարողանան
օգուտ
քաղել
եւ
առաջին
ներգործողը
դառնալ
{յետոյ}
Ֆրանսիայի
մէջ։
Ես
աւելորդ
եմ
համարում
նկարագրել
սեց
պաշտպան
լինել
Յիսուսեաններին։
Րիշիլիէի
մահից
{յետոյ}
Յիսուսեանների
գործի
ընթացքը
դէպի
Մազարինի
Կարդինա
ինքեանք
Եւրոպայի
ամենայն
աշխարհներից
հալածուելուց
{յետոյ}
խոստովանեցան,
թէ
ճնշում
են
իւրեանց
Արքայական
դու
ր
կանոնները
առանձին-առանձին.
ահագին
ներածութենից
{յետոյ},
հասարակաբար
Պապի
իշխանութեան
եւ
հերետիկոսութեան
ց
վանքը,
ուր
եւ
շուտով
վախճանեցաւ։
Երկու
տարուց
{յետոյ}
մեռաւ
եւ
Ժիրարը
Լիօն
քաղաքում։
Յիսուսեանք
փառաւո
րան
մինչեւ
մահը։
Դիւբուա
առաջին
նախարար
լինելուց
{յետոյ}
աշխատում
էր
ստանալ
Կարդինալական
գլխարկը,
վասն
որ
սուսեանք
հանդիսացան
յաղթական։
Շուտով
սորանից
{յետոյ}
Լուդովիկոս
XVը
ձեռք
առեց
Ֆրանսիայի
կառավարութիւնը
նչեց.
"
On
ma
donné
un
furieux
coup
de
poing
",
{յետոյ},
արիւն
տեսանելով
ձեռքի
վերայ,
բոլորովին
գունաթա
կարգադրութենից
երկրորդ
պատճէնը
երեք
օր
ժամանակից
{յետոյ}
մատուցանէ
Պարլամենտին։
Նոյն
տարուայ
օգոստոսի
սուսեանների
կանոնադրութիւնքը
տարի
ու
կէս
քննելուց
{յետոյ}
վերջապէս
առաջարկեց
թագաւորին
իւր
վճռադատութիւնը
ա
Ֆրանսիայից
աքսորելու
հրովարտակը։
Այս
անցքից
{յետոյ}
Յիսուսեանք
քաշուեցին
դէպի
Հռովմ,
բայց
եւ
այնտեղ
ոյեան
ութը
ժամին։
Իսկոյն
կոնդակի
հրատարակութենից
{յետոյ}
բոլոր
Յիսուսեանների
տները
շրջապատեցին
կօրսիկացի
զ
մերկանալ
իւրեանց
Յիսուսական
հանդերձը
եւ
երեք
օրից
{յետոյ}
կեանքի
եղանակ
որոշել,
այսինքն՝
կացութիւն
(stat
ս
տալ
նորան"։
Արդարեւ
Կարգի
ջնջուելուց
ութ
ամիս
{յետոյ}
առոյգ
եւ
զուարթ
Պապը
հիւանդացաւ
յանկարծ
եւ
մի
քան
ւ
զուարթ
Պապը
հիւանդացաւ
յանկարծ
եւ
մի
քանի
ժամից
{յետոյ}
մեռաւ՝
բոլորովին
սեւացած։
Տարակոյս
չ'կար
նորան
15
թուականի
դեկտեմբերի
19
օրումը.
շուտով
սորանից
{յետոյ}
հալածուեցան
Ռուսսիայի
բոլոր
կայսերութենից։
Ա
իչները
կտակ
ունին
Նոյ
նաւապետից:
Մէկ
ամսից
{յետոյ},
պատուելի
վարժապետս
այբբենարանը
տուեց
կարդալու.
չպէ՛ս
զարմացայ
վերահասու
լինելով.
մի
քանի
րոպէից
{յետոյ}
դուրս
երեւեցաւ
մի
լայն
վարտիքով
հագնուած
մարդ.
Փ
կենդանին
չորս
լեզուի
երգիչ
է.
մի
փոքր
ժամանակից
{յետոյ}
անյարմար
բերանը
բացեց
ու
երգել
կամեցաւ.
մի
քանի
ած
աղաղակող
անկարգութիւնները
Արեւելեան
պատերազմից
{յետոյ}
ծայրայեղութեան
հասան:
Սրա
գլխաւոր
սկզբնապատճառը
ինքնիշխանութիւնը:
Կանոնադրութիւնը
կազմելուց
{յետոյ},
Կ.
Պոլսի
նախկին
պատրիարքը,
ազգի
կողմից
"
Սահմ
յդ
պաշտօնին
աւանդութեան
սկզբնաւորութիւնից
15
տարի
{յետոյ}:
Տեղի
ունեցած
անկարգութիւնների
հետեւանքով
Դ
2.
Նախ
քան
Կանոնադրութիւնը
եւ
Կանոնադրութիւնից
{յետոյ},
հայ
ժողովուրդը
Դռնից
անկախ,
ընտրում
է
Կ.
Պոլս
ռարան
շինէ։
Ասենք
թէ
գլուխը
քարը
տուեց,
շինեց,
{յետոյ}
պիտի
այդ
բառարանը
տպէ
ու
հրատարակէ,
որ
"
Սօս
եւ
են
անում
մօտենալ։
Վերջապէս
երկու
շաբաթ
անցնելուց
{յետոյ}
Գարեգինն
է
նորան
տեսնում,
եւ
Սօսը
գալիս
է
նորա
մ
արցը
մնաս
բարով
ասէ,
ինքն
էլ
ուրախ
կենայ
(!),
{յետոյ}
աչքերը
վերեւ
բարձրացնում,
աղօթք
անում
ու
հոգին
ա
երիք
չէր,
ինչ
եղել
էր,
այն
պատուական
տապանագրից
{յետոյ}.
"
Ահա
սիրոյ
պտուղներ,
Մի
ագահ
մարդու
զոհ
րաբերւում,
որ
լեզուի
մասին
մի
քանի
բան
նկատելուց
{յետոյ}
կը
քննենք։
Նոյնպէս,
հանդէս
հանելով
այստեղ
այն
թ
ան
բայ
ունենայ,
առանց
ուրիշ
բայեր
էլ
ունենալու.
{յետոյ}
կարելի՞
է
մի
այդպիսի
լեզուով
խօսել։
Կարելի
է,
ա
րջաւորութեան
ուժով,
ինչպէս՝
"
գնում
է
կարդում,
{յետոյ}
բերում
վառում"։
Եթէ
եմ,
ես,
է'ն
էական
բայ
է
ե
քամակից
են
գալիս,
եթէ
բնական
աներեւոյթ
եղանակից
{յետոյ}
ումնէլ
դարձնում
ենք
ել,
ինչպէս՝
մերժումն-մերժել
կեանքը,
ոչ
թէ
առասպելների
ժամանակ,
այլ
նաեւ
շատ
{յետոյ},
երբեք
չէ
ունեցել
մի
կանոնաւոր
եւ
լոգիկական
աճել
ւմ,
բնականի
նկարագրութեանը
պաշարը
գործ
գրուելուց
{յետոյ},
եթէ
հեղինակը
չպարապի
երկրորդական
բնաւորութեանը
ծել
տալով
նոցայ,
-
նա
ցոյց
է
տալիս,
էլ
տեսնելուց
{յետոյ}
լսելու
կարօտութիւն
չկայ:
Իսկ
այն
հեղինակը,
որ
ո
ւնիքը
տասնումի
տարեկան
աղջիկ
ունէին,
դեռ
նորանից
{յետոյ}
էլ
ծնել
են
Փափակը,
որ
Գարեգինի
մօտ
է
սորվում:
Ե
հրապարակով
այդպիսի
խօսքեր
իր
աղջկայ
մասին
ասելուց
{յետոյ},
այնուհետեւ
ի՛նչ
աղջիկների
կարգ
է
դնում
նորան.
ամը
կամ
Գեղամը
մի
երկու
անգամ
պիտակաբար
երեւելուց
{յետոյ},
իր
պաշտօնը
աւարտում
է
այգում,
արաղ
քաշած
երեկո
ամա,
էն
գիրը
մնում
ա.
արա՛
ինչ
կ՚ուզես,
լա՛ւ,
{յետոյ}
կտեսնենք
"
(եր.
25):
Յետոյ-
"...
Համա,
դա
չ
կ՚ուզես,
լա՛ւ,
յետոյ
կտեսնենք
"
(եր.
25):
{Յետոյ}
-
"...
Համա,
դարդակ
ամբար,
դարդակ
ջուալ,
էնք
-չվերագրէ
թըլիսմի
զօրութեան,
երբ
Վարդիթերի
մահից
{յետոյ},
դուրս
է
գալիս
նորա
ծոցից
այն
ծակ
մարգարէութիւնը
Ինչպէ՞ս
կարելի
է
թոյլ
տալ,
որ
Սօսը
այդքան
բանից
{յետոյ}
հաւատար
Տիրանին
եւ
մինչեւ
այն
աստիճան,
որ
կապոց
անում
մօտենալ:
Վերջապէս,
երկու
շաբաթ
անցնելուց
{յետոյ}
Գարեգինն
է
նորան
տեսնում
եւ
Սօսը
գալիս
է
նորա
մօտ
արցը
մնաս
բարով
ասէ,
ինքն
էլ
ուրախ
կենայ
(!),
{յետոյ},
աչքերը
վերեւ
բարձրացնում
աղօթք
անում
ու
հոգին
ա
հերիք
չէր
ինչ
եղել
էր.
այն
պատուական
տապանագրից
{յետոյ}.
-
"
Ահա
սիրոյ
պտուղներ,
Մի
ագահ
մարդի
զոհ
չէ
կարող
Ուչ-Թէփէլերի
բարձրաւանդակից
անցնիլ,
որ
{յետոյ}
վազէր
դէպի
Էջմիածին,
ու
խե՛ղճ
միաբանին
ազատէր
այ
ից,
քան
թէ
մեր
պատուելի
գրագէտքը:
Միջին
դարերից
{յետոյ}
մինչեւ
այսօր
մի
քանի
նոր
դարեր
էլ
անցան,
եթէ
դար
միր
գօտին
կապիլ
է...
Այլ
թէ
սորանից
{յետոյ}
էլ
ի՛նչ
է
արել,
այդ
միտքս
չէ,
միայն
լաւ
գիտեմ,
ապրել
Թորոսից
կամ
Նիկողոսի,
որ
Թորոսից
շատ
դարեր
{յետոյ}
էր
ծնել:
Այդ
ժամանակի
առաջ
ու
հետ
խաղալը
կախւում
ւում
են
մի
մարդու
վրայ,
որ
այդ
մարդը
շատ
դարերից
{յետոյ}
դառնում
է
մի
պահարան,
մի
շտեմարան
սքանչելի
անցքե
ը
կամ
կրակը
Լուսաւորչից
առա՞ջ
էր
տեսել
ազգը,
թէ՞
{յետոյ}:
Լուսաւորչի
անունը
այդ
աւանդութեան
հետ
խառը
տեսն
նոյնպէս
համաձայն
չէին
կանթեղի
աւանդութեան:
{Յետոյ}
ի՛նչ
դուրս
եկաւ.
էլ
ոչինչ
չմնաց,
այս
չէ,
այն
չ
Բայց,
այժմ,
կայծակից
առաջ
կամ
շուտով
կայծակից
{յետոյ},
եթէ
մի
նկատող
մարդ
ուշադրութիւն
դարձնէ
բարձր
աշ
օսում
է
ընդդէմ
սքանչելի
ինքնակիզութեան,
1850
թ.
{յետոյ}
կատարած
քննողութեամբ,
այլեւ
աւելուածի
մէջ
հանդէս
ըմբիշ),
որ
առաջ
միայն
ստրուկների
գործ
լինելով,
{յետոյ}
հռոմէական
բարքի
ընդհանուր
ապականութեան
ժամանակ
դա
օրից
իսպառ
ընկաւ
որսորդութիւնը:
Գրեթէ
երկու
դար
{յետոյ}
ապրած
Արշակ
Գ-ի
ժամանակի
վերաբերութեամբ,
լսում
ե
ոնք,
այո՛,
թէ
թագաւորների
ժամանակ
եւ
թէ
նոցանից
{յետոյ},
ընկնում
են
դարերի
ազդեցութեան
տակ:
Հարկ
չկայ
ա
ն
շինէ:
Ասենք,
թէ
գլո՛ւխը
քարը
տուեց
ու
շինեց,
{յետոյ}
այդ
բառարանը
պիտի
տպէ
հրատարակէ,
որ
"
Սոս
եւ
Վար
ասեմ
Սօսն
ա
ղրկել,
համա
թէ
որ
խռովի,
չի
առնի,
{յետոյ}
արի,
էշը
ցեխից
դու
հանա՛,
փալանը
դու
դզի,
նօխտ
էջ,
երկար
բարակ
Վարդիթերի
հետ
մտերմաբար
խօսելուց
{յետոյ},
երբ
Անոյշը
յայտնում
է
նորան
մանուշակների
մասին
այդ
մանուշակները"։
Բայց
մի
քանի
վայրկենից
{յետոյ},
իր
սիրտը
կատարելապէս
բանալով
Անոյշի
առջեւ
եւ
ապ
դառնալուց
եւ
Հեթումի
առջեւ
բոլոր
անցքը
ուրանալուց
{յետոյ},
չէ
հերիք
անում
իր
անձը
միայն
արդարացնելով,
այլ
ց
չնայելով
այս
բոլորի
վրայ,
այն
խեղճի
հեռանալուց
{յետոյ},
Հեթումը
նորից
քանդում
է
ջրի
ճանապարհը
եւ
հարեւա
.
ո՞վ
գիտի
թէ
ընչանք
կրում
ա,
որ
մովրովը
գնալուց
{յետոյ}
տասն
օր
ուտում
են
չի
հատնում.
մի
տունն
ա
նրանն
ը
տը
մովրովը
քեզ
բաց
կը
թողայ
ինձ
կը
ծեծի
(!!!),
{յետոյ},
հալբա՛թ,
դու
էլ
մի
կարաս
գինի
կը
խոստանաս,
կը
պիտի
ունենային
մանաւանդ
երբ
դպրոց-մպրոց
չլինելուց
{յետոյ}
բերանացի
խրատներ
էլ
կամ
չեն
լսում
իսպառ,
կամ
թէ
ը
պէտք
է
տեսնէ,
լսէ,
եւ
դոցա
օգուտը
ճանաչէ,
որ
{յետոյ}
համոզուի
եւ
գնա՛յ
նոցա
քամակից:
Առանց
սոցա
ոչ
մի
երսէս
կաթողիկոսը
շինեց:
Տօթահար
միաբանը
կէս
օրից
{յետոյ}
դուրս
է
գալիս
երբեմն
այդ
լճի
լայն
շուրթի
վրայ
ման
թէ
չէ
ես
քեզ
կը
ստրկացնեմ
եւ
ոչինչ
օգուտ
չտալուց
{յետոյ}
դեռ
զրկանքներ
էլ
կը
պատճառեմ
քեզ"։
Դպրոց
պէ՞տք
րջուէր
էլ,
էրուել
էլ:
Բայց
այդքան
բան
անցնելուց
{յետոյ}
երբ
պատուաստը
(լաւ
է
թէ
վատ,
այն
չէ
խնդիրը)
բն
։
Մինչեւ
Տրոյացւոց
պատերազմը
կամ
300
տարի
նորանից
{յետոյ}
՝
մինչեւ
Հոմերոսի
ժամանակը,
կրօնը
բաւական
միջակ
արտաքին
աչքով
տեսաւ։
Այսպէս
կը
լինի
եւ
900
տարի
{յետոյ}
եւ
1000
տարի
յետոյ,
եւ
ինչպէս
մինչեւ
այժմ,
այնպ
ւ։
Այսպէս
կը
լինի
եւ
900
տարի
յետոյ
եւ
1000
տարի
{յետոյ},
եւ
ինչպէս
մինչեւ
այժմ,
այնպէս
եւ
միշտ
հայոց
մա
լ
տկար
հայոց
զաւակներին։
Այս
բաները
խօսելուց
{յետոյ},
եթէ
պատահելու
լինի
մեզ
տեսանել
այդ
հնամոլ
պարոն
այսօր,
շարունակուի
հազարաւոր
տարիներ
եւ
սորանից
{յետոյ},
սորա
համար,
որ
միայն
այս
պարոնները
իւրեանց
անն
այդ
ազդեցութիւնքը
արդէն
իրենց
պաշտօնը
կատարելուց
{յետոյ}
անհնար
է
քերել
հանել
ազգի
վրայից։
Ուրիշ
խօսքերով
որովհեհետեւ
քո
լաց
ու
սգով
նորան
չկենդանացնելուց
{յետոյ}
բարոյապէս
մեռցնում
ես
եւ
նորա
զաւակը։
Աւերակն
կ,
ներկում
են
նորան
զանազան
հրապուրիչ
գոյներով,
{յետոյ},
ասես
թէ
աչքից
ձգելով
կամ
բարկանալով
այդ
բանի
վե
բարբարոսների
սուինները։
Բնութեան
ահարկու
ուժերից
{յետոյ},
որպիսի
են
ելեքտրականութիւն,
ջերմութիւն
եւ
այլն
չէ
կարգադրեալ,
ոչնչացուցանել
զառաջին
գործն
իմ
եւ
{յետս}
առաքել
զարձակման
վկայագիրս,
զի
ես
լինելով
ըստ
առ
ի
հոգեւոր
կոչմանէ
եթէ
հաստատեալ
իցէ,
իսկ
թէ
ոչ,
{յետս}
առ
իս
զարձակման
թուղթն
իմ
առաքել,
զոր
եւ
ընկալայ
դեգերեցուցանելոյ
եւ
ծախելոյ
զժամանակ
իմ
ի
նանիր,
{յետս}
առ
իս
զվկայագիր
իմ
դարձուցանել,
որպէսզի
ընկալեալ
օրական
հացի,
եւ
զայդ
հրատարակէ
՚ի
ձեռն
լրագրաց,
{յետս}
կոչէ
լրագրօք
զկտակ
իւր
210.
000
դահեկանի,
յանու
ռեալ
են
աղերս
արկանել
առ
վեհափառութիւն
Ձեր
յաղագս
{յետս}
կոչելոյ
զԹադթէոս
եպիսկոպոսն
յառաջնորդութենէ
Ջուղա
յետ
այնու
տպեցեալ
գրքերոջ
վաճառի
բովանդակութիւնն
{յետս}
դարձցի
առ
տպարանն
որպէս
վայր
դրամոյ
եւ
շահն
ի
վաճ
ւմն
Խնդրել
երդմանցն
ակնարկէր.
"
Ե՛րթ
{յետս}
իմ,
սերովբէ՛
Եւ
զի՞
բնաւ
ոչ
մեկնիս.
նք,
չասացից
թէ
եւ
Հայաձայնք
եւ
աղմկեցուցիչք,
որ
{յետս}
առաքեցաւ,
նշանակեալ
եւ
զտեղիս
'ի
սրբագրել
եւ
այն
ւզութեամբ
օգտելոյ
հոգւոց
պատճառեցի,
վասն
որոյ
եւ
{յետս}
կոչեմ
եւ
որոշեմ
զանձն
իմ
յայս
ամենայն
սկզբանց
եւ
ւի,
զոր
չկամին
եւ
մանաւանդ
իմաստունք
նոցա
չկամին
{յետս}
դարձուցանել
զնորն
յարդարեալ
եւ
մշակեալ,
զոր
պահէ
շառաւիղքն
ամփոփեց,
Չերեւեցաւ
աւել
աչքիս՝
{յետքից}
կարմիր
գոյն
թողեց:
Ես
նստած
եմ
դարձեալ
նոյ
յրներ
նորա
ձեռին
տալիս
էր,
Քարտուղարը
ծառի
{յետքից}
՝
պարզ
ամենը
տեսնում
էր.
Նա
իւր
մտքում
ուրա
հոգեւորականք,
թէ
աշխարհականք,
գնում
էին
դագաղի
{յետքից}
միանգամայն
սեւազգեստեալ։
Պարլամենտի
անդամքը
իւրե
քանզի
չեմք
նմա
օտար,
քանզի
մի
արիւն
շրջան
առնու
{յերակս},
եւ
հետեւաբար
հեկեկանք
հոգեւար
ազգության
մերոյ
ա
սուրբ
եւ
ստոյգ
հաւատ,
զոր
ուսեալ
'ի
տղայութեանն
{յերանելոյ}
Ալանաց՝
կեամ
նովիմբ
'ի
նմին
անփոփոխութեամբ
մինչե
սուրբ
եւ
ստոյգ
հաւատ,
զոր
ուսեալ
'ի
տղայութեանն
{յերանելւոյ}
Ալանայ,
կեամ
նովիմբ
'ի
նմին
անփոփոխութեամբ
մինչե
ք
ի
բնաւս:
Այսու
իսկ
օտար
ի
ճշմարտութենէ
կարծեօք
{յերբեմն}
ժամանակի,
այն
է
ի
կատարածի
երեքտասաներորդ
դարու
անի
զբղխումն
Հոգւոյն
ի
Հօրէ
յամենայն
նամականիս
եւ
{յերգս},
որպէս
եւ
յառաւօտոյ
լուսոյ
"
բղխումն
ի
Հօրէ
"
՚ի
գոլ
նույն
ինքն
ոստանիկ
անուանեալ,
զի
զսա
գտանեմք
{յերգս}
վիպասանաց,
եւ
առ
արքունի
դիւանաւ
Տրդատայ.
իմա
դ
ոյ
ի
հինգ
եւ
ի
վեցերորդ
դարս,
գտանէ
զապաստանարան
{յերգս}
եկեղեցւոյն
Հայոց:
Ի
սմին
չորրորդ
դարու
սուրբ
Յակ
ի
գագաթնակէտ
ձերոց
բաղձանաց,
քանզի
սրբազան
հայրն
{յերեկի}
աւուր,
որ
էր
8
ամսոյս,
ընկալաւ
ի
նոցին
գերազանց
ԱՂԱ
ԽԱՉԱՏՈԷՐ
ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Ողորմածագոյն
տէր,
{յԵրեկի}
աւուր
ընկալայ
ի
նորին
բարձր
սրբազնութենէ
զապահովե
ն
անտեսեալ
ի
Գաբրիէլ
վարդապետէ
Այվազովսքւոյ:
{Յերեկն}
ժամանեալ
ի
սուրբ
աթոռս,
մեծի
երջանկութեան
իմում
ս
իբրեւ
զչորս
՚ի
10/22
ամսոյս
յուղի
անկայ
անտի
եւ
{յերեկն},
որ
11/23-երորդ
օր
էր
ամսոյս,
մուտ
արարի
՚ի
Լոն
իբր
զչորս
ի
10/22
ամսոյս
ելի
անտի
եւ
դէմ
եդեալ,
{յերեկն},
որ
էր
11/23,
մտի
՚ի
Լոնդոն,
ուստի
գրեմ
զայս
ն
րգանացս
զոր
ունի
առ
Ձեզ,
մնամ
նովին
միշտ,
որպէս
{յերեկն}
եւ
յեռանդն՝
Արգոյ
հայրենակցիդ
Խոնարհ
ծառայ
ում
առ
Վահան
Մամիկոնեան,
զորմ
է
յիշեցաք,
յասելն
{յերես}
65.
"
Անարատ
եւ
յամենեցունց
յարգելի
յոյսն՝
տէր
տուելի
հեղինակդ,
զարմանամք
թէ
ուստի
առեալ
զբանսդ
{յերես}
5,
ասէ.
"
որոց
գոյութիւն
(ազգային
երգոց)
առ
մ
ցու
զիմաստութիւն
ի
խելապատակս
Հայոց
իբրեւ
զանձրեւ
{յերես}
երկրի
անձրեւեալ,
իսկ
եթէ
ոչ
այսպէս,
ուրեմն
տարա
ամբ՝
գտայք
ասպնջական
հալածական
եղելոյս
ի
նանիր՝
{յերեսաց}
իմոց
թշնամեաց
եւ
սրբեցիք
զարտասուս
աչացս
հայրական
,
ոմանք
՚ի
նոցանէ
ինքնահալածք
եւ
ոմանք
հալածեալք
{յերեսաց}
եպիսկոպոսի
իւրեանց.
տեսի
զբազումս
՚ի
բնակչաց
Ջու
րս
ընկճեալ
ազգաց,
այլ
թուի
նա,
եւ
չէ
անհետացեալ
{յերեսաց}
երկրի,
եւ
մեր
ամենեցուն
պարտականութիւն
է,
ըստ
չ
ն
յուսացեալ,
խորհի
ըզդիմակ
հայութեան
՚ի
բաց
դնել
{յերեսաց}:
Ե՛ն
յազգին
մերում
ականջք,
որք
բաց
են
զօրհանապա
ԵՒ
ԶԱՆԱԶԱՆ
ՆՇԱՆԱՑ
ԶԱՆԱԶԱՆ
ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ
ԱՍՊԵՏԻ
{յԵրեսիոխանէ}
պատգամաւորաց
ընտրելոց
՚ի
բովանդակ
ազգէն
Հայոց
ան
հօր
ընդդէմ
Թոռնակայ
Կըկռեկեան,
տպեալ
'ի
Փարիզ,
{յերեսներորդ}
եօթներորդ
ամի
բնակութեան
հեղինակին
'ի
նմին
քաղաքի
.
Պօղոսն
Որդանան,
ի
Կալկաթայէ,
գրութեամբ
իւրով
{յերեսներորդէ}
ամսեանն
Նոյեմբերի
1828
ամի,
առ
սրբազան
արքեպիսկո
առն
հազար
եօթն
հարիւր
իննսուն
եւ
չորք
մայիս
ամսոյ
{յերեսնոջն},
ես՝
յիշեալ
Մասէհս
յառողջ
ժամանակի
իմում,
ամեն
ն
հազար
եօթն
հարիւր
իննսուն
եւ
չորս
ի
Մայիս
ամսոյ
{յերեսնոջն}
՚ի
Կալկաթայ:
Մասէհ
Բաբաջան
կամ
Մարտիրոս
տանաց
իմոց
զամենայն
ստացուածք,
զոր
ունիմ
ի
վերայ
{յերեսս}
յերկրի,
թէ
հետ
ինձ
տանելու
եւ
յառաջագոյն
Մալաղայ
մ
հրաժարին
ի
հայրենի
ժառանգութենէ
"
հետեւեցուցանէ
{յերեսս}
93-94...
"
ի
մի
ժողովել...
համարձակեցայ..
րձեալ
ժամանակս:
Ի
գործոցն
ինձ
յանձն
եղելոց
եւ
{յերեսփոխանական}
թղթոյն
երեւի,
թէ
վասն
չորից
հրիտական
առաքեմ
ի
Հն
զոչինչ
իրաւունս:
-
"
Դուք
ասէք
այդպէս,
իսկ
{յերեսփոխանական}
գրութեան
առաքելոյ
առ
՚ի
նմանէ,
ստորագրեալ
են
երե
օրհնութիւն
վեհափառ
քահանայապետիդ,
յայն
սակս
մինն
{յերեսփոխանաց}
պ.
Նալբանդեանցն,
ոչ
կամելով
այլեւս
յամիլ
աստէն
ԵՆԱԿՑԻ,
ՊԱՐՈՆ
ԿԱՐԱՊԵՏԻ
ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ
{յԵրեսփոխանէ}
ազգին
մերոյ
բնակելոյ
ի
Նախիջեւան,
ի
մասին
հնդկա
ՅՐԵՆԱԿՑԻ
ՊԱՐՈՆ
ԿԱՐԱՊԵՏԻ
ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ
{Յերեսփոխանէ}
ազգին
մերոյ
բնակելոյ
ի
Նախիջեւան,
՚ի
մասին
Հ
ՅՐԵՆԱԿՑԻ
Պ.
ԿԱՐԱՊԵՏԻ
ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ,
{Յերեսփոխանէ}
ազգին
Հայոց
՚ի
Նոր
Նախիջեւան,
ի
մասին
հնդկական
ԱԶԳԱՍԻՐԻ
Պ.
ԿԱՐԱՊԵՏԻ
ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ,
{Յերեսփոխանէ}
ազգին
Հայոց
՚ի
Նոր-Նախիջեւան,
՚ի
մասին
հնդկական
ՒԱՆ
ՔԱՂԱՔԻ
Պ.
ԿԱՐԱՊԵՏԻ
ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ
{Յերեսփոխանէ}
ազգին
Հայոց
բնակելոց
ի
Նախիջեւան,
՚ի
մասին
հնդկ
թէ
ոչ
դուք
եւ
ոչ
նաեւ
ազգն,
որոյ
շնորհ
ունիմ
կալ
{յերեսփոխանութեան},
ստգտանաց
ինչ
արժանի
դատիցիք
զայս,
մանաւանդ
զի
,
յորոյ
մասին
նա
ինքն
պ.
Նալբանդեանցն
կարգեալ
է
{յերեսփոխանութիւն},
որպէս
այր
արդարեւ
ազգասէր
եւ
բարեմիտ,
փութացաւ
,
յորոյ
մասին,
ըստ
ակնարկութեան
Տեառնդ
ընտրեցաք
{յերեսփոխանութիւն}
զպ.
Նալբանդեանցն,
կարին
յարուցանել
'ի
մեզ
զնոր
ամենայն
զգոյշ
փօլիթիքայք
ոչինչ
կարացին
ծածկել
'ի
{յերեւան}
գալ
այժմ
միաբանութեան,
զի
իբրեւ
ձորձ
ինչ
պատառոտ
եմն
առ
'ի
ճողոպրել
զանձինս
'ի
ձեռաց
Քօլլեճեանց
'ի
{յերեւան}
գալ
Վահան
հաւատոյ
գրոյ
Հ.
Միքայէլի
Չամչեանց
եւ
ա
իջանել
ի
ջուրն:
Ի
մկրտութեան
Քրիստոսի
անդէն
իսկ
{յերեւեցաւ}
Հոգին։
Բազում
ուրեք,
որպէս
եւ
ի
մկրտել
Փիլիպպոս
դպիրն
սրբոյ
Լուսաւորչայ
աւագ
եկեղեցւոյ,
ի
1846
ի
{յերեքն}
մարտի,
ի
մայր
աթոռն
Էջմիածին:
1848
3
ով
գումարեալ
՚ի
սրահ
եկեղեցւոյն
մերոյ
՚ի
Կալկաթայ
{յերեքն}
դեկտեմբերի
1861
ամի,
վճռեալ
են
աղերս
արկանել
առ
սրովբէից
Օրհներգուաց
երգակից
Գտաւ
Քեզ
{յերեքսրբեանն}:
Հայեա՛ց,
Տէ՛ր,
ի
ծառայս,
Եւ
ուցանել
զմանկտին
ընդ
անմատչելի
առապարս
մոլախոտեալ
{յերեքտասան}
դարուց
հետէ:
Թող
զի
ո՛չ
երբէք
կարող
էին
զմտաւ
ան
ղ
էր
ջարդել
եւ
փշրել
զկեղեւ
տգիտութեան
թանձրացեալ
{յերեքտասան}
դարուց
հետ
է:
Յայս
ամենայն
հայեցուցեալ
զպատուակա
իւք
ի
վերայ
կարգաց
եւ
ծիսից
Հայոցս
եկեղեցւոյ:
{Յերեքտասաներորդ}
եւ
չորեքտասաներորդ
դարս
թէպէտ
եւ
երեւին
ի
պատմութ
հիման
երեսփոխանական
գրութեան
Ձերոյ,
տուելոյ
ինձ
{յերեքտասաներորդէ}
ամսեանն
օգոստոսի
ներկայ
ամի,
որ
համաձայն
կոնդակի
նականք
Հայոց։
Յորում
ժամանակի
վիճակ
կրօնին
Հայոց
{յերիս}
բաժանէր,
որպէս
եւ
յայսմ
ժամանակի,
այսինքն՝
սակ
,
եւ
յերկուս
ճեղքեցան
ուղղափառք.
մանաւանդ
թէ
եւ
{յերիս}
եւ
'ի
չորս,
մանաւանդ
'ի
ժամանակի
անկելոյ
Վահան
հ
նպէս
մոռանալ
զՄիքայել
Չամչեան
եւ
զպատմութիւն
նորա
{յերիս}
մեծամարմին
հատորս,
այլ
եթէ
ուսաք
զճշմարտութիւն
պ
եղեալ
յայն,
թէ
Հայաստանեայցս
եկեղեցի,
թէ
եւ
բաց
{յերից}
ժողովոց
ո՛չ
ճանաչէ
զայլսն
ընդհանրականս,
սակայն
ը
ւորութիւն
իմացական
ինչ
գործոյլ
չէ
այն,
զի
լիցէ՝
{յերիւրեալ}
ամ
ենախրթին
բառիւք,
եւ
իբր
ի
բազումս
անծանօթիւք
,
գործարանաւորեսցի
եւ
ի
ներքուստ
աճեսցի
անսայթաք
{յերիւրմամբ}
ճիւղոց,
առանց
խառնափընդորելով
զկազմածն:
Այս
ամե
աւոր
թուղթքն
եւ
տներիս
բիլսէլն,
փաթեքն
եւ
այլն,
{յերկաթեայ}
սանդղոջս
գտանէլոց
են։
Եւ
զայս
եւս
յայտնեմ,
զի
ե
լով
զնա
'ի
ծառայութենէ
աշխարհիս
պարեգօտիւք։
Զկնի
{յերկար}
մի
դեգերելոյ
յուսումն
սրբազան
տառից
առ
ոտս
սրբակր
տանից
դուրս
եկած)
աշակերտուեցաւ
Աղանին
եւ
"
զկնի
{յերկար}
մի
դեգերելոյ
յուսումն
սրբազան
տառից
առ
ոտս
սրբակր
բայց
պ.
Էմինը
ընդունում
է,
որ
եղել
է
այս
"
զկնի
{յերկար}
մի
դեգերելոյ
յուսումն
սրբազան
տառից
"
Աղանի
մօտ։
s
Caesar,
Act
V,
Sc.
5.
Զի
մի՛
լիցի
{յերկարել}
Մեզ
աստ
ի
բան
չափածոյ,
Եւ
զի՞
ընդ
վայ
է
"
(դեմիրտէն
պիր
լեպլեպի,
հեր
տիշ
չիյնեմեզ)։
{Յերկարել}
բանից
ասեմ-
եթէ
կամիս
եւ
կարես
անսալ,
լո՛ւր
զինչ
ս
քննեալ
եւ
ստուգեալ
է,
վասն
որոյ
աւելորդ
էր
ինձ
{յերկարել}
ի
բանս
անդր
քան
զսահման
զհամառօտաբանութիւն:
Ա
որ
միանգամ
լուայ
յայտնեցի
ձեզ
մեկին,
ոչ
հայեցեալ
{յերկարութիւն}
նամակիս,
ուրեմն
եւ
ի
ծանրութիւն
աշխատութեան,
յա
ռավարութիւնդ
գիտել
ի
քահանայէն
Պոպովեանց
թէ
նա
որ
{յերկբայս}
գտանի
արդիս
թէ
Նալպանտեանն
էր
գրողն
ինքեան
զգիր,
աւորի
նա
քահանայն
Պոպովեանց
քանզի
եթէ
ինքն
գտանէր
{յերկբայս}
զգրողէն
թէ
Նալպանդեանն
էր
եւ.
թէ
Ուստայեանն
նա
զ
լեալ
էր
նորա
կազմութեան
Հռովմէական
լեզուաց,
չեմք
{յերկբայս}
թէ
նա
ինքնին
աչօք
բացօք
տեսանէր
զվտանգաւոր
արտեւա
ծով
եթէ
սակաւ
մի
երեւէի
նուազեալ
քան
զայնոսիկ
որք
{յերկերիւր}
ամէ
շինեալ
վանորայքն
չհամարէի
զանձնս
արժանի
կալոյ
"
եթէ
սակաւ
մի
երեւէի
նուազեալ
քան
զայնոսիկ,
որք
{յերկերիւր}
ամէ
շինեալ
վանորայքն
".
եւ
թէ
"
գիտեն
զայս
բնակե
Եթէ
որցեալ
ցնցեսցիս,
Զաչկունս
ի
վեր
ուղղեալ
{յերկին}
՝
Մի՛
մոռանար,
յիշեա՜
զիս:
Եթէ
ի
բո
.
I.
"
Որոց
սիրեն
զիս,
Անուն
ի
{յերկինս}
Ի
վեր
քան
զարեւ
Գրեսցի
ինեւ.
Նա
Բամբռան
ի
լար
Կնտնտոցահար.
Որմիզդ
իսկ
{յերկինս}
Կացցէ
ի
յակճիռս...
Միայն
թէ
յազես,
իրտ
անփորձ,
Ծառանայ
ծուխ
ընդ
ուղղորդ
{Յերկինս}
ի
վեր
խառն
ընդ
բոց:
Որ
զԱդամաւն
կենդանեաց
ի
մարդկան,
ուրացայց
եւ
ես
զնայ
առաջի
Հօր
իմոյ
որ
{յերկինս}
է"։
Գիտես,
ի՞նչ
սուրբ
զգացմունք
էին
խաղո
ք
եւ
երիվարք
հրեղէնք...
եւ
վերացաւ
Եղիա
շարժմամբ
{յերկինս}
"
(Չորրորդ
Թագ.,
գլ.
Բ,
համ.
11)։
Այստեղ
ն
յաջողեալ
էր
կատարել
զգործ
մեծակշիռ:
Խնկեսցի
{յերկինս}
անունդ
Մեսրոպ,
երկնային
քաղաքացի
եւ
առաքելականաւ
րէն,
Եւ
աջն՝
հաւակ
էութեանց,
Ի
վայր
{յերկիր}
կարկառի,
Եւ
բարեխօսք
ի
շրթանց
Զայս
գէ
այծակն
բոցավառ
Ի
սեղանոյն
ծխելոյ,
Եւ
ի
{յերկիր}
ի
խոնարհ
Անգրէն
լինի
փոյթ
ուղւոյ:
Ոչի
յաշխարհի,
Որչափ
արփին
այն
լուսաբեր
յերկնից
{յերկիր}
միշտ
ծագի:
Քեզ
յապագայ
ազգէ
մարդկան
արձան
տէ
իմաստնասցի
ժողովուրդն.
իսկ
յիմաստնանալ
նորա,
{յերկիր}
կործանին
փառք
մեր
ամենեցուն:
Ճիգն,
զոր
եսն
ճգնի
սի,
օրումս
առաջ
դրվեցայ
ելանելոյ
աստի
ծովով
առ
ի
{յերկիրն}
Մադրաս
եւ
Կալկաթայ,
վասնորոյ
դեֆտերն
իմ
փակեալ
ե
իթիքա
նոցա,
որք
ոչ
յայտ
յանդիման
ցուցանել
կարէին
{յերկիւղէ}
նոցա
եւ
ոչ
'ի
բաց
վտարել
զայն,
ազգասիրութիւն
առդ
թո՛ղ
զՀ.
Միքայէլ
Չամչեան,
որպէս
եւ
այլք։
Բայց
{յերկիւղէ}
Քօլլեճեանց
զգուշանային
եւ
բովանդակքն
կեղծաւորէին
ստակերտն
կենդանեօք
զոտն
կռուէր
՚ի
Մասիս,
Ես
{յերկնաբերձ}
յայն
՚ի
ժայռ
դար
կազմէի
ոսկէ
հիւս։
Յառաջին
հոտ
ա
ւն
աշխատութեան,
յաշխարհի,
ուր
գոգցես
հուր
տեղայ
{յերկնից}::
Մեծապէս
ցաւ
է՛
ինձ,
զի
դատաստանական
ընթա
մահ
տնկոյն
փոխանակ։
Ես
Կարապետ
Զուարթնոյն
երբ
՚ի
{յերկնից}
՚ի
բարձանց
զՅարութիւն
փրկողին
խնկաբերից
քարո
ւնդ
կայ
յաշխարհի,
Որչափ
արփին
այն
լուսաբեր
{յերկնից}
յերկիր
միշտ
ծագի:
Քեզ
յապագայ
ազգէ
մարդկան
Աստուծոյ
իմո՛յ
զնո՛րն
Երուսաղեմի,
որ
իջանելոց
է
{յերկնից}
Աստուծոյն
իմոյ.
եւ
անուն
նորա
Նոր"։
Յայտն.
գլ
ռ
տգիտութեա՞ն,
եթէ
արհամարհանօք
բերեալ
զնոցանէ,
{յերկոսին}
դիպուածսն
եւս
ծիծաղելի
եւ
խայտառակութեան
հանդիսար
Գէթ
բառի
տակ
պ.
Էմինը
այսպէս
է
ծանօթաբանում.
"
{Յերկոսին}
յօրինակսն
գրեալ
տեսանի
'ի
գէթ"։
Ինչպէս
ընթերցող
յոյն
լեզուաց,
որոյ
վասն
եւ
Վկայասէր
կոչեցաւ:
{Յերկոտասաներորդ}
դարու
Գրիգոր
Պահլաւունի
ուղղագործեալ
զտովմար
եւ
զ
իրական
տաճարի
հնոյն
հայախօսութեան,
եւ
ո՞վ
արդեօք
{յերկուանալ}
իւրում
ոչ
խղճահարեսցի,
թէ
պարոն
Թաղիադեանցն
զվառ
եւացեաց,
զոր
'ի
Պատմութեան
իւրում
յիշատակէ
Ղազար
{յերկուս}
դէպս՝
կոչելով
զնա
իշխան
Անձեւացեաց
Սեւուկ
(Պատմ
իթարեան
Վենետիկեցւոց
եւ
Քօլլեճեանց
յոյժ
յոյժ,
եւ
{յերկուս}
ճեղքեցան
ուղղափառք.
մանաւանդ
թէ
եւ
յերիս
եւ
'ի
չ
ց,
իսկ
երկրորդն
անվաւեր,
որովհետեւ
ստորագրեալ
է
{յերկուց}
եւ
եթ
վկայից,
այնինչ
ըստ
յայնժամեան
օրինաց
(այժ
գութեամբ
հին
լեզուի,
այլ
նորոյն
հնագործութեամբ,
{յերկուց}
աստի
մարմնացեալ
է
յունական
գենդաւրոս
ոչ
հին
եւ
ոչ
ական
գիտութեան
զիւր
յառաջ
տանել
զվարդապետութիւն,
{յերկրաբանական}
մասին,
արտաքս
քան
զկրօնականն
-
զի
այսպիսիք
չունի
մոց
զամենայն
ստացուածք,
զոր
ունիմ
ի
վերայ
յերեսս
{յերկրի},
թէ
հետ
ինձ
տանելու
եւ
յառաջագոյն
Մալաղայ,
Մադր
նայն,
Զոր
ինչ
դիպեալ
ամոլից:
Գամ
մի
{յերկրի}
՝
հարսն
քոյր
Եւ
սրսկապան
խորանին
՚Ի
պատ
Քիշինեւ:
՝
Բնակութիւն
ունիմ
ի
Քիշինեւ
քաղաքի
{յերկրորդ}
բաժնի
քաղաքին
յանդիման
նոր
որգոստային:
Ի
սմի
ս
այլեւ
զօրինակս
եղեալս
առ
իս,
գտաք
ստուգիւ,
թէ
{յերկրորդ}
թղթի
գտանի
սսորագրութիւն
միմիայն
երկուց
վկայից:
)
Ճառ,
զոր
խօսեցաւ
ի
ժողովն
Դուինի
յ719
թուականի
{յերկրորդ}
ամի
կաթողիկոսութեանն.
բ)
Ճառ
ընդդէմ
երեւութական
ում
երկասիրութեամբ
զԱստուծոյ՝
եւ
զաստուածայնոց.
{յերկրորդականն}
գահ՝
բազմի
Ագաֆանգելոս
յոյն
պատմիչ,
ճառելով
զան
այն,
որ
ինչ
բովանդակիւր
ի
քաղուածին
յայնմիկ:
{Յերկրորդում}
այս
ժողովի
երկոքին
անդամք
պնդեցին
եթէ
նախ
քան
զկա
Մօնսինեօր
Քորեսսի
հարցանել
զնա
վասն
այսորիկ։
Եւ
{յերկրորդում}
նուագի
չոքան
պարտաւորեալք
'ի
բանից
Մաթոս
աղայի
Ալ
§
52.
Բնագրում
ասած
էր.
"
Այլ
սակաւ
բանիւք
զոր
{յերկրորդումն}
թղթին
գրէ
'ի
Կորնթացւոցն
",
եւ
այլն։
Ինչպէս
ընթ
սաւ,
մենք
գրել
ենք
"
առաջին
թղթում
",
որովհետեւ
{յերկրորդումն}
խօսքը
Փարպեցու
խօսքը
չէր,
այլ
օրինակող
գրիչների
,
իդ
եւ
իզ
գլուխները։
§
32.
"
Եւ
դպիրքն
որք
{յԵրուսաղեմէ}
իջեալ
էին
ասէին
թէ
բէեղզեբուղ
գոյ
'ի
դմա,
եւ
իշխ
եւ
երկիրպագանել
նմա
ո՛չ
ի
լերինս
Սամարիոյ
եւ
ո՛չ
{յԵրուսաղէմ}
միայն,
այլ
ընդ
ամենայն
տեղիս,
հոգւով
եւ
ճշմարտո
որ
'ի
մանկութենէ
'ի
սկզբանէ
լեալ
յազգի
անդ
իմում
{յԵրուսաղէմ},
տեղեակ
են
"
եւ
այլն.
Գործք
Առաք.
գլ.
ԻԶ,
հա
յս,
ի
յարութիւնն
Ղազարու,
եւ
ի
գալուստ
Քրիստոսի
{յԵրուսաղէմ}
աւանակաւ:
Դաւիթ,
կոչեցեալն
Անյաղթ,
կամ
փիլի
եդոնական
ժողովոյն:
Տպագրութիւն
սորա
[լոյս]
տեսաւ
{յԵրուսաղէմ},
այլ
տպեալ
աղճատ
օրինակէ,
զոր
յամին
1853
նոր
ի
քաւարանի
՚ի
մէջ
բերեալ
զգոգն
Աբրահամ
ու,
ակնարկէ
{յերրորդ}
կայարան
ինչ
հոգւոց,
առիթ
առեալ
ինքեան
զառակն
մեծ
ալ
Ձեզ
զվաւերագիր
թուղթ
լիակատար
երեսփոխանութեան
{յերրորդէ}
թուականէ
այսր
ամսոյ
յաղագս
գործոյն
՚ի
վերոյ
յիշե
արջի
կերպարանքով
կենդանի,
կանգնեց
տիրոջ
առաջեւ,
{յեւտեւի}
երկու
թաթերի
վերայ.
ես
որոշ
նկատեցի
որ
այդ
կենդա
ողացն
եւ
ոսոխացն,
եւ
ի
դատաստան
մտանել
եւ
մինչեւ
{յԵւրոպ}
եւս
ապել
առնել.
Եւ
ի
յայսպիսի
պատահմունս
ամենայն
անդամոցս
ազգի,
է
գործ.
քանի
հոգեւորականութիւն,
{յԵւրոպ}
անգամ
չկարաց
՚ի
գլուխ
հանել
զայն:
Նա՛
զի
ուղղութ
հարստութեամբ
իւրով
եւ
մեծակշիռ
վաճառականութեամբ,
{յԵւրոպա}
եւ
յԱսիա
հռչակաւոր,
առ
խնդիրս
իմ
ի
մասին
հնդկակ
գեալ
գումարաց
եւ
վաճառեալ
տանց
եւ
ի
վերադառնալ
իմ
{յԵւրոպա},
բարւոք
լինի,
եթէ
ազգն
տացէ
ինձ
զայլ
թուղթ
երես
լիսի,
յանցանելս
ընդ
էջմիածին,
ընդ
Մեծն
Հայաստան
{յԵւրոպա}:
Զանուղղայ
գործողութենէ
Այվազովսքոյ
՚ի
դրա
ի՞նչ
փօլիթիքա
էր
Մխիթարեանց
Վենետիկեցւոց,
արդեօք
{յԵւրոպա}
գոլով
ոչ
ուսուցանել
իւրայնոց
զլեզու
Եւրոպացի
առ
'
"
Բազմավէպ
"
օրագրոյն
Մխիթարեանց
անցանելով
զկնի
"
{յԵւրոպա}
"
Վիէննայի:
"
ԶԲազմավէպ
"
օրագիրդ
ի
սկզբանէ
ա
որութենէ,
զոր
կարողք
էաք
հաղորդել
նմա
լոյս
առեալ
{յԵւրոպականաց}:
Անգրասիրութեան
եւ
արմատացեալ
ուսումնատեցութեան
ւանեալ
ընդ
այն
Յակոբայ
Կաթողիկոսի,
հոգ
տանի
յղել
{յԵւրոպայ}
զայր՝
առ
ի
կերտել
տալոյ
զգաղափարս
մաքուր
գրոց,
այն
ամենայն
գիտութիւնք,
որք
հասարակաց
են
այժմուս
{յԵւրոպայ},
ուրեմն
պիտո
է
փոքր
աշխատութիւն
ի
կողմանէ
հասարա
ունի
շատ
եւ
շատ
մշակութեանց
լոյս
առեալ
առ
հասարակ
{յեւրոպէականացն}
փորձութենէ:
Քարոզութիւն
լոկ
Հայկական
լեզուի,
ասեն-
գիրքն
խորհուրդ
Աստուածպաշտութեան։
Այս
գիրք
{յեօթանասուն}
ամաց
հետէ
տպագրեալ
է,
զայսքան
ամս
ընթերցան
եւ
քն
ռանց
ամենայն
հիման
դիմէ
երբեմն
՚ի
վեց,
եւ
երբեմն
{յեօթն}
հազար
թուականն,
հուսկ
ուրեմն
ըստ
Չինաց
եւ
զմիլիօ
լ
փոքր
առ
փոքր
ի
միջերկրէից
յեղափոխի
յեզերականս.
{յեօթն}
ազգս
բաժանեալ
ի
Ստեփանոսէ,
զոր
յառաջ
բերէ
Յովհան
ինչ
ուսեալ
ի
նմանէ,
միայն,
ըստ
կարգադրութեան,
{յեօթնեկի}
երկիցս
թէ
երիցս,
ո՛չ
կարեմ
ստուգիւ
ի
միտ
բերել,
ործակից
սրբոյն
Գրիգորի:
Զսոյն
զայս
գիր
շարունակէ
{յեօթներորդ}
դարու
Յովհաննէս
Մամիկոնեան,
յաւելեալ
ի
վերջէ
զծա
ԿԱՐԾԵԱՑ
ԶՈՐ
ԱՆՄԻՏՔ
ՈՒՆԻՆ
Ի
ՎԵՐԱՅ
ՈՒՍՄԱՆ
{Յէ}
՜
բանդագուշ
ի
սէր
ոսկւոյ,
որ
զհոգիդ
հանես
ձօն,
յրապար։
Խի՜ղճ
ազդեսցէ
գո՛նէ
ի
սիրտդ,
{յէ}
՜
անոպայ
դատաւոր,
Արծաթ
քանզի
արդարանայ
յատե
այլն:
Եվ
ծանոթությանց
մեջ,
ծան.
4,
այսպես.
"
{Յէջ}
25.
անուն
քաղաքին,
որ
պակասի
ի
մերում
թարգմանու
համարեն
զնա
լինել
ի
Տփղիս,
ոմանք
ի
Հնդիկս,
կէսք
{յԷջմիածին}:
Զայսմանէ
եւս
տացես
զտեղեկութիւն,
եւ
ես
մնամ
ակ
վ
ընդ
այնմ
եւ
զճանապարտական
անցաթուղթ
վասն
գնալոյ
{յԷջմիածին},
ծանուցեալ
զհրամանգրութեան
Լուսաւորչեան
Սինօդին
լ
է
նորին
սրբութիւնն
յառաջադրել
Սինօդին
կոչել
զիս
{յէջմիածին}
վասն
յատենի
Սինօդին
պատասխանատուութեան,
յաղագս
ո
հոգեւորական
պարտաւորութեան,
հրամայեաց
չուել
գնալ
{յէջմիածին},
համաձայն
հրամանաց
նորին
սրբութեան
եւ
Սինօդին:
ան
զայն
ամենայն
գրութիւնս,
որոց
վասն
կոչիմս
այժմ
{յէջմիածին}
վասն
տալոյ
զպատասխանի:
Բայց
որովհետեւ
ըստ
ամ
ւթիւն
իմ,
որ
ո՛չ
ներէ
ինձ
չուել
աստի
ի
Քիշինեւայ
{յԷջմիածին},
որոյ
հեռաւորութիւն
գտանի
մերձ
2300
վերստից,
որ
ասէր
եւ
բարեմիտ,
փութացաւ
առ
այժմ
միայնակ
ելանել
{յԷջմիածին}
եւ
արկանել
զազգային
զխնդիրս
ընդ
գարշապարօք
Գերաստ
յնպէս
'ի
Նախիջեւան
եւ
անդէն
վաղվաղակի
ուղւոյ
լինի
{յԷջմիածին},
'ի
համբոյր
սրբազնեալ
աջոյ
մեծի
քահանայապետիդ
'ի
եալ
՚ի
Թիֆլիսէ
առ
պ.
Նազարեանցն.
մի
նամակ
միայն
{յէջմիածնէ}
եւ
այն
ընդ
ձեռն
ձեր,
զորոյ
եւ
զպատասխանին
ընկալե
րեալ
ի
Թիֆլիզէ
առ
պ.
Նազարեանցն,
մի
նամակ
միայն
{յէջմիածնէ}
եւ
այն
ընդ
ձեռն
ձեր,
զորոյ
եւ
զպատասխանին
ընկալե
Աստուծու
եւ
դէպի
անմահական
վիճակը
փոխուեցաւ։
Նո՛
{յը},
շատ
ժամանակ,
մինչեւ
հի՛նգ
հարիւր
տարի
կուսութի
'ի
պանդոկի,
եկին
անդ
եւ
ոմանք
յՕսմանեանց
անտի,
{յըմպել}
նոցա
եւ
յարբենալ
'ի
պանդոկի
անդ,
մին
յՕսմանեանց
եալ
եղեն
յունական
տեսութեամբ,
այլ
եւ
յաղթահարեալ
{յընդաբոյս},
ասիական
պաշարմանց
մատենագրեցին
[դժուարիմաց,
այ
եալ
'ի
Վենետիկ
'ի
նոյն
իսկ
'ի
միաբանութենէ
քաղեալ
{յընդարձակ}
պատմութենէ
վարուց
նորա,
որ
պահի
'ի
նոյն
վանս
շար
Յովհաննէս
աղայի,
եւ
'ի
Վահան
հաւատոյ
գրոց
եւ
'ի
{յընդարձակ}
Աստուածաբանութենէ
Հ.
Մկրտչի
աբբայի
եղեւ
գժտութիւ
տ
որում
եւ
հայոց
ազգ
չէ
արտականոն
ինչ
բացառութիւն
{յընդհանուրն}
մարդկութենէ,
մեք
հաւատարիմ
առնեմք
զպատուելիսդ,
ամբողջութեամբ,
զի
առանց
կորուսանելոյ
զժամանակ
իմ
{յընդվայր}
կարողացայց
զայն
ի
գործ
դնել
յամենահպատակ
ծառայութ
ին
եւ
սոքա
իմանալ,
քանզի
'ի
ճոխաբանել
իւրեանց
եւ
{յընդվայր}
հարկանել
զմեզ,
ժողովուրդ
ընդդէմ
ելեալ
եւ
զուլից
կրտի
կոփել
եղջերբ:
Քաջաբար
վերելակեալ
{Յընթադրեալն}
դրախտաճուն
Յագչի
ոչ
թերաքամեալ
Եւ
ընձո
խտութեան
նորա
չէին
աւելի
յայնժամ,
քան
զերիս.
եւ
{յընթացս}
նոյնքան
ամաց
ի
չգոյէ
դպրի
ընձիւղել
անմարթ
էր.
մի
պառնացեալ
էր
ի
բժշկաց
թագաւորել
ի
վերայ
իմ
ցմահ,
{յընթացս}
այսր
առողջարար
դեղընկալութեան
հրաւիրեալ
եղէ
յոման
,
թէպէտ
յոյժ
ազգակից
խաւար
ճշմարտութեան
պապականաց
{յընթացս}
միջին
դարուց
եւ
անդր
եւս.
իմա՛
դու
ինձ
զայն
ճշմա
ւթիւն
կենագործեալ
յունական
հոգւով,
երբեմն
երբեմն
{յընթացս}
ամբողջ
ութն
կամ
ինն
դարուց,
այն
է
սկսեալ
ի
հինգե
զնոր
Հաստարան
նոր
հայախօսութեան:
Այլ
յետ
բազմիցս
{յընթացս}
ճառիս
յիշելոյ
զնորգ
հայախօսութիւն,
արժան
համարիմ
ն
առնուլ
ի
ձեռն
եւ
միթէ
հրճուանք
ոմանց
հնասիրաց՝
{յընթեռնուլն}
զայն
կարէի՞ն
լցուցանել
զպակասութիւնս,
որոց
տանի
եօք
տանել
զայս
ամենայն.
ցայս
վայր
իւրաքանչիւր
ոք
{յընթերցողաց}
ճառիս
քննեալ
եւ
ստուգեալ
է,
վասն
որոյ
աւելորդ
էր
ճիտ
հայախօսութեամբ,
որ
ունի
կեանք
եւ
կիրառութիւն
{յընկերական}
կենցաղս:
Ո՜վ
տղայամիտ
դատողութեանդ,
եւ
ո՞վ
ի
լո
որա
կենդանի
բարբառովն,
որով
վարին
հայք
առհասարակ
{յընկերական}
կենցաղս:
Չգիտեմք
բնաւ,
եւ
զարմանք
զմեզ
պաշարեն
դ
լեզու
զրկեալ
է
յիրաւանց
ժամանակին,
չունի
կեանք
{յընկերական}
կենցաղս,
եւ
ամենայն
Հայ,
թէ
ուսանի
եւ
թե
պարտաւ
դոյզն
բացառութեան,
եւ
ո՞վ
արդեօք
կարիցէ
[կորզել]
{յընկերութենէ}
ազգին
զիրաւունս
քննելոյ
եւ
ճանաչելոյ
զքրտնաջան
ճի
ոճոյ
բանիցն:
Զսոյն
զայս
պատմութիւն,
գաղափարեալ
{յընտիր}
օրինակէ,
խոստանայ
հայրենասիրաց
արգոյ
Մկրտիչ
Էմին
ճատ
օրինակէ,
զոր
յամին
1853
նոր
ի
նորոյ
տպագրեաց
{յընտիր}
օրինակէ
արգոյ
Մկրտիչ
Էմին
ի
Մոսկվա
քաղաքի:
Զկնի
լատին
դպրութեան,
զոր
յետոյ
նոր
ի
նորոյ
տպագրեաց
{յընտիր}
օրինակէ
Մխիթար
վարդապետ
Սեբաստացի՝
առաջնորդ
ուխտ
եր.
344)։
"
Հասանէր
յառաջին
դաստակերտսն
իւր
{յըռոտստակն}
այրարատեան
գաւառին
'ի
Վաղարշապատ
քաղաքի...
եւ
նկ
ագիրը
այսպէս
է
բերել,
որ
դու
իմանայիր
նորան:
Փո՛
{յթ}
չէ,
դու
եւս
մի
կարդացող
մարդ
ես,
այսօր
դարձիր
ե
աւաթիւ
ուսումնական
ոմանս,
եւ
այն
մասնաւոր
եւ
[յո՛
{յժ}
մասնավոր
խորհրդով]:
Նոյն
բան
է
եւ
զհին
հայկականէ
ռ
որպէս
թէ
չէր
դողդոջում
ձեր
ձեռքը.
Բայց
ա՞
{յժմ}............
"։
-
Չեմ
վախեցել.
ա
ացուց
ամեններից
առաւել,
քան
որ
կային
եւ
կամ
որ
ա՛
{յժմ}
կան
Հայերի
մէջ,
եւ
իմ
շնորհը՝
առաւե՛լ,
քան
շատ
ուրիշների
ասածին
պէս,
փոխանակը
մարդ
չկայ.
իսկ
ա՛
{յժմ},
նախանձի
չարութեան
պատճառով,
շատե՛րն
աշխատում
է
եւ
անփոփոխ
բարին
է
կատարում,
իր
սո՛ւրբ
անունը
ա՛
{յժմ}
եւ
միշտ
եւ
յաւիտեանս
յաւիտենից
փառաւորուելու
համա
մս
ընթերցան
եւ
քննեցին
թշնամիք
եւ
ինչ
ոչ
գտին,
ա՞
{յժմ}
գտանեն։
Եւ
զի՞նչ
արդեօք
այն
իցէ
մախանք-
աւասիկ-
Յանմատոյցն
յայլոց
Մտեալ
հաւալոց:
{Յի՛ս},
կո՛յս,
յի՛ս
ցօղեա՛
Կուսութիւնս
առատ
յայլոց
Մտեալ
հաւալոց:
Յի՛ս,
կո՛յս,
{յի՛ս}
ցօղեա՛
Կուսութիւնս
առատ
Նորոյդ
Սանիրայ
Մինչ
ես
գամ
ի
թուխս՝
Յիս,
որձա՛կ
քա՛ջ,
{յի՛ս}
".
Ասէ
եւ
կուտ
կուտայ
Եւ
անդէն
իսկ
ճանապարհաց,
վասն
եղանակի
իմոց
ապագայ
կենաց
եւ
թէ
{յի՞նչ}
ունի
եզերիլ
վճիռ
Սինօդին
եւ
գտանիմ
ի
մեծի
չքաւորո
որոգք
եթերին,
Քերովբէից
ի՞նչ
բանակք,
{Յի՞նչ}
զորութիւնք
երկնային...
Այն
ինչ
նաւակ
մի
փո
վերջոտնիլ
Իսպառ,
եւ
կալ
անհաղո՞րդ,
{Յի՞նչ}
ուրեմն
ինձ
տուան
Սէր,
կին,
առ
ի՞նչ
Տէր
օր
ուան
Սէր,
կին,
առ
ի՞նչ
Տէր
օրհնեաց,
{Յի՞նչ}
ակնարկէ
նորա
բան,
ԹԷ՝
աճեցէ՛ք
"...
եւ
լ
ն
դնիցէ
Նորա
դիմակ
զիւր
թոյլ
կուրծ:
Եւ
{յի՞նչ}
շարժի
բնութիւն,
Զի՞նչ
օրէնք,
ո՞վ
հեղինակ,
ան։
Եկեղեցին
Քրիստոսի
բերս
ոչ
սաղարթի։
Բայց
արդ
{յի՞նչ}
իրաւունս
հաստատեալ
թշնամեաց
'ի
սոյն
եղեն
ձեռնամու
թիւն
հեղինակի
գրութեան
չէր
այլ
ինչ
միայն
բեւեռել
{յիմ}
վերայ
զայդ
գրութիւն,
միթէ
չգիտէ՞ր,
թե
Միքայէլ
դ
ցայ
յայս
նուագ
կատարել:
Եթէ
ոչ
էր
ազգին
եդեալ
{յիմ}
վերայ
զգործն
Կալկաթեան
հրիտակաց,
այո՛,
բողոքէի
ացն
Ռուսսիոյ,
ըստ
պաշտամանս,
հարկ
անժխտելի
դնեն
{յիմ}
վերայ
քաղել
զմանրամասն
ծանօթութիւնս
եւ
զամենայն
րկու
քաթայ
եւ
մին
կարտ
գետին
եմ
տուեալ
եկեղեցւոյն
{յիմ}
տան
գետնիցն,
ուրեմն
եթէ
պահանջեսցեն
ինչ
եւ
ձրի
ո
այլ:
Եւ
կամ
ի
կողմանէ
այսոցիկ
հախսայ
վեր
առնուլ
{յիմ}
ըuտատիցն,
իսկ
միւս
այլ
որ
ինչ
եւ
գտանիցի
ինձ
շար
ան
դրամ
եւ
հարկաւոր
իցէ
եւ
զնոյն
գնեսցեն
եւ
յետոյ
{յիմ}
տների
քրէհիցն
հատուսցեն
զպարտսն
եւ
զնոյն
նոր
ստաց
նպակաս
յանձնեսցեն
թաֆսիլով
իմ
աղախին
Աննային.
եւ
{յիմ}
մահուան
օրէն
սկսեալ
որքան
եւ
կենդանի
մնասցէ
յիշեա
լոյ
Աննային,
զվերն
յիշեալ
երեք
հարիւր
ռուփի
սքէն
{յիմ}
տների
քրէիցն
տացեն
եւ
հանցեն
զնա
ի
տանէն,
տունն
յն
եկամուտսն
զամենայն
որոշելով
եւ
յատկացուցանելով
{յիմ}
ստադից
անպակաս
եւ
անթերի
տիրեսցէ։
Զանշարժսն
պահե
ար
ռուփի
եւս
իցէ
իւր
անցեալ
ժամանակաց
մուդաթովն,
{յիմ}
տների
եւ
յիմ
ստատի
եկամտիցն
պարտական
են
հատուցանե
իցէ
իւր
անցեալ
ժամանակաց
մուդաթովն,
յիմ
տների
եւ
{յիմ}
ստատի
եկամտիցն
պարտական
են
հատուցանել
իմ
կտակակատ
մբոյր
վառ
վարդիցն
եկեալ.
Այլ
նա
խուսել
ճգնի
{յիմ}
ձեռաց,
Եւ
ընդվզեալ
ամբառնայ
զձայն,
ես
կարեմ
ապրել
յովկիանու
ջուրցն
եւ
խոր,
Թէ
{յիմ}
վերայ
հովանասցի
ամենակալ
բազուկդ
Հօր:
Քեւ
բ
էի,
գողք
հանին
'ի
վեր
եւ
սկսան
անձրեւել
նետս
ոչ
{յիմ}
վերայ,
այլ
'ի
վերայ
հասարակութեան
մերոյ։
Զի՞
կա
են
վէրք
նոցա
եւ
այլն
եւ
այլն"։
Եթէ
սուրբ
ժողովն
{յիմ}
կոյս
է,
ո՛վ
իցէ
իմ
հակառակ,
եթէ
յիմ
կոյս
եւս
չի
ուրբ
ժողովն
յիմ
կոյս
է,
ո՛վ
իցէ
իմ
հակառակ,
եթէ
{յիմ}
կոյս
եւս
չիցէ,
ո՛չ
երկնչիմ,
զի
ես
նորա
եմ
որդի
իմ
փեսայ
եւ
այն
իշխան:
Իմ
պարծա՞նքը,
{յիմա՛ր}
զքեզ.
Ցոյց
տուր
ինձ
դու
յառաջ
քոնը.
:
"
Ապա
հաւատով
խոստովանիմը
ո՞ր
օրի
համար
է,
{յիմա՛ր},
Նարեկացու
սքանչելի
եւ
դիւահալած
աղօթքները:
Բաց
շահ
արարս:
Յայնմհետէ
իմաստնասցի
ժողովուրդն.
իսկ
{յիմաստնանալ}
նորա,
յերկիր
կործանին
փառք
մեր
ամենեցուն:
Ճիգն
եւ
որով
վարի
նա
ի
հասարակ
կենցաղս
անտեսեալ
է
այլ
{յիմաստնոց}
Հայոց,
որք
չկամ
ին
անգամ
զթիւ
դարուն
համարե
ալ
զ
կտւոյ
առոյգ
ոգի
զուարթուն
Յօդս
ճախրէ
լուսագանգուր
{յիմաստութեան}
պերճ
կամար.
Տգիտութեան
եւ
թանձրաբարդ
միգաց
սաստի
նզի
արք
ոմանք
անաստուածք
բերին
ի
Ղրիմու
զայր
այն
{յիմար}
եւ
լատինադաւան
եւ
եդեալ
զնա
դաստիարակ
ի
վերայ
լու
ն
գրում
եմ,
որ
ինձի
համար
միամիտ
լինիք
եւ
այնպես
{յիմար}
համբավներէն
չի
վրդովուիք.
թէպէտ
կանչել
էին
ինչպէ
յ,
ծախք
սայլի
կամ
կառաց
նշանաւոր
է
նոյնպէս
իւրով
{յիմար}
կարգադրութեամբ
եւ
անդր
քան
զչափն
թանգութեամբ:
Որ
ւթեան
մասին,
թէեւ
չեմ
կարդացել,
բայց
գիտեմ,
որ
{յիմար}
բան
պիտոյ
է
լինի.
պատճառ,
չեմ
կարծում,
որ
համա
ս,
ինչ
բան
որ
համաձայն
չէ
քու
տեսութեանը,
մի՞թէ
{յիմար}
էր:
-
Այն
պատճառով,
որ
վաճառականութեան
մասի
ործը
յարաբերութիւն
չունենար
մեր
ազգի
հետ,
եթէ
դա
{յիմար}
գաղափարներ
չտարածէր
ազգի
մէջ,
հաւատա՛,
որ
հետեւ
որի
չափով
շինած
էր
մոմը"։
Վաճ.
-
"
Դու
ինչ
{յիմար}
բաներ
ես
ասում.
ի՛նչ
յարակցութիւն
կայ
օդի
ելեքտր
Ասում
ես
չամաչելո՞վ:
-
"
Իմ
բոլոր
սիրականքը
{Յիմար}
չէին,
այլ
գիտուն,
Բայց
ես
նոցանից
խելօք
Գտանուե
եւ
Պ.
Բէգզադէն
այնքան
վատ
մարդ
չէ,
թէեւ
մի
փոքր
{յիմար}
է.
նա
այսպէս
խօսում
է
այն
ժամանակ
միայն,
եթէ
մի
այ,
բայց
եւ
խելապատակիդ
մէջ
հաւի
խելք
չկայ.
ինչ
{յիմար}
բաներ
ես
ասում,
Էֆիմերդէս
ո՞րն
է...
-
Նոր
ն
էս
կարող
էր
Աստուած
բարկանալ,
որովհետեւ
դուք
ձեր
{յիմար}
աւանդութենների
համար
անտես
էիք
առնում
Աստուծոյ
բա
,
որ
անտեսանելի
էր
նորան,
եւ
դարձեալ
լսելով
նորա
{յիմար}
ընդդիմախօսութիւնքը՝
արձակեցի,
Հա՛յր,
քո
շանթեր
:
Մի
փոքր
իւր
անունը
ազգի
մէջ
տարածելու
համար
եւ
{յիմար}
ու
կարճատես
մարդերի
աչքը
ներկելու
համար
աշակերտնե
օգուտ
քաղելով
առաջեւի
մարդու
առաւել,
քան
թէ
ինքը
{յիմար}
լինելուց,
մեռուցանում
է
խղճմտանքը
եւ
համարձակւու
ութեան
եւ
ուղղախոհութեան:
Իմ
համար
միեւնոյն
է
մի
{յիմար}
մարդու
ինձ
պատուելը
կամ
անպատուելը,
որովհետեւ
նա
մարդու
ինձ
պատուելը
կամ
անպատուելը,
որովհետեւ
նա
{յիմար}
է,
եւ
ամօթ
էր
ինձ՝
սպասել
նորա
դատաստանին:
եր
անխելութիւնը՝
նայելով,
թէ
մինչեւ
ո՛ր
աստիճան
{յիմար}
եւ
բարբարոսական
են
ձեր
պահանջողութիւնքը:
Դուք
տե
ւ
այնտեղ
խօսում
է
այսպէս.
-
Մի
մարդ,
որ
ինձ
{յիմար}
անուանէ,
իրաւունք
ունի:
-
Ի՞նչ
պատճառով,
-
նաֆիլէ,
Հոգիդ
կեանքդ
ուսման
համար՝
որ
շատ
{յիմար}
պոչ
բանէ,
Վարդապե՞տ
մի
կուսզես
ըլլալ,
թէ
ա
էդ
հանել,
Կամ
առաջվան
ընկերներուդ՝
ախմախ,
{յիմար},
պակաս
կանչել։
Արի՛
երթանք
շուտով
խանութ
մ
լուսաւորիլ
հոգւով
օ՜ն,
Քան
յորոգայթ
ցանցել
{յիմար}
խենէշութեան
ի
վանդակ։
Զի՞նչ
որ
ուսում
ր.
"
Խելք,
միտք,
խօսել
ու
մտածել,
"
{Յիմար}
բաներ
մի՛
խօսիլ"։
Կեանք
ուրացողը
հեռ
նձ
դու
քո
պարծանքդ:
"
Ի՞նչ
հայրենիք,
{յիմար}
զքեզ,
Հարցանում
ես
դու
ինձանից.
Ուր
եանքիս
լոկ
խորհուրդը:
Բան
էք
ուսել,
{յիմար}
զքեզ,
Թէ
հայրենիք
պիտի
սիրել.
Բայց
ով
Բան
կը
շինես.
սխալւում
ես,
Այդպէս
{յիմար}
մտածելով:
Քո
ուսումը
չէ
կշտացնում
Իմ
Լաց
ես
լինում,
հառաչում,
Գանգատդ
անգամ
{յիմար}
է,
Թէ
աշխարհն
իւր
գործերով
Բոլորովին
աչելո՞վ:
-
"
Իմ
բոլոր
սիրականքը
{Յիմար}
չէին,
այլ
գիտուն,
Բայց
ես
նոցանից
խելօք
4-ից,
որ
գրուած
էր
հօրս
եւ
մօրս
բերնից,
մի
շատ
{յիմար}
եւ
անշնորհք
գիր:
Ինչ
է
նէ,
Աստուած
ընդունելի
ան
է
կամ
նախատինք
(пасквиль),
գրել
են
մի
այսպիսի
{յիմար}
բան
եւ
ասել
են
ժողովրդին,
թէ
ահա
այս
է
կրիտիկայն
գործերի
մէջ
խառնուէր,
որ
իւր
խելքից
դուրս
էին:
{Յիմար}
մարդիկը
այն
ժամանակն
են
խելօքանում,
երբ
ճաշակում
լ
շտապել
իսկոյն
թողութիւն
կը
ստանայ։
Բայց
ո՛վ
որ
{յիմար}
կոյսերի
ձեւո՛վ
կամենայ
ազատուիլ,
թողութիւն
չի
ս
անդեցին,
ինչպէս
արդա՛ր
եւ
հոգեսէ՛ր
հայրեր՝
ամեն
{յիմար}
մարդոց
օգտի
մասին
հոգալով։
Որոնց
գրուածքը
եթէ
մի
ղտորող
խաբէբայական
չար
խօսքերով
ասում
էին.
"
Ա՛յ
{յիմար}
մարդիկ,
ինչի՞
էք
ունայն
տեղը
աշխատում,
ո՞ւր
էք
լով,
միմենաց
մօտ
նստած,
ուրիշներին
լսելի
կերպով
{յիմար}
յիմար
խօսում
են
բարձրաձայն։
Էլ
ի՞նչ
ասեմ.
իմ
միմենաց
մօտ
նստած,
ուրիշներին
լսելի
կերպով
յիմար
{յիմար}
խօսում
են
բարձրաձայն։
Էլ
ի՞նչ
ասեմ.
իմ
ժաման
ը՝
Քրիստոսն
էլ
ասում
է։
§
57.
Քրիստոսի
ասած
{յիմար}
եւ
իմաստուն
կոյսերի
առակի
վրայ
է
ակնարկում։
Կարդ
կի
գործը.
ուրեմն
պիտի
ասել,
որ
ձեր
ժամանակը
շատ
{յիմար}
է:
-
Ես
մեղաւոր
չեմ,
Ձեր
մռայլութիւն.
ես
գ
ւսեան
կարգի
աբեղաների
հետ,
սկսեցիր
հիւսիսումը
քո
{յիմար}
կատակը,
քանի
անգամ
արքայազն
Դմիտրիու
փոխանակ
քար
եղեցիկ
բան:
Այս
պայմանով
ես
այնպէս
խառնափնդորեցի
{յիմար}
մարդերի
գլուխը,
որ
նոքա
մինչեւ
այժմ
ման
են
գալիս
.
նոքա
շատ
խելօքացել
են
այժմ...
-
Լռի՛ր,
{յիմար},
-
գոռաց
սատանան
զարհուրելի
ձայնով.
-
ինչպէ՞ս
հ
էին
ցուցակով
եւ
կարգով
այն
բոլոր
սխոլաստիկական
եւ
{յիմար}
գրուածքը,
որ
տպւում
են
կամ
հեղինակի
անուն
ժառանգ
եմ
այդ
ոճի
մէջ
միանգամայն
յանդուգն
դարձուածներ,
{յիմար}
եւ
անպարկեշտ
ձեւեր,
որ
երբեք
չեմ
տեսել
ճարտասանա
ս,
իսկ
մեք՝
ոտով:
Հեռի՛
մեզանից,
դու
յանդուգն
{յիմար},
կորի՛ր
մեր
աչքից,
ստախօս
եւ
անպատիւ
դու,
մեք
միթէ՞
ճշմարիտ
է
այդ,
միթէ՞
ես
երկիւղ
կրելով
այդ
{յիմար}
պատկերից,
անկատար
թողեցի
իմ
արարողութիւնը,
որ
գ
որին
հաւանէր
այդ
պարոնը,
նորա
աչքումը
ամենեքեան
{յիմար}
են,
ամենեքեան
օբսկուրանտ,
ամենեքեան
եզուիտ..
սուն
նորա
սխալների
պատճառով,
կը
տեսանես
ահա,
որ
{յիմար}
ֆանատիկոս
անունը
կը
բեւեռէ
ճակատիդ:
Մեր
ազգը
ինչ
արոյական
բարձրութենից),
սեպհականել
էր
ինքեան
մի
{յիմար}
հպարտութիւն,
եւ
ամենայն
հասարակութեան
մէջ
կամենո
,
իսկոյն
վճռում
էք,
թէ
պիտոյ
է,
որ
ես
լինեմ
այդ
{յիմար}
նամակի
հեղինակը,
եւ
այդպէս
հաւատացնելով
այն
պարո
առնել,
որ
մի
կերպ
վերջացնէինք
այս
բանը...
ինչ
{յիմար}
մտածութիւնք.
Կոմսը
ո՛վ
է,
որ
Յովնաթանեանցը
երկի
հասակը
այսպիսի
բան
լսած
չէր:
-
Խաբեբայական
եւ
{յիմար}
գրքերի
մէջ
չկան
բնութեան
այսպիսի
յայտնութիւնների
դատարկաբանութիւնը
սէր
է,
քաւ
լիցի.
սէրը
այդպէս
{յիմար}
բան
չէ,
նա
Աստուած
է,
ուրեմն
այդպիսի
կեղտոտ
եւ
քից
քշեցին
Ղազար
Փարպեցու
պէս
մարդուն,
եւ
իւրեանց
{յիմար}
ընթացքովը
յուսահատութեան
մէջ
սպանեցին
Խոսրովիկը
(
հապետ
(archi-sot
par
sa
nature),
ամենայն
տեսակ
{յիմար}
։
Պասկիէ
վերագիր
ամենայն
տեսակ
զրպարտութեններ
ութիւնք
գտնել,
բայց
իրաւն
ասենք,
ձանձրացանք
այս
{յիմար}
բաներից,
վերջին
անգամ
ասում
ենք,
թէ
այսպիսի
բան
նոցա
փառասիրութիւնն
եւ
հեղինակի
անուն
ժառանգելու
{յիմար}
ձգտողութիւնքը
եւս
անծանօթ
չի
մնայ
ազգին,
գոնէ
այ
մարդերից
ծիծաղ
ծափահարութիւն
յառաջացաւ.
այսպիսի
{յիմարաբանութիւնները}
տեսնելով
բանիմաց
հանդիսաւորները
ծաղրածու
ժպիտով
հ
րքը,
չէինք
ընդունում
Էֆիմերդէն
կամ
ուրիշ
այդպիսի
{յիմարաբանութիւնք},
եւ
ա՞յդ
էր
պատճառը,
որ
ձեր
պէս
խելօքների
բերան
քսութեան
համար,
չէր
եկած,
որ
պատմէ
Պ.
Բէգզադէի
{յիմարաբանութիւնքը}
։
Նա
բարի
տղայ
է
եւ
բարի
սրտով։
Նա
եկել
էր
հարցա
տեղը
աշխատում,
ո՞ւր
էք
այդ
շոգ
կրակում
կենում
եւ
{յիմարաբար}
անձնամահ
լինում.
Մամիկոնեանց
տան
մի
քանի
աւագ
ծա
նձնառու
չեմ
գնալ.
ես
ձրի
չեմ
գտել
իմ
կեանքը,
որ
{յիմարաբար}
վտանգի
մէջ
ձգեմ:
Մինչդեռ
պ.
Մարկոսը
խօսում
մեր
մտքումը։
1851
Ապրիլ
ՀԵՐՔՈՒՄՆ
{ՅԻՄԱՐԱԿԱՆ}
ԿԱՐԾԵԱՑ
ԶՈՐ
ԱՆՄԻՏՔ
ՈՒՆԻՆ
Ի
ՎԵՐԱՅ
ՈՒՍՄԱՆ
,
ահա
բոլորը"։
Մինչդեռ
կարդում
էր
կոմսը
այս
{յիմարական}
խրատը,
բոլոր
հիւրերը,
որ
կային
Մահտեսի
Թովմասի
րան,
կը
խրատէի,
որ
հետ
կենար
այսպիսի
անօգուտ
եւ
{յիմարական}
բաներից,
եւ
եթէ
կամէր
մի
բան
ուսանիլ,
պարապէր
բ
Մանուշակը
թէեւ
լաւ
գիտէր
իւր
մօր
ճարերի
չնչին
եւ
{յիմարական}
բաներ
լինելը,
բայց
շուտով
յօժարեցաւ
մօր
կարծիքին
ւ,
որ
փոքր
ի
շատէ
բան
հասկանալով
ծիծաղում
էր
այս
{յիմարական}
գործողութեան
վերայ,
եւ
չկամէր
մասնակից
լինել
այդ
ութիւն
Հայոց՝
յամենայն
բարի
գործս,
անխորհուրդ,
{յիմարական}
նախանձ
սոցա
առ
միմեանս,
կրկնապատկէ
զցաւ
եւ
զվիշտ
ը։
Մնաց
որ
նոյն
իսկ
Սիքստոսի
գործը
անխորհուրդ
եւ
{յիմարական},
վրէժ
հանել
անշունչ
արձանից,
երբ
նա
քրիստոնեանե
տշաճի
ընդդէմ
չներգործելով,
ինքը
եւս
անխելանալ
եւ
{յիմարանալ}:
Առածը
ասում
է,
եթէ
մի
քաղաքում
բնակուող
մարդիկ
անիմաց
հանդիսաւորները
ծաղրածու
ժպիտով
հեռացան
այդ
{յիմարանոցից}:
Մնամ
ձեր
Յիշատակարաններին
ցանկալի
սպասող
ք
աստղունք
զուարթունք։
1851
թ.,
մարտ
{ՅԻՄԱՐԱՑ}
ՈՒՍՄԱՆ
ՎԵՐԱՅ
ՈՒՆԵՑԱԾ
ԿԱՐԾԻՔԸ
Ի՞նչ
քո
ան
իմանալ
եւ
ոչ
թէ
Աստուածաշունչը
միշտ
ձեռքը
բռնած,
{յիմարացած}
մարդոց
պէս
այս
ու
այն
խօսել։
Իսկ
մեր
երանելի
ուս
,
-
կանգնի՛ր,
հերիք
է.
դու
ինքդ
կը
մնաս
իմ
մօտ
{յիմարացած}
ու
խաբուած.
ինչպէ՞ս
համարձակւում
ես
դու
ասել
ինձ
նել,
պատճառ,
այդ
գրքերի
խորհուրդը
մարդ
խաբել
եւ
{յիմարացնել}
է.
իսկ
բնութիւնը
ընդհակառակն
լուսաւորում
է
մարդը
եան
փայլակները։
Ի՛նչ
փոյթ,
միանգամ
ասացինք,
որ
{յիմարի}
դատաստանը
անվաւեր
է,
իսկ
թէ
այդ
յիմարութեան
հետ
ց
աշակերտքը,
հալածեց
վարժապետքը
եւ
խաբեց
մի
քանի
{յիմարի},
թէ
այն
պատճառով
լինում
են
դոքա,
որ
ունի
մի
հոյ
յնտեղ,
վասնորոյ
եւ
գանչեց.
"
Սատանայն
առնու
այս
{յիմարին}.
ինձ
վիրաւորեց"։
Այս
խօսքերի
վերայ
Մօնտինի
ասպ
նգալուն
առողջութիւն
ասա՛
նորան:
Գնացէ՛ք
կորէ՛ք,
{յիմարներ}:
Uատանան
սորանից
յետոյ
դարձաւ
դէպի
իւր
Բէհեղ
,
կամ
առաւել
վատթար,
կեղտոտ
եւ
զզուելի
հեգնող,
{յիմարների}
նահապետ
(archi-sot
par
sa
nature),
ամենայն
տես
տ
զայրանալ։
Բայց
արի
տես,
որ
մի
տգէտ
ռամիկ
կա՛մ
{յիմարութեամբ},
կա՛մ
իւր
արծաթսիրութեան
քաղցը
լցուցանելու
համար
ցինք,
որ
յիմարի
դատաստանը
անվաւեր
է,
իսկ
թէ
այդ
{յիմարութեան}
հետ
միաւորուած
էր
մի
կազմուածքի
մէջ
եւ
խաբեբայութ
ել...
-
Դարձեալ
յիմարութիւն.
յիմարութիւն
{յիմարութեան}
վերայ:
Եթէ
մի
մարդու
պատահէիր,
որ
խօսում
էր
քո
եղ:
-
Վերջացան,
Ձեր
մռայլութիւն:
-
Քո
{յիմարութենից},
ծուլութենից
եւ
անհոգութենից...:
-
Ամեն
ճառով,
որ
ոչինչ
չեն
պարունակում
իւրեանց
մէջ
բացի
{յիմարութենից},
որ
մեզ
աւելի
ձեռնտու
է.
ըստ
որում
իմաստութիւնը
մի
անախորժ
դիպուած
յառաջանալ,
պատճառուած
որեւիցէ
{յիմարութենից}.
երկրորդ,
զանազան
խօսակցութիւնք
ծագել,
որ
ընդդ
ւ,
որովհետեւ
պատասխանում
է,
պարոն
Խ...
-ին,
թէ
{յիմարութենների}
կարդացող
չէր՝
չնայելով,
որ
Պ.
Խ.
գովում
էր
"
ոք
կազմէ
Հասարակութեան
համար
Համախմբութիւն։
Նորա
{յիմարութենների},
ցանցառութենների,
իշութենների
(aneries),
չար
գրչի,
արդեօք
կարե՞մք
ի
նմին
բովանդակել
զչափազանց
{յիմարութիւն}
մերոց
քաղաքացեաց,
որք
գոլով
ինքեանք
յիմարք,
զնո
արճահասակ
լատինադաւանի,
կոչեն
զնա
վարժապետ:
Ո՜վ
{յիմարութիւն}
ազգիս
Հայոց.
կանխաբանութիւն
տեառն
մերոյ
աստ
ի
սմ
Բնութիւնն
ինչո՞վ
է
շարժւում,
Ո՞վ
է
նրա
հեղինակ,
{Յիմարութիւն}
չէ՞
ստոյգ
Կենալ
նրան
հակառակ:
Որք
պաշտամունք
բնո
Զի՞նչ
օրէնք,
ո՞վ
հեղինակ,
Չիցէ՞
ձոյլ
{յիմարութիւն}
Յառնել
նմա
հակառակ:
Որ
յաւակնին
զբնութ
փոխադրուած
դէպի
միտք
(переведенное
в
мыслы)
եւ
{յիմարութիւն}
է
կարծել,
թէ
որեւիցէ
փիլիսոփայութիւն
անցնում
է
ի
մենայն
արժանեաց
գեղեցկախօսել...
-
Դարձեալ
{յիմարութիւն}.
յիմարութիւն
յիմարութեան
վերայ:
Եթէ
մի
մարդու
պ
ց
գեղեցկախօսել...
-
Դարձեալ
յիմարութիւն.
{յիմարութիւն}
յիմարութեան
վերայ:
Եթէ
մի
մարդու
պատահէիր,
որ
խ
խաբուել
եմ...
ափսո՛ս
եւ
հազար
ափսո՛ս,
այդ
մի
{յիմարութիւն}
է
եղել,
երեւի
թէ
դրացուս
կողմից,
որովհետեւ
նա
ն
ի
խտրութեան,
հանդիպողին
հրաւիրել,
իմ
կարծիքով,
{յիմարութիւն}
է:
Նախ,
այն
պատճառով,
որ
մեր
խնջոյքի
մէջ
կարող
ն,
բայց
այդ
բոլորը
անուանելու
է
խելագարութիւն
եւ
{յիմարութիւն}:
Ես,
որ
խօսում
եմ
այս
բաները,
փորձով
գիտեմ:
Մ
ռորդ,
այսինքն
է
քսան
եւ
հինգ
կոպեկ
արծաթ.
միթէ՞
{յիմարութիւն}
չէ
լինելու
իմ
կողմից,
եթէ
աւելի
ստոր
արժանաւորու
ում
է,
թէ
մտանելուց
յետոյ
դատարկ
դուրս
գնալը
մեծ
{յիմարութիւն}
էր,
եւ
թէ
ստորագրել
էր
իւրեանց
մահու
դատակնիքը,
պ
էր
շունչ
քաշում,
-
բայց
ի՛նչ
առնես,
այդ
եւս
մի
{յիմարութիւն}
է,
ոչ
այս,
ոչ
այն,
յանկարծ
հարսանիք
պահանջել.
ս
թէ
այն
մարդը
յանցանք
է
գործել:
Օ՜հ,
եղջերաւոր
{յիմարութիւն}:
Ներկայ
եւ
կենդանի
սերունդը
անցածի
եւ
մեռածի
գեր
ան
ձեւերով,
այնուամենայնիւ
դուրս
կը
գայ
միեւնոյն
{յիմարութիւնը}
կամ
լրբութիւնը...
Ինձ
խորհուրդ
է
տալիս
անզգամը
տ
որում
իմաստութիւնը
լոյս
է,
մեր
թշնամին
է,
իսկ
{յիմարութիւնը}
`
խաւար,
որ
իմ
սիրական
ծնողն
է.
երկրորդ
`
օգնել
հզօր
եւ
գիտնական
հակառակորդի
պատահելով:
-
Ես
{յիմարութիւնների}
կարդացող
չեմ
եւ
ժամանակ
չունիմ
եւս
ուշադիր
լինելո
չեմ,
Ձեր
մռայլութիւն.
ես
գրապետ
եմ,
ես
չեմ
այդ
{յիմարութիւնների}
հեղինակը,
այլ
որպէս
գրապետ
ես
ընդունում
եմ
նորան
յիմարութիւն
մերոց
քաղաքացեաց,
որք
գոլով
ինքեանք
{յիմարք},
զնոյն
եւ
զորդիս
իւրեանց
տուեալ
յաշակերտութիւն
ո
"
Ասա՛,
հաճի
Կարապետ,
Ո՞ւր
են
կիտուել
այդ
{յիմարք},
Ուզում
են
կռուե՞լ
մեր
հետ.
Ա՛հ,
խ
.
բայց
մեր
թշնամիքը,
այն
ուսումնական
անուանուած
{յիմարքը},
պիտի
ասեն,
թէ
մարդը
բանական
հոգի
ունի,
մարդը
որութիւն
խօսիցն
հասուցանել
ի
նպատակ
իւր,
այսինքն
{յիմացարան}
ուղղոյ:
-
Միթէ՞:
-
Այո՛,
Ձերոյին
մռայ
ն
առնու
ա՛նտի,
ուստի
եւ
Որդին:
Քրիստոս
ասէր՝
"
{յիմմ}
է
անտի
առնուցու
",
այսինքն
՚ի
միոյ
սկզբանէ,
ուս
էս
եւ
նորին
ազնուութիւնն
պահանջեալ
է
ի
դմին
Ատենէ
{յիմմէ}
կողմանէ
զպատգամաւոր
ոք,
եւ
որովհետեւ
կայի
ի
հեռա
ղեցւոյ
ընդ
պապականին:
Եթէ
նա
հիմնի
ի
բանն՝
"
զի
{յիմմէ}
անտի
առնուցու
",
կամ
ի
Լուսաւորիչն
"
Հայր
յանձն
ի
եւ
ես:
Այլապէս,
փոխանակ
ստացական
դերանուանս՝
{յիմմէ},
հարկ
լինէր
զէականն
ի
գործ
դնել՝
յինէն:
Շնորհա
գունութեան,
կամ
որում
հրամայեսցի
առ
՚ի
Ձէնջ:
{Յիմոյս}
կողմանէ,
որ
ինչ
քննչացն
թուեսցի
կարօտ
բացայայտու
րտաւորեալ
են
միշտ
զնոսա
Ձեզ,
ո՜րչափ
զիս
զնեղեալս
{յիմում}
անմեղութեան:
Ի
Ձէնջ
ունիմ
այսօր
զօրհանապազն
հաց
ա,
որպէս
արժանն
է,
իսկ
թէ
կոնդակ
Ձեր
հասցէ
անդր
{յիմում}
բացակայութեան,
յայնժամ
հաւատարիմ
թղթակից
իմ
բնակ
եւ
վաւերական
ստորագրութեամբ
արգոյ
ժողովրդականաց
{յիմում}
ներկայութեան
հաստատեաց
եւ
վճռեաց
տալ
նոցա
ըստ
պատ
սական
գործով
ապուխտ
եւ
երշիկ
պատրաստելու
համար.
-
{յինանց}
պաշար.
-
որ
Նախիջեւանի
սովորութենով
մեծ
տնտեսութի
ւն,
միթէ
չգիտէ՞ր,
թե
Միքայէլ
դպիր
ի
քաղաքիս
բաց
{յինէ}
չգտանի,
այլ
զի
կենարար
վարդապետին
Յիսուսի
բան
ե
զքանի
մի
գրութիւնս
յանուն
իւր
գրեցեալս,
որպէս
թէ
{յինէն}
առ
ինքն
գրեցեալ,
եւ
երկրորդ
լսեմ
այժմ
զի
այնոքիկ
անի:
Բայց
որովհետեւ
ըստ
ամենայնի
անծանոթ
էին
{յինէն}
այդ
գրութիւնք,
մանաւանդ
զի
ստորագրութիւնք
նորին
ըստ
յորդորանաց
բարենախանձ
անձանց,
ի
գործ
եդի
զառ
{յինէն}
կախեալ
միջոցս,
վասն
մտանելոյ
ի
հոգեւոր
կոչումն,
ավաճառաց,
յետ
ընդ
երկար
վարանմանց
այն
ինչ
բարձաւ
{յինէն}
յոյս
վերակենցաղելոյ
ըստ
գուշակության
բժշկացն,
հա
ն
զձերբակալ
լինել
անգոյ
նամակի
իրիք,
որպէս
թէ
առ
{յինէն}
գրելոյ,
առ
պ.
Նազարեանցն
եւ
այն
որպէս
թէ
շնորհի
ն
զձերբակալ
լինիլ
անգոյ
նամակի
իրիք,
որպէս
թէ
առ
{յինէն}
գրելով
առ
պ.
Նազարեանցն,
եւ
այն
ընդ
ձեռն
պ.
Յո
րդէն
վաղ
ուրեմն
Ձեզ:
Վերջին
պաշտօնական
թուղթն
առ
{յինէն}
առաքեցաւ
՚ի
Լոնդոնէ,
յանուն
Ձեր,
ի
13/25
յունվա
մերոյ
ամենայն
ժրութեամբ։
Պ.
Բայլն,
խնդրեալ
{յինէն}
զթուղթն
երեսփոխանութեան
իմոյ,
եւ
զայն
թարգմանին
զգործն,
օրէնսգէտն
պաշտօնական
գրութեամբ
պահանջեաց
{յինէն}
վասն
ծախուց
պատրաստութեան
թղթոց
եւ
տպագրութեան
բո
մանրամասնութեան
զբովանդակութիւն
գործոյն,
խնդրեաց
{յինէն}
ընթեռնուլ
թարգմանօրեն
ըստ
կարի
ճիշտ
զերկրորդ
զթու
5/27-էն
Յունիսի
պատասխանի
գրեաց,
որով
եւ
խնդրեաց
{յինէն}
գնալ
առ
ինքն
յետ
վեց
աւուրց,
այն
է
յ3
Յուլիսի:
.
(ըստ
նոր
տոմարի)
համարաւ
96,
յաղագս
ստանալոյ
{յինէն}
զ700
ռուփիս
վասն
գործոցն
Մասեհ
Բաբաջանեանի
եւ
վաս
Պալիի
17/29էն
Օգոստ.
համարաւ
104,
վասն
ստանալոյ
{յինէն}
զ350
ռուփիս
ի
պէտս
երկուց
փաստաբանաց
յաղագս
գործո
Նաբուգոդոնոսորը
երազից
յետոյ։
"
Եւ
բանն
վերացաւ
{յինէն}
",
-
ասում
էր
նա
մարգարէին:
Ամաչում
ենք
մի
իցն
ֆի
հարիւրէն
երկու
թողուն
նմա
իբր
ժառանգութիւն
{յինէն}
եւ
զայս
պարտ
է
կտակակատարն
իմ
առնել
ի
ժամ
բաժանմա
րի՞ս:
Մխի՞մ
յիրս
ձեր
դասուն,
Լուա՞ւ
{յինէն}
ոք
բան
մի,
Ընդ
բարս
ձեր
անկայուն
Ասել
նուանս՝
յիմմէ,
հարկ
լինէր
զէականն
ի
գործ
դնել՝
{յինէն}:
Շնորհալի
եւս,
որ
պարզoրեն
խոստովանի
զբղխումն
Հ
էին
"
եթէ
ոք
ասիցէ
ցհայր
կամ
ցմայր
կ՚որբան,
զոր
{յինէն}
օգտիցիս,
մարթ
է
չառնել
ինչ
հօրն
կամ
մօրն:
Ի
հար
անկմամբ
պատառեցի
նովին
սուրբ
ձեռօք
զձեռնագրեալսն
{յինէն}
կարծեօք"
(Յովհ.
կաթ.,
եր.
83)։
Այս
խօսքերից
յետոյ
լ
ընդ
հերձուածողաց
'ի
հոգեւորս,
կարծիք
մերժելի
է
{յինէն}
։
Իսկ
դիտումն
Վահանին
է
ցուցանել,
թէ
եկեղեցի
Հայ
ւատոյ։
Եթէ
ունիս
զօրինակ,
առաջնոյ
թղթոյն
գրելոյ
{յինէն}
առ
սրբազան
ժողովն,
ընթերցիր,
զի
յայն
թուղթ
բովա
Կիւրղի
Աղեքսանդրացւոյ
գիրք,
եւ
այլ
բազումք:
{Յիններորդ}
դարու
Հայաստան
աշխարհ,
սրբեալ
զարտասուս
կարեկցու
յոց,
Յարութիւն
քահանայն
Շմաւոնեան,
ի
Մադրասայ,
{յիններորդէ}
աւուր
ամսեանն
Հոկտեմբերի
1819
ամի:
Երկրորդ՝
ինքն
50.
000-60.
000
ռուփի
արծաթ:
Մի
ռուփին
ունի
{յինքեան}
ճիշտ
զերկուս
անգլիական
շիլլինգս,
ուստի
եւ
տասն
ռ
րենէն
Քրիստոսի,
պատճառս
եդեալ,
եթէ
մարմինն
ունի
{յինքեան}
եւ
զարիւն,
որով
եւ
ունայնացուցանէ
զխորհուրդ
կրկն
ք,
մարմինն
ո՛չ
լինի
միայն
լոկ
մարմնին,
եթէ
ունի
{յինքեան}
զհոգի,
այլ՝
ուրոյն
անձնավորութիւն
եւ
դէմ:
Իսկ
նշանաւոր
հանդիսանայ
դարն
իննուտասներորդ,
բերելով
{յինքեան}
զնմանութիւն
չորրորդ
եւ
հինգերորդ
ոսկեղէն
[ասացելո
էր
հինն
լեզու,
թերեւս
եւ
անպիտան,
առ
ոչ
ունելոյ
{յինքեան}
զկենդանարարն
նիւթ
յագուրդ
տալ
նքողեալ
հոգւոյն:
Ե
լինէր
իրաւացի]:
Եթէ
հնախօս
լեզուն
հայոց
գէթ
կրէր
{յինքեան}
զուuանելիս
եւ
զկենդանի
գաղափարս՝
որովք
ծաղկի
Եւր
եմք
կարծիս,
թէ
հին
մատենագրութիւնն
բաց
ի
պահելոյ
{յինքեան}
զնուիրականն
բարբառ,
չաւանդէ
մեզ
ապա
եկելոցս
զայլ
ինել
նմա
առաջնորդ
ի
լուսաւորութիւն,
ըստ
չունելոյ
{յինքեան}
զսննդարարն
զայն
հիւթ,
զորպիսի
պահանջէ
դարս
լուսա
ական
դպրութեան,
որոց
աջողաձեռն
յաջողութեամբ
բերէ
{յինքեան}
զտիպար
հինգերորդ
դարու:
Մին
ի
սոցանէ
Յովհան
Օձնե
էր
քան
զհասարակայն
բարբառ.
առ
մեզ
հինն
լեզու
կրէ
{յինքեան}
զայս
արժանաւորութիւն.
զի
ազնուագոյն
է
քան
զկիրառ
ց
ոչինչ
օգտիմք,
զի
սիրտք
հնամոլացդ
այդոցիկ
բերեն
{յինքեանս}
զնմանութիւն
որձաքարի,
յոր
ոչ
երբէք
ծաղկեցաւ
ծաղի
երձ
պատճառաւ,
որք
զճշմարտութիւն
իրաց
այլաբանաբար
{յինքեանս}
ունին
թագուցեալ...
"
այսպէս
էր
գրում
մեր
անզու
ընդունէին
զկոփածոյսն:
Եւ
զիա՞րդ
իշխէ
աբեղայ
ոք,
{յինքենէ}
անուանեալ
ծայրագոյն
վարդապետ
(ո՞վ
ետ
զիշխանութիւ
ս
դ՝
տպեսցի
թ,
եւ
զայլն:
Միթէ
տպարանն
շարադրե՞
{յինքենէ}
զնոր
պարբերութիւնս,
եւ
զո՞
կամի
խաբել
Այվազովսքի
ի
յանցանս
ընդդէմ
հայկական
լեզուախօսութեան
կազմեալ
{յինքենէ}
զբառս
եւ
կամ
հետեւեալ
աղճատանաց
Մխիթարեան
միաբանո
եւ
վաղֆարարութեանս
իմ,
մին
գուլհօր
ոսկի
բէհանայ
{յինքն}
առի
ի
յիշեալ
կառավարչաց
օրդնի
Տեր
Ստեփանոս
Տեր
Յա
եղի
՚ի
կրօնականսն:
Եւ
զո՞ր
գաղափար
կարէ
ընդունել
{յինքն}
հայ
մանկտին,
զժամանակէ
ստեղծագործութեան
աշխարհի
ուխ
կրէր
պսակ
ոսկեփունջ։
Ես
անդ
մինչ
նա
յանցանաց
{յինքն}
ձգեալ
բեռանց
կոյտ,
Գուշակէի
՚ի
պատիժ,
՚ի
մ
քա,
եւ
զիւր
ուղղափառ
դաւանութիւնն
առաջի
դնելով,
{յինքն}
յանկոյց
զՀռովմ.
բայց
ո՛չ
կամեցաւ
ունիլ
տեղի
'ի
Հ
ի
մի
պարտաւորեսցի
'ի
բաց
կալ
'ի
փօլիթիքայէն,
զոր
{յինքն}
կրէր
իւրովքն
հանդերձ,
որպէս
եւ
մինչ
ցյետին
ժաման
չզօրեմք
մեզէն
ճանաչել.
զի՞նչ
այլայլութիւն
ձգեաց
{յինքն}
Կիկերոնեանն
լեզու,
մինչ
ի
նմանէ
յառաջ
եկին
այնքա
ծք
կորնչիլ
եւ
չերեւիլ
զարդիս
ուրեք
"
բանիցն
չափաւ
{յինքն}
եւ
ի
Սահակ
Բագրատունի
",
այսպես
եւ
նզովիցն,
զոր
ող
ասեմ,
Աստուած
ազատէ:
-
Մեզ
օրինակ
չեն
քո
{յիշած}
մարդիկը,
որ
Էֆիմերդէն
բան
ու
գործ
էին
շինել
իւրե
,
երբ
որ
պատահել
էր
իմ
եւ
Պ.
Բէգզադէի
հետ
այստեղ
{յիշած}
խօսակցութիւնս,
բարեկամիս
մինը
քաղաքական
փոստայով
ականութեան
պատրաստ
չենք,
այլեւ
Պապին
անունը
մեզի
{յիշած}
ատեննիդ
վրանիս
այնպիսի
սարսափ
մը
կը
գայ,
որ
շատ
ջ
-
սորանով
մտածում
է
նա
(Հեգելը)
հասկանալ
վերը
{յիշած}
հակադրութիւնը,
այս
պատճառով
աշխատում
է
համեմատու
,
բացի
սոցանից
եւ
ոչ
մի
նման
բան
կայ,
յառաջաբանի
{յիշած}
վկայութեանը։
§
8.
Այս
Համազասպ
Մամիկոնեանի
ո
նք,
որպէս
իսպառ
անհիմն
բաներ։
Նախ՝
Փարպեցու
{յիշած}
քահանայապետը
Հայոց
կաթողիկոս
չէ,
այլ
Սիւնեաց
եպի
ունու
դուստր։
§
25.
Այս
բդեշխը
մեր
շատ
անգամ
{յիշած}
Աշուշայ
Վրաց
բդեշխն
է։
§
26.
Արկանելի
բառը,
րգմանութեան
կից։
Միքայէլ
Նալբանդեանի
այս
{յիշած}
բաները
մենք
բնաւ
չգտանք
նորա
թղթերում,
թէեւ
ամենա
անին,
ուրեմն
ո՛չ
թէ
ամբողջ
Կարգը,
այլ
վերեւումը
{յիշած}
նորա
մի
մասնը
պարտաւոր
է
վճարել
Լաւալլետի
պարտքը
ակասութիւնքը,
որքան
այն,
որ
Համասփիւռը
վերեւում
{յիշած}
Փարպու
ճանապարհին
հրապարակով
նախատում
է
իր
դուստր
րա
եւ
նորա
նկարագրութիւնը,
որ
վերաբերւում
էր
մեր
{յիշած}
անցքին,
այնպիսի
կերպարանք
ունի,
որ
կարծես
թէ
բո
,
այդ
մասին
հարիւրաւոր
են
ապացոյցքը:
Նոյնիսկ
մեր
{յիշած}
Ցիմմերմանի
ֆիզիկան,
-
ուր
էլեկտրական
մասին
մէջ,
որ
գտնւում
է
սա
նորա
թարգմանութեան
միջոցին:
Մեր
{յիշած}
ֆիզիկայի
բնագիրը
կարօ՛տ
է
փոփոխութեանց,
աւելուած
րդական
գրքերի
մէջ
կարող
են
պատահիլ,
որպէս
եւ
մեր
{յիշած}
գրքի
մէջ
էլ
կան,
որոնց
հեղինակքը,
եթէ
այսօր
գրե
ի
արգոյ
կառավարիչը,
աշխատութիւն
յանձն
առնուր
մեր
{յիշած}
ֆիզիկան
հայերնէն
մշակելու:
Անշուշտ,
եթէ
միայն
դ
ջ,
հեշտ
չէ,
որովհետեւ
բովանդակ
գործը,
բացի
մեր
{յիշած}
թեթեւ
անկատարութիւններից
ոգեւորուած
է
մի
բնական
ա
4-ին
Նազարեանցին,
յօդուածներ,
Մեռելահարցուկ
եւ
{Յիշատա[կարան]}
Սահակին,
Սամ[արսկի]
պանդ[ոկ]
Վարսովիուց
Յո
նորհ,
բազմերախտ
եւ
սրբազնագործ,
եւ
նոցա
գործը՝
{յիշատակ}
ճշմարիտ
ազգասիրութեան:
Իմ
աչքումը
այն
մարդիկը,
ս
սոսկալի
սրբապղծութիւն,
դատապարտուած
գործերը
են
{յիշատակ}
ճշմարիտ
ազգասիրութեան,
եթէ
այդ
գործակատարքը
են
բ
նազանւում
է
Վինդզօրից:
Սա
թողեց
մեզ
մի
սարսափելի
{յիշատակ}
իւր
մէջ
պատահած
զարհուրելի
գործերի,
որոնց
ամեն
մ
երսայլի
հետ
կապած
է
մի
վերին
աստիճանի
շռայլութեան
{յիշատակ}:
Շռայլութիւն
նիւթական
կողմից,
շռայլութիւն
հոգու
ոյսը
եւ
ահա
շիջանում
են
ասուպների
նման՝
մի
տխուր
{յիշատակ}
թողնելով
մեզ
իւրեանց
մի
քանի
համարը:
Օրագրերի
այ
ք,
ինչպէս
եւ
բոլոր
արարածք,
մահկանացու
էք.
ձեզ
{յիշատակ}
չեն,
ձեզ
փառք
չեն
ձեր
փայլուն
գոհարները
կամ
ուռա
նն
եւս,
վերն
յիշեալ
Մասէհի
ստատովն
գնեցինք
եւ
որ
{յիշատակ}
մնալոց
է
առանց
վաճառելոյ
եւ
առանց
գրաւ
դնելոյ
յաւ
երկու
մասն
որբոց
տանն,
առ
ի
մնալ
անդ
ի
նոսա
ինձ
{յիշատակ}
ի
քաւութիւն
մեղացս
եւ
ի
մխիթարութիւն
ազգին
մեր։
ան:
Եւ
զփոխարէն
տանս
այս
ստացայ
եւ
հաստատեցի
ինձ
{յիշատակ}
եւ
ի
ժառանգութիւն
հոգեւոր
զյիշեալ
սուրբ
Լուսաւորչ
քեզ
համար,
ուր
արթուն
`
Հաց
ու
գինի
են
ձօնում
Ի
{յիշատակ}
քո
որդուն:
Դու
չե՞ս
գալիս
հարաւէն,
Փառան
սարի
ի
Հրէից,
երկրորդ՝
զի
յիշեսցի
եւ
պատուեսցի
նովին
{յիշատակ}
կենարար
յարութեան
Տեառն:
Պահել
զկիւրակէ
ընդունիմ
է
եւ
մեր
ընկերը.
Նա
եւս
մեզ
կը
մոռնայ,
մեր
{յիշատակ}
չի
պատուիլ,
Մեզի
պատած
կոշտ
հողը
չի
ցօղիլ
ա
ր
իմ
այս
կտակ.
Իմ
արեւը
մայրը
մտաւ...
ի
{յիշատակ}:
Նիկողոսիս
դուք
կը
կանգնէք
յաւէրժ
ար
Արտասուքով
ու
կնքած,
Դու
յանձնեցիր
ինձ
{յիշատակ},
Հայրենիքի
նուիրուած:
Թէ
մեռան
ցուի
գործերի
մէջ:
Այն
ժամանակը
կարդինալը
մի
բարի
{յիշատակ}
կը
թողնէր
իւրեանից
յետոյ,
եւ
նորա
անունը
մի
սիրե
երին,
եթէ
նա
այն
արծաթովը
օրհնութիւն
դնէ
եւ
բարի
{յիշատակ}
ժառանգէ,
եթէ
նա
խնամակալ
լինի
իւր
աւելորդ
արծաթը
ի
վեր
քան
զարեւ
ունին,
եւ
քոյովդ
նշանագրօք՝
զքո
{յիշատակ},
ի
սիրտս
իւրեանց
դրոշմեն"։
Յաշակերտաց
սրբոց
ՆԱՄԱԿ
ԿՈՄՍ
ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ
{ՅԻՇԱՏԱԿ}
ԻՄ
ԱՆԾԱՆՕԹ
ԱԶԳԱԿՑԻ
ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ
Իմ
անծան
հ
գնացինք
միջին
դարերի
խաւարին,
չենք
կարող
քաղցր
{յիշատակ}
ունենալ
նոցայ
մասին
նայելով
մեր
ամրոցների,
քաղաք
ի
բան
չունինք
ասելու
եւ
ցաւում
ենք
շատ,
որ
իբրեւ
{յիշատակագիր},
մի
փոքր
մերկանդամ
հարկադրուեցանք
ցոյց
տալ
Պ.
Խ
համարձակիլ
հանել
անտի
զգրեանն,
որպէս
աւանդեն
մեզ
{յիշատակագիրք}
ժամանակին:
Անիշխանութիւն
Հայաստան
աշխարհի
յանուս
Պ.
Կոմս
Էմմանուէլ.
"
Ես
լսած
եմ,
որ
դու
{յիշատակարան}
ես
պահում
տանդ
եւ
ամենայն
օրում
պատահած
կամ
լսած
յարատեւել
է
այդ
դպրոցը,
չկայ
այդ
մասին
մի
գրաւոր
{յիշատակարան}.
միայն
այսքան
յայտնի
է,
որ
աշակերտներից
ոչ
մինը
րոն
ԿՈՄՍ
ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ,
Ինձ
վաղուց
յայտնի
է,
որ
{Յիշատակարան}
ես
գրում
եւ
կը
ցանկանայիր
իմանալ,
որեւիցէ
անսովո
ի
մասին,
որ
պիտի
ընկնէին
Յիշատակարանիս
մէջ:
Իսկ
{Յիշատակարան}
ձգել
ամենայն
բան,
նոյնպէս
չեմ
կարող,
ըստ
որում
քա՛ն
երես
դատարկ
մնաց
Յիշատակարանումս:
-
Ո՛վ
{Յիշատակարան}
՝
դու
իմ
առաջին
եւ
վերջին
մխիթարութիւն,
արդարամի
ոմփադուր
սիրուհիքը:
Ամեն
մի
սենեակ,
ամեն
մի
{յիշատակարան}
զարթեցնում
էր
իմ
մտքի
մէջ
ֆրանսիական
մրրկալից
պատ
ի
լինի
բոլոր
հրատարակութիւնը:
Որպէս
հնութեան
{յիշատակարան}
՝
պատուելի
է
մեզ
այս
հրատարակութիւնը
եւ
այն
ազգայ
րը:
Այս
բաների
մասին,
որպէս
պատմական
գրաւոր
{յիշատակարան},
մեք
միմիայն
Ընդհանրական
գիրքը
ունինք,
իսկ
նորա
[ԲԵՐԴԻ
{ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ]}
1863
թիւ
Յունուարի
11-ին
յայտնեցին
ինձ
գործի
ծեր
ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ
ՆԿԱՏՈՂՈԻԹԻՒՆՆԵՐ
ԲԵՐԴԻ
{ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ}
[ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ
ՆԿԱՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ]
ՄԱՏԵԱՆ
ՅԻՇԱՏԱԿԱՔ
[
22
армянский
3
мая
груз[инский]
5
тур[ецкий]
{Յիշատակարան}
№
4......................
բանականութեան
արձանագրութիւն։
Մատենագրութիւնը
մի
{յիշատակարան}
է,
մի
պահարան,
ուր
ամփոփւում
են
մարդկային
բանակ
ել
որպէս
անցած
կեանքի
առաջացուցած
արդիւնք,
որպէս
{յիշատակարան}
գերմանական
ոգու
կերպարանագործութեան
պատմութեան
մէ
ղեղէն
վկայութիւնք,
երբ
գրաւոր,
պարզ
եւ
բացայայտ
{յիշատակարան}
կայ
այդ
մասին։
"
Եւ
տեսիլ
մի
ահաւոր
մարդոյ..
,
որ
երեւում
է
մի
անփորձ
աչքի,
թէ
պատմութիւնը
մի
{յիշատակարան}
է
ստուգապէս
կատարուած
իրողութենների,
կամ
այդ
գոր
տեսանենք,
որ
բանաստեղծութիւնը
եւս
նոյնպէս
ճշգրիտ
{յիշատակարան}
է,
ինչպէս
պատմութիւնը:
Պատմութիւնը
նկարագրում
է
այ
եղար,
գնաց:
Ո՞վ
իմ
մխիթարիչ,
արդարադատ
{յիշատակարան},
այժմ
դէպի
քեզ
եմ
դառնում,
եթէ
ասելու
էիր
ինձ
հ
եան
մէջ.
խոստովանում
ենք,
որ
նաեւ
որպիսի
եւ
իցէ
{յիշատակարան}
անգամ
չենք
տեսել,
որ
խոսէր
մեզ
այդ
կանթեղի
մասին
.
մանաւանդ
մենք
չենք
կարդացել
այդ
մասին
մի
գրաւոր
{յիշատակարան}:
Ինչ
որ
վարպետիցս
լսել
էի,
այն,
վերեւը
գրեցի,
կս,
եթէ
ունիք
ինչ
քաղեալ
՚ի
լրոյ,
կամ
՚ի
գրաւոր
{յիշատակարանաց},
թերեւս
նշխարելոց
յեկեղեցւոջ
Կալկաթսայի,
հաւատ
երեք
օր
տանը
չես
նստում.
երեւի
թէ
հարստացնում
ես
{Յիշատակարանդ}:
Լա՛ւ
նայիր,
հա,
չլինի,
թէ
այս
իմ
օտարոտի
այց
ան
չեմ...
Երեք
հազար
մանէթ
ջուրը
կը
դնեմ,
որ
քո
{Յիշատակարանդ}
արեւ
չտեսանէ...
Ինձ
Բէգզադէ
են
ասում:
-
Թող
երեք
հազար
մանէթ
երեք
կոպէկի
նման
կը
չքացնեմ՝
քո
{Յիշատակարանդ}
չքացնելու
համար.
ինձ
Բէգզադէ
են
ասում...
-
րժանի
ուշադրութեան
բան
չէ
կարող
այսօր
զարդարել
իմ
{Յիշատակարանը}:
Ներողութիւն,
պիտոյ
էր
այստեղ
գրել
այն
խօսակցու
մարդիկը,
որոնց
ձեռքը
ընկնելու
էր
մի
օր
իմ
տխուր
{Յիշատակարանը}
՝
իմ
անմխիթար
միայնութեան
արդիւնքը,
թէ
ինչ
յարաբ
նի
իմ
Յիշատակարանի
հետ.
ոչինչ
մարդու
ծառայ
չէ
իմ
{Յիշատակարանը},
ես
նորան
չեմ
տպում,
օտարի
չեմ
ցոյց
տալիս,
ուն
լու
վերայ
մորմոքուելով՝
յառաջ
եմ
տանում
իմ
տխուր
{Յիշատակարանը},
եւ
որոնց
միայնակ
ծնողը
ճանաչւում
էր
բարեկարգ
եւ
աներ
ունիմ
քեզ
գրելու,
անտարակոյս
կը
ցնծացնեմ
քո
{Յիշատակարանը},
բայց
այժմ
ամենեւին
ժամանակ
չկայ.
հազիւհազ
շատ
մի
կոպիտ
վահանի
տակ,
ճշմարիտ
լսած
չէի:
Ձեր
{Յիշատակարանը}
կարդացողներից
մինը:
Ահա
իմ
ստացած
ծանօթ
։
Միայն
խնդրում
եմ
ամէն
մի
մարդուց,
որ
խնայեն
իմ
{Յիշատակարանը},
եւ
բան
ուղարկելու
ժամանակ
աշխատեն
այնպիսի
բան
ո
:
Վերջին
նամակովս
խոստացել
էի
քեզ
ցնծացնել
քո
{Յիշատակարանը}
Յունուարի
մէջ՝
զանազան
ուշադրութեան
արժանի
լուրե
անձրացնեմ
ընթերցողքս,
որ
մինչեւ
այժմ
սիրել
են
իմ
{Յիշատակարանը},
ուստի
թողնում
եմ
այլ
բաների
մասին
խօսել
մինչեւ
պատճառով
դու
այդպէս
սիրում
ես
ինձ,
-
հարցանում
է
{Յիշատակարանը}:
-
Նորա
համար,
որ
բովանդակում
ես
քո
մէջ
ամէ
բուրգերի
մակագիրը
կամ
ովի՛ն
քանի
պատարագ
տրուելու
{յիշատակարանը}:
Հայոց
պատմութեան
թերութիւնքը
գտանուել
են
նորա
կ
նուամենայնիւ,
անբաժան
ենք
"
Հիւսիսափայլից
",
եւ
{Յիշատակարանը}
պիտի
երեւի
նորա
մէջ:
Բացակայութեան
ժամանակ
ճանապ
կաթիլներ:
պ.
Կ[ոմս]
Էմ[մանուէլ],
Կարդալով
քո
{Յիշատակարանը}
Հիւսիս[ափայլի]
№
1
մէջ,
ուրախացայ
շատ
եւ
ասես
թէ
անալով
զրկել
է
քեզ
հնարից
շարունակելու
մեզ
սիրելի
{Յիշատակարանը}:
Ոմանք,
առաւել
վատթար
լեզուք,
Յիշատակարանիդ
մի
է
կենդանութիւն
լինի,
ամբողջ
տարի
պիտի
վայելեմ
քո
{Յիշատակարանը}:
ատմագրքի
մէջ,
որ,
մարդկութեան
կեանքի
եւ
գործերի
{յիշատակարանը}
լինելով,
կարող
էր
աւելի
լուսափայլ
կացուցանել
մի
,
կայ
այդ
բանի
մէջ
ճշմարտութիւն,
-
պատասխանում
է
{Յիշատակարանը}:
Ուրեմն
քո
գործարանի
կարասները
չունին
նիւթե
ուամենայնիւ,
այդ
քո
մականունը
ոչինչ
բան
չունի
իմ
{Յիշատակարանի}
հետ.
ոչինչ
մարդու
ծառայ
չէ
իմ
Յիշատակարանը,
ես
փայլի
"
8-երորդ
համարում
տպած
Պ.
Կոմս
Էմմանուէլի
{Յիշատակարանի}
մէջ,
որովհետեւ
այն
պարոնի
խնդրած
դպրոցները
նոյնպ
ւմ:
Այս
կարճ
յառաջաբանութեամբ
սկսանում
եմ
ահա
իմ
{Յիշատակարանի}
տարեկան
շրջանառութիւնը,
որ
հիւանդութեանս
պատճառո
ոգեւորականները
պաշտպանելու,
այլ
կ՚ուզեմ,
որ
Ձեր
{Յիշատակարանի}
մէջ
գրուին:
Ես
կը
ցանկանայի,
որ
ամեն
հոգեւո
շատակարանիս,
այո՛,
այդ
այլ
բան
է.
այդտեղ
ես
իմ
{Յիշատակարանի}
անմիջական
տէրն
եմ։
Միայն
խնդրում
եմ
ամէն
մի
մարդ
օմբուրգեան
կոմսութեան
նոր
մայրաքաղաքը:
{Յիշատակարանի}
խօսակցութիւնքը.
-
Շահբէգի
նամակը.
-
Թիֆլիզու
առ
ս
այս
բաների
մասին
եւ
յոյս
ունեմ
երբեմն
կարդալ
քո
{Յիշատակարանի}
մէջ
այս
բոլորի
մանրամասն
նկարագրութիւնը:
Առ
այժմ
:
Յոյս
ունիմ,
որ
այս
նամակս
տեղ
կը
գտանէ
Ձեր
{Յիշատակարանի}
մէջ,
իսկ
ես
մնամ
եւ
այլն...
Աբրահամ
Դիոսկո
թէ
այս
իմ
օտարոտի
այցելութիւնը
եւս
նիւթ
դառնայ
քո
{Յիշատակարանիդ}
։
Ես
գիտե՞ս
ինչպէս
մարդ
եմ...
Ես
ուրիշների
նման
թենների,
եւ
խոնարհաբար
խնդրում
եմ,
որ
դու
եւ
քո
{Յիշատակարանիդ}
սիրողքը
առանձին
ուշադրութեամբ
եւ,
մանաւանդ,
համ
որ
չէ
այդ
բաները
գրել
այստեղ.
ով
գիտէ,
մի՛գուցէ
{Յիշատակարանիդ}
ընթերցողքը
ասեն,
թէ
մեք
Շահբէգին
մի
մարդ
էինք
կա
եղ,
բայց
այն
պայմանով,
որ
դու
միայն
կարդաս,
եւ
{Յիշատակարանիդ}
մէջ
չերեւի.
բարեկամութեան
անունով
հարկադրւում
ես
ունիմ,
որ
կը
գայ
մի
օր,
երբ
այդ
բոլորը
կ՚երեւին
{Յիշատակարանիդ}
մէջ
սպիտակի
վերայ
սեւով
դրոշմած:
Հեղինակի
ան
:
Նամակիս
խորհուրդը
այն
է,
որ
խնդրեմ
Ձեզանից
{Յիշատակարանիդ}
միջնորդութեամբ
առաջարկել
մի
խնդիր.
մի՞թէ
չէ
կարե
էջ:
Կո՛մս,
խնդրեմ,
այս
նամակը
հրատարակելով
{Յիշատակարանիդ}
մէջ,
մօտենալի
կացուցանել
նորան
մեր
ազգի
անդամներ
ելի
Յիշատակարանը:
Ոմանք,
առաւել
վատթար
լեզուք,
{Յիշատակարանիդ}
մի
փոքր
ուշանալը
մեկնել
էին
չարաչար,
բայց
փառք
Ա
րժանի
բան
լինելով,
յոյս
ունիմ,
որ
տեղ
գտանէ
կամ
{Յիշատակարանիդ}
մէջ,
կամ
Յիշատակարանիցդ
դուրս,
բայց
դարձեալ
Հիւ
կա՛լ
եմ
այս
Պարոնից,
դա
միշտ
կերակուր
է
տալիս
իմ
{Յիշատակարանին}:
Անցեալները
գրում
էր
մի
պարոնի
տեսութիւնը՝
առան
շատ
շատ,
միւս
օր
պիտի
մի
ոտանաւոր
գրէ,
կամ
իւր
{յիշատակարանին}
զոհէ
իմ
պատուասիրութիւնը,
անձնասիրութիւնը,
ինչպ
խօսակցութիւնքը
նորա
հետ
այն
եղան,
ինչ
որ
գրած
է
{Յիշատակարանիս}
մէջ:
Այս
խօսակցութեան
մին
բանի
վերայ
միայն
զարմա
ենով
պարապուած
է
միտքս
այս
րոպէիս,
մինչ
գրում
եմ
{Յիշատակարանիս}
այս
տողերը,
Մայիսի
30-ին:
Շատ
փորձեր
եւ
օրի
ան
շրջակայքից,
որի
մասին
մի
քանի
տող
յառաջ
գրեցի
{Յիշատակարանիս}
մէջ:
Ստոյգ
եւ
աստուածադիր
դաստիարակութիւնը
այն
է
ած
նամակներիցս
հետեւեալ
նամակը
կարող
եմ
մէջ
բերել
{Յիշատակարանիս}
մէջ:
ՊԱՐՈՆ
ԿՈՄՍ
ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ,
Մայիսի
են
տեսանում:
Եւ
այն
մարդը
կամ
այն
անցքը
կ'ընկնի
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
որ
արժանի
էր
յատուկ
ուշադրութեան
լաւ
կամ
վա
ինձ,
եթէ
արժանացել
էր
մի
երկու
թերթ
տեղ
ստանալու
{Յիշատակարանիս}
մէջ:
Եթէ
դու
աւելորդ
արծաթ
ունիս,
քեզ
մի
բարի
խ
գործ
է,
եւ
ես
այն
ժամանակ
կը
փառաւորեմ
քո
անունը
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
հաւատա՛
ինձ,
Պարսից
Շահի
հրովարտակի
նման
ո
այդպիսի
արծաթագլուխ
յօժարում
ես
զուր
տեղը
չքացնել
{Յիշատակարանիս}
արեւ
ցոյց
չտալու
համար,
մի՞թէ
պարծանք
չէր
քեզ
եւ
էիր
կարող
տալ
ինձ
քո
արծաթովը,
անպատճառ
կ'ընկնես
{Յիշատակարանիս}
մէջ:
-
Մեծ
մեծ
մի՛
խօսիր...
Ինձ
Բէգզադէ
են
անգամ,
թէ
կամիս
Շահզադէ
ասեն,
ինձ
ինչ
փոյթ:
Իմ
{Յիշատակարանիս}
ընթերցող
երկու
հարիւր
ութսուն
բարեկամքս
կարող
են
գետօրէն
թափուելուն
ուշադիր
չլինելով,
գնաց:
{Յիշատակարանիս}
ընթերցողներին
թողում
եմ
իմաստասիրել,
թէ
անկրթութ
րդացի
այդ
ոտանաւորը
եւ,
երբ
կամէի
արտագրել
նորան
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
հօրեղբայրս
ներս
մտաւ:
Իմ
հօրեղբայրը
իմ
գլխ
բարոյականութեան
տէր
մարդ
է,
ամենայն
օր
նայում
է
{Յիշատակարանիս},
որ
մի
անպատշաճ
բան
չգրեմ:
Թէպէտ
այդ
ոտանաւորը
վարտակներով,
որ,
պատշաճ
համարելով,
արձանագրեցի
{Յիշատակարանիս}
մէջ:
Հրովարտակ
ՄԵՐ
Սենատին.
Իրաւունքներ
ած
չեն
այդտեղ,
որոնցից
ոմանք
քահանայացած
են,
եւ
{Յիշատակարանիս}
գրողը
շատ
անգամ
խօսած
է
նոցա
հետ:
Այժմ
գուցէ
մի
փսո՛ս
եւ
հազար
ափսո՛ս,
որ
այս
ասածներս
մնալու
են
{Յիշատակարանիս}
մէջ՝
առանց
մասնակցութիւն
գտանելու
ընդհանուրի
սրտ
Նախախնամութիւն,
եթէ,
արդարեւ,
այսպէս
պիտի
խօսի
{Յիշատակարանիս}
կարդացող
Հայը,
ինչո՞ւ
ապա
վառեցիր,
բորբոքեցիր
ի
րժանի
ուշադրութեան
նորութիւն
չեմ
կարող
արձանագրել
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
որովհետեւ
չկան:
Ասացի
արժանի
ուշադրութեան
անի
լօգիկայով,
ես
անարժան
եմ
համարում
ներս
բերել
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
որովհետեւ
ափսոսում
եմ
ժամանակիս,
որ
պիտի
կ
տի
մեծ
ցաւի
համար
հարկաւոր
եմ
համարում
ներս
բերել
{Յիշատակարանիս}
մէջ
այն
գրեանքը,
որ
տպուեցան
եւ
որ
տպւում
են
ժող
ի
նշանաւոր
բան
տեսանեմ
կամ
լսեմ,
իսկոյն
ձգում
եմ
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
որ
ուրիշները
եւս
կարդան
եւ
տեղեկանան
դորան
որա
փոխանակ,
մտածելով
այս
բաների
վերայ
եւ
ձգելով
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
ահա
քեզ
եւս
պատճառ
եմ
տալիս
մտածելու,
որ
ա
ղի:
Առաջին
մարդու
անունը,
որին
պիտի
պատահէք
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
Բէգզադէն
է:
Բէգզադէն
չդարձաւ,
գլխներիս
փո
այց
մի
փոքր
համբերութիւն.
կը
հասկանաք՝
կարդալով
{Յիշատակարանիս}
հետեւեալ
տողերը,
որովհետեւ
ես
եւս
հասկացայ:
վ,
իբր
թէ
հօրեղբայրս
պատուիրել
է
ինձ
ներս
չբերել
{Յիշատակարանիս}
մէջ
Պ.
Բէգզադէն
կամ
նորա
գործերը:
Այդ
իրողութիւ
տոյ,
որ
առ
այժմս
անպատշաճ
եմ
համարում
ներս
բերել
{Յիշատակարանիս}
մէջ,
գնաց
Գուլի-Շամաման:
__________
Այժ
Սուրբ
Մեսրոպի
գերեզմանի
այցելուի
նամակը
ձգելով
{Յիշատակարանիս}
մէջ՝
կատարում
եմ
իմ
պարտականութիւնը:
Ինչպէս
երե
ատասխանատու
եմ
այն
բաների
մասին,
որ
պիտի
ընկնէին
{Յիշատակարանիս}
մէջ:
Իսկ
Յիշատակարան
ձգել
ամենայն
բան,
նոյնպէս
իմ
ձեռքում
ոչինչ
չկայ:
Իսկ
ինչ
որ
վերաբերւում
է
{Յիշատակարանիս},
այո՛,
այդ
այլ
բան
է.
այդտեղ
ես
իմ
Յիշատակարան
րժարանի
աղօթքը:
Այն
օրից,
երբ
գրեցի
երկրորդ
{Յիշատակարանիս}
վերջին
տողերը
("
Հիւսիսափ.
",
Փետր.
1859),
Զարմանալին
այս
է,
որ
Բէգզադէն
եւս
ձանձրացել
է
{Յիշատակարանիս}
չերեւելուց:
Երկար
եւ
անդադար
ճանապարհորդութի
աք,
թուղթ,
եւ
ահա
Պ.
Շահբէգի
նամակով
բացում
եմ
{Յիշատակարանիս}
դուռը:
16/28
Մայիսի
1859,
Բեդուտ-Կալ
սքերը
հաշտեցնել
միմեանց
հետ։
Մնաց,
որ
վերստին
(
{Յիշատակարանիս}
միջնորդութեամբ)
խնդրեմ
վերապատուելի
Հ.
Ղեւոնդից
այնտեղ,
վասնորոյ
աւելորդ
չեմ
համարում
ներս
բերել
{Յիշատակարանիս}
մէջ:
"...
Վերջապէս
առինք
ու
կարդացինք
",
-
ից
մարդերի
վերայ՝
հարկ
համարում
ենք
հանդէս
հանել
{Յիշատակարանիս}
մէջ
արգոյ
Շահնազարեանց
Կարապետ
վարդապետը՝
Թիֆլիս
պատասխանել
առեւտրական
կապակցութիւնը:
Ես
միանգամ
{Յիշատակարանիս}
մէջ
(1858
Օգոստոս
Հիւս.
Հ.
8),
խօսելով
Նախիջ
ած
չէի՞ն
նոյնպիսի
կամ
եւս
աւելի
վատթար
կեղտերով:
{Յիշատակարանիս}
աչքերը
բա՛ց
են
եւ
ականջները
սո՛ւր...
Բարւոք
է
իւ
որիզոնից:
Այս
բանի
պատճառները
քննել
եւ
բերել
{Յիշատակարանիս}
մէջ՝
չունինք
համարձակութիւն:
Հարկադրւում
ենք
այ
Քո
Սերովբէ
Շահբէկ:
Բերելով
այս
նամակը
{Յիշատակարանիս}
մէջ՝
կատարում
եմ
այն
բարոյական
պարտականութիւնը,
ակագրով
գործի
վերայ,
մինչդեռ
շատ
նիւթ
կար
այնտեղ
{Յիշատակարանիս}
համար:
§3.
Մեզ
գրում
են,
թէ
ո՛ր
զանցառութե
ի
մամուլի
օգնութիւնը:
Այս
պատճառով
եւս
որոշեցինք
{Յիշատակարանիս}
միջնորդութեամբ
խօսել,
ուր
մաքուր
խղճմտանքով
կ՚աշ
նից
եւ
ոչ
մինը
եւ
տպելու
եւս
չէինք,
եթէ,
ինչպէս
{Յիշատակարանիս}
սկզբումը
ասացինք,
բազմաթիւ
նամակներ
անհանգիստ
ար
ացած
կը
լինիմ
գործերից,
ցոյց
կը
տամ
ձեզ
ձեր
անձը
{Յիշատակարանիս}
հայելու
մէջ:
Ուրիշ
կերպ
չեմ
կարող
վերջացնել
ք
Աստուծոյ,
ազատուեցայ
քո
ձեռքից,
ազատուեցայ
քո
{Յիշատակարանից}.
մնաս
բարով
յաւիտեան.
Աստուած
քեզ
դատաւոր:
այս
գրածներս
կամ
այսպիսի
բաներ,
անպակաս
արէք
Ձեր
{Յիշատակարանից},
մինչեւ
որ
ազգերնուս
աչքը
բացուի,
եւ
ես
պիտի
ու
ունիմ,
որ
տեղ
գտանէ
կամ
Յիշատակարանիդ
մէջ,
կամ
{Յիշատակարանիցդ}
դուրս,
բայց
դարձեալ
Հիւսիսափայլի
մէջ:
Գտա
{ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ}
Կոմս
Էմմանուէլի
օրագրութեան
թերթերից
Ա.
Ապրի
թերցասիրում
էի
ձեր
քաղցրաճաշակ
եւ
ճշմարտս.
քարոզ
{յիշատակարանները},
որ
անմիջապէս
ընծայում
էիք
հայոց
ազգի
բարեմիտներ
իւն,
որ
երբեմն
կար
եւ
որի
դարաւոր
փոշով
ծածկուած
{յիշատակարանների}
վերայ
բաբախում
է
նոցա
կուրծքը,
եթէ
նոցա
ազգութեա
,
քե՛զ
եմ
յանձնում
իմ
խօսքերը,
որ
յաւէրժացնես
քո
{յիշատակարանների}
մէջ
(նոցայ
հետ
միասին
պէտք
է
յաւէրժանայ
եւ
իմս)
ակացութիւնքն
են
մանաւանդ
պատճառ
եղել
մեր
պատմական
{յիշատակարանների}
մթութեանց,
շփոթութեանց
եւ
երբեմն
բաբելոնեան
խառն
սօր
պատմութեան
այս
կամ
այն
մթութիւնը
բացատրելու,
{յիշատակարանների}
այս
կամ
այն
խօսքը
մեկնելու
կամ
լուսաբանելու,
պար
թափուին
հայրենիքի
աւերակների
կամ
իւր
անցած
կեանքի
{յիշատակարանների}
վերայ,
որ
սուրբ
են
եւ
միշտ
պիտի
սուրբ
մնան
քնքու
սովի
կամ
պաշարման
ժամանակ:
Եւ
մե՛ր
ազգի
պատմական
{յիշատակարանների}
մէջ
տեսնում
ենք
այսպիսի
զարհուրելի
օրինակներ.
"
չ
ոք
ուրախ
չէ,
ոչ
մէկին
սիրտը
չէ
փառաւորւում
մեր
{յիշատակարանների}
կէսը
արիւնոտ,
իսկ
կէսը
դարւաոր
արտասունքից
փթթած
ՆԱՄԱԿ
ԿՈՄՍ
ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ
ՅԻՇԱՏԱԿ
ԻՄ
ԱՆԾԱՆՕԹ
ԱԶԳԱԿՑԻ
{ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ}
Իմ
անծանօթ
ազնուամիտ
եւ
անխարդախ
ազգակից
ւ
ժպիտով
հեռացան
այդ
յիմարանոցից:
Մնամ
ձեր
{Յիշատակարաններին}
ցանկալի
սպասող
Ա.
Ա.
Ե...:
Ի
10-ի
Մեր
ազգի
անցածը
տխուր
է,
այն
օրերի
պատմական
{յիշատակարաններից}
արտասուք
է
հոսում:
Մեր
ազգի
ներկան
թշուառ
է,
ստ
բայց
Թղթում
իսպառ
չեղած
բաները։
Առհասարակ,
այս
{յիշատակարաններից}
ենթադրելով
միայն
պիտի
գուշակել
այն
դառը
հանգամանք
ոսական
մատենարանների
գրքերը
հարուստ
լինին
այսպիսի
{յիշատակարաններով}:
Սոցա
պաշտօնը
պատմութեան
մէջ
այն
է,
որ
շատ
անգա
փոքր
ի
շատէ
յայտնի
է
ընթերցող
հասարակութեանը
իւր
{Յիշատակարաններով}
եւ
ոտանաւորներով,
որ
տպւում
են
Հիւսիսափայլ
օրագր
ապետեանցին
2
74
Բերբերեանցին
3
75
Նազարեանցին,
{Յիշատակարանով}
6
76
Նազարեանցին
8
77
Հայրապետեանցին
78
Ղազար
նի
վրայ,
որ
դեռեւս
չէ
շքեղազարդած
մարդահաճութեան
{յիշատակարանով}
կամ
արձանով,
արել
է
մի
այսպիսի
վերտառութիւն.
նցաւ
եւ
այդքան
ժամանակում
որքա՛ն
երես
դատարկ
մնաց
{Յիշատակարանումս}:
-
Ո՛վ
Յիշատակարան՝
դու
իմ
առաջին
եւ
վերջին
էջ,
աշխատում
էին
իւրաքանչիւրքը
առաջին
տեղը
բռնել
{Յիշատակարանումս},
բայց
ես
թողնում
եմ
նորանց,
մինչեւ
որ
մի
փոքր
ն
ելով
մինչեւ
այժմ
օբսկուրանտների
ձեռքով,
կարդալով
{Յիշատակարանս}
՝
իմ
միայնութեան
եւ
տխրութեան
զաւակը,
ծիծաղելու
որովհետեւ
նորա
գնալուց
յետոյ
իսկոյն
հարստանում
է
{Յիշատակարանս}
։
Նոյնպէս
ուրախանում
եմ,
եթէ
ստանամ
եմ
իմ
բարեկա
ահբէգ:
Այս
նամակով
կնքում
եմ
այս
անգամի
{Յիշատակարանս},
ըստ
որում,
բաւական
երկարացաւ.
միգուցէ
ձանձրաց
Ահա
այսպէս.
այնքան
ձեռնհաս
չեղայ
յառաջ
վարել
{Յիշատակարանս},
մինչեւ
որ
հանդիպեցայ
նորա
մեղադրութեանը:
Զ
Թող
ինչ
կամին
խօսեն,
բայց
Բէգզադէն
համը
տարաւ:
{Յիշատակարանս}
պարտակա՛ն
է
նորա
հրաշագործութիւնքը
պատմել:
Այնպի
քան
կայ
մեր
առնելու
պատմութեան
մէջ,
ապա
ուրեմն,
{Յիշատակարանս}
կը
հասանի
իւր
նպատակին,
եւ
ես
կատարած
կը
լինիմ
ի
ոն
Տիրատուրեանի
նամակով
կամէի
այս
անգամ
վերջացնել
{Յիշատակարանս},
բայց
մի
այլ
նամակ՝
մի
բարեկամից,
տալիս
է
մեզ
Սկայորդու
տարածած
լուրերը.
-
"
Հիւսիսափայլը
"
եւ
{Յիշատակարանս}.
-
Կ.
Պոլսի
Հայոց
եւ
Յունաց
պատրիարքների
փոփոխո
պատճառը:
§4.
Մեզ
գրում
են,
թէ
ինչո՛ւ
համար
{Յիշատակարանս}
կամ
"
Հիւսիսափայլը
"
չէ
նուիրում
այնքան
ուշադրութ
ւ
հետեւեալ
խնդրին:
§4.
"
Հիւսիսափայլը
"
կամ
{Յիշատակարանս}
կարելի
եղածի
չափ
պարապում
են
ազգային
բաներով
եւ
մ
զդեցութեան
չարաշուք
արկածից՝
ունէին
եւ
զչարաշուք
{յիշատակարանս},
յորոց
բղխէին
բանաստեղծութիւնք
արտասուեցուցիչք
ե
ւ
բարեկարգուիլ:
Այո՛,
մինչեւ
Վաղարշակը
չեն
եղել
{յիշատակարանք}
կամ
գրուածք.
եթէ
լինէին,
նա
կարօտելու
չէր
Նինու
յիշատակի
արժանաւոր
Խորենացին
տալիս
է
մեզ
մի
քանի
{յիշատակարանք}.
այդ
խնկելի
ծերունին
լսեցնում
է
մեզ
մի
քանի
տող
նակ
սովոր
էին
իւրեանց
մեռելների
հետ
թաղել
զանազան
{յիշատակարանք},
դրամներ,
ոսկեղէն
եւ
արծաթեղէն
զարդեր
կամ
թէ
ու
շտպանութիւն
լուսաւորութեան,
թէպէտեւ
շատ
անմխիթար
{յիշատակարանք},
այո՛,
ե՛ւ
թագաւորների
հրովարտակքը,
ե՛ւ
կաթողի
ոյն
եւ
ասորի
գրով։
Պատմական
եւ
բանաստեղծական
{յիշատակարանք}
հինն
մատենագրութեանն
զառաջինն
զոհ
լինին
հպարտութե
րական
եկեղեցին
Հռովմայ:
Այսոքիկ
ամենայն
տխուր
{յիշատակարանք}
հայկական
ողորմ
տգիտութեան
կսկծեցուցանէին
զսիրտ
մե
եղծք
մեր
ի
թողուլ
մեզ
զերկասիրութիւնս,
որք
տխուր
{յիշատակարանք}
էին
կործանութեան
մերոյ,
անբնական
է
առն
մտեալ
ի
տ
իծաղելու
կարդալ,
մինչ
յարգի
հեղինակը
իւր
կցկտուր
{Յիշատակարանքը},
որ
բոլորովին
խորհուրդ
չունին
պատմութեան
համար,
բան
է:
3.
Հաւաքել
եւ
տպել
այն
բոլոր
կցկտուր
{յիշատակարանքը},
որ
աբեղայք
կամ
այլ
մարդիկ
սովոր
էին
գրքերի
քամա
նականներին
յայտնի
է,
որ
մեր
դպրութիւնը
եւ
լեզուի
{յիշատակարանքը}
սկսանում
են
չորրորդ
դարուց,
այսինքն՝
Լուսաւորչի
եթանոսական
հնութիւնը
կամ
նորա
մնացած
եւ
կամ
կորած
{յիշատակարանքը}:
Այո՛,
հնախօս
գիտութիւնը
աւելի
ծաղկած
է
այս
չմնայ
Հայերի
մէջ:
Եթէ
նա
չէ
խնայել
այս
պատմական
{յիշատակարանքը},
այն
հոյակապ
արձանները
եւ
մեհենական
դպրութիւնը,
ն
պատմութեան
պատկանաւոր
մարդ,
որ
իւր
ազգի
գրաւոր
{յիշատակարանքը}
դուրս
է
փորել
հնութեան
աւերակների
տակից
եւ
իւր
աշ
ունեցել
էր
ճանապարհ՝
ուսումնասիրելու
հին
լեզուի
{յիշատակարանքը},
որ
նորա
աշակերտքը,
հետզհետէ
ձեռք
բերելով,
սկս
իթարեանք,
կամելով
պահպանել
կորստից
հնախօս
լեզուի
{յիշատակարանքը},
ուրեմն
եւ
հին
գրոց
լեզուն,
սկսեցին
տպագրել,
ա
նացած
կարծուի:
Երկրորդ,
դնենք
թէ
մեր
պատմութեան
{յիշատակարանքը}
տեղ-տեղ
պահել
են
մեր
թագաւորների
որսորդութեանը
յի
նչիւրքը
իւր
ժամանակին
ընկած
են
օրագրութեանս
մէջ:
{Յիշատակարանքս}
հատուած
են
այդ
ընդհանուր
եւ
մանրամասն
օրագրութենի
ս
որդիքը
փրկելու
ջանք
դնելով
նախ
եւ
յառաջ
այդպիսի
{յիշատակաց}
արձանները
կտայ
կուլ
տալու։
Բացի
սորանից,
յոյս
ո
նցն,
նմանապէս
եւ
յիշեալ
դպրատներն
մշտնջենաւոր
իմ
{յիշատակաւ}
մնասցեն
ի
Նոր
Նախիջեւան
եւ
ի
տպեալ
գրեանս
յիշատակ
ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ
[ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ
ՆԿԱՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ]
ՄԱՏԵԱՆ
{ՅԻՇԱՏԱԿԱՔ}
[1859]
Վառշաւ[այ]ից
Ապրիլ
3/15
տուն
Սալտիկեա
րք
նորա.
-
երկու
անգլիացիք
եւ
մի
հայազգի,
արդէն
{յիշատակեալ}
Կիրակոսն
Յարութիւնեան,
թէ
երկոքին
անգլիացիք,
ըն
տունս,
զորս
եւ
յատկացուցանէ,
անուանեալ
զդրացիս
{յիշատակեալ}
տանց:
Արդիւնք
ի
տանցս
յայսոցիկ,
հանգուցեալն
եւ
զիւր
զկտակ
առնէ
ի
նա
ապաստան:
Որդի
սորա,
{յիշատակեալ}
Յարութիւնն
Կիրակոսեան
Յարութիւնեանց,
որպէս
միաձա
նեմ
ամենեցուն,
զի
ի
լրութիւն
եւ
ի
կատարումն
վերն
{յիշատակեալ}
բաժնիցն
իմոց,
ահա՛
հաստատեցի
ինձ
նախկին
տեղակալ
ւնը
Դօնի
մէջ
բաւական
յառաջադէմ
է։
Այլեւ
կարելի
է
{յիշատակել}
այն,
որ
ամենայն
տարի
աշնան
ժամանակ
մորթւում
են
ա
շատակաւ
մնասցեն
ի
Նոր
Նախիջեւան
եւ
ի
տպեալ
գրեանս
{յիշատակեսցէն}:
Ուստի
եւ
արդէն
իսկ
ահա
խոստանամ
առաջի
Աստո
,
զորս
'ի
պատմութեանն
նահատակին
Գրիգորի
դրոշմեալ
{յիշատակէ}
։
Էլ
ինչ
ասեմ
արդա՛ր
եւ
արժանաւոր
բարեպաշտ
եւ
սու
իսկ
իշխանին
Անձեւացեաց,
զոր
'ի
Պատմութեան
իւրում
{յիշատակէ}
Ղազար
յերկուս
դէպս՝
կոչելով
զնա
իշխան
Անձեւացեաց
ստիարակած
նորան,
նա
պիտոյ
է
ապագայումը
օրհնէր
քո
{յիշատակը}
եւ
աղօթէր
քո
գերեզմանի
վերայ,
իսկ
եթէ
դու
խնամ
տ
անու
վերայ,
վերստին
օրհնելու
է
իւր
հովանաւորների
{յիշատակը},
եւ,
ամենայն
երջանկութեամբ
լրացեալ,
երկայն
օրե
պարտութեան
եւ
արհամարհանքին
նորա
եղկելի
եւ
թշուառ
{յիշատակը}:
Դորա
հակառակ՝
ճշմարտութեան
զինուորների
եւ
նոցա
սուտ
ազգասէրների
եւ
միւսների
անունը
եւ
անպարծանք
{յիշատակը}:
Յուսահատութիւնը
կատաղեցնում
է
ճշմարտութեան
հակա
ագուհիներից
ամենաթշուառը՝
Մարիա
Անտուանետտան...
{Յիշատակը}
այս
անունի
մի
կախարդական
գաւազանի
զարկուածքի
պէս
ոհարները
կամ
ուռած
քրինօլինները։
Ձեր
պարծանքը
եւ
{յիշատակը}
են
ձեր
զաւակները:
Նոցա
ձեռքով
եւ
նոցա
արժանաւորո
են
մեծ
Պարթեւները՝
բուն
Լուսաւորչի
ցեղից,
որոնց
{յիշատակը}
հանդիսավեհութեամբ
տօնում
է
մեր
եկեղեցին,
որոնցից
ութիւնը,
հաւասարութիւնը
եւ
եղբայրութիւնը
իւրեանց
{յիշատակը}
թողեցին
մի
քանի
ոսկիների
վերայ.
պատերի
վերայի
կա
շինութենների
համար,
անմահացնելով
իւրեանց
խնկելի
{յիշատակը}
իւրեանց
առաքինի
գործերի
մէջ:
Այս
առաքինի
հ
ւորում
էին
քո
մոռացուած
ու
փոշոտուած
անունը,
որի
{յիշատակը}
անգամ
ջնջուած
է
քո
շատ
զաւակների
սրտերից։
Մի
մեծ
աւիտենական
գրաւական
մեր
բարեկամութեանը։
Քո
քաղցր
{յիշատակը}
ապրելու
է
մեր
սրտում,
քանի
սա
զարկում
էր
մեր
կու
անունի
հետ
կապակից
է
այն
հրաշալի
"
պղնձեայ
գլխի
"
{յիշատակը},
-
Ֆրանսիսկեան
կարգի
աբեղայ,
Րօճեր
Բեքոնը:
երը
այրելու
եւ
չքացնելու
համար,
որ
հեթանոսութեան
{յիշատակը}
ես
չմնայ
Հայերի
մէջ:
Եթէ
նա
չէ
խնայել
այս
պատմակ
յժմ
եւս
կան
մարդիկ,
որ
հայհոյում
են
մեր
ցեղապետի
{յիշատակը},
բայց
այդ
բոլորը
զուր
է,
ողորմած
հոգին
լաւ
է
իմ
մի
միայն
արու
ժառանգը,
որով
պիտի
ջնջուի
մեր
ցեղի
{յիշատակը}
աշխարհի
երեսից.
իսկ
թէ
կամենալով
փրկուիլ
այս
պատ
գին,
չէր
կարող
ջնջել
նորա
անցեալ
ապիրատութենների
{յիշատակը}
Ազգերի
սրտից,
որ
ամենայն
րոպէ
սպանում
էին
նորան
ալ
տարումը
եւ
մեռաւ
այս
թագաւորի
ուրուականը՝
իւր
{յիշատակը}
թողնելով
մի
քանի
դրամների
վերայ,
որ
այն
ժամանակ
օրհնուի
գիտութեան
նահատակների
անմահ
եւ
նախանձելի
{յիշատակը}:
Միայն
Արագածը
չէ,
որ
տուել
է
իր
հարկը
միջ
քը
տեղ-տեղ
պահել
են
մեր
թագաւորների
որսորդութեանը
{յիշատակը},
շատ
անգամ
դատապարտելով
նոցայ
զբօսասիրութիւնը
եւ
հազար
չորս
հարիւրի
մէջ
է,
որովհետեւ
այդ
մեծարգոյ
{յիշատակի}
արժանի
մարդը
կեցած
է
370-489
Քրիստոսից
յետոյ:
ց
հասարակութեան,
ՄԵՐ
Ամենասիրելի
ծնողի՝
երանելի
{յիշատակի}
ԿԱՅՍՐՈՒՀԻ
ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ
Բ-ի
ձեռքով,
1779
թուականի
տր
կան
բարձր
ապառաժեայ
սարի
վերայ:
Վանքը
հիմնուած
է
{յիշատակի}
արժանի
Յովսէփ
Արղութեանց
իշխանազն
Արքեպիսկոպոսի
ձ
էր
լսել
Պ.
Իսահակեանցից,
թէ
այդ
բարի
եւ
օրհնեալ
{յիշատակի}
արժանի
մարդիկը
ինքեա՞նք
դիմեցին,
թէ
ուրիշի
ձեռքո
որ
ցանկանում
էին
հասանել
հերոստրատեան
պարծանքի
եւ
{յիշատակի},
որ
մտածում
էին
խայտառակութեան
սանդուղների
վերայ
տուածաշնչի
թարգմանութիւնը:
Անմահ
եւ
երկնային
{յիշատակի}
արժանաւոր
Խորենացին
տալիս
է
մեզ
մի
քանի
յիշատակար
ք
միշտ
ուրախութեամբ
ենք
յիշել,
որ
Հայոց
ազգը
իւր
{յիշատակի}
արժանաւոր
Բաբկէն,
Աբրահամ
եւ
այլ
կաթողիկոսների
ձ
թատրոնը
ներկայ
սերունդի
համար
կը
լինէր
մի
հոյակապ
{յիշատակի}
արձան,
որի
վերայ
պարծանքով
պիտի
նայէին
հայերը
եւ
ործերի
մէջ:
Այս
առաքինի
հայերից
գլխաւորն
է
{յիշատակի}
արժանաւոր
Մասեհ
Բաբաջանեան
կամ
հասարակ
կոչմամբ
Աբ
եգործ,
ազգասէր,
հանգուցեալ
կտակաւանդներին
անմահ
{յիշատակի}
արձան:
Մէք
մեր
կողմից
կատարեցինք
մեր
պարտակ
եւ
երկուսն
Հալաբայ
սուրբ
եկեղեցեացն
նուիրվի
վասն
{յիշատակի}
իմոյ:
Հարիւր
եւ
յիսուն
ռուպլի
սրբոյ
Էջմիածն
հարկաւոր
լինիցի,
զնոյնն
նոյն
դրամով
տպեսցեն
առ
ի
{յիշատակի}
իմոյ
եւ
ծնողացս
եւ
յետ
այնու
տպեցեալ
գրքերոջ
վաճա
աւ
Սեղան
Տեառնդ
ընդ
հարաւ,
Որդւոյդ
առ
{յիշատակի}
Հաց
եւ
գինի
Քեզ
մատչի:
Ո՞չ
գաս
15)
Երես
94.
Հարց.
-
"
Զայս
արարէք
առ
իմոյ
{յիշատակի}
ըսելով,
ի՞նչ
ըրաւ
Քրիստոս"։
Պատասխ[անի].
"
Հր
ոց
ըմպեմ
ո՛չ
".
եւ
բանիւս
"
զա՛յս
արարէք
առ
իմոյ
{յիշատակի}
"
հաստատեաց
զխորհուրդ
անարիւն
պատարագին:
Խորհուր
ւ
իմաստալից
խօսուածք,
քանի՛
զուարճալի
զրոյցներ,
{յիշատակի}
արժանի
փոքրիկ
պատմութիւնք,
բարք
ու
վարք
պատկերաց
մօտեցած
մակոյկների
օգնութեամբ:
Յաւէրժակա՜ն
{յիշատակի}
արժանի
գործ,
որ
անմոռաց
կը
մնայ
մեր
հոգու
մէջ:
աստանութիւններ
եւ
դատապարտութիւններ
յարուցին
նորա
{յիշատակի}
վերայ:
Դու
կարծում
ես,
բարեկա՛մ,
որ
իւրաքանչիւ
այնով
սկսեց
կարդալ:
-
Կացցէ
մնասցէ
այս
արձան
{յիշատակի}
երախտապարտու...
Գրականութեան
դեւը
չկարողաց
նոր
ի
նորոյ
սկսեց.
-
Կացցէ
մնասցէ
այս
արձան
{յիշատակի}
երախտապարտութեան
իմոյ
առ
տէրդ՝
ի
ժամս
եւ
ի
ժաման
կան
քանքարը:
Այստեղ
հարկաւոր
է
չթողուլ
առանց
{յիշատակի}
այն,
որ
միւս
առաւօտը,
որի
օրամտի
մասին
խօսեցի,
ն
հպատակներից
մի
քանիքը
չքացնելու
աղագաւ,
եւ
որի
{յիշատակի}
համար
մեդալիոններ
կտրուեցան
ու
գոհաբանական
աղօթքն
։
Այստեղ
մի
բան
եւս
հարկաւոր
է
չթողուլ
առանց
{յիշատակի},
այսինքն՝
թէ
Մխիթարեանք
տէր
են
իւրեանց
գրած
կամ
եան
եւ
Յիսուսեան
աբեղաների
Ֆրանսիայից
աքսորուելու
{յիշատակի}
համար։
Բուրգի
վերայ
կայր
հետեւեալ
վերնագիրը։
Թող
ծաղկի,
աճէ,
Թող
պտուղ
բերէ,
Սուրբ
{յիշատակիդ}
Նոր
փառք
պատրաստէ:
Դպրոցի
ազգայնութ
ծաղկի,
աճէ,
Թող
պտուղ
բերէ,
Սուրբ
{յիշատակիդ}
Նոր
փառք
պատրաստէ:
ՕՇԱԿԱՆ
ր
հետեւեալ
տողերը՝
նուիրուած
Արամ
նահապետի
սուրբ
{յիշատակին}.
Քեզ
քո
սիրական
հայրենի
բարբառ
Ձգում
է
ա
կնեմ
Անդադար.
ազատութի՜ւն:
<ԱՐԱՄ
ՆԱՀԱՊԵՏԻ
{ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ}
>
Քեզ
քո
սիրական
հայրենի
բարբառ
Ձ
ի
կպրէ
կարաս:
ՀԵՆՐԻԿՈՍ
ԹՈՎՄԱՍ
ԲՈՔԼԻ
{ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ}
Եղան
մարդիկ,
որ
մեկնեցին
Մեզ
բն
վարդավառ
պիտ՚
մնայ:
Ժ.
Ժ.
ՌՈՒՍՍՈՅԻ
{ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ}
Քեզ
ո՛չ
երբեք,
Ժան-Ժակ
Ռուսսօ,
անուանը,
եւ
նախատինք
նորա
երանելի
հիմնադրի
սուրբ
{յիշատակին}:
Երրորդ,
եթէ
վատթար
կեղծաւորութեան
դիմակի
տակ
մ
նորան
հանգուցեալ
Դաւիկ
Թամամշեանի՝
իւր
բարերերի
{յիշատակին},
փոքր
ի
շատէ
պարտավճար
լինի
նորա
հոգու
առաջեւ։
ց
"
եւ
զայլ
բազում
եկեղեցական
երգս,
որք
մի
առ
մի
{յիշատակին}
ի
յառաջաբանութիւնս
շարականաց
տպելոց
յորում
եւ
իցէ
ւրաւոր
տարիներով
յետ
գնար
ժամանակը,
եթէ
մտքիս
եւ
{յիշատակիս}
մէջ
կենդանացած
մարդերի
մարմինքը
եւս
կենդանանային
վրդեան
սրբակեցիկ
վարուց
եւ
առաքինի
անձանց,
զորոյ
{յիշատակն}
ունիմք
'ի
վարս
նոյն
իսկ
Մխիթարայ
աբբայի
տպեալ
'ի
վ
լուսաւորած
ապարանքը
խաւար
էր
այժմ...
Հազար
{յիշատակներ}
եւ
բիւր
մտածութիւնք,
ասես
թէ
պատերազմ
ունէին
ուղ
զգային
պատմութեան
կամ
ժամանակագրութեան
վերաբերեալ
{յիշատակներ}
եւ
լոյս
կը
հանէր
նորանց
տպագրութեամբ:
4.
Կը
ծանր
պիտի
լինի
այդ
դատաստանը.
աշխատեցէ՛ք
պայծառ
{յիշատակներ}
կտակել
ձեր
ժառանգներին:
Կանխակալ
կարծիքները
**
Անցած
օրերի,
Անցած
ժամերի
Դու
{յիշատակներ}
Ինձ
ես
յիշեցնում.
Բայց
նոքա
ոչ
միշտ
մ
գրկից
հանելու:
Ա՜խ,
իմ
փլատակուած
օրերի
տխուր
{յիշատակներ},
դուք
խառնուեցաք
ժամանակի
հոսանքի
հետ
եւ
անհետ
չ
տանը
ունի
իւր
ծոցումը
քնքուշ
Մուզայք,
որոց
անմահ
{յիշատակները}
անդադար
ողբում
են
եւ
կոծում
են
ազգիս
փառք
եւ
պարծ
միեւնոյն
միտքը
այսպէս
է
դուրս
գալիս,
թէ
"
անմահ
{յիշատակները}
Մուզաների,
որ
Հայաստանը
ունի
իւր
ծոցումը,
անդադ
անի
Մուզաները
չեն,
որ
ողբում
են,
այլ
նոցա
անմահ
{յիշատակները}:
Այսպէս
չէ
կարելի
խօսել,
որովհետեւ
բուն
անմտութ
րցմունքը
դարձեալ
կենդանացնում
են
իմ
մէջ
այն
տխուր
{յիշատակների}
պատկերը,
որ
հազիւ
էի
կարողացել
փոքր-ինչ
հանել
իմ
մարդերի
չարութեան
ամպերի
տակ
-
միայն
նոցայ
տխուր
{յիշատակներն}
են
մնացել
այժմ,
որ
անմոռանալի
կացուցանեն
իմ
տրտմ
լոր
ընկերութիւնը
ոգեւորուած
էր
նորա
քաղցր
եւ
բարի
{յիշատակովը}
։
Այս
միջոցին,
նորա
ըստ
պաշտօնի
ընկեր,
բժշկա
,
այսինքն
ասուած
գրքերում,
շատ
անգամ
այս
լուսերի
{յիշատակուելու}
վրայ
հիմնուած
է
կարծիքը,
թէ
հին
ժամանակներում
աւ
ակին
անգթանալոյ
զրկիմք
զարդիս
ի
նոցանէ,
շատացեալ
{յիշատակութեամբքն},
զորս
ի
մէջ
բերէ
Խորենացին,
թէ
ո՛րպես
Մար
Իբաս
տենում
էին
Նախիջեւանին:
Այս
եւս
հարկաւոր
է
առանց
{յիշատակութեան}
չթողուլ,
որ
օրական
մշակութիւնը
երեւում
է
միայն
ա
նազան
տեղերում:
Թեպէտ
գրականութեան
մէջ
ոչինչ
տեղ
{յիշատակութիւն}
չկայ
այս
մասին,
բայց
դոցա
մասին
մնում
է
մի
պաշտօ
նրան
իրենց
ստորագրութեամբ.
կոնստիտուցիայի
մասին
{յիշատակութիւն}
անգամ
չկար:
Այսպէս
թէ
այնպէս
վարչական
այս
կ
յ
մասին
միւս
օրը.
պատճառ,
այն
օրը
անցած
գնացածի
{յիշատակութիւններով}
վրդովուած
լինելով
չէր
կարող
բան
յառաջացնել:
Չ
ատակաւ:
Գիտենք,
որ
յանուն
Բաբկէնի
վերի
գրած
{յիշատակութիւննիս},
Մխիթարեան
համախոհաց
իրաւունք
պիտի
տայ
ափեղ
ցփեղ
աթը
տուողի
եւ
նորա
բոլոր
ննջեցեալների
անունը
պիտի
{յիշատակուի}:
Երանի՜
մեզ,
Շաքարեանց,
երանի
-
հազար
երանի:
ննութիւնը,
որ
պ.
Այվազովսքին
Մասեաց
Աղաւնու
մէջ
{յիշատակում}
է,
թէ
մի
ռուսերէն
ձեռագիր
տետրակ,
իւր
ընդդէմ
գր
ձեռամբ
խզեցաւ
թել
քո
կենաց.
Անջնջելի
սերտ
{յիշատակք}
կացցեն
քարոզ
քո
կենաց,
Յաւերժ
առնել
չարագոր
ոյ
անընդհատ
թռչէին
ի
խորոց
սրտիս
մղձկմունք,
որոց
{յիշատակք},
տարժանականք
եւ
անըմբերելիք....
-
Ին՞չ
բ
եցին
ազգի
գոյութիւնը,
եւ
մեր
համար
սուրբ
են
նոցա
{յիշատակքը}:
Այս
երախտագիտական
զգացմունքի
չափով,
որ
ցոյց
էր
ակինթ...
Երգի
ի
քնար
Ի
վաղիւ
գոհար:
ԺԱ.
{ՅԻՇԵԱ}
՛
ԶԻՍ
Լուսաբերին
յառաւօտել
Ընդ
արշալու
ողջակէզ
անդ
հանել
սիրոյն...
Մի՛
մոռանար,
{յիշեա}
՜
զիս:
Ի
զով,
խաղաղ
երեկոյին
Թէ
ընդ
ծա
անդրանիկ
հունձս
այտից
վարդին՝
Մի՛
մոռանար,
{յիշեա}
՜
զիս:
Եթէ
ի
ստուեր
ուրեք
յանկեան
Ձեռք
էգ
սիրամուխ,
դարբնեալ
ագուռ՝
Մի՛
մոռանար,
{յիշեա}
՜
զիս:
Եթէ
սիրոյն
հողմ
ուռուցիկ
Զքեզ
չկունս
ի
վեր
ուղղեալ
յերկին՝
Մի՛
մոռանար,
{յիշեա}
՜
զիս:
Եթէ
ի
բոց
սիրոյ
կիզեալ
Ջրոյ
կեն
գչիս,
Յարտավազկին
ի
վէտ
խաղալ՝
Ո՜հ,
{յիշեա}
՛
զիս,
յիշեա՜
զիս:
ԺԲ.
ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜
արտավազկին
ի
վէտ
խաղալ՝
Ո՜հ,
յիշեա՛
զիս,
{յիշեա}
՜
զիս:
ԺԲ.
ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜
"
Կո՛ւտ,
կ
յաղագս
մտանելոյ
ի
հոգեւորական
կոչումն,
որպէս
եւ
{յիշեալ}
կառավարութիւնն
առաջարկեալ
էր
զայնմանէ
Ձերդ
բարձու
անել
զիս,
այլ
օրինաւոր
պահանջմամբ
իմոց
զրկանաց
ի
{յիշեալ}
քահանայէն
համաձայն
օրինաց
ամենաողորմած
կայսերութե
ռութեան
ի
Նախիջեւանայ,
այսինքն
սկսեալ
ի
1846
ամէ
{յիշեալ}
կաթոլիկն
չէ՜
երբէք
խոստովանեալ
եւ
հաղորդեալ
ի
մեր
Մատթէի
արքեպիսկոպոսի
նորոգ
վիճակաւորի
ի
Նախիջեւան
{յիշեալ}
հոգեւոր
կառավարութիւնն
առաջարկեաց
նորին
բարձր
սրբ
հրովարտակի
կառավարչական
Սենատին,
յորում
երեւի
զի
{յիշեալ}
ծայրագոյն
ատեանն
արձակեալ
զիս
ի
հասարակական
տեսչո
օդին
պահանջել
յԱյվազովսքւոյ
զգումարս
դրամոց
զորոց
{յիշեալ}
է
իմ
յբ.,
յգ.,
եւ
՚ի
դ.
պարբերութիւնս,
Սինօ
տեալ
մերով
ձեռնագրով"։
Յետ
այսորիկ,
յաւելու
{յիշեալ}
եպիսկոպոսն,
թէ
"
ինքն
ունի
յառաջագոյն
ստանալ
զհր
ալեանց
ի
ժամ
մահուան
նորա,
եղեալ
է
2342
ռուփի:
{Յիշեալ}
հանգուցեալ
Էլիազն,
որպէս
կտակակատար
եղբայր
հանգո
նձ
բերանացի
յօրինսգիտաց
եւ
ի
փաստաբանաց
քաղի,
թէ
{յիշեալ}
Թէրթըն
անուն
ադմինիստրատորն
վաճառեալ
է
զայնոսիկ
զ
ասանէ
մինչեւ
70
ֆունտ
ստերլինգ,
իսկ
ի
միասին
ընդ
{յիշեալ}
մանրամասն
ծախուց
ց75
ֆունտ
ստերլինգաց:
Ոչինչ
ն:
Գեներալ
Պրօկուրօրն
առ
այս
բողոք
պատուիրեաց
{յիշեալ}
օրէնսգիտին
թոյլ
տալ
բողոքանացն
ելանել
յանդիման
դա
վառ
Յովհանջան
Էլիազ,
առ
որ
գտանի
գումարն:
Առ
{յիշեալ}
գիր
իմ
Տիկինն
Էլիազ
՚ի
15/27-էն
Յունիսի
պատասխանի
կնոջն
Խօջամալեան:
6.
Վերոգրեալ
պատճէն
նամակի
{յիշեալ}
քահանային
եւ
պ.
Յարութիւնի
Աբգար
՚ի
27
դեկտեմբ.
տիդ
զնամականիսն,
որք
վերաբերին
առ
առաջնորդութիւն
{յիշեալ}
եպիսկոպոսի:
Ի
նստիլ
իմ
ի
Կալկաթա,
զամիսս
աւե
եանց,
ստանալ
զայս
գումար
եւ
հասուցանել
ա՛ռ
Ձեզ,
{յիշեալ}
անձն
գերարժան
պատրաստ
է
կատարել
զհրաման
Ձեր:
"
անմահ
տաղերգուն
մի
տաղ
չէ
ասել
Պ.
Չէրքեզեանցի
{յիշեալ}
հսկայական
քաջագործութեան
վերայ:
"
Մեղուի
"
1
րիւր
իննսուն
եւ
չորք
մայիս
ամսոյ
յերեսնոջն,
ես՝
{յիշեալ}
Մասէհս
յառողջ
ժամանակի
իմում,
ամենայնիւ
զգաստ
մի
նչ
եւ
ձրի
ո՛չ
թաղեսցեն
զդին
իմ
եւ
կամ
զդին
ներքոյ
{յիշեալ}
Աննային,
յայնժամ
թաղեսցեն
ի
հանգստարանին
ինգլիզա
գին
տեղւոյն
գերեզմանին
նորա
նման
այլոց.
եւ
զվերն
{յիշեալ}
իմ
տուած
գետինն
օրինօք
դատաստանի
տիրեսցեն
եւ
խառն
երեք
բարեխառն
անձանց
եւ
զամենայն
եղեալսն
՚ի
նմա,
{յիշեալ}
ներկայ
պարոնաց
վկայութեամբն
եւ
թաֆսիլովն
տիրեսցեն
ափակեմ
կտակաւս
իմով
եւ
բառնամ
զկարողութիւն
ներքոյ
{յիշեալ}
սամատեարցն
կայից
իմոց
եւ
մանաւանդ
նոյնպէս
եւ
իմ
կ
ւ
իմ
թաղման,
տների
մարամաթի,
խաղնի
եւ
՚ի
ներքոյ
{յիշեալ}
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
ամսական
խարճն
վեր
առցեն
եւ
մ
այս
նոր
շինուածքը
եւ
կամ
էս
ինչ
տունն
եւս,
վերն
{յիշեալ}
Մասէհի
ստատովն
գնեցինք
եւ
որ
յիշատակ
մնալոց
է
առա
ռանց
գրաւ
դնելոյ
յաւիտեանս
ժամանակաց,
որպէս
վերն
{յիշեալ}
տներն
եւ
նորա
քրէհն
եւս
իմ
միւս
տներիս
քրէհի
խտու
ւ
յիմ
մահուան
օրէն
սկսեալ
որքան
եւ
կենդանի
մնասցէ
{յիշեալ}
Աննայն,
ֆի
ամիսն
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
սքայ
խարճի
ա,
որ
նոյն
խարճովն
եւ
տան
ամենայն
սարանջամովն
՚ի
{յիշեալ}
տանն
բնակեսցի
առանց
քրէհի
մինչեւ
իւր
մահն,
եւ
իմ
ղախին
Սուզային
եւս
յիւր
կառավարութիւնումն
պահեսցէ
{յիշեալ}
Աննայն
նոյն
խարճովն,
բայց
եթէ
տարաձայնութիւն
պատ
կակատարքն
իմ
ստատիցն
երեք
հարիւր
ռուփի
սքայ
տացեն
{յիշեալ}
Սուզային.
եւ
փարխաթի
առեալ
ի
Սուզային
հանցեն
զնա
ի
տան
սարանջամիցն
հատոր
ինչ.
ուստի
յետ
մեռանելոյ
{յիշեալ}
Աննային
իմ
կտակակատարքն
զվերն
յիշեալ
ամենայն
սարա
ետ
մեռանելոյ
յիշեալ
Աննային
իմ
կտակակատարքն
զվերն
{յիշեալ}
ամենայն
սարանջամն
եւ
կամ
այլ
զոր
ինչ
կայք
գտանիցի
մենայն
սարանջամն
եւ
կամ
այլ
զոր
ինչ
կայք
գտանիցին
{յիշեալ}
Աննային,
վաճառեսցեն,
եւ
գուցէ
յիշեալ
Սուզայն
մի
ք
գտանիցին
յիշեալ
Աննային,
վաճառեսցեն,
եւ
գուցէ
{յիշեալ}
Սուզայն
մինչ
ցմահ
յիշեալ
Աննային
մնացեալ
իցէ
՚ի
տ
,
վաճառեսցեն,
եւ
գուցէ
յիշեալ
Սուզայն
մինչ
ցմահ
{յիշեալ}
Աննային
մնացեալ
իցէ
՚ի
տանն
իմ
ընդ
կառավարութեամբ
արութեամբ
Աննային,
յետ
մեռանելոյ
Աննային,
զվերն
{յիշեալ}
երեք
հարիւր
ռուփի
սքէն
յիմ
տների
քրէիցն
տացեն
եւ
ի
եւ
կամ
միւս
այլ
ինչ
իրած
ծախսի
մապլաղն
եւս
վերն
{յիշեալ}
իմ
տներիս
քրէհի
խտուրն
բաժանեսցեն
համեմատ
իմ
ի
նե
տ
իմ
ի
ներքոյ
գրեալ
պատուիրանին:
Արդ
դարձեալ
եւս
{յիշեալ}
Աննային
եւ
Սուզային
պատուիրեմ,
զի
ի
վերն
յիշեալ
յիշեալ
Աննային
եւ
Սուզային
պատուիրեմ,
զի
ի
վերն
{յիշեալ}
սոցա
խարջին
եւ
այլն
անխափան
եւ
անպատճառ
տացեն,
ք
ակակատարացն
իմոց,
զի
ամենայն
կայք,
այսինքն
վերն
{յիշեալ}
տներն
եւ
այլն
զորս
ներկայ
ունիմ
եւ
կամ
զորս
այնու
էս
վերն
uամ
արածիցն
յայտնի
է:
Արդ,
աստանօր
վերն
{յիշեալ}
սամատէրերիցն
եւ
նոցա
կողմանէ
տեղս
եղեալ
վէքիլների
,
յետ
այնորիկ
եւս
տների
մարամաթի,
խազնի
եւ
վերն
{յիշեալ}
երեսուն
եւ
մին
ռուփի
ամսական
խարճն
եւ
կամ
այլն
վե
ն
միջոցումն
եւ
կամ
գուցէ
սակաւ
անձինք
գտանիցին
եւ
{յիշեալ}
վեց
սամիցն
աւելի
մապլաղ
մնասցէ,
առ
այս
պատուիրեմ
եւ
Հեթանոս
ազգ
բանտարկեալս
ազատեսցեն,
քանզի
վերն
{յիշեալ}
տեղիքն
եւ
կամ
անձինքն
ինչ
ժառանգ
եւ
սամատէր
ամենա
ռաջին
կտակակատար
եւ
կատարեալ
վէքիլ:
Այլ
եւս
վերն
{յիշեալ}
կտակակատարացն
իմոց
որպէս
ընկեր
եւ
օգնական
եւ
ինձ
աւորն
իւրաքանչիւր
ժամանակի
ո՛վ
եւ
իցէ,
որ
եւ
աստ
{յիշեալ}
երեք
պարոնքն
ինձ
վէքիլ
եւ
կտակակատար
են,
վասնորո
որ
ստորագրեաց
եւ
կնքեաց
հռչակեաց
եւ
հաւանեաց
վերն
{յիշեալ}
Մասէհ
Բաբաջանն
կամ
հասարակ
կոչմամբ
Մասէհ
Մարտիրոս
վասն
ներկայ
իմ
առաւել
հարկաւորութեան
եւ
օգտին,
ի
{յիշեալ}
կտակացն
իմ
յայտնեալ
երից
տանց
մինն,
այսինքն
է
մե
եւ
սուրբ
Մեսրոպ
անուամբ
զերկոսին
դպրատունսն:
Իմ
{յիշեալ}
տան
գին
եդի
յիսուն
հազար
ռուփի,
եւ
յիշեայ
դպրատա
ւտ
խսելով,
այսպէս
տուր
եւ
առութիւն
արարի,
որ
իմ
{յիշեալ}
տունն
մշտնջենաւոր
վաղֆ
մնասցէ
յիշեալ
Լուսաւորչի
ե
րարի,
որ
իմ
յիշեալ
տունն
մշտնջենաւոր
վաղֆ
մնասցէ
{յիշեալ}
Լուսաւորչի
եկեղեցւոյն,
սակս
կառավարութեան
երկու
սակս
կառավարութեան
երկու
դպրատանցն,
նմանապէս
եւ
{յիշեալ}
դպրատներն
մշտնջենաւոր
իմ
յիշատակաւ
մնասցեն
ի
Նոր
ծոյ
եւ
մարդկան,
ո՛չ
եւս
իշխել
այսուհետեւ
ի
վերայ
{յիշեալ}
տանն
եւ
նորա
եկամտին
իբրեւ
տէր,
այլ
միայն
ցորքան
աւոր
շինելիքն
շինեցից,
եւ
մնացեալ
եկամտովն,
եթէ
{յիշեալ}
տանն
մերձ
կամ
Չինու
բազարումն
կամ
յափն
գետոյն
տու
ճառս,
զայնոսիկ
եւս
գնեցից
դարձեալ
ի
ժառանգութիւն
{յիշեալ}
դպրատանցն,
եւ
որպէս
յիշեալ
տան
եկամուտն,
նոյնպէ
արձեալ
ի
ժառանգութիւն
յիշեալ
դպրատանցն,
եւ
որպէս
{յիշեալ}
տան
եկամուտն,
նոյնպէս
եւ
նոր
ստացելոց
զեկամուտն
ց
կառավարչաց
ձեռն,
նմանապէս
եւ
յետ
իմ
մահուանն
ի
{յիշեալ}
կառավարչաց
աստ
կարգեալ
օրինին
յաջորդելով
զտեղի
իմ
ութեանս
իմ,
մին
գուլհօր
ոսկի
բէհանայ
յինքն
առի
ի
{յիշեալ}
կառավարչաց
օրդնի
Տեր
Ստեփանոս
Տեր
Յարութիւնեանէ
ը
նձն,
կայքն
օրդնին
կտակակատարն
ժառանգն
անուանեալն
{յիշեալ}
կառավարչացն
եւ
կամ
նոցա
օրդնի
յիշեալ
Տէր
Ստեփանոս
ն
անուանեալն
յիշեալ
կառավարչացն
եւ
կամ
նոցա
օրդնի
{յիշեալ}
Տէր
Ստեփանոսի
եւ
ապագայ
նորին
տեղակալ
յիշեալ
կառա
րդնի
յիշեալ
Տէր
Ստեփանոսի
եւ
ապագայ
նորին
տեղակալ
{յիշեալ}
կառավարչաց
օրդնուն,
այսու
պայմանաւ,
այսինքն
եթէ
արչաց
օրդնուն,
այսու
պայմանաւ,
այսինքն
եթէ
վերն
{յիշեալ}
վաղֆարարութիւնս
ստեցից
կամ
փոխարկեցից
հանելով
ի
յ
լ
վաղֆարարութիւնս
ստեցից
կամ
փոխարկեցից
հանելով
ի
{յիշեալ}
Լուսաւորչի
եկեղեցւոյն
կամ
ըստ
բոլորովին
եւ
կամ
ըս
մ
ըստ
մասին
իւրք
ինչ
կերպիւ
եւ
պատճառաւ,
յայնժամ
{յիշեալ}
ութսուն
հազար
սթայ
ռեփի
գունահքեարին
հատուցից
եւս
նահքեարին
հատուցից
եւս
եւ
կամ
իմ
օրդնին,
եւ
այլն
{յիշեալ}
կառավարչաց
եւ
կամ
նոցա
օրդնուն,
Արդ
եւ
զայս
իշեալ
կտակն
իմ
ոչ
իսպառ
լուծանեմ,
այլ
միայն
զայս
{յիշեալ}
տունն
եւ
իւր
եկամուտն
հանելով
անտի
ի
բաց
յիշխանու
յիշխանութենէ
կտակակատարացն
եւ
ի
ժառանգութենէ
անդ
{յիշեալ}
միւս
երկու
սամատեարցն,
զայլ
մնացեալ
ստատն,
կտակ
ակն
եւ
կտակակատարքն
եւ
սամատեարքն,
այսինքն
ի
նմա
{յիշեալ}
պատուէրն
եւ
երեք
կտակակատարքն
եւ
երեք
սամատեարքն
ինձ
տեղակալ
հաստատեմ
ահա
ըստ
ամենայնի.
այս
ինքն
{յիշեալ}
կառավառիչքն
եւ
կամ
նոցա
օրինին
իմ
կտակակատարաց
զգ
տուցանել
իմ
կտակակատարքն,
որպէս
եւ
ահա
պատուիրեմ
{յիշեալ}
իմ
երեք
կտակակատարացն
տալ
անպատճառ:
Եւ
վասն
բարե
մ
սարքար
Պալիչերեն
Դէյն,
ամսական
վարձիւք
պահեսցէ
{յիշեալ}
իմ
տեղակալ
օրդենին
ի
սպասու
իւր,
քանզի
սոքա
են
տ
կայութեան
վկայիցն
ստորագրեցի,
կնքեցի
եւ
յանձնեցի
{յիշեալ}
Տէր
Ստեփանոս
Տէր
Յարիւթիւնեանին:
Այսու
ամենայնիւ
ութ
(80548)
քաղաթ
դրամ
ի
այլոց
տալիքէս,
որպէս
{յիշեալ}
դեֆտերիս
փակածի
յատկութիւնն
ձեռնադրեալ
եդի
ներ
կտ
րայ
որ
Աստուծով
անվնաս
Կալկաթայ
հասանելէս
հանդերձ
{յիշեալ}
եափանու
ոսկէ
դրամի
վաճառովն
զոր
ինչ
որ
գտանեմ
Տէր
ն,
տնկական
եւ
հանքական
դասակարգերի
մասին։
Այլեւ
{յիշեալ}
գրքի
մէջ
գտանում
ենք
մեք
բաւական
երկար
ու
պարունա
րը
առհասարակ։
Հանգուցեալը
քանի
մի
տարի
ուսանելով
{յիշեալ}
Աբովեանի
մօտ
հայերէն,
ռուսերէն,
գերմաներէն
եւ
թ
Հանգուցեալը
Յունուարի
սկզբումը
տեղափոխուեցաւ
դէպի
{յիշեալ}
հիւանդանոցը.
բայց
բանը
բանից
անցել
էր
ահա։
Շուտ
էս
Մամիկոնեան,
շարունակեալ
զգրած
Զենոբայ,
զորմէ
{յիշեալ}
եմք
կանխաւ,
հանդերձ
հաւելուածովն
որ
ի
վերջոյ՝
զ
ագայ
հարցասիրաց
եւ
խուզարկուաց
հինն
հայախօսութեան
{յիշեալ}
հեղինակն
ո՛չ
երբէք
կորուսանէ
զիւր
արժանաւորութիւն
զարեանց
Ճեմարանի
Մսեր
Գրիգորեան
Զմիւռնացի,
զորմէ
{յիշեալ}
եմք
սակաւուք
յիւրում
տեղւոջ,
այն
է
ի
սկզբան
ճառի
ոք
եւ
տեսցէ
զայն,
անդէն
առն
մեն
ճանաչէ
զսեպհական
{յիշեալ}
հեղինակացն
եւ
զկարկատանս
պարոն
Էմինայ
հանդերձ
սխա
հայկական
դպրութեան:
Առ
այսոսիկ
անտեղի
պատճառանս
{յիշեալ}
իմաստնոյն
Հայոց
տուեալ
զպատասխանիսն
ո՛չ
անարժան
հ
միայն
քահանայութենից
իսպառ
զրկելու,
որ
չէր
արել
{յիշեալ}
ժողովը,
եւ
որի
թողածը
կատարեց
Մեղուն,
դոքա
բարո
համար
էր
սահմանել
այդ
կարգը,
պատգամաւոր
չընտրեց
{յիշեալ}
անձերին,
որով
ոչ
միայն
քաղաքական
ժողովի
անդամ
լի
ն:
Իմ
յիշեալ
տան
գին
եդի
յիսուն
հազար
ռուփի,
եւ
{յիշեայ}
դպրատանցն
եւս
մինչ
հարկաւորս
ունել
վասն
տարեկան
խ
միում
ի
հոգեւորականաց
մերոց
եղբարց,
զորոյ
չկամիմ
{յիշել}
զանուն,
թագուցեն
ինձ
եւ
զայլ
որոգայթ
ընդ
ձեռն
Բա
ութիւնս,
զորոց
նորին
վեհափառութիւնն
բարեհաճեալ
է
{յիշել},
չեմ
ես
բնաւ
գրեալ
առ
տիրացու
Սարգիսն,
քանզի
չո
րոպական
քննութեան
հրափորձութեանը:
Զանց
եմ
առնում
{յիշել}
այստեղ
պատմութեան
անունով
մեր
մէջ
ման
եկած
գրքերի
պահովութեան
գրաւականը:
Մեք
միշտ
ուրախութեամբ
ենք
{յիշել},
որ
Հայոց
ազգը
իւր
յիշատակի
արժանաւոր
Բաբկէն,
Ա
րալիս
թուեսցին
Ձեզ
բանք
իմ,
զայս
մի
եւ
եթ
աղաչեմ
{յիշել}.
եթէ
քանի՞
արդեօք
ձանձրալի
է
մեզ
այսպիսեօք
պարապ
ւ
ի
շինութիւն
հաւատացելոց:
Արգել
Քրիստոս
նովին,
{յիշել}
զմահ
իւր
զինմամբ
խոյոց
եւ
զուարակաց,
զորմէ
թերեւ
դ
անարիւն
պատարագին:
Խորհուրդ
պատարագին
հայի,
ի
{յիշել}
Հօր
Աստուծոյ
զմահ
Որդւոյն
միածնի,
եւ
ընդ
ձեռն
յի
պատճառ
անարիւն
զոհիս:
Պատուէր
ունիմք
՚ի
Քրիստոսէ
{յիշել}
զմահ
նորա
ընդ
մեր,
եւ
յիշել
զայս
մատուցեալ
զհաց
ր
ունիմք
՚ի
Քրիստոսէ
յիշել
զմահ
նորա
ընդ
մեր,
եւ
{յիշել}
զայս
մատուցեալ
զհաց
եւ
զգինի:
Իսկ
ի
յիշմանս
յայս
որոշակի
հրամայեցաք
բերել
ի
նուէր
զհաց
եւ
զգինի
՚ի
{յիշել}
զմահ
Տեառն:
Բաց
յայսմանէ,
որպէս
կանխեցաք
ասացաք
թոյլ
չէ
տալիս
ոչ
ստոյգ
ազատութեանը
աճել
եւ
ոչ
իսկ
{յիշել}
նորան:
Ազատութեան
դիմակի
տակ
գոյացել
է
շահասէր
ե
վերջացնելու
գալով,
յարմա՛ր
եւ
արժա՛ն
եմ
համարում
{յիշել}
զարմանալի
եւ
երեք
անգամ
երանելի
աւազակի
խօսքը,
ո
ընդունելու։
Նոյնպէս
յարմար
եմ
դատում
նոցա
հետ
{յիշել}
եւ
տէր
Աբրահամ
եպիսկոպոսը,
որում
ըստ
ձաթի
խորհրդ
ն,
որպէս
մի
քանի
ուրիշ
աշխատութիւնքը,
որոնց
մասին
{յիշել}
ենք
մեր
յառաջաբանութեան
մէջ։
Ստոյգ
է
Փաւ
ա։
Սակայն
Հայկազնեան
բառարանը
պարտական
էր
անունով
{յիշել}
հնոցը
պոռնկանոց
հասկացողքը,
որովհետեւ
այժմ
առանց
նելու
շահաստացութեան
ցանկութիւն:
Պիտոյ
է
նոյնպէս
{յիշել}
այստեղ
եւ
Նիկոլայոս
Ֆլամելը,
որ
շատ
խօսքերի
պատճ
,
եւ
եթէ
տեղիք
կը
լինէր
այդպիսի
մեղադրանքի,
ապա
{յիշել}
Շահումեանցին
նորա
նամակի
սառնութիւնը:
Նշանակած
ժ
ք
անդամ
թքանէ
այն
կապոցի
մէջ:
Մոռացանք
վերեւումը
{յիշել},
որ
այս
բոլոր
արարողութեան
ժամանակ,
մաղի
երկու
շտ
կրօնաւոր
կանանցից,
որ
միշտ
սովո՛ր
էր
նա
սիրով
{յիշել}
իւր
ծերութեան
օրերումը՝
ընծայելով
նոցա
իւր
կեանք
իքի
հալածասէր
եւ
բարբարոս
ընթացքի
վերայ,
չկամինք
{յիշել},
որ
նա
խաբեբայութեամբ
կամենում
էր
ձեռք
ձգել
Մխիթ
բանս
արգասաւորս:
Այլ
զի
զընթացսն
կատարեսցուք
բեր
{յիշել}
՝
որոց
յայտնի
են
մեզ
գրածք։
Վեցերորդն
դար
անց
մեան
նոր
հայախօսութեան:
Աւելորդ
համարելով
մեզ
{յիշել}
աստանօր
առանց
բացառութեան
զամենայն
հեղինակս
որպէս
բանէ
ծաղկման
լեզուին
մինչ
ցայս
վայր,
մնա
դեռ
մեզ
{յիշել}
աստանօր
զազգային
օրագիրս
եւ
լրագիրս,
որք
հրատարա
,
Ինճիճեան,
Այվազովսքի
եւ
այլք,
զորս
չէ
տեղւոյս
{յիշել},
միակ
պարոն
Թաղիադեանն
լոյս
տացէ
ապագայ
խուզարկո
յ
(Exercitia
Spiritualia),
որ
արդէն
քանի
անգամ
{յիշել}
ենք։
Այս
ի՞նչ
հրաշալի
գիրք
է,
որին
չեն
կարող
ըն
աւոր
պարիսպները
եւ
գոթական
տաճարները
քաղցրութեամբ
{յիշել}
միջին
դարերը,
եթէ
միայն
կարող
էին,
որովհետեւ
նո
ը
կենդանի
է
եւ
այն
պատմական
աւանդութիւն,
որի
լոկ
{յիշելը}
բերում
է
մարդու
երեւակայութեան
առջեւ
ամբողջ
հայ
ա
ովի
նամակը
եւ
այլն:
Ակտերք,
2
հատ.
եր[ես]
68:
{ՅԻՇԵԼԻՔ}
Քանի
մի
օրինակ
Թափառական
հրէայ
առնուլ
Արեւմուտքի
)
ի
լսելիս
նորին
վեհափառութեան,
ի
հարկէ
թէ
առանց
{յիշելոյ}
զայն
ամենայն,
զորս
ի
վերոյ
յիշեցի,
այլ
միայն
տա
ինեայ
Խօջամալ:
՚Ի
գրութեանս
՚ի
սկզբան
թղթոյս
{յիշելոյ}
պատմեալ
զվիճակէ
հրիտակն,
յաւելի
եւ
զպատճէն
գրութ
որդէ
թուականէ
այսր
ամսոյ
յաղագս
գործոյն
՚ի
վերոյ
{յիշելոյ},
յորում
ամենայն
մանրամասնութեամբ
գրեալ
կան
հանգա
նոր
հայախօսութեան:
Այլ
յետ
բազմիցս
յընթացս
ճառիս
{յիշելոյ}
զնորգ
հայախօսութիւն,
արժան
համարիմ
ք
խօսիլ
զկազմ
թեան
մէջ,
որ
մի
քար
գտանելով,
ոչ
եթէ
ողբում
է՝
{յիշելով}
շինուածքի
ամբողջութիւնը,
որի
կազմութեանը
պատկանո
րանից,
Պ.
Խուդաբաշեւը,
զենդական
խօսքերի
անունը
{յիշելով}
եւ
նորանց
ապացոյց
բերելով
Հայոց
կրակապաշտութեան,
հող...
Արդեօք
նորա
ընկե՞րն
է,
որ
իւր
սէրը
{յիշելով}
Եկել
է
նորա
հողը
ցօղել
ջերմ
արտասուքով։
տէր
գլուխս.
Բայց
ի՛նչ
կ՚առնունք
մեք
անցածը
{յիշելով},
Կիւրակէ
է
այսօր,
ահա՛
մեծ
ցաւս:
Թափենք
նոցանից
հնութեան
փոշին.
Նորանց
{յիշելով}
արդեօք
մի
նոր
կեանք
Առնու
Հայաստան
-
նոցա
խ
նչին
եւ
անպիտան
մարդերից.
ուստի
միտքը
բերելով
եւ
{յիշելով}
Պաւղոսի
խօսքը,
թէ.
"
Թո՛ղ
աստուածասէրքը
ամեն
ժա
մեղաւոր
եւ
մաքսաւոր
համարելով՝
ինձ
հալածէր։
{Յիշելով},
ասում
է,
մի
անգամ
մի
մարդ
իմ
անունը
Աւագի
մօտ
ործածուել։
Ագաթանգեղոսը
եւ
Ղազար
Փարպեցին,
ստէպ
{յիշելով}
Վաղարշապատի
եկեղեցին,
անուանում
են
նորան
Կաթուղի
եկեղեցի
վանօքն
"
(եր.
37)։
Ինքը՝
Փարպեցին,
{յիշելով}
իր
կահ
կարասիքը
եւ
կազմածը,
ո՛չ
Սուրբ
Կաթողիկէ
ե
կայն
Նորք"։
§
7.
Բնագրում
այսպէս
է
ասած.
"
{յիշելով}
զբանն
Պօղոսի,
զի
յամենայն
ժամ
աստուածասէրքն
առան
ասաներորդ,
նոյնպէս
եւ
հետեւեալ
դարուց,
շատանամք
{յիշելով}
զգլխաւորս
եւ
եթ,
յորոց
կարեմք
արդէն
եզրափակել
զո
հաշուոց,
տարեկան
ելից
եւ
մտից
շինուածոցն
ի
վերոյ
{յիշելոց},
տեսանէ
զի
ամսականն
արդիւնք,
ի
նոցանէ,
հասանէ
եւ
տեղեկութեամբք
զվաճառմանէ
երկուց
տանցն
ի
վերոյ
{յիշելոց},
մարթ
է
բանալ
զդատ
՚ի
մասին
վատնեալ
գումարացն
եւ
անց
նորա
դատապարտութիւնը
քաջափայլ
մինիստրի
կողմից
{յիշելու},
պ.
Այվազովսքին,
աղաւնէական
պարզամտութեամբ,
ո
,
ե՛ւ
Եղիշէն՝
առանց
Ձուիկի
կամ
որեւիցէ
կնոջ
անուն
{յիշելու}
։
Չենք
կարող
թոյլ
տալ,
որովհետեւ
Փարպեցու
Պատմութե
անուններով,
առանց
ասում
ենք,
գոնէ՛
մասնաւորապէս
{յիշելու}
թէ
ի՛նչ
ճանապարհով
հասել
էին
այս
հեղինակները
իրեն
եան
Գրիգոր
արքեպիսկոպոսի
ի
Բեսարաբիայ:
Աղօտ
իմն
{յիշեմ}
զգործ
մի
ի
թեմական
ատենին
Նոր
Նախիջեւանայ
եւ
Բեսա
Թմրեցաւ
մնաց,
աթոռի
վերայ:
Ո՛ր
մինը
{յիշեմ}.
ես
տեսայ
դարձեալ,
Մինչ
դուրս
էր
գալիս
ծովի
ncile
de
Trente
"
(T.
II.
p.
139.
et
squ)։
{Յիշեմ}
միայն
այս,
թէ
Լայենէզը
առաջին
մասնումը
առ
հասարա
,
յորժամ՝
ընծայեցուցեալ
զհացն
եւ
զգինին՝
Հօր,
{յիշեմք}
զՈրդւոյ,
նորա
զփրկագործ
չարչարանսն,
զկենսատու
խ
ւն
ասացելոցս
ի
մէնջ:
Եւ
այսպէս,
թողեալ
զայլսն,
{յիշեմք}
զՆերսէս
Լամբրոնացի՝
այր
խրոխտ,
քաջալեզու
եւ
գիտ
եւ
յիսուն
ռուպլի
սրբոյ
Էջմիածնայ
Սրբազան
պատարագի
{յիշեն}:
Հարիւր
ռուպլին
Երուսաղեմայ
պատրիարգին։
եղեցի
փրկենք
ազատենք։
Ապա
թէ
խօսենք։
{ՅԻՇԵՆՔ}
Հայկ
ու
Տիգրանին
յիշենք
միշտ,
եղբարք,
ա
թէ
խօսենք։
ՅԻՇԵՆՔ
Հայկ
ու
Տիգրանին
{յիշենք}
միշտ,
եղբարք,
Թափենք
նոցանից
հնութեան
փոշ
ն
ե՞րբ
սեղմեց...
Է՛լ
Հայկ,
Տիգրանին
{յիշենք}
մենք,
եղբարք,
Նորոգենք
նոցա
փառքը
սուրբ
ան
ը,
որ
գրեթէ
ժամանակակից
էր
Կոմիտասին,
եթէ
միայն
{յիշենք}
Յովհաննէս
կաթողիկոսի
խօսքերը,
հերիք
էր,
որ
անդա
թարը
Յիսուսեան
աբեղաների
խորհրդով,
այլ
այս
միայն
{յիշենք},
որ
Մխիթարը
1701
թուականի
սեպտեմբերի
8-ին
հաստատ
ան
մէջ,
որ
ապացուցանում
էին
մեր
ասածը,
բայց
մեք
{յիշենք}
այստեղ
մի
իրողութիւն,
որի
մասին
միանգամ
խօսած
են
ը
դատապարտելու
մեծ
իրաւունք
ունինք,
մանաւանդ
եթէ
{յիշենք}
թէ
պարզ
եւ
հասարակ
ժողովրդի
համար
որքա՞ն
վնասակար
արմանալի
է,
որ
այսքան
էլ
մնացել
է,
մանաւանդ
եթէ
{յիշենք},
որ
նախիջեւանցին
անեցի
է
եւ
տասն
եւ
չորրորդ
դարո
ի
տօնն
քրիստոնէից
որոշեսցի
ի
Հրէից,
երկրորդ՝
զի
{յիշեսցի}
եւ
պատուեսցի
նովին
յիշատակ
կենարար
յարութեան
Տեառ
Հայեա՛ց,
Տէ՛ր,
ի
ծառայս,
Եւ
մի՛
{յիշեր}
զանուղղայս,
Աջ
Քո
լիցի
ի
նոսա,
Այլ
փոքր
մեղմացել
էր
արդէն
սրտի
կրակը,
բացի
սորանից
{յիշեց}
նա
իւր
սովորական
կանոնը,
թէ
չէ
պիտոյ
արհամարհել
ի
յիշէ
ի
թղթի
իւրում
առ
Վահան
Մամիկոնեան,
զորմ
է
{յիշեցաք},
յասելն
յերես
65.
"
Անարատ
եւ
յամենեցունց
յարգե
նայն
պարզապէս
յայտնի
կը
լինի։
Երրորդ
ի
վերն
{յիշեցեալ}
80548
ափու
ստացուածէ
իմմէ,
քսան
հազար
20000
ռուպ
,
նախ
քան
զմահն
իմ,
եթէ
ի
վերն
չորրորդ
հատորում
{յիշեցեալ}
ժառանգորդացս
մահ
պատահիցի,
յայնժամ
ժառանգութիւնս
ըստ
իւրաքանչիւր
տիրէ։
Ութերորդ,
կտակումս
{յիշեցեալ}
ստացուածքէս
դուրս
ունիմ
հինգ
ծառայ
որոց
անուանքն
Է
համեմատութեան
սիրոյ
բարեկամութեան
մերոյ
ի
յայսմ
{յիշեցեալն}
բարւոք
կերպիւ
կատար
հասուցանէ
թարց
ընկալնուլ
զվար
ակներով,
ինչպէս
մեր
նախնիքը
կենդանի
են
մեզանով:
{Յիշեցէ՛ք}
ձեր
ազգութիւնը,
ձեր
զաւակների
գալոց
օրերը,
յիշե
ցէ՛ք
ձեր
ազգութիւնը,
ձեր
զաւակների
գալոց
օրերը,
{յիշեցէ՛ք}
ձեր
հին
մայրերի
քաշածները
եւ
աշխատեցէք
Հայեր
տալ
անգապետին
ճանապարհ
դնելով՝
ասաց.
"Ողորմա՛ծ
Պարոն,
{յիշեցէ՛ք},
թէ
ինչ
որ
դուք
մեր
հարերին
կ'առնէք
այնտեղ,
նոյն
ս
երթայ,
գիրս
մնայ,
տկար
մարմինս
ի
հող
դառնայ:
{Յիշեցէք}
միով
հայր
մեղայիւ
զաշխատողս,
զներքեւեալ
ոգիս
Աստ
արկէ
թէ
առանց
յիշելոյ
զայն
ամենայն,
զորս
ի
վերոյ
{յիշեցի},
այլ
միայն
տարօրինակ
ծեքաբանութեամբք
դատապարտ
ըս
պէտս
թղթոց
եւ
տպագրութեան
նորին,
որպէս
՚ի
վերոյ
{յիշեցի},
եւ
զգործն
այն
ընդ
աւուրս
ընդ
այսոսիկ
յանդիման
լ
ս՝
կամելով
հասկանալ,
թէ
ինչ
տեղ
էր
այդ,
եւ
ահա
{յիշեցի}
ցերեկը
ինձ
առաջնորդող
սպասաւորի
պատմածը:
Այդտեղ
մասի
դստեր
հետ:
Մայր
ու
աղջիկ,
որոնց
մասին
{յիշեցի}
վերեւումը,
պատուհանից
տեսել
էին
կոմսի
մտանելը
նո
անդ
այն
պատճառով,
որ
նա
գրել
էր
մի
գիրք,
ինչպէս
{յիշեցի},
այս
անունով՝
"
Augustinus,
seu
doctrina
de
hu
էս
պիտոյ
էր
կատարել,
իսկ
այնպէս
կատարել,
ինչպէս
{յիշեցինք},
այդ
ծնողական
բարբարոսութիւն
ճանաչւում
է
մեզանու
ս
է
իւր
սիրական
գործակատարին,
որի
մասին
վերեւում
{յիշեցինք}
՝
անուանելով
նորան
անկախ
վաճառական:
Եւ
այսպէս,
է
եւ
կայ
աբեղայական
դպրութիւն,
ինչպէս
վերեւումը
{յիշեցինք}
։
Կը
տեսանեն,
որ
սա
մի
կողմից
իւր
լեզուի
հնութիւ
չէր
կոչւում
եւ
ոչ
Սեւուկ։
Մենք
այս
մարդի
անունը
{յիշեցինք}
այստեղ
ոչ
այն
պատճառով,
որ
ասինք,
թէ
նորա
պարտի
ք
չունինք
այստեղ,
այլ
այս
մի
քանիքը
այն
պատճառով
{յիշեցինք},
որ
մեր
ընթերցողը
մի
փոքր
ծանօթութիւն
ունենան
այ
են
քան
թէ
պարզութիւն:
Այն
մատանու
խաղը,
որ
{յիշեցինք},
շատ
անաջող
գիւտերից
մինն
է,
շատ
անտեղի
անցք
եւ
չենք
ուզում
ամենը
այստեղ
դնել:
Այլ
այնչափ
միայն
{յիշեցինք},
որ
տեսնեն
եւ
հաւատան,
թէ
այդ
կրակները
եւ
լուսե
այլ
այս
մի
երկու
բանը,
որ
վաղուց
յայտնի
էր
մեզ,
{յիշեցինք}
թողնելով
մանրամասն
քննութիւնը
ազգային
պատմութեան
ն
բերան
բանալ:
-
Ձեր
խօսակցութիւնը,
որի
մէջ
{յիշեցիք}
գերբնական
ու
ֆանտաստիկական
բաներ,
մի
բան
միտքս
ձ
ւմ
Խնդալ,
վայելել
ոսկի
րոպէներ։
Մի
{յիշեցնե՛ք},
մի՛,
այն
զգացմունքը,
Որով
լցուած
էր
սիրտս
տացնել
յաւիտեանս
յաւիտենից
ամեն
բան,
որ
կարող
էր
{յիշեցնել}
կռապաշտութիւնը,
այդ
ապացուցի
կարօտ
խնդիր
չէ,
որ
անել։
Ոչ
օտար
ասելով,
մեզ
թվում
է,
թէ
ուզում
է
{յիշեցնել}
իր
սննդակցութիւնը
եւ
խաղակցութիւնը
Վահանին
եւ
ման
ին,
դարերի
սկզբին
պատկանաւոր:
Ի՞նչ
կարող
են
մեզ
{յիշեցնել}
միջին
դարերը,
կործանում,
գերութիւն,
կոտորած,
մ,
որ
մեր
ազգը
Նախիջեւանու
մէջ,
որին
այս
րոպէիս
{յիշեցնում}
եմ
այն
ամենայն
մայրական
գթասրտութիւնը՝
ի
Տէր
հան
ցի
եւ
խորհրդական
առանձնարանքը...
խուռն
յորձանքով
{յիշեցնում}
են
Լուդովիկոսները,
Դիւբարրի,
Մենթնոն
եւ
Փոմփադո
Անցած
ժամերի
Դու
յիշատակներ
Ինձ
ես
{յիշեցնում}.
Բայց
նոքա
ոչ
միշտ
Քաղցր
են
ինձ
հետ
շնորհացն
որ
ելանէին
'ի
բերանոյ
նորա
"
(եր.
36)
{յիշեցնում}
է
մեզ
"
ընդ
բանս
շնորհացն,
որ
ելանէին
'ի
բերանոյ
ր
Ներսէհ
եւ
Հրատ
Կամսարական
գիտեն"։
Այս
խօսքերը
{յիշեցնում}
են
մեզ
Պաւղոսի
Ագգրիպասին
տուած
պատասխանը.
"
կեն
ութեամբ
կամենալով
գրգռել
Մաշտոցի
վրէժխնդրութիւնը,
{յիշեցնում}
էր
նորան
կաթողիկոսի
նզովքը։
Ահա
Մաշտոցի
խօսքերը.
անկարծ
լսւում
է
Փափակի
յայտարարութիւնը,
որ
աւելի
{յիշեցնում}
է
մեզ
ֆրանսիական
"
le
roi
le
veut
"
խօսքը,
քան
թ
քարացած
խղճմտանքի
վրայ,
կամ
գոնէ
բարոյապէս,
երբ
{յիշեցնում}
է
նորան
աշխարհի
երեսին
մահ
լինիլը:
Ո՛հ,
եթէ
կրօ
հիմնաւորապէս
հասկանալու
համար,
անպատճառ
պիտոյ
է
{յիշեցուցանել}
Ձեզ
մի
քանի
անցք,
որ
թէեւ
փոքր
ինչ
հին
էին,
բայ
անէ
եւ
ոչ
զնորին
կտակակատարէ:
Եւ
հանգուցեալն
ոչ
{յիշէ},
թէ
կտակակատար
իւր
ո՛ւր
բնակի,
՚ի
Բատավիա՞,
եթ
ին,
որ,
կարդալով
այս
տողերը,
անտարակոյս,
պիտի
{յիշէ}
իւր
վհատական
եւ
ողբալի
դրութիւնը
Նախիջեւանի
մէջ,
ող
է
հաւատ
ընծայել
մեր
խոստմունքին,
մանաւանդ
եթէ
{յիշէ},
որ
ոչ
երբեք
զանցառու
եղանք
մինչեւ
այժմ
կարելի
հ
ւցէ
եւ
այսոքիկ
իսկ
են
մատեանքն
տգիտահալածք,
զորս
{յիշէ}
Փարպեցին
փաթաղիկէս
կոչմամբ
յաբեղենէն
վերապատուեալ
եալ՝
հանէին
ի
գերեզմանէն
եւ
ի
գետ
ամային,
զորոց
{յիշէ}
երանելին
Ղազար
ի
Թղթի
իւրում
առ
Վահան
զայս
օրինակ
,
արդեօ՞ք
այս
այն
Խոսրովից
է,
զոր
Ղազար
Փարպեցի
{յիշէ}
ի
թղթի
իւրում
առ
Վահան
Մամիկոնեան,
զորմ
է
յիշեցա
ուած
Մեծ
Թարգմանչաց,
ապա
անշուշտ
եւ
պարծանքով
կը
{յիշէր}
այն
սուրբերի
եւ
մի
ամսուայ
երախտիքը,
մանաւանդ
մե
ագահ
մարդու
զոհեր,
Ով
ըստեղից
անց
կենայ,
{Յիշի}
Սօսն
ու
Վարդիթեր
",
որ
շատ
ընտիր
է,
կարճ
եւ
ւղներ,
Մի
ագահ
մարդի
զոհեր.
Ով
ըստեղից
անց
կենա
{Յիշի}
Սօսն
ու
Վարդիթեր"։
որ
շատ
ընտիր
է,
քնարերգակ
`
Վաղուան
փայլուն
գոհարը
թանկ:
ԺԱ.
{ՅԻՇԻ՛Ր}
ԻՆՁ
Արուսեակը
արշալոյսին
Փողփողելիս
լիալոյս
Ար
Տո՛ւր
ուրիշի,
ում
կամիս.
Քեզ
մի
անգամ
ասել
եմ,
{Յիշի՛ր}
եթէ
միտք
ունիս:
Կեանքիս
գարունն
է
անցել,
Ինձ
ո
ալից
-
Սիրոյ
զոհըդ
մատուցելու...
Մի՛
մոռանար,
{յիշի՜ր}
ինձ:
Երեկոյեան
խաղաղ
ու
զով
Թէ
ծառի
տակ
դու
պա
եղրալից,
Ալ
այտերիդ
վարդաքաղին
`
Մի՛
մոռանար,
{յիշի՜ր}
ինձ:
Մութ
անկիւնում
թէ
հեշտագին
Մի
զոյգ
ձեռներ
ցից
-
Լաւ
դարբնուած
ամուր
մի
տէգ
`
Մի՛
մոռանար,
{յիշի՜ր}
ինձ:
Եթէ
սիրոյ
քամին
սաստիկ,
Կո՜յս,
գլորէ
քե
չից,
Աչքերըդ
վեր
երկինք
ուղղած
`
Մի՛
մոռանար,
{յիշի՜ր}
ինձ:
Եթէ
սիրոյ
բոցով
վառուած
Ցանկութիւնից
կենս
ենա՜ս
շրթնալից,
Արտահոսման
քաղցըր
ժամին
`
Ոհ,
{յիշի՜ր}
ինձ,
յիշի՜ր
ինձ:
ԺԲ.
ԿՈՒԿՈՒՐԻԿՈ՜Ւ
Ո՜Ւ
Ո՜Ւ.
ց,
Արտահոսման
քաղցըր
ժամին
`
Ոհ,
յիշի՜ր
ինձ,
{յիշի՜ր}
ինձ:
ԺԲ.
ԿՈՒԿՈՒՐԻԿՈ՜Ւ
Ո՜Ւ
Ո՜Ւ...
"
Կուտ,
րդաս
"
հեշտ
ճանապարհով
"
խօսքը,
բայց
այն
ժամանակ
{յիշիր},
որ
Հայերը
ունին
եւ
պահպանում
են
դեռեւս
մի
կրօնա
նին
եւ
պահպանում
են
դեռեւս
մի
կրօնական
միութիւն,
{յիշիր},
որ
ամենայն
տեղ
կան
քահանայք
եւ
պատկանում
են
մի
քեզ:
Տէ՛ր,
նայիր
քո
ծառային,
Անուղղելոյս
մի՛
{յիշիր}.
Աջըդ
լինի
նրանց
վրայ,
Իսկ
ինձ
չարից
դու
փրկի՜
եցաւ
ի
խորս
ջուրց
նոյն
չարաբաստ
ծառայն
քո:
{Յիշխանականն}
ի
յաթոռ
դու
զոյ
կամիս
նստուցանես,
Եւ
ում
զ
։
Դուք
աւադիկ
որպէս
մարդիկ
մեռանիք,
եւ
որպէս
զմի
{յիշխանաց}
անկանիք
"
(Սաղմ.,
ՁԱ,
համ.
6-7)։
"
Եւ
ասէ
ի.
պարտիս,
ասէ
ինձ
(նոյն
իշխանութիւնն)
խնդրել
{յիշխանութենէ}
Ձերոյին
ճեմարանի՝
զայլ
վկայագիր,
յորում
երեւեսց
ջանեանին
արարեալ,
յորում
զտունն
զայն
՚ի
բաց
հանէ
{յիշխանութենէ}
կտակակատարացն
եւ
ասէ,
թէ
յորչափ
մնասցէ
ինքն
կենդ
ս
յիշեալ
տունն
եւ
իւր
եկամուտն
հանելով
անտի
ի
բաց
{յիշխանութենէ}
կտակակատարացն
եւ
ի
ժառանգութենէ
անդ
յիշեալ
միւս
ե
են
այն,
վարկպարազի
եւ
եթ
կանոնադրութիւն,
տուեալ
{յիշխանութիւն}
առաջնորդաց:
Ցանկալի
էր
մեզ
գիտել,
ի՞ւ
արդեօք
տա
ել
Հօր
Աստուծոյ
զմահ
Որդւոյն
միածնի,
եւ
ընդ
ձեռն
{յիշմանս}
եւ
նուիրման
հացին
եւ
գինւոյն
աղաչել
զմարդասիրութի
ր,
եւ
յիշել
զայս
մատուցեալ
զհաց
եւ
զգինի:
Իսկ
ի
{յիշմանս}
յայս
հացն
փոխարկի
՚ի
ճշմարիտ
մարմին,
եւ
գինին
՚ի
ի
այն
օրերը,
երբ
դու
մանուկ
էիր,
կենդանացուր
քո
{յիշողութեան}
առջեւ
այն
շրջապատը,
որի
մէջ
ապրեցար,
ի՞նչպէս
են
են
անց
կենում,
խրատական
հետք
չթողնելով
մարդկային
{յիշողութեան}
մէջ"։
Ինձ
թւում
է,
թէ
այս
անպտղութիւնը
բնական
արացեալ
եմ,
առաւել
քան
զոր
կարծէք,
եւ
անկեալ
'ի
{յիշողութենէ}
եւ
օրէ
յօր
նուազիմ,
ստիպիմ
զձեզ
կանգնել
եւ
կանգն
երը,
եւ՛
վանքի
պաշարը։
Բայց
դո՛ւ,
Տէր,
լաւ
{յիշողութիւն}
ունիս
եւ
բան
չես
մոռանում,
մանաւանդ
քո
հոգասիրու
մ
են,
որ
նա
հանգիստ
խօսում
է,
ուղիղ
մտածում
է,
{յիշողութիւնը}
չէ
կորցնում,
աչք
տեսնում
է
եւ
ականջը
լսում,
էլ
մ
են,
որ
նա
հանգիստ
խօսում
է,
ուղիղ
մտածում
է,
{յիշողութիւնը}
չէ
կորցնում,
աչքը
տեսնում
է
եւ
ականջը
լսում,
էլ
նթարկուել,
եւ
որովհետեւ
պատկերները,
մեր
աչքը
եւ
{յիշողութիւնը}
մեզ
վկայում
են,
որ
շորը
չէ
փոխուել,
ապա
ուրեմն
գը,
մնալով
այս
սարսափելի
դրութեան
մէջ,
վերեւում
{յիշուած}
սուտ
ազգասէրքը
եւ
միւսները
մնալու
են
նոյն
յարաբեր
ր,
եւ
այլն,
եւ
այլն
"
(երես
105):
Այստեղ
{յիշուած}
Ներսէսը
եւ
Սահակը
են
մեծ
Պարթեւները՝
բուն
Լուսաւ
կոպոսի
Պատմութեան
մէջ,
ուր
պահուած
է
եւ
վերեւում
{յիշուած}
նամակի
պատճէնը:
Բայց
երբ
Կոստանդին
կայսրը
բա
աց
երկրում
ունեցած
կեանքիս
որպիսութիւնը
գիտէ
վերը
{յիշուած}
Սիւնեաց
աշխարհի
եպիսկոպոսը։
Եւ
դու,
փնտռելով
ին
մ։
Բայց
նոցա
հայհոյանքի
խորհուրդը,
մի
փոքր
առաջ
{յիշուած},
դարձեալ
նոցա
ասած
բաներին
նման
էր,
ինչպէս
պոռն
ք
չէ՛,
որ
հակասութիւն
համարեն
նորա
մէջ
հարեւանցի
{յիշուած},
բայց
Թղթում
իսպառ
չեղած
բաները։
Առհասարակ,
այ
չ
ծա՛նր
եւ
մեծակշիռ
խորհուրդ
ունի
Վաղարշապատ
վերը
{յիշուած}
սուրբ
ժողովը
մեր
ազգի
կեանքի
մէջ։
Այդ
ժողովին
էր
էոս
եպիսկոպոսը,
պատմելով
Կոմիտաս
կաթողիկոսի
վերը
{յիշուած}
նորոգութիւնքը,
ասում
է.
"
Այս
եղեւ
յամս
Յովհանկ
եւ
սորանով
չէ
փարատւում
մութը
աշակերտների
կարգում
{յիշուած}
Ղազարի
վրայից,
որովհետեւ
նա
կարող
էր
մի
ա՛յլ
Ղազ
անչաց
մասին։
Մեզ
թւում
է,
թէ
Փարպեցու
Թղթում
{յիշուած}
վարդապետքը
են
Մեծ
Թարգմանչաց
աշակերտներից,
որ
այ
ովութեան,
այդ
միջոցի
կեանքիս
որպիսութիւնն
էլ
այս
{յիշուած}
Սիւնեաց
եպիսկոպոսը
գիտէ։
Երկրորդ,
ինչպէս
առա
տեւ
այն
Փարպեցու
խօսքը
չէր։
Կաթուղիկեայց
անունով
{յիշուած}
վկայութիւնը
ո՛չ
միայն
Կաթուղիկեայց
թղթերում,
այլ
.
կամ
թէ
նորա
ի
տեղ
պէտք
է
նոցա՞
կարդալ
եւ
բոլոր
{յիշուած}
սրբերին
վերաբերել,
մենք
յանձնառու
չենք
ասել,
մա
ը
տար
այս
ենթադրութիւնը։
Փարպեցու
Պատմութեան
մէջ
{յիշուած}
Սեւուկը
մի
ուրացեալ
եւ
չիք
մարդ
էր,
որ
զօրքով
եւ
)։
Պ.
Էմինը
մի
կողմից
կարծում
է,
թէ
Թղթում
{յիշուած}
Սեւուկը
է
Անձեւացեաց
իշխանը,
եւ
միւս
կողմից
էլ
հ
ձեւացեաց
իշխան
կարելի
էր
ենթադրել
Փարպեցու
Թղթում
{յիշուած}
Սեւուկը,
եթէ
այդ
մարդը
միա՛յն
լինէր
մեր
պատմութե
պատճառով,
որ
ասինք,
թէ
նորա
պարտիզումն
է
անցել
{յիշուած}
անցքը.
հեռի՜
մեզանից
այդպիսի
ծակ
մարգարէութիւնք
մենք
պիտի
ասենք,
թէ՛
Սեւուկի
դրախտի
մէջ
է
անցել
{յիշուած}
անցքը։
Ի՛նչ
իրաւունք
ունինք
"
'ի
Սեւկոյ
դրախտին
զանից
լսել,
թէ
ինչ
է
մեր
կարծիքը
Փարպեցու
Թղթում
{յիշուած}
Սեւուկի
մասին.
մենք
ոչինչ
ունինք
նորան
ասելու,
Մենք
այսքանը
գիտենք,
որ
Փարպեցու
պատմութեան
մէջ
{յիշուած}
Սեւուկ
Անձեւացեաց
իշխանը
ուրացեալ
չքերից
մինն
էր
վ՝
Հռովմի
Պապը։
Թիւր
ըմբռնողութիւն
է,
եթէ
վերը
{յիշուած}
բառերը
բացառոցաբար
տրւում
են
կաթողիկոսների,
որով
ներին,
բայց
այս
սխա՛լ
է,
քանի
որ
վերը
շատ
անգամ
{յիշուած}
խօսքերը
լոկ
կաթողիկոս
չեն
նշանակում։
Երկրորդ
հայոց
եկեղեցիներից։
Թղթի
յառաջաբանի
մէջ
{յիշուած}
եկեղեցու
փայտակերտը,
որ
վնասուել
էր
կրակից,
մենք
հաւատ
չկայ։
Հետեւեալ
§
43-դ
յօդուածում
{յիշուած}
հատուածի
վրայ
է
ակնարկում։
Երանելի
Մաշտո
աշիկը
ինքը
իւր
ձեռքովն
է
բերում:
Երբ
որ
վերեւում
{յիշուած},
մեզ
անլսելի,
աղաղակը
դադարեցաւ,
դուրս
եկաւ
Լո
պարգեւատրելու
մասին,
այնքան
սրտով
չէր
կատարելու
{յիշուած}
տարեգլուխը:
Վէզիրը
գլուխ
տուեց
խոնարհութեամբ
յ,
գերի
եւ
ստրուկ
շինել
նորան։
Նոյնիսկ
վերեւում
{յիշուած}
Գրիգոր
եօթներորդի
պահանջողութեամբ
Հենրիկոս
չորրոր
ին
սեպհական
թողութիւն
տալ
այն
մեղքերին
միայն,
որ
{յիշուած}
էին
Հաղորդութեան
ասուած
կոնդակի
մէջ։
Այս
բոլոր
բ
րա
ձեռքով։
Քահանայապետներին
եւ
միւս
այլ
վերեւումը
{յիշուած}
մարդերին
թէպէտ
շատ
անհաճոյ
էր
այս
բանը,
բայց
դորա
նացել
էր
սեպհական
թողութիւն
տալ
այն
մեղքերին,
որ
{յիշուած}
են
"
Սուրբ
Հաղորդութեան
"
ասուած
կոնդակի
մէջ։
ձին
ուշադրութիւն
դարձնել
այն
հանգամանքի
վրայ,
որ
{յիշուած}
աւանդութիւնը,
անգամ
եթէ
այդպիսին
գոյութիւն
է
ուն
լով
լուսաւորչական
պատրիարքութիւնից,
ազատուի
վերը
{յիշուած}
անձերի
ձեռքից
(որոնք
հակուած
են
կաթոլիկութեան
կո
ռը,
որի
ցուրտը
առակ
է
եղած
հին
աշխարհում,
չունի
{յիշուած}
աշխարհների
ազդեցութիւնը,
այնտեղ
տասնումի
տարեկան
զան
ամպերի
մէջ
էլ
գոյեանում
են
շատ
անգամ
այն
վերը
{յիշուած}
երկու
այլասեռ
էլեկարականութիւնքը
եւ
երբ
նոքա
իրեն
տնուած
գեղացիք
նկատեցին
մի
օտարոտի
երեւոյթ:
Վերը
{յիշուած}
կայծակի
զարկելուց
մի
քանի
ակնթարթ
առաջ,
նոքա
տես
իշ
այսպիսի
դիպուածներ
առաջ
է
բերում
Արագօն,
վերը
{յիշուած}
հոյակապ
աշխատութեան
մէջ.
որքա՞ն
այսպիսիք
յիշուած
յիշուած
հոյակապ
աշխատութեան
մէջ.
որքա՞ն
այսպիսիք
{յիշուած}
են
գերմանացի
Ցիմմերմանի
ֆիզիկայի
մէջ,
մենք
չենք
մի
թշնամական
բնաւորութիւն,
ինչպէս
միւս
վերեւում
{յիշուածները},
-
եթէ
հասկանալի
չլինին
ժողովրդին
եւ
չբացատրուին
շխանութիւնը։
Բայց
ինչպէս
առաջին
յօդուածի
մէջ
{յիշուեցաւ},
հանգամանքների
դժուարութիւնքը
արգելառիթ
էին
այս
ես
կ՚ասեմ
ձեզ,
որ
իմ
կեանքը
սկսած
այն
օրից,
երբ
{յիշում}
եմ
ինձ,
մինչեւ
ներկայ
րոպէս
գտանւում
է
միօրինակ
օն
կատարելը
Աստրախանում:
Այն
ժամանակ,
ինչքան
ես
{յիշում}
եմ,
առաջնորդ
չունէր
Աստրախանը,
պաշտօնը
վարում
է
Ամիրեանն
էր
այն
պատանին,
Որ
ես
այստեղ
{յիշում}
եմ:
Իսկի
կայ
մարդ,
որ
ստանար
Այ
տունը,
Փայտանում
է
զգայութիւնքը,
Երբ
{յիշում}
է
իւր
գանձը,
Երբ
յիշում
է,
որ
թողնում
է
ւթիւնքը,
Երբ
յիշում
է
իւր
գանձը,
Երբ
{յիշում}
է,
որ
թողնում
է
Ու
ինքը
զուրկ
ամենից
Պ
շատ
անգամ
շահուեցայ:
Մինչեւ
անգամ
ես
{յիշում}
եմ
շնորհը,
Որ
ցուցի՛ր
ինձ
անցեալ
ձմեռի
վերջ
րա
համար
անշարժ
զաղափար
(idée
fixe).
նա
էլ
չէր
{յիշում}
Լոլդովիկոս
XIV-ի
բռնակալութիւնքը,
որ
շարունակ
50
նդրելով
թափառեցաւ
մուրացկանութեամբ:
Բոռքը
էլ
չէր
{յիշում},
թէ
ինչ
որ
Լուդովիկոս
XIV-ը
սկսել
էր,
XV-ը
շարո
լինէր,
չէր
կարող
դիմանալ
որ
չպատռէր:
Նա
էլ
չէր
{յիշում}
Անգլիոյ
քաշածները
Կարլոս
I
ձեռքից,
չէր
յիշում
եր
էր
յիշում
Անգլիոյ
քաշածները
Կարլոս
I
ձեռքից,
չէր
{յիշում}
երկայն-պառլամենտը,
քաղաքական
պատերազմները
եւ
այս
իր
մարմնի
մակերեւոյթի
վրայ,
որ
տարածւում
է,
երբ
{յիշում}
է
այս
տեսակ
փիլիսոփայական
այլանդակութիւնքը
եւ
անմ
աքակրթութեան
վրայ.
նորա
յաջորդը,
Րիշելիօն,
չեմ
{յիշում}
անունով,
միայն
թագաւոր
Լուդ[ովիկոս]
XIII,
ունեց
րաւ
ընթացքը,
եւ
նախկին
վերակացուի
անմեղութիւնը,
{յիշում}
էին
Քրիստոսի
խօսքերը,
թէ
"
որ
ուրասցի
զիս
առաջի
ի
ծախս
տուեց:
Եւ
նորա
անունը
շնորհակալութեամբ
եմ
{յիշում}
այս
տեղ.
այսպէս
հասայ
իմ
հայրենիքը
նորա
ձեռնտուո
ու
մեղքի
տակ,
որոնց
մասին
եւ
Յովհաննէս
առաքեալը
{յիշում}
է՝
ասելով,
թէ
"
կա՛ն
մեղքեր,
որ
մահի՛
հաւասար
ք
հանդերձ
(այսինքն՝
աշակերտներով,
որ
մենք
չենք
{յիշում}
այստեղ)
թարգմանեցին
(Մեծ
Թարգմանիչքը)
զամենայն
ւ
երբեմն
էլ
գործակից
աշակերտաց
անունը
տալով,
չեն
{յիշում}
Փարպեցու
անունը։
Հ.
Միք.
Չամչեանը
Փարպեցու
որոնցով
ասում
է,
թէ
ինքը
արժանի
էր
Վահանին,
չէ
{յիշում}
իր
ազգակցութիւնը։
Եթէ
ազգակից
լինէր,
ո՞րչափ
եւս
Փարպեցին,
Յովհ.
կաթողիկոսը
եւ
Ասողիկը
բնաւ
չեն
{յիշում}
Ձուիկի
հօր
անունը
եւ,
բացի
Փարպեցուց,
նաեւ
Ձուի
,
որ
ունին։
Վերը
շատ
սրբերի
անուն
տալով՝
յետոյ
{յիշում}
է
եւ
մեր
Ս.
Լուսաւորչին։
Արդեօք
նորա՞
ծառայքը
պ
ը
Փարպեցու
Պատմութեան
221-22
երեսները,
որ
ինքն
է
{յիշում},
ապա
հազիւ
թէ
թոյլ
կը
տար
այս
ենթադրութիւնը։
Փա
կազ.
բառարանն
էլ,
"հնոց"
բառի
տակը,
ճարը
կտրուած,
{յիշում}
է
"ըստ
այլոց
պոռնկանոց"։
Ցանկալի
էր
իմանալ՝
ո՞յք
ամենայն
ոք
մեզանից
խօսում
էր
հանգուցելու
մասին.
{յիշում}
էինք
զանազան
դիպուածներ
նորա
կեանքից,
նորա
խօսքե
րեանցը
ընկաւ
մի
տխուր
մտածութեան
մէջ:
Երազի
նման
{յիշում}
էր
իւր
ախոռից
ներս
վազելը
եւ
պ.
Մարկոսին
տեսանել
ո՛չ
թէ
միայն
Ֆրանսիան,
այլ
եւ
բոլոր
Եւրոպան։
Ես
{յիշում}
եմ
Յանսենեանների
հալածման
ժամանակը։
Անհասկան
ա
տուած
էր
նոցա
շատ
պատուականներից։
Ես
{յիշում}
եմ
Բարթոլոմէոսեան
գիշերը։
Sully.
Econom
ողներին,
բացի
մեզանից
եւ
պ.
Նազարեանցից,
որքան
{յիշում}
ենք։
Հարկ
չկայ
ասել,
որ
այս
մի
աններելի
սխալ
է
ց
որեւէ
արարողութեան
կամ
խորհրդի:
Չորս
տող
միայն
{յիշում}
եմ.
ահաւասիկ.
Նորին
Նորին
Նազարէթ
Նորինը
ր.
169):
Տխրութիւն
է
գալիս
մեր
վրայ,
երբ
{յիշում}
ենք,
թէ
հարստահարուած
երկրագործը
կամ
շինականը
բռ
լորը
եւ
մանանան
թողած,
Եգիպտոսի
սոխ
ու
սխտորն
էր
{յիշում}
Իսրայէլը։
Յայտնի
է,
թէ
մեզ
ամեններիս
համար,
մե
Մարդու
լցեց
փափագը,
Թէ
լոկ
գրերումն
է
{յիշւում}:
Դժբաղդը
շատ
տարիներ
`
Մանկութե
մօտակայ
Գեղամայ
ծովակը
եւ
Վարագայ
սարը
շատ
անգամ
{յիշւում}
է
մեր
պատմութեան
մէջ։
Փարպեցին,
Սիւնեաց
աշխարհի
ուխտերի"։
Կանոնադրութեան
մէջ
այս
մասին
ոչինչ
չէ
{յիշւում},
թէ
ի՞նչ
խորհրդով
է
կարգած։
Երեք
ուխտերի
ուխտապ
կոպիոսի,
Սենեքայի
եւ
Պլինիոսի
գրքերում
շատ
անգամ
{յիշւում}
է
մի
լոյս,
որ
երեւել
է,
կամ
առանձին-առանձին
զին
յս
հեղինակները
իրենց
մերժողական
դրութեան:
Այնտեղ
{յիշւում}
է
Լիբիղի
1844-ի
կատարած
քննողութիւնը
միայն
անունո
ս
Ձերով
մշտնջենական
խնամարկութեամբ,
որ
ո՛չ
միայն
{յիս},
այլեւ
ի
բազումս
ի
մերայնոց
երեւի
յայտ
յանդիման
ծ,
պաշտօնական
արձանագրութեամբք,
ապաստան
արարեալ
{յիս}
միայն,
բռնադատիմ
բողոքել
առաջի
Ձեր
եւ
բովանդակ
ա
...
Մարին
գայ
եւ
գգուի
Սէր
եռանդն
{յիս}
բորբոքի։
"
Գողացա՛ն
զձուս,
Ո՞
տայր
տայր
ինձ
որդիս,
Մինչ
ես
գամ
ի
թուխս՝
{Յիս},
որձա՛կ
քա՛ջ,
յի՛ս
".
Ասէ
եւ
կուտ
կուտա
րտ
իմ
ցաւօք
գելանի,
սակայն
ի
քէն
անմոռաց:
{Յիս}
հաստատէայ
սիրտ
անվկանդ
բաղդին
ընդդէմ
հարուածոց
Զի՞
կայ
ձեր,
ո՛վ
դուք,
եւ
հասարակութեան
մերոյ,
{յիս}
ձգեսջիք
զնետս
ձեր,
կամ
ես
աւասիկ
առաջի
ձեր,
մխե
տարանաց
զմինն
առի
ընդ
իս,
ըստ
որում
արտագրեալ
էր
{յիսկական}
ձեռագրէ
Սրբոյն
Սահակայ
մերոյ
թարգմանչի"։
Սուրբ
այլ
պարզ
անուն,
չգիտենք,
թէ
Վարագա՞յ
Խաչինն
է,
{Յիսնակա՞ց},
թէ՞
սուրբ
Յակոբի։
Մեզ
թվում
է,
թէ
այս
բառը
աւ
ղլուն,
փոքր
ինչ
անհանգստացած:
-
Ասում
է,
թէ
{Յիսնակին}
Ղրիմ
պիտի
երթայ
եւ
մինչեւ
զատիկ
այնտեղ
պիտի
մնայ
յս
եօթն
շաբաթի
մէջ
հարսանիք
առնէինք.
պատճառ,
ես
{յիսնակից}
յետոյ
գնալու
եմ
Ղրիմ
եւ
կը
մնամ
այնտեղ
մինչեւ
զատ
նակ
կառավարելով,
նոյնպէս
առաջ
նայեցաւ,
բայց
այն
{յիսո՞ւն}
երկաթէ
տարիները,
որ
անցան
Լուդ[ովիկոս]
XIV-ի
ձեռ
իուպօլսի,
երկու
եւ
կէս
լաք,
այսինքն
երկերիւր
եւ
{յիսուն}
հազար
ռուփի,
որ
առնէ
քսան
եւ
հինգ
հազար
լիբրէ
ստ
ծ
լինէին
մի
արծաթագլուխ
գոյացնելու
համար,
արդեօք
{յիսուն}
տարու
մէջ
մի
բան
յառաջացած
կը
լինէ՞ր,
թէ
ո՛չ:
Բ
ամար:
Ինչո՛ւ
պիտի
հրաժարուին
երեւելի
հարուստները
{յիսուն}
մանէթ,
միջակ
հարուստները
քսանեւհինգ
մանէթ,
իսկ
ութիւնը:
Կատակերգութիւնը՝
"
Վա՛յ,
իմ
կորած
{յիսուն}
ոսկի
"
անունով,
մի
քանի
նկարագիրք
մեր
թիֆլիզեցի
բնակւում
եմ,
սորանից
տասն
տարի
յառաջ
վարձում
էի
{յիսուն}
ոսկու,
այժմ
տան
տէրը
չկամի
տալ
յիսունի
եւ
պահանջ
գրին
հնազանդուելով՝
ընդունեց
այս
խաչը։
Բայց
այն
{յիսուն}
-վաթսուն
տարեկան
մարդը,
ընտանիքի
եւ
զաւակների
տէր
ել
մի
պարոն,
որ
յօժարէր
ընդունել
նորան
իւր
մօտ:
{Յիսուն}
-վաթսուն
տարեկան
մարդու
առաջարկեալ
ծառայութիւնը
պա
ուամբ
զերկոսին
դպրատունսն:
Իմ
յիշեալ
տան
գին
եդի
{յիսուն}
հազար
ռուփի,
եւ
յիշեայ
դպրատանցն
եւս
մինչ
հարկաւ
ւղարկած
եւ
կամ
թէ
տեղս
բաց
թողած
բոլորն
բովանդվեց
{յիսուն}
հազար
երեք
հարիւր
քառասուն
եւ
երկու
կէս
փարդաւ
քա
ցեացն
նուիրվի
վասն
յիշատակի
իմոյ:
Հարիւր
եւ
{յիսուն}
ռուպլի
սրբոյ
Էջմիածնայ
Սրբազան
պատարագի
յիշեն:
ի
վանայ
եղեալ
սրբակրօն
միաբանացն։
Հարիւր
եւ
{յիսուն}
ռուպլի
Հալաբայ
եղեալ
աղքատաց
ողորմութիւն:
ետ
մահուանէս
վերստին
ունիլ
ի
ստացուածէս
եւ
հարիւր
{յիսուն}
150
ռուպլի
արծաթ
դրամ
եւ
առանց
ոչ
ինչ
պատճառի
հատ
սել,
աւելանում
են
ռուսի
բառեր.
այնպէս
որ,
սորանից
{յիսուն}
տարի
ետքը,
եթէ
այս
աղճատանքի
առաջը
չառնվի,
հարիւր
մեծ
կարծիք
ունին
իւրեանց
Բրամինների
վերայ,
արդէն
{յիսուն}
-վաթսուն
տարի
սորանից
առաջ
նշանաւոր
էր
գտանուած
իւ
հաւաքուած
են
լինում
երեսուն,
քառասուն
եւ
երբեմն
{յիսուն}
կամ
վաթսուն
հոգի:
Այդ
տեղերում
լինում
են
շատ
խօս
չէ
խօսում:
Վաթսունի
մէջ
կան
քառասուն
եւ
հինգ
կամ
{յիսուն}
միջակ
մարդիկ,
որոնց
ամօթ
է
հարուստի
ներկայութեամ
ւցանէր
իւր
խորհուրդը:
Պարոնը
կը
լինէր
այսպէս
մօտ
{յիսուն}
տարեկան,
միջահասակ,
հաստափոր
եւ
ճաղատ
ճակատով.
շատ
սրտաբաց
կին
էր.
կարճահասակ,
հաստամարմին
եւ
{յիսուն}
տարեկան
հասակը
արդէն
դրել
էր
նորա
նեղ
ճակատի
եւ
դ
ական
դատաւորի
առաջեւ։
Աչքերս
ձգենք
մի
հարիւր
{յիսուն}
տարու
ժամանակամիջոցի
վերայ՝
մինչեւ
Կարլովինգեան
անց,
որ
տուեց
իւր
օրհնութիւնը
եւ
ճանապարհի
համար
{յիսուն}
դուկատ։
Բացի
դորանից,
նա
թոյլ
տուեց
նոցա
միջից
րում
էին
ամենայն
տարի
իւրաքանչիւրքը
առաւել
քան
թէ
{յիսուն}
հազար
տալլեռ)։
Բայց
Քրիստոնէութիւնը
երբէք
չէր
ւետիքեան
Հ.
Գաբրիէլեան
ականաւոր
Քերականը
սորանից
{յիսուն}
տարի
առաջ
խոստովանել
է
իր
ընտիր
քերականութեան
մէջ
մէջ
է
29,
307,
199
հոգի
բնակիչ,
որոնց
մէջ
հարիւր
{յիսունի}
չէ
հասնում
հին
ազնուական,
այսպէս
անուանուած,
ան
վարձում
էի
յիսուն
ոսկու,
այժմ
տան
տէրը
չկամի
տալ
{յիսունի}
եւ
պահանջում
է
հարիւր։
Ի՛նչ
կարող
ես
ասել:
"
Եթ
,
այստեղո՛վ
",
ձայնեց,
(Ռիշըլեօ
փողոց,
համար
{յիսունվեց}
):
-
Հը,
ի՞նչ
կայ...
-
Մերսի՛:
"
Ըստ
ձեր
ը
նս
սուրբ
վարդապետաց
ընդհակառակն
գործեն,
որոց
տէր
{Յիսուս}
յանաչառ
դատաստանի
իւրոյ
դատիսցէ
եւ
իւրաքանչիւրոց
աքուր
դուրս
են
եկած
այդ
տպարանից,
որպիսիք
են՝
"
{Յիսուս}
Որդի,
Ժամագիրք,
Սաղմոս,
Աղօթամատոյց,
Ողբք
եւ
վ
գրած
է
Ճշմարտութիւն,
իսկ
ճշմարտութիւնը
էր
ինքն
{Յիսուս}
Քրիստոս,
մեր
փրկութեան
միայնակ
եւ
անփոխանակելի
մ
ի՞թե
եկեղեցին
մեր
ընդունի՞
զայլ
հիմն,
քան
զոր
եդ
{Յիսուս}
Քրիստոս,
արեամբ
իւրով
զդաշն
ուխտին
վաւերացուցեալ
։
ԲՈՒՆ
ԹՈՒՂԹԸ
Մեր
Փրկիչը
եւ
Տէրը
{Յիսուս}
Քրիստոսը,
սաստիկ
զգուշացնելով
առաքեալիներին,
պա
անձի
մասին,
երբ
եւ
ամեննե՛րի
արարչին
եւ
Տիրոջը՝
{Յիսուս}
Քրիստոսին,
նախանձի
պատճառով
Հրէից
ժողովուրդը
եւ
ւթիւնը,
որ
էր
ինքը՝
այդ
տանուտիրոջ
միածին
որդին
{Յիսուս}
Քրիստոս։
Նորա
համար,
որ
ճանաչել
էր
ճշմարտութ
ը,
որ
ճանաչեն
քեզ
ճշմարիտ
Աստուած
եւ
Քո
ուղարկած
{Յիսուս}
Քրիստոսը,
վկայում
է
մեր
խօսքին։
Օրհնեալ
է
Աստու
նից,
"
Մեք
'ի
յայն
փայտն
եմք
յուսացէալ,
յոր
Տէր
{Յիսուս}
բեւեռեցաւ
"
ասում
է
խաչի
տաղը:
Իմ
կարծիքով
ազգը
սուրբ
եւ
կենարար
Հօր
սուրբ
փառքի,
զուարթ
լոյս
-
{Յիսուս}
Քրիստոս,
-
պատասխանեց
կոմսը,
ախ
քաշելով
սրտի
խո
էր,
կատարեալ
էր
ինքը՝
Քրիստոնէութեան
հեղինակը,
{Յիսուս}
Քրիստոս։
Նորա
վերջին
կտակն
էր
սէր,
ընկերսիրութի
երայ,
որոնց
սիւնից
վայր
իջուցանելու
համար
ինքը՝
{Յիսուս}
Քրիստոսը,
բարձրացել
էր
խաչի
վերայ։
Շատերը
ոչխար
փաբերական
բանաստեղծութեանց
սրբոյս
ականաւոր
են.
"
{Յիսուս}
Որդի
",
"
Ողբ
Եդեսիոյ
",
ի
պատճառս
աւերման
քաղա
այում
է
նորա
անունը
երբեք
չյիշել,
ասելով
`
թէ
նա
{յիսուսական}
էր,
նա
հաւատարիմ
չէր
գործարանին
եւ
թէ
այդ
մեծ
գո
դդէմ
եւ
խոստովանում
էին,
որ
նա
ազգասէր
անձն
էր,
{յիսուսական}
չէր,
շատ
հարկաւոր
մարդ
էր
գործարանի
համար,
եւ
թ
որ
իմացաւ
նորա
անպատշաճ
վարքը
եւ
ընթացքը
եւ
նորա
{յիսուսական}
լինելը
իւր
ձեռնարկութեան
մէջ,
որովհետեւ
կարդինալ
րելով։
Նախ
եւ
յառաջ
քանի
մի
խօսք
ասենք
Եափոնիայի
{Յիսուսական}
Առաքելութեան
վերայ։
Այս
երկիրը
ունէր
իւր
առա
ամանի
լսողքը
իսկոյն
պարտական
էին
մերկանալ
իւրեանց
{Յիսուսական}
հանդերձը
եւ
երեք
օրից
յետոյ
կեանքի
եղանակ
որոշել
մասին,
այսինքն՝
այս
կանոնը
ազդեցութիւն
չունենայ
{Յիսուսականացու}
աշակերտների
վերայ։
Այս
խնդրին
բոլոր
միաբերան
համ
թեններից։
Պապերը
ինքեանք
եւս
տեսան
վերջապէս,
թէ
{Յիսուսականների}
ջերմեռանդութիւնը
դէպի
Հռովմէական
գահը
էր
միմիայն
ր
Համաշխարհական
թագաւորութիւնը։
Զարմանալի
էր
{Յիսուսականութեան}
հնարները,
որ
գործ
էր
դնում
իւր
օգտի
համար։
Այս
առ
փոքր
յառաջացաւ
նա
իւր
ասպարէզի
մէջ,
այսինքն՝
{Յիսուսականութեան}
։
Նորա
այս
նոր
ուղղութիւնը
երեւում
է
մանաւանդ
իւր
առն
քաղաքականութիւն։
Այս
գրքի
մէջ
պարունակւում
է
{Յիսուսականութեան}
բովանդակ
հոգին
եւ
ուղղութիւնը։
Կարգի
բոլոր
յառաջ
րի
մէջ
չքացնել
բանականութիւնը
եւ
ինքնագոյ
կամքը։
{Յիսուսականութեան}
հետ
զուգընթացաբար
ծաղկած
խուզարկու
ատեանը
մասն
մա
իւնքը,
իսկ
այստեղ՝
մի
զարհուրելի
հանգստութիւն։
{Յիսուսականութեան}
հոգին
չորացո՜ւց
այս
կուսական
երկիրը...
Նա
չէ
կ
ին
եւ
կամ
պապականութեան.
սոցա
մէջ
երեւում
է
նոցա
{Յիսուսականութիւնը}
։
Այսքանը
թող
բաւական
համարուի
Մխիթարեանց
բարոյակ
ի
մշտնջենաւոր
պատերազմի
եւ
խռովութեան
հոգով։
{Յիսուսականութիւնը},
որ
հակառակ
էր
Ֆրանսիայի
թագաւորական
իշխանութեան
նետկեան
եւ
Հօլլանդեան
Հասարակապետութեններին,
այս
{Յիսուսականութիւնը},
ծածկելով
իւր
դիտաւորութիւնը
եւ
խորհուրդը
աղքատո
մեր
ընթերցողները
Յիսուսեան
դպրոցները,
որոնց
մէջ
{Յիսուսականութիւնը}
սպանում
է
նոյնպէս
ամենայն
միտք
ու
բանականութիւն,
դորա
հետեւանքը
եւ,
արդարեւ,
Լուդովիկոսը
մեռաւ՝
{Յիսուսեան}
(եզուիտ,
ճիզուիթ)
դարձած:
Առաւօտը
վաղ
վեր
բարեկամ
Պարոնը,
այս
աշխատութեան
մէջ
նկարագրում
է
{Յիսուսեան}
աբեղաների
անքրիստոնեայ
եւ
բարբարոս
վարք
ու
բարքը
կերպով
հասկացուցանել
մեր
Հայերին,
թէ
ի՞նչպէս
էր
{Յիսուսեան}
Կարգի
ուղղութիւնը,
որ
Պապականութեան
հարազատ
զաւա
923
երեսից
մինչեւ
932
երեսը,
ախոյեան
դուրս
գալով
{Յիսուսեան}
Կարգի
հակառակորդների
ընդդէմ,
ամենայն
ջանք
գործ
է
ւ
Եւժէեն
Սիւ
հեղինակի
վիպասանութեան
սկզբումը
դնել
{Յիսուսեան}
Կարգի
պատմութիւնը՝
քաղելով
արդարամիտ
եւ
ճշմարտաս
րդերի
մէջ
զանազան
բնաւորութիւնք,
այլ,
ուսանելով
{Յիսուսեան}
Կարգի
պատմութիւնը,
ցրուեն
ամենայն
ստորաքարշ
կարծ
ես
միմիայն
ցանկացել
եմ,
որ
այս
վիպասանութիւնը
եւ
{Յիսուսեան}
Կարգի
պատմութիւնը
Հայերի
համար
եւս
կենդանի
լինի
ա
տաքսի
գործարան,
որի
արդիւնքը
պէտք
է
գործ
դրուէին
{Յիսուսեան}
աբեղաների
կարգի
դէմ
զինուորուող
վարդապետների
պիտո
է
կարդինալի
անհաւատարմութիւնը
դէպի
պապը
եւ
նորա
{Յիսուսեան}
կարգի
հետ
ունեցած
հաղորդակցութիւնները:
Երբ
որ
պա
պատահել
է
երբեւիցէ
ընթեռնուլ
հայր
Բուզենբաումի,
{Յիսուսեան}
կարգի
աստուածաբանի
եւ
փիլիսոփայի,
իմաստուն
գրուա
ցիր
դեռ
XVII
դարու
սկզբումը,
երբ,
բարեկամանալով
{յիսուսեան}
կարգի
աբեղաների
հետ,
սկսեցիր
հիւսիսումը
քո
յիմար
օր
հետ,
որի
հովանաւորութեան
տակ
դիմել
էր
Մխիթարը
{Յիսուսեան}
աբեղաների
խորհրդով,
այլ
այս
միայն
յիշենք,
որ
Մխ
յ,
արձակել
էր,
ընդունելի
էր
եղած
Կապուցինեան
եւ
{Յիսուսեան}
աբեղաներին
միայն։
Ծերակոյտը,
տեսանելով
այս
բանը
ը,
այն
պայմանով
միայն,
որ
սա
յետ
գանչէր
աքսորից
{Յիսուսեան}
աբեղայքը։
Հենրիկոս
չորրորդը
խոստացաւ։
Պապը
ուած
էր
ներելու
իրաւունք,
ներւում
էին
մի
հասարակ
{Յիսուսեան}
աբեղայի
ձեռքով,
նպատակին
հասանելու
համար։
Մնացե
թիւն
է
այդ.
փառք
եւ
պարծանք
Մխիթարեանց
անուանը,
{Յիսուսեան}
ապիրատ
կարգի,
աշխարհին
յայտնի
կանոնադրութիւնը,
ն՝
չնայելով,
որ
Մխիթարեանք
եւս
առաջնորդւում
էին
{Յիսուսեան}
կարգի
կանոնադրութեամբ։
Մեր
ասածը
կը
հասկանան
եւր
ՈՒՍԵԱՆՔ
ՅՕԴՈՒԱԾ
ԱՌԱՋԻՆ
Իգնատիոս
Լօյոլա.
-
{Յիսուսեան}
Կարգի
ծագումը.
-
Տրիդենտեան
ժողով.
-
Յիսուսեան
Կա
.
-
Յիսուսեան
Կարգի
ծագումը.
-
Տրիդենտեան
ժողով.
-
{Յիսուսեան}
Կարգի
Ներքին
կազմակերպութիւնը.
-
Յիսուսեանների
աս
Յիսուսեանների
աստիճանքը.
-Կառավարութեան
կերպը.
-
{Յիսուսեան}
Դպրոցք։
Բոլոր
Աբեղայական
կարգերից,
որ
երեւե
տացաւ
պատմութեան
մէջ
այն
ասպարէզը,
ինչ
որ
ստացաւ
{Յիսուսեան}
կարգը։
Նա
հաստատվելով
այն
ժամանակ,
երբ
նախկին
կ
7ին
լուծեց
արժանայիշատակ
Կլեմենդ
XIVի
բանադրանքը
{Յիսուսեան}
Կարգի
վերայից,
իւր
անպարծանք
կոնդակովը,
որ
յայտ
licitudo
omnium
Ecclesiarum,
որով
եւ
վերականգնեց
{Յիսուսեան}
ապիրատ
Կարգը
հին
եւ
նոր
աշխարհների
մէջ։
Բայց
կոր
նոցա
վերայ
խօսելուց։
Իգնատիոս
Լօյոլա՝
{Յիսուսեան}
Կարգի
նախահայրը,
ծնեցաւ
1491
թուականին
Սպանիայի
ները,
որ
ժամանակակից
էր
նորան
եւ
անդամ
Իգնատիոսի
{Յիսուսեան}
Կարգի։
Իգնատիոսը
պատանեկութեան
հասակում
շատ
ն
սպասաւորելու
համար։
Եթէ
կարելի
է
հաւատ
ընծայել
{Յիսուսեան}
կարգի
պատմիչներին,
ուրեմն
նոցա
նախանձաւորութիւնը
ց
այդ
պատիւը
եւ
համոզեց
նորանց
անուն
տալ
Կարգին
"
{Յիսուսեան}
"
(societas
Jesu)։
Վերջապէս
Լօյոլա
Կարդինալ
Կօ
ռնուլ,
համաձայնեցաւ
նոցա
աղաչանքին
եւ
յանձն
առաւ
{Յիսուսեան}
Կարգի
Գեներալութեան
իշխանութիւնը
եւ
պատիւը։
այս
երկրում
մի
նշանաւոր
քաղաք
չ'կար,
ուր
չ'լինէր
{Յիսուսեան}
։
Շուտով
նորանց
թիւը
բարձրացաւ
մինչեւ
ութսուն։
Պ
ց
իւրեանց
տունը։
Որովհետեւ
այս
բանը
համաձայն
չէր
{Յիսուսեան}
Կարգի
ուղղութեանը,
որի
անդամ
լինել
ցանկացողքը
շա
րի),
յաւելացրեց
երրորդ
աստիճանը
եւս՝
"
Արտաքին
{Յիսուսեան}
"
(jésuites
extêrnes)։
Այս
աստիճանը
հաստատուեց
անում
է
ինքեան
մինչեւ
այժմ
չ'լսուած
անուն,
այս
է
{Յիսուսեան}.
թէ
նա
անդամ
է
ընդունում
անխտիր
ամենայն
մարդ
եւ
ատիոսը"։
Կարճ
ի
կարճոյ
նկարագրեցի
ես
այստեղ
{Յիսուսեան}
Կարգի
հիմնարկութեան
եւ
առաջին
անգամ
բոլոր
Եւրոպակ
տատուած
չէր
այսպիսի
ապահով
հիմքերի
վերայ,
ինչպէս
{Յիսուսեան}
Կարգը։
Սարսափելով
տեսան
յետոյ,
որ
դուրս
եկաւ
Եւ
հականութենից,
որ
ընծայում
էին
Կարգին,
այսինքն՝
{Յիսուսեան}
եկեղեցիներուն
եւ
Կօլլեգիումներուն,
իսկ
ինքեանք
պ
էր
այնպիսի
աշխարհական
մարդերի
համար,
որոնք
թէ
եւ
{Յիսուսեան}
էին,
բայց
պիտոյ
է
ծածկէին
այդ
նախ,
Կարգի
օգտի
հ
րիչքը
լինում
էին
միշտ
Չորս
ուխտի
Յիսուսեաններից։
{Յիսուսեան}
Կարգը,
ունենալով
կիսաշխարհական
բնաւորութիւն,
զա
րընծայական
տուն,
200
առաքելական
ժողով
եւ
20,
000
{Յիսուսեան},
բացի
կողմնակի
Յիսուսեաններից,
որոնց
թիւը
անհամ
ւ
անգամ
հաւատը։
Տանենք
այժմ
մեր
ընթերցողները
{Յիսուսեան}
դպրոցները,
որոնց
մէջ
Յիսուսականութիւնը
սպանում
է
տալիս,
թէ
ի՞նչ
նշանակութիւն
ունէր
այս
գիտութիւնը
{Յիսուսեան}
դպրոցների
մէջ.
նորա
բոլոր
ուսման
շրջանը
կատարւու
րոյական
մտքերը
եւ
այլն
եւ
այլն,
ինչպէս
զորօրինակ
{Յիսուսեան}
դպրոցների
մէջ
իբրեւ
օրինակ
ցոյց
տուած
չափաբերական
ղ
էին
օգտակար
լինել
Կարգին,
անպատճառ
դառնում
էին
{Յիսուսեան},
մինչեւ
անգամ
եթէ
ծնողքը
եւս
չ'կամենային,
որովհ
նգամ
եթէ
ծնողքը
եւս
չ'կամենային,
որովհետեւ
Պապից
{Յիսուսեան}
Կարգին
տուած
արտօնութեան
զօրութենովը
տասն
եւ
չորս
թենովը
տասն
եւ
չորս
տարեկան
տղան
կարո՛ղ
էր
մտանել
{Յիսուսեան}
հասարակութեան
մէջ։
Կարծիք
չ'կայ,
որ
այսպիսի
կրթ
ամքը։)
ՅՕԴՈՒԱԾ
ԵՐԿՐՈՐԴ
ԵՒ
ՎԵՐՋԻՆ
{Յիսուսեան}
Առաքելութիւնք.
-
Հնդկաստանի,
Չինաստանի
եւ
Եափոնի
առաքելութիւնք
աշխարհի
ամենայն
մասներումը,
որքան
{Յիսուսեան}
Կարգը։
Յիսուսեանք
հարիւր
հատորից
աւելի
գրեցին
մի
նէական
հաւատի
յաղթանակը
այս
աշխարհների
մէջ։
Բայց
{Յիսուսեան}
Առաքեալների
բերանով
քարոզուած
Քրիստոնէութիւնը
Աւե
խում
էին,
ինչպէս
կը
տեսանենք
ահա
ներքեւումը։
Եւ
{Յիսուսեան}
մարտիրոսքը
չէին
մարտիրոսանում
իւրեանց
Քրիստոնէակա
սերմնարանի
գլխաւոր
տեսչութիւնը,
որ
դարձաւ
յետոյ
{Յիսուսեան}
ամենահարուստ
եւ
ամենամեծ
Կօլլեգիում։
Կսաւիէ
ուղե
շիջուցանելու
համար,
ընկաւ
պատերազմի
մէջ
մեռած։
{Յիսուսեան}
Կարգը
Քրիստոնէութեան
առաջին
նահատակ
անուանեց
նորա
իւրեանց
անդադար
դուրս
տուած
կոնդակներովը
դարձնել
{Յիսուսեան}
քարոզիչքը
դէպի
Քրիստոսի
ճշմարիտ
Աւետարանը։
Զարմա
նոցա
վերայ,
որի
պատճառները
չ'բացայայտելու
համար
{Յիսուսեան}
Կարգի
պատմիչքը
կամաւ
մասնակից
են
լինում
Զաքարիայի
օմինիկեանները
իւր
պաշտպանութեան
տակ
եւ
դատապարտեց
{Յիսուսեան}
կրօնաւորները։
Բայց
Յիսուսեանք
շուտով
Հռովմ
ուղար
ց
Յիսուսեանք
շուտով
Հռովմ
ուղարկեցին
մի
Պալատական
{Յիսուսեան}
՝
Պետրոս
Մարտինի
անունով,
որ
կարողացաւ
համոզել
Ի
Նոր
Պապը
դատապարտեց
Դօմինիկեանները
եւ
արդարացուց
{Յիսուսեան}
ընկերութիւնը,
որ
գտանւում
էր
Չինաստանի
մէջ։
Կլեմենտ
X
եւ
Իննովկենտիոս
XII
Պապերը,
տեսանելով
{Յիսուսեան}
քարոզիչների
կամակորութիւնը,
նզովքով
դատապարտեցին
ենտ
XI
Պապը
տեսաւ,
որ
ճար
չ'կայ,
դարձեալ
նզովեց
{Յիսուսեան}
քարոզիչները
եւ
1702
թուականին
կարդինալ
Տուրնոնին
հոգս
էին
առնում
միմիայն
կարգի
եկամուտների
մասին։
{Յիսուսեան}
երկու
վաճառատուները,
Փէքինի
մէջ
բերում
էին
ամենա
ւմ
Չինաստանից
բոլորովին,
ամենայն
ժամանակ
մի
քանի
{Յիսուսեան}
քարոզիչք
շարունակում
էին
իւրեանց
շարադրած
Աւետարա
Ես
ցոյց
տուեցի,
թէ
ի՞նչ
կերպով
ներգործում
էին
{Յիսուսեան}
քարոզիչքը
Չինաստանում,
Եափոնիայում
եւ
Հնդկաստանո
երիկայի
անապատների
ճանապարհը։
Այսուամենայնիւ
{Յիսուսեան}
Կարգին
յաջողեցաւ
մի
ազգի
մէջ
իրագործել
Տէրութիւն
ի
բնակիչքը,
եւ
անհաւանութենովը,
որ
ունէին
դէպ
ի
{Յիսուսեան}
քարոզիչքը,
արգելք
էին
Քրիստոնէութեան
տարածուելու
Յիսուսեանի
դաստիարակելովը,
հետեւաբար
գտանւում
էր
{Յիսուսեան}
Կարգի
ազդեցութեան
տակ,
վասն
որոյ
տուեց
նորանց
Պա
տումը
էր,
սահմանած
հարկը
(ètat
mi-souverain)։
{Յիսուսեան}
Կարգը,
հիմնարկելով
Պարագուայի
Հասարակապետութիւնը
այն
էր,
որ
այն
վայրերի
մարդիկը
անչափ
յարգում
էին
{Յիսուսեան}
քարոզիչքը։
Պարագուայի
բնակիչքը
ծունկ
չոքած
լսում
կան
պատիժ,
բայց
մեծամեծ
յանցանքները,
զոր
օրինակ
{Յիսուսեան}
անարգիլը
կամ
վշտացնելը
(?),
արժանի
էին
լինում
ողութեան,
զրկուած
կեանքի
ամենայն
նշաններից։
{Յիսուսեան}
Կարգի
պատմութիւնը
Եւրոպայի
մէջ
ցոյց
է
տալիս
երկու
ա
այս
կենդանացուցիչ
իշխանութեան
ընդդէմ
դուրս
եկան
{Յիսուսեան}
Հասարակապետական
քարոզիչքը,
մանաւանդ՝
Բելլարմին
սարակ
նկարագրութիւնը
ես
կ'աշխատիմ
կերպարանագործել
{Յիսուսեան}
Կարգի
պատմութեան
մէջ
Ֆրանսիայում։
Մեք
տեսանք
յում։
Մեք
տեսանք,
որ
դեռեւս
նոր
էր
կազմուել
{Յիսուսեան}
Կարգը,
մինչ
իսկոյն
Ֆրանսիայի
մէջ
պատահեց
զօրեղ
հ
ան
ասպարէզի
մէջ
հռչակաւոր
Գիզերը,
որ
պաշտպան
էին
{Յիսուսեան}
Կարգին։
Սոցա
միջնորդութենով
Պուասսիու
եկեղեցական
ր
փետուրների
պատուական
սպիտակութիւնը"։
Ահա
{Յիսուսեան}
աբեղաների
ճշմարտութիւնը։
Այսպէս
կամենում
են
նոքա
ինչ
են,
եթէ
ոչ
յայտնի
ապացոյց
եւ
քարոզ,
թէ
այդ
{Յիսուսեան}
աբեղայքը
ջարդ
ու
փշուր
էին
եղած
բարոյապէս
եւ
ջախջ
որանց,
թէ
Պապը
եւ
թագաւորը
ցանկանում
էին
տեսանել
{Յիսուսեան}
աբեղաները
Փարիզի
համալսարանի
մէջ
վարդապետական
աթո
ուխ
բերելու
համար
յառաջուց
հարկաւոր
է
իմանալ,
թէ
{Յիսուսեան}
աբեղայքը
աշխարհական
են,
թէ
հոգեւորական։
Կարդինա
աւ
այս
հարցմունքին
պատասխանել։
Բայց
մի
գաւառական
{Յիսուսեան}
աբեղայ,
որ
այնտեղ
ներկայ
էր,
եւ
որ
մինչեւ
այն
ժ
ից
բացայայտել
այս
խօսքերը։
Աբեղան
պատասխանեց.
"
{Յիսուսեան}
աբեղաները
իրողապէս
բաղկացնում
են
աշխարհական
հասար
ածը,
վասն
որոյ
փակած
մնացին
Համալսարանի
դուռները
{Յիսուսեան}
աբեղաների
առաջեւ։
Շուտով
սորանից
յետոյ
կազմա
ջից
մանաւանդ
երեւելի
եղաւ
Հենրիկոս
Սամմիէ
անունով
{Յիսուսեան}
աբեղայն,
որ
քանի
անգամ
ուղարկուեցաւ
զանազան
Պապա
ւմ
էր
խաղարկութեան
տներ
եւ
պանդոկներ,
այս
բաները
{Յիսուսեան}
Կարգի
կանոնով
թոյլ
էր
տուած,
սուրբ
նպատակին
հասա
տպան
էր
Հուգենօտներին։
Նորա
հետ
միացաւ
եւ
մի
այլ
{Յիսուսեան}
աբեղայ՝
Կլօդիոս
Մատիէ,
որ
անուանուած
էր
"
Սուրհ
ը
ժամանակ
չ'գտաւ
իւր
խորհրդակիցքը
յայտնելու։
{Յիսուսեան}
աբեղայքը,
ժամանակակից
օրագիրների
մէջ
գովում
էին
այն
ժամանակներում
տպած
շարադրութեններից
մինի
մէջ
{Յիսուսեան}
աբեղայք
ասում
են,
թէ
Աստուած
պատժեց
Հենրիկոս
III
տկանում
էր
նորան,
պիտոյ
է
նա
պատերազմով
ստանար։
{Յիսուսեան}
աբեղայքը,
որոնց
խորհրդով
կառավարւում
էին
Տասն
եւ
դաշնադրութիւնը
ցոյց
տուեց,
թէ
Սրբազան
Լիգայի
եւ
{Յիսուսեան}
աբեղաների
կամքը
այն
էր,
որ
Հենրիկոս
մեծի
փոխանակ
նը),
միւս
օրը
խոստովանեցրել
է
նորան
եւ
հաղորդել
{Յիսուսեան}
Կօլլեգիումի
մէջ։
Բարրիերը
պատժուեցաւ
(սպանուեցա
ուսեանք
հրաժարուեցին
երդումից.
այն
պատճառով,
որ
{Յիսուսեան}
աբեղայքը
չէին
կամենում
երդմնազանց
լինել,
ըստ
որո
ական
եւ
իրաւաբանական
Ֆակուլտէտները,
դատապարտելով
{Յիսուսեան}
աբեղաների
այս
ընթացքը,
պահանջեցին,
որ
աքսորուեն
ն
հռչակաւոր
անապատականի
հայրը,
որ
յետոյ
զոհ
գնաց
{Յիսուսեան}
աբեղաների
չարագործութեանը.
պատճառ,
Յիսուսեանք
չ
երկիւղ
էր
կրում
Հենրիկոսը
Յիսուսեաններից)։
{Յիսուսեան}
Կոլլեգիումի
մէջ,
ուսանում
էր
մի
կիսախելք
մոլակրօ
ող
Պալատականներին.
"
Ուրեմն
պիտոյ
է,
որ
այս...
{Յիսուսեան}
աբեղաների
դատակնիքը
խօսէր
իմ
բերանը
"՝
Fallait
i
քն՝
1594
թուականի
դեկտեմբերի
29ին,
վճռեց,
թէ
"
{Յիսուսեան}
աբեղայք
իբրեւ
խանգարիչք
աշակերտների
բարոյականութե
ին
մի
կերպով
դիմանալ
Սրբազան
Լիգայի
կողմնակիցքը։
{Յիսուսեան}
Կարգի
բոլոր
թղթերը
կնքուեցան։
Հենեար
Յիսուսեանի
նորա
տեղում
մի
բուրգ
շինել
թագաւորի
փրկութեան
եւ
{Յիսուսեան}
աբեղաների
Ֆրանսիայից
աքսորուելու
յիշատակի
համար։
րել
նորա
պահանջածը,
այսինքն՝
յետ
գանչել
աքսորից
{Յիսուսեան}
աբեղայքը։
Պսակը
քակուեցաւ,
եւ
Հենրիկոսը
գնաց
Լի
րտել
պատուաւոր
մարդիկը,
այսինքն՝
չ'յայտնել,
թէ
{Յիսուսեան}
աբեղաների
խորհրդով
ձեռք
էր
բարձրացրել
Աստուծոյ
օծ
Ֆրանսիայի
մէջ։
Ես
աւելորդ
եմ
համարում
նկարագրել
{Յիսուսեան}
աբեղաների
անքուն
եւ
անձանձիր
ներգործութիւնքը
Հուգ
կուսակիցներ
եւ
ընկնել
զարհուրելի
հալածանքի
տակ։
{Յիսուսեան}
աբեղաների
խորամանկ
Քաղաքականութեան
մէջ
պարունակւո
պարունակւում
է
դորա
պատճառը։
Այս
միջոցներում
{Յիսուսեան}
կարգը
հասաւ
վերին
աստիճանի
կարողութեան.
նորա
անդ
էին,
հարկադրեցին
Յանսէնեաններին
խմել
մինչեւ
տակը
{Յիսուսեան}
Կարգի
ատելութեան
բաժակը։
Այս
եւս
հարկաւոր
է
իման
կոշտ
վարմունքը
շարժեց
Ֆրանսիացոց
ատելութիւնը
դէպի
{Յիսուսեան}
աբեղայքը,
որ
ոչինչ
ժամանակ
չէր
հասած
այս
աստիճան
ն
Պալատի
մէջ։
Մեծ
թագաւոր
Լուդովիկոս
XIV-ը
մեռաւ
{Յիսուսեան}
դարձած...
)։
Այս
կերպով
Ֆրանսիայի
համար
Յիսո
իշխանութեան
մի
մասը
յանձնեց
Լենիլիէին,
վերջապէս
{Յիսուսեան}
Կարգի
հոգին
ծերացած
թագաւորի
կեանքի
վերջերումը
տի
,
թէ
ինչ
աստիճանի
էր
հասած
ազգի
ատելութիւնը
դէպի
{Յիսուսեան}
աբեղայքը։
Լա-Կատիեր
իւր
յօժարութենովը
մտաւ
կուսա
ւքսը
իւր
գործակատարութեան
սկզբումը
շատ
չէր
սիրում
{Յիսուսեան}
աբեղայքը։
Հայր
Լետիլիէ
եւ
այլ
Պալատական
Յիսուսեա
եւորական
մեծ
աստիճանաւորքը
աշխատեցան
սահմանափակել
{Յիսուսեան}
խոստովանահարց
ներգործութիւնքը,
զուր
տեղը
բողոքու
նւում
էր
Րոբեր-Ֆրանսիսկոս
Դամիէն,
որ
ծառայում
էր
{Յիսուսեան}
Կօլլէգիումի
մէջ
իբրեւ
աշխարհական
ժողովող։
Սա
մի
նչ
ժամանակ
կառքը
բերեցին
թագաւորին,
որ
նստի,
մի
{Յիսուսեան}
աբեղայ
մօտեցաւ
Դամիէնին
եւ,
մի
քանի
խօսք
ասելով
հաստատ
ապացոյց
չէր.
պատճառ,
Դամիէնը
ծառայում
էր
{Յիսուսեան}
Կօլլեգիումի
մէջ,
եւ
կարո՛ղ
էր
պատահել,
որ
մի
ծա
թուականին
հաստատուեցաւ
այն
վճիռը,
որի
զօրութենով
{Յիսուսեան}
կարգը
պարտաւորւում
էր
վճարել
Լաւալլետի
պարտքը,
ե
,
թէ
Հ.
Լաւալլետը,
գլխաւոր
իշխան
լինելով,
այն
{Յիսուսեան}
ընկերութեանը,
որ
Մարտինիկայումը
էր,
Հասարակութե
արգի
Գեներալի
հետ,
այսինքն՝
Լաուրենտ
Րիկչիի
հետ
{Յիսուսեան}
Կարգի
կանոնադրութենների
փոփոխութեան
մասին
Ֆրանսիա
օրումը
Պապը
ստորագրեց
այն
կոդակը,
որով
ջնջում
էր
{Յիսուսեան}
Կարգը։
Այս
կոնդակը
հրատարակուեցաւ
օգոստոսի
16-ին
ու
խաղաղութիւնը.
"
Ես
գիտեմ,
-
ասում
էր
նա,
-
որ
{Յիսուսեան}
Կարգը
ջնջելու
կոնդակը
իմ
հոգու
դատակնիքն
է,
բայց
ացած։
Տարակոյս
չ'կար
նորան
դեղամահ
առնելու
մէջ։
{Յիսուսեան}
կողմնակիցքը
համբաւ
հրատարակեցին,
թէ
ինքը
երկինքը
ոստոսի
18
օրումը,
վերականգնեց
ջարդ
ու
փշուր
եղած
{Յիսուսեան}
Կարգը։
Օրհնեալ
Ալեքսանդր
Կայսեր
հրովարտակը)
Յ
այն
քաղաքացի
լինելուց,
այլ
եւ
մարդ
լինելուց.
նա
{Յիսուսեան}
էր
լինում
յայտնի
աստիճանի։
Պարծանք
Պապականու
ում
յայտնի
աստիճանի։
Պարծանք
Պապականութեան,
{Յիսուսեան}
Կարգ.
արժանի
որդիք,
արժանի
հօր։
"
Ծառ
ի
պտղոյ
նզովքի
կոնդակը,
որով
Պապը
դուրս
է
ձգում
եկեղեցուց
{Յիսուսեան}
քարոզիչքը։
Norbert.
Mèmores
historiques
ւթենովը
հաշտեցնէ
երկու
թշնամացած
կողմերը։
Կանիզի
{Յիսուսեանը},
որ
գտանւում
էր
Կայսրի
մօտ,
ամենայն
հնար
գործ
է
կամենում
էր
իւր
խոստովանահայր
նշանակել
Յակոբ
Միրա
{Յիսուսեանը},
որ
հրաժարուեցաւ
այս
վսեմ
պաշտօնից՝
անհամաձայն
հեթանոսութեան
համար
տանելի
երեւիլ։
Րոբերդ
Նօբիլի
{Յիսուսեանը}
հագաւ
առաջին
անգամ
Բրամինի
հագուստ
եւ
անուանուեցա
մնաւոր
օրէնքներին
հակառակ
գործ
գործեց.
Ադամ
Շօյլ
{Յիսուսեանը}
ստացաւ
առաջնակարգ
Մանդարինի
արժանաւորութիւն,
որի
արդէն
իւր
խոստովանահայր
էր
շինել
հայր
Լետելիէ)
{Յիսուսեանը},
վասն
որոյ
երկու
տէրութիւնքը
եւս
կողմնակից
դարձա
Դեռեւս
1780
թուականին
Պետրոս
Հալլերշտէյն
Շուապացի
{Յիսուսեանը}
Պալատական
Մանդարին
էր
եւ
Չինաստանի
Մաթեմաթիկական
շէզ
թագաւորի
խոստովանահօր
տեղը
կարգուեցաւ
Լետիլիէ
{Յիսուսեանը},
Ֆօնտնէլ
Փիլիսոփայն
ասաց.
"
Յանսէնեանք
մեղանչեց
ով
յաջողեցաւ
նորան
տեսանել։
Լավալլետ
անունով
{Յիսուսեանը},
որ
վաճառականութիւն
էր
առնում
Ամերիկայի
մէջ,
սն
ription
de
la
Chine.
Մարիաննա
Պալատական
{Յիսուսեանը}
Մադրիտի
մէջ
Ֆիլլիպպ
IIի
հրամանովը
շարադրեց
մի
գիր
լիպպ
IIIը,
կրթուած
լինելով
Մարիաննա)
հռչակաւոր
{Յիսուսեանի}
դաստիարակելովը,
հետեւաբար
գտանւում
էր
Յիսուսեան
։
Յիսուսեան
Կարգի
բոլոր
թղթերը
կնքուեցան։
Հենեար
{Յիսուսեանի}
մի
շարադրութեան
մէջ
գտանուեցան
այնպիսի
խօսքեր,
ո
նականների
վարդապետութեան
վերայ,
այսինքն՝
Մօլինի
{Յիսուսեանի}
հետեւողների
վերայ,
որ
դատողութիւն
էր
գրել
"
Աստո
նի
թագաւորական
սերմնարանի
կառավարիչ
Ժիրար
անունով
{Յիսուսեանի}
եւ
օրիորդ
Լա-Կատիերի
մէջ։
Յանցանքը
յայտնագործուե
ովանելու
ժամանակ
ասել
էր
իւր
խոստովանահայր
Դօբենի
{Յիսուսեանին}
։
Բայց
երբ
Դօբենին
կանչուեցաւ,
Պարլամենտի
մէջ
պա
թեւերին
եւ
ունենալով
զանազան
յարաբերութիւնք
դէպի
{Յիսուսեանները},
կերպարանագործել
է
Րոդէնի,
դ'Էգրինիէի,
Դիւբուա
անաւանդ
արգելք
լինելով
Յիսուսեաններին
առհասարակ,
{Յիսուսեանները}
քանի՛
անգամ
պիտոյ
է
փոխէին
իւրեանց
ներգործութեան
ա
ընկերների
արատաւորուած
պատիւը։
Այս
միջոցին
{Յիսուսեանները}
ցրուեցան
բոլոր
եւրոպական
թագաւորութենների
մէջ։
Ր
Կօիմբրի
դպրոցը։
Ինքը՝
Պապը,
Սալմերոն
եւ
Բրուէ
{Յիսուսեանները}
ուղարկեց
Իրլանդիա,
ուր
մեծ
երկիւղ
կար
Հենրիկոս
V
շեց
Փարեզից
բոլոր
Սպանացիները,
որոնց
կարգումը
եւ
{Յիսուսեանները},
բայց
դորա
փոխանակ
Սպանիայի
մէջ
առանձին
պաշտպանո
։
Այսպիսի
դիպուածում
կարո՞ղ
էր
արդեօք
նա
մոռանալ
{Յիսուսեանները},
նոցա
կոյր
հնազանդութիւնը
Պապական
իշխանութեան,
նեա։
Պապական
կողմնակիցքը,
նոցա
կարգում
եւ
երկու
{Յիսուսեանները},
գնացին
այս
քաղաքը,
բայց
Գերմանացւոց
եւ
Ֆրանսիա
ել
եկեղեցու
խաղաղութիւնը։
Պապի
դեսպանները
եւ
{Յիսուսեանները}
գործ
դրեցին
իւրեանց
բոլոր
խարդախութիւնը,
որպէս
զ
եւ
ուղղութիւնը։
Պորտուգալիայում
դատապարտում
էին
{Յիսուսեանները},
թէ
նոքա,
ուսուցանելով
Կօիմբրեան
Կօլլեգիումի
մէ
"։
Փարիզի
Արքեպիսկոպոսը,
որ
պատճառ
ունէր
ատելու
{Յիսուսեանները},
Տրիդենտեան
ժողովի
մէջ
նոցա
առաջ
բերած
խնդիրների
ուսալեմայու
Ասպետների
նման
ուղարկել
նորանց
Ասիա։
{Յիսուսեանները},
ջարդ
ու
փշուր
եղած
Սրբազան
ֆակուլտէտի
եւ
Փարիզի
դասեց
Իգնատիոսը
սուրբերի
Կարգը,
եւ
Նիդերլանդիայի
{Յիսուսեանները}
գրեցին
նորա
մահարձանի
վերայ
հետեւեալ
արժանի
ուշադ
ը
գլխներից
անցել
էին։
Այսպէս
ահա՛
արդէն
նուիրեալ
{Յիսուսեանները}
քննում
էին
եւ
ճանաչում
նոցա
բնաւորութիւնը
եւ
այս
ասաց
Պօրտուգալացոց
թագաւորը
իւր
հրովարտակի
մէջ,
{Յիսուսեանները}
հալածելու
մասին,
գիտէին
բոլոր
դաշնադրութենների
ս
եներալին,
որ
ազատ
իրաւունք
ունէր
արձակելու։
Այն
{Յիսուսեանները},
որ
ինքնակամ
հրաժարւում
էին
Կարգի
օգտաւէտութենից
ն
անգամ
պահանջում
էին։
Քրէական
յանցանքների
համար
{Յիսուսեանները}
չունէին
յատկացուցած
օրէնքներ.
իւրաքանչիւր
առանձի
նէզի
ամենաճիշտ
քաղաքագիտութենով
զինուորուած։
Այս
{Յիսուսեանները}
Կսաւիէի
յոյսը
չունէին,
որ
միմիայն
Քրիստոսի
վարդա
այն
Պապականութիւնը,
այլ
եւ
Քրիստոնէութիւնը։
{Յիսուսեանները},
Քրիստոս
քարոզելով,
թագուցանում
էին
նորա
չարչար
ոց
ձեռքից
անցաւ
Հօլլանդացոց
ձեռքը,
եւ
այս
կերպով
{Յիսուսեանները}
զրկուեցան
իւրեանց
ջերմեռանդ
պաշտպաններից։
Շուտով
ը
այնքան
դժուար
չէր,
որքան
երեւում
էր.
պատճառ,
{Յիսուսեանները}
նորադարձերին
թոյլ
էին
տալիս
կատարել
համարեա՛
թէ
բ
րտուգալացոց
մէջ։
Կայսրը
համաձայնեցաւ
այս
բանին։
{Յիսուսեանները}
վերստին
յետ
կանչուեցան
Չինաստան,
իսկ
Թաթարները,
մինը
ասաց.
"
Եթե
Պապը
միտք
ունի
այլեւս
վշտացնել
{Յիսուսեանները},
այն
ժամանակ
Կարգը
հարկադրուած
կը
լինի
ցոյց
տալ
ինաստանի
մէջ։
Քանզի
Կայսրը,
որ
այնքան
սիրում
էր
{Յիսուսեանները},
վախճանեցաւ
շուտով,
նորա
ժառանգը,
առ
հասարակ
ք
դկացիների
հետ,
կամ
վաճառում
էին
Եւրոպացոց։
{Յիսուսեանները}
համաշխարհային
առեւտուր
ունէին
Պարագուայի
բուսական
,
Պարոննե՛ր,
դուք
ինքներդ,
որ
այժմ
ընդունում
էք
{Յիսուսեանները},
կը
զղջաք,
բայց
գուցէ
թէ
ուշ
լինի
այն
ժամանակ։
ճառ,
Յիսուսեանք
չարաչար
հանեցին
որդուց
հօրը
դէպի
{Յիսուսեանները}
ատելութեան
վրէժը։
Ընդհանուր
էր
գանգատը
Յիսուսեան
անի
կենդանի
էր
Հենրիկոս
IV-ը,
որ
ատելով
ատում
էր
{Յիսուսեանները}
եւ
թէ
թոյլ
էր
տալիս
նորանց
մնալ
Ֆրանսիայի
մէջ,
մ
այս
ամուսնական
կապը.
միայն
խնդրում
էր
յետ
կանչել
{Յիսուսեանները}
աքսորից՝
որպէս
թէ,
ինչպէս
ասում
էր,
Փարիզի
մէջ
լ
այս
գործը,
Հենրիկոսը
պատասխանեց.
"
Գիտեմ,
որ
{Յիսուսեանները}
յետ
կանչելով,
ես
իմ
կեանքս
վտանգի
մէջ
եմ
ձգում,
իսուսեան
աբեղայքը։
Հայր
Լետիլիէ
եւ
այլ
Պալատական
{Յիսուսեանները}
շուտով
հեռացուեցան։
Բովանդակ
Ֆրանսիայն
ուրախութե
հրովարտակը
տարակոյս
չ'կար,
որ
պիտոյ
է
զայրացնէր
{Յիսուսեանները}
։
Արդարեւ,
նոցա
ատելութեան
հետեւանքը
շուտով
դուր
յս
բաների
վերայ,
վճռողական
կերպով
դատապարտում
էր
{Յիսուսեանները}
՝
որպէս
մասնակից
Դամիէնի
չարագործութեանը։
Ինքը՝
ւելով,
1764
թուականի
նոյեմբեր
ամսի
մէջ
ստորագրեց
{Յիսուսեանները}
Ֆրանսիայից
աքսորելու
հրովարտակը։
Այս
անցքից
ով,
մտանում
էին
Յիսուսեանների
տները
եւ
հաւաքելով
{Յիսուսեանները}
՝
կարդում
էին
Աստուծոյ
փոխանորդի՝
անմեղանչական
Պ
ն
Կարգը։
Օրհնեալ
Ալեքսանդր
Կայսեր
հրովարտակը)
{Յիսուսեանները}
երկու
մայրաքաղաքներից
հալածելու
համար
տրուեցաւ
կա
ը,
իւր
եկեղեցու
պատմութեան
մէջ
խօսելով
Ռուսաստանի
{Յիսուսեանները}
ներս
ընդունելու
վերայ,
զանց
էր
արել
պատմե՛լ,
թէ
ի
ործը,
առանց
ամենեւին
կողմնապահութեան
նկարագրելով
{Յիսուսեանների}
ընթացքը
դէպի
Րեննըպօնի
ժառանգները,
կարո՛ղ
էր
ըմբ
հակառակորդների
ընդդէմ,
ամենայն
ջանք
գործ
է
դնում
{Յիսուսեանների}
խաւարը
լոյս
ապացուցանել,
իսկ
հակառակորդների
լոյս
ղով.
-
Յիսուսեան
Կարգի
Ներքին
կազմակերպութիւնը.
-
{Յիսուսեանների}
աստիճանքը.
-Կառավարութեան
կերպը.
-
Յիսուսեան
Դպրո
զաւակներ...
Կլեմենդ
XIV
Պապը,
հասկանալով
{Յիսուսեանների}
հոգին
եւ
խաբեբայական
ուղղութիւնը,
մանաւանդ
աչքի
վ
նորան
որպէս
վնասակար
Պապական
դաւանութեան։
Բայց
{Յիսուսեանների}
Մաքիաւելական
հոգին
չէր
կարելի
ջնջել.
նա
վաղուց
ա
անենք
այս
մասին
խօսելու
ժամանակ։
Զարմանալի
է
{Յիսուսեանների}
ժրութիւնը
եւ
հնարագիտութիւնը։
Թէպէտ
եւ
հասան
նոր
եւը
եւ
ուղղութիւնը։
Եթէ
ես
յանձն
առնուի
գրել
{Յիսուսեանների}
մասին
այնպէս,
որ
ոչինչ
բան
դուրս
չ'մնար,
ինչ
որ
ւելով
Իգնատիոսի
ջերմեռանդութենից,
յաւելացնում
էր
{Յիսուսեանների}
արտօնութիւնը
իւր
անսխալելի
կոնդակներովը??
Նա
շինե
atu)։
Շուտով
ահա
սորանից
յետոյ
հանդէս
բացուեցաւ
{Յիսուսեանների}
առաջ
ցոյց
տալու
իւրեանց
ջերմեռանդութիւնը
դէպի
Առա
ղութեանը,
վասն
որոյ
հրամայեց
նա
Գեներալին
ընտրել
{Յիսուսեանների}
միջից
երկու
շատ
լաւ
եւ
ուսումնական
մարդիկ՝
ժողով
։
Այստեղ
իւր
ամենայն
ճոխութենով
հանդէս
դուրս
եկաւ
{Յիսուսեանների}
դպրոցական
Աստուածաբանութիւնը։
Զուր
տեղը
հրամայու
օգնութեանը,
որ
հոգու
փրկութիւն
գտանէին"։
Ահա՛
{Յիսուսեանների}
թագաւորական
խոստովանահայր
դառնալու
եւ
նոցա
խղճմտա
ն։
Սպանիայում
եպիսկոպոսները
շատ
լաւ
չէին
նոյնպէս
{Յիսուսեանների}
հետ՝
մտքերումը
ունենալով
նոցա
ամենասաստիկ
աշխատո
անութեան
գործադրութիւնը
արդարացնելու
համար,
բայց
{Յիսուսեանների}
բաղդից
այս
արհամարհանքների
փոխանակ
Սուրբ
Ինկվիզից
աջին
տպագրած
օրինակները
ջնջուեցան
որքան
կարելի
էր
{Յիսուսեանների}
աշխատասէր
եւ
անխոնջ
ձեռքովը։
Վերջ
ամենայնի
Գրիգո
ւամենայնիւ
ո՛չ
թէ
միայն
օտարների,
այլ
եւ
ինքեանց
{Յիսուսեանների}
համար,
որ
Չորս
ուխտիցը
չէին,
մնում
էր
անլուծանե
ավարիչը
դնում
էին
իւրեանց
վճիռը։
Խօսինք
այժմ
{Յիսուսեանների}
ներքին
կազմուածքի
մասին։
Յիսուսեանների
ներքի
այժմ
Յիսուսեանների
ներքին
կազմուածքի
մասին։
{Յիսուսեանների}
ներքին
կազմուածքը
բաղկանում
էր
հետեւեալ
հասարակու
ումներով
կապուած
էին
Կարգի
հետ,
բայց
բնակում
էին
{Յիսուսեանների}
հասարակութենից
դուրս։
1710
թուականին
Կարգը
ունէր
ք
ու
կալուած։
Սորանով
պարզւում
է
եւ
հասկացւում
է
{Յիսուսեանների}
անհամար
հարստութիւնը՝
չ'նայելով,
որ
նոքա
երդում
babilis։
Միմիայն
Պապի
պաշտպանութիւնը
փրկեց
նորան
{Յիսուսեանների}
ենթադրեալ
վրիժառութենից,
որոնց
համար
ամենասիրելի
յ
եւ
յայտնի։
Այս
անունը
յանցանքի
վերայ
դրւում
էր
{Յիսուսեանների}
դատողութեամբ,
որոնք
փոքր
թէ
շատ
գտանւում
էին
Գեն
նոնը
դրուած
էր
ոչ
միայն
այն
պատճառով,
որ
իմացուի
{Յիսուսեանների}
գաղտնիքը,
որքան
նորանց
միմեանցից
հեռացնելու
համա
րերի
փոշիներով։
Արդարեւ,
ուր
որ
հասանում
էր
{Յիսուսեանների}
ոտքը,
որ
տեղում
նոքա
հաստատւում
էին,
իսկոյն
շին
ժողովքի
մէջ
մեք
տեսանում
ենք
Քրիստոնեայ
եւ
մարդ,
{Յիսուսեանների}
մէջ՝
միայն
գաւառականք,
ուխտապահերի
վերակացուք,
եւ
հոյակապ
մտքերը
եւ
ընդունակութիւնքը։
Ճշմարիտ,
{Յիսուսեանների}
մէջ
շատ
ճարտար
քաղաքագէտներ,
շատ
լեզուագէտներ
եւ
-
Պարագուայի
Աստուածպետական
Հասարակապետութիւնը.
-
{Յիսուսեանների}
ներգործութիւնը
Ֆրանսիայի
մէջ
Ֆրանսիսկոս
II-ի
թագա
ցաւ
"
Առաքեալ
Հնդկաստանի
",
առաջին
քարոզիչը
եղաւ
{Յիսուսեանների}
միջից։
Նա
Պօրտուգալացոց
նաւատորմիղի
հետ
1542
թու
ծ
դնելու
խորամանկութիւն
եւ
կեղծաւորութիւն,
որոնք
{Յիսուսեանների}
սովորական
գործիքներն
էին,
բաց
արեց
Ասիայի
հեռաւո
սեց
նորան
սուրբերի
կարգը։
Կսաւիէից
յետոյ
ծագեցաւ
{Յիսուսեանների}
նոր
ցեղ՝
կանոնադրութենով
եւ
Լայենէզի
ամենաճիշտ
ք
,
թէ
ի՞նչ
է
մկրտութիւնը
կամ
Քրիստոնէութիւնը։
{Յիսուսեանների}
Աւետարանի
նախանձաւորութիւնը
չէր
յագենում
միայն
քա
նոցա
վրէժխնդրութեանը։
Բայց
ի
վերայ
այսր
ամենայնի
{Յիսուսեանների}
խորամանկութեամբ
գործ
կատարելը
յաղթանակեց.
նոքա
ճ
որ
կորուսանեն
Սօտելօ՛ն,
որ
եւ
վերջապէս
զոհ
գնաց
{Յիսուսեանների}
անքրիստոնեայ
խորամանկութեանը,
ըստ
որում
նոցա
հնա
ցաւ
եւ
մեռաւ
մարտիրոսական
մահով։
Բայց
առ
հասարակ
{Յիսուսեանների}
ուրախութիւնը
շատ
կարճաժամանակեայ
եղաւ.
1611
թուա
ուտով
ահա
Կայսրը
եւ
այլ
մանր
իշխանները,
նկատելով
{Յիսուսեանների}
կարողութեան
օր
ըստ
օրէ
մեծանալը
եւ
երկիւղ
կրելով
ոնէութեան
եւ
հետքը
անգամ
չ'մնաց։
Չինաստանում
{Յիսուսեանների}
մէջ
առաւել
փառաւորուեցան
Մատէօ
Րիկցի՝
խորամանկ
ե
Չինաստանի
կրօնին
եւ
սովորութեանը
յարմար։
Շուտով
{Յիսուսեանների}
գործը
մեծացաւ։
Բօնզերը
նկատեցին
այս
բանը
եւ
Կայս
էին
նորա
ոսկերքը
գաւազանով։
Բայց
շատ
չ'քաշեց
{Յիսուսեանների}
հանգստութիւնը։
1615
թուականին
Կայսրը,
հաւանելով
քանիսին
վիճակեցաւ
այն
Բօնզի
մահը,
որ
զոհ
էր
եղել
{Յիսուսեանների}
դաւաճանութեանը,
ինչպէս
փոքր
ինչ
յառաջ
ասացի։
Այ
նամիների
ձեռքից,
եւ
թէ
անպատճառ
հարկաւոր
է
շահել
{Յիսուսեանների}
սիրտը,
որ
նոքա
միջնորդ
լինին
Չինացոց
եւ
Պօրտուգա
միեւնոյն
ոյժը
Տէրութեան
Դռնումը։
Կայսրի
սէրը
{Յիսուսեանների}
վերայ
մինչեւ
այն
աստիճան
մեծ
էր,
որ
նոցա
համար
տ
ւթիւն,
եւ
Չինաստանի
առեւտուրը
Եւրոպայի
հետ
անցաւ
{Յիսուսեանների}
ձեռքը,
որ
ունէին
իւրեանց
սեպհական
գործակատարքը
ա
ութեամբ։
Մօրալէս
անունով
Դօմինիկեանը,
փրկուելով
{Յիսուսեանների}
հալածանքից
եւ
Եւրոպա
հասած,
իմաց
տուեց
Պապին
Չին
եւ
Եւրոպա
հասած,
իմաց
տուեց
Պապին
Չինաստանի
մէջ
{Յիսուսեանների}
ձեռքով
տարածուած
աղճատեալ
Քրիստոնէութեան
մասին,
ս
գործի
մէջ։
Անզօր
Կարոլոս
II-ը
գործիք
էր
դարձած
{Յիսուսեանների}
ձեռքում։
Լուդովիկոս
XIV-ը
արդէն
իւր
խոստովանահայ
րեւելեան
Հնդկաստան
եւ
Չինաստան
ուղարկեց,
որ
քննէ
{Յիսուսեանների}
յանցանքը
եւ
ջնջէ
նոցա
առաքելութիւնը
Արեւելքից։
ը
որոշեց
դեսպանութիւն
ուղարկել
Չինացոց
Կայսրի
մօտ
{Յիսուսեանների}
կարողութիւնը
Կայսերական
Դռնումը
ոչնչացնելու
համար
ցի
առնելով
Պապական
կոնդակների
հակառակաբանութիւնքը
{Յիսուսեանների}
մասին,
ասաց.
"
Ո՛չ
ոք
չի
հաւատայ
այն
մարդերին,
ենայն
ազատութեամբ։
Առաջին
անգամից
երեւում
է,
թէ
{Յիսուսեանների}
քաղաքական
Կարգը,
որ
մահացնում
էր
կատարելութեան
հ
նադարմանութեան
հետ։
Պարագուայի
մէջ
Կրօնն
էր
{Յիսուսեանների}
Քաղաքական
եւ
հոգեկան
օրէնսդրութեան
հիմքը։
Նոքա
ի
կոչւում)
կամ
հոգաբարձուների,
որոնք
կարգւում
էին
{Յիսուսեանների}
ձեռքով,
կախւում
էին
նոցանից
եւ
գտանւում
էին
ըստ
ը.
նոր
օրէնքներ
դնում
էին
եւ
հիները
փոխում։
{Յիսուսեանների}
գլխաւոր
խորհուրդը
այն
էր,
որ
ուսուցանեն
Պարագուա
Այս
Տէրութենական
կառավարութեան
մէջ
երեւում
է
{Յիսուսեանների}
յաղթականութիւնը,
այստեղում
ցոյց
տուեցին
նոքա
կատ
օր
ըստ
օրէ
առաւել
խորհրդական,
առաւել
անմռունչ։
{Յիսուսեանների}
ցանկութիւնը
իրագործուեցաւ.
երեւեցաւ
մի
Տէրութիւն
Սպանիայի
եւ
Աւստրիայի
թագաւորներ
կառավարւում
էին
{Յիսուսեանների}
ձեռքով։
Այս
առհասարակ
նկարագրութիւնը
ես
կ'աշ
արանի
իրաւունքը։
Գեղեցիկ
ճարտարութենով
ապացուցեց
{Յիսուսեանների}
վնասակարութիւնքը
Ֆրանսիացոց
հոգեւորականների
համար
Տէրութեան
վտանգը՝
հիմնուելով
այս
բանի
վերայ,
թէ
{Յիսուսեանների}
մեծ
մասը,
Սպանիացի
լինելով,
կարող
էին
լրտեսութի
հռչակաւորքը,
որ
գրգռւում
էին
եւ
կառավարւում
էին
{Յիսուսեանների}
խորհրդով,
ազատակամ
ներգործում
էին
Փարիզի
եւ
Ֆրան
ւ
կամենում
էր
Հենրիկոս
IV-ին
սպանել
Օբրի
եւ
Վարադ
{Յիսուսեանների}
խորհրդով։
Հայր
Վարադը
պատուիրել
է
այս
մարդին
ւսեանները
ատելութեան
վրէժը։
Ընդհանուր
էր
գանգատը
{Յիսուսեանների}
ձեռքից։
Յիսուսեանք
տեսանում
էին,
որ
վտանգը
պատր
ոլակրօն
մարդ՝
Յովհան
Շատէլ
(Chastel)
անունով։
{Յիսուսեանների}
համար
մեծ
աշխատանք
չէր
արժում
նորա
խելքին
նստեցնե
յետոյ
թոյլ
տալ
Յիսուսեաններին
Փարիզ
մտանել։
Բայց
{Յիսուսեանների}
՝
Մարշալ
Բիրոնի
ընդդէմ
դաւադրութեանը
մասնակից
եղա
թեան
մէջ։
Դուքս
դ'Էպիրնօնը՝
թագուհու
սիրելին
եւ
{Յիսուսեանների}
պաշտպանը,
տուեց
Րաւալեակը
Մօնտինի
ասպետի
ձեռքը,
րհրդով
ձեռք
էր
բարձրացրել
Աստուծոյ
օծեալի
վերայ։
{Յիսուսեանների}
եւ
Դուքս
դ'Էպերնօնի
խռովարարութեամբ
շատ
թոյլ
կերպ
նտիկ
էր,
մի
գիրք
շարադրեց,
որով
ապացուցանում
էր
{Յիսուսեանների}
քաղաքական
տեսութեան
բոլոր
վնասը։
Յիսուսեանք
իւրե
էնը
Յիսուսեաններից։
Բայց
միթէ
մի
բան
կ՚ազատուէ՞ր
{Յիսուսեանների}
ձեռքից։
Նոքա
հրաման
հանել
տուեցին
Հռովմի
մէջ,
ո
շտպան
լինել
Յիսուսեաններին։
Րիշիլիէի
մահից
յետոյ
{Յիսուսեանների}
գործի
ընթացքը
դէպի
Մազարինի
Կարդինալը
մնաց
միօրին
կան
դուռնի
քարերը։
Բայց
այս
դեռեւս
հերիք
չէր
{Յիսուսեանների}
համար։
Շուտով
բացուեցաւ
նոցա
առաջ,
իւրեանց
թշնա
ս
գրքի
ընդդէմ
եւ
դատապարտել
նորան,
որ
առ
հասարակ
{Յիսուսեանների}
սովորութիւնն
էր,
վասն
որոյ
ձեռք
առին
նոքա
իւրեան
ռակ,
մինչեւ
անգամ
շատերը
Պարլամենտի
անդամներից,
{Յիսուսեանների}
սովորական
կանոնով
արտաքսուեցան
եկեղեցուց
եւ
զրկու
սեան
դարձած...
)։
Այս
կերպով
Ֆրանսիայի
համար
{Յիսուսեանների}
խռովարարութեան
պտուղը
այն
եղաւ,
որ
նորա
երեւելի
ւց
իւր
կախարդական
ոյժը
Ֆրանսիացոց
համար...
{Յիսուսեանների}
յանցաւոր
գործերի
տարեգրութեան
մէջ
նշանաւոր
է
մանա
ւ,
Ժիրարը
դատապարտուած
էր,
բայց
հարստութիւնը
եւ
{Յիսուսեանների}
ներգործութիւնքը
փրկեցին
նորան։
Է
քաղաքի
Պարլամեն
մանակ
արդարացուց
եւ
Լա-Կատիեր
օրիորդը՝
չ'նայելով
{Յիսուսեանների}
հետեւողութեանը,
որ
կամենում
էին
դատապարտել
նորան
ամալսարանին
յետ
դարձուեցան
այն
արտօնութիւնքը,
որ
{Յիսուսեանների}
օգտի
համար
խլուել
էին
նորանից։
Բաստիլիայում
փակա
իօրինակ
ծիծաղում
էր
ե՛ւ
Յանսէնեանների
վերայ,
ե՛ւ
{Յիսուսեանների}
վերայ,
ե՛ւ
Պապի
վերայ։
Երբ
հանդիսաւոր
օրերում
ն
յի
կառավարութիւնը։
Ժողովուրդը
զայրացած
էր
սաստիկ
{Յիսուսեանների}
վերայ։
Շատերը
մեռանում
էին
առանց
հաղորդութեան,
ուտով
վախճանեցաւ
խոր
ծերութեան
մէջ։
Նորա
փոխանակ
{Յիսուսեանների}
խորամանկութենով
Փարիզի
Արքեպիսկոպոս
նշանակուեցաւ
ւ
կամակոր
մարդը,
որ
մի
քայլ
եւս
չէր
փոխում
առանց
{Յիսուսեանների}
կամքին։
Այս
մարդը
սարսափելի
հալածանք
հանեց
Յանսէ
առների
համար
չէր
կարելի
վաւերական
կերպով
ցոյց
տալ
{Յիսուսեանների}
գործակցութիւնը
Դամիէնի
հետ,
բայց
ամբողջ
Ֆրանսիայ
-ին
հաստատուեցաւ
Պարլամենտի
վճիռը,
որ
զօրութենով
{Յիսուսեանների}
քսան
չորս
Աստուածաբանական
գրուածքը
դահճի
ձեռքով
կ
չ'լինի
")։
Պարլամենտի
ցանկութիւնը
եւս
այդ
էր։
{Յիսուսեանների}
կանոնադրութիւնքը
տարի
ու
կէս
քննելուց
յետոյ
վերջա
,
ստացուեցան
ահա
ամենայն
տէրութեններից
գանգատներ
{Յիսուսեանների}
վերայ։
Պապը
քննութեան
ժողովք
նշանակեց
մանաւանդ
ա
ամին։
Իսկոյն
կոնդակի
հրատարակութենից
յետոյ
բոլոր
{Յիսուսեանների}
տները
շրջապատեցին
կօրսիկացի
զինուորները։
Պապական
նաւորքը,
զրահաւորուած
զօրականներով,
մտանում
էին
{Յիսուսեանների}
տները
եւ
հաւաքելով
Յիսուսեանները՝
կարդում
էին
Աս
ան
տակ։
Կարգի
Գեներալ
Րիկչին
բանդ
դրուեցաւ,
{Յիսուսեանների}
Դիւանատունը
եւ
գանձարանը
կնքուեցան։
Նոյն
երեկոյի
ածուեցան
Ռուսսիայի
բոլոր
կայսերութենից։
Ահա՛
{Յիսուսեանների}
պատմութեան
եւ
բնաւորութեան
համառօտ
տեսութիւնը։
Ա
ի
մէջ
1857
թիւ։
Ինչ
ժամանակ
Գիզ
Դուքսը,
{Յիսուսեանների}
ձեռքով
գրգռուելով
Հենրիկոս
III-ի
ընդդէմ,
որ
պաշտպ
անակ
տպել
այս
հրովարտակի
պատճէնը
եւ
վերստին
խօսել
{Յիսուսեանների}
մասին՝
սկսած
Պիոսի
ձեռքով
նորանց
Կարգի
վերականգնե
իւ
Հարք,
ինքեանք
եւս
կրօնակից
եւ
ջատագով
լինելով
{Յիսուսեաններին},
)
հաւանական
եւ
շատ
բնական
է,
որ
նոցա
ձեռքը
չէ
ռով,
որ
այս
ազգի
հոգին,
մանաւանդ
արգելք
լինելով
{Յիսուսեաններին}
առհասարակ,
Յիսուսեանները
քանի՛
անգամ
պիտոյ
է
փոխ
ւ
մինչեւ
այժմ։
Ֆրանսիայի
մէջ
բաղդը
չ'յաջողեց
{Յիսուսեաններին}
։
Հենրիկոս
II-ը,
ինչ
ժամանակ
պատերազմ
ունէր
Սպան
յարմարուելով
տեղին
եւ
հանգամանքներին,
թոյլ
տուեց
{Յիսուսեաններին}
պատարագել
ամենայն
եկեղեցու
մէջ,
Պապական
աշխարհի
րի
մասին
ծանօթութիւն
էր
տալիս
Պապի
դեսպաններին
եւ
{Յիսուսեաններին},
որոնք
իմանալով,
վաղ
ուրեմն
ներգործում
էին
ժողո
այսինքն՝
փոփոխուեցաւ
այնպէս,
ինչպէս
ցանկալի
էր
{Յիսուսեաններին},
որ
գրէր
հեղինակը,
եւ
նորա
առաջին
տպագրած
օրինա
եւ
ճանաչողութիւնը
չքանում
է.
ուրեմն
շատ
հեշտ
էր
{Յիսուսեաններին}
խլել
ողորմելի
երեխաներից
նոցա
անգէտ
համաձայնութիւ
ապստամբեցան
Պօրտուգալացոց
ընդդէմ,
եւ
Կրիմինալը,
{Յիսուսեաններին}
առաջնորդելով,
որ
միացած
էին
այն
զօրքի
հետ,
որ
ե
անխնայ
գործեր։
Նա,
ինչպէս
չէր
նմանում
խորամանկ
{Յիսուսեաններին},
չէր
նմանում
նոյնպէս
եւ
նախկին
դարերի
Քրիստոնէակ
մ
էր
Բօնզերին,
կարողացան
ընդդէմ
զինաւորել
Կայսրը
{Յիսուսեաններին}
։
Րիկցի
գործ
դրեց
Եւրոպայի
մէջ
բաւական
հասարակեալ
ից
մինն
է
տետրակի
հեղինակը,
որ
մանաւանդ
թշնամի
է
{Յիսուսեաններին}
։
Ողորմելի
Բօնզը
մեռաւ
անտանելի
չարչարանքի
մէջ,
ին
քաղաքը։
Ցիու
Մանդարինը,
որ
մտերիմ
բարեկամ
էր
{Յիսուսեաններին},
խորհուրդ
տուեց
Կայսրին
օգնութիւն
կանչել
Պօրտուգ
մինիկեանք
ինքեանք
են
մեղաւոր,
թէ
նոքա
նախանձելով
{Յիսուսեաններին}
զրպարտել
են
նորանց։
Նոր
Պապը
դատապարտեց
Դօմինիկե
վասն
որոյ
երկու
տէրութիւնքը
եւս
կողմնակից
դարձան
{Յիսուսեաններին}
։
Կլեմենտ
XI
Պապը
տեսաւ,
որ
ճար
չ'կայ,
դարձեալ
բարդան
իւր
դեսպանութեան
ժամանակ
խաղալիք
էր
դարձած
{Յիսուսեաններին}.
նոքա
հաւատացնում
էին
Կայսրին,
թէ
դեսպանը
կամեն
ը
առաջին
կրօնական
պահանջողութիւնն
էր։
Այս
կերպով
{Յիսուսեաններին}
դժուար
չէր
այն
ազգը,
որ
երախտապարտ
էր
նորանց
իւր
ւած
էին.
հասարակաց
քրտունքի
պտուղը
պատկանում
էին
{Յիսուսեաններին},
որոնք
բաժին
էին
տալիս
աշխատողներին
այնքան
սահմա
ուրս
դրեցին
Քաղաքական
սկիզբն
ըստ
ամենայնի
հակառակ
{Յիսուսեաններին},
այսինքն՝
թագաւորների
Աստուածային
իրաւունքը,
ե
այտնի
էր
անունովս
colloque
de
poissy,
թոյլ
տուեց
{Յիսուսեաններին}
մնալ
Տէրութեան
մէջ,
միայն
այն
պայմանով,
որ
ընդո
ի
վախճանական
վճիռը
անորոշ
ժամանակով
եւ
թոյլ
տուեց
{Յիսուսեաններին}
ուսուցանել
նոր
բացած
Կօլլեգիումի
մէջ։
Երիտաս
ն
էր
խօսել
հռչակաւոր
Դիւպէնը,
շատ
սաստիկ
վրդովեց
{Յիսուսեաններին}
։
Նոքա
տեսան
նորանում
մի
նոր
եւ
քանքարաւոր
հակառա
ան
ամբիոնները։
Բուրբօն
Կարդինալը,
որ
պաշտպան
էր
{Յիսուսեաններին},
կանչեց
իւր
մօտ
Համալսարանի
կառավարիչը
եւ
Համալս
Աստուած
պատժեց
Հենրիկոս
III-ը
Մարշալ
Մատինեօնի՝
{Յիսուսեաններին}
հասուցած
նեղութենների
համար,
որ
հպատակօրէն
կատար
ում
էին
նորան
խոստանալ
երկու
ամսից
յետոյ
թոյլ
տալ
{Յիսուսեաններին}
Փարիզ
մտանել։
Բայց
Յիսուսեանների՝
Մարշալ
Բիրոնի
ուց
եւ
մանաւանդ
պաշտպանութիւնը,
որ
ցոյց
էր
տալիս
{Յիսուսեաններին},
ճշմարտում
են
դժբաղդաբար
այս
զարհուրելի
կասկածը
ինալ
Րիշիլէին
հաճոյանալու
համար,
որ
հովանաւոր
էր
{Յիսուսեաններին}
։
Արդարեւ
մի
քանի
ժամանակից
յետոյ
Պապը
դրեց
նախար
ստ
բարոյականութենովը՝
չ'կարողացաւ
հաճոյ
գտանուիլ
{Յիսուսեաններին},
որոնք
միեւնոյն
ժամանակում
չունէին
այս
մարդավայե
Օգոստինոսի
մասին
գրած
գիրը
եւ
սկսեց
պաշտպան
լինել
{Յիսուսեաններին}
։
Րիշիլիէի
մահից
յետոյ
Յիսուսեանների
գործի
ընթացք
իթ.
ուրեմն
բնականաբար
պիտոյ
է
բարեյաջող
լինէր
նա
{Յիսուսեաններին}
։
Երբ
Հայր
Լաշէզ
թագաւորի
խոստովանահօր
տեղը
կ
,
վասն
որոյ
ամենայն
կերպ
ջանում
էր
օգնել
Պապին
եւ
{Յիսուսեաններին},
թէպէտ
եւ
ինքը
ոչինչ
հաւատ
չէր
պաշտում։
Պար
ածները,
որպէս
զի
առաւել
եւս
զայրացնեն
ժողովուրդը
{Յիսուսեաններին}
ընդդէմ։
Բայց
ցաւը
այս
էր,
որ
Կարդինալ
դը
Նո
նքը՝
նախարար
Շուազեօլը,
ըստ
ամենայնի
հակառակ
էր
{Յիսուսեաններին}
։
Նա
քանի
անգամ
առաջարկեց
թագաւորին
ջնջել
այս
Կար
ր
է
վճարել
Լաւալլետի
պարտքը։
Պարլամենտը
հրամայեց
{Յիսուսեաններին}
ներկայացնել
Կարգի
կանոնադրութիւնը
ինքեան
Պարլամեն
նաւանդ
այնպիսի
կարդինալներից,
որոնք
ճանաչում
էին
{Յիսուսեաններին}
եւ
ունէին
դէպի
այս
մարդիկը
մի
արդար
եւ
բնական
ատե
էր
այն
պատճառով,
որ
դորա
գումարը
կտակով
թողել
էր
{Յիսուսեաններին},
նոցա
կողմնակից
Հիյլեօմ
Դիւպրա,
Կլերմոնդի
Եպիսկոպ
տ
ցած
են
իւրեանց
գիտութեամբ
եւ
ուսումնականութեամբ
{Յիսուսեաններից},
այլեւ
սոքա՝
այս
հռչակաւոր
Յիսուսեանքը,
յայտնի
իւ
նոքա
չեն
վհատում.
բաց
ի
շատ
սակաւ
եւ
այն
թոյլ
{Յիսուսեաններից},
որոնք
յօժարեցան
փոխել
իւրեանց
հանդերձը
եւ
կեանք
րսափելի
գաղտնիքը։
Տարակոյս
չ'կայ,
որ
Չորս
ուխտի
{Յիսուսեաններից}
պահանջւում
էին
խորին
գիտութիւն,
խելք,
բանականու
եգիումների
Կառավարիչքը
լինում
էին
միշտ
Չորս
ուխտի
{Յիսուսեաններից}
։
Յիսուսեան
Կարգը,
ունենալով
կիսաշխարհական
բնաւո
ելական
ժողով
եւ
20,
000
Յիսուսեան,
բացի
կողմնակի
{Յիսուսեաններից},
որոնց
թիւը
անհամար
էր
Եւրոպայի,
Ասիայի
եւ
Ամեր
՛
թէ
ազատակամ
կառավարիչ
երկնային
թագաւորութեանը։
{Յիսուսեաններից}
շատերը
ստացան
Մանդարինական
արժանաւորութիւն,
եւ
Չ
ում
էին
դեսպանի
վերայ։
Այս
տեսաւորութիւնից
յառաջ
{Յիսուսեաններից}
մինը
ասաց.
"
Եթե
Պապը
միտք
ունի
այլեւս
վշտացնել
մասին
էր,
որ
չ'ասեն
թէ
երկիւղ
էր
կրում
Հենրիկոսը
{Յիսուսեաններից}
)։
Յիսուսեան
Կոլլեգիումի
մէջ,
ուսանում
էր
էպի
մարդկային
ազատութիւնը"։
Մահը
ազատեց
Յանսէնը
{Յիսուսեաններից}
։
Բայց
միթէ
մի
բան
կ՚ազատուէ՞ր
Յիսուսեանների
ձեռք
Կարգը
Ֆրանսիայի
միջից։
Շուազեօլը,
երկիւղ
կրելով
{Յիսուսեաններից},
որոնք
վերագրում
էին
նորան
ամենայն
տեսակ
չարագոր
ղացել
գո՛նէ
մասնաւորապէս
ծածկել
իւր
համակրութիւնը
{Յիսուսեանց}
հետ
եւ
համարելով,
թէ
աշխարհքում,
բացի
Մխիթարեան
րիմ
մարդ
չէ,
եւ
թէ
նա
արծաթը
գործ
է
դնում
յօգուտ
{Յիսուսեանց}:
Իսկ
վերակացուին
առաջարկում
էր
այսպէս.
"
քոյ
գո
՝
տոգորուած
Մաքիաւելու
հոգով։
Իսկ
Մխիթարեանց
ու
{Յիսուսեանց}
մէջ
սար
ու
ձորեր
կան՝
չնայելով,
որ
Մխիթարեանք
ե
ի
կողմանէ
պապին
իբրեւ
պատգամաւորք
յայտնեցան
երկու
{յիսուսեանք},
Լայենեզ
եւ
Սալմէրոն,
նախահրաւէր
աշակերտք
Իգնատ
հետ
եւ
թոյլ
տուեց
ամուսնանալ
Մարիա
Մեդիչիսի
հետ։
{Յիսուսեանք}
յետ
եկան
աքսորից
եւ
իւրեանց
երախտագիտութիւնը
ցոյց
ելացուց
վերջումը
եւ
այլ
կանոններ։
Բացի
սորանից,
{Յիսուսեանք}
ունէին
եւ
"
Exercitia
Spiritualia
"՝
"
Հոգեւոր
վ
նուած
հրահանգը։
Այս
կանոններով
դաստիարակւում
էին
{Յիսուսեանք}
եւ
սոքա
էին
նոցա
լուսաւորութեան,
բարոյականութեան
։
Այս
վճռահատութեան
մէջ
ապացուցուեցաւ,
որ
երկու
{Յիսուսեանք}
իւրեանց
շարադրութենների
մէջ
թոյլ
էին
տալիս
շնութի
էին
տալիս
շնութիւն
ու
անառակութիւն,
երեսուն
վեց
{Յիսուսեանք}
թոյլ
էին
տալիս
մարդասպանութիւն,
երկու
Յիսուսեանք
Յիսուսեանք
թոյլ
էին
տալիս
մարդասպանութիւն,
երկու
{Յիսուսեանք}
՝
անձնասպանութիւն
եւ
եօթանասուն
հինգ
Յիսուսեանք՝
ւ
Յիսուսեանք՝
անձնասպանութիւն
եւ
եօթանասուն
հինգ
{Յիսուսեանք}
՝
թագաւորասպանութիւն։
Կարծեմ
այսուհետեւ
աւել
ензурою
С.
Петербургь
5
Ноября
1903
г.
{ՅԻՍՈՒՍԵԱՆՔ}
ՅՕԴՈՒԱԾ
ԱՌԱՋԻՆ
Իգնատիոս
Լօյոլա.
-
Յիսուսե
դարձել
Եւրոպայի
բոլոր
ժամանակակից
Տէրութեններին։
{Յիսուսեանք},
այս
բանը
շատ
լաւ
հասկանալով,
իւրեանց
ներգործու
հի
գործերի
մէջ։
Պիոս
VIIը,
որին
որսացել
էին
{Յիսուսեանք}
իւրեանց
սատանայական
խարդախութեններովը,
1814
թուա
ոգեւոր
Վարժութիւն
"
Exercitia
spiritualia,
եւ
որ
{Յիսուսեանք}
խիստ
շատ
պաշտում
են։
Չ'նայելով
այս
գրքի
խորհրդակ
ստացաւ
հետեւեալ
նիստումը
ապացուցանել,
որ
ինքեանք
{Յիսուսեանք}
են
հերետիկոս
եւ
կամենում
են
խռովել
եկեղեցու
խաղաղ
ղջ
սահմանադրութեանը,
պատճառ
դարձաւ
վերջումը,
որ
{Յիսուսեանք}
չ'ընդունին
այս
ժողովքի
բոլոր
սահմանադրութիւնքը
աբ
եւ
շատ
խելացի
հակառակորդների։
Շատ
ժամանակ
է,
որ
{Յիսուսեանք}
կամենում
էին
մտանել
եւ
արմատանալ
այս
տէրութեան
մէ
ագրած
շնորհքները։
Բայց
XVII
դարու
սկզբումը,
երբ
{Յիսուսեանք}
Ապօթէոս
էին
պատրաստում
իւրեանց
նահապետին,
Րիբադա
ագ
տարածութեանը,
նոյնպէս
նորանից
էր
կախւում,
որ
{Յիսուսեանք}
մեծ
հանդէս
եւ
նշանակութիւն
ստացան
պատմութեան
մէջ
ենական
մարդերի
համար,
եթէ
1584
թուականումը,
երբ
{Յիսուսեանք}
հասան
արդէն
վերին
աստիճանի
կարողութեան,
չ'տպուէի
ութիւնը։
Բացի
բոլոր
այս
կարգերից,
կային
եւ
որոշ
{Յիսուսեանք}
՝
"
Jésuites
indifférants"։
Սոքա
յատկացեալ
պաշտ
ւմ
էին
իսկոյն
հասուցանել
իւրենաց
օգնութիւնը,
երբ
{Յիսուսեանք}
առաջին
անգամ
պահանջում
էին։
Քրէական
յանցանքների
ովներից
(missia)։
Բացի
սորանցից,
կային
եւ
այլ
{Յիսուսեանք},
որ
առանձին
գաղտնի
երդումներով
կապուած
էին
Կարգի
չ'ընդունել
այն։
Միմիայն
նշանակուած
դիպուածներում
{Յիսուսեանք}
կարո՛ղ
էին
զրկել
Գեներալը
իւրեան
արժանաւորութենից
,
որ
դատապարտուէր
Գեներալը
հրապարակով։
Բոլոր
{Յիսուսեանք}
սարսափելի
երդումով
պարտաւորուած
էին
տեղեկութիւն
տ
թեանը,
կասկած
'չկար,
որ
դարը
չէր
լսելու
նորան։
{Յիսուսեանք}
լաւ
ճանաչեցին
այս
ճշմարտութիւնը,
վասնորոյ
եւ
անո
իլիսոփայութիւն
դաս
էին
տալիս
Արիստոտելի
գրով,
որ
{Յիսուսեանք}
իւրեանց
կամեցածի
պէս
սրբագրել
էին.
մէջի
եղած
գլխ
ւթեան
ուսման
ընթացքը
ձգւում
էր
մինչեւ
չորս
տարի։
{Յիսուսեանք}
անուանում
էին
նորան
կազուիստիկա։
Արդէն
միմիայն
ա
թիւնը
դաս
էր
տրւում
այն
գրքերով,
որ
շարադրել
էին
{Յիսուսեանք}
՝
խանգարելով
բոլոր
իրողութիւնքը,
յարմարուելով
Կա
նոր
յայտնագործած
Ամերիկայի
մէջ։
Մեք
տեսանք,
թէ
{Յիսուսեանք},
ինչպէս
Տրիդենտեան
ժողովի
մէջ,
երբ
դեռ
այնքան
զ
արհի
ամենայն
մասներումը,
որքան
Յիսուսեան
Կարգը։
{Յիսուսեանք}
հարիւր
հատորից
աւելի
գրեցին
միմիայն
այս
ապացուցան
աստատուիլ՝
առանց
նոցա
գործակցութեանը,
եւ
թէ
շատ
{Յիսուսեանք}
մարտիրոսական
մահով
կնքեցին
քրիստոնէական
հաւատի
յա
ւն,
եւ
ո՛չ
մինչեւ
անգամ
Պապական
Քրիստոնէութիւն։
{Յիսուսեանք},
քարոզելով
Քրիստոնէութիւնը
զանազան
աշխարհների
մէ
լով։
Շուտով
օգնութիւն
հասան
նորան
նոյնպէս
եւ
այլ
{Յիսուսեանք},
որոնց
մէջ
երեւելի
դարձաւ
Կրիմինալը։
Կսաւիէ
սոց
իջոցին
հնդիկների
ծովից
եւ
հասաւ
մինչեւ
Եափոնիայ։
{Յիսուսեանք}
տեսան
այստեղ
մի
նոր
կրօն՝
"
Բուդդականութիւն
",
ր,
Մօլուկկեան
կղզիներից
մինչեւ
Ինդոս
գետի
եզերքը
{Յիսուսեանք}
տարածում
էին
սուտ
ու
խաբեբայ
կարծիքներ
Աստուծոյ
մ
ջ,
որոնք
երկրպագում
էին
նորան։
Յառաջ
քան
թէ
{Յիսուսեանք},
եկել
էին
այստեղ
Կապուսինեան
քարոզիչքը,
բայց
նո
ն
Հնդկաց
հասարակ
մարդերի
կողմնակիցներ
ճարել։
{Յիսուսեանք}
միանգամայն
ջոկ
ճանապարհով
ընթացան.
նոքա
սկսեցին
ցաւ
Եւրոպական
Բրամին։
Նորանից
օրինակ
առին
եւ
այլ
{Յիսուսեանք}.
նոքա
թողում
էին
Քրիստոնէական
եկեղեցու
մէջ
հեթան
աձգութեան
(ulteriori
dilatione
remota)"։
Բայց
{Յիսուսեանք}
չէին
հնազանդւում,
եւ
այսպիսի
հրամաններ
դուրս
էին
րում
ծաղկիլ
եւ
պտուղ
բերել
եւ
նոր
աշխարհում։
{Յիսուսեանք}
միեւնոյն
դրութեան
մէջ
էին
դէպ
ի
Հնդկաց
շռայլութիւ
աքականութիւնը,
որի
հիմքը
ստրկութիւն
էր)։
Բայց
{Յիսուսեանք}
չ'հետեւեցին
այս
սուրբ
եւ
ճշմարիտ
քարոզիչներին.
ն
քականութեան
շնչելուց։
Այսպէս
ահա՛
ներգործում
էին
{Յիսուսեանք}
Հնդկաստանի
մէջ,
Եափոնիայում
եւ
Չինաստանում
նոքա
,
որ
անուանւում
էին
այնտեղ
փիլիսոփա
կամ
անհաւատ։
{Յիսուսեանք},
օգուտ
քաղելով
այս
կրօնական
թոյլտւութենից
սկսեցի
կան՝
տեսանելով
իւրեանց
հաւատի
անարգութիւնը։
Շատ
{Յիսուսեանք}
զոհ
եղան
նոցա
վրէժխնդրութեանը։
Բայց
ի
վերայ
այսր
ի
մէջ
համարւում
էր
մինչեւ
քսան
հազար
Քրիստոնեայ։
{Յիսուսեանք},
որ
կամենում
էին
իւրեանց
Կարգը
հանդիսացուցանել
Ե
ճիշտ
բարոյականութենով
հռչակուած
հոյակապ
մարդ
էր։
{Յիսուսեանք}
անհաւան
գտանուեցան
ամենեւին
այս
բանին,
նոքա
գործ
յ
իշխանութիւնը,
ընդդէմ
դուրս
եկան
քարոզիչներին։
{Յիսուսեանք}
զօրք
դուրս
բերեցին,
որոնց
ինքեանք
էին
գլուխ
կացա
րեանց
յարձակմունքը
եւ
ասպատակութիւնը
Չինաստանից։
{Յիսուսեանք}
առանց
օգուտ
քաղելու
չ'թողեցին
եւ
այս
բանը.
նոքա
լեց
Հօլանդացոց
առեւտուր
առնել
Չինաստանի
մէջ։
{Յիսուսեանք}
շուտով
ահա
սկսեցին
հալածել
Դօմինիկեան
եւ
Ֆրանսիսկ
ն
տակ
եւ
դատապարտեց
Յիսուսեան
կրօնաւորները։
Բայց
{Յիսուսեանք}
շուտով
Հռովմ
ուղարկեցին
մի
Պալատական
Յիսուսեան՝
նցանքը
եւ
ջնջէ
նոցա
առաքելութիւնը
Արեւելքից։
{Յիսուսեանք},
չ'կարողանալով
կեղծաւորութեամբ
եւ
ընծաներով
խարբ
շարունակւում
էր
մեծ
զօրութենով
եւ
կատաղութենով։
{Յիսուսեանք}
արհամարհում
էին
պապական
կոնդակները.
նոքա
Ասիայի
հռչակաւոր
էր
իւր
անհնարին
խորամանկութեամբը։
Բայց
{Յիսուսեանք}
տեղիք
չունէին
նորան
աշակերտել
խորամանկութեան
մասի
նով
վնասէ
Կայսրի
իշխանութեանը։
Այսպէս
խօսում
էին
{Յիսուսեանք},
որ
Փեքինումն
էին,
իսկ
նոցա
Գեներալը,
որ
Հռովմ
,
ծունկ
չոքեց
նորա
առաջեւը
Չինացոց
սովորութեամբ։
{Յիսուսեանք},
Մանդարինի
հագուստներով
Կայսրի
աթոռի
չորս
կողմու
ի
մէջ
եւ
սպանում
է
թռչուններ։
Պալատական
Մանդարին-
{Յիսուսեանք}
Կայսրից
առաւել
ծիծաղեցան,
որ
շատ
ուրախացել
էր
իւ
ից
շատ
արտօնութիւններ,
որ
ունէին
յառաջուց։
Բայց
{Յիսուսեանք}
մնացին
Պալատական
Մաթեմաթիկոսների
պաշտօնում՝
Օրաց
այս
ասելով՝
ես
խօսում
եմ
Պարագուայի
վերայ։
{Յիսուսեանք}
Ֆիլիպպ
IIIին
գանգատում
էին
Սպանիական
նահանգապետնե
։
Թագաւորը
շատ
ողորմած
կերպով
լսեց
այս
գանգատին։
{Յիսուսեանք},
խրախուսուելով
այս
բանից,
առաջարկեցին
նորան
Քրի
զգերը,
ըստ
ամենայնի
յարմար
էր
այս
երեխայ
ազգին։
{Յիսուսեանք}
մի
հրաշալի
ճարտարութեամբ
քարշում
էին
նորանց
իւրեա
արդ
շինել
երեխայից։
Այն
ձեւը,
որ
գործ
էին
դնում
{Յիսուսեանք}
Սպանիական
նահանգապետների
գաւազանի
տակ
չարչարուած
ներով,
եւ
ի՞նչքան
աշխատութիւն
պիտոյ
է
գործ
դնէին
{Յիսուսեանք},
որ
ջնջէին
Պարագուայի
եւ
Եւրոպայի
միմեանց
հետ
կա
շինում
էին
թնդանօթներ
եւ
այլ
զանազան
զէնքեր,
որ
{Յիսուսեանք}
գործ
էին
ածում
պատերազմի
ժամանակ,
դրացի
Հնդկացին
Միապետութիւնքը
սկսեցին
կերպարանագործուիլ,
իսկ
{Յիսուսեանք},
տեսանելով
իւրեանց
տեսութեան
կատարեալ
անյաջողութ
Ֆրանսիայի
մէջ
հրաժարուէին
իւրեանց
արտօնութենից։
{Յիսուսեանք}
առաջին
անգամ
ընդունեցին
բոլոր
պայմանները
եւ
բացին
արեց
Ֆրանսիայի
աշխարհը։
Ինչպէս
Մեզերիէ
ասում
է,
{Յիսուսեանք}
էին
նորա
քարոզիչքը
եւ
փողարքը։
Նոցա
միջից
մանաւա
բայց
շատ
սխալուեցաւ
իւր
կարծիքի
վերայ։
Գիզերը
եւ
{Յիսուսեանք}
էին
Ֆրանսիայի
իսկական
տիրողքը։
Հենրիկոս,
տեսանե
նը
եւ
տիրել
ամրոցին։
Մատինեօնը
ազատուեցաւ,
բայց
{Յիսուսեանք}
աքսորուեցան
քաղաքից։
Իւրեանց
այն
ժամանակներում
տ
կերաւ
Հենրիկոսի
անունով։
Միմիայն
Կապուսինեանք
եւ
{Յիսուսեանք}
հրաժարուեցին
երդումից.
այն
պատճառով,
որ
Յիսուսե
աբեղաների
այս
ընթացքը,
պահանջեցին,
որ
աքսորուեն
{Յիսուսեանք}
Ֆրանսիայի
միջից։
Համալսարանի
կողմից
փաստաբան
նշա
աց
Յիսուսեան
աբեղաների
չարագործութեանը.
պատճառ,
{Յիսուսեանք}
չարաչար
հանեցին
որդուց
հօրը
դէպի
Յիսուսեանները
ատ
էժը։
Ընդհանուր
էր
գանգատը
Յիսուսեանների
ձեռքից։
{Յիսուսեանք}
տեսանում
էին,
որ
վտանգը
պատրաստ
է
միշտ
իւրեանց
հ
ի
հրամանի
յայտնի
հակառակորդներ"։
Եւ
արդարեւ
{Յիսուսեանք}
դուրս
եկան
Ֆրանսիայից,
բայց
նոցա
մի
մասնը
մնաց
Հ
թեան
մէջ։
Մարիա
Մեդիչիսի
հետ
կային
երկու
Իտալացի
{Յիսուսեանք}
՝
Մաճիօ
եւ
Ճենտիլ,
երկուսը
եւս
ճարտար
խռովարար
ե
։
Վերջապէս
Հենրիկոս
IVը
վճռեց,
որ
վերադառնան
{Յիսուսեանք}
։
Երբ
Սիւլլի
խորհուրդ
էր
տալիս
նորան
չ'առնել
այս
անակնկալ
եւ
յանկարծական
մահը"։)
Վերջապէս
{Յիսուսեանք}
վերադարձան
Ֆրանսիա
ութը
տարուայ
աքսորից,
1603
թո
տանալ
Աստուածաբանական
ուսման
ընթացք
բանալու։
{Յիսուսեանք}
մեծ
յոյս
չէին
կարող
ունենալ
թագաւորի
վերայ,
որ
ե
արարողութեանը
բոլոր
աբեղայական
Կարգերը։
Միմիայն
{Յիսուսեանք}
էին,
որ
չէին
երեւում։
Նոքա,
ինչպէս
ասում
են,
ասկածը։
Թագաւորի
մեռանելուց
երեք
ամսից
յետոյ
{Յիսուսեանք}
ընդդէմ
Պարլամենտին
հրաման
ստացան
ուսուցանել
Կլերմ
ր
Յիսուսեանների
քաղաքական
տեսութեան
բոլոր
վնասը։
{Յիսուսեանք}
իւրեանց
սովորական
կերպով
դատապարտեցին
նորան
իբրեւ
ագրէ
արդէն
պատրաստուած
իւր
գրքի
հերքումը)։
{Յիսուսեանք}
այս
ժամանակումը
փոխեցին
իւրեանց
ներգործութեան
կեր
ը
ըստ
ամենայնի
համաձայն
էին
Կարգի
բնաւորութեանը։
{Յիսուսեանք}
հասկացան,
որ
Կարդինալը
իւր
առաջին
անգամ
հակառակ
ծութենից,
անհաւատալի
մեծ
էին։
Այսպիսի
հնարներով
{Յիսուսեանք}
կարո՛ղ
էին
ամենայն
բանի
ձեռք
տալ.
նոցա
հարկաւոր
սաց.
"
Յանսէնեանք
մեղանչեցին"։
Եւ
ճշմարիտ
որ,
{Յիսուսեանք},
ինչպէս
ինքեանք
ասում
էին,
հարկադրեցին
Յանսէնեա
պատմութեան
մէջ
յայտնի
է
անունովս
"
Unigenitus"։
{Յիսուսեանք}
՝
այս
կոնդակի
հեղինակքը,
փախչելով
հեռատեսութեամբ
ղեցուց
եւ
զրկուեցան
սուրբ
խորհրդի
հաղորդութենից։
{Յիսուսեանք}
համոզում
էին
Պապին,
որ
նա
այս
կոնդակը
հրատարակէ
իէ
առեց
խաչը
եւ
դրեց
թագաւորի
ձեռքը։
Այն
ժամանակ
{Յիսուսեանք}
անընդհատ
կարգով
մօտենում
էին
հանգուցեալի
մահճին
ե
րկու
տարուց
յետոյ
մեռաւ
եւ
Ժիրարը
Լիօն
քաղաքում։
{Յիսուսեանք}
փառաւորում
էին
նորա
անունը՝
իբրեւ
զրպարտուած
մար
փակած
արգելած
Յանսէնեանքը
ազատութիւն
ստացան։
{Յիսուսեանք}
չէին
յուսահատւում։
Նոքա
նորընծայ
չէին
քաղաքագիտո
ձան
աքսորանքից։
Դիւբուա
ստացաւ
Կարդինալութիւնը։
{Յիսուսեանք}
հանդիսացան
յաղթական։
Շուտով
սորանից
յետոյ
Լո
Թղթեր
եւս
չէր
կարելի
գտանել
նորա
մօտ,
ըստ
որում
{Յիսուսեանք}
իւրեանց
կանոնի
զօրութենով,
չէին
կարող
ծածուկ
խոր
ղբարցը
մի
միլլիոն
հինգ
հարիւր
երկու
հազար
ֆրանկ։
{Յիսուսեանք}
պահանջեցին,
որ
գործը
դատուի
Փարիզի
Պարլամենտի
մէ
ը
Ֆրանսիայի
մէջ
պիտոյ
է
խլուէին
պարտքի
դէմ։
Բայց
{Յիսուսեանք}
պատասխանեցին,
թէ
Հ.
Լաւալլետը,
գլխաւոր
իշխան
լ
իւնը
ինքեան
Պարլամենտին՝
երեք
օր
ժամանակ
տալով։
{Յիսուսեանք},
երկիւղ
կրելով,
թէ
մի
գուցէ
այս
կանոնների
վերատ
ը
դահճի
ձեռքով
կրակի
դատապարտուեցան,
իսկ
ինքեանք
{Յիսուսեանք}
զրկուեցան
Ֆրանսիայի
մէջ
ամենայն
արտօնութենից,
որ
Այս
առաջարկութեան
մէջ
ապացուցանւում
էր,
որ
երկու
{Յիսուսեանք}
իւրեանց
շարադրութիւնների
մէջ
թոյլ
էին
տալիս
շնութ
նոցանից
թոյլ
էին
տալիս,
մարդասպանութիւն,
երկու
{Յիսուսեանք}
՝
անձնասպանութիւն
եւ
եօթանասուն
հինգ
Յիսուսեանք՝
ւ
Յիսուսեանք՝
անձնասպանութիւն
եւ
եօթանասուն
հինգ
{Յիսուսեանք}
՝
թագաւորասպանութիւն։
Լուդովիկոս
XVը,
վերջապէս
իայից
աքսորելու
հրովարտակը։
Այս
անցքից
յետոյ
{Յիսուսեանք}
քաշուեցին
դէպի
Հռովմ,
բայց
եւ
այնտեղ
նոցա
համար
՝
ինչ
աստիճանի
ողորմելի
դրութեան
մէջ
էին
թողնում
{Յիսուսեանք}
Հռովմի
պապերը։
Բացի
այս
կարծիքից,
ստացուեցան
ահ
յսինքն՝
կացութիւն
(status)։
Մինչեւ
որ
բռնուած
{Յիսուսեանք}
չ'յայտնէին
իւրեանց
ցանկութիւնը,
թէ
ինչ
կացութիւն
եց
յանցաւորը։
Պապական
Շուէյցարիայի
մէջ,
ուր
{Յիսուսեանք}
մեծ
ազդեցութիւն
ունէին
ժողովրդի
վերայ,
ռամիկները
նգուցեալ
Պապի
պատկերը
եւ
կախեցին
որպէս
մահապարտ։
{Յիսուսեանք},
հալածական
լինելով
բոլոր
Պապական
աշխարհներից,
ales,
5.
p.
31.
Դնում
եմ
այս
կարգով,
թէ
{Յիսուսեանք},
ո՞ր
թուականում
ո՞ր
աշխարհքից
հալածուեցան։
այս
բանը,
արդէն
վճռական
պատճառ
էր
ստացել
հալածել
{Յիսուսեանքը}
իւր
տէրութենից
1606
թուականին,
որպէս
առաւել
կասկ
թեամբ
Յիսուսեաններից,
այլեւ
սոքա՝
այս
հռչակաւոր
{Յիսուսեանքը},
յայտնի
են
եւրոպական
դպրութեան
եւ
աշխարհի
մէջ
որ
Կարգը
յանձնում
էր
նոցա։
Սոքա
էին
ողջից
վտանգաւոր
{Յիսուսեանքը}
։
Բայց
այսուամենայնիւ
ո՛չ
թէ
միայն
օտարների,
եւ
հնազանդութիւն
դէպի
իւրեանց
տիրողքը,
այսինքն՝
{Յիսուսեանքը}
։
Քաղաքական
կառավարութիւնը
յանձնած
էր
վերատեսուչն
տուեցաւ
նորանում։
Հասարակաց
ձայնը
դատապարտում
էր
{Յիսուսեանքը}.
ասում
էին,
թէ
Դամիէնը
ներգործել
է
նոցա
թելադրո
աքիս
բաց
յինէ
չգտանի,
այլ
զի
կենարար
վարդապետին
{Յիսուսի}
բան
ելցէ
ի
կատար
թէ
զոր
խօսեցիք
յունկանէ,
քարոզե
ափառ
ծննդեան
եւ
յայտնութեան
տեառն
մերոյ
եւ
փրկչին
{Յիսուսի}
Քրիստոսի:
13.
ՄԱՏԹԷՈՍ
ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ
ՆՈՐԻՆ
ԳԵՐ
ելու
համար
դէպի
ճշմարտութեան
կենդանարար
աղբիւրը՝
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
գոգը:
Աշխարհի
երեսին
ճշմարտութեան
պ
,
այլ՝
Աստուծոյ,
որին
մասնակից
կարող
ենք
լինել
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
ձեռքով:
Այս
շատ
տխուր
բան
է,
Աստուծոյ
այլ
այսպիսի
արատներից,
է
այն
ճշմարտութիւնը,
որ
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
արիւնով
կնքուեցաւ
Գողգոթայի
վերայ,
այն
դրուած
է
ազատութեան
ապառաժի
վերայ,
որ
ոռոգուած
է
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
արիւնով:
Ձեր
կրօնի
վարդապետութիւնը
ազատ
մ
եւ
որ
յիրաւի
կարօտ
էին
ուղղութեան,
որպէս՝
ա.
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
բնութեան,
կամքի
եւ
ներգործութեան
վարդապ
լնուլ
զվարձն
աշխատանաց:
Երկրորդ,
աղաչելովն
{Յիսուսի},
օրումս
առաջ
դրվեցայ
ելանելոյ
աստի
ծովով
առ
ի
յե
տեմք,
կեցեալ
յանդրդուելի
վէմն,
ի
վարդապետութիւն
{Յիսուսի}
Քրիստոսի:
Պատուելի
Այվազովսքին
պատրուակ
ինքեան
ա
առաքելոց,
անժխտելի
վկայից
փրկագործ
տնօրէնութեանց
{Յիսուսի}
Քրիստոսի։
Uխալի
Այվազովսքին
մեծապէս,
եթե
զմտաւ
՛լ
սկզբանց,
որք
զազատութիւն
ազգաց,
դնեալ
արեամբ
{Յիսուսի}
Քրիստոսի,
խլեալ
՚ի
նոցանէ,
պնդեցին
ի
զարհուրելի
րաքանչիւր
ի
նիւթոցն
փոխի
ի
կենդանի
անձնաւորութիւն
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
ե՛ւ
հոգւով
ե՛ւ
մտօք,
եւ
Աստուածութեամբ
եամբ:
Ըստ
այսմ
եւ
մեք
ճաշակեմք
զմարմին
եւ
զարիւն
{Յիսուսի}
Քրիստոսի,
խոստովանեալ
՚ի
նոսա
զներկայութիւն
Աստո
րութեա՛նն
պարծեցայց։
Աստուած
եւ
հայր
Տեառն
մերոյ
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
գիտէ՛
որ
է
օրհնեալ
յաւիտեանս,
զի
ո՛չ
սը
20.
Մարկ.
Գ.
30։
§
36.
"
Խնդրէին
հակառակ
{Յիսուսի}
վկայութիւն
ինչ,
զի
սպանանիցեն
զնա.
եւ
ոչ
գտանէի
թշուառ
դրութեան
մէջ
էր
բոլոր
մարդկութիւնը
մինչեւ
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
յայտնուիլը)։
Այս
աստուածային
անձը,
լ
ն
էր։
Այնտեղ,
ուր
կրօնի
բոլոր
ազատութիւնը՝
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
արիւնով
մարդկութեանը
պարգեւած,
կենտրոնա
կանութիւնը։
Վաղուց
ահա
պապերը,
իւրեանց
անձը
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
անսխալելի
եւ
անմեղանչական
երեսփոխան
քարո
ստուածային
ամենապարզ
վարդապետութեան՝
Տեառն
մերոյ
{Յիսուսի}
Քրիստոսի,
այլ
եւ
լուսափայլ
կերպարանափոխութեամբ
ծ
ատութեամբ
առ
երկնային
Վարդապետութիւն
Տեառն
մերոյ
{Յիսուսի}
Քրիստոսի
հող
էին
եւ
մոխիր
անարգ,
բայց
այդ
յիւրու
ր,
այլ
վասն
հողմոյն
ընդդէմ
լինելոյ՝
խոտորեցաւ.
{յԻտալիա}
եւ
ելեալ
ի
Հռոմ,
եկաց
առ
ժամանակ
ինչ
շահեցեալ
զգ
ներողաբար
վարէր
ընդ
իս,
եթէ
իրօք
գտանեցեալ
էր
իմ
{յիր}
ինչ
յանցաւոր:
Այլ
այն
ամենայնիւ
ես
ի
դէմս
պահանջ
իսկոպոսունս
առ
հոգալոյ
զգիւտ
դպրութեան
Հայոց,
եւ
{յիրազեկ}
առնել
նորա
զժողովն
բանիցն
Աբելի՝
աղաչի
չլինել
ան
պէական
ակամայ
սխալը։
Ահաւասիկ
բուն
ճշմարտութիւնը։
{Յիրաւ}
է,
որ
այս
ականաւոր
անձը,
Գէորգ
կաթողիկոսի
օրով,
մ
կրկին
անգամ
ասացից
ոչինչ։
Հին
այդ
լեզու
զրկեալ
է
{յիրաւանց}
ժամանակին,
չունի
կեանք
յընկերական
կենցաղս,
եւ
ա
լ
եթէ
գուցէ
ինչ
նամակ
կամ
գիր
ի
Ռուսսիոյ
եւ
գտեալ
{յիրաւի}
զքանի
մի
նամականիս
բարեկամաց
տողելոց
ի
Նախիջեւանէ
սկանում
քեզ,
կարծեմ,
դու
խելքդ
թռցրել
ես:
Եւ,
{յիրաւի},
մեծ
երկիւղի
մէջ
էի,
թէ
մի՛գուցէ
Պ.
Բէգզադէն
խ
բաների
վերայ,
որ
աւելի
մեծ
էին
նորա
աչքում
եւ
որ
{յիրաւի}
կարօտ
էին
ուղղութեան,
որպէս՝
ա.
Յիսուսի
Քրիստո
ս
հրապարակէ
այդպիսի
լուրեր,
մեք
արգելք
չենք.
եւ
{յիրաւի},
ի՛նչ
այլ
պաշտօն
ունէր
նա,
բացի
սորանից,
կատար
կը:
Իրաւո՞ւնք
է
այս,
կամ
ստրկութիւնը
վերնալով,
{յիրաւի}
պիտի
ընկնին
այդ
մշակութիւնքը՞,
ինչպէս
կամին
հաւա
մ
այն
կառավարութեան...
կարող
են
հաւատալ,
որ
եթէ
{յիրաւի}
՛,
Լեհաստանը
արժանի
լինէր
անգլիական
համակրութեան
ուսար
դու:
Զարմացնում
են
ինձ
սաստիկ
Քո
խօսքերը,
{յիրաւի},
Եւ
քանզի
չեմ
սերովբէ
`
Չիմանալըս
թող
ներուի"։
իւնը
այս
բանի
վերայ
եւ
խնդրում
ենք
սրբագրել,
եթէ
{յիրաւի}
առանց
բացատրութեան
ասուած
է,
թէ
եկեղեցականների
դ
անցք
պատմեմ,
որ
պատահեց
Հիւսիսային
Ամերիկայում:
{Յիրաւի}
՛,
որ
նա
իւր
հանգամանքով
մի
սրտաշարժ
իրողութիւն
է
նի
դէպի
վատը
տեղափոխութեան
առաջքը
առնուլ,
եթէ
նա
{յիրաւի}
բարեմիտ
եւ
բարեխորհուրդ
մարդ
էր.
այս
մէկ:
միայն
նորա
շողիւնով
ահաբեկել
սպառնալից
թշնամիքը:
{Յիրաւի},
սա
իւր
քաջագործութեամբ
մի
նոր
Աքիլլես
հանդիսացա
տոցի
խօսքերը.
"բայց
իմ
նզովք
դատապարտութեան
յաւէտ
{յիրաւի}
եւ
արժանի
էր.
եւ
զի
վրիպեցայ
եւ
ըստ
արտուղի
անկեա
որում
եւ
իցէ
տեղւոջ,
եւ
զճառ
ի
Հռիփսիմեանս:
{Յիրաւի},
պտուղք
այնքան
երկարավաuտակ
աշխատութեանցն
սակաւ
եամբ՝
ակնկալաք
մխիթարութեան
հանդիպել
հոգւոյ.
եւ
{յիրաւի}
՝
ո՛չ
իսկ
վրիպէաք
ի
յուսոյ,
եթէ
աբեղենին
գործք
ո
ւսումնական
ազգակիցն
մեր),
այլ
եւ
հեղինակութեամբ
{յիրաւի}
"
Ազգասէր
"
տառն
օրագրոյն
Կալկաթայի
հաստատեաց
զիւ
ւած
քո
դատաստանը
քաղցրացնէ,
Ստեփաննոս
վարժապետ,
{յիրաւի}
՛,
եթէ
դու
չլինէիր,
ես
եւս
պիտոյ
է
մնայի
միւս
ռա
մ
էին
իմ
ոտներս
այն
օրհնեալ
փալախայի
հարուածքը.
{Յիրաւի},
որ
մեծ
բախտաւորութիւն
էր
ինձ
համար,
որ
միեւնոյ
եզ,
եւ
ի
ժողովի
անդ
իբրեւ
տեսի
եթէ
ոչ
ուղիղ
գնան
{յիրաւունս}
ոմանք
անդամք,
զորոց
յանուանէ
ի
վեր
անդր
ասացի,
լ
էր
խափանել
զայն
սովորութիւն,
բայց
վերջացեալ
էր
{յիրոց}
նպատակաց,
ըստ
որում
կատարեալ
է
ինքն
յամի
ամի
զիւ
ելանէ,
Ոչինչ
զզամ,
համարի՞ս:
Մխի՞մ
{յիրս}
ձեր
դասուն,
Լուա՞ւ
յինէն
ոք
բան
մի,
յ
ոք,
կամ
աբեղայ,
կամ
եպիսկոպոս,
որ
ձեռն
մխիցէ
{յիրս}
եկեղեցւոյ,
օտար
հոգւով,
զայնպիսին
արտաքս
քան
զհ
ցին
Ցէյլոնից
22/5
87
Հայրապետեանցին
Կալկաթա[
{յից]}
Յունիս
12/24
88
Հայրապետեանցին,
պաշտօնական
ժանանանք,
այս
երանութեան:
Փա՜ռք,
ի
խոնարհ,
{յԻւսկիւտար},
Պ.
Չամուռճեանին...
Պ.
Չամուռճեանի
եւ
մե
ր
ասացեալ
օրէնսգէտն,
յանձն
արար
որդւոյ
իւրում,
{յիւր}
անուն
պատուէր
տալ
օրէնսգիտին
այնմիկ,
առանց
ամենա
ցեալ
Ներսէս
կաթողիկոսն
կարգեալ
է
՚ի
մասին
գործոյս
{յիւր}
՚ի
կատարեալ
երեսփոխանութիւն
զիշխանն
Մ.
Ս.
Վորոն
իաբան
հաւանութեամբ
եւ
թախանձագին
խնդրանօք
ընտրեաց
{յիւր}
'ի
լրացեալ
երեսփոխանութիւն,
զյարգոյ
հայրենակիցս
մինչեւ
իւր
մահն,
եւ
իմ
մօրս
աղախին
Սուզային
եւս
{յիւր}
կառավարութիւնումն
պահեսցէ
յիշեալ
Աննայն
նոյն
խարճ
կոյս
սիրասուն,
Որ
զհէգն
անտուն
Ձօնեալ
{յիւր}
ի
սէր
Պաշտէր,
յանձանձէր,
Աւանիկ
ահա
անի,
Զվարդ
յեռեալ
ճոխ
ի
թուփ,
Շուշան
{յիւր}
ոճ
գարնայնի:
Ո՛չ
զկենդանեաց
խայտ
երամ,
ոգւոյն
կացցեն
ջահք
փայլուն,
Զի
յաշխարհի
մի՛
{յիւր}
ընթացս
դեգերեսցի
վայրապար։
Խի՜ղճ
ազդե
շմարտախօսութիւն
մեր
`
գտեալ,
մատնացոյց
եղիցի
մեզ
{յիւր}
փոքրիկ
տետրակս
եւ
"
Հաւատապատում
"
գրեալս
իբր
նոր
իրաւունս
եպերելոյ
զնա,
վասն
զի
թողեալ
[եւ]
լքեալ
{յիւրայոցն}
՝
այնինչ
զօգնութիւն
եգիտ
յօտարաց,
[ի
հարկէ
ստիպե
ւթեան
ի
քաղաքիս
է
ի
սակե
անհաւատալեաց,
քանզի
այր
{յիւրաքանչիւր}
գտանէ
ի
պանդոկի
զմի
եւ
եթ
սենեակ
եւ
զկերակուր
(ա
տարածման
նիւթականութեան
յազգի
մերում
-
քանզի
այր
{յիւրաքանչիւր}
տեսեալ
զհայրենիս
աւեր
եւ
լքեալ,
ձեռն
ի
գործ
արար
առ
ի
ապացուցանել
զայս
կարծիք
պիտոյ
է
գէթ
հրաւիրել
{յիւրաքանչիւր}
անջատ
վիճակացդ
այդոցիկ
զմի
մի
այր,
որպէս
ազնուակ
րեալս
ի
զանազան
անձանց,
ստացեալ
ի
տեարց
պատկերաց
{յիւրաքանչիւրոց}
զտասնեւհինգ
մանէթ
արծաթիս
եւ
ի
խնդրել
իմ
հրամայել
անձամբ
անձին
բարձցեն
բոլորովին
եւ
բնաջինջ
արասցեն
{յիւրեանց}
զայս
գայթակղական
եւ
վնասակար
փօլիթիքա,
եւ
զհակառ
եսպանին
Ռուսիոյ
ի
Կոստանդնուպօլիս,
որպէս
զի
սա,
{յիւրմ}
է
կողմանէ
ծանուսցէ
դեսպանին
Անգլիոյ
որ
ի
Կոստանդն
զնշանագիրս
Հայոց
յարմարեալս
ի
Դանիէլէ
եպիսկոպոսէ
{յիւրմէ}
մերձաւորէ.
այլ
Վռամշապհոյ
անլուր
խոստմանցն
եղեալ
իսկ
յայլ
իրս
ամենեւին
տարտամ։
Ուստի
Մխիթար
աբբայ
{յիւրոց}
աշակերտաց,
որոց
ոմանք
էին
բուն
իսկ
վարդապետք
Հայ
ն
ընդ
ձեռն
ձեր,
զորոյ
եւ
զպատասխանին
ընկալեալ
եմ
{յիւրում}
ժամանակի:
Այլ
թէ
մտացածինդ
այդ
նամակ
ո՛վ
իցէ
գրե
ն
ընդ
ձեռն
ձեր,
զորոյ
եւ
զպատասխանին
ընկալեալ
իմ
{յիւրում}
ժամանակի,
այլ
թէ
մտացածինդ
այդ
նամակ
ո՛վ
իցէ
գրե
ւթիւն
յաղագս
պատշաճ
եղանակաւ
հաստատելոյ
զթուղթն,
{յիւրում}
լրացեալ
զօրութեան:
Ընդ
այսմ
ոչ
աւելորդ
համարի
հողմոց:
Զմեկնելոյ
իմոյ
՚ի
Լոնդոնէ
յայտնեցից
Ձեզ
{յիւրում}
ժամու:
Երեսփոխան
Միքայել
Նալբանդեանց
Նախիջեւան
եւ
վեհափառ
կաթողիկոսին
ամենույն
Հայոց,
{յիւրում}
ժամանակի:
Հաւաստի
առնելով
զարժանապատուութիւնդ
.
Խալիբեանէ
յանուն
իւր:
Այլ
մեք
զայս
ամենայն
{յիւրում}
ժամանակի
ի
գիր
անցուցեալ,
աւանդեսցուք
ապագայիցն
շարժուն
իր
եւ
թէ
թալապներ,
զամենայն
շարժելի
իրսն
{յիւրում}
ժամանակի
վաճառեսցեն,
թալապներս
եւ
տներիս
քրէհն
ժ
Տէրս,
յանձն
արարից
նոյնպէս
պատմութեան,
կցորդեալ
{յիւրում}
ժամանակի
եւ
զհետեւանսն,
քաջայոյս
եմք,
եթէ
ազգ
հ
դա
անդ,
ուր
էն,
այսինքն
կապեալ
եւ
կալանաւորէալ
{յիւրում}
դարաւոր
գերեզմանի,
զի
դորա
չի՛ք
տեղի
ի
կենդանեաց
ր
Գրիգորեան
Զմիւռնացի,
զորմէ
յիշեալ
եմք
սակաւուք
{յիւրում}
տեղւոջ,
այն
է
ի
սկզբան
ճառիս,
ունի
տպագրեալ
քան
իսուսի
Քրիստոսի
հող
էին
եւ
մոխիր
անարգ,
բայց
այդ
{յիւրում}
կարգի
եւ
տեղւոջ:
Միթէ
հոգեւորականք
մեր
սակա՞ւս
ն
ագային,
բայց
եւ
ժամանակն
ունի
զիւր
ներգործութիւն
{յիւրում}
կարգի
առ
հասարակ
ի
վերայ
ենթալուսնէից,
եթէ
այսմ
հմուտ
բնագէտք,
եւ
այլն,
եւ
այլն,
այն
ժամանակ
ա՛
{յլ}
կը
լինէր
ճշմարտութեան
եւ
նորա
պաշտօնեաների
վիճակը
րեացակամութիւնը:
Դորա
հակառակ,
իմ
ուղղութիւնը
ա՛
{յլ}
է
բոլորովին՝
ճշմարիտը
ասել
եւ
կանգնիլ
մէջտեղումը
ազգի
պակասութիւնքը։
Ազգը
ինքը
պակասութիւն
չէ.
ա՛
{յլ}
է
ազգը,
եւ
ա՛յլ
է
ազգի
պակասութիւնքը:
Անարգելով
ը։
Ազգը
ինքը
պակասութիւն
չէ.
ա՛յլ
է
ազգը,
եւ
ա՛
{յլ}
է
ազգի
պակասութիւնքը:
Անարգելով
ազգի
պակասութիւն
դունելուն
եւ
մի՞թէ
կարելի
է
մտածել,
եւ
արդեօք
թո՞
{յլ}
է
տալիս
լօգիկան
եզրակացնել,
թէ
Հայք,
վերստին
(
կան
կերպարանք՝
կազմելով
մի
առանձին
ազգութիւն,
ա՛
{յլ}
պայմանների
տակ,
կամ
մտանում
են
ուրիշ
ազգութեանց
-
Չէ՛,
կառավարութիւնը
կառավարութիւն
է,
ազգը
ա՛
{յլ},
կառավարութիւնը
ա՛յլ:
-
Ուրեմն,
կառավարու
նը
կառավարութիւն
է,
ազգը
ա՛յլ,
կառավարութիւնը
ա՛
{յլ}:
-
Ուրեմն,
կառավարութիւն
ասելով,
պիտի
իմա
,
ինչպէս
կառավարութիւնը
կառավարութիւն
է:
Ազգը
ա՛
{յլ},
կառավարութիւնը
ա՛յլ:
-
Դրօշի
փառքը՞...
նը
կառավարութիւն
է:
Ազգը
ա՛յլ,
կառավարութիւնը
ա՛
{յլ}:
-
Դրօշի
փառքը՞...
-
Ազգի՛նն
է:
ես
մթան
մէջ
կորցըրած
ուղիս
`
Անցնում
եմ
սխալ,
ա՛
{յլ}
ճանապարհով...
"
Այստեղո՛վ,
պարո՛ն,
այստեղո՛վ
արեգակին
բարեաւ
մնա՛ս
չասացի:
Ա՛խ
դու,
թո՛
{յլ}
մարդ,
ա՜խ,
հողածին,
չես
կամենում
մտածել,
սի
իրողութիւն
բոլորովին
փոխում
է
բանի
ընթացքը,
ա՛
{յլ}
ուղղութիւն
է
տալիս
գործին,
որով,
որպէս
մի
կախար
Եւ
ո՛չ
բնաւ
որպէս
մի
սխալուած
մարդ
մերժուեցաւ,
ա՛
{յլ},
պայծառապէս
կացաւ
ու
մնաց
նո՛յն
առաքելութեան
մէջ
՛։
Հաւատքից
եւ
ուսումից
զո՛ւրկ
են,
գործի
մէջ
ծո՛
{յլ}
եւ
անհամբե՛ր,
որոնցից,
նայելով
այն
տգիտութեանը
իշուած
Ղազարի
վրայից,
որովհետեւ
նա
կարող
էր
մի
ա՛
{յլ}
Ղազար
եղած
լինել,
քան
թէ
Փարպեցին,
ինչպէս
եւ
կա
նոցա
մարդասիրութիւնը,
չէր
կարող
այն
աստիճանի
ծո՛
{յլ}
լինել,
չասենք
անքաղաքավարի,
որ
Մարզպանին
գրած
Թ
տաճա՛րդ
զայդ
ձեռագործ,
եւ
զերիս
աւուրս
շինեցից
ա՛
{յլ}
առանձին
ձեռագործի։
Սակայն
եւ
այնպէս
չէր
նման
վկա
ք
զորոմնն
եւ
զցորեանն
ընդ
նմին
'ի
բաց
խլիցէք.
թո՛
{յլ}
տուք
երկոցունց
աճել
'ի
միասին
մինչեւ
'ի
հունձս,
արդեօք
այս
կամ
այն,
որ
իւր
սիրտը
յղացել
էր,
թո՞
{յլ}
է
տալիս
կրօնի
պատուէրը
իրագործել,
թէեւ
ինքը
այդ
ցն
աշխարհի,
եւ
յայժմուս
ժամանակի՝
որ
ամենեւին
ա՛
{յլ}
է
քան
զդարս
Մովսիսի
Խորենացւոյ,
Եղիշէի
եւ
այլոց
դրվում
այդ
ձեւով։
Բայց
նոր
լեզուն,
գոյանալով
ա՛
{յլ}
պատմական
դէպքերի,
ա՛յլ
աշխարհների
եւ
ա՛յլ
ժամանա
նոր
լեզուն,
գոյանալով
ա՛յլ
պատմական
դէպքերի,
ա՛
{յլ}
աշխարհների
եւ
ա՛յլ
ժամանակների
ազդեցութեան
տակ,
ալով
ա՛յլ
պատմական
դէպքերի,
ա՛յլ
աշխարհների
եւ
ա՛
{յլ}
ժամանակների
ազդեցութեան
տակ,
շատ
բառ
չունի,
որո
մրում
է
ու
ննջում,
Նրա
շուրջը
սոխակի
Թովիչ
դայլա՜
{յլն}
է
հնչում,
Եւ
սերովբէն
թեւապար
Դէպ
աստղերն
է
սլան
աշխութիւնը
դրել
է
նորան
այն
կէտի
վերայ,
որ
նա
եւ
{յղանալ}
չէ
կարող
այդ
յանցանքները:
Երբ
յանցանքը
յղանում
է
քերը,
որ
նա
չէ
կարող
այլեւս
ատել,
յափշտակութիւն
{յղանալ}
եւ
այդ
խորհրդով
սպանել,
երբ
արդարադատութիւն
առիթ
երութիւնը,
սիրուց
ստեղծուելով
հնար
չունի
յանցանք
{յղանալ},
յանցանք
գործել,
եւ
նոյն
սէրը
դարձեալ
ընդհանրակ
կու
հոգեշնորհ
անձանց,
սատանան,
անարժան
խորհուրդ
{յղանալ}
յանդգնեցնելով,
մարգարէ
կնոջը
բորոտեցուց։
Նախան
գետինն
անցան.
էլ
այնուհետեւ
սկսեցին
ոխակալութիւն
{յղանալ}
եւ
նախանձ
ծնանել։
Իսկ
երբ
դոցանում
առատացաւ
այդպ
րի
հետ,
որ
ասում
էին,
թէ
Մխիթարը,
իւր
սրտի
մէջ
{յղանալով}
կազմել
մի
ընկերութիւն,
մտածած
լինէր,
թէ
այդ
ընկ
,
հեռանում
է
խօսողներից,
որ
մի
այլ
անօրէնութիւն
{յղանայ}:
Հինգերորդ՝
Բէգզադէն
մի
անգամ
հրաւիրում
է
մ
:
Մովսէսը
թողնում
Է,
որ
մարդը
ախտանայ
այս
ոգով.
{յղանայ}
յափշտակութիւն,
ատելութիւն
եւ
սպանութիւն
-
բայց
ե
ծեցեալ
յանսպառ
կշտամբանաց
Մեծին
Ներսիսի,
ամօթալի
{յղանայ}
զխորհուրդ՝
զկեանս
դաւաճանել
զսրբոյն
(զմօրն
ընթա
Ազգի
դպրոցը
է
այն
գործարանը,
այն
արգանդը,
որ
{յղանում}
է
ազգի
գալոց
սերունդը։
Ինչպէս
բնական
աշխարհի
մէջ
եւ
յղանալ
չէ
կարող
այդ
յանցանքները:
Երբ
յանցանքը
{յղանում}
է
մարդը,
գործել
է,
այնուհետեւ,
թէ
չէ
գործել,
ղ,
գործարանը
իւր
իշխանութեան
տակ
ձգելուց
յետոյ,
{յղանում}
է
նա
իւր
մտքում
մի
յանդուգն
խորհուրդ,
Հռոմէական
եւ՛
իրա՛ւ
որ,
մարգարէի
ասածին
պէս,
"
ցաւե՛ր
են
{յղանում}
եւ
անօրէնութի՛ւն
ծնում"։
Աղօ՛թք
էլ
չեն
անում
իս
ել
եւ
կերպարանագործել
այն
չարութիւնքը,
որ
վաղուց
{յղացած}
էր
իւր
սրտի
մէջ
եւ
անծին
թողած,
որովհետեւ
հնար
չ
ւսնացնել:
Յղի
կինը
կապել
եւ
այնքան
ծեծել,
որ
{յղացած}
զաւակը
վիժէ
եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն:
Մէք
եանցը
հասած
լինելով
վերջապէս
իւր
այսքան
տարիներով
{յղացած}
ցանկութեանը,
խելքը
թռցնում
էր
ուրախութենից:
Երկ
րի
մէջ,
մինչեւ
Կարգը
դեռեւս
ծնած
չէր,
այլ
միայն
{յղացած}
Լօյոլայի
սրտումը,
կը
տեսանենք
յետոյ,
թէ
ի՞նչ
գո
ւորին.
"
Ձեր
Մեծութիւնը
աւելի
երկար
էք
կրում
ձեր
{յղացածը},
քան
թէ
կանայք.
նոքա
ինն
ամսից
արդէն
ծնանում
են
լինելով
դէպի
ազգը,
քան
թէ
նոցայ
ամուլ
նախնիքը,
{յղացան}
այս
մեծ
խորհուրդը,
ճգնեցան,
քրտնեցան
եւ
դեկտեմբ
ամեմատելով
նորան
իրենց
հայրենիքի
ստրկութեան
հետ,
{յղացան}
այն
մեծ
կրակի
կայծը,
որի
բոցը
պիտի
այրէր
եւ
լափէ
աւ.
նա
մի
այլ
մարդ
դարձաւ
բոլորովին,
նորա
սիրտը
{յղացաւ}
նոր
խորհուրդ
աւետարանել
Թուրքերին
եւ
առ
հասարակ
ա
բեղայական
դերձակաց
կարկատանս,
յաբեղայական
հոգւոյ
{յղացեալս}
եւ
ի
լոյս
ծնեալս
նոյնպէս
առանց
գործակցութեան
յաջո
արդու
կրքերին,
մեղմել
նորա
եսականութիւնը:
Մարդը
{յղացել}
է
յանցանքը,
նա
թէեւ
գիտէ,
որ
հատուցում
կայ,
բա
րգելք
լինէր
գլուխ
բերելու
այն
դիտաւորութիւնը,
որ
{յղացել}
էր
նորա
աննիւթ
հոգին։
Նա,
լաւ
ճանաչելով
իւր
անձ
անից
խորհուրդ՝
արդեօք
այս
կամ
այն,
որ
իւր
սիրտը
{յղացել}
էր,
թո՞յլ
է
տալիս
կրօնի
պատուէրը
իրագործել,
թէե
երը
վաճառեն
տաճկի
սուլթանին:
Բայց
ագահութիւնը
{յղացնում}
է
ճանապարհին
մեր
ցեղապետը
մի
նոր
մարդասպանութենով
րմանալ,
թէ
ինչպէս
այդ
այլանդակ
եւ
տմարդի
գաղափար
{յղացողը}
կամ
այդ
խրատաբանութեան
հետեւողքը
ապրում
են
միեւնո
եւ
կտակին,
որ
գտանիւր
առ
նա
ինքն,
ի
նոյն
իսկ
օր
{յղեաց}
առ
պ.
Հագն,
պաշտօնական
գրութեանբ։
Ի
գրութեա
՛չ
հաւանեալ
ընդ
այն
Յակոբայ
Կաթողիկոսի,
հոգ
տանի
{յղել}
յԵւրոպայ
զայր՝
առ
ի
կերտել
տալոյ
զգաղափարս
մաքու
առաջնոց
հարց
փութանակի
ի
Հայս՝
զի
ի
նոյն
պաշտօն
{յղեսցին}
եւ
ի
Բիւզանդիոն:
Այլ
սոցա,
հաւատս
ընծայեալ
քսու
զադէի
մօր
յղութեան
ժամանակ
նորա
հայրը
ութ
ամսական
{յղի}
թողնում
է
իւր
կինը
եւ
գնում
է
օտար
աշխարհ՝
խիստ
լուծել
եւ
վերստին
այլ
մարդու
հետ
ամուսնացնել:
{Յղի}
կինը
կապել
եւ
այնքան
ծեծել,
որ
յղացած
զաւակը
վիժ
նց
մշակելոյ
զանշէն
մնացեալ
բանականութիւնն,
առանց
{յղկելոյ}
զտեսողութիւն
նորա,
վասն
զի՝
լուսաւոր
մտածութիւն
ց
պիտի
իմանամ:
-
Լսի՛ր
ուրեմն,
Բէգզադէի
մօր
{յղութեան}
ժամանակ
նորա
հայրը
ութ
ամսական
յղի
թողնում
է
իւր
ւով,
-
թագաւորներին
առաւել
ա՛հ
է
ազատուիլ
այսպիսի
{յղութենից},
քան
թէ
կնիկ
մարդերին"։
Վերջապէս
Հենրիկոս
Նոքա
Յաւիտենական
Քաղաքին,
որ
անչափ
շռայլութենով
{յղփացած}
էր,
ցոյց
տուեցին
Գողգոթայն
եւ
չարչարանքի
բաժակը
եւ
կարճատես
մարդերի
կողմից:
Դուք
ասում
էք,
թէ
ա՛
{յն}
ժամանակ
արժան
էր
դնել
ազգի
վերայ
այն
մեղադրանքը,
եւ
չէր
կամենում
հատուցանել
այդ
գումարը,
արդեօք
ա՞
{յն}
պատճառով,
որ
այդ
պարտքը
հատուցանելով
խանգարելու
ելի
մարդ,
ի՞նչ
է
մեր
թերահաւատութիւնը,
արդեօք
ա՞
{յն},
որ,
ճիշդ
ընդունելով
Սուրբ
գիրքը,
չէինք
ընդուն
ուխտելով
նզով
առնել,
որ
նոքա
աշխատեն
իրագործել
ա՛
{յն}
անդրդուելի
հոգով
եւ
ցանկութեամբ,
ինչպէս
երբեմն
Մ
ի
գործունէութիւնը.
այդ
բերքերի
մշակութիւնը
մի
լա՜
{յն}
հանդէս,
մի
բնակա՜ն
ասպարէզ
այն
ժրաջան
եւ
գործուն
նի,
հազիւ
ուրեմն
կարող
գրել
եւ
ընթեռնուլ,
շատ
ա՛
{յն}
է՝
առանց
զընթերցեալն
հասկանալով,
թշնամիք
են
լու
դ
մերժուեցաւ,
ա՛յլ,
պայծառապէս
կացաւ
ու
մնաց
նո՛
{յն}
առաքելութեան
մէջ։
Եւ
թէ
ինչի՞
այս
այսպէս
էր
լինո
եւ
առաւե՛լ,
քե՛զ
միայն
արժանի
էի։
Եւ
ես
եմ
ա՛
{յն}
Ղազարը,
որին,
քո
եւ
շա՛տ
ուրիշների
ասածին
պէս,
ւմ
եւ
չե՛ն
սոսկում
Տարսոնացի
Սերովբէ
Պաւղոսից՝
ա՛
{յն}
մարդուց,
որով
Քրիստոսը
խօսում
էր
աշխարհի
հետ,
հութեան
անո՛ւնն
էլ
թող
չլինի
ձեր
մէջ"։
Եւ
իսկո՛
{յն},
սորա
քամակից,
թէ
"
ո՛վ
որ
պոռնի՛կ
է,
կամ
պի՛ղ
իգորի
մասի՛ն
է
խօսքս,
եւ
նոցա՛
նմաններին,
որ
նո՛
{յն}
առողջամտութեան
ճանապարհին
հետեւելով
վարդապետեցին
է
ե՛ս
էլ
նոցա
նման
եմ։
Բայց
ես
չէի
դատապարտում
ա՛
{յն}
պատճառով
որ
ուսել
էի
Քրիստոսից,
որ
չէ
հրամայում
ռ
հաւատի
ուսումը
ստացած
են
քո
օրհնեալ
մօրից
եւ
նո՛
{յն}
իսկ
Տիրոջիցդ։
Եւ
հասակով
թերակատար
կամ
պակասաւոր
է
դուրս
եկած
այդ
Թուղթը.
պա՛տճառ,
սորա
ոճը,
նո՛
{յն}
է
Փարպեցու
Պատմութեան
ոճի
հետ.
Սուրբ
Գրքի
նո՛յն
՛յն
է
Փարպեցու
Պատմութեան
ոճի
հետ.
Սուրբ
Գրքի
նո՛
{յն}
վկայութիւնքը,
նոյն
ակնարկութիւնքը
միօրինակ
տեսնո
ռաջին
անգամ
Էջմիածին
անունը։
Թէ
Նոր
քաղաքը
նո՛
{յն}
Վաղարշապատն
է,
այդ
մասին
չենք
ուզում
ուրիշ
վկայո
,
Քաղկեդոնի
ժողովը
դատելու
համար,
Վաղարշապատի
նո՛
{յն}
Սուրբ
Կաթողիկէ
եկեղեցու
մէջ
հաւաքեց
այն
սուրբ
ժող
անակ
տումարի
ծանծաղներից,
ուղղեց
նորա
ընթացքը
նո՛
{յն}
գծի
վրայ,
ուր
կանգնեցրել
էր
նորան
մեր
բազմերախտ
մերախտ
Հայրը,
որ
մնա՛ց
ինչպէս
որ
կար
սկզբից,
նո՛
{յն}
անապակ
ջրերում,
որոնց
աղբիւրը
էր
ինքը
մեր
Փրկիչը
Նոր
Կտակարանի
մէջ
չկայ.
Հին
Կտակարանումն
էլ
միա՛
{յն}
մի
տեղ.
"
Նախանձո՜ւ
բանսարկուին
եմուտ
մահ
յաշխար
զի
կին
Եթովպացի
առ։
Եւ
ասեն,
թէ
ընդ
Մովսիսի
միա՞
{յն}
խօսեցաւ
Տէր.
ոչ
ապաքէն
եւ
ընդ
մե՞զ
խօսեցաւ
եւ
լո
ռ
Կորնթ.,
առաջ.,
գլ.
Ե,
հ.
1)։
Որ
միեւնո՛
{յն}
է,
գրե՛թէ
բառ
առ
բառ,
Փարպեցու
Թղթի
բնագրում
մէ
րպեցու
Թղթում
յիշուած
Սեւուկը,
եթէ
այդ
մարդը
միա՛
{յն}
լինէր
մեր
պատմութեան
մէջ
այդ
անունով։
Գրեթէ
400
ղիկոսների,
որովհետեւ
գլխաւոր
քահայութեան
(որ
նո՛
{յն}
է
եւ
գլխաւոր
քահանայ
եւ
քահանաների
գլխաւոր.
ըստ
գտանուած
միմեանց
վշտին
եւ
ուրախութեանը։
Քեզ
ողջո՛
{յն},
սիրական,
գնա՛
խաղաղութեամբ
դէպի
խաղաղութիւնը։
են,
ո՛չ
կան
եւ
ո՛չ
եւս
լինելու
են,
բայց
համաձա՛
{յն}
էին
նոքա
ազգի
հասկացողութեանը,
եւ
այդ
ֆանտաստիկա
օսութիւն
բացեց
Կլեմենտ
ութերորդ
պապի
հետ,
որ
միա՛
{յն}
կարող
էր
լուծանել
ամուսնութեան
կապը
եւ
հրաման
տալ
չեւ
վերջը
աճում
էին
լոգիկաբար:
Եւ
հայոց
կեանքը
ա՞
{յն}
վիճակում
է
ներկայումս,
ուր
այդպիսի
բնաւորութիւնք
նիլ.
շատ
էլ
ասենք
էն
կռւումը
ես
արդար
ըլնիմ.
վա՞
{յն}
էկել
ա
ինձ
տարել,
թէ
կ՚երթամ
մովրովին
կը
գանգատե
ի
է,
որ,
առանց
ընդհանուր
միութեան
լեզուի,
ունա՜
{յն}
երազ
է
հասարակաց
ազգի
առաջ
գնալը։
Բայց
կրկնում
ե
որքան
Արարատը
Մնաց
զրկուած
քո
ձայնից.
{Յնշի՛ր},
քանի՛
դէպի
Պառնաս
Իռիս
հասաւ
նորանից։
եզ
պ.
Էմինը
ասել,
թէ
որպէս
միշտ
եւ
հանապազ,
նո՛
{յնպէս},
եւ
մա՛նաւանդ
1500
տարի
առաջ
պատահած
պատմական
ան
խ
ամենայն
Հայոց
քահանայութեան
"
(եր.
136)։
Նո՛
{յնպէս}
արժանաւորութեան
պատճառով
եւ
սարկաւագը
անուանւում
դարձնէ
դէպի
իւր
անցած
ճանապարհը,
պիտի
տեսանէ
նո՜
{յնպիսի}
աւերակներ,
նո՜յնպիսի
նաւաբեկութեան
մնացորդք,
որ
ճանապարհը,
պիտի
տեսանէ
նո՜յնպիսի
աւերակներ,
նո՜
{յնպիսի}
նաւաբեկութեան
մնացորդք,
որ
այսօր
երեւում
են
քեզ
ի
վրայից
նախդիրը
հալածելու,
որպէս
գրչի
սխալ,
նո՛
{յնքան}
իրաւունք
ունի
ամեն
մարդ
յատուկ
անուն
Գէթ
ի
հալածե
ազբէգն
ու
Էլբրուսը
բաց
արին
մեծ
վէճ.
"
Զգո՛
{յշ}
լեր,
-
ասաց
Կազբէգին
ալեւոր
Էլբրուսը,
-
Զու
էք,
հեզութեան
հոգով
կանգնեցրէ՛ք
այնպիսուն.
զգո՛
{յշ}
եղիք
ձեր
անձին,
որ
չլինի
թէ
դուք
էլ
յանցանքի
մէջ
էս
հողմ,
որ
շնչէ,
որ
ոչ
գիտէ,
ուստի՛
գայ
կամ,
{յո}
՛
երթայ"։
Չէ՛,
այս
անբնական
մի
գործ
է,
եւ
ազգի
իսկ
էր՝
Քո
զանդորրութիւն
հոգւոյ:
Եւ
{յո}
՞
նորա
թափէիր
Զկիզելւոյ
կայծակունս
Եւ
կ
սակաւաթիւ
ուսումնական
ոմանս,
եւ
այն
մասնաւոր
եւ
[
{յո՛յժ}
մասնավոր
խորհրդով]:
Նոյն
բան
է
եւ
զհին
հայկականէ
սպէս.
"
Ոչ
յանձն
առնումք
համարձակապէս
ասել,
եթէ
{յո՛ր}
'ի
քահանայապետից
մերոց
ակնարկէ
Ղազար.
արդեօք
'ի
ոցի
մէջ
լսւում
էր
մի
բարձրաձայն
երգեցողութիւն.
"
{Յո՛ր}
քահանայն
եւ
Ղեւտացին
հանդիպեալ
զանց
արարին,
աւա՜
Ադամն
զբաղուած
Սիրոյ
մասին
չէր
խօսում,
Սերովբէ,
{յո՜ւշ},
նրա
վրայ
Թափեց
խաղաղ
ու
խոր
քուն:
Զեփիւռի
զո՜վ
են
-
տպագրեալ
գրեանք
նոցա
լի
են
մոլորութեամբք։
"
{Յո՞ր}
գիրս
արդեօք
".
-
Աւասիկ-
ասեն-
գիրքն
խորհուրդ
Աստ
արպեցւոյն
եւ
զայլոց
հեղինակաց
վաստակս,
բերկրեցաւ
{յոգի},
[քաղելով]
անտի
[աշխարհահայեաց]
տեսութիւնս
եւ
[բ
տ
լինէր
գրելոցն,
այլ
եւ
հրճուէր
եւ
զուարճանայր
ի
{յոգի},
եւ
այսպէս
հետզհետէ
նոր
ուրեմն
հայանայր
հոգւով
ե
րէք.
եւ
ես
գլխովին
տատանեալ
ի
մտայոյզ
խռովութեան
{յոգիս}
եղէ
ապաստան
եւ
մինչեւ
ցայժմ
չստացեալ
զպատասխանին
ինն
գոհանամ
զԱստուծոյ,
զի
այսպիսի
վարանս
զարթոյց
{յոգիս}
ուղղախորհուրդ
քաղաքացեացս
համօրէն,
յառնել
ոչ
եթէ
ահելով
Ուղեւորւում
եմ
դէպի
Ֆրանսիա,
Տանջուած,
{յոգնաբեկ},
խղճալի
տեսքով:
Մեքենաները
վիթխարահսկայ
Ծխում
ծ
Ու
խըռոված
յորձանքով.
Սարերի
մէջ
ահա
{յոգնած}
Քնեց
զինուորը
գիշերով,
Թեկն
տուեց
նա
օտար
է
ժողովրդին)
պիտի
թոյլ
տալ
երբեմն,
եթէ
նոր
{յոգնականը}
բազմավանկ
է,
մանաւանդ
եթէ
երկու
կամ
երեք
այդպիսի
ց
սեփական
յատկութիւնը
միայն
եզականում
ունին,
իսկ
{յոգնականի}
մէջ
բոլորն
էլ
գնում
են
առաջին
հոլովման
տակ,
եթէ
hoec
sancta
sinodus
non
intendit
"
եւ
այլն։
Այս
{յոգնակի}
բառը՝
hoec,
փոխանակ
եզակի
բառիս՝
hoc,
երկսայր
վերջաւորութիւն։
Այսպէս
եւ
բոլոր
հոլովմունքի
մէջ
{յոգնակի}
բացառականքը։
Ուրեմն
բացառականի
կազմութեան
ընդհան
յետադիր
կամ
վերջադիր
էր։
Այս
աշխատութեան
մէջ
{յոգնակի}
սեռականները
հին
լեզուի
բնաւորութիւն
եւ
վերջաւորու
ասիրութիւնը
հեշտացնել։
Բացի
սորանից,
հին
լեզուի
{յոգնակի}
սեռականները
շատ
խնամով
(որովհետեւ
օտար
է
ժողովրդ
ործ
դնել
եւ
աշխատել,
որ
բուն
իր
խնդրի
մօտ
մի
հին
{յոգնակի}
սեռական
յատկացուցիչ
էլ
չունենայ։
Պ.
Պռօշեանցը
շ
ոթը
նկատելիորեն
վերափոխվել:
Այն
դեպքում,
եթե
{յոթ}
հոդվածներում
իմ
կատարած
զգալի
ուղղումները
չեն
համ
ու
ինձ
տպագրելու
իմ
աշխատությունը
այն
հիմամբ,
որ
{յոթ}
հոդվածներից
այն,
որոնք
կարող
էին
հավանություն
չգ
մ
մենաստանին
հասնող
զանգերի
տրտում
ղողանջից,
ահա
{յոթ}
ամիս
է,
ինչ
ուրիշ
ձայն
չեմ
լսում:
Այժմ
ինձ
մնու
եղած
փողից
քեզ
ուղարկել.
նրանք
այնպես
էլ,
արդեն
{յոթ}
ամիս
է,
ինձ
մոտ
անօգուտ
ընկած
են:
Իմ
առողջու
վճարելու
չէ,
իսկ
ո՞ւր
է
այդ
գումարը:
Երկրորդ,
{յոթ}
տարի
տեւող
քաշքշուկից
հետո,
պարտապանն
ունի՞
արդյ
չի
ստացվի:
Դեկտեմբերի
7-ին
ես
գրել
եմ
եղբորս
{յոթ}
կետի
մասին,
որոնց
վերաբերյալ
հարկավոր
է
խնդրել
ն
մ
կողմից
ամբողջովին
ոչնչացվել
են
22-ը,
իսկ
մյուս
{յոթը}
նկատելիորեն
վերափոխվել:
Այն
դեպքում,
եթե
յոթ
ատասխանեց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
ես
շատ
ուրախութենով
{յոժարեցայ}
եւ
օրհնեցի
այդ
լինելու
ամուսնութիւնը,
եւ
ահա՛
մա
եւ
սրբոց
երախան
՚ի
խոր
վհէն
անատակ,
՚Ի
վեր
{յՈլիմբ}
սլացաւ
անմահ
տնկոյն
փոխանակ։
Ես
Կարապետ
Զուարթնո
այդ
եկեղեցին.
ըստ
որում
այսպէս
է
ասում.
"
Քանզի
{յոլով}
նորա
արբանեկեալ
էր
զպէտս
տեղւոյդ,
հարցցի
թէ
կայ
յետ
մահուան
հօրն
իւրոյ,
տնտեսեալ
զգումարն
զամս
{յոլովս},
ի
վերջ
կոյս
անցելոյ
ամի
վախճանեալ՝
թողու
կնոջ
նաջահ
Հանգոյն
արփւոյն
տարածանէ
հողագնտոյս
ի
{յոլորտ}.
Մի
թէ
եւ
քեզ
զկուրութեան
մերկել
խավար
չէ
ի
լուսաճաճանչս
Ուրանիա
սիգասցի
Զհրավառ
զիւր
լեգէոն
{յոլորտս}
երկնից
՚ի
տարած,
Կարկտաբեր
թող
թխպագին
յաւէժ
ամպ
Ձեռն
ի
սամիս
կայ
պատրաստ,
՚նդ
կայմին
{յոխորտ}
շռինդ
ահագին
Եթէ
որցեալ
ցնցեսցիս,
Զաչ
տեմ
բազմամարդ
յորժամ
բրգամբք
երկնաբերձ
Գլուխ
{յոխորտ}
ամբառնայր
ամբարտակօք
մերձ
ընդ
մերձ։
Տեսի
այո՛
զկ
ճահ,
Բանասիրաց՝
զի
զշինուածս
փլուզանես
դու
{յոխորտ}
։
Թո՜ղ
պատանեակդ,
մինչ
յառոյգ
տիս
մին
ցա
իշխանն
Անձեւացեաց
Սեւուկ
անուն
եւ
իշխանն
Մոկաց
{Յոհան}
անուն,
բազում
այրուձիով
ընդ
առաւօտն
ծագել։
Եւ
ս
կ
ինձ
թափառել
վայրապար։
Ես
ընդ
կորուստ
իմ
բաղդին
{յողբ}
ընկլուզայ
անմռունչ
Նախամարդոյն
մինչ
գլուխ
կր
ոյց
վէս
բրգանց
Տխրագուշակ
ընդ
հաւուց
գիշերէի
{յողբ}
ու
՚ի
լաց։
Զիս
Հայաստան
ո՛չ
ծանեաւ
մինչ
պետութեա
բ
զարժանաւորութիւն
առնս
հանճարեղի,
եւ
զի՞
էր
սմա
{յողբսն}
որ
վասն
բարձման
հայրապետութեան
ի
տանէ
պարթեւազանց
կեալ
եւ
դուռն
կնքեալ,
ընդ
որ
ոչ
ոք
էանց"։
{Յողդյողդ}
Իսրայէլը,
մտքով
Եգիպտոս
դարձող
Իսրայէլը,
միայն
յց
իր
սեռի
սեփական
ամօթխածութիւնը
ստիպում
է
նորան
{յողդյողդուել}:
"
Լաւ,
տու՛ր
տեսնեմ,
-
ասում
է
նա
Սօսին,
-
վա՛
րի
մէջ
բնաւ
սխալ
չէ
եւ
եզրակացականը
եւ
մենք
առանց
{յողդյողդուելու}
կարող
ենք
մի
անհատի
մի
մունջ
մարդու
տեղ
առնուլ
մի
ուզում
իբրեւ
թերութեան
նայել
Վարդիթերի
մօր
անխելք
{յողդյողդութեանց}
վրայ:
Փարպի
գնալու
ժամանակ,
Համասփիւռը
հրապարակ
նդ
այգս
այգոյն,
Թէ
սիրելեաւ
փարիցիս,
{Յողջակէզ}
անդ
հանել
սիրոյն...
Մի՛
մոռանար,
յիշեա՜
ւսն
ծնօտի:
Ո՛չ
զիւր
զդաժան
գէթ
հոգի
Ետ
{յողջակէզ}
դժոխոց,
Այլ
եւ
բազմաց
առաջնորդ
Հանդիսա
կեան,
իսկ
երկրորդն
ի
մեծարու
եւ
ի
պատկառելի
առնէ
{յողջոյն}
Հնդկաստան
՚ի
պ.
Յարութիւնէ
Աբգարեանց:
Ծրարքս
այ
Տիկնոջն
երկնաւոր
Պաշտեալ
առ
նախնիս
{Յողջոյն}
աշխարհիս.
Խնկեմ
զանուն
քո,
Երգեմ
զսէ
ապազ
ի
դրախտին:
Այգուն
այգուն
զգնայ,
{Յողջոյն}
եկեալ
չուառիս,
Եւ
չիցէ՞
ինձ
հերիք
նա:
ի
մեզ
Վասակ,
լրբի
անամօթութեամբ
սրտիւ
գալ
առ
մեզ
{յողջոյն},
եւ
քո
զմտաւ
ածեալ,
որպէս
պարտ
է
առնել
մեզ,
հր
[իբր
ի
բազումս]
անգործածական
բառից,
շարունակելոց
{յողջոյն}
ընթացս
գրուածոյն
իբրու
ընդ
մի
օղ
շարեալ,
առ
եւ
ո
եք
շնորհիւ
արարչապետին
աստուծոյ
գտանիմք
համայնովք
{յողջութեան}
վիճակի
եւ
ցանկամք
զի
եւ
դուք
ի
նոյնպիսին
մշտնջենա
ութեանդ
մեծի...
իմ
ուսեալ
է
ըստ
հնոցն
բարբառիլ
{յոճ}
համեղական
ազդոյ
եւ
հարազատ:
-
Ես
մեղաւոր
չե
մեր
լոյս
առեալ
ի
յունաց
եւ
ստրկաբար
կալանաւորեալ
[
{յոճ}
խօսից
յունականին],
զնոյն
կալան
շաւիղ
եւ
նոցին
առ
եթէ
զայս
ամ
ենայն
պիտոյ
էր
տալ
նոր
հայոյն
եւ
նոր
{յոճ}
խօսից,
հասկանալի
առ
հասարակ,
վասն
զի
հասկանալիք
նկապտելի
յատկութիւնք
են
եկեղեցւոյն
Քրիստոսի:
Այլ
{յոճոյ}
խօսից
Այվազովսքւոյ
յայտնի
նշմարի,
զի
զամենայն
զն
թիւն,
զի
մի՛
նեղեսցին
՚ի
մտատանջութենէ,
անկելոյ
{յոմանս}
ի
նոցանէ,
ի
ձեռն
ոմանց
խռովասիրաց
ոչ
անյայտ
եղել
իկաց,
քանզի
նոյն
նա
Սիմոնեանն
գոլով
անդ
կոչեցեալ
{յոմանց}
քաղաքացեաց
Նախիջեւանայ
վասն
դաստիարակելոյ
զորդիս
նթացս
այսր
առողջարար
դեղընկալութեան
հրաւիրեալ
եղէ
{յոմանց}
ազգասիրաց
յանձին
առնուլ
վերստին
զպաշտօն
հոգեւոր
ե
:
6
Գործս
այս
լինելով
անտեղի
ինչ
եւ
յարդարեալ
{յոմաց}
անխիղճ
անձանց
ոսոխացելոց
ընդ
իսկ
չունի
բնաւին
ընդ
ամակորութեամբ,
որպէս
թէ
ոք,
որով
թարթափեալ
էր
ի
{յոյզ}
եւ
ի
խնդիր
միոյ
միայնոյ
հայաբար
հնախօսութեան
կարո
կ
տանց՝
զորս
ցարդ
չէ
իմ
տեսեալ
եւ
զորս
փոքրագոյն
{յոյժ}
ասեն
լինիլ,
քան
զերրորդ
տունն,
յատկացուցեալ
միմ
ան
ընթացք
տեղւոյս
չեն
ըստ
Լոնդոնի,
այլ
համրաքայլ
{յոյժ}:
Աշխատել
աշխատեցայց
փութացուցանել
զվախճան
գործո
լ
ի
Ռուսսիա,
քանզի
ճանապարհորդութիւնս
այս,
ծանր
{յոյժ}
եւ
տաղտուկ,
քամէ
զվերջին
իմ
զոյժ:
Խնդրելով
ւն,
-
Կար
ժամանակ
`
այս
հարցն
էր,
Նոյնիսկ
կնճռոտ
{յոյժ},
աւա՜ղ,
Բայց
գիտութիւնն
լուսաբեր
Կնճիռը
այդ
լու
ո՛ղ
զքերթողականին
վսեմ
ճարտարութիւն,
որով
սակաւք
{յոյժ},
քան
եթէ
բազումք,
խիլային
ի
բնութենէ՝
աստուածա
աթոյր
զանձամբ
ինչ
արկեալ
Լօդիկ
ազնիւ,
տխուր
{յոյժ}
ի
տես:
"
Ողջո՜ւյն
քեզ,
քո՛յր,
տիրաւա՛նդ
շտին՝
անօթն
ընտրութեան
Զգայ...
՚ւ
ի
մեղմ
{յոյժ}
աւաչ
Վարդի
արհին
բալասան...
Ամէ՛ն.
մ
՚ի
Շնորհալին
"
առող
յՈրդւոյ
անճառաբար
",
սխալի
{յոյժ}.
զի
այսոքիկ
ամեն
այն
ո՛չ
ցուցանեն
զմշտնջենաւոր
ծ
ւթեան,
ոչինչ
ուսանիմք
ի
սուրբ
գրոց,
եւ
հաւանեմք
{յոյժ}
ընդ
այն,
եթէ
գործք
մեր
յանդիման
առնեն
զմեզ
Աստու
.
մեծութեամբ
իբրեւ
զմեծ
մի
բլուր
եւ
բարձր
մինչեւ
{յոյժ},
եւ
'ի
վերայ
նորա
սիւն
մի
հրեղէն
եւ
'ի
վերայ
նոր
ահապարտաց
եւ
տարեալ
'ի
Դուռն
զի
մեռցցին,
որք
էին
{յոյժ}
տղայք"։
(Փարպ.
Պատմ.
եր.
185)։
Դնենք,
ւթիւն
'ի
մէջ
Մխիթարեան
Վենետիկեցւոց
եւ
Քօլլեճեանց
{յոյժ}
յոյժ,
եւ
յերկուս
ճեղքեցան
ուղղափառք.
մանաւանդ
թ
'ի
մէջ
Մխիթարեան
Վենետիկեցւոց
եւ
Քօլլեճեանց
յոյժ
{յոյժ},
եւ
յերկուս
ճեղքեցան
ուղղափառք.
մանաւանդ
թէ
եւ
ան
հեղինակաց
չորրորդ
կամ
հինգերորդ
դարու՝
սխալին
{յոյժ},
եւ
թէ
ո՞րչափ
հակառակ
էին
ընթացք
սոցա
ընթացից
թա
արտութիւն
չի՛ք
առ
հայոց
ուսումնականս,
թո՛ղ
զայն
[
{յոյժ}
տարակուսելի]
ճշմարտութիւն,
զոր
ընդունին
դոքա
ի
բ
տար
ի
լուսաւորեալ
հոգւոյ
մերումս
ժամանակի,
թէպէտ
{յոյժ}
ազգակից
խաւար
ճշմարտութեան
պապականաց
յընթացս
միջի
Հայոցն,
հարկաւ
ուներ
լինել
ինչ
մի
ի
ստորագունիցն
{յոյժ}:
Արժանի
էր
հարցասիրութեան,
թէ
զի՞նչ
իմանան
ի
ն
Գրիգորի:
Գոգցես
ամենայն
մատենագիրք
մեր,
սակաւ
{յոյժ}
բացառութեամբ,
հետեւին
uոցա,
որպէս
տեսցուք
ի
ստո
,
պտուղք
այնքան
երկարավաuտակ
աշխատութեանցն
սակաւ
{յոյժ}
տեսանին,
այլ
պիտոյ
է
սակաւիկ
մի
զաչս
դարձուցանել
տոյ
էր
խոստովանել՝
աղճատելով
զայն
ըստ
սահմանաւոր
{յոյժ}
տեղեկութեանց,
յոյն
եւ
լատին
դպրութեան,
զոր
յետո
ցուցանէ:
Թո՛ղ
զի
պատմությունն
ողջոյն
պակասեալ
է
{յոյժ}
եւ
յոյժ
ի
պատմական
արժանաւորութենէ.
ոչինչ
տարադ
:
Թո՛ղ
զի
պատմությունն
ողջոյն
պակասեալ
է
յոյժ
եւ
{յոյժ}
ի
պատմական
արժանաւորութենէ.
ոչինչ
տարադէպ
համար
զայր
աշխատասէր
զանազան
աշխատութեամբ
(որք
անագան
{յոյժ}
յետ
տպագրութեան
հասեալ
են
առ
մեզ
առ
աշխարհին
հեռա
ասկանալի
էր
հասարակ
ժողովրդեան
եւ
պիտանի
մասնաւոր
{յոյժ}
անձանց,
որք
ըստ
իս
պաշտօնեայք
համարին
նուիրական
ութեան:
Հեղինակք
առ
մեզ
ի
Ռուսահայս
արժանաւոր
են
{յոյժ}
թուով,
յորոց
սակի
Միքայել
եպիսկոպոս
Սալլանթեան,
կիմք
հետեալ
ձայնարձակութեան
մարց.
ի
հարկէ
բարւոք
{յոյժ}
լինէր,
եթե
պատուելի
հայրենակիցք
մեր
ազգասիրաբար
ուրիշ
ի՞նչ
կրնայինք
աւելցնել:
Գիրք
մը,
որ
Հայ,
{Յոյն},
Հրէայ
ազգ
չթողուր,
ամենուն
ալ
"
սըկէց
ելի
հուն
եր
ազգի
մէջ
եւս
մի
բան
մտած
էր
Պարսիկ,
Ասորի
կամ
{Յոյն}
գրերով:
Ինչ
որ
կար
չկար՝
թէ՛
արքունական
եւ
հետ
Թէորիանոս
անունով
իմաստասիրութեամբ
հռչակուած
{Յոյն}
աբեղան,
որ
սա
բերանացի
խօսէ
Շնորհալու
հետ
եւ
կար
իւր
ազգը
խաբող,
յունական
օգուտը
պաշտող
եւ
աւելի
{Յոյն},
քան
թէ
Հայ:
Բացի
սորանից,
մի
քանի
բաներ,
որ
Յովհաննէս
Կաթողիկոսի
գրուածներով:
Մի
խօսքով,
ես
{Յոյն}
կը
լինիմ
եւ
Յոյների
համար,
կամ
աւելի
լաւ,
կ՚աշխ
-
Որպէսզի
Թիւրքիոյ
ստրկացած
Հայ,
Սկլաւոն
եւ
{Յոյն}
ժողովուրդը
քաղաքակրթիչ
հոգաբարձուից
չզրկուի:
[ակուած
է]
23-ին:
18-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
եւ
{յոյն}
Աստուածաշունչ:
Նոյն
առաւօտը
Կորեան
գիրքը
դարձուց
իսը
`
ուրախութիւնը
-
Արձագանք
Բիւզանդական
անունով
{յոյն}
օրագրին:
18
դարու
վերջին
կէսի
վերայ
մի
խորհրդած
րդատայ.
իմա
դու
ինձ
զմատենագրութիւն
Ագաֆանգելեայ
{յոյն}
պատգամագրի,
իսկ
հեռացեալ
փոքր
առ
փոքր
ի
միջերկրէ
ւն
ազգիս
եւ
բերէ
զայն
ի
Մծբին
առ
Վաղարշակ
արքայ՝
{յոյն}
եւ
ասորի
գրով։
Պատմական
եւ
բանաստեղծական
յիշ
ուածայնոց.
յերկրորդականն
գահ՝
բազմի
Ագաֆանգելոս
{յոյն}
պատմիչ,
ճառելով
զանցս՝
որք
անցին
ի
տարածանիլ
քր
գիտութիւնս.
սոյն
նա
յայտնի
է
մեզ
իբրեւ
թարգմանիչ
{յոյն}
եւ
ասորի
գրեանց,
զորս
թէեւ
ըստ
ժամանակին
անգթանա
րիգոր
Վկայասէր
թարգմանիչ
վարուց
սրբոց
յասորի
եւ
ի
{յոյն}
լեզուաց,
որոյ
վասն
եւ
Վկայասէր
կոչեցաւ:
Յերկ
րսէս
Լամբրոնացի՝
այր
խրոխտ,
քաջալեզու
եւ
գիտուն
{յոյն}
եւ
լատին
դպրութեան
ի
23-երորդ
ամ
ի
կենաց
իւրոց
ար
աղճատելով
զայն
ըստ
սահմանաւոր
յոյժ
տեղեկութեանց,
{յոյն}
եւ
լատին
դպրութեան,
զոր
յետոյ
նոր
ի
նորոյ
տպագրե
երը,
ուր
Յազկերտներ,
Լանկթամուրներ,
Թաթարներ,
{Յոյներ}
եւ
այլ
օտար
ազգեր
աւերում
են
Հայաստանը
այն
պատճառ
կացաւ
եւ
միանգամայն
նոր
կերպ
ստացաւ,
ինչ
ժամանակ
{յոյները}
փոխառին
կրօնական
գիտութիւններ
Եգիպտոսից
եւ
Փիւնիկ
ան
խնդրի
մասին,
այդ
բոլորը
միշտ
պատահել
են
նախ՝
{Յոյների}
առաջարկութեամբ
եւ
երկրորդ՝
ազգի
անիշխանութեան
կա
ոսի
գրուածներով:
Մի
խօսքով,
ես
Յոյն
կը
լինիմ
եւ
{Յոյների}
համար,
կամ
աւելի
լաւ,
կ՚աշխատեմ
ճշմարտութեան
հա
էր
միայն
մի
փոքր
մեղմել
զանազանութիւնքը
Հայերի
եւ
{Յոյների}
մէջ՝
թէ՛
ծէսերի
եւ
թէ՛
հաւատի
վարդապետութեան
"
(
եւ
այլն:
Արգոյ
հեղինակը
նոյն
յորդորը
տալիս
է
ե՛ւ
{Յոյներին},
ե՛ւ
Հրէաներին
եւ
վերջապէս
պատուիրում
է
Հայերին
իշխանութենից,
իսկ
այժմ
կտրելով
իւր
հաղորդութիւնը
{Յոյներից}
եւ
բոլոր
Արեւմտեան
եկեղեցիներից,
որ
այն
ժամանակ
ամարում,
ժողոված
են
Թուրքից,
Թաթարից,
Պարսից,
{Յոյնից}
եւ
ուրիշներից,
որոնց
ժամանակ
առ
ժամանակ
հպատակեց
պարարի
յուսով
տեսութեան
երկնառաք
Հօտապետիդ:
Այն
{յոյս}
՝
յետ
բազմօրեայ
ակնկալութեան
այսօր
լնանի,
եւ
մեն
աց,
յետ
ընդ
երկար
վարանմանց
այն
ինչ
բարձաւ
յինէն
{յոյս}
վերակենցաղելոյ
ըստ
գուշակության
բժշկացն,
հարկադր
դ
իս՝
համարիմ
թէ
գիտացեալ
է
Ձեր
գերազանցութիւն:
{Յոյս}
իմ
հաստատ
է
ի
Ձեզ,
թե
Դուք,
ողորմած
տէր,
ըստ
բ
առաջի
Ձերոյին
գերազանցութեանց
այլապէս.
կենդանի
է
{յոյս}
իմ,
թէ
եկեսցէ
ժամանակ,
յորում
Ձերով
Հայրագութ
խ
հրատարակած
"
Մեղուն
"
ուսումնական
լրագիր
է,
որով
{յոյս}
ունի
նա
լուսաւորել
Հայոց
ազգը:
Այս
տեղ
չկարո
որոնք,
բոլորովին
ծերացած
լինելով,
այսօր,
վաղը
{յոյս}
ունին
հանգստանալ
բնութեան
գոգումը:
Գետի
ափը,
մի
րծերի
համար.
այդ
էր
ահա
եւ
իմ
լռութեան
պատճառը:
{Յոյս}
ունիմ,
որ
այսուհետեւ
կենդանանայ
մեր
նամակակցութի
նորա՞
գործ
է
գրել
այդպիսի
բան։
Սխալւում
է,
եթէ
{յոյս}
ունի
Մասեաց
դարեւանդի
Մուզայի
վերայ:
Թող
յայտնի
նայիբի
պատճառով
ընկնելով
քո
մարդերի
ձեռքը,
երբէք
{յոյս}
չունէի
ձեզ
տեսանել,
բայց
մանաւանդ
չէի
կարծում,
ասած
են
մինչեւ
երկինք:
Դուք
պարծենում
էք
կամ
մեծ
{յոյս}
ունիք
ձեր
որդու
մեծատուն
բարեկամների
վերայ,
բայց
ն
նիւթեր
մեր
ժամանակից
պատմութեան
համար:
Կո՛մս,
{յոյս}
ունիմ,
որ
կը
գայ
մի
օր,
երբ
այդ
բոլորը
կ՚երեւին
ողբոց
իւրոց
զհակառակն
գտեալ
գրեսցէ,
յայնժամ
գոյ
{յոյս}
կենդանութեան
մօրս
թշուառացելոյ,
ապա
թէ
ոչ
ընկղմե
հիմնաւոր
տեղեկութիւնք
ունենաս
այս
բաների
մասին
եւ
{յոյս}
ունեմ
երբեմն
կարդալ
քո
Յիշատակարանի
մէջ
այս
բոլոր
իսի
ծանր
գնով
գնել
կարդինալական
գլխարկը:
Մեծ
{յոյս}
ունինք
վեհափառ
Մատթէոս
նորընտիր
ծայրագոյն
պատրիար
Մեզ
հարկաւոր
է
կեանք
եւ
շարժողութիւն,
հարկաւոր
է
{յոյս}
ունենալ
մեր
անձին
եւ
մեր
ընկերի
վերայ,
եւ
առանց
է,
որով
վարակուելով՝
կորուսանում
են
այնուհետեւ
{յոյս}
եւ
հաւատը
իւրեանց
վերայ,
հանդիսացնում
են
մի
ողոր
ձեռքից
Բէգզադէի
տուած
5
մանէթը:
Եթէ,
ինչպէս
{յոյս}
ունինք,
մի
տեսակ
մարդերի
օրագիրքը
կամ
լրագիրքը
ա
ել
բոլոր
Հայոց
ազգի
կին
մարդերից,
որոնցից
դեռեւս
{յոյս}
ունինք,
եւ
սոցա
վերայ
սաստիկ
զարկում
է
մեր
սիրտը
յ
մատենագրին,
քան
թէ
ունէր
Պ.
Խուդաբաշեւը:
{Յոյս}
ունինք,
որ
խաղաղ
հոգով
կը
լսէ
մեր
գրածը
Պ.
Խուդ
"
արտաքին
թշնամանք
չէ,
այլ
ներքին
համոզումն"։
{Յոյս}
ունինք,
թէ
եւ
դպրութեան
Դոն
Քիշօդները
կը
դադարեն
ւիլ
Ձեր
հետ՝
գրելով
միգուցէ
երկարախօս
նամակ:
Ես
{յոյս}
ունեմ,
որ
Դուք
բաց
գրկով
կ՚ընդունիք
Ձեր
հեռաւոր
նորան
մի
փոքր
ուսումնասիրել
այդ
հեղինակութիւնքը:
{Յոյս}
ունինք,
որ
այդպիսի
ուսումնասիրութիւնը
աւելի
մխիթ
կ՚աշխատեմ
ճշմարտութեան
համար,
Հայերի
ընդդէմ,
եւ
{յոյս}
ունիմ,
որ
իմ
ոչխարքը
կը
լսեն
իմ
ձայնին
եւ
այլն,
ամարեցինք
մեզ՝
առաւելը
թողնելով
ուրիշներին:
{Յոյս}
ունիմ,
որ
այս
նամակս
տեղ
կը
գտանէ
Ձեր
Յիշատակարա
եւ
աղքատութիւնը
բարձրաձայն
խօսում
են
այստեղ:
Եթէ
{յոյս}
ունինք
ապագայի
վերայ,
նորա
երեւեցուցիչը
դուք
էք
է
իւր
կեանքի
թելը,
նորան
չէ
գգւում
մի
հրապուրիչ
{յոյս},
նա
չէ
տեսնում
իւր
ապագայի
հորիզոնի
վերայ
մի
երջ
է
հայ
շինականի
ձեռքը
մի
փոքր
դրամ
անցանէ,
եթէ
նա
{յոյս}
ունենայ,
որ
իւր
աշխատութիւնը
պիտի
գնահատուի,
եթ
ղը,
առնողը
կարօտ
է,
քանզի
ոչինչ
ունի:
Նա
միայն
{յոյս}
ունի,
թէ
ահա
կ'առնու
ապրանքը,
կը
վաճառէ,
նորան
:
Քանի
որ
յոյսը
չէ
հիմնւում
ստոյգ
հաշուի
վերայ,
{յոյս}
չէ,
այլ
անձնախաբէութիւն:
Առանց
սերմանելու
հունձ
վարագուրով,
որի
վերայ
մարդը
խոշոր
տառերով
գրել
է
{յոյս}:
Ապագան
ծածկուած
է
լոկ
կարճատես
աչքերի
համար:
Ա
մէն
մարդու
մի
նոր
պաշտօն
կատարելու
ժամանակ:
{Յոյս}
ունենք,
որ
նոքա
հասարակութեան
կողմից
պատահելով
մ
րոյականը,
եթէ
մարդը
բարոյական
էր
յառաջուց:
{Յոյս}
ունինք
եւ
կը
ցանկանք
նոյնպէս,
որ
հասարակութեան
ք
րի
մէջ
տեսանում
ենք
քանքար
խոստացող
բոյսեր:
{Յոյս}
ունինք
թատրոնական
գերատեսչութեան
կողմից,
որ
նա
մ
գահավէժ
ընկաւ
ֆրանսիական
ընտանեկան
կեանքը:
{Յոյս}
ունինք
նոյնպէս,
որ
ազգային
թատրոնի
սկզբնապատճառք
ան
հետ,
կարո՛ղ
են
մեծ
ընթացք
տալ
թատրոնին:
{Յոյս}
ունենք,
որ
ազգը
չզլանայ
իւր
ձեռնտուութիւնը,
օրը
միոյ
ընկճելոյ,
որոյ
այսպէս
իցեն
հոգեւորք,
զի՞նչ
{յոյս}
ազգին,
որ
զօրահանապազ
դաւի
եւ
խարդախի
յարանց,
զ
շիրիմը
կը
կորչի.
Պառկի՛ր
խաւար
հողի
տակ,
{յոյս}
մի՛
կապիլ
ոչ
ոքի.
Ոչ
ոք
քեզի
այս
չի
գալ,
ո
մ
է
կամաց-կամաց,
Կեանքս
նորից
հետ
դառնալու
{յոյս}
չմնաց:
Ե՛կ,
Ալեքսանդր,
իմ
անդրանիկ
որդի
կրկնում
է,
Նորան
սուրբ
գիրք
ու
հաւատ
{Յոյս}
մեծ
անուն
տալիս
է:
Բայց
ի՞նչ
բան
է
այս
յոյ
լով.
Բայց
ի՞նչ
կարդաց,
ի՞նչ
տեսնէ
-
{Յոյս},
յոյս,
գլխից
մինչեւ
ցած
`
Վերջումը
մահ
է
Բայց
ի՞նչ
կարդաց,
ի՞նչ
տեսնէ
-
Յոյս,
{յոյս},
գլխից
մինչեւ
ցած
`
Վերջումը
մահ
է
գրած:
ը
զոհուի:
Գնա՛,
եղբայր,
Աստուած
քեզ
{յոյս},
Ազգի
սէրը
քաջալեր,
Գնա՛,
թէեւ
չեմ
ռաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
թէեւ
12-ին,
բայց
{յոյս}
կայ,
որ
առաջ
էլ
տեսնուինք:
Այս
երեկոյ,
լոյս
6
այ
եղբօրիցս
20-ից
գրուած,
նոյն
օրը
պատասխանեցի:
{Յոյս}
ունիմ,
թէ
վաղը
երթայ:
24-ին
նամակ
ստացայ
եղբօր
եւ
գլխիս
ցաւերը
գնացին,
կոկորդիս
ցաւը
թուլացաւ,
{յոյս}
ունեմ,
որ
վաղը
իսպառ
լաւանամ:
Այսօր
նամակ
ստացա
],
Մագղաղին[էին],
Սուլթ[անշահին]
եւ
Բերուբէին.
{յոյս}
կայ,
որ
7-ին
վերստին
գան
տեսութեան:
Ապա
թէ
ոչ
`
21
եւ
21-22
հանգիստ
եմ,
տկարութիւնս
շատ
թոյլ
է.
{յոյս}
կայ,
որ
շուտով
կորչի:
21-ին
նամակ
ստացայ
եղբօր
ն
միմիայն
երկիւղի
միջնորդութեամբ:
Երկիւղն
է,
որ
{յոյս}
է
տալիս
մարդուն
ապրել
ուրիշ
մարդու
հետ,
ենթադրել
նդակութիւնը,
հարցասիրութեան
արժանի
բան
լինելով,
{յոյս}
ունիմ,
որ
տեղ
գտանէ
կամ
Յիշատակարանիդ
մէջ,
կամ
յսինքն՝
եթէ
ջրին
խումը,
ապա
եւ
երկաթին
ծեծուածքը։
{Յոյս}
ունինք,
որ
այժմ
հասկացուցինք,
թէ
ինչ
նշանակութիւն
,
որով,
ինչպէս
ամենայն
ազնուամիտ
բանագէտ
մարդ,
{յոյս}
ունէր
ջերմացնել
այն
սառնութիւնը
եւ
պաղութիւնը,
ո
ւ
Էջմիածնի
մէջ,
ունեցել
է
սրտումը
մի
յաջողութեան
{յոյս},
իսկ
որքան
մօտենում
է
Մայր-Վանքին,
այնքան
եւս
զ
ծ
է
Չինաստանի
հետ,
նորերումս
տիրել
է
Կանտոնին
եւ
{յոյս}
ունի,
յառաջ
գնալով
այդ
աշխարհակալական
հանդիսումը
լեզուն:
-
Եւ
ո՞ր
յայսմհետէ
այն
բարբառ
իցէ,
{յոյս}
արժան
էր
խօսել
ընդ
մռայլութեանդ
մեծի...
իմ
ուս
է,
իմ
զաւակի
գալովը,
դժոխքի
զօրութեան
չափը,
ես
{յոյս}
ունիմ,
որ
այն
դժուար
խնդիրներում
մինչ
տէր
սատանա
սանելով,
որ
բանը
այսպէս
է,
որ
այս
մասին
մի
բարի
{յոյս}
չկայ
քեզանից,
ես
ինքնին
սկսեցի
լինել
այդ
խնջոյքի
ը,
բարեկամաբար
զարկելով
պ.
Մարկոսի
ուսին,
-
եւ
{յոյս}
ունիմ,
որ
դու
այնքան
խորհրդապահ
կը
լինիս,
որ
ոչ
մ
եւս
չէ
կարող
գտանուիլ:
-
Ինչո՛ւ
համար,
ես
{յոյս}
ունիմ,
որ
նա
մինչեւ
էգուց
բանը
աւարտած
կը
լինի:
երի:
Նա
ապրում
է
քաղաքի
մէջ
իւր
չքաւորութեամբ
եւ
{յոյս}
ունի
հարուստների
վերայ,
որ
կը
հոգան
քաղաքի
բոլոր
առ
յուսահատ
իբր
անխել
նաւորդք
Կորուսել
էին
եւ
{յոյս}
փրկութեան:
Նաւորդների
մէջ
ես
տեսայ
նորա
զգացմունքներով
գնում
էր
անկողին:
Ճշմարիտ
է,
{յոյս}
ունէր
Շահումեանց
Գէորգի
-
իւր
սիրականի
վերայ,
որ
արքը
օրհնութեան
պսակի
կապով:
Բայց
այդ
դեռեւս
չոր
{յոյս}
էր:
III
Այն,
որ
չգիտէր
Մանուշակը,
թէ
ի՞նչ
է
այ
մէջ
ձեռքս
ոտքս
կապած,
վեր
առնուն
ու
տան...
{Յոյս}
ունիմ
քո
վերայ,
համբուրում
եմ
քեզ.
մնաս
բարեա՜ւ
տէք,
թէ
որքան
ուրախացուցիք
ինձ
ձեր
գալովը:
-
{Յոյս}
Աստուած,
որ
մեր
խօսակցութիւնը
եւ
բարեկամութիւնը
գամայն:
-
Շատ
բարի,
եղբայր,
կարող
ես
հաստատ
{յոյս}
եւ
հաւատ
ունենալ
իմ
վերայ,
ես
իսկոյն
կ՚երթամ
դրա
նդրում
եմ,
որ
դուք
անպատճառ
շնորհ
բերէք
իմ
մօտ.
{յոյս}
ունեմ,
որ
կը
կատարէք
իմ
խնդիրս,
եւ
կատարելով,
նը
որոնելը
եւ
նորա
գոյութեան
եւ
լինելութեան
վերայ
{յոյս}
եւ
հաւատ
ունենալու
սերմերը
տնկած
էին
մարդու
հոգու
ծաղկեցաւ
սէր,
հնազանդութիւն,
երախտագիտութիւն,
{յոյս}
եւ
հաւատ։
Նորա
արդիւնքն
էր,
որ
գերդաստանների
մէ
ուր
մի
մարդ
արծաթով
գնում
է
մի
պաշտօն,
ասել
է
թէ՝
{յոյս}
ունի
իւր
պաշտօնից
ստանալ
ոչ
թէ
միայն
այն
արծաթը,
ը
թաղուած
էր
վերին
աստիճանի
անառակութեան
մէջ։
Նա
{յոյս}
ունէր
միաւորել
իւր
Կարգի
հետ
Լօյոլան
եւ
նորա
աշակ
ղեւորեցան
դէպի
Հռովմ։
Այս
վերջի
երկուսը
շատ
փոքր
{յոյս}
ունէին
գործի
յառաջադիմութեան
վերայ
եւ
այնքան
առաւ
կանութենով,
բանաստեղծութենով
եւ
փիլիսոփայութենով
{յոյս}
ունէին,
նաեւ
աշխատում
էին
իսկ
հասանել
մի
նոր
լաւ
ով
մինը
(Jacques
Clément)
բարեպաշտ
հոգետես,
որ
{յոյս}
ունի,
թէ
հրեշտակները
օգնութիւն
կը
հասանէին
նորան
սը,
որ
ոչինչ
բանով
իւրեան
նախորդներից
պակաս
չէ,
{յոյս}
ունի
Աստուծոյ
օգնութենովը
վրէժխնդիր
լինել
այն
անպ
անական
ուսման
ընթացք
բանալու։
Յիսուսեանք
մեծ
{յոյս}
չէին
կարող
ունենալ
թագաւորի
վերայ,
որ
երբէք
հաւա
ասարակութիւնը:
Այդ
Կանոնադրութեան
միջոցով
հայերը
{յոյս}
ունէին
վերջ
դնելու
մէկ
ընդմիշտ
ազգային-կրօնական
վ
անհարթութիւնքը
չմոռնալ:
Հաստատ
հաւատացած
ենք
եւ
{յոյս}
ունինք,
որ
մեր
անկեղծ
ու
արդարադատ,
թէեւ
խիստ
ե
ս
իր
տեսակի
"
ճառագայթների
կրկին
բեկբեկումն
"
է:
{Յոյս}
ունինք,
որ
մեր
ապակու
երեսը
նոյնպէս
հարթ
լինի
եւ
լինի
եւ
նորա
թանձրութիւնը
զուգահեռաբար
հաւասար,
{յոյս}
ունինք,
որ
ոչինչ
չկարողանայ
դաւաճանել
ճշմարտութե
ան
տիրապետութիւնը:
Ի՞նչ
է
դորայ
խորհուրդը.
ի՞նչ
{յոյս}
ունին
դորանից:
Խորհուրդ
չկայ.
յոյսն
էլ
թեթ
աւելորդ
չէր
գոնէ՛
մի
բացասական
ծանօթութիւն:
Մենք
{յոյս}
ունինք,
որ
արգոյ
Պռոշեանցը
ուրիշ
անգամ
աւելի
շատ
երջացնելով
իր
յառաջաբանը,
այսպէս
է
ասում.
"
Մեծ
{յոյս}
ունիմք,
թէ
ազգը
կ՚ընդունի
Սոս
եւ
Վարդիթերը,
որպ
ատակաց
արձանները
կտայ
կուլ
տալու։
Բացի
սորանից,
{յոյս}
ունինք,
որ
ազգը
ինքը
եւս
այժմ,
ինչպէս
մինչեւ
այ
չլինելով
մեր
սիրական
ազգի
համար՝
նորը
բարի
բարի
{յոյսեր}
խոստանում
է
մեզ:
Անցեալ
տարում
դուրս
ցայտեց
առաջ
Այդ
տարում
խլրտուեցան
մի
քանի
միտքեր,
որոնք
մեծ
{յոյսեր}
տալիս
են
Հայերի
յառաջադիմութեան
մասին:
Այն
գլխին
յաւիտեան.
Չկան
ինձ
ոչ
այս,
ոչ
այնտեղ
{յոյսեր}
։
Թոյն
խառնած
նռան
հետ
կարմիր
ջրի
զմում
մի
ժամ,
մի
րոպէ
հերիք
են
շատ
անգամ
դարաւոր
{յոյսեր}
ոչնչացնելու,
աշխարհի
զուգակշիռը
խանգարելու
համար
,
ռուսերէն,
գերմաներէն
եւ
թուաբանութիւն,
եւ
մեծ
{յոյսեր}
տալով
իւր
ապագայ
յառաջադիմութենից,
այնպէս
գրաւել
նք
չունէր
չընդունելու)
որպէս
ապագայում
աւելի
մեծ
{յոյսեր}
տուող
երիտասարդ
բանաստեղծի
մի
աշխատութիւն.
"
եւ
ետ
գնայ,
եւ
պիտի
չքանան
այնուհետեւ
մեր
բարի
բարի
{յոյսերը},
որ
ունէինք
այդ
քաղաքից:
Իհարկէ,
լսելու
եմ
երիտասարդութիւնը,
որոնց
վերայ
են
մտածող
մարդերի
{յոյսերը},
ժամանակի
եւ
դարու
այն
հարազատ
որդիքը,
իւրեանց
թիւն
չունի
հողի
հետ:
Նորա
օգուտը
եւ
վնասը,
նորա
{յոյսերը}
եւ
ահը,
-
այդ
բոլորը
կապուած
է
վաճառանոցի
(bours
,
պէտք
է
որ
մեք
եւս
ամէնից
շատ
օգուտ
քաղենք:
Մեր
{յոյսերը}
անշուշտ
պսակուելու
էին,
բայց
երբ
որ
մի
քառորդ
ժա
րայ,
արտասուք
էին
կաթում
աչքերիցս:
Բայց
ապագայի
{յոյսերը}
մեր
աչքի
առաջեւ
նկարագրելով,
մխիթարում
էինք
միմե
դրութեան
գրեթէ
երկամեայ
գոյութիւնը
արդարացրեց
նրա
{յոյսերը}:
Իրերի
այս
վիճակը
չէր
կարող
դուրեկան
լինել
կով
մի
վայրկեանի
մէջ
փորեցին
ու
քանդեցին
Աբովեանի
{յոյսերի}
հիմքը,
որոնց
աւերակքը
լուացուեցան
յետոյ
առաքինի
մէական
խոստովանելու
համա՞ր,
որ
հանգամանքներից
եւ
{յոյսերից}
բռնադատուած
վազել
է
դէպի
հայոց
եկեղեցու,
ոչ
երբե
էր
թւում.
վերջապէս,
զրկուելով
ամենայն
բարեյաջող
{յոյսերից},
մտածեցի
գործ
դնել
իմ
գերմարդկային
զօրութիւնը.
դնելով,
կամ
գուցէ
դեռեւս
աշխարհի
ապագայ
փառաւոր
{յոյսերից}
հրապուրուելով,
մնային
այնտեղ,
հրամայեց
նորանց
մ
ւնը
Լուսաւորչի
տնից
վերջացել
էին,
երբ
նա
մեծամեծ
{յոյսերով}
ոտք
էր
կոխում
Հայաստան՝
յունական
լուսաւորութիւնը
Այլ
դու,
ո՛վ
մարդ,
այս
աշխարհքում
բեռնաւորուած
{յոյսերով}
Ի՞նչ
ես
օրդ
դատարկ
անցնում
`
հառաչելով
ու
լա
ոնեայ,
դատապարտւում
ենք,
եթէ,
կորուսանելով
մեր
{յոյսը},
ձգէինք
մեր
անձը
յուսահատութեան
ծովը:
Ասում
էք
ձեզանից
կախւում
է
ազգի
ապագան
եւ
ձեր
վերայ
է
միակ
{յոյսը}:
Ինչ
չափով
պիտի
արդարացնէք
այդ
յոյսը,
դորա
վկան
երայ
է
միակ
յոյսը:
Ինչ
չափով
պիտի
արդարացնէք
այդ
{յոյսը},
դորա
վկան
եւ
չափողը
պիտի
լինի
ձեր
գործը:
ւ
զօրութիւնը:
Վա՛յ
այն
ծառին
եւ
բուսականին,
որի
{յոյսը}
դրուած
է
միմիայն,
գիշերային
եւ
առաւօտեան,
բարձր
,
երբ
հաշիւ
չկայ,
այսինքն՝
գիտակցութիւն
չկայ:
{Յոյսը}
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
ստոյգ
հաշուից
բղխելու
հետեւ
,
եթէ
ոչ
ստոյգ
հաշուից
բղխելու
հետեւանք:
Քանի
որ
{յոյսը}
չէ
հիմնւում
ստոյգ
հաշուի
վերայ,
յոյս
չէ,
այլ
ան
նի,
ի
վերջոյ
մեզ
սիրելի
է
լինելը:
-
Ա՞յս
է
{յոյսը}:
Բայց
մարդը
այս
բոլորը
քննելու
ժամանակ
անշո
է՛,
իմ
պարոն,
համաձայնիր,
որ
առանց
հաշուի
է
քո
{յոյսը},
թէ
քո
որդիքը
նոյնպէս
պիտի
տիրանան
այն
կարողութե
կատաղի
մրրկի,
Գնաց
շիջաւ
այնուհետեւ
`
նորա
{յոյսը}
ու
կեանքը,
Բայց
ով
սովոր
էր
վտանգի՝
չի
պղտ
րտը
բազմութեան,
Խոր
հառաչանք
քաշեց
սրտից,
{յոյսը}
եղաւ
ողջ
ունայն.
Տեսաւ
բազմած
Նիկողոսի
գահո
ոյս
մեծ
անուն
տալիս
է:
Բայց
ի՞նչ
բան
է
այս
{յոյսը},
Արդեօք
երբէք
իւր
օրում
Մարդու
լցեց
փ
-
"
Երթա՛նք,
երթա՛նք
գերեզման,
Այս
է
{յոյսը}
աշխարհիս"։
ԼՍԱՐԱՆ
Այն
ի՞նչ
տուն
Դարձել
է
Հայոց
լուծը
անողոք:
Մեր
{յոյսը}
սակայն
մեր
վրայ
լինի.
Այսինքն
ազգի
մեր
ընդ
նչպէս
ըստ
մեծի
մասին
ժողովրդի
բարբառն
է։
Մեր
{յոյսը}
հաստա՛տ
է,
որ
այսպիսի
հեղինակի
գրչի
տակ
մեր
ժողո
օթեցինք
առ
երկնաւոր
Հայրը
եւ
մեր
կեանքի
փրկութեան
{յոյսը}
դրեցինք
նորա
վերայ:
Իմ
բոլոր
ընկերները
սրտաթափ
է
ում
են։
Անարատ
եւ
ամեններից
յարգուելու
արժանի
{յոյսը}
՝
տէր
Խոսրովիկը,
տակաւին
մեր
երկրի
սահմանը
չհասա
անում
էինք
այդ
տեղը
"
Սեւկի
պարտէզում
",
մեր
մեծ
{յոյսը}
այս
էր,
որ
այստեղ
իմաց
տանք
ընթերցողներին
բանի
զ
թոռները,
դժուար
է
հաւատալ:
Չսերմանած,
հնձելու
{յոյսը}
չար
անձնախաբէութիւն
է.
եթէ
մեր
պապերը
եւ
հայրերը
ապրելու
կերպին
եւ
այլ
հանգամանքներին,
այստեղ
իմ
{յոյսը}
դու
ես...
Բայց
ինչպէ՛ս
անխելք
եմ
ես...
Ինչպ
աստ
լինել
նորան։
Կտրած
էր
այնուհետեւ
Մխիթարի
{յոյսը}
մարդերից։
Աստուծոյ
անքննելի
տնտեսութեանը
յանձնել
այս
բաները՝
չէ
պիտոյ
մոռանալ,
որ
եթէ
Հայոց
ազգի
{յոյսը}
մնացած
լինէր
մեր
հայկական
աբեղաների
շնորհքին,
մե
իտութենով
զինուորուած։
Այս
Յիսուսեանները
Կսաւիէի
{յոյսը}
չունէին,
որ
միմիայն
Քրիստոսի
վարդապետութեան
ուժո
չէին
կորցնում
գէթ
քաղաքական
ժողովի
անդամ
լինելու
{յոյսը},
իսկ
միւս
կողմից,
աչքի
առաջ
ունենալով
իրենց
սահ
ւթիւն:
Բայց
այս
մխիթարութիւնը
հիմնուած
է
չոր
{յոյսի}
վերայ.
նա
չէ՛
կարող
փարատել
իսկոյն
այն
խաւար
եւ
ել
է
անկարգութիւն,
խառնակութիւն,
մտքերի
մրրիկ,
{յոյսի}
եւ
ցանկութեան
ալեկօծութիւն,
ախտերի
ամբոխմունք
զա
ընդդէմ․
եօթանասուն
վեց
զուր
փորձերը
դղրդել
էին
իմ
{յոյսի}
եւ
հաւատի
հաստատութիւնը,
եւ
այդ
վերջին
փորձը
եթէ
ունեցող
մի
մարդ:
Մանուշակը
կէս
երկիւղի
եւ
կէս
{յոյսի}
մէջ
քնեցաւ,
ամենակալ
տիրոջը
յանձնելով
իւր
անձը:
,
Հանգիստ
ու
ազատութիւն:
Սպասելով
այն
{յոյսին},
Մինչ
նա
տանը
նստած
էր,
Յանկարծ
բաղխե
րտասուախառն
խօսքերը,
որքա՜ն
պիտի
մխիթարուէի
ես.
{յոյսիս}
արեւը
մի
գրկաչափ
աւելի
պիտի
բարձրանար
ազգային
փրկ
ի
գործակցութենից։
Մխիթարը
դատարկ
դուրս
գալով
իւր
{յոյսից},
որ
ունէր
Խաչատուրի
վերայ,
գնաց
դարձեալ
Հայաստա
ր
կոչում:
Այն
պապին,
որ
անբախտ
Հռոմի
եղած
չեղած
{յոյսն}
էր,
որի
կեանքը
գիշեր
ցերեկ
նուիրած
էր
արթուն
հսկ
յասելն
յերես
65.
"
Անարատ
եւ
յամենեցունց
յարգելի
{յոյսն}
՝
տէր
Խոսրովիկ,
չեւ
եւս
հասեալ
ի
սահմանս
մեր՝
մ
.
ի՞նչ
յոյս
ունին
դորանից:
Խորհուրդ
չկայ.
{յոյսն}
էլ
թեթեւութեան
արդիւնք
է:
Թող
այդպիսի
պարոնները
Այլ
նա
առ
այս.
-
Եւ,
ո՞
իցես
դու:
"
{Յոյր}
ի
դրախտին
երգի
վարդենւոյն՝
Սոխակին
ցանգ
մե
էն
գրելով
առ
պ.
Նազարեանցն,
եւ
այն
ընդ
ձեռն
պ.
{Յոնանեանցին},
եւ
որպէս
թէ
նամակն
այն
խնդրագրով
մերձ
իբր
280
ա
ացո՛
եւ
դու
զտուն
քո,
զի
թոյլ
տուեալ
է
յարքայէ.
{յոչ}
կարել
նորա
զայս
առնել,
յանդիմանակցացն
յաւել
յարկ
դրիա
20
Ելայ
նոյեմբերի
2
Երուսաղէմ
մտայ
4
Ելայ
8
{Յոպպէ}
9-10
Ալէք[սանդրետ]
11
Ելայ
14
Իզմիր
մտայ
18
Ելայ
եալ
ընդ
պարտուք՝
մեռանի
թողեալ
զգործն
յԱւետիս
եւ
{յՈսկան}
Երեւանցիս
ապաստան,
որք
լրացուցեալ
զշինութիւն
տառ
նն,
ուրեմն
եւ
ամենայն
գրուածք
հեղինակաց
ծաղկելոց
{յոսկեղէն}
դարու
հայկականս
դպրութեան
մերձենալի
ամենայն
հայոց
նին
գործք
ո՛չ
կսկծեցուցան
էին
զսիրտ
մեր:
Այլ
եթէ
{յոսկեղէնն}
դարում,
գոնեա՛
եւ
այս
անգամ
չկարացաք
այնմ
պատահի
անել
եւ
'ի
զատել
զպղինձն
եւ
զկապարն.
հայեցեալ
եւ
{յոսկին}
կանգնեցի
ընդդէմ
նետաձիգ
եղելոց
զվահանն։
Բայց
քան
ալ
'ի
ծագաց
աշխարհի,
ոչ
դառնութեամբ
սրտի,
որպէս
{յոսոխն}
նշմարի,
այլ
պահանջմամբ
արդարութեան
բողոքելով
առ
հարց
Հայկայ
բողբոջեալ
յԱրարատեան
աշխարհի՝
բաժանի
{յոստանիկ}
եւ
յեզերականս
եւ
որպէս
կշռադատութեամբ
բաւիմ
ք
ճա
ան
ուղղակի
նորին
վեհ
գերազանցութեան
աղայ
Խաչատրոյ
{Յովակիմեան}
Լազարեանց։
Այլ
Նորին
Բարձր
Սրբազնութիւնն
բարեհաճ
ՆԻՆ
ՁԵՐՈՅԻՆ
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ
ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ
ԱՂԱ
ԽԱՉԱՏՈԷՐ
{ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ}
Ողորմածագոյն
տէր,
յԵրեկի
աւուր
ընկալայ
ի
ն
ՑՈՒԹԻՒՆ
ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ
ԱՂԱՅ
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
ԵՒ
ԱՂԱՅ
ԽԱՉԱՏՈՒՐ
{ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ}
Ողորմած
տեարք
եւ
անմահ
բարերարք,
Երախտագէ
ս
հետ
եւ
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի],
Յովհ[աննէսի]
եւ
{Յովակիմի}
հետ.
առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
սեպտեմբերի
անկեայց
ի
դժուար:
Յուսամ
զի
ես
կարեմ
ապրել
{յովկիանու}
ջուրցն
եւ
խոր,
Թէ
յիմ
վերայ
հովանասցի
ամեն
ւածաշունչ),
Վենետ.
1805,
4
հատոր,
հրատ.
Հ.
{Յովհ}.
Զօհրապեան
վարդապետի։
Ստեփանոս
Տարօնեցի
(Աս
րի՛ք
նոքօ՛ք
ունել
զկեանսն
յաւիտենականս"։
Աւետ.
{Յովհ}.
գլ.
Ե,
համար
39։
§
4.
Բնագրում
այսպէս
է
ի
Սուրբ
Կաթուղիկէի
'ի
մայրն
եկեղեցեաց
Հայոց"։
(
{Յովհ}.
կաթ.,
Պատմ.
Հայ.,
եր.
36)։
Տեսնո՞ւմ
էք
նա
գեղեցկայարմար
եւ
չքնաղատես
կոփածոյ
քարամբք
"
(
{Յովհ}.
կաթ.,
Պատմ.,
եր.
43)։
Երանելի
Կոմիտաս
ռջեւը։
Բանը
այն
է,
որ
Խորենացին,
Փարպեցին,
{Յովհ}.
կաթողիկոսը
եւ
Ասողիկը
բնաւ
չեն
յիշում
Ձուիկի
հօ
եմք,
եթէ
Սամարացի
ես
դու,
եւ
դեւ
գոյ
'ի
քեզ
"
(
{Յովհ}.,
գլ.
Ը.,
համ.
48)։
Տե՛ս
նոյնպէս
Յովհ.
գ
"
(Յովհ.,
գլ.
Ը.,
համ.
48)։
Տե՛ս
նոյնպէս
{Յովհ}.
գլ.
Է,
հ.
20,
Ը.
52.
Ժ.
20.
Մարկ.
Գ.
՛ք
զնա
դուք,
եւ
ըստ
ձերոց
օրինացն
դատեցարուք
"
(
{Յովհ}.,
գլ.
ԺԸ.,
համ.
31)։
§
38.
Բնագրում
ա
եթէ
զբանն
իմ
պահեցին,
ապա
եւ
զձերն
պահեսցեն
"
(
{Յովհ}.,
գլ.
ԺԵ.,
հ.
20)։
§
40.
"
Եթէ
զտանու
մեղք
են.
եւ
են
մեղք,
որ
մահու
չափ
են
"
(Թուղթ
{Յովհ}.
Առաք.,
գլ.
Ե,
համ.
16-17)։
§
56.
"
Վ
օրէնս
ձեր
գրեալ
է.
ես
ասացի
թէ
աստուածք
իցէք
"
(
{Յովհ}.,
գլ.
Ժ,
համ.
34)։
§
65.
Բնագիրը
այսպէ
թարգմանուած
է
"
վախճան
բանիս
"
-
telos
logou,
եւ
{Յովհ}.
գլ.
ԺԳ,
համ.
1
"
իսպառ
սիրեաց
զնոսա
"
-
eis
ի
նովին
սուրբ
ձեռօք
զձեռնագրեալսն
յինէն
կարծեօք"
(
{Յովհ}.
կաթ.,
եր.
83)։
Այս
խօսքերից
յետոյ
Մաշտոցը
քաղկեդ
ք
պատգամաց
թղթիս
ամբաստանութիւն
էր"
եւ
այլն
(տե՛ս
{Յովհ}.
կաթ.,
Պատմ.
Հայ.,
եր.
83)։
Թող
ինչ
կամ
,
Վենետ.
)
923
երեսից
մինչեւ
932
երեսը։
{Յովհ}.
ԺԷ
գլ.,
17
համար։)
Պարկեշտութիւնը
թոյլ
նց
եւ
եղեւ
նոցայ
ի
կերակուր
",
ասում
է
պատմիչը
(
{Յովհ}.
կաթ.,
Պատմ.
Հայ.,
Մոսկուա,
եր.
143):
Ա
10-ին,
այսինքն
վաղը:
10-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
{Յովհ[աննէսի]}
եւ
Աջ[եմեանի]
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակու
ն:
24-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
Ի[լյիչի]
եւ
{Յովհ[աննէսի]}
հետ.
առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
յուլիսի
1
եղբօրիցս,
6-ից
գրուած:
8-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
{Յովհ[աննէսի]},
Ալեքս[անդրի],
Սուլթ[անշահի],
Կարապ[ետի]
հետ
Տեսութիւն
եղբօրս
հետ
եւ
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի],
{Յովհ[աննէսի]}
եւ
Յովակիմի
հետ.
առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
ու
համար:
[Սեպտեմբերի]
2-ին
տեսութիւն
եղբօրս
եւ
{Յովհ[աննէսի]}
հետ:
Բերբ[երեանի]
նամակը
տուի:
Օգոստոսի
28-ից
տպած
գրքերի
ցուցակը:
16-ին
տեսութիւն
եղբօրս
եւ
{Յովհ[աննէսի]}
հետ,
բերել
էին
պակսիմատ
եւ
Ռանքէի
գիրքը՝
կազմա
չ
կ՚ասէ:
21-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Վարդ[երեսի],
{Յովհ[աննէսի]}
եւ
Միք[այէլի]
հետ.
առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակած
նոյն
օրից
գրուած:
18-ին
տեսութիւն
եղբօրս
հետ
եւ
{Յովհ[աննէսի]},
եւ
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի]:
Առաջիկայ
տեսութիւն
ւ
է
դնում:
[Դեկտեմբերի]
9-ին
տեսութիւն
եղբօրս
եւ
{Յովհ[աննէսի]}
հետ.
առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
դեկտեմբեր
ն
նամակ
ստացայ:
21-ին
տեսութիւն
Մագդաղ[ինէի]
եւ
{Յովհ[աննէսի}
հետ].
եղբայրս
հիւանդութեան
պատճառով
չէր
եկած,
ա
տեսութեան
ժամանակն:
12-ին
տես[ութիւն]
եղբօրս
եւ
{Յովհ[աննէսի]}
հետ.
այսօր
տուի
Սուլթ[անշահի]
նամակը.
առաջ[իկա
Լ[ազար]
Ի[լյիչի]
հետ:
9-ին
տես[ութիւն]
եղբօրս,
{Յովհ[աննէսի]}
եւ
Աճեմ[եանի]
հետ.
առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշան
մբ.
)
գրուած:
16-ին
տես[ութիւն]
եղբ[օրս]
հետ,
{Յովհ[աննէսի]}
եւ
տէր
Գրի[գորի]:
Առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշան[
ծ:
23-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
Ի[լյիչի]
եւ
{Յովհ[աննէսի]}
հետ.
ստացայ
Մոսկ[ուայից]
գրեանք:
26-ին
նամակ
ս
0-31
idem
31-1
idem
[Փետրուարի]
1-ին
տես[ութիւն]
{Յովհ[աննէսի]}
եւ
Ան[անիայի]
հետ,
առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
8-ին
տեսութիւն
եղբ[օրս],
Մագ[դաղինէի],
Գոհ[արինէի],
{Յովհ[աննէսի]}
եւ
Ան[անիայի]
հետ.
առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշ[ա
ւթիւնը]
նշան[ակուած
է]
13-ին:
7-ին
նամակ
ստացայ
{Յովհ[աննէսից]},
գրեանք
եւ
անպիտան
թաբակ:
12-ին
նամակ
ստացայ
Յ
ց],
գրեանք
եւ
անպիտան
թաբակ:
12-ին
նամակ
ստացայ
{Յովհ[աննէսից]}
եւ
եղբօր[իցս]:
13-ին
տես[ութիւնս]
եղբ[օրս]
հետ
յուլիսից
1862:
Երկու
տարի՜:
14-ին
նամակ
ստացայ
{Յովհ[աննէսից]}
եւ
2
ֆ[ունտ]
ազնիւ
թաբակ:
15-ին
նամակ
գրեցի
եղբ
8-ին
տես[ութիւն]
եղբօրս
հետ:
31-ին
նամակ
ստացայ
{Յովհ[աննէսից]}
եւ
Անան[իայից]
29-ից:
1864-ն
էլ
վերջացուցինք,
Մեսրոպ,
եւ
գլխաւորք
յաշակերտացն
Սուրբ
Յովսէփ
եւ
{Յովհան}
եւ
Ղեւոնդ
եւ
Սահակ
եւ
Մովսէս
քերթողահայր
եւ
եւ
Մա
ով
Սիւնեաց
երկրից,
նա
տակաւին
կենդանի
գտաւ
Սուրբ
{Յովհան}
Մանդակունուն,
որ
վախճանեցաւ
կա՛մ
նոյն
486-ի
վերջ
սկզբում.
եւ
որովհետեւ
484-ին
էլ,
486-ին
էլ
Ս.
{Յովհան}
Մանդակունին
էր
կաթողիկոս,
ուրեմն
Փարպեցուն
ամառն
ն
յԱնձաւացի
նախարարացն
սեպուհ
մի,
որում
անուն
էր
{Յովհան},
եւ
միւս
եւս
երուանդունի
Ներսէհ
անուն,
միաբանեա
(եր.
221-22)։
Ո՛ւր
էին
գնում
Վահանը,
Ս.
{Յովհան}
Մանդակունին,
Փարպեցին
եւ
միւսները
486
թուականին
'ի
քահանայապետից
մերոց
ակնարկէ
Ղազար.
արդեօք
'ի
{Յովհան}
Մանդակունին
(եկաց
ի
480)
'ի
Սամուէլ
(492)
'ի
տոցը
ամեն
եպիսկոպոսի,
եւ
այս
տողերը
գրել
է
Սուրբ
{Յովհան}
Մանդակունին։
Եւ
ո՛չ
միայն
այս,
այլ
մեզ
թւում
ի,
երբ
Մանդակունու
անունն
է
տալիս։
ա)
Սուրբ
{Յովհան}
Մանդակունին
կաթողիկոս
նստաւ,
ինչպէս
ինքը՝
պ.
Է
յ
վերադարձաւ
Այրարատ,
ուրեմն
486-ին։
դ)
Ս.
{Յովհան}
Մանդակունին
վախճանեցաւ
487-ին։...
։
Ծա
էին
այդ
գիտութեամբ:
Այս
մարդերից
մինը,
յատկապէս
{Յովհան}
դը
Մեօն
(Jean
de
Meun),
վարդի
պատմութեան
հեղին
յեօթն
ազգս
բաժանեալ
ի
Ստեփանոսէ,
զոր
յառաջ
բերէ
{Յովհան}
Երզնկացի
ի
մեկնութեան
հին
քերականութեան:
Գրականո
նքնակամ
իջանեն
ի
Բիւզանդիոն,
ուր
հասանեն
զկնի
եւ
{Յովհան}
եւ
Արձան,
կանխագոյն
առաքեալք
ի
Սահակայ
եւ
ի
Մեսր
ատենագրութեանս՝
իմա՛
դու
ինձ
զհինգերորդն,
կնքեն
{Յովհան}
Մանդակունի
կաթողիկոս
Հայոց
Մեծաց
զկնի
Գիւտայ,
եւ
երէ
յինքեան
զտիպար
հինգերորդ
դարու:
Մին
ի
սոցանէ
{Յովհան}
Օձնեցի,
կաթողիկոս
ամենայն
Հայոց,
որ
ըստ
մտացն
խ
ց
արաբացւոց:
Ի
սկիզբն
մետասաներորդ
դարու
եկաց
{Յովհան}
Կոզեռն
վարժ
քաջ
ի
մաթեմատիքական
ուսմունս:
Սա
ըստ
րականութեան
եւ
համառօտ
բառարանի
հայկական
լեզուի:
{Յովհան}
Վանական,
Վարդան
Բարձրաբերդեցի,
Կիրակոս
Գանձակեց
Վահրամ
Եդեսացի՝
քարտուղար
Լեւոնի
Արքայի
Հայոց:
{Յովհան}
Երզնկացի
Պլուզ,
որ
մանաւանդ
յայտնի
է
հանդիսի
հայ
ւմի
մէջ,
ուսանում
էր
մի
կիսախելք
մոլակրօն
մարդ՝
{Յովհան}
Շատէլ
(Chastel)
անունով։
Յիսուսեանների
համար
մ
յիշուած
նորոգութիւնքը,
ասում
է.
"
Այս
եղեւ
յամս
{Յովհանկան}
վանուց
երիցու
Սրբոյ
Կաթուղիկէին
"
(Սեբէոս,
եր.
ել
եւ
բերել
Աշակերտք
Նեստորի
-
Թէոդորիտ,
Իւաս,
{Յովհանն}
Անտիոքցի.
Բարոնիոս
Գրիգոր
Աբրահամեան
Փէշտմալճեան
որուած
քաջարանց
նախարարքը
իրենց
գլխաւորի
եւ
Սուրբ
{Յովհանն}
Մանդակունու
հետ
այնտեղ
վազէին
իրենց
աղօթքը,
գոհո
ստոսի
Աւետարանը,
վասն
որոյ
առաւել
պատշաճ
է
Սուրբ
{Յովհանն}
երուսալեմայու
Ասպետների
նման
ուղարկել
նորանց
Ասիա
եւնայի],
Մագդաղ[ինէի],
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի],
{Յովհանն[էս]}
խանի
եւ
Ալեքսանդրի
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշա
որ
գնաց
նոյն
օրը:
9-ին
տեսութիւն
եղբօրս
հետ
եւ
{Յովհանն[էսի]}:
11-ին
նամակ
ստացայ.
պատասխանեցի
12-ին,
որ
կ
ուած
է]
յուլիսի
6-ին:
Յուլիսի
1-ին
նամակ
ստացայ
{Յովհանն[էսից]}
եւ
նոյն
օրը
պատասխանեցի:
4-ին
նամակ
ստացայ
եղբ
վերստին
գրել
առ
պարոն
Բայլն:
5.
Գրութիւն
տէր
{Յովհաննես}
Ա.
քահանայի
Խալիբեան
՚ի
17/29էն
յունիսի,
որով
ծ
ռավարութեան,
ի
ներկայութեան
անդամոց՝
Կարապետ
եւ
{Յովհաննէս}
քահանայից
եւ
գրագրաց
Եղիա
եւ
1-ոապիոն
դպրաց
եւ
այ
Միքայել
Նալբանդյան
1854
թ.,
սեպտ.
2
19.
{ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ}
ԵՒ
ԽԱՉԱՏՈՒՐ
ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ
ՁԵՐՈՅԻՆ
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ
ԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ
ՁԵՐՈՅԻՆ
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ
ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ
ԱՂԱՅ
{ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ}
ԵՒ
ԱՂԱՅ
ԽԱՉԱՏՈՒՐ
ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ
Ողորմած
տեարք
եւ
եծարողապէս
Մ.
Նալբանդեանց
համար
42
59.
{ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ}
ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ
12/24
Յունիսի
1861
ամի,
՚ի
Կալկաթա
կաթա.
Hotel
gallais
No
93
ԱՌ
ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՎ
ՏԷՐ
{ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ}
ԱՒԱԳ
ՔԱՀԱՆԱՅ
ՍՈՒՐԲ
ՆԱԶԱՐԷԹ
ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ
ՀԱՅՈՑ
՚Ի
ԿԱ
ւոյն
պ.
Յարութիւնի
Աբգարեանց
եւ
ընդ
Խաչիկեան
տէր
{Յովհաննէս}
աւագ
քահանային,
լուայ,
զի
թէ
վեհափառութիւնդ
շնո
նդեանց
20
Հունվարի
1862
ամի
Լոնդոն
70.
{ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ}
ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ
3
Փետրվարի,
1862
ամի,
Լոնդոն
ԳԵՐԱՊ
Ն
3
Փետրվարի,
1862
ամի,
Լոնդոն
ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ
ՏԷՐ
{ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ}
ՀԱՅՐ,
Ձեր
սրտառուչ
նամակը,
որից
հայտնի
երեւո
ը,
որի
մասին
չենք
կարող
զանց
առնել:
"
Պարոն
{Յովհաննէս}
Տէր-Գաբրիէլեան
Պատկանեանցը,
վիմագրութեամբ
տպելով
ս
աղճատելով
իրողութիւնքը:
Լսենք
մի
փոքր
մեր
{Յովհաննէս}
պատմաբան
Կաթողիկոսի
խօսքերը,
որ,
պատմելով
Արեւե
փախչել
գնալ
իւր
հայրենի
գաւառը:
Այն
ժամանակ
ազգը
{Յովհաննէս}
Մանասկերտցի
վարդապետին
յանձնեց
աթոռի
տեղապահութիւ
նոցա
իւրեանց
մոլորութիւնքը՝
մեղադրելով
նորանց
եւ
{Յովհաննէս}
Կաթողիկոսի
գրուածներով:
Մի
խօսքով,
ես
Յոյն
կը
լ
րակից
պարոն
Վարդանին
եւ
ապա
երկու
հարազատ
եղբարցս
{Յովհաննէս}
եւ
Գէորգին
նաեւ
մայր
Սիրուն
Գուլին
եւ
քոյր
Մարիամ
պիտոյ
դնենք
մեր
շարադրութենների
մէջ
Խորենացուց
եւ
{Յովհաննէս}
Կաթողիկոսից...
ի՞նչ
պատճառով
հին
լեզուի
անգործած
փոստով
6
Խաֆաֆեանցին
7
Սէթ
Հ.
Աբգար
8
տէր
{Յովհաննէս}
Խաչկեան
4
9
եղբարցս
10
Խաֆաֆեանցին
11
Բերբեր
на
Ольхина
Николай
Яковлевич
Ростовцов
Մարտիրոս
{Յովհաննէս}
քահանայ
Մ[?]աւգեան.
թիւ
ի
աշակերտաց
տեարց
Լազարե
քեանց
Բալտազար
Էմմանուէլեան
Խօճայեանց
Ստաւրոպոլ
`
{Յովհաննէս}
Պօղոսեան
Չուվալեան
6
օրինակի
փող
2
օրինակ
Իզմիր
ածաբան,
տնօրինող
եւ
յօրինող
Երեւակ
հանդիսի,
պ.
{Յովհաննէս}
Տէր
Կարապետեան
Տէրոյենց
Չամուռճեան
Պրուսացի"։
նց
անձը
չապաշխարուելու
մեղքի
տակ,
որոնց
մասին
եւ
{Յովհաննէս}
առաքեալը
յիշում
է՝
ասելով,
թէ
"
կա՛ն
մեղքեր,
.
հրատարակողը
ստացել
է
իր
օրինակը
հանգուցեալ
տէր
{Յովհաննէս}
Շահխաթունեան
արժանաւոր
եպիսկոպոսից։
Մեզ,
նոյնպէ
ատմ.
Հայ.
Վենետ.
1793,
հրատ.
Մխիթարեանց։
{Յովհաննէս}
կաթողիկոս,
Պատմ.
Հայ.,
Մոսկուա,
1853,
հրատ
է,
երկու
թերթ
էլ՝
իսպառ
պակաս։
Շահխաթունեան
{Յովհաննէս}
սրբազան
եպիսկոպոսը
գտել
է
այս
Թուղթը
Փարպեցու
Պատ
ոսը
եօթներորդ
դարում
անուանում
է
նորան
Կաթողիկէ։
{Յովհաննէս}
կաթողիկոսը
իններորդ
դարում
անուանում
է
նորան
Կաթո
պուած
Վաղարշապատ
չէին
նստում
մեր
կաթողիկոսքը։
{Յովհաննէս}
կաթողիկոսը
այսպէս
է
վկայում
մեր
խօսքին.
"
Մեծ
հա
եկեղեցի
կարող
էր
լինել
Վաղարշապատում,
որի
համար
{Յովհաննէս}
կաթողիկոսը
ասէր
"
Հայոց
եկեղեցիների
մայրը"։
գրեթէ
ժամանակակից
էր
Կոմիտասին,
եթէ
միայն
յիշենք
{Յովհաննէս}
կաթողիկոսի
խօսքերը,
հերիք
էր,
որ
անդարձ
փարատու
նակ
եւ
Կորիւն,
Սուրբն
Եղիշէ,
Դաւիթ
փիլիսոփայ
եւ
{Յովհաննէս},
տէր
Աբրահամ,
Արձան,
Մուշէ,
Խոսրով,
Ղազար
եւ
։
Եւ
սոքա
են
այդ
անունները.
Խորենացի,
Փարպեցի,
{Յովհաննէս}
կաթողիկոս
եւ
Ասողիկ։
Բացի
սոցանից,
ցոյց
է
տալիս
չէր,
որովհետեւ
բովանդակ
Աստուածաշնչի
մէջ,
բացի
{Յովհաննէս}
Աւետարանչից,
ոչ
ոք
է
ասել
այդ
խօսքերը։
Մենք
դրա
ք,
որ
մենք
երաշխաւոր
չենք,
թէ
Փարպեցին
անպատճառ
{Յովհաննէս}
է
գրել։
Յովհաննէս
Աւետարանիչը
մի
քանի
անուն
ունի
որ
չենք,
թէ
Փարպեցին
անպատճառ
Յովհաննէս
է
գրել։
{Յովհաննէս}
Աւետարանիչը
մի
քանի
անուն
ունի.
գուցէ
նոցանից
մի
ր
թէ
ինչ
էլ
գրած
է
եղել
Փարպեցին,
այնուամենայնիւ
{Յովհաննէս}
Աւետարանչին
է
հասկացել։
Բայց
որովհետեւ
այդ
խօսքե
չէին,
այլ
Առաքեալի
Թղթում,
ուստի
մենք
գրեցինք
"
{Յովհաննէս}
Առաքեալ"։
Ահաւասիկ
բուն
խօսքերն
էլ.
"
Են
մեղք
Գրեթէ
400
տարի
յետոյ
ժամանակների
վերաբերութեամբ,
{Յովհաննէս}
կաթողիկոսը,
պատմելով
Բուխայի
հասուցած
հարուածներ
րիարքները,
որպէս
եւ
Հռովմի
Պապը.
ո՛ւր
մնաց,
որ
{Յովհաննէս}
Աւետարանիչը
լոկ
երէց
է
ստորագրում։
Բայց
ընդդէմ
ե
,
Յովհաննու
յայտնութեան
մեկնութիւնը,
որ
Մծխէթացի
{Յովհաննէս}
վարդապետը
թարգմանել
էր,
եւ
Սալոմոնի
երգոց
երգոյն
յայտ
յանդիման
'ի
(Դեսերդացիօնէ)
գրոց
Սեղբոսեան
{Յովհաննէս}
աղայի,
եւ
'ի
Վահան
հաւատոյ
գրոց
եւ
'ի
յընդարձակ
ն
խորհրդոց,
չոքան
'ի
Ենի-խափու,
խաբեալ
'ի
բանից
{Յովհաննէս}
աղայի
Երեմեան,
թէ
Մօնսինեօր
հրաման
ետ
երթալոյ,
նում
է
Քաղկեդոնի
ժողովքը,
այստեղ
մինչեւ
անգամ
եւ
{Յովհաննէս}
Կաթողիկոսը
քաղկեդոնական
է
մինչեւ
իւր
կաթողիկոսանա
մ
է
այն
իրողութիւնը,
որ
ժողովուրդը
սիրով
ընդունեց
{Յովհաննէս}
Մկրտչի
քարոզութիւնքը
եւ
մկրտւում
էր
նորա
ձեռքով։
ռաջանալ:
Աբեղայական՝
տեսութեամբ
զարգացեալ՝
[
{Յովհաննէս}
քահանայ
Միրզոյեան
վանեցի,
դասատու
հայկաբանութեան
իգորի:
Զսոյն
զայս
գիր
շարունակէ
յեօթներորդ
դարու
{Յովհաննէս}
Մամիկոնեան,
յաւելեալ
ի
վերջէ
զծանօթութիւնս
զմատե
տպագրութեամբ
ի
լոյս:
Զմատենագրութիւն
դարում
կնքէ
{Յովհաննէս}
Մամիկոնեան,
շարունակեալ
զգրած
Զենոբայ,
զորմէ
յի
Տէր
Ստեփաննոս
քահանայ
Տէր
Յարութիւնեան,
Մարգար
{Յովհաննէսեան}
Բոբումեանց,
Յովհանջան
Պետրոսեան:
Վերն
կտա
է
նիրհան
26-ում,
գրեցաւ
ձեռամբ
նուաստ
Կարապետիս
{Յովհաննէսեան},
ըստ
համեմատ
ձեռնագրեալ
ի
սոյնոյ
իսկ
օրինակէ։
ը,
պատմած
է,
թէ
ամենայն
Մայիս
ամսում
վարսավիրայ
{Յովհաննէսի}
խանութի
քամակում
գտանուած
ահագին
փոսը
լցւում
է
մա
եւիչի],
Մ[արիա]
Ա[ֆանասեւնայի],
Մագդ[աղինէի]
եւ
{Յովհաննէսի}
հետ.
այսօր:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակած
է
21-ի
կուր
ուտող
"
անուանելով,
նախատո՛ւմ
էին՝
"
Ինչի՛
{Յովհաննէսի}
աշակերտները
եւ
փարիսեցիները
պահում
են
եւ
քո
աշակե
բայց
զի
լուեալ
եմ
զանցեալ
տարաբախտութիւնն
եղբայր
{Յովհաննէսին},
որոյ
վասն
բոլորովին
ընծայ
թողում
միայնակ
նմա
եւ
առաւօտ
խաղող
ստացայ
եւ
տանձ:
Տեսութիւն
եղբօրս
եւ
{Յովհաննէսին}
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակած
է
հոկտեմբերի
7
բօրիցս
եւ
Փաւստոս
Բուզ[անդ]:
22-ին
նամակ
ստացայ
{Յովհաննէսից}
21-ից
գրուած:
23-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
մանակի
ոյք
եւ
իցեն,
որպէս
ներկայ
են
պարոն
Ներսէս
{Յովհաննէսն}
եւ
պարոն
Դիոնիսիոս
Հայրապետեանն,
վասնորոյ
հաստատ
միտքդ
բերես,
Գիւտ
կաթողիկոսի
եղբօրորդու
երանելի
{Յովհաննի},
Սեւուկի
պարտէզում,
մի
քանի
մարդերի
կողմից
քեզ
ս
կաթողիկոսի
օրով,
կառավարում
էր
այդ
եկեղեցին
մի
{Յովհաննիկ}
անունով
վարդապետ։
Սեբէոս
եպիսկոպոսը,
պատմելով
Կ
տէր
Վարդին,
Հայդիկին
եւ
իմ
անարժանութիւնս,
Տէր
{Յովհաննին}
հրամայեցիր,
որ
միւսանգամ
կրկնէ
այն
մարդոց
ուղարկ
կան
գանձ
անպէտ
եւ
անցաւոր
ընծաների
հետ"։
Եւ
տէր
{Յովհաննին}
էլ
նեղացար,
թէ
"
բնաւ
քեզ
պէս
մի
մարդու
արժան
չէ
գոր
Աբրահամեան
Փէշտմալճեան,
Քիւրքչի
խան
Եղիազար
{Յովհաննիսեան},
Հուջիխան
Բեշիքդաշ.
խնդրել
սոցանից
պ.
Խազեզեան
էր
իւր
եւ
մեր
բարեկամ,
պատուելի
բժիշկ
Յարութիւն
{Յովհաննիսեան}
Մարկոսեանից,
որ
անխնամ
չթողու
նորան։
Փետրուա
ուր
սրտով
շնորհակալութիւնը
եւ
բժիշկ
Պ.
Յարութիւն
{Յովհաննիսեան}
Մարկոսեանին,
որ
ինչպէս
հանգուցելու
կենդանութեան
ձեզ
այն
տպաւորութիւնը,
որ
գործել
էր
իմ
վերայ
Պ.
{Յովհաննիսեանի}
"
Նոր
Քնար
Հայաստանի
"
անունով
չորրորդ
տետրակը
(
փոքր
տետրակ,
որի
մէջ
գրել
եմ
իմ
դատողութիւնը
Պ.
{Յովհաննիսեանի}
՝
Նոր
Քնարի
եւ
առ
հասարակ
ազգային
երգ
անունով
աշո
րակոս
Գանձակեցի,
Մոսկուա,
1858,
հրատ.
պ.
Ո.
{Յովհաննիսեանց}
։
Կորիւն
վարդապետ,
Վենետ.
1833,
հրատ.
Մխիթ
ում
մեր
վրայ
բարձրաբարբառ
հռչակել
պ.
Գաբրիէլ
Տէր-
{Յովհաննիսեանցի}
"
Տեր
Սարգիս
"
մակագրով
վիպասանութիւնը,
որ
տպւու
իւնը
օգնութիւն
չեն
տալիս
նորան:
Պ.
Գ.
Տէր
{Յովհաննիսեանցի}
"
Տեր
Սարգիս
"
գործում
մի
հոյակապ
արժանաւորութիւն
սուրբ
Նազարէթ
եկեղեցւոյն
Հայոց
ի
Կալկաթա,
՚ի
տէր
{Յովհաննիսէ}
Խաչիկեան,
իսկ
երկրորդն
ի
մեծարու
եւ
ի
պատկառելի
եւ
է
սահմանակից
առ
յարեւելս
եւ
առ
հիւսիս
Գաբրիէլ
{Յովհաննիսի}
տան,
առ
յարեւելս
սհաթսազ
Մարգարի
որդի
Նիկողոսի
տ
իք
նորին
բարձր
սրբազնութեան
յանուն
վեհազնեայ
աղայ
{Յովհաննու}
եւ
Ձեր
գերազանցութեան
եւս
եւ
յանուն
նորին
գերազան
ախստական
Կարապետն
Շահնազարեանց,
հայրապատիւ
ընկեր
{Յովհաննու}
վարդապետի
Բեկնազարեանց...
գործակցութեամբ
պ.
Յ
Նոր
Նախիջեւան:
Զվարձս
պ.
Գէորգ
Աւետի
եւ
պ.
{Յովհաննու}
Աւդալ
առաջնոյն
երկու
հարիւր
չորս
(204)
եւ
երկրո
2)։
§
34.
"
Յայնժամ
մատեան
առ
Նա
աշակերտքն
{Յովհաննու}
եւ
ասեն,
ընդէ՞ր
մեք
եւ
փարիսեցիքն
պահեմք
յաճախ
ե
.
Ղուկ.,
գլ.
Է,
հ.
34)։
"
Ընդէ՞ր
աշակերտքն
{Յովհաննու}
եւ
փարիսեցիքն
պահեն
եւ
քո
աշակերտքդ
ոչ
պահեն
"
(
Մարկ.,
գլ.
Բ.,
հ.
18)։
"
Ընդէ՞ր
աշակերտքն
{Յովհաննու}
պահեն
ստէպ
եւ
խնդրուածս
առնեն,
նոյնպէս
եւ
փարիսե
նում
է.
"
Աստէն
բառ
ինչ
պակասի.
գուցէ
անուն
իցէ
{Յովհաննու},
որոյ
եւ
առաջ
բերեալ
տեսանի
բան"։
Լիակատա՛ր
իր
ւ
եւս
խորհիցիս
զյիշելդ
զտուեալ
պատգամն
երանելւոյն
{Յովհաննու}
Գիւտայ
կաթողիկոսի
եղբօրորդւոյն,
քեզ
Տեառն
'ի
Սեւ
ցի
անունով
գիրքը,
յետոյ՝
"
Գիրք
մտածութեանց
",
{Յովհաննու}
յայտնութեան
մեկնութիւնը,
որ
Մծխէթացի
Յովհաննէս
վ
զում,
անդէն
առ
նմին
աջակցութեամբ
աշակերտաց
իւրոց
{Յովհաննու}
եւ
Յովսէփու
միջամուխ
լինի
ի
թարգմանութիւնս
առակաց
սա
թողու
մեզ
քանի
մի
Աստուածաբանական
ճառս
ընդդէմ
{Յովհաննու}
Մայրոյ
վանեցւոյ
եւ
աշակերտի
նորին
Սարգսի
Բուխարաց
ութեամբ
գնել
համոզի
քան
զորպիսի
եւ
իցէ
պատմութիւն
{Յովհաննու}
կաթուղիկոսի՝
զվիպասանական
ինչ
գրուած
յօտար
լեզու
ռաքեաց
զայնոսիկ
առ
օրէնսգէտս
պ.
Հագին
եւ
Տիկնոջն
{Յովհանջան}
Էլիազ,
որպէս
զի
եթէ
հաւան
իցեն
եւ
նոքա,
օրենսգէ
,
յաւելի
եւ
զպատճէն
գրութեան
իմոյ
առ
Տիկին
Վառվառ
{Յովհանջան}
Էլիազ,
առ
որ
գտանի
գումարն:
Առ
յիշեալ
գիր
իմ
7
հունիսի,
որով
առաքէ
զգրութիւն
տիկնոջն
Վառվառայ
{Յովհանջան}
Էլիազ,
որով
վերջինս
նշանակէ
ինձ
զտեսութիւն
յ3
առ
ստ
նոր
տոմարի):
2.
Գրութիւն
Վառվառ
տիկնոջն
{Յովհանջան}
Էլիազ
՚ի
նոյն
թուականէ
եւ
՚ի
նոյն
միտս:
3.
Գ
ր
Յարութիւնեան,
Մարգար
Յովհաննէսեան
Բոբումեանց,
{Յովհանջան}
Պետրոսեան:
Վերն
կտակի
չորք
օրինակից
մինն
Ս
ւք,
ի
ժամ
մահու
իւրոյ,
թողու
զայն
որդւոյ
իւրում
{Յովհանջանի},
պատուէր
տուեալ
նմա
գուն
գործել
աճեցուցանել
զայն
ալ
զքսան
առ
հարիւրն
(дисконт)։
Տիկինն
պ.
{Յովհանջանի}
չէր
աստ
ի
գալս,
եւ
երիւք
աւուրբք
յառաջ
քան
զայս
իտակին:
Եւ
այսպէս,
որդի
հանգուցելոյն՝
պ.
{Յովհանջանն},
յետ
մահուան
հօրն
իւրոյ,
տնտեսեալ
զգումարն
զամ
"
վասն
անհանճար
խօսիցն
",
մենք
հասկանում
ենք
այդ
{Յովնադաբի}
տուած
խորհուրդը։
Մենք
չենք
արտագրում
այդ
անցքի
պ
եւում
պատմած
անցքերը,
վաղուց
ահա
բնակւում
էր
պ.
{Յովնաթանեանցը}:
Այս
անունը
առաջին
անգամ
պատահում
է
մեր
ընթերցող
ն,
ուղղում
էր
ընթացքը
դէպի
իւր
օթեւանը:
Պ.
{Յովնաթանեանցը},
որպէս,
Հայերի
աչքով,
մի
փոքր
ի
շատէ
հարուստ
վ
քի
վերայ,
կամ
գուցէ
մի
այլ
բնական
պատճառից,
պ.
{Յովնաթանեանցը},
ամենեւին
զուրկ
լինելով
կրթութենից
եւ
դաստիարակո
ս-կէս
մանէթ
զուտ
օգուտ
բերէին:
Եւ
այսպէս
պ.
{Յովնաթանեանցը}
յառաջ
գնալով,
արդէն
վաղուց
եւ
ընտանիքի
տէր
դարձա
,
ո՛չ
այն
դիտաւորութեամբ,
որ
բան
ուսանէին
(պ.
{Յովնաթանեանցը},
իւր
սրտում,
ատեցող
էր
ամենայն
լուսաւորութեան)
չին
դրութենից
վեր
բարձրացող
մարդիկը
(թէպէտեւ
պ.
{Յովնաթանեանցը}
զուրկ
էր
ամենայն
բարոյական
բարձրութենից),
սեպհա
ի
համարուիլ...
Մեր
մէջ,
ինչ
ասես
կարելի
է
պ.
{Յովնաթանեանցը}
խօսում
էր
դպրոցների
վերայ
եւ
բերան
սերտած
բառերով
ր
իւր
օթեւանը:
Արդէն
բաւական
ուշ
էր,
եւ
պ.
{Յովնաթանեանցը}
միայնակ
նստած
իւր
առանձնարանում
նայում
էր
ճրագին
,
ներս
մտաւ
ծառան
եւ
յայտնեց
բժշկապետի
գալը:
Պ.
{Յովնաթանեանցը}
իսկոյն
ընդունեց
մի
պատուաւոր
դրութիւն
եւ,
աշխատե
րայ:
Սովորական
ողջունատուութենից
յետոյ,
պ.
{Յովնաթանեանցը}
հարց
արեց.
-
Ինչպէ՛ս
գտաք:
-
Չէ
կարելի
գովե
ենեւին
ճշմարտութիւն
է,
որ
խօսում
էք,
-
ասաց
պ.
{Յովնաթանեանցը},
-
եւ
ես
մեծ
յօժարութեամբ
պատրաստ
եմ
լսել
ձեր
մա
կեց
բժշկապետը,
ընդհատելով
պարոնի
խօսքը:
Պ.
{Յովնաթանեանցը}
իւր
կարգով
ընդհատեց
նորա
խօսքը:
-
Պարո՛ն
բժշ
,
ուստի
շատ
անգամ
շփոթւում
եմ,
-
պատասխանեց
պ.
{Յովնաթանեանցը},
ծածկելով
իւր
տհաճութիւնը:
-
Սակայն
խնդրում
եմ
կատարել
ինձ
ամենեւին
անհնար
է,
-
պատասխանեց
պ.
{Յովնաթանեանցը}:
-
Բայց
ձեր
դստեր
համար
արգանդի
կատաղութիւն
թեանը...
-
Ին՛չ
պիտոյ
է
առնել,
-
ասաց
պ.
{Յովնաթանեանցը},
մի
փոքր
ուղղուելով,
երբեմն
զանազան
հանգամանք
ս
ի
մէջ
դնելով
մի
տասն
մանէթանոց
թղթարծաթ:
Պ.
{Յովնաթանեանցը}
մնաց
միայն:
Ժամը
մօտ
էր
տասն
եւ
մինին:
Նա
հնչեց
-
Ի՛նչ
շինեցիք
գործարանում,
-
հարց
արեց
պ.
{Յովնաթանեանցը}:
-
Ինչպէս
հրամայել
էիք,
տուեցի
գործաւորներ
ւցանել
մեր
ընթերցողներին
բանի
խորհուրդը:
Պ.
{Յովնաթանեանցը}
իւր
վերայ
էր
առած
տէրութենական
հիւանդանոցների
համ
վ
դէպի
խօսողքը,
յետ
գնաց
յանկարծ
երեք
քայլ:
Պ.
{Յովնաթանեանցը}
չտեսաւ
եւ
չնկատեց
այս
կերպարանքը.
բայց
նորա
պատա
դէպի
այն
կողմը:
-Ո՛վ
է
այդտեղ,
-
գոռաց
պ.
{Յովնաթանեանցը}
բիրտ
ձայնով:
Այս
հարցմունքից
յետոյ
չէր
կարել
ութեան
վարձը:
-
Ինչո՛ւ
ես
եկել,
-
հարց
արեց
պ.
{Յովնաթանեանցը}:
-Պարոն,
-
պատասխանեց
ծառան
դողալով,
-
խն
անի
րոպէից
յետոյ,
երբ
փոքր
ինչ
հանգստացել
էր
պ.
{Յովնաթանեանցը},
պատուիրեց
գործակատարին,
շտեմարանի
պատուհանների
ւերացուցա՞ծ
է
օրէնքի
զօրութեամբ,
-
հարց
արեց
պ.
{Յովնաթանեանցը}:
-
Այո՛,
-
պատասխանեց
գործակատարը
եւ
ձեռքը
նը...
ինչ
յիմար
մտածութիւնք.
Կոմսը
ո՛վ
է,
որ
{Յովնաթանեանցը}
երկիւղ
կրէ
նորանից.
ի՛նչ
պիտոյ
է
առնէ,
որի՞ն
է
նեանցի
ներս
մտանելով
մեր
պարոնի
առանձնարանը:
{Յովնաթանեանցը},
բոլորովին
ամբոխուած,
ծածկեց
նամակը,
որովհետեւ
տիկինը:
-
Ինչպէս
կարելի
է,
-
պատասխանեց
պ.
{Յովնաթանեանցը}.
-
Նախ
որ
ես
դեռ
որոշած
չէի
գնալու
օրը,
երկրորդ
ութիւնը...
-
Առաջինը,
-
կտրեց
խօսքը
տիկին
{Յովնաթանեանցը}
շտապ
խօսելով,
-
ընտանեկան
բաների
մէջ
ներգործական
եանի
գիրքը
Թիֆլիզից
ստացուած
անստորագիր
նամակները
{Յովնաթանեանցի}
մասին
Թիւրքիայում
հայոց
եւ
յունաց
պատրիարքների,
ով
պիտի
գետին
ընկնի
որսը
որսորդի
օգտի
համար:
Պ.
{Յովնաթանեանցի}
բաղդից,
ժամանակը
ձեռնտու
էր
նորան,
բաների
կարգը
մարդիկ,
այլեւ...
զանազան
խորհուրդներով:
Պ.
{Յովնաթանեանցի}
տեսութեամբ,
բոլոր
աշխարհը
շարժող
եւ
կառավարող
ու
նութիւն...
կղկղա՛նք
մարդկութեան:
Բայց
պ.
{Յովնաթանեանցի}
համար
այսպիսի
մտածութիւնք
երազի
նիւթ
եւս
չէին,
մ
Ո՛ւր
թողունք
այն
մեծախորհուրդ
հոգացողութիւնը
պ.
{Յովնաթանեանցի},
որով
մի
ապակեկազմ
սենեակ
եւս
յաւելացուց
իւր
տան
տը
եւ
հոգին
դէպի
մի
րօմանական
կեանք...
Պ.
{Յովնաթանեանցի}
մասին
այսքան
տեղեկութեան
տալուց
յետոյ,
շտապում
ե
ու
անդորրութիւնը
փոխանակեցիք
արծաթի
հետ:
Պ.
{Յովնաթանեանցի}
երեսը
ծածկուեցաւ
կարմրութեամբ,
տհաճութիւնը
կաթու
տերազմ
յայտնել
բժշկապետին,
նախ,
որ
նա
գիտէր
պ.
{Յովնաթանեանցի}
բոլոր
ընտանեկան
գաղտնիքը,
եւ
երկրորդ,
որ
պարոնի
Գրիգորը:
-
Գրիգորը
գլխաւոր
գործակատար
էր
պ.
{Յովնաթանեանցի},
եւ
նորա
ձեռքում
էին
բոլոր
գործերի
հաշիւքը:
այն
զգուշութեամբ
բացուեցաւ
նախասենեկի
դուռը:
Պ.
{Յովնաթանեանցի}
առաջեւ
դրած
սեղանի
վերայ
վառւում
էին
երկու
ճրագ,
պատուելի
ընթերցողք,
այս
պատկերը
պատկանում
է
պ.
{Յովնաթանեանցի}
ներքին
ընտանեկան
կեանքին:
Բազմութեան
մէջ
նա
դարձ
տեղ...
Այս
մտածութիւնքը
ընդհատուեցան
տիկին
{Յովնաթանեանցի}
ներս
մտանելով
մեր
պարոնի
առանձնարանը:
Յովնաթ
Այսպիսի
խայտառակող
մի
նամակ
կարող
էր
ցածացնել
պ.
{Յովնաթանեանցի}
պատիւը
նորա
ընտանիքի
աչքում:
-
Առաւօտը
ես
գն
,
կամի՛ս,
եկ,
չկամիս
`
ինչպէս
գիտես:
Տիկին
{Յովնաթանեանցի}
ցաւը
չէր,
որ
մի
երկու
օր
յետոյ
տեղափոխուէին
դէպի
տոյ,
դուրս
գնաց
տիկինը:
Ցաւալի
էր
նայել
պ.
{Յովնաթանեանցի}
վերայ.
նա
մեռած
էր,
քան
թէ
կենդանի:
Երկար
ժամա
ւելք
եւ
արեւմուտք:
Թո՛ղ
որքան
կամին
զրպարտեն
պ.
{Յովնաթանեանցին},
որպէս
թէ
նա
հոգաբարձու
չէր
իւր
ընտանիքի
երջանկո
վ,
հանեց
գործակատարը
մի
փոքրիկ
ծրար
եւ
տուեց
պ.
{Յովնաթանեանցին}:
Պարոնը
արձակեց
գործակատարը
եւ
սկսեց
կարդալ
այ
Դաւիթ
զողբս
զայս
'ի
վերայ
Սաւուղայ
եւ
'ի
վերայ
{Յովնաթանու}
որդւոյ
նորա...
Մի՛
պատմէք
'ի
Գէթ,
եւ
մի՛
տայք
զ
յ,
առ
պ.
Նազարեանցն
եւ
այն
որպէս
թէ
շնորհիւ
պ.
{Յովնանեանցի}:
Պատմի
նոյնպէս,
որպէս
թէ
նամակն
այն
անկեալ
ի
ճա
ն
դիւախորհուրդ
սրտից
թշնամեաց:
Ուրախ
եմ,
զի
պ.
{Յովնանեանցին}
ընծայեալ
են
զանպարծանք
պաշտօնն
որսալոյ
զայլոց
զնա
նարելով:
Զայս
մի
ինչ
չկարեմ
գուշակել,
թէ
պ.
{Յովնանեանցն},
որում
ընծայի
որսալ
նամակին,
պարապի՞
արդեօք
այդ
առնունք
մեր
ազգի
կեանքը
-
ամայի՛
անապատ,
կամ
ձոր
{Յովսափատեան}
-
տրտմութեան
հովիտ․
աչքի
տակ
առնունք
մեր
ազգի
պատ
րծոցն
ինձ,
առի
Ձէնջ
յանձն
եղելոց
տեսանի,
թէ
տէր
{Յովսէփ}
Ստեփանեան
քահանայն
Կալկաթայի
հայ
եկեղեցւոյ,
յամի
իջեւանայ
՚ի
Հնդիկս,
ըստ
կարգադրութեան
Արղութեանց
{Յովսէփ}
արքեպիսկոպոսին,
ուրեմն
եւ
պիտի
հետեւեցուցանել
զի
եայ
սարի
վերայ:
Վանքը
հիմնուած
է
յիշատակի
արժանի
{Յովսէփ}
Արղութեանց
իշխանազն
Արքեպիսկոպոսի
ձեռքով:
Նա
հաս
էութան
(գիրք
կուլ
տուող):
Մօտ
իբր
վաթսուն
տղայ
{Յովսէփ}
սրբազանը,
գաղթեցնելով
Բեսսարաբիայից,
Մօլդաւիայի
ն
Սահակ
եւ
Մեսրոպ,
եւ
գլխաւորք
յաշակերտացն
Սուրբ
{Յովսէփ}
եւ
Յովհան
եւ
Ղեւոնդ
եւ
Սահակ
եւ
Մովսէս
քերթողահայ
ղովեալ
հայրապետացն
Հայոց
խնդրեալ
գտին
քահանայ
ոմն
{Յովսէփ}
անուն...
եւ
հրամանաւ
Վարդանայ
նստուցին
յաթոռ
կաթ
այտնի
է
Փարպեցու
ստոյգ
պատմութիւնից.
"
Եւ
Սուրբն
{Յովսէփ}
հարցանէր
ցայրն
Աստուծոյ
Ղեւոնդ,
թէ
գիտեմ,
թէ
հա
lle
Շամախի
Սարգիս
վարժապետ
Համբարձումեանց
Առաքէլ
{Յովսէփեան}
Օսմանցով,
շամախեցի
Тифлис
Михаилу
Месроповичу
Ղեւոնդեանց
մէջ
ուրիշ
եպիսկոպոս
չկար։
Այո՛,
կար
{Յովսէփը}
՝
տեղապահ
կաթողիկոսը,
բայց
նա
նոյն
Փարպեցու
կրկի
կար,
այդ,
տիրապէս,
Ս.
Ղեւոնդն
էր։
Ինքը՝
Ս.
{Յովսէփը},
որ
կաթողիկոսական
պաշտօն
էր
վարում,
առանց
Ս.
Ղ
մ
ենք
որպէս
անհերքելի
վկայութիւն
այն
բանին,
թէ
Ս.
{Յովսէփը}
բնաւ
եպիսկոպոս
չէ
ձեռնադրուած։
---------------
նասիրի՝
հանել
երեւան:
Եզնիկ
Կողբացին,
ընկեր
{Յովսէփը},
ընդ
որում
առաքեցան
ի
Բիւզանդիոն՝
թուղու
մեզ
զե
րբ
Ղեւոնդը,
Պարսից
հրապարակում,
յայտնելով
Սուրբ
{Յովսէփի}
եւ
Սուրբ
Սահակ
Ռշտունեաց
եպիսկոպոսի
ո՛վ
եւ
ինչ
լի
յ,
սորա
մահն
էր
մտածում։
Նախանձի՛
ձեռքով
անմեղ
{Յովսէփին}
դէպի
ստրկութիւն
վաճառեցին
նորա
խելացնոր
եղբարքը
խ
քահանայութեան
"
խօսքը
եւ
Ս.
Ղեւոնդի
բերնով
Ս.
{Յովսէփին}
անուանում
է
"
Գլուխ
ամենայն
Հայոց
քահանայութեան
"
առ
նմին
աջակցութեամբ
աշակերտաց
իւրոց
Յովհաննու
եւ
{Յովսէփու}
միջամուխ
լինի
ի
թարգմանութիւնս
առակացն
Սողոմոնի,
որեալ
մի
բնութիւն"։
Յայսմ
խոստովանութեն
չի՛ք
եւ
{յովտ}
մի
կարօտ
բացատրութեան,
ըստ
որում
նախադասութիւնդ
պրոցն
ազգային
՚ի
Ջուղա
ի
բազում
ամաց
հետէ
պահի
եւ
{յոտին}
կայ
միմիայն
ծախիւք
բարեպաշտ
առն
ոչ
անծանօթի
վեհա
տուծոյ
չեն
խորտակեալ։
Գիտասջիք,
զի
ազգն
համօրէն
{յոտին}
է.
ոչ
կարգաւորք
միայն,
այլ
եւ
Հայ
բազմութիւնք
ս
եալ
Անփառագեղ՝
գամ,
գոնեայ,
Եւ
ծխին
{յոտն}
լերին
Մեքենայք
որ
եւ
սուլեն,
Ուղեւորք
ամաձայն
օրինաց
ամենաողորմած
կայսերութեան
Ռուսաց՝
{յոր}
միայն
գտանիմ
ապաստան
(այլ)
առանց
հայելոյ
ի
ծակա
ւ
ուղղափառ
Հայ,
որպէսզի
հասցեն
նպատակի
իւրեանց,
{յոր}
սերտ
բեւեռեալ
ունին
զմտադրութիւն,
եցոյց
զինքն
գլ
ելի,
քան
զոր
պարտքն
էր,
առնեմք,
եւ
յամենայնի,
{յոր}
զձեռն
մխեմք,
առաջնորդիմք
ի
սուրբ
սիրոյ
առ
ազգն
մ
կտակակատարն
այ
պարոն
Աբրահամ
Ավետմալն
եւ
զնոյնքն
{յոր}
տեղ
լինիլն
չգիտեմ,
վասնորոյ
այսուհետ
թէ
որ
մինն
ւպլին
ծախս
թաղմանս,
հանդերձ
պաշտմամբ
քահանայից,
{յոր}
տեղ
որ
մահն
իմ
հանդիպեսցէ,
հինգ
հարիւր
ռուպլին
բ
ի
վերայ
մատրան,
Ի
վերայ
մեր
այս
տան՝
{Յոր}
բնակին
որդիք
Քո:
Սրբութեան
կանգնեցաւ
Պարապատեալ
թաւալիմք
առ
վարդենեաւ
Ի
դալարիս,
{յոր}
երկինք
դեռ
ցօղէին.
Եւ
ձեռք
քաղուսք
սրտի
կու
Կացցէ
ի
յակճիռս...
Միայն
թէ
յազես,
{Յոր}
ցանգ
ըղձամ
ես.....................
Ո՞չ
տիեզերք
գործ
ձեռաց
Էին
հաստեալ,
{յոր}
եդայ,
Կան
առաջի
իմ
աչաց.
Ո՞չ
ինքնին
ղեալ
անձնամատն
Ի
բոց
հրոյ,
եւ
բերիլ՝
{Յոր}
ոչ
բնաւ
ուժ
է
մարդն"։
Ընդ
հենգն
ելանէ
Ադամ
րկնից
եւ
զդժոխս:
Եւ
հոգիք
նախահարց
էին
ի
դժոխս,
{յոր}
էջ
բանական
հոգին
Քրիստոսի
անբաժանելի
յԱստուածութե
ղաբերել
բեղմնաւոր,
Որչափ
ուսման
լոյս
անազօտ
{յոր}
չիք
մտաց
տարակոյս։
Զարքայորդւոյն
Սողո
ոսկւոյ
անուն,
ո՞ւր
արծաթին,
ո՜
դու
կոյր,
{Յոր}
դանդաչես
զառանցանօք,
զլուսոյ
բարձեալ
զբողոք։
ւղ.
առ
Կորնթ.
երկր.
գլ.
Բ,
համ.
17)։
"
{Յոր}
ինչ
ոք
համարձակիցի,
անզգամութեամբ
ասեմ,
եւ
ես,
ացի
դորանից,
"
Մեք
'ի
յայն
փայտն
եմք
յուսացէալ,
{յոր}
Տէր
Յիսուս
բեւեռեցաւ
"
ասում
է
խաչի
տաղը:
Իմ
կար
ասարակութեամբ
մերով
դիմեցին
անպատճառ
յայն
ատեան,
{յոր}
եսն
եմ
ապաւինեալ։
Զի՛
կայր
քո
եւ
սոյնպիսեացդ,
հ
մարդկութեան,
եւ
ո՛չ
իբրեւ
խորհուրդ
կամ
գաղտնիք՝
{յոր}
նուիրեալ
[էին
սակաւք
ոմանք,
յորոց]
կազմի
միաբանո
ացդ
այդոցիկ
բերեն
յինքեանս
զնմանութիւն
որձաքարի,
{յոր}
ոչ
երբէք
ծաղկեցաւ
ծաղիկ
եւ
ոչ
իսկ
խոտ
դալարի:
միտք
ժողովրդեանն
պարտին
ուղղեալ
լինել
յայն
կոյս,
{յոր}
բեւեռեալ
ունին
բանագէտ
մարդիկ
զիւրեանց
միտս,
այս
գւով,
եւ
թէ
զի՞արդ
կրթին
ի
նորն
բարբառ
մշակեալ,
{յոր}
թէեւ
գտանին
ինչ
ինչ
անսովոր
ականջաց
նոցա,
բայց
ո
մինչեւ
ցկէս
Մարտի,
առաւել
կամ
պակաս,
հայեցեալ
{յորակութեան}
եղանակաց
եւ
հողմոց:
Զմեկնելոյ
իմոյ
՚ի
Լոնդոնէ
յա
առանց
կառաց
անհնար
է
շրջիլ
հետի,
մի
վասն
սաստիկ
{յորդահոս}
անձրեւաց,
երկրորդ
վասն
դժոխային
ջերմութեան
եւ
եր
,
զօրէն
զօրաց
հապճեպ
ժողովելոց.
եւ
սկսանի
տեղալ
{յորդահոս}
անձրեւ"։
Ազգերի
եւ
ժողովրդների
բարոյական
կե
ափերը:
Սանձակոտոր
հողմերի
սոսկալի
շառաչիւնքը,
{յորդահոս}
անձրեւի
մեծ
կաթիլները
եւ
որոտման
գոռոց
գոչիւնը,
քոյ
Որդնն
չնչին.
բանիւ
անդուռն
բերանոյ"։
{Յորդան}
կարմիր
ի
շրթանց
լարս
կուսանին
Ժպիտ
փայլի,
ոյն,
ես
յայն
գտայ
՚ի
հանդէս.
Պառաւածինն
մարգարէ
{Յորդանանու}
՚ի
վտակ
Մինչ
մկրտեաց
զսուրբ
Սուրբն,
ես
անդ
տի
Դու
զարդ
եղար
գեղեցկութեան:
{Յորդանանու}
իստակ
ջրի
մօտ
Արեւու
ելքը
քեզ
փաղաքշեց,
սութիւնըդ
անարատ,
Սանիրայիդ
կենսաձիր
Քո
հեղեղը
{յորդառատ}
Այն
ինձ
համար
թալիսման
Ու
կենսաղբիւր
թող
լինի,
մ
կեղծիք:
Այդ
մի
աղբիւր
էր
արտասուաց
{յորդառատ},
Կարծես
Նեւան
ինքն
արտասուք
էր
դարձել:
ւ:
Դաւիթ,
կոչեցեալն
Անյաղթ,
կամ
փիլիսոփայ,
{յորդեգրաց}
Մեծին
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ
եւ
քեռորդի
Մովսիսի
Խորե
րթեալ
ձիթենւոյ
եւ
ոստոց
արմաւենեաց
զմեզ
զամենեսին
{յորդեգրութիւն}
եւ
եղեալ
մեզ
առաջնորդ
ըստ
հոգւոյ
ու
ըստ
մարմնոյ՝
ւր
իցեն
սիրողք
լուսաւորութեան,
է՞ր
վասն
անխնայքն
{յորդիս}
իւրեանց
եւ
կորզեալ
զնոսա
ի
գրկաց
մարց
արկանեն
գէշ
ակաւ:
Համաձայն
ազգական
պարտաւորութեան
իմոյ,
ըստ
{յորդորանաց}
բարենախանձ
անձանց,
ի
գործ
եդի
զառ
յինէն
կախեալ
մ
աքելական
է
գործք
մեր,
որպէս
եւ
Հ.
Մատաթիա
գրեաց
{յորդորանս}
'ի
Հռովմայ։
Սոյնպէս
եւ
Հ.
Ղուկաս
Ինճիճեան
'ի
բն
ւր
բովանդակութեամբ:
Գլխաւոր
խորհուրդը
"
Ընծայի
"
{յորդորել}
Հայերը
դէպի
միաբանութիւն,
բայց
այս
միաբանութիւնը
ն
եւ
զորպէսն.
ամենեւին
ոչ,
եթէ
կամեցեալ
էր
դոցա
{յորդորել}
եւ
քարոզել
զժողովուրդն,
տալ
նմա
զայնպիսի
ուղղութ
մեղադրանքով
խօսում
է
Արշաւրի
մասին,
թէ
առաջ
շատ
{յորդորել}
է,
որ
Վարդիթերը
Սօսին
տան,
իսկ
այժմ
հետ
է
կանգն
այերը...
եւ
այլն,
եւ
այլն:
Արգոյ
հեղինակը
նոյն
{յորդորը}
տալիս
է
ե՛ւ
Յոյներին,
ե՛ւ
Հրէաներին
եւ
վերջապէս
երայ
բնակողները,
կարդում
է
ճառեր,
բորբոքեցուցիչ
{յորդորներ}.
"
Ա՛զգ,
զինուոր
տո՛ւր,
ա՛զգ,
դրամ
տո՛ւր,
ա՛
շատ
անգամ
գովելով
մեզ
այդ
անզուգական
գիտնականը,
{յորդորում}
էր
մեզ
մօտենալ
դորան։
Բայց
մեք,
վաղուց
արդէն
հա
ր
հոգին
որպէս
թէ
Զգաստացած
մի
ձայնից՝
{Յորդորում}
էր
ժիր
լինել,
Չըվախենալ
վտանգից:
րմրագոյն
եւ
ջերմ
հեղանիւթի
շատրուանը,
որ
այնպիսի
{յորդութեամբ}
դուրս
էր
զարկում
թոքերիցս,
եւ
ես
սկսեցի
ազատ
շու
ն
մատենագրութիւնն
Ռուսաց,
չէր
միայն
աղբերացեալ
ի
{յորդութեան}
կամ
ի
ճոխութեան
լեզուին,
այլ
ի
բանաստեղծական
գեղ
ճշմարտութեան,
որ
ի
Հօրէն
ելանէ"։
Ո՛չինչ
առնու
{յՈրդւոյ},
եւ
ո՛չ
յառաջ
գայ
յՈրդւոյ,
որով
Այվազովսքին
ըստ
ելանէ"։
Ո՛չինչ
առնու
յՈրդւոյ,
եւ
ո՛չ
յառաջ
գայ
{յՈրդւոյ},
որով
Այվազովսքին
ըստ
իմիք
մերձեցուցանէ
զխոստովա
ն
սուրբ
՚ի
նոցունց
",
եւ
կամ
՚ի
Շնորհալին
"
առող
{յՈրդւոյ}
անճառաբար
",
սխալի
յոյժ.
զի
այսոքիկ
ամեն
այն
ո՛
անեն
զմշտնջենաւոր
ծագումն
կամ
առաքումն
Հոգւոյն
եւ
{յՈրդւոյ},
այլ
զայս
թե՝
Հոգին
առնու
ա՛նտի,
ուստի
եւ
Որդի
Հօրէ
"
՚ի
վերաuաց
միտս
՚ի
կիր
առնու
զոճդ
"
առող
{յՈրդւոյ}
անճառաբար
",
քանզի
ըստ
մտաց
պապական
եկեղեցւոյ
առ
ութիւն
պապականաց,
թե
Հոգին
սուրբ
բղխի
՚ի
Հօրէ
եւ
{յորդւոյ},
սահմանեցաւ
յութերորդ
դարու
-
յառաջ
քան
զնոյն՝
ուածաբանք
նոցա:
Եթէ
ժամանակաւոր
առաքումն
Հոգւոյն
{յՈրդւոյ}
կամ
հասանել
Հոգւոյն
ընդ
ձեռն
Քրիստոսի՝
համարեսցի
դ
ձեռն
Քրիստոսի՝
համարեսցի
բղխել
կամ
յառաջագայել
{յՈրդւոյ},
ո՛չ
ապաքէն
եւ
առաքեալք
տային
զհոգին,
ո՞չ
զնոյն
Ո՜վ
հայհոյութեանս:
Զժամանակաւոր
առաքումն
Հոգւոյն
{յՈրդւոյ}
՝
ո՛չ
ճանաչէ
մերս
եկեղեցի,
որպէս
զյատկացուցիչ
բն
եթէ
մարթ
իցէ
յաւելուլ
՚ի
հանգանակն
զոր
ի
Հօրէ
եւ
{յՈրդւոյ}
բղխի
",
պատասխանէ,
թե
"
անհնա՜ր
է
".
առ
այս
պա
որք
մուծանել
ունէին
եւ
զնոր
իմաստսն
որ
ի
Հօրէ
եւ
{յՈրդւոյ}
բղխի
չարգելոյր,
Այվազովսքին
ոչինչ
զանգիտելոց
էր
չէ
զխոստովանութիւն
բղխման,
ելողութեան
Հոգւոյն
եւ
{յՈրդւոյ}:
Եւ
ո՞ր
անհրաժեշտ
հարկ
ստիպէր
զԱյվազովսքին,
զայ
բարբառեսցի
զուարճութիւն,
մասամբ
ինչ
յաղթահարեալ
{յորդւոյս}
".
Խորեն.,
Պատմութիւն
Հայոց,
[գիրք
Գ],
գլուխ
ցի,
եւ
զկինն
ընդ
արգանդ
իւր
եւ
դադարեաց
հարուածն
{յորդւոցն}
Իսրայէլի)...
Եւ
խօսեցաւ
Տէր
ընդ
Մովսիսի
եւ
ա
,
որդւոյ
Ահարոնի
քահանայի
ցածոյց
զսրտմտութիւն
իմ
{յորդւոցն}
Իսրայէլի...
ահա
ես
տաց
նմա
ուխտ
խաղաղութեան.
եւ
ւան,
անգործ
եւ
թափուր
յուսուցչական
իրաւանց,
այլ
{յորժամ}
գալուստ
նորին
սրբութեան
բարեբաղդ
կացոյց
զՆախիջեւա
եւ
ըստ
իմոյ
մականուան,
գոլով
գրեալ
Ուստայեանց,
{յորժամ}
ես
ինքն
եմ
Նալբանդեանց,
ըստ
զօրութեան
արձանագրու
մբերի
1829
ամի,
գտանէի
ի
16
ամեայ
իմում
հասակի,
{յորժամ}
օրէնքն
տէրութեան
տակաւին
ո՛չ
դատապարտէր
զիս
եւ
վա
յանցաւոր,
գտանէի
ես
17
ամեայ
մանուկ
անչափահաս,
{յորժամ}
օրէնք
յամենայնի
ներողաբար
վարէր
ընդ
իս,
եթէ
իրօք
գտաւ
ընդդէմ
դարձող
պարբերական
բանից
թղթոյն:
Այլ
{յորժամ}
նորին
վեհափառութիւն
հաճեցաւ
կոնդակաւ
իւրով
պատուի
լ
ինչ
արժանաւոր
շինուած
պատահեսցի
եւ
գնեսցեն,
եւ
{յորժամ}
այնպիսի
ինչ
պատահեսցի՝
եթէ
նոյն
մուդաթի
մապլաղն
ուսցեն
զպարտսն
եւ
զնոյն
նոր
ստացեալ
շինուածքն
եւս
{յորժամ}
գնեսցեն,
էս
թղթումն
իմ
ստորագրութեան
ներքեւն
իւր
ենայն
իմ
կտակիս
ներհակ
եւ
իմ
ստատիս
վնաս
գործ
ինչ
{յորժամ}
տեսանիցեն,
տիրաբար
արգելցեն
եւ
աւերեսցեն
եւ
ի
հա
ի
՚ի
ճշմարիտ
մարմին,
եւ
գինին
՚ի
ճշմարիտ
արիւն,
{յորժամ}
՝
ընծայեցուցեալ
զհացն
եւ
զգինին՝
Հօր,
յիշեմք
զՈ
ութիւն
փրկողին
խնկաբերից
քարոզեաց։
Ես
անդ
ներկայ
{յորժամ}
լոյս
Հայաստանեայց
յաղջանուղջ,
Փայլակեցաւ
ան
աղօտ
եւ
հաւատոյն
կապեաց
փունջ.
ԶՀայաստան
ես
տեսի
{յորժամ}
որդիք
թագակապ
Վաղակաւոր
սուր
յազդիր
գահ
պահէ
յազդիր
գահ
պահէին
յաջողակ։
ԶԱնի
գիտեմ
բազմամարդ
{յորժամ}
բրգամբք
երկնաբերձ
Գլուխ
յոխորտ
ամբառնայր
ամբ
ն
ո՛չ
ծանեաւ
մինչ
պետութեան
լայնէր
փոր,
Այլ
{յորժամ}
գահ
արքայից
՚ի
վայր
հակեաց
ակնկոր...
Զորո՛ց
ճշտ
ք
Փարպեցու
թարգմանութիւնը։
§
10.
Բնագիրը.
"
{Յորժամ}
զամենայն
արդարութիւնս
կատարիցէք,
ասասջիք,
եթէ
ծ
ն
եմք
"
(եր.
39)։
Բո՛ւն
Աւետարանի
խօսքերը.
"
{Յորժամ}
առնիցէք
զամենայն
հրամայեալսն
ձեզ,
ասասջիք,
թէ
ծ
րաբար
սկսանւում
էին
`
արդ,
քանզի՛
եւ
արդ,
իբրեւ
{յորժամ},
առ
բառերով,
եւ
մինչեւ
այժմ
ոչ
ոք
այդպէս
համարձ
նութիւն
չորրորդ
եւ
հինգերորդ
ոսկեղէն
[ասացելոցն,
{յորժամ]}
բանականն
հոգի
առ
հայս
[զարթուցեալ
ի]
բազմաժամանա
երապատիւ
Ստեփաննոս
վարդապետի
կորուսեալ
է
անգիւտ
ի
{յորձանս}
դարուց
անցելոց
(Յառաջ.
"
Հոգեբանութեան
",
տպեա
տեղի՛ց
յանկարծ
բխեց
XVIII
դարու
այդ
փիլիսոփայական
{յորձանքը},
որ
հեղեղեց
Եւրոպա
եւ
չարաչար
գործ
դրուեցաւ:
Եր
մի
վսեմական
աւանդ
է,
ապա
այդ
աւանդը
պահեց
դարերի
{յորձանքի}
երեսից
Անգլիան:
Մի
փոքր
ժամանակ
անցաւ
այդ
աւանդը
ս
այս
դարումը
դուրս
երեւեցաւ
ամենայն
տեղից
հեղեղի
{յորձանքներով}
։
Այն
Եւրոպական
լուսաւորութիւնը,
որին
ձրիաբա
ին
բանականութիւնը,
մանաւանդ
այն
ժամանակ,
երբ
նա
{յորձանքներով}
սկսել
էր
բղխել։
Եթէ
այս
հասարակութիւնը
յայտնապէս
,
այն
կանացի
եւ
խորհրդական
առանձնարանքը...
խուռն
{յորձանքով}
յիշեցնում
են
Լուդովիկոսները,
Դիւբարրի,
Մենթնոն
ազգը
այս
ճանապարհը
եւ
այս
վերջին
օրերում,
խուռն
{յորձանքով},
բայց
այդ
վաճառականների
ընդհանրութիւնը՝
միջին
թ
)
Գետը
վազում
է
կատաղած
Ու
խըռոված
{յորձանքով}.
Սարերի
մէջ
ահա
յոգնած
Քնեց
զինուորը
արձր
սրբազնութեան
խնդրեաց
զարժանին
տնօրինութիւն,
{յորմ}
է
եւ
առաքեցաւ
ի
Սինօդն
սրբոյ
Էջմիածնի:
3
Ի
նմ
ռ
միմեանս
չունին
զ
ուսումնասիրական
ընկերութիւնս,
{յորմ}
է
աղբերանայ
չունել
եւ
զուսումնարանս
սեպՀականս
ի
կ
բանաւոր
փարախս
այս
կայ
առանց
Հովուապետի,
յօրէ՝
{յորմէ}
հետէ
եբարձ
Տէր
զՏէրն
մեր
ի
գլխոյ
մերմէ,
փոքրիկ
հ
չ
ոմն
Սիմոնեան
տնօրենութեամբ
վեհափառ
Հայրապետին,
{յորմէ}
եւ
հրամայեցաւ
բոլոր
հոգեւոր
դասուն
ընդ
ձեռն
Նախիճ
եղութեան,
ցուցանել
զինքեանս
բարեկամ
Հայոց
ազգի,
{յորմէ}
անկեալն
են,
թերեւս
եւ
ուղղափառ
Հայ,
որպէսզի
հաս
ըմբռնեալ
ի
չարաշուք
ախտէս
եդայ
յանկողին
անզգայ,
{յորմէ}
օգնութեամբ
բժշկաց
անդանօր
դիպելոց
առողջացեալ,
ան
ից
տան
եւ
կրպակաց
պ.
Բաբաջանեանի,
սկսեալ
յօրէ,
{յորմէ}
հետէ
անցեալ
են
այնք
՚ի
տեսչութիւն,
Ադմինիստրացի
ն
անխափան
եւ
անպատճառ
տացեն,
քանզի
թազում
ամք
են
{յորմէ}
հետէ
սպասաւորքն
են
տանս
իմ
եւ
մանաւանդ
մինչ
քրիստ
ախիծ,
եւ
ուստի՞
քեզ
վարակիլ
Յախտ
անծանօթ,
{յորմէ}
կայիր
ցարդ
անփորձ,
Մի՛
թշնամի՞
Աստուած
ի
քե
ւ,
զդպրութիւն
եւ
մանաւանդ
զգլխաւորն
մարդութեան,
{յորմէ}
վերջացեալ
պարապին
դատարկապորտութեան,
ամուլ
եւ
ան
ւածապէս
համբարձումն
եւ
զնստիլ
նորա
ընդ
աջմէ
Հօր,
{յորմէ}
ո՛չ
երբէք
մեկնեցաւ:
Ունայնանայ
խորհուրդ
պատարագի
է
ինձ,
այո՛
զի
նա
'ի
մայրենի
իրաւանց
իմ
տէր
է,
{յորմէ}
ո՛չ
դադարիմ
խնդրել
ո՛չ
թշնամեացս
վրէժ,
այլ
զդատա
զտպարան,
տեղի
ետ
նորոգութեան
հին
հայախօսութեանն
{յորմէհետէ}
շարունակաբար
փոքր
քան
շատ
երեւեցան
եւ
մատենագիրք
ցւոյ
սահմանակից
իմ
տան
հիւսիսային
կողման
զորմէ
եւ
{յորմոյն}
իմոյ
անտի
մինչեւ
ցյիշեալ
սուրբ
տաճարի
որմն
որ
եկե
գործոցն
եթէ
ո՛ւր
վախճանեցաւ
այրն
այն
բարեպաշտ
եւ
{յորո՞ց}
ի
ձեռս
մնացին
կայք
եւ
գոյք
նորա,
որպէս
եւ
գործադ
Աբդըլմսեհ
Մարտիրոս
վախճանեալ
յամի
տեառն
1797,
թէ
{յորո՞ւմ}
վայրի
իցէ
թաղեալ,
զայդմանէ
մեծապէս
կարօտիմ
տեղեկ
լ
արա
գարունագեղ
լուսաւորիլ
հոգւով
օ՜ն,
Քան
{յորոգայթ}
ցանցել
յիմար
խենէշութեան
ի
վանդակ։
Զի
ում
պատասխանի
կամ
ապացուցութիւն
պահանջին
յայնմանէ
{յորոյ},
վասն
որոյ
գտանի
ոք
խնդրագործ:
Ես
ամենախոնա
րինադրին
(Անգլիա,
այսինքն
ընդ
ձեռն
օրէնսգէտին,
{յորոյ}
ի
ձեռս
գտանի
եւ
հաստատեալն
կտակագիր
հանգուցեալ
Բա
նկանի
յօգուտ
Նախիջեւանայ,
որոյ
կամս
երեսփոխան
եւ
{յորոյ}
մասին
ունիմ
զկարողութիւն
հետամուտ
լինել:
Ուստի
զ
աւարտել
զգործն
յառաջ
քան
զամիսս
երիս
կամ
զչորս,
{յորոյ}
յապացուցութիւն
ունիմք
զներկայ
զայս
գործ
՚ի
նոյն
ա
ուայց
զվախճանական
վճիռ
Հնդկական
ծայրագոյն
ատենի,
{յորոյ}
վերայ
չիք
ատեան
ինչ
այսր,
որ
կարիցէ
ընդունել
բող
ստէն,
մանաւանդ
'ի
պատճառս
այլոց
ազգային
գործոյ,
{յորոյ}
մասին
նա
ինքն
պ.
Նալբանդեանցն
կարգեալ
է
յերեսփոխ
քն
այնոքիկ,
'ի
միասին
ընդ
եկեղեցական
գումարացն,
{յորոյ}
մասին,
ըստ
ակնարկութեան
Տեառնդ
ընտրեցաք
յերեսփոխ
ն
մեծի
գանձու
ամփոփելոյ
հաշուէի
զպարարումն
զայն։
{Յորոյ}
վերոյ
տեսեալ
պարեգօտաւորաց,
զայրագնեալ
իմն
զօրհն
մք
զնորահասն
Ղազար
'ի
տան
Բդեշխին
Վրաց
Աշուշայի,
{յորոյ}
'ի
դորան
կրթէին
յուսումն
դպրութեան"։
Մեզ
թւո
այն
ննջեցելոց
ձերոց
գրեցաք
առաջի
սուրբ
սեղանոյն,
{յորոյ}
վերայ
սուրբ
պատարագն
մատչի
եւ
այլն:
Քանի
որ
այդ
Գրիգորի
զպատմութիւն
եկեղեցւոյն
Քրիստոսի
ի
Տարօն,
{յորոյ}
ի
հաստատիլ
եւ
ինքն
գտաւ
գործակից
սրբոյն
Գրիգորի:
ացօք
տեսանէր
զվտանգաւոր
արտեւան
քարակտուր
լերին,
{յորոյ}
ի
վերջին
շուրթն
մղեալ
ի
հողմոյ
տգիտութեան՝
հանդե
,
որ
զկոկորդն
միայն
սառուցեալ
ի
սառն
կերակրոյն,
{յորովայնն}
զջուր
եւ
եթ
արկանէր:
Առ
ի՛նչ
դոցա
հոգալ
զլուսաւո
Ի
Փարի՜զ,
ո՛հ,
ի
Փարի՜զ,
Յազատութեանն
{յորորան},
Ի
սո՜ւրբ
սիրոյ
հայրենիս՝
Ուր
պա՜ր
յ
եւ
լօգիկաբար
չէ
մարթ
խօսիլ
ընդ
գլխաւոր
անդամոցն,
{յորոց}
ի
ձեռին
գտանի
եւ
երասանակ
Սինօդին,
եւ
որովհետեւ
դրեմ.
միամիտս
առնել
զայսմանէ
զբարեմիտ
ազգայինս,
{յորոց}
ամենայն
դրութեամբ
փութացին
յայտնել
ինձ
զսրտից
իւր
սն,
թէ
"
ինքն
ունի
յառաջագոյն
ստանալ
զհրիտակսն,
{յորոց}
ի
ձեռս
իցէ
եւ
ապա
զթուղթն
զայն
տալ"։
Այսոք
այսոցիկ,
հանգուցեալն
բաժանէ
ի
վեշտասան
մասունս,
{յորոց}
զկէսն,
այսինքն
զութն
մասունս
թողու
դարձեալ
յօգու
շարժականք
եւ
անշարժք
բաժանին
ի
վեշտասան
մասունս,
{յորոց}
ութն
անկանին
Նախիջեւանայ,
իսկ
մնացեալն
կիսի
ի
վե
որ
տեղեկութիւնք
հասեալք
առ
իս
ի
մասին
հրիտակացս,
{յորոց}
երեւի,
թէ
փախստական
Կարապետն
Շահնազարեանց,
հայր
րտ
՚ի
ծախիլ
ի
պէտս
պատրաստութիւն
թղթոց
օրէնսգիտաց
{յորոց}
պահանջեմ
ես
զգումարսն
եւ
ի
պէտս
տպագրութիւն
յայտա
ի
30.
չորք
դանայ
ի
մին
օրինակ
կտակ
ունիմ
գրեալ,
{յորոց}
եւ
մինն
առաքեալ
եմ
ի
Նախիջեւան
Նոր.
եւ
այժմ
վասն
չկարաց
պահպանել
զնոյն:
Ազգասէր
հոգեւորք,
{յորոց}
ի
ձեռին
մնաց
գէթ
ուրուական
իմն
իշխանութեան,
կարէ
ց,
կեղծաւորութիւն
յար
եւ
նման
վարդապետաց
Հայոց,
{յորոց}
եւ
փոխանցեցաւ
'ի
նոսա
'ի
սկզբանէ
հետէ։
Ուստի
Հայր
Միքայէլ,
զի
'ի
ծերութեանդ
հասակի
պաշարեցար
{յորոց}
պաշարեցարն.
պաշարեցայ
այո՛,
բայց
'ի
պաշարմանս
վ
որին
ընթացից:
Աղաչեմք
զառողջամիտ
ընթերցանելիսն,
{յորոց}
[ի
ձեռս
անկեալ
էին
այնոքիկ
վաստակք,
ասել
մեզ]
թէ
րդ
կամ
գաղտնիք՝
յոր
նուիրեալ
[էին
սակաւք
ոմանք,
{յորոց]}
կազմի
միաբանութիւն
ուսումնականաց:
Գանգատին
ապա
գլխաւորացն
յետ
մահու
Մեծին
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ,
{յորոց}
հալածեալ
լինէին
անխնայ
երանելիքս
այսոքիկ,
այպան
կոորստեան
զանազան
թարգմանութեանց
Մեծին
Մովսիսի,
{յորոց}
անպարապ
գտաւ
այրն
Աստուծոյ
gխորին
ալեւորութիւն,
ր
Մովսիսի
Խորենացւոյ,
աւանդէ
մեզ
զքանի
մի
ճառս,
{յորոց}
երկուք
դեռ
տեսին
զլոյս,
ի
յարութիւնն
Ղազարու,
ե
եւեալ
դարուց,
շատանամք
յիշելով
զգլխաւորս
եւ
եթ,
{յորոց}
կարեմք
արդէն
եզրափակել
զոյժ
եւ
զկարողութիւն
գրակա
կին
ազդեցութեան
ո՛չ
ճանաչէ
զտարազ
զգեստու
հնոցն,
{յորոց}
սակի
համարի
եւ
լեզուախօսութիւնն
Հայկական
չորրորդ
ի
կարծիս
եւ
զդատողութիւնս
աբեղայամիտ
հեղինակացն,
{յորոց}
սակի
համարի
եւ
1
թերթն
յունուար
ամսոյ
1853
թուակա
նակք
առ
մեզ
ի
Ռուսահայս
արժանաւոր
են
յոյժ
թուով,
{յորոց}
սակի
Միքայել
եպիսկոպոս
Սալլանթեան,
Խուդաբաշեանց
նց,
Մսեր
Զմիւռնացի,
Մկրտիչ
Էմին
եւ
այլք
ոմանք,
{յորոց}
Միքայել
եպիսկոպոսն
Սալլանթեանց
ինքնացեալ
ի
դպրութ
ովրդեան,
զգրասիրութիւն
նորա
եւ
զբիւր
հանգամանս,
{յորոց}
զրկեալ
եմք
առ
հասարակ,
ընդունիմք
եւ
խոստովանիմք
շուք
արկածից՝
ունէին
եւ
զչարաշուք
յիշատակարանս,
{յորոց}
բղխէին
բանաստեղծութիւնք
արտասուեցուցիչք
եւ
վհատեց
ն
պահանջմանց
ժամանակին
եւ
այլոց
բիւր
հանգամանաց,
{յորոց}
միջի
գտանիմք
մեք:
Չեմք
նոյնպէս
ապացոյցս
թէ
պատու
թեան,
վասն
զի
յայնմ
ժամանակի՝
այն
է
յամի
1846,
{յորում}
զիս
բռնադատին
յանձին
առնուլ
գոլ
յանցաւոր,
գտանէի
այլապէս.
կենդանի
է
յոյս
իմ,
թէ
եկեսցէ
ժամանակ,
{յորում}
Ձերով
Հայրագութ
խնամովք
աւարտեալ
զընթացս
ուսման,
սջիք
ինձ
զարձակուրդ
ի
հանրահռչակ
Ճեմարանէ
Ձերմէ,
{յորում}
կարգեցեալ
էի
ի
Ձէնչ
դարձեալ՝
դասատու
հայկական
դպ
թղթոց,
մինն՝
հրովարտակի
կառավարչական
Սենատին,
{յորում}
երեւի
զի
յիշեալ
ծայրագոյն
ատեանն
արձակեալ
զիս
ի
հ
լ
յիշխանութենէ
Ձերոյին
ճեմարանի՝
զայլ
վկայագիր,
{յորում}
երեւեսցի,
թէ
նոյն
իշխանութիւնն
արձակէ
զիս
ի
վարդ
րեսփոխան
եւ
երկրորդ,
զգործն
վարեալ
առ
ի
նոցանէ,
{յորում},
մանաւանդ
ի
վճռի
պատգամաւորացն,
որպէս
՚ի
հայելւ
անէ
՚ի
ներկայութեան
ժողովականաց,
մինչ
՚ի
գիշերին
{յորում}
ձգիւր
լարն,
ոչ
ումեք
յայտնի
եղեւ
ինչ
եւ
ոչ
զկնի
[բերի]
Սինօդն
հրովարտակ
գրէ
առ
իս
համարաւ
[բաց],
{յորում}
երեւի
գայթ
ի
գայթ
եւ
կցկտուր
իմն
վճռադատութիւն
ոչ
եկնեցայց
ի
Թիֆլիսոյ
ժամանել
ց8
նոյեմբերի
ի
Փօթի,
{յորում}
աւուր
շոգենաւն
նաւելոց
է
ի
Տրապիզոն:
Ոչ
զանց
եալ
է
ի
Թէոդոսիա
քաղաքի
զթուղթ
երեսփոխանութեան,
{յորում}
ստորագրեալ
է
ինքն
եւ
քանի
մի
թէոդոսիացի
հայք
եւ
զ
ախիջեւանայ,
վկայաբանութեամբ
հիւպատոսին
Անգլիոյ,
{յորում}
եւ
(պատուիրէ
Թադթէոս
եպիսկոպոսն),
գրել,
"
թէ
նմա
գուն
գործել
աճեցուցանել
զայն,
մինչեւ
ցօրն,
{յորում}
երեւեսցին
խնդրանք
հրիտակին:
Եւ
այսպէս,
որդի
վատնեալ
է
զմեծ
գումար
դրամոց
եղելոց
ի
ձեռս
իւր,
{յորում}
գտանի
եւ
բաժին
ինչ
յարդեանց
տանն,
զոր
մեքս
պահան
է,
ի
կենդանութեան
Մասեհի
Բաբաջանեանին
արարեալ,
{յորում}
զտունն
զայն
՚ի
բաց
հանէ
յիշխանութենէ
կտակակատարաց
անէ
այսր
ամսոյ
յաղագս
գործոյն
՚ի
վերոյ
յիշելոյ,
{յորում}
ամենայն
մանրամասնութեամբ
գրեալ
կան
հանգամանք,
թե
,
եւ
զի՞
ընդ
այս
զարմանալ
՚ի
նմին
իսկ
վայրկենի,
{յորում}
զգլուխ
խոնարհեալ
յանդիման
սեղանոյ
ահաւորին
աստուծ
եան,
յայնժամ
հաւատարիմ
թղթակից
իմ
բնակեալ
ի
տան
{յորում}
եւ
ես
բնակիմ,
հասուսցէ
առ
իս
անկորուստ,
ուր
եւ
աղայ
Խաչատուրի
Ղռմաճեանց
(որ
գրել
է
Ղռմզանց),
{յորում}
ուսանին
բազմաթիւ
աշակերտք
զՀայերէն
եւ
զՌուսերէն
"
ւնելով
հաստատեցի
կտակս
այս
իմով
ստոարագրութեամբ,
{յորում}
նախ
յայտնեմ
զամենայն
ստացուածս
իմ
որ
ունիմ
ներկայ
կա՛մ
առ
փառասիրութեան
կամ
առ
չարաչար
տգիտութեան,
{յորում}
դեդեւին:
Շատ
իսկ
է
մեզ,
եթէ
մարթասցին
նոքա
զանձ
Ազգն
մեր
չետես
դեռ
եւս
զճեմարան
ինչ
հոգեւոր,
{յորում}
ուսանելոց
էին
քահանայացուք,
եպիսկոպոսացուք
եւ
առ
,
առիթ
առեալ
ինքեան
զառակն
մեծատան
եւ
Ղազարոսին,
{յորում}
Քրիստոս
ասէր
զՂազարու
հանգչիլ
՚ի
գոգ
Աբրահամու,
եղեցի,
բարգաւաճեալ
չորիւք
նշանօք,
իմանայ
զայն,
{յորում}
եկաց
աւելի
քան
զամս
երեսուն,
արիաբար
մարտուցեալ
ազ
քան
"
զվարժութիւն
հոգեւոր
պաշտեալ
առ
ճիզվիթս,
{յորում}
գտանի
ամենայն
ինչ
բաց
ի
ճշգրիտ
վարդապետութենէ
քրի
ակունս
չ՚լուսաւորէ
անաղօտ.
Զյիմարութիւնդ,
{յորում}
թխսես,
նա
փարատէ
անպայման,
Որում
թշուառ
քո
ր
եկեալ
'ի
տեղիդ
'ի
Գարդմանայ
վանաց
'ի
նմին
աւուր
{յորում}
հիմն
արկաւ
տեղւոյդ
"
(եր.
56,
57)։
Նախ՝
մասին։
Մեզ
թւում
է,
թէ
Փարպեցու
"
'ի
նմին
աւուր
{յորում}
հիմն
արկաւ
տեղւոյդ
"
խօսքը
վերաբերւում
է
Ս.
Կաթո
այն,
Պաւղոսը
Փելիքս
դատաւորին
այսպէս
է
ասում.
"
{յորում}
եւ
ե՛ս
իսկ
ճգնիմ
անխիղճ
միտս
ունել
առ
Աստուած
եւ
,
եւ
հարկ
է,
թէ
կային
ուսուցիչք,
երբ
ասում
է
"
{յորում}
դրան
եւ
զմեզ
ուսուցանէին
"
(եր.
41)։
Զիարդ
օնաւորեալ
ըստ
Հայոց
'ի
վանս
Սուրբ
Նշան
կոչեցեալ,
{յորում}
բնակէին
վանականք
Հայոց։
Յորում
ժամանակի
վիճակ
կր
բ
Նշան
կոչեցեալ,
յորում
բնակէին
վանականք
Հայոց։
{Յորում}
ժամանակի
վիճակ
կրօնին
Հայոց
յերիս
բաժանէր,
որպէս
րքեպիսկոպոսէ,
որպէս
պատմի
'ի
նոյն
վարս
եւ
այլն։
{Յորում}
եւ
պատմին
ամենայն
անցք,
որք
անցին
ընդ
նմա,
այսի
ոչեցաւ
Մխիթար
աբբայ
հայր
'ի
Հռովմ
տալ
պատասխանի,
{յորում}
Մխիթար
աբբայ
իւրով
փօլիթիքական
հնարիւք
ծածկելով
զ
ալ
գիրք
Հ.
Միքայէլի
Չամչեանց
'ի
տիպ
արձանացեալ,
{յորում}
եւ
գտան
եւ
բազում
բանք
հոմաձայնք,
չասացից
թէ
եւ
դ
Գրիգոր
սրբազան
պապն
հրովարտակ
եհան
վասն
Հայոց,
{յորում}
վկայէ,
ազգ
Հայոց,
ազգ
մեծ,
հարազատ
որդի
սուրբ
գոգցես
ի
չորեքտասանիցն
սկսեալ
մինչեւ
ցայս
վայր,
{յորում}
նոր
ուրեմն
բնութիւն
ինքնին
ախոյեան
յարուցեալ
ընդ
հեղինակաց
հինգերորդ
դարու.
այս
ինքն
է
ասպարէզ,
{յորում}
բազումք
ի
հեղինակաց
յաղթահարեալ
յանձին
փառասիրութ
սեսցի
ի
լեզու
հինգերորդ
դարու
յայժմուս
ժամանակի՝
{յորում}
ամենայն
ազգք
եւրոպէականք
ջանահնար
լինին
հարստացու
ւրեմն
մերկանդամ
տեսանել
զայն
բաւիղ
տարակուսանաց՝
{յորում}
դանդաչէինն
անխորհուրդ
օդաբաղխութեամբ:
[Խորհու
մի
յիշատակին
ի
յառաջաբանութիւնս
շարականաց
տպելոց
{յորում}
եւ
իցէ
տեղւոջ,
եւ
զճառ
ի
Հռիփսիմեանս:
Յիրաւ
մնայ
վայրենացեալ
մինչեւ
ցսկիզբն
18-երորդ
դարու,
{յորում}
ըստ
վերնախնամ
տնտեսութեան
նախախնամողին
Մխիթար
վար
մբ
զաբեղայական
սքեմ
աղճատեալ
եկեղեցւոյն
Հռովմայ,
{յորում}
ոչ
այնքան
Աստուածայնոյն
պաշտեն
պատուէր
հրամանի,
թեան
հասեալ
են
առ
մեզ
առ
աշխարհին
հեռաւորութեան,
{յորում}
գտանի
ուսումնական
ազգակիցն
մեր),
այլ
եւ
հեղինակ
ին
միտք
եւ
սնանի
հոգին,
տարագիր
է
յօրագրէ
անտի,
{յորում}
ոչ
զվերջին
տեղին
ունին
ամսական
առեղծուածք
Մխիթարե
համարի
եւ
1
թերթն
յունուար
ամսոյ
1853
թուականի,
{յորում}
անամօթաբար
պարտական
կացուցանէին
զսուրբն
Մեսրոպ
Մխ
եալ
աբեղայից
անկեալ
էր
ի
գոգ
եկեղեցւոյն
Հռովմայ,
{յորում}
եւ
ընկալեալ
զքահանայութիւն.
այլ
ի
վերջէ
լքեալ
զօ
ենցաղս,
լուիցեն
եւ
քննեսցեն
զայն,
թէ
որ
Հայք
եւ
{յորում}
տեղւոջ
ի
գործ
դնեն
յաշխարհաբառն
զտառն
զ
որպէս
հայ
ւութեամբ
խորհի
գէթ
զհնար
առ
ի
կեցութիւն
այնպիսի,
{յորում}
չպակասէր
ոչինչ.
նա
չգիտէ
թէ
որոյ
ազգի
է
զաւակ,
ր
հինգերորդ,
այլ
իննեւտասաներորդ:
Նստիլ
ի
տան,
{յորում}
ճրագն
եդեալ
էր
ընդ
գրուանաւ,
նշանակէ
նստիլ
ի
խաւ
՛յս
իրաւամբք,
զի
բանաստեղծութիւնն
հայելի
իմն
է,
{յորում}
ցոլանան
շառաւիղք
կենդանութեան
ազգի,
անդատապարտ
ե
սեռի,
որ
չիք
այժմ
առ
մեզ,
հարկաւոր
է
անշուշտ,
{յորում}
պարտի
լինել
միջնորդն
գիտութեան
կամ
այլովք
բառիւք
ի
բաց
հանէ
յիշխանութենէ
կտակակատարացն
եւ
ասէ,
թէ
{յորչափ}
մնասցէ
ինքն
կենդանի,
ունի
կառավարել
զայնս
որպէս
,
եւ
այն՝
յայսպիսի
[տառապեալ]
որպիսութեան
միջի,
{յորպիսւոջ}
տեսանեմք
զհայս
(թէպէտ
կոյրք
ոչինչ
տեսանեն,
ըստ
ն
հոգեւոր
զորմէ
գտանի
ի
կառավարութեանդ
եւ
գործ
եւ
{յորջորջէ}
զիս
Ուստայեան,
որ
օտար
է
ըստ
ամենայնի
ի
ճշմարտու
ԲԱՐՁՐ
ՍՐԲԱԶԱՆ
ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ,
Բազում
ժամանակք
են,
{յորս}
բանաւոր
փարախս
այս
կայ
առանց
Հովուապետի,
յօրէ՝
դպրոց
ինչ
ազգային
բազմօք
գերազանց,
քան
զայլոցն,
{յորս}
բռնաբարի
ազգային
ոգին
յօտարութիւն:
Զգործն
եկ
ի
այսր
ամենայնի
սառն
ականատես
հանդիսանալ
աղէտիցս
{յորս}
սակաւիկ
մի
եւ
հեղձնումք
իսպառ:
Այս
ամենայն
ասիք
ընթերցանութեանս,
բաշխեալ
յուրոյն
յօդուածս,
{յորս}
բազում
ուրեք
զանց
արարեալ
ի
մէջ
բերել
ըզբանս
կրօն
եռեւս
չէր
դիպող
ժամ
եւ
ժամանակ.
եկեսցեն
աւուրք,
{յորս}
առ
սակաւ
սակաւ
կարասջիք
ընտելացուցանել
զհակառակոր
ատահիլ
ի
յաջորդսն
յուսալ՝
չէ
առն
բանագիտի
գործ,
{յորս}
դուն
ուրեք
երեւին
արք
ականաւորք,
ի
բանս
արգասաւո
ջունեցին
զմերս
գրականութիւն
սակաւաւոր
գրուածովք,
{յորս}
Անանիա
Շիրակացի,
որ
ուսեալն
էր
զմաթեմատիկական
ու
ահաս
յասպատակութեանց
Թաթարաց
եւ
այլոց
հետ
զհետէ,
{յորս}
էանց
զչափ
անգթութեան
առաւել
քան
զամենեսին
դժոխածի
ւ
այլ
առարկայից
թարգմանեցին
ի
լեզու
հայ
յօտարաց,
{յորս}
ըստ
իս,
որչափ
պատահեալ
եմ
գրուածոց
նոցին
առ
հասա
նոսա
զզանազանութիւն
եւ
զյարաբերութիւն
աւ
դարսն,
{յորս}
կեցին
հեղինակքն,
գուցէ
մինն
քան
զմիւսն
արժանաւո
նաւոր
եւ
պղտորեալ
տեսութիւնս
իմաստակական
դարուց,
{յորս}
կեցին
դպրոցականք:
Եւ
ոչ
յաջողեցաւ
այդպիսեաց
տեսա
ինչ
ցայսօր
հեղինակք
մեր
եւ
նոցին
հեղինակութիւնք,
{յորս}
հազիւ
ուրեք
գտանեմք
զայնպիսի
ինչ,
որ
կարող
էր
մշ
ս
ի
բարեզարդութիւն
քարեղէն
եւ
փայտեղէն
կերտուածոց
{յորս},
որպէս
ասաց
Աստուած,
ոչ
բնակի
ինքն
որպէս
ի
ձեռա
եան:
Մի՞թէ
չիցէ
արժան
տեսեալ
Հայոց
Ռուսաստանեայց
{յորս}
գտանին
մեծատունք
հարստականք
զթշուառ
եւ
զողորմ
դրո
ց
Շնորհալւոյն՝
"
Ողբացէ՛ք,
եկեղեցիք
"
եւ
այլն,
{յորս},
լսին
գէթ
վայ,
կականմունք
եւ
հուսահատ
հռնդիւնք
անչանային
ընդ
բառից
բաղդասութիւնս
ոմանց
հեղինակաց
{յորս}
մանաւանդ
դերբայն
ի
վերջոյ
քան
զխնդիրն
եւ
կամ
ի
գո
ազան
հայաբնակ
քաղաքս
զուսումնարանս
վասն
աղջկանց,
{յորս}
զառաջինն
եթէ
չէին
քաղաքացիք
բաւական
կարգաւորել
զա
ախօսութեամբ,
պէտք
գոն
հայկական
նորախօս
մատենից,
{յորս}
աւանդեալ
լիցին
այն
ամենայն
գիտութիւնք,
որք
հասար
ոխտ
ընթադրութեամբ
Զարկուցանէ
զանշաղախն
{Յորսայս}
անդէն
առ
ետեղբ,
Եւ
ընդ
գճեալ
շեշտ
ընդ
ակնն
է՞
որ
աւելի
խելքի
մօտ
է
խանդակներ
փորել
եւ
հեղեղի
{յորցանքը}
այն
սահմանի
մէջ
ուղղելով՝
նորա
ապականող
եւ
աւերո
գի,
բաժին
դիւական.
Ի՞նչպէս
իշխեցիր
ձեռներդ
{Յուդայի}
Թաթաւել
մի
մեծ
մարդու
մէջ
արեան"։
լ,
որ
Վահանը
եւ
Մանդակունին
չէին
գնալ
մի
այդպիսի
{Յուդայի}
պարտէզը։
Այսքանը
գիտենք,
որ
պ.
Էմինը
ո՛չ
մի
կե
ար
ամենայն
բան
ներելի
է,
մարդասպանը
եւս
Դաւիթ
եւ
{Յուդիթ}
է
դառնում։
Իսկ
թէ
ինչ
ամենամօտ
յարակցութիւն
կայ
ուր.
"
Ինչո՞ւ
տալիս
էր
պատուէր,
-
Ադամն
ասում
է
{յուզեալ},
-
Միթէ
միշտ
չե՞մ
խոստացել
Սիրել
սիրով
կատարեալ
այտ
զօրապետ
ծերիկ
Գալիս
են
կարող
գնդերը
զինչ
{յուզեալ}
հեղեղ
Զարհուրելի-
դանդաղ
զերթ
մէգ
ուղիղ
Արե
եալ
ի
Վաղարշակայ
արքայէ
Հայոց՝
առ
Արշակ
արքայ
եւ
{յուզեալ}
զդիւանն
արքունի՝
որ
ի
Նինուէ,
քաղէ
ի
հելլեն
գրո
զուր
է,
քանզի
յայտնի
տեսանի
զի
'ի
նախանձուէ
չարէ
{յուզին}
այսպիսիք
իրք։
Բայց
թէ
զիա՞րդ
ոչ
նշմարեն
զայսն
նշ
թ
մի
համբոյր
էր
դրոշմում
Կոյսի
շուշան
շուրթերին,
{Յուզմունքից}
շունչն
սպառւում,
Եւ
մերթ
կրծքով
իր
ուժգին
Ճմլում
րջպատուած,
Տխուր
`
Ադամն
էր
նստել
Եւ
տրտնջում
էր
{յուզուած}.
"
Ինչո՞ւ
ստեղծեց
տէրն
ինձի,
Է՞ր
դրախտն
այս
փափ
մ
է
Իտալիային,
եւ
երբ
խնդիրները
սկսում
են
սաստիկ
{յուզուիլ},
երբ
առաջարկութիւնք
առաջարկութեանց
քամակից
հասնո
անջէ.
եւ
առնու
օրինօք,
եթէ
վարձեսցես
ի
նոյն
իսկ
{յութերորդ}
ժամու
երեկոյեան
փոխանակ
ի
6
ժամէ
առաւօտու:
Ըստ
ա
Հոգին
սուրբ
բղխի
՚ի
Հօրէ
եւ
յորդւոյ,
սահմանեցաւ
{յութերորդ}
դարու
-
յառաջ
քան
զնոյն՝
ընդհանուր
եկեղեցին
դաւա
ն
միմիայն
ի
Հօրէ:
Վարդապետք
պապական
յեկեղեցւոյ,
{յութերորդ}
դարու
հիմնեցան
՚ի
բառս
առաքումն
զոր
՚ի
հինգերորդ
է
Հայոց:
Վտանգեալ
Հայաստանի
յանիշխանութենէ,
{յութերորդ}
դարու՝
հանէ
ի
հրապարակ
գէթ
զերկուս
հոյակապ
անձին
ինչպէս
սովոր
է,
Յակոբ
Կլեման
թագաւորասպան
աբեղայն
{Յութիտի}
հետ
համեմատելով.
երեւի
թէ
լաւ
իմանալով
ներկելի
բա
ն
մեղացս
եւ
ի
մխիթարութիւն
ազգին
մեր։
Եւ
մնացեալ
{յութն}
մասանց
վեց
մասն
թողում
եմ
մնալ
վասն
Կալկաթայ
քաղա
ահակայ
եւ
ի
Մեսրոպայ,
որոց
դանդաղեալ
ի
Կեսարիա,
{յուլացեալն}
էին:
Վեցեքին
սոքա,
մարզեալ
ի
գիտութիւնս
յունակա
միջից
դուրս
ընկան
չղջկի
կուրծքի
կարթաձեւ
ոսկրը
եւ
{Յուլիա}
Պոստրանայի
պատկերը:
Այս
բաները
մեծ
զարմանք
բերե
տեսայ
մի
ջրով
լիք
պտուկ․
բայց
ասա՛
խնդրեմ,
միթէ՞
{Յուլիա}
Պոստրանայի
պատկերը
եւս
անհրաժեշտ
առարկայ
է
դիւթու
երի
մնացորդը
եւ
տեսայ
մի
ջրով
լիք
պտուկի
յատակում
{Յուլիա}
Պոստրանայի
պատկերը,
որ
ձեռքով
եւ
բաւական
կոպիտ
ն
քնեց
ու
չորս
կողմը
հանդարտեց,
առայ
թղթերիս
միջից
{Յուլիա}
Պաստրանայի
պատկերը,
ցած
իջայ
պատից
նորա
բակը
եւ
,
նոյնքան
հին
է,
որքան
ագահութիւնը
դէպի
ոսկին:
{Յուլիոս}
Ֆիրմիկ
Մատուրնոսը
չորրորդ
դարու
սկզբումը
եւ
էնէաս
ութենով
անցաւ
Ֆլօրենտացի
զօրավարի
ապօրինի
որդու՝
{Յուլիոս}
Մեդիչիսի
ձեռքը։
Այս
ամենանենգաւոր
մարդը
գործ
դրե
լմոսի
կրակի
անունով
յայտնի
է
գիտութեան
մէջ:
{Յուլիոս}
Կեսարի,
Տիտոս
Լիւիոսի,
Պլուտարքոսի,
Պրոկոպիոսի
եղբարց:
Ցաւելի
է
նոյնպէս
գետի
սակաւաջուր
լինելը
{Յուլիս}
եւ
Օգոստոս
ամիսների
մէջ
կամ
երբ
երկար
ժամանակ
փչո
ացա՞ր,
որ
քո
մի
հատուածը
(տպած
"
Հիւսիսափ.
",
{Յուլիս},
1858)
գրեցի
մի
ամառանոցում,
ուր
մի
քանի
բարեկ
լիսի]
14-ին
այսօր
տարեգլուխ
է
բանտարկութեանս
(14
{յուլիս},
1862-ից
սկսած):
15-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Ս[ի
հակին,
Սամ[արսկի]
պանդ[ոկ]
Սարգիսին
Փարիզից
{Յուլիս}
4-ին
Նազարեանցին,
յօդուածներ,
Մեռելահարցուկ
եւ
ան]
Սահակին,
Սամ[արսկի]
պանդ[ոկ]
Վարսովիուց
{Յուլիս}
7/19
Մարկոսեանց
Սարգիս
Թիւյսիւզ[եանցին]
Ար
Աստրախան
10
80
Նազարեանցին
[Նոր
Նախիջեւանից]
{Յուլիս}
19
81
Աջեմեանցին
26
82
Խաֆաֆեանցին
83
Խալիբեա
ցին,
Պետերբուրգ
109
Հայրապետեանցին,
Նախիջեւան
{Յուլիս}
11/23
110
Կովայլսկուն,
Բեռլին
111
Հայրապետեա
ելուց
եւ
խոստովանելուց
յետոյ,
իւր
ներկայ
տարու
1
{յուլիս}
30
նոյեմբեր
`
թիւ
85
Երեւակի
մէջ,
ելաւ
սրբագրեց
ասիկ
պատճէնի
պատճէնը:
Ոստիկանութիւն
{յուլիս}
2.
1864
Արտաքին
գործոց
դեկտեմբեր
1
Բաժի
եւ
զպատճէն
ազգային
եզրակացութեան,
արարելոյ
ի
15
{Յուլիսի}
այսր
ամի,
որով
ազգն
զանազան
պայմանադրութեամբ,
ը
ամաձայն
կոնդակի
նորին
վեհափառութեան
առ
Ձեզ
ի
6-էն
{Յուլիսի}
համարաւ
370,
քաղցի
պարտականութիւն
համարեցի
ինձ
յ
նց
64.
ԿԱՐԱՊԵՏ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ
Պաշտօնական
27
{Յուլիսի}
1861,
Կալկաթա
8
Օգոստոսի
ԱՐԳՈՅ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
ԳԼԽՈ
րեաց
յինէն
գնալ
առ
ինքն
յետ
վեց
աւուրց,
այն
է
յ3
{Յուլիսի}:
Իբրեւ
ներկայացեալ
առարկի
զհրիտակէն,
յայտնել
արու
հայրենակցիդ
Խ.
ծ.
Մ.
Նալբանդյան
13
{Յուլիսի},
1862
ամի,
Նախիջեւան
73.
ՂԱԶԱՐՈՍ
ՆԱ
ումարեցի
'ի
հնգետասաներորդ
աւուր
նախընթաց
ամսեանն
{յուլիսի},
ազգն
մեր
միաբան
հաւանութեամբ
եւ
թախանձագին
խնդր
րկած
ընդհանուր
եւ
յօժարակամ
խնդիրը,
անցեալ
տարու
{Յուլիսի}
16
թուականից
Բաղչիսարայ
քաղաքից,
ձեզ
վերահաս
տառ
հարիւրամեայ
կաղնիքը:
Հիւսիսում,
եթէ
Յունիսի
եւ
{Յուլիսի}
մէջ
երկրի
մակերեւոյթը,
թեթեւանալով
իւր
սառն
ծանր
այտնեցից
եւ
ես
զբազում
իրաց
անձամբ
անձին
յամսեանն
{Յուլիսի},
յանցանելս
ընդ
էջմիածին,
ընդ
Մեծն
Հայաստան
յԵւր
վհ[աննէսի]
հետ.
առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
{յուլիսի}
1-ին:
Այսօր
սկսեցի
սիգարը,
որ
առնուած
է
Ուպմանի
եւ
առողջութիւնս
անհամեմատ
լաւ
է,
քան
թէ
երէկ:
[
{Յուլիսի]}
1-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Մարտին
Մակարիչի,
Ս[իմէո
մենդանտին
եւ
թէ
նա
հրամայել
է
մաքրել
խոհանոցը:
[
{Յուլիսի]}
14-ին
այսօր
տարեգլուխ
է
բանտարկութեանս
(14
յուլ
ակը
թուեալ
է
2-ից
եւ
մէջը
կար
մեր
Գաբրիէլի
նամակը
{յուլիսի}
26-ից
գրուած:
5-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Դ[անիէլ]
շին
մահը:
Առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշանակ[ուած
է]
{յուլիսի}
6-ին:
Յուլիսի
1-ին
նամակ
ստացայ
Յովհանն[էսից]
ե
իկայ]
տես[ութիւնը]
նշանակ[ուած
է]
յուլիսի
6-ին:
{Յուլիսի}
1-ին
նամակ
ստացայ
Յովհանն[էսից]
եւ
նոյն
օրը
պատաս
րամաններին
եւ
կոնդակներին
ընդդէմ,
1773
թուականին
{յուլիսի}
21ին
դուրս
տուեց
մի
կոնդակ,
որով
եւ
ջնջեց
այս
Կա
կարութեան
մասին
",
եւ
կնքեց
իւր
զարմանալի
կեանքը
{յուլիսի}
31
թուականին
1556
տարումը։
Այսպէս
եղաւ
այս
հռչակ
ստանարան։
Այսպէս
եւս
կատարուեցաւ։
1588
թուականի
{յուլիսի}
31-ին՝
երեկոյեան
ժամանակ,
Յակոբեան
երիտասարդ
Յա
ինքեան
իսկ
Վատիկանի
մէջ։
Վերջապէս
1773
թուականի
{յուլիսի}
21
օրումը
Պապը
ստորագրեց
այն
կոդակը,
որով
ջնջում
արծաթ
չկայ.
ես
ստանալիքներ
ունիմ,
որոց
ժամանակը
{յուլիսին}
է,
դու
այս
մասին
բան
մի՛
ասա,
միայն
թէ
ժամանակ
4-ին
այսօր
տարեգլուխ
է
բանտարկութեանս,
սկսեալ
14
{յուլիսից}
1862:
Երկու
տարի՜:
14-ին
նամակ
ստացայ
Յովհ[աննէ
Իսկ
ընդե՞ր
բնաւ
ժպտիս,
Ուխտեմ
ես
ո՛չ՝
{յուխտ}
խարդախ:
"
Փարգա՜ստ,
տէ՛ր
իմ,
քա՛ւ,
Ադամ
ը,
այլեւ
փառաւոր
ճաշ
պատրաստեց
գերեզմանատնում
70
{յուղարկաւորի}
համար։
Պարծա՛նք
քեզ,
Հայաստան,
որ,
թէեւ
փո
նց
ճեմարանի
աշակերտ,
Պ.
Շահազիզեանը։
Մեք
բոլոր
{յուղարկաւորքս}
բաժանուեցանք
գերեզմանից,
այն
ժամանակ,
երբ
քահան
ութենից
եւ
Պ.
Մարկոսեանի
հոգաբարձութեամբ,
բոլոր
{յուղարկաւորքս}
ճաշ
էինք
վայելում,
ամենայն
ոք
մեզանից
խօսում
էր
տ
ճառ։
Հացկերութիւնը
եւ
հոգեհանգիստը
աւարտուած,
{յուղարկաւորքս}
բաւական
ժամանակ
մնացինք
գերեզմանատնում,
որպէս
թէ
գոգցես
գերեզմանական
ազգոյ
իմն
արագութեամբ
լնանիւր
{յուղեղ}
իմ.
երեւակայութիւն
իմ
կաշկանդեալ
արձանացեալ
ի
ցո
զտեղի
կալեալ
զաւուրս
իբրեւ
զչորս
՚ի
10/22
ամսոյս
{յուղի}
անկայ
անտի
եւ
յերեկն,
որ
11/23-երորդ
օր
էր
ամսոյ
լ
ընդ
իւր
զամենայն
զստացուածս
իւր,
ելանէ
ի
նաւ՝
{յուղի}
անկանիլ
՚ի
Մադրաս
կամ
այսր
՚ի
Կալկաթա:
Երկրոր
րեւի,
թէ
զամենայն
զստացուածս
իւր
առնու
ընդ
իւր,
{յուղի}
անկանելն
ի
Մադրաս
կամ
ի
Կալկաթա:
Առ
՚ի
գտան
առության
մասին.
այդ
արդեն
ուրիշ
բան
է:
2)
Կովի
{յուղի}
մասին,
-
որ
մեզ
մոտ
ստացվում
է
Սիբիրից
մի
քանի
ա
Նամակն
ուշադրությամբ
կարդալուց՝
գտա
հոդված
կովի
{յուղի}
մասին:
՝
Էլի
Հ.
Գ.
Երբ
այս
նամակը
վերջնակա
այոց։
Արդ
այսու
յայտարարութեամբ
կամիմ
բառնալ
{յուղղափառ}
հաւատացելոց
զգայթակղութիւն,
զոր
իմով
անխոհեմ
նախ
երեւին։
Իսկ
երկրորդ
մասն,
որ
կազմէր
զբաժանեալսն
{յուղղափառաց},
էր
գրեթէ
բովանդակ
ազգն
Հայոց,
որոյ
մի
մասն,
զ
բանդագուշեալ
ի
զառանցանս
կրօնամոլութեան
եւ
ուսեալ
{յումեմնէ}
Խաչատուրոյ
ժպրհեցին՝
քեզ
համապատիւ
զնշդեհեալն
յԱ
ի
վերայ
Բարսեղ
քահանային,
թէ՝
այդոքիկ
գրութիւնք
{յումմէ}
՞
արդեօք
ստացաւ
եւ
ե՞րբ,
եւ
ուստի՞
ստուգեաց
թէ
ի
,
թէ
Բարսեղ
քահանայն
զայդոսիկ
գրութիւնս
ուստի՞
եւ
{յումմէ}
՞
իցէ
ստացեալ
եւ
որո՞վք
ստուգեալ,
թէ
ես
իցիմ
նմա
Զամպրոպ,
զշանթ
եւ
փայլակն"։
-
Եւ
զի՞
{յումպէտս}
բաղբաղայս,
Յօդես,
ասէ
նախահայրն
Առ
ս
նուն
զհին
ձեւ
խօսից,
որով
երբեմն,
մանաւանդ
թէ,
{յունաբանեցին}
նախնիք,
ի
լեզու
պանծալի,
եւ
ստոյգ
յօդացեալ
ճեմա
լեզուագիտութեան
հանդիսում։
Դոցա
մէջ
երեւեցան
քաջ
{Յունագէտք},
Անգլիագէտք,
Ֆրանսիագէտք,
Իտալագէտք
եւ
այլն։
երբ
նա
մեծամեծ
յոյսերով
ոտք
էր
կոխում
Հայաստան՝
{յունական}
լուսաւորութիւնը
տարածելու,
եւ
պատահելով
ազգի
իշխ
անի
մէջ...
Մի
սարի
վերայ...
Յետոյ
ինքս
ինձ
գտայ
{յունական}
աստուածների
Ոլիմպոսի
վերայ:
Մի
փոքր
ժամանակից
յե
ճառում
են
այնպիսի
հրայրեացք,
որպիսի
չէր
պատճառել
{յունական}
բանակի
հուրը
Ագամեմնոնի
կառավարութեամբ
բացուած
Տր
ով
դիմեցին
Աթէնք,
Ալեքսանդրիա,
Բիւզանդիա,
դէպի
{յունական}
դպրոցները,
եւ
թէ
այդ
երանելիքը
չեն
ասել,
որ
պար
էր
Սուրբ
թարգմանիչներին
աշակերտներ
ուղարկել
դէպի
{յունական}
դպրոցները,
որ
՚ի
լեզու
պանծալի
եւ
ստոյգ
յօդանալո
մարդերի
եւ
աստուածների
արձանքը,
որ
պատկանում
են
{Յունական}
եւ
Հռովմէական
հնութեններին:
Ժամանակը,
անձրեւի
կ
զգատեաց
թէ՛
Լուսաւորչական,
թէ՛
Հռովմէական
եւ
թէ՛
{Յունական}
քահանայքդ)
եղած
էք,
դուք
էք
Հայաստանն
աւերակ
դա
պատասխանեց
եւ
այս,
թէ
ինքը՝
Ներսէսը,
հակառակ
է
{յունական}
հաղորդութեան:
Կայսրից
փոքր
յանդիմանութիւն
չլսեց
:
Իսկ
երբ,
թէեւ
ակամայ,
Կաթողիկոսը
հաղորդուեցաւ
{յունական}
խորհրդին,
այն
ժամանակ
մեծ
շշունջ
ընկաւ
ազգի
մէջ
ուդաբաշեւը,
որպէս
ստոյգ
պատմութիւն
ընդունելով
մի
{յունական}
գիրք՝
նորա
ռուս
թարգմանութենից,
որ
ունէր
ինքը,
նորհալին
որպէս
մի
երկդիմի
մարդ՝
իւր
ազգը
խաբող,
{յունական}
օգուտը
պաշտող
եւ
աւելի
Յոյն,
քան
թէ
Հայ:
Բացի
ս
ինչպէս
Հեգելը
անում
է
միշտ,
աչքի
առջեւ
ունենալով
{յունական}
իդէալը,
այն
ժամանակ
նորա
փիլիսոփայական
համակարգո
:
Այս
պատճառով,
շատ
անգամ
պատահում
է
նոցա
խօսել
{յունական}
արուեստի
յաւիտենական
գեղեցկութեան
մասին
այնպիսի
լ
ն
համարելը։
Բայց
ե՛ս,
իմ
կարողութեան
չափով,
{Յունական}
գիտութեանց
պարապելով,
իմ
տկա՛ր
մտքի
զօրելու
համե
Դատապարտէաք
խօսքը
պիտի
կրաւորականապէս
հասկանալ,
{յունական}
բնագրին
համաձայն)։
§
69.
"
Առաջի
իմ
եղեւ
դա
րբեմն
երբեմն
կայ
գործածուած.
եւ
մեզ
թւում
է,
թէ
{յունական}
լեզուի
ազդեցութիւն
է
այս,
որովհետեւ
այդ
լեզուն,
չէ
հին
լեզուի
մէջ.
եւ
մեզ
թվում
է,
թէ
եղածն
էլ
{յունական}
լեզուիցն
է
մտել,
ինչպէս
Եբր.
գլ.
Ը,
համ.
1,
fàlaion
dè
èpi
tojs
legomenois
")։
Բայց
սակայն
{յունական}
Télos
բառը,
որ
Ժողովողի
գլ.
ԺԲ,
համ.
13
թարգմ
անակ
թանձրացեալի)
եւ
քահանայապետ
խօսքերը,
բո՛ւն
{յունական}
archiereus
բառի
ճիշդ
թարգմանութիւնը
լինելով,
որպ
նզովեալ
լինել")
(եր.
89)
բնիկ
հայկական
ոճ
չէ,
այլ
{յունական}
լեզուի
ուղղակի
ազդեցութիւն,
ըստ
որում
կարդում
ենք
,
որ
այժմ
շատ
գործածական
է
աշխարհի
երեսին,
կապել
{յունական}
եռանկիւնի
կամար,
առանց
սորան
չէ
կարելի
գամել
արե
:
Այդ
խօսակցութեան
ձեւը
աւելի
ճարտասանական...
{յունական}
եւ
աբեղայական
է...:
-
Բաւ
է,
արդեօք
այդ
ւրբ
ազդեցութեամբ.
նա
շնչէ
զօդ
դիւական.
Ոլիմպոսն
{յունական}
տապալեալ
է
հիմն
ի
վեր,
կործանեալ
է
Արամազդ
եւ
ի
ս
երգելով,
փոքր
ի
շատէ
հեռացել
են
այդ
եղանակները
{յունական}
գաղափարից,
թէեւ
կան
նոյնպէս
մի
քանի
ձայներ,
որ
արուած
սուրբ
Գրիգոր
Լուսաւորչի
ձեռքով,
ծագում
էր
{յունական}
աղբիւրից:
Լուսաւորիչը
մեծ
եռանդով
քրիստոնէութիւն
որ
գրուածների
ու
թարգմանութենների
մէջ
տեսանւում
է
{յունական}
հոգու
ներկայութիւնը,
այսպէս
եւս
եկեղեցական
երգեր
ուղի:
Հայկական
դպրութիւն
ի
կեանս
հրաշագործեալ
{յունական}
հոգւով
ի
դարու
մերոց
`
թարգմանչաց՝
տեսանի
պահեալ
որ
հիմն
եդին
գրականութեան
ազգին
եւ
այն
ի
ճռաքաղէ
{յունական}
այգւոյն,
աբեղայք
էին
որ
պահպանողք
գտան
այդր
գրակ
ուին
պաշտօն:
Եթէ
թարգմանիչք
մեր
առաջնորդեալ
եղեն
{յունական}
տեսութեամբ,
այլ
եւ
յաղթահարեալ
յընդաբոյս,
ասիակ
տի
Շապհոյ
Պարսից
արքայի,
եւ
այրէ
զամենայն
գրեանն
{յունական}
տառիւք,
հրաման
տուեալ
աշխարհին
ուսանել
զլեզու
եւ
տաց
իւրեանց
դիմեն
շեշտակի
ի
Բիւզանդիոն
եւ
վարժեալ
{յունական}
դպրութեամբ՝
ձեռն
ի
գործ
արկանեն
ի
թարգմանել
եւ
ի
ութեանց
այլոց
հայկաբանից,
ոճ
գրությանն
ստրկացեալ
{յունական}
բաղդասութեան:
Ղազար
Փարպեցի,
որոյ
կենաց
եւ
հրապարակ
գէթ
զերկուս
հոյակապ
անձինս,
թարգմանիչս
{յունական}
դպրութեան,
որոց
աջողաձեռն
յաջողութեամբ
բերէ
յինք
լաւունի,
որոյ
ոճ
կարի
ծանր
ստրկացեալ
միանգամայն
{յունական}
դպրութեան,
են
սորա
նամականին
վերաբերեալք
ի
քաղաք
ան
շարականաց։
Հայկականս
դպրութիւն
կենագործեալ
{յունական}
հոգւով,
երբեմն
երբեմն
յընթացս
ամբողջ
ութն
կամ
ին
նորոյն
հնագործութեամբ,
յերկուց
աստի
մարմնացեալ
է
{յունական}
գենդաւրոս
ոչ
հին
եւ
ոչ
նոր,
այլ
յաղագս
անուանելո
ձայնաւոր
լինելը,
ինչպէս
այժմեան
ֆրանսիական
u
կամ
{Յունական}
y
իպիսլոնը։
Եւ
իրաւունք
ունի։
Նոր
լեզուի
մէջ,
ան
այլաբանութիւնքը
մի
աննշան
բաներ
են
համեմատելով
{յունական}
դիւցաբանութեան
հետ:
"
Բայց
զի՞նչ
արդէօք
տարփանք
սոքիկ
կարօտութիւն,
առասպելք
սուտ...
Մի
արդէօք
{յունական}
պերճ
եւ
ողո՛րկ
առասպե՞լքն
իցէն,
հանդերձ
պատճառաւ
ջող
նաւարկութիւն
են
բերում
Կաստորը
եւ
Պոլլուկսը,
{յունական}
անտիկեան
առասպելի
հերոսքը:
Շատ
անգամ
պատահում
է
ում
եմ,
լուսաւորչական,
հռովմէական,
բողոքական,
{յունական},
լեզո՞ւ,
ա՛հ,
աչքդ
լոյս,
ես
էլ
դորա
քամակիցն
,
եւ
պարսիկ
վերակացուք
թոյլ
ումեք
չտային
ի
Հայոց
{յունականաւն}
վարիլ
դպրութեամբ,
այլ
ասորւոյն
եւ
եթ:
Որչափ
ինչ
,
իսկ
որ
պահին
առ
մեզ՝
են
սոքին,
թարգմանեալք
ի
{յունականէն},
Դիոնեսիոսի
Արիոպագացւոյ՝
Յաղագս
երկնայնոցն
քահ
ձգելով,
միւս
կողմից
հարկաւորաբար
քրիստոնէականը
-
{Յունականը}
պիտոյ
էր
ներս
բերել:
Բացի
սորանից,
շարականները
ենք.
"
Եւ
բանից
գլուխ
խօսիցս
",
որ
բառ
առ
բառ
է
{յունականի}
հետ.
"
Kefàlaion
dè
èpi
tojs
legomenois
")։
Բ
իստոնէական
ժամանակների
հայկաբանութիւնը
ստրկացած
է
{յունականին}
ոչ
բառացի,
այլ
տառացի
մտքով,
եթէ
կարելի
է
այսպէ
նի
",
լոկ
պատահական
նմանութիւն
է,
կարծում
ենք,
{յունականին}.
որովհետեւ
այդ
թուրքերէնի
թարգմանութիւն
է
"
բաշ
ոյնպէս
մի
քանի
ձայներ,
որ
մինչեւ
այժմ
հարազատ
են
{յունականին},
զօրօրինակ
երկրորդ
ձայնը:
-
Միթէ՞
հայերը
չո
ռեալ
ի
յունաց
եւ
ստրկաբար
կալանաւորեալ
[յոճ
խօսից
{յունականին]},
զնոյն
կալան
շաւիղ
եւ
նոցին
առաջնորդեալ
տեսութե
լացեալն
էին:
Վեցեքին
սոքա,
մարզեալ
ի
գիտութիւնս
{յունականին}
դպրութեան,
դարձ
ի
Բիւզանդիոնէ
արարին,
բերեալ
ի
.
գլ.
Ա,
համ.
3-5)։
Հարազատ
թարգմանութիւն
է
{յունականից},
բայց
մի
փոքր
անհամաձայն
է
եբրայականի
հետ։
Բայց
երելու
օրինակը։
Բառական
թարգմանութիւն
է
{յունականից},
ուր
կարդում
ենք
Kapivos,
մինչդեռ
հրէական
բնագրու
ործոյն,
թէ
եւ
Մեծն
Սահակ
վարժ
էր
քան
զամենեսին
ի
{յունականումն},
առաքեն
զՄովսէս
Խորենացի՝
զձեռնասուն
աշակերտ
սր
լաւ
գիտես)։
Իմ
ուսուցիչների
հրամանով
գնացի
{Յունաստան}
եւ
մի
ժամանակ
մնացի։
Այն
տեղից
վերադարձած
կեցայ
նարէն
իմանար,
եւ
գիտենք,
որ
նա
այդ
լեզուն
ուսաւ
{Յունաստան}
։
Յայտնի
է,
թէ
այս
շատ
աջողակ
վկայութիւն
է
եւ
ժամանակ
մնաց
Փարպեցին
Աղանին
աշակերտ
եւ
ե՞րբ
գնաց
{Յունաստան},
բայց
պ.
Էմինը
ընդունում
է,
որ
եղել
է
այս
"
զկ
Ս.
Մեսրոպի
կացած
վանքում
մնալուց
յետոյ
գնացել
է
{Յունաստան}
(նորա
հայրն
էլ
եւ
հօրեղբարքն
էլ
գնացին
Վարդանանց
եւ
Սուրբ
Մեսրոպի՝
իր
վարդապետների
հրամանով
գնաց
{Յունաստան}
։
Փարպեցին
455-ին
խաղացող
պատանի
է
Աշուշայի
տանը
ի
էլ
Աղանին
աշակերտութիւն
արած
ընդունելով,
յետոյ
{Յունաստան}
է
ուղարկում
նորան
Մեծ
թարգմանչաց
հրամանով։
Մե
արգմանչաց
ո՛չ
աշակերտ
է
եղել
եւ
ո՛չ
նոցա
հրամանով
{Յունաստան}
գնացել.
թո՛ղ
այսուհետեւ
ո՛վ
ինչ
կամի,
խօսի։
հանի
հետ
միասին,
Հայոց
նախարարաց
թղթով,
450
թուին
{Յունաստան}
գնաց՝
Թէոդոս
կայսրից
Պարսից
ընդդէմ
օգնութիւն
խնդր
նի
հազար
տարիներով։
Թւում
է
ինձ,
թէ
գտանւում
եմ
{Յունաստանի}
մէջ...
Մի
սարի
վերայ...
Յետոյ
ինքս
ինձ
գտայ
յու
նք
փոքրիշատէ
հանդէս
հանել
հայոց
մանուկների
առաջեւ
{Յունաստանի}
հին
կրօնագիտութիւնը.
նրանով
կարող
էին
նոքա
ճանաչ
աւորութիւնը
եւ
յատկութիւնը։
Մեք
տեսնում
ենք
գոնէ
{Յունաստանի}
կրօնի
մէջ,
որ
նա
ինչ
ժամանակ
իւր
ազգային
աւանդու
նին
հրաման
կը
տամ
առատ
ծագել
իւր
շողը:
{Յունաստանից}
շուտ
կը
փոխեմ
Պարնաս
լեառը
սրբազան,
Քեզանու
ն
աշակերտուած
պրծած
է
նա
Մեծ
թարգմանչաց,
այլեւ՝
{Յունաստանից}
էլ
վերադարձած.
որովհետեւ
թարգմանութեան
գործակից
անմիջապէս
յետոյ,
գուցէ՝
Աղանն
էլ
նոցա
հետ)
եւ
{Յունաստանից}
վերադարձել
է
457-ից
յետոյ,
որովհետեւ
Թովմա
Արծրո
՝
յառաջագրեալ
եպիսկոպոսն
աշխարհին
",
որ
ասել
է՝
{Յունաստանից}
վերադառնելուց
յետոյ,
երբ
բոլոր
խռովութեանց
եւ
պա
անում
է
շարականների
թիւը:
Մեր
թարգմանիչքը
ստացան
{Յունաստանում},
եւ
ինչպէս
նոցա
բոլոր
գրուածների
ու
թարգմանութեն
ր,
պիտոյ
է
ուսուցանէր
իւր
աշակերտներին
Հայերէն,
{Յունարէն},
Լատիներէն,
Ֆրանսիարէն,
Գերմաներէն
եւ
Ռուսերէն
ծելու
ժամանակ
նորա
բոլոր
ինչքը
յափշտակեցին,
նաեւ
{յունարէն}
գիրքերը,
թէեւ
մարդ
չկար
վանքում
յունարէն
կարդացո
,
նաեւ
յունարէն
գիրքերը,
թէեւ
մարդ
չկար
վանքում
{յունարէն}
կարդացող:
Խոսրովիկը,
դեռեւս
Հայաստան
չմտած,
եանս
ժամանակից
սկսած
ժողովել
էի։
Մինչեւ
անգամ
եւ
{Յունարէն}
գրքե՛րս
ինձ
չտուին,
որ
ընկած
են
այժմ
վանքում՝
ց
գմանութեան
գործակից
լինելու
համար
պէտք
էր,
որ
նա
{Յունարէն}
իմանար,
եւ
գիտենք,
որ
նա
այդ
լեզուն
ուսաւ
Յունա
եւ
ամպած։
(?)
Այս
ծանօթութիւնը
գրելու
րոպէիս
{յունարէն}
Աստուածաշունչը
ձեռքիս
չէր,
որ
նայէի,
թէ
ինչ
բառ
է
է
ի
պէտս
պատմաբանական
գիտութեանց,
եւ
ոչ
թե
առ
ի
{յունարէն}
եւ
հռոմէաբար
գրել
եւ
խօսել
յունկն
ժողովրդեան:
Նո
րսէս
Մեծը
(Պարթեւը),
որ
գնացած
Կոստանդնուպօլիս
{Յունաց}
Թէոդոս
կայսրի
մօտ,
խնդրում
է
ողորմիլ
Հայաստանին
Պապը,
եւ
Հայաստանը
հանգստանալով,
յետ
են
դառնում
{Յունաց}
զօրքը:
Պապը,
նմանելով
իւր
հօրը,
սկսում
է
անպիտ
իսափայլը
"
եւ
Յիշատակարանս.
-
Կ.
Պոլսի
Հայոց
եւ
{Յունաց}
պատրիարքների
փոփոխութիւնքը:
§1.
Մեզ
գ
նութիւնը,
որ
հասկացել
էր
այս
բաժանման
(Հայոց
եւ
{Յունաց}
)
կորստական
մի
բան
լինելը,
իւր
հոգու
մէջ
սաստիկ
իկ
ցանկանում
էր
միաւորուիլ
եւ
խաղաղութիւն
առնել
(
{Յունաց}
հետ),
ծածուկ
արտասուելով
սխալական
վարդապետութեա
եկեղեցու
անկախութիւնը
եւ
ինքնուրոյնութիւնը,
երբ
{Յունաց}
Կոստանդին
կայսրը,
գրգռուելով
իւր՝
Հայոց
մէջ
գտա
ած
զօրքերից,
պահանջեց,
որ
Հայոց
եկեղեցին
միանայ
{Յունաց}
եկեղեցու
հետ:
Հայք՝
իւրեանց
Կաթողիկոսով
եւ
ազգա
նչպէս
նաեւ
նորա
եղբօր՝
Գրիգոր
Կաթողիկոսի
ժամանակ
{Յունաց}
Մանուէլ
կայսրը,
շատ
եւ
շատ
ցանկանալով
Հայոց
եկեղ
լ
կայսրը,
շատ
եւ
շատ
ցանկանալով
Հայոց
եկեղեցու՝
{Յունաց}
հետ
միաւորութեան,
բացել
էր
մի
շարունակ
դաւանաբան
եւ
յետոյ
աղօթք
առնել
մոլորութեան
մէջ
(այսինքն՝
{Յունաց}
դաւանութիւնը
չընդունելով)
մեռածների
համար,
որ
Ա
գի
քուէարկութիւնը
չճշմարտեց
մեր
թղթակցի
կարծիքը:
{Յունաց}
պատրիարքը
նոյնպէս
փոխուած
է:
եւ
Հոմերը,
Որ
քեզ
առած
իւր
ձեռին
Երգեց
{Յունաց}
հերոսները
Ու
քանդուիլն
Եղիոնին։
մակները
Յովնաթանեանցի
մասին
Թիւրքիայում
հայոց
եւ
{յունաց}
պատրիարքների,
եպիսկոպոսների
եւ
վարդապետների
արած
սակից
սկիզբն
անելով
բանական
գիտութեան
պարապելու,
{Յունաց}
աշխարհը
գնաց,
եւ
այնտեղ
լաւ
եւ
առաքինի
մարդերի
ձ
ձեզ
մի
չար
բան
չպատահի,
եւ
միտքը
դրեց
այն
տեղից
{Յունաց}
կողմերը
գնալ։
Հասաւ
Ամիթ
քաղաքը
եւ
այնտեղ
մի
քան
րի,
լսողների
եւ
նոցա
խնդրուածքի
համար։
Նայեցէ՛ք
{Յունաց}
ժողովրդի
վրան,
երբ
իմա՛ց
է
տրւում,
եւ
քարոզ
ասո
են,
-
եւ
զուր
տեղը
կանչում
է
եւ
հառաչում"։
Իսկ
{Յունաց}
ժողովուրդը
եւ
երեխայքն
անգամ,
իրենց
ծնողաց
ուսեր
մանկական
տիոց
սկիզբն
արարեալ
բանական
գիտութեան՝
{Յունաց}
յաշխարհն
ճանապարհորդէր
"
(Թղթի
յառաջաբ.,
եր.
լւոյն
Աղանայ
Արծրունւոյ
որդւոյ
Վասակայ
դարձեալ
'ի
{Յունաց}
աշխարհէն
եկն
երկիրս
Հայոց,
նովին
կրօնաւորական
խս
իայի
սկիզբը
յայտնի
չէ.
չէ
պիտոյ
որոնել
նորան
ո՛չ
{Յունաց},
ո՛չ
Եգիպտացոց,
ոչ
Հնդկացոց
եւ
ո՛չ
Չինէացոց
մէջ
կար,
այժմ
չկայ.
ինչ
երեւելի
փիլիսոփաներ
եղած
են
{Յունաց}
մէջ,
ի՜նչ
ճարտասաններ
Հռոմայեցոց
մէջ.
նա
ասում
ազանւում
են,
ըստ
որում
ութ
ձայները,
ինչպէս
ունի
{Յունաց}
եկեղեցին,
վաղուց
ահա
ներս
էին
մտած
մեր
եկեղեցու
նն,
Վարշարհէյ
անուանեալ
'ի
Թրանսիլվանիա,
մին
'ի
{յունաց}
շինեաց
տուն
մի
փառաւոր,
ընդդէմ
սորա
կանգնեաց
եւ
ռ
անձնական
եւ
մասնաւոր
ինչ
պաշտեն
զհին
դպրութիւնս
{Յունաց}
եւ
Հռոմայեցոց,
այսինքն
է
ի
պէտս
պատմաբանական
գիտ
խարհականաց
եւ
քաղաքականաց,
որպիսիք
էին
պատմաբանք
{Յունաց}
եւ
Հռոմայեցոց
եւ
նորոյս
Եւրոպիոյ:
Եւ
խուց
աբեղայ
,
ցուցանեմք
ահա:
Թարգմանիչք
մեր
լոյս
առեալ
ի
{յունաց}
եւ
ստրկաբար
կալանաւորեալ
[յոճ
խօսից
յունականին],
համեմատել
զմերս
հին
դպրութիւն
ընդ
հին
դպրութիւնս
{Յունաց}
եւ
Հռովմայեցւոց,
որ
զայն
բան
ունէին
առ
մերս
հայկ
արքայի
Պարսից՝
լուծանել
զգժտութիւնն՝
որ
իմ
է:
{Յունաց}
եւ
Պարսից,
կրէ
նեղութիւն
ոչ
սակաւ,
ի
չունելոյ
զ
ք
ի
նոյն
առաքելութիւն
եւ
առ
Հայս,
եղեալս
ի
բաժնի
{Յունաց}.
այլ
հանդիպեալ
ատելութեան
եւ
ո՛չ
ընդունելութեան
ել
զթուղթս
առ
Թէոդոս
կայսր,
առ
Ատտիկոս
եպիսկոպոս
{Յունաց},
որ
ի
Հայոցս
ազգէ
Սեբաստացի
քաղաքաւ
եւ
առ
Անատոլ
ան
արասցեն
հրաման
ընդ
ամենայն
տեղիս
Հայոց
ի
բաժնի
{Յունաց}
՝
ընդունել
զվարդապետութիւն
սրբոյն
Սահակայ
եւ
զնշա
րսից
եւ
քաւդէից
նոցին,
երրորդն՝
ընդդէմ
իմաստնոց
{յունաց},
եւ
չորրորդն՝
ընդդէմ
Մարկիովնականաց
եւ
Մանիքեցւ
թիւն,
զճարտասանութիւն
ի
փոխ
առեալ
զայս
ամենայն
ի
{Յունաց}
եւ
ի
Քաղդէացւոց,
գրէ
եւ
զզանազան
ճառս
ի
խնդրով
հ
ի,
խօսի
զճառ
վասն
միաւորելոյ
զեկեղեցին
Հայոց
ընդ
{Յունաց}:
Ճառս
այս
արժանի
ծանօթութեան
ըստ
լեզուին
ճոխութե
թողիկոս
Հայոց՝
նորոգիչ
տովմարի
մերոյ
ըստ
տովմարի
{Յունաց}
եւ
Լատինացւոց:
Յաւուրս
սորա
ծաղկի
Խաչատուր
վարդա
ալ
ազդեցութեանց
այլոց
պետութեանց,
որպէս
Պարսից,
{Յունաց}
եւ
այլոց
շատ
կամ
սակաւ՝
հայեցեալ
ի
դարսն,
որք
ա
գիտութիւնը.
նրանով
կարող
էին
նոքա
ճանաչել
ամբողջ
{յունաց}
ազգի
հոգին,
ինչ
որ
կար
նոցա
մէջ
այն
ժամանակ,
եւ
Նոր
Նախիջեւան
՚Ի
մասին
Հնդկական
հրիտակաց
№
97
{Յունիս}
2014
Հուլիսի
1861,
Կալկաթա
ԱՌ
ՄԵԾԱՐՈՒ
ՊԱՐ
այոց
Վեհափառ
Կաթողիկոսը:
ԺԴ.
1860
թ.
{Յունիս}:
Պ.
Չերքեզեանցի
հայհոյութիւնքը.
-
Պ.
Խու
ով
(տե՛ս
Հիւսիսափայլ,
առաջին
տարեգնացք,
1858,
{յունիս},
համար
6,
երես
475
եւ
հոկտեմբ.,
համար
10,
եր
12
Քեաթիպեանին]
Էմսից
Ֆրանկ[ֆուրտի]
վերայով
[
{Յունիս]}
9/21
Սահակին,
Սամ[արսկի]
պանդ[ոկ]
Սարգիսին
րբերեանցին
20
70
Նազարեանցին
24
71
Նազարեանցին
{Յունիս}
1
72
Նազարեանցին,
տպել
նամակով
73
Հայրապետեան
Ցէյլոնից
22/5
87
Հայրապետեանցին
Կալկաթա[յից]
{Յունիս}
12/24
88
Հայրապետեանցին,
պաշտօնական
89
դարձե
որականաց
զաստիճան
ջահընկալութեան,
զոր
ընկալայ
18
{յունիսի}
նոյն
1848
ամի:
2
Ըստ
զօրութեան
օրինացն,
որով
համար
42
59.
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ
12/24
{Յունիսի}
1861
ամի,
՚ի
Կալկաթա.
Hotel
gallais
No
93
Ա
0.
ԿԱՐԱՊԵՏ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ
Պաշտօնական
12/24
{Յունիսի},
1861
ամի,
՚ի
Կալկաթա
Հնդկաց։
ԱՐԳՈՅ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
յել
Նալբանդեանց
յ30
Մայիսի,
այն
է՝
ի
11
{Յունիսի},
ըստ
նոր
տոմարի,
յետ
քսան
եւ
չորից
աւուրց
նաւար
ին,
որոյ
ազգանունն
է
Հագ
(Hagge):
՚Ի
1/13
{Յունիսի},
յաւուր
Համբարձման
տօնի,
ներկայացեալ
առ
պ.
Հագ
րական
Համալսարանի,
Միքայել
Նալբանդեանց:
Ի
12/24
{Յունիսի},
1861
ամի,
Կալկաթա։
Hotel
gallais"։
Յ
Պաշտօնական
գրութեամբ
՚ի
Կալկաթայէ
՚ի
12/24
{Յունիսի}
այսր
ամի
համարաւ
88
յայտնեցի
ձեզ
զամենայն,
որ
ին
պ.
Պալի,
ի
վերջէ՝
14/26
երրորդէ
աւուր
ամսեանն
{Յունիսի}
ընկալայ
զպատասխանի,
եթէ
չկարէ
ինքն
այլ
ազգ
կատար
իտակն:
Զայս
պատասխանի
նորա
ընկալայ
՚ի
16/28
այնր
{Յունիսի}:
Աւելի
քան
զամիս
մի
դեգերեալ
առ
օրէնսգէտս
եւ
երկայ
զայս
գործ
՚ի
նոյն
ատենի,
որ
սկսեալ
՚ի
1/13
{Յունիսի},
հազիւ
ուրեմն
աւարտեսցի
ի
Սեպտեմբերի:
Զայսմ
ամե
րն:
Առ
յիշեալ
գիր
իմ
Տիկինն
Էլիազ
՚ի
15/27-էն
{Յունիսի}
պատասխանի
գրեաց,
որով
եւ
խնդրեաց
յինէն
գնալ
առ
ի
իւն
գլխաւոր
Ադմինիստրադորին
Հագ
՚ի
14/26
է
ամսոյն
{յունիսի}
համարաւ
977,
որով
ծանուցանէ,
թէ
զամենայն
զթուղթ
ւն
տէր
Յովհաննես
Ա.
քահանայի
Խալիբեան
՚ի
17/29էն
{յունիսի},
որով
ծանուցանէ
թե
չունի
զոչինչ
տեղեկութիւնս
ի
մ
նայ
գող
եւ
աւազակ
մարդերի
սեպհական:
Դ.
{Յունիսի}
24-ից
սկսած՝
ամբողջ
երեք
օր,
անձրեւը
գետի
նման
ղը
եւս
մի
թերահաւատ
մարդ
էր:
Միայն
մի
խաչ
է
դրել
{Յունիսի}
27-ի
առաջեւ,
բայց
այդ
խաչը
ցոյց
է
տալիս
արիւն
թո
լ
շատ
անգամ
հարիւրամեայ
կաղնիքը:
Հիւսիսում,
եթէ
{Յունիսի}
եւ
Յուլիսի
մէջ
երկրի
մակերեւոյթը,
թեթեւանալով
իւ
ել
մինչեւ
մի
այլ
յաջող
րոպէ:
Ժ.
18/30
{Յունիսի}
1859,
Հօմբուրգ,
Հեսսեն
-
Հօմբուրգեան
կոմսո
[արդերեսի]
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
{յունիսի}
3-ին:
29-ին
նամակ
ստացայ
28-ից
գրուած,
որով
ու
րեցի
եղբօրս
կուպոնների
մասին,
որ
գնաց
նոյն
օրը:
{Յունիսի}
2-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
1-ից
գրուած,
որով
յայ
նը
եղբօրիցս
նոյն
թուականից,
իսկ
միւսը
մեր
տունից
{յունիսի}
4-ից,
որ
գրուած
էր
հօրս
եւ
մօրս
բերնից,
մի
շատ
ւ
Միքայէլի
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
{յունիսի}
24-ին:
19-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
նոյն
օրից
գր
օրս]
հետ:
Առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշան[ակուած
է]
{յունիսի}
1-ին:
Այսօր
տուի
Սերոբին
նամակը:
28-ին
նամակ
ստ
գրուած,
նոյն
օրը
պատասխանեցի,
որ
կ՚երթայ
վաղը:
{Յունիսի}
1-ին
երկրորդ
անգամ
կանչեցին
ինձ
ծերակոյտ:
Այսօր
այ
եղբօրիցս
5-ից
գրուած,
4-ից
գրածիս
պատասխանը:
{Յունիսի]}
8-ին
տեսութիւն
եղբօրս
հետ.
առաջ[իկայ]
տես[ութիւ
-1862
1860
թիւ
Պետերբ[ուրգից]
ելայ....,
{յունիսի}
15
Մոսկուա
մտայ
Մոսկ[ուայից]
ելայ
Նախիջեւան
մտ
յետոյ
մինչեւ
առաջին
պսակները
չէ
կարելի
այդ.
իսկ
{յունիսի}
մէջ,
ես
նոյնպէս
միտք
ունիմ...
-
Երթալո՞ւ
դ
ել
եմ
ինչպէս
արժանն
էր,
եւ
կը
մնամ
այստեղ
մինչեւ
{յունիսի}
վերջը,
իսկ
յունիսի
վերջին
ղրիմցի
տղայոց
հետ
կ՚եր
էր,
եւ
կը
մնամ
այստեղ
մինչեւ
յունիսի
վերջը,
իսկ
{յունիսի}
վերջին
ղրիմցի
տղայոց
հետ
կ՚երթամ
շոգեշարժ
նաւով
Կ
որովհետեւ
ցանը
վերջացած
է,
իսկ
խոտհնձի
ժամանակը
{յունիսի}
սկզբում,
երբ
շերամի
բանը
պրծած
է,
այլ
թէ
ասենք
արդապետին
Յիսուսի
բան
ելցէ
ի
կատար
թէ
զոր
խօսեցիք
{յունկանէ},
քարոզեսցի
ի
վերայ
տանեաց
",
վասն
այն
եւ
բազմախ
եւ
ոչ
թե
առ
ի
յունարէն
եւ
հռոմէաբար
գրել
եւ
խօսել
{յունկն}
ժողովրդեան:
Նոցին
շրջանկատ
եւ
առողջամիտ
Եւրոպացո
դս
իւր
զգալի
կացուցանել,
կամ
միջնորդութեամբ
օդոյ
{յունկն}
ընկերին
ազդելով,
կամ
թէ
միջնորդութեամբ
գրոյ՝
առ
հեռաւոր
վայրաց
զննին
՚ի
կրկէս։
1851,
{Յունուար}
*
*
*
Մի՛
այլ
յաստեղս
լուսաճաճանչս
Ուրանիա
ուին
"
ԳՆԱՑԱԾ
ԹՂԹԵՐ
1861
Լոնդոն[ից]
ամիս
համար
{Յունուար}
13/25
1
Հայրապետեանցին
2
Սահրատեանցին
3
Խաֆ
Սուաճեանին
146
Պօղոս
Մելիտոս
ՆԱՄԱԿԱՆԻՔ
1862
{Յունուար}
Մարսէյլից
Յունուարի
4-ի
փոստով,
հին
տոմ[ար]
6
Խաֆաֆեանցին
17
Կովայլսկուն
18
Կաթողիկոսին,
{Յունուար}
20-ի
թուականով
19
Կաթողիկոսին,
Յունուար
20-ի
թո
կոսին,
Յունուար
20-ի
թուականով
19
Կաթողիկոսին,
{Յունուար}
20-ի
թուականով
9
20
Քեաթիպեանցին
21
Ալփիարին
1
մբ.
20
Պոլսից
ելայ
դեկտեմբ.
27
1862
Մարսէլ
մտայ
{յունուար}
2
Ելայ
4
Փարիզ
մտայ
5
Ելայ
8
Լոնդոն
մտայ
9
Ելայ
րս
է
եկած
տպագրական
մամուլի
տակից։
1858
թ.
{յունուար}
ւ]
ճառը,
կարդացած
Մոսկուայի
համալսարանում
1852,
{յունուար}
12,
տարեգլխի
հանդէսի
պատճառով.
Гран[овский],
I
մեր
ազգը։
Եւրոպա
լրագիր.
Վիեննա,
1853,
{Յունուար}.
համար
1։
Տե՛ս
"Հիւսիսափայլի"
Հինգերորդ
ւմս
"
Եւրոպա
"
լրագիր
Վիեննայի,
1853
առաջին
թերթ
{յունուար}
20,
ելեալ
ի
ծոցոյ
պապին,
առեալ
զգրիչ
վասն
պապին
ղայամիտ
հեղինակացն,
յորոց
սակի
համարի
եւ
1
թերթն
{յունուար}
ամսոյ
1853
թուականի,
յորում
անամօթաբար
պարտական
ն,
եթէ
վաղուց
լսած
լինէիր:
Անցեալ
1860
թուականի
{յունուար}
ամսոյ
23-ին
պատահելով
Սատանի
հայ
Շումէ
գիւղի
մէջ
ամենախոնարհ
ծառայ
Ձեր
Միքայել
Նալբանդեանց
9
{յունուարի}
1852
Քիշնեւ
Շնորհաւոր
եղիցի
մուտ
նորոգ
տար
մշտնջենաւոր
ժամանակով
հաստատում
ենք:
Տրուած
է,
{Յունուարի}
4-ին
1799
թուականին:
Բնագրի
վերայ
"
ՊԱՒԵԼ
"
ի
կատակերգական
խաղարկութիւնք:
Այս
բանը
պատահեցաւ
{Յունուարի}
27-ին
Հայկազն
Միքայէլ
Յարութիւնեան
Ստեփանեանց
մեծ
նամակովս
խոստացել
էի
քեզ
ցնծացնել
քո
Յիշատակարանը
{Յունուարի}
մէջ՝
զանազան
ուշադրութեան
արժանի
լուրեր
եւ
ծանօթ
[ԲԵՐԴԻ
ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ]
1863
թիւ
{Յունուարի}
11-ին
յայտնեցին
ինձ
գործի
ծերակոյտ
տրուելը:
13-
ց
ու
էլ
գալիք
չունի:
1864
Շնորհաւոր
նոր
տարի
{Յունուարի}
1-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
Հիւսիսափայլ
եւ
Կռու
որ
ահա
զարկում
է:
Շնորհաւոր
նոր
տարի,
1865,
1
{յունուարի},
ժամ
առաջին:
1865
Շնորհաւոր
նոր
տարի:
Յունու
նուարի,
ժամ
առաջին:
1865
Շնորհաւոր
նոր
տարի:
{Յունուարի}
1-ին
տես[ութիւն
եղբ[օրս]
հետ.
առաջ[իկայ]
տես[ութ
.
-
Անտարակոյս:
-
Ինչպէ՞ս
թէ
անտարակոյս.
{Յունուարի}
ասածից
հրաժարւում
է
փետրուարին,
մի
տարի
յառաջ
գր
14
Լալաեւին
15
Բուդաղեանցին
16
Րուդնեւին,
{յունուարի}
17/29
[Լոնդոնից]
5/17
17
Միանսարեանցին,
կ[աթո
Մելիտոս
ՆԱՄԱԿԱՆԻՔ
1862
Յունուար
Մարսէյլից
{Յունուարի}
4-ի
փոստով,
հին
տոմ[ար]
1
Բերբերեանցին
2
եղբօ
ամբ
կարելի
էր
դարման
տանել
ցաւին։
Հանգուցեալը
{Յունուարի}
սկզբումը
տեղափոխուեցաւ
դէպի
յիշեալ
հիւանդանոցը.
ղեցական
պատմութիւնը,
Եւրոպա
լրագրի
1856
թուականի
{յունուարի}
առաջին
թերթը,
հայերէն
գրուած
Օսմանեան
պատմութեան
ն
հետեւանքը
շուտով
դուրս
երեւեցան։
1757
թուականի
{յունուարի}
5ի
երեկոյեան
ժամը
վեցին
Լուդովիկոս
XVը
կառք
նստաւ
Կ.
Պոլիս,
22
դեկտեմբերի
1861
թ.
3
{յունուարի}
1862
թ.
ի
հանդերձս
լուսաւորս"։
"
Կայծակի
Ժամանակ,
{յունուարի}
8-ին,
1839-ին,
-
ասում
է
հռչակաւոր
Արագօն,
իր
րովատօրի
ուվերտիւրը
զմայլեցնում
էր
քեզ,
այս
տարի
{Յունուարին},
ամուսնանալով
մի
անգլիացի
երկրաչափի
հետ,
գնացել
հետեւ
կենդանանայ
մեր
նամակակցութիւնը,
մանաւանդ,
{Յունուարից}
յետոյ,
մինչ
նաւարկութիւնը
համարեա՛
թէ
անկարելի
լ
աց,
տողելոց
՚ի
Նախիջեւանէ
ի
27-էն
դեկ.
եւ
12-էն
{յունվ}.
ի
Պետերբուրգէ,
իմանամ,
եթէ
արք
անբարոյականք
հ
խիջեւանէ
ի
27-էն
դեկտեմբ.
եւ
ի
Պետերբուրգէ
յ2-էն
{Յունվարի},
իմանամ,
եթէ
արք
ոմանք
անբարեմիտք
հռչակեալ
են
ի
ւղին
տարեալ
մեծի
ցրտութեան
եւ
յուսկ
ուրեմն
ի
6/18
{յունվարի}
մտի
ի
Փարիզ:
Զտեղի
կալեալ
անդէն
զաւուրս
իբր
զ
եալ
առաքեցաւ,
հանդերձ
հասցէիւ
՚ի
13/25
{Յունվարի},
1861
ի
Լոնդոնի
№
1
57.
ԿԱՐԱՊԵՏ
ՀԱՅՐԱ
յինէն
առաքեցաւ
՚ի
Լոնդոնէ,
յանուն
Ձեր,
ի
13/25
{յունվարի}
այսր
ամի:
Այժմիկ
կարեւոր
համարիմ
ծանուցանել,
արտ
տօնից
ծննդեան
եւ
մըկըրտութեան,
այն
է
ցսկիզբն
{Յունվարի},
ուստի
եւ
ես
չկարեմ
զայդքան
ժամանակ
մնալ
աստէն
ա
ապետիդ
ամենախոնարհ
ծառայ
եւ
որդի:
Լոնդոն,
20
{Յունվարի}
1862
ամի
69.
ՄԱՏԹԷՈՍ
ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻ
թէ
որոյ
ազգի
է
զաւակ,
եւ
գիտել
չկամի.
չեմք
նաեւ
{յուշ}
ածեալ
թէ
պարտապան
էաք
ըստ
բարոյական
իրաւանց
ոչ
մի
ի՜
գեղեցիկ,
Զի
ընդ
առաջ
յայգորել
Բերի
{յուշիկ},
Եւ
զվարդունս
համբուրել
Սիրատոչոր
որդիքը
`
Երբ
քո
տերեւքը
հիւսում
էին,
{Յուշիկ}
աղօթք
արդեօք
նոքա
Կամ
հին
տաղեր
երգեցին:
,
կո՜ւղղղ
",
Մարին
կուտ
կուտայ...
-
{Յուռթի}
լիցի
ուղխ...
Արբեալ
ես
ցնա:
Եւ
ի
ձ
խոստմունքը,
Ո՞ւր
նկարած
քո
պատկեր:
"
{Յուսա՛յ},
յուսայ
"
-
լսելով
Անկայ
մահիճ
ծերութեամբ
ես,
թէպէտ
հարցի
ինձ
ի
դիմի
ողջ
աշխարհ,
Ո՛չ
{յուսաբեկ}
եղէց
երբէք,
թէպէտ
անկեայց
ի
դժուար:
Յուսամ
ւս,
որ
մեր
վերջին
աղէտքին
ականատես
լինելով,
մեզ
{յուսադրում}
էին
եւ
կարեկցութիւն
էին
ցոյց
տալիս,
իսպառ
մոռացա
րեց
նոցայ
դէմ,
եւս
առաւել
պաշտօնաւորներին:
Միշտ
{յուսադրում}
էր
ամեններին,
թէ
ձեր
վարձը
կը
յաւելացնեմ,
պաշտօ
ամոց
ստանալ
ի
Խալիբեանէ,
այլ
աւելորդ
եւս,
որպէս
{յուսալ}
տայր
Այվազովսքին,
թէ
եւ
Այվազովսքին
յառաքելն
զպա
սակաւ
մարդերի
մէջ:
Ի՛նչ
պիտոյ
է
առնել,
պիտոյ
է
{յուսալ},
որ
այդ
սակաւքը
շատանան,
միայն
հարկաւոր
էր
իսկո
ծ
թերեւս
հնարաւորուի,
այնուամենայնիւ,
կարելի
չէ
{յուսալ}
մի
տիրապէս
պտղաբերութիւն:
Արժանապատիւ
Խորէն
բարոյական
վերածնելութիւն,
եթէ
կարելի
էր
երբեւիցէ
{յուսալ},
ապա
ուրեմն
պիտի
լինի
այն
ճշգրիտ
եւ
ստոյգ
լուսաւ
են,
պիտի
որ
կատարելագործուին:
Քաղցր
է
մեզ
{յուսալ},
որ
արգոյ
դերասանք,
նոյնպէս,
օգուտ
քաղեն
հասար
ջոյն
իրազեկ
արարեալ
զՎեհափառ
Տեառնդ,
համարձակիմք
{յուսալ},
եթէ
ընդ
փոյթ
ձեռն
ի
գործ
լիցի
Տերութիւնդ,
ո՛չ
ւ
Քուէպէքի
այն
առաջին
մարդիկը,
որոնցից
կարելի
էր
{յուսալ}
մի
բան
եւ
կամ
որոնց
օգնութեամբ
կարելի
էր
յառաջ
տա
ւ
ո՛վ
է
ժողովուրդը:
Այս
բանի
հետեւանքից
կարելի
է
{յուսալ},
որ
Ձեր
մռայլութիւնը
տարեկան
եկամուտք
ստանայ
100
երի
ազդեցութեամբ։
Եւ
ի՛նչ
այլ
հետեւանք
կարելի
էր
{յուսալ}
այն
բանից,
ուր
ամենայն
հոգեկան
ազատ
ձգտողութիւն
եա՛
եւ
այս
անգամ
չկարացաք
այնմ
պատահիլ
ի
յաջորդսն
{յուսալ}
՝
չէ
առն
բանագիտի
գործ,
յորս
դուն
ուրեք
երեւին
ա
ր
պիտի
հարստանայ.
այդ
անբնական
մի
բան
է
եւ
դորան
{յուսալը}
՝
խելագարութիւն:
Թո՛ղ
բնաւ
չյուսայ,
որ
առաջ
հար
ամակարգութիւն
անհնար
է
երեւակայել
առանց
ձեւաւոր,
{յուսալի}
եւ
գործարանաւորուած
ընկերութեան:
Այս
համակարգութ
զընթացս
(Անգլիայի
մտեալ
՚ի
ծով
ի
21
դեկտեմբ.,
{յուսալով}
ելանել
ի
Մարսիլիա,
այլ
չարագուշակ
մրրիկք
ձմեռնայ
արութեան
նորա
չկարեմք
արձանագրել
աստէն
մի
առ
մի,
{յուսալով}
ի
պատեհ
ժամու
ի
տիպ
արձանացուցանել
զայն
ընդ
այլոց
լի
էր
մեր
վիճակը
ներկայումս,
եթէ
չմխիթարուէինք՝
{յուսալով},
որ
բնութեան
համար
այդ
մի
փոխանցական
միջոց
էր
կո
կար
մտածութենից
յետոյ
որոշեցի
նայիբի
անունը
տալ՝
{յուսալով},
թէ
իմ՝
այդպիսի
մարդու
հետ
բարեկամ
լինելը
կարող
սխանը՝
առանց
գիտելու,
թէ
ուր
էիր
այժմ,
միմիայն
{յուսալով}
Վիսբադենի
Բռաուն
անունով
բժշկի
շնորհի
վերայ,
որի
եւս
կարող
էի
այդ
բանը
առնել,
բայց
չէի
կամենում,
{յուսալով},
որ
առանց
դորան
եւս
կարող
եմ
մի
բան
իմանալ:
Քան
վարդապետութեան
հակառակ
կոնդակը,
որ
Պաւլոսը
Պապ,
{յուսալով}
իւր
անմեղանչականութեան
եւ
Աստուծոյ
երեսփոխան
լինե
անակը
որոշել,
միւսքը,
որ
մանաւանդ
հոգի
ունէին,
{յուսալով}
իւրեանց
խարդախութեան
եւ
հնարագիտութեան
վերայ,
մն
ից՝
միտքը
դրեց
գնալ
Չինաստան
եւ
այնտեղ
քարոզել՝
{յուսալով},
որ
թէ
յաջողի
իւրեան
ջնջել
այնտեղ
Բուդդականութիւ
րը
համեմատեց
նորան
որսորդի
հետ,
որ,
բաղդի
վերայ
{յուսալով},
նետում
է
օդի
մէջ
եւ
սպանում
է
թռչուններ։
Պալատ
վերջապէս
ինքը
իւրեան
Սուրբ
Լիգայի
գլուխ
քարոզել՝
{յուսալով},
թէ
կարո՛ղ
է
այս
ճանապարհով
իւր
ձեռքում
պահել
թա
անջեցին,
որ
գործը
դատուի
Փարիզի
Պարլամենտի
մէջ՝
{յուսալով}
Պալատի
հետ
ունեցած
կապակցութեններովը
իւրեանց
կողմ
պախարակելու
մտքով,
այլ
կատարեալ
բարեմտութեամբ,
{յուսալով},
թէ
մեր
մի
քանի
նկատողութիւնքը
կարող
են
նորան
օգ
այս
բարոյական
ոյժը,
որ
յետոյ
նոյնը
քնքուշ
սեռից
{յուսալու}
իրաւունք
ստանայինք:
Ո՛հ,
դեռ
շատ
ժամանակ
րել
մեր
հողը:
Միստիկականութիւնը
սեպհականութիւն
է
{յուսահատ}
մարդերի.
շատ
անգամ
երեւելի
մարդիկ,
անյաջող
գտան
ծ
ազգի,
թող
այսօր
առաջարկէ
Անգլիոյ
մէջ
անգործ
եւ
{յուսահատ}
գործաւորներին
եւ
ասի.
"
Եղբա՛րք,
ահաւասիկ
երկրա
։
Այսպէս
հարուստն
վերջին
անգամ
Անօրինակ
{յուսահատ}
Տառապում
է
մահիճի
մէջ,
Թափում
մահու
քի
Ի՛նչ
սիրտ
կտրատող
մի
պատկեր
էր
այն,
Թշուառ
{յուսահատ}
իբր
անխել
նաւորդք
Կորուսել
էին
եւ
յոյս
փրկութ
,
Բռնել
էր
կայմից
խելքը
կորուսած,
Ինչպէս
{յուսահատ}
անմեղ
աղաւնին,
Բազէի
աչքից
անգութ
հալածուած
անիայում,
բայց
գերմանացիք
կարդում
են
նորանց
նոյն
{յուսահատեցուցիչ}
սառնութեամբ,
որով
խմում
են
սառուցով
գարեջուրը
եւ
յ
դու
ձեռին
Անապատում
դու
հնչեցիր,
Երբ
{յուսահատն}
առանձին
Մահ
էր
խընդրում
ճարակըտուր,
դա
մի
վնասակար
բան
չէ:
Պ.
Բէգզադէն,
սաստիկ
{յուսահատուած}
իմ
սառնութենից,
վեր
առաւ
գլխարկը
եւ
վերարկուն
եւ
-
արդեօք
ի՞նչ
է
պատճառը,
որ,
աշխարհից
բոլորովին
{յուսահատուելով},
մխիթարութիւն
է
որոնում
անապատում՝
միայնութեան
մխիթարւում
է,
արտասուքը
սրբելու
վերայ
է,
յետոյ
{յուսահատուելով}
՝
իսկոյն
խնդրում
է
չլինելը
այն
բաների,
որ
կային
ր
մեզանից:
Փառք
նախախնամութեանը,
ինչո՞ւ
պէտք
էր
{յուսահատուէինք}.
այն
գաւազանի
երկիւղը
չէ՞ր,
որ
գիշերը
քնից
վեր
,
եթէ,
կորուսանելով
մեր
յոյսը,
ձգէինք
մեր
անձը
{յուսահատութեան}
ծովը:
Ասում
էք,
թէ
Խորենացու
ողբից
բան
չէ
յառաջ
ինուորների
խեցեղէն
նետերը՝
լարակտուր
աղեղներից:
{Յուսահատութեան}
հետեւանքը
խելագարութիւն
է,
իսկ
խելագարի
համար
չկ
ւթեան
միջից,
որի
հորիզոնում
արդէն
իսկ
երեւում
են
{յուսահատութեան}
անմխիթար
ամպերը:
Գործ
կատարել,
ուսուցանել,
հեղ
ն
եւս
ականջ
չդնելով,
թողնում
է
երիտասարդը
վերջին
{յուսահատութեան}
մէջ:
Մի
օր,
երբ
սաստիկ
զայրացել
էր
Բէգզադէի
մար
բիւրաւոր
գործաւորքը՝
օրական
հացի
կարօտ
եւ
վերջին
{յուսահատութեան}
մէջ:
Այսքան
վնաս
յառաջացաւ
միմիայն
պատերազմի
պատ
փորձը
եթէ
զուր
գնար
նոյնպէս,
պիտոյ
է
գլորէր
ինձ
{յուսահատութեան}
ծովը:
Բայց
Աստուած
ողորմեցաւ
երեսիս
ջրին:
Վառեց
եր,
ոմանք
ուրախութեան,
ոմանք
տրտմութեան,
ոմանք
{յուսահատութեան},
մի
խօսքով,
հոգու
բոլոր
զգացողաթիւնքը,
բոլոր
հ
շմարի՛տ
է,
կանայք
երկչոտ
են,
բայց
թէ
բանը
հասաւ
{յուսահատութեան},
որտե՞ղ
կը
դիմանայ
նորան
այր
մարդը:
Նամակը
կ
Փարպեցու
պէս
մարդուն,
եւ
իւրեանց
յիմար
ընթացքովը
{յուսահատութեան}
մէջ
սպանեցին
Խոսրովիկը
(տե՛ս
Ղազարայ
Փարպեցւոյ
թո
առնալով
մի
քանի
հարիւր
կտրիճ
զինուորների՝
վերջին
{յուսահատութեան}
մէջ
պաշտպանում
էր
քաղաքը։
Բայց
ոտքերի
վերայ
վէրք
մ
կանացի
ողբ
ու
կոծը,
որ
յառաջանում
են
մեծ
մասով
{յուսահատութենից},
մինչ
մեք՝
իբրեւ
քրիստոնեայ,
դատապարտւում
ենք
ն
բազմութեան
հետ,
որ
սովամահ
լինելու
երկիւղից
եւ
{յուսահատութենից},
պիտի
պատերազմի
սարսափելի
զօրութեամբ:
Երկիր
տալ
նուկը
մի
րոպէում
չքանում
է
բոցերի
մէջ:
Բայց
ի՞նչ
{յուսահատութիւն},
ի՞նչ
ողբալի
բան,
երբ
Ազուչենան
զգաստանալով
տես
է
մա՞րթ
էր
արդեօք
մշակել
զնա
եւ
բերեալ
ի
խելացնոր
{յուսահատութիւն}
յօժարին
փոշիանալ
հնախտութեամբ,
ըստ
որում
նորն
լե
էրների
եւ
միւսների
անունը
եւ
անպարծանք
յիշատակը:
{Յուսահատութիւնը}
կատաղեցնում
է
ճշմարտութեան
հակառակորդքը,
որովհետ
:
Նորա
սրտի
եւ
հոգու
խռովութիւնը
անցել
էր
չափից,
{յուսահատութիւնը}
սրտապնդեց
նորան
եւ
նա
յառաջ
եկաւ
ոտքի
մատների
վեր
է
եղել,
որ
այդպէս
զզուել
ես
մարդերից։
Չէ՛
պիտոյ
{յուսահատուիլ},
եթէ
մի
բարի
խորհրդի
վերայ
ես,
թո՛ղ
ամենակալ
Տէ
ւթեան
զօրութենովը։
Իգնատիոսը
գրեց
նորանց,
որ
չի
{յուսահատուին},
այլ
շարունակեն
իւրեանց
աշխատութիւնը։
Նորա
հետե
մեր
անբախտացած
գերդաստանի
արիւնակից
անդամք,
մի՛
{յուսահատուիք}
բոլորովին,
դուք
կարեկցութիւն
կը
գտանէք
ձեր
եղբայ
րպէս
աշխոյժ
եւ
ջերմ
բնաւորութեամբ
մարդ,
վերջապէս
{յուսահատւում}
է՝
տեսանելով
իւր
աշակերտների
անորոշ
վիճակը.
հաւ
ատ
չէր
հաւատի
վերայ։
Բայց
Իգնատիոսը
ամենեւին
չէր
{յուսահատւում}
։
Նա
մի
փոքր
ժամանակ
Կսաւիէի
համար
դարձեալ
Ֆերդին
նսէնեանքը
ազատութիւն
ստացան։
Յիսուսեանք
չէին
{յուսահատւում}
։
Նոքա
նորընծայ
չէին
քաղաքագիտութեան
մէջ.
նոքա
գ
,
ուստի
դուք
ըստ
ամենայնի
միամիտ
եղիք
իմ
մասին:
{Յուսամ},
որ
Պատկանովին
յանձնած
լինես
70
մանէթ,
բայց
ես
ծովու,
ապաստան
արարեալ
զկեանս
ի
չնչին
փայտն:
{Յուսամ}
թէ
ոչ
դուք
եւ
ոչ
նաեւ
ազգն,
որոյ
շնորհ
ունիմ
կալ
,
գէթ
զհամար
նորա
եւ
զթուական:
Յայսմ,
նոյնպէս,
{յուսամ}
յաջողիլ,
որպէս
յայլ
ամենայն
ձեռնարկս
զհնդկական
խ
շտօն
եւ
առաքելութիւն
լրանայ
ամենայն
պարծանօք:
{Յուսամ},
թէ
զտնօրինութենէ
ազգին
յայսմ
մասին
տաջիք
ինձ
զպ
տեան
Սուպրիմ
Կորտի
ի
վճռադատութիւն
դատաւորաց:
{Յուսամ},
թէ
ցվերջ
այսր
Օգոստոսի
լուայց
զվախճանական
վճիռ
ւսաբեկ
եղէց
երբէք,
թէպէտ
անկեայց
ի
դժուար:
{Յուսամ}
զի
ես
կարեմ
ապրել
յովկիանու
ջուրցն
եւ
խոր,
երկնչիք
'ի
թշնամեաց
իմոց,
եւ
ես
եթէ
մարթացայց,
{յուսամ}
թէ
ժամանեցից
եւ
զձեզ
անվաստակս
կացուցից։
Անզգամո
Օրագիրը
այդ
հրատարակեալ
ի
գիտնական
Պալդազարեանէ,
{յուսամք}
թէ
յարատեւեսցի
անդուլ
յառաջադիմութեամբ,
նա
զի
ու
ուխտից,
որ
ապականիչք
էին
մարդկային
ազնուութեան,
{յուսամք}
թէ
ջանք
մ
եր
խօսք
եւ
խօսուածք,
որք
հայ
էին
ի
լու
եւ
դատաստանատանց,
որով
եւ
եթ
իւրաքանչիւր
զրկեալ
{յուսայ}
փրկութեան,
քանզի
նա
միայն
ապաստան
զրկելոց
յանիրա
ը,
Ո՞ւր
նկարած
քո
պատկեր:
"
Յուսա՛յ,
{յուսայ}
"
-
լսելով
Անկայ
մահիճ
ծերութեամբ
Եւ
մ
ւմը
ուղեղ
ունեցող
մարդը
ճշմարիտ
լուսաւորութիւն
կը
{յուսայ}
գտանել
այդ
ազգի
ընդհանուրի
մէջ։
Տարակոյս
չկա,
ո
ալ
միաբանութեանց
Հայոց,
տեսցեն
եւ
ծանիցեն
եւ
մի՛
{յուսասցին}
ի
Հռովմէական
տատասկէ
թուզ
կթել.
հոգ
կալցեն
ինքեա
ան
արեամբ:
Տեսցեն
պատուելի
հայրենակիցք
մեր
եւ
մի
{յուսասցին}
ի
մրրոյ
աղխոյն,
զոր
պատրաստեն
սուտ
ազգասէրք,
քա
ծական՝
նորն,
հասկանալի
ամենայն
ումեք,
մի
երբէք
{յուսասցին}
հայք
հանդիպել
փրկարար
լուսաւորութեան,
չեւ
զսեպհա
սանէ,
եւ
մանաւանդ
սխալի,
եթէ
՚ի
թմրութիւն
ազգին
{յուսացեալ},
խորհի
ըզդիմակ
հայութեան
՚ի
բաց
դնել
յերեսաց:
Ե
եալներին,
բացի
դորանից,
"
Մեք
'ի
յայն
փայտն
եմք
{յուսացէալ},
յոր
Տէր
Յիսուս
բեւեռեցաւ
"
ասում
է
խաչի
տաղը:
ութիւն
չունիմ,
ես
միանգամայն
ձեր
խղճմտանքի
վերայ
{յուսացի}
եւ
ներգործեցի
այնպէս,
ինչպէս
դուք
կամեցաք։
Ինձ
նակօք
մինչեւ
ցերկաթուղին
տարեալ
մեծի
ցրտութեան
եւ
{յուսկ}
ուրեմն
ի
6/18
յունվարի
մտի
ի
Փարիզ:
Զտեղի
կալ
տէր
Յարութիւն
գտանի
ի
շրջակայ
գիւղօրայս
քանզի
տէր
{Յուսկա}
դրութիւնն
կարօտ
է
աստուածային
օգնականութեան:
Այն
մոլար
եւ
կամ
գայթակղական,
'ի
բաց
պարտ
էին
վտարել
{յուսմանէ}
իւրեանց
զայնպիսի
գայթ
վարդապետութիւն,
եւ
չլինէին
եւ
զծնծղայս,
որ
ղօղանջեն
եւ
այլն
"
եւ
թէ.
"
Մի՛
{յուսմունս}
օտարոտիս
եւ
պէսպէսս
դանդաչիք
",
կամենում
է
խելքի
,
որք
անցին
ընդ
նմա,
այսինքն
թէ
որպէս
յառաջացաւ
{յուսմունս}
գրոց
եւ
թէ
զինչ
տեղեկութիւն
ընկալաւ
'ի
գրոց
վասն
Փարպեցու
եւ
Խորենացու
նման
մուրացկանութեան
պարկը
{յուսներիս}
ձգած
Հայաստանէն
պիտի
փախչենք։
Այս
խօսքերը
չեմ
աս
թէ
մէկ
օր
անագան,
ոչինչ.
բայց
մեք,
հասանք
Բարի
{Յուսոյ}
սարաւանդին,
ուր
սովորաբար
հանգիստ
են
առնում
Եւրո
ն
հանդիպել
հոգւոյ.
եւ
յիրաւի՝
ո՛չ
իսկ
վրիպէաք
ի
{յուսոյ},
եթէ
աբեղենին
գործք
ո՛չ
կսկծեցուցան
էին
զսիրտ
մե
Եւ
ո՛չ
կամեցեալ
ձեռնունայն
ի
Հայս
ելանել
թափուր
ի
{յուսոյն}
եղեալ՝
անցանէ
յԵդեսիայ
եւ
ընդ
Փիւնիկէ
եւ
հասեալ
զՏէրն
մեր
ի
գլխոյ
մերմէ,
փոքրիկ
հօտս
այս
պարարի
{յուսով}
տեսութեան
երկնառաք
Հօտապետիդ:
Այն
յոյս՝
յետ
բազ
ւածոյ
բարձրագույն
կարգադրութեան:
Ուստի
դիմեալ
{յուսով}
առ
Ձերդ
բարձր
սրբազնութեան,
ամենախոնարհաբար
խնդր
ի
պատճառս
անյարիր
գործոյն
մերժելոց:
Եւ
որովհետեւ
{յուսով}
մտանելոյ
ի
հոգեւոր
կոչումն,
չունիմ
ցայս
վայր
ժամ
ւմ
արիւն
թողուլ:
Հիւանդը
թողնում
է՝
առողջանալու
{յուսով},
իսկ
առողջը
գործ
է
դնում
այդ՝
որպէս
առողջապահակ
ծ
այդ
քանի
տարու
համար,
կարելի
էր
աւելի
շատ
օգտի
{յուսով},
հիմնաւորապէս
գործ
դնել,
մանաւանդ,
որ
դպրոցի
պ
ստոս
հանգուցեալ
Գասպարի
որդի
զպարոն
Վարդանն,
զոր
{յուսով}
եւ
անհոգս
մնամ
Է
համեմատութեան
սիրոյ
բարեկամութեա
ուռցրել
գիժ
հողմեր:
Բայց
անվտանգ,
հաստատ
{յուսով}
շատ
անգամ
նա
իւր
կեանքում
Ձգեց
խարիսխ
ու
կա
ւթեամբ,
միեւնոյն
վստահութեամբ
եւ
միեւնոյն
հաստատ
{յուսով},
որ
այս
տարի
մեր
ապրանքը
ամէնից
շուտ
հասանելով
Հ
րին
ցոյց
տալ
սէր
եւ
խնամք,
հաւատաց
նորան
եւ
բարի
{յուսով}
թոյլ
տուեց
մինչեւ
անգամ
մօտենալ
իւր
սենեկի
դռանը
ներորդն
կիսէ
ի
լրութիւն
թուոցն,
Գիրքս
այս
ընծայի
{յուսումն}
մանկտւոյն
ի
կրօնական
մասին,
եւ
ահա
պատգամքն
ահաւ
,
է՞ր
վասն
ուրեմն
հրատարակ
է
լայն
եւ
տայ
ի
դպրոցս
{յուսումն}
մանկտւոյն.
ո՞չ
ապաքէն
այս
գործ
Այվազովսքւոյ
ինքն
նէ
աշխարհիս
պարեգօտիւք։
Զկնի
յերկար
մի
դեգերելոյ
{յուսումն}
սրբազան
տառից
առ
ոտս
սրբակրօն
առնս
ըստ
հրամանի
նո
շակերտուեցաւ
Աղանին
եւ
"
զկնի
յերկար
մի
դեգերելոյ
{յուսումն}
սրբազան
տառից
առ
ոտս
սրբակրօն
առնս
ըստ
հրամանի
նո
նում
է,
որ
եղել
է
այս
"
զկնի
յերկար
մի
դեգերելոյ
{յուսումն}
սրբազան
տառից
"
Աղանի
մօտ։
Մենք
այսքանը
գիտենք,
տան
Բդեշխին
Վրաց
Աշուշայի,
յորոյ
'ի
դորան
կրթէին
{յուսումն}
դպրութեան"։
Մեզ
թւում
է,
թէ
այս
վկայութիւնք
ակերտս
իբր
վաթսնից՝
փոյթ
ի
մէջ
առնու
կրթել
զնոսա
{յուսումն}
"
եւ
ի
գիտութիւն
Հելլէն
դպրութեան:
Սփոփեալ
սրբոյ
ուսաւորութիւն,
եւ
թէ
մանկտին
հայկական
չէ
հակամէտ
{յուսումնառութիւն},
որպէս
թէ
իրաւունք
իցեն
դաստիարակել
զմանկտին
մեռ
ի
դայեկէն
եւ
ո՞ր
Հայ
հրաժարեսցի
ի
գրասիրութենէ
եւ
{յուսումնասիրութենէ},
եթէ
հասկանայցէ
զայնս
առեալ
ի
ձեռն
անկարօտ
մնալո
կելոյ
զորդիս
իւրեանց,
իբրեւ
արգելեալ
եղեւ
օրինօք
{յուսուցանելոյ},
ըստ
տնօրէնութեանց
սմօթրիտելին
Ուեզդնի
վարժատան
վեհափառ
Հայրապետին
ի
Նախիջեւան,
անգործ
եւ
թափուր
{յուսուցչական}
իրաւանց,
այլ
յորժամ
գալուստ
նորին
սրբութեան
բարե
առ
հասարակ
ի
վերայ
օրինաց,
եդելոց
ի
Թէոդոսէ
եւ
ի
{Յուստիանոսէ},
եւ
զանազան
ճառիւք
ի
վերայ
կարգաց
եւ
ծիսից
Հայոց
շունչը
միօրինակ
գոյացած
են
աստուածային
խօսքով
"
(
{Յուստոս}
Լիբիղ,
նամակ
4.
տես
եւ
նորա
աւելուածը):
այսպէս
է
խօսում.
"
Եւ
անտի
եւս
չուեալ
(Բուխայ)
{յՈւտի}
գաւառ՝
ձերբակալ
'ի
Տուս
գիւղ
առնէ
զՍտեփանոս,
որ
ւ
ջուր
տվողը
հավիտյանս
հավիտենից:
Ամեն
մարդ
ունի
{յուր}
աչքի
առաջը
յուր
ապագա
վիճակը,
իհարկե
դուք
որ
ինձ
իտյանս
հավիտենից:
Ամեն
մարդ
ունի
յուր
աչքի
առաջը
{յուր}
ապագա
վիճակը,
իհարկե
դուք
որ
ինձ
մեղադրում
եք,
ներգործության,
այլ
արվեստի
բռնութենովը
անցնելով
{յուր}
մանկության
վերայից՝
ծաղկի,
իսկույն
այս
ծաղիկը,
մոտ
չէ
կարող
Սատուրնոսը
մերձենալ
եւ
իմ
գրածներովը
{յուր}
որկորը
խճողել,
թեպետ
այս
գրվածքը
մի
երեւելի
բանե
նդ
առաջին
անգամ
ծանոթանալուց
հետո,
պարունակում
է
{յուր}
մեջ
մի
խնդիր,
որ
կարելի
էր
միայն
գործել
երկար
ու
րետար
Գեորգ
Կարապետյան
Սուրենյանցը.
սա
ավարտել
է
{յուր}
ուսումը
Լազարյանց
Ճեմարանում,
Լիցեական
արտոնությ
արդ
ամեն
տուն,
ամեն
քաղաք
եւ
հասարակություն
ինքը
{յուր}
խելքը
գլուխը
բերած
պիտի
մտածե
յուր
անցածը,
ներկա
ակություն
ինքը
յուր
խելքը
գլուխը
բերած
պիտի
մտածե
{յուր}
անցածը,
ներկան
եւ
ապագան,
պիտի
չափե
օգուտը,
որ
եւ
ապագան,
պիտի
չափե
օգուտը,
որ
կարո՛ղ
էր
լինել
{յուր}
խելացի
կերպով
քաջությամբ
գործ
կատարելուց,
պիտի
չ
տճառն,
որ
սրբազանը
սուս
է,
սպասում
է,
որ
ստանա
{յուր}
վճռական
իրավունքները
եւ
ապա
գործ
կատարել
այնպես,
այնտեղ
եւս
մեր
Նախիջեւանի
անունը
թող
առաջինը
լինի
{յուր}
ազգասիրութենովը
եւ
լուսավորություն
սիրելովը
քան
թ
վ
Քաչադքով
ասած
մարդից,
որ
Նաժավոյ
լինիումը
ունի
{յուր}
խանութը,
մինչեւ
որ
դու
այս
մասին
հոգաբարձություն
ձեռք
ու
ոտք
ստացավ,
շարժողություն
է
ցույց
տալիս
{յուր}
մեջ:
Իսկ
եթե
հայկական
տպագրությունը
ո՛ր
աստիճանի
եմ
նորանով,
որ
այդ
տպարանը
եւ
օրագիրը
պարտական
է
{յուր}
գոյությամբը
եւ
հառաջ
գնալովը
իմ
քաղաքացոց
եւ
գլխա
թել
Դավթյան
Քայալյանից
եւ
հույս
ունիմ,
որ
նա
եւս
{յուր}
ազգասիրական
ջերմեռանդությունը
չխնայե
նորա
զավակնե
վ
նոր
կաթողիկոսի
նստելովը,
նորա
[բաց]
եւս
կըսկսե
{յուր}
գործակատարությունը:
Մեր
պատերազմը
դադարած
չէ,
ե
ց
ստորագրության
սորան
եւ
նորան
նամակ
գրող
է,
այլ
{յուր}
գրածի
տակ
կարող
է
ստորագրել
համարձակ
յուր
անունը
է,
այլ
յուր
գրածի
տակ
կարող
է
ստորագրել
համարձակ
{յուր}
անունը
եւ
այնքան
զորություն
հոգու
ունի,
որ
տպելո
յնքան
զորություն
հոգու
ունի,
որ
տպելով
հրատարակե
{յուր}
կարծիքը
թշնամիների
խայտառակության
համար:
Նոց
ը
վիրավորվելով
օրագրից,
չէ
ուզում
ասպարեզ
մտանել
{յուր}
անունով
եւ
առավել
ապահովության
համար
ծածկում
է
յո
ւր
անունով
եւ
առավել
ապահովության
համար
ծածկում
է
{յուր}
անձը
բոլոր
հոգեւորականության
անունի
տակ:
Ազգա
նոթություն
տվեցինք
Ցենզուրական
Կոմիտետին,
որ
գրե
{յուր}
պատասխանի
մեջ,
բացի
յուր
արդարացուցիչ
փաստերից
ե
ական
Կոմիտետին,
որ
գրե
յուր
պատասխանի
մեջ,
բացի
{յուր}
արդարացուցիչ
փաստերից
եւ
այս,
որ
բարեհաճի
պ.
նա
հանձնել
եմ,
առաջին
եկողի
հետ
կուղարկե:
Կտակը
{յուր}
հառաջաբանով
եւ
վերջաբանով
վաղուց
ուղարկված
է
ցենզ
"
Հիշատակարանն
"
իհարկե
կարդացիր,
թող
պ.
Շամիլը
{յուր}
Խալիլ
Նայիրին
մին
հոգոց
ասե:
Իմ
առողջությունս
ով
հանդերձ,
այդքան
գումարով
գնալ
եւ
գալ,
նա
այդ
{յուր}
ընթացքով
հայտնի
ցույց
է
տալիս,
որ
ոչ
ոտքը
դուրս
եր
կյանքը,
որ
կարծում
ենք,
թե
չէ
կատարել
դեռեւս
{յուր}
խորհուրդը
ազգին
վերաբերությամբ,
նույնպես
համարձա
ը:
Գուցե
թե
ոչինչ
բան
կորած
չէ,
այլ
ամենայն
բան
{յուր}
կարգով
պահպանվում
է,
եւ
գնացողները
իսկույն
պիտի
ծը
ավարտելուց
հետո
ճանապարհի
ծախքի
տնօրինությունը
{յուր}
ժամանակին
հայտնելով
քաղաքին
էլեկտրական
հեռագրով:
ս
եւ
առձեռն
պատրաստ
գումարը,
եթե
լինի,
քաղաքը,
{յուր}
եւ
մեր
պայմանի
զորությամբ,
իսկույն
կհատուցանե
մե
կտեսանեք
այս
բաների
ապացույցքը
եւ
նկատողությունքը
{յուր}
ժամանակին,
այժմ
կամեի
տեսանել
եւ
այդ
նոր
աստվածա
թե
մինը
ավելի
ազատություն
եւ
ավելի
իրավունք
ճարեց
{յուր}
համար,
քան
թե
նորա
ընկերքը
ունեին,
ասել
է
թե
ու
ու՝
նորան
հեշտ
չէ
հասկանալ
եւ
արժանապես
գնահատել
{յուր}
մեջ
հայտնված
երեւույթքը.
իսկ
երբ
բավական
ճանապար
ճանապարհ
կատարելով
դեպի
ապագան,
կամենա
ետ
նայել
{յուր}
անցածի
վերա,
յուր
կատարած
ճանապարհի
որպիսության
դեպի
ապագան,
կամենա
ետ
նայել
յուր
անցածի
վերա,
{յուր}
կատարած
ճանապարհի
որպիսության
վերա,
այն
ժամանակ
բան
եւ
կարող
կլինի
գիտակցաբար
հասկանալ
թե
ո՛վ
էր
{յուր}
բարեկամը
եւ
ո՛վ
էր
թշնամին:
Մեսսինայի
դղյակը
վ
էր
թշնամին:
Մեսսինայի
դղյակը
դեռեւս
կրում
է
{յուր}
պարսպի
վերա
նեապոլիտանյան
խայտառակ
դրոշակը.
4500
դիպելով
անպատվության՝
կամեցել
էր
արյունով
լվանալ
{յուր}
անարգությունը:
Թե
ուր
տարին
նորան
եւ
ինչ
եղավ
րոշակը,
եւ
ազգի
բերանը
ուրախությամբ
արտաբերում
է
{յուր}
ազատիչների
անունները:
Այս
հեղափոխությունների
ին
թիկնապահ
գունդը
հավաքում
է,
որ
ընդառաջ
ելանել
{յուր}
նոր
գալու
իշխանին:
Բոլոր
այդ
գնդի
հրացանների
խող
բռնակալությամբ
հիմնված
մինչեւ
այսօր
հաստատ
կացավ
{յուր}
սկզբունքին,
եւ
քրիստոնեությունը
ազդեցություն
չգո
ուղան
ազատվի
բարբարոսության
ձեռքից:
Ես
Ձեզ
կգրեմ
{յուր}
ժամանակին
եւ
անլուր
չեմ
թողուլ.
հաստատ
կացեք:
նչպես
օրենքը՝
կհրամայե,
ծախե
եւ
գումարը
պահելով
{յուր}
գանձարանում,
քննե
եւ
վճռե
ժառանգների
իրավունքը
ե
ժառանգների
իրավունքը
եւ
ըստ
այնմ
յուրաքանչյուրին
{յուր}
պատկանյալ
բաժինը
տա:
Այս
խնդրի
մեջ,
որ
այսօր
ան
դարումը,
որ
ունի
արդարեւ
մի
ցավակից
սիրտ
դեպի
{յուր}
ընկերը,
որ
այո
գիտե
ներողապես
եւ
սիրողապես
միտ
դ
ամանակումը,
բարձրահայաց
գիտությունը
ցած
իջանելով
{յուր}
վեհանիստ
աթոռից,
պարզ
եւ
հասկանալի
լեզվով
խոսում
ակ
մարդու
եւ
ժողովրդի
հետ,
եղբայրորեն
բաժանում
է
{յուր}
ճոխ
ստացվածքը
մարդկային
ընկերության
բոլոր
դասակար
սօր
գիտությունը
աննախանձաբար
եւ
անկասկած
բացում
է
{յուր}
զովացուցիչ
աղբյուրը
ամենայն
փոքրիշատե
մտածող
մարդ
տության,
մոտենում
է
նորան
եւ
կամք
ունի
ճանաչելու
{յուր}
անձը,
բնությունը
եւ
մարդկությունը:
Այսպիսի
ող
էր
ամենեւին
սառը
մնալ,
ի՛նչպես
կարող
էր
փակել
{յուր}
աչքը
եւ
սիրտը,
կամ
թե
ուրանալ
յուր
կյանքի
խորհու
արող
էր
փակել
յուր
աչքը
եւ
սիրտը,
կամ
թե
ուրանալ
{յուր}
կյանքի
խորհուրդը,
եւ
լուսավորության
աղբյուրի
մոտ
նելու
դորա
հոգեղեն
բարութեններին,
պաշտելով
միայն
{յուր}
մարմնավոր
օգուտը,
ուտելով,
խմելով,
փառավորապես
եւ
բարոյական
լուսավորության
չէ
կարող
պահպանել
ո՛չ
{յուր}
լեզուն,
ո՛չ
յուր
եկեղեցին
եւ
ո՛չ
յուր
ազգություն
վորության
չէ
կարող
պահպանել
ո՛չ
յուր
լեզուն,
ո՛չ
{յուր}
եկեղեցին
եւ
ո՛չ
յուր
ազգությունը,
այլ
պիտո
է
մի
հպանել
ո՛չ
յուր
լեզուն,
ո՛չ
յուր
եկեղեցին
եւ
ո՛չ
{յուր}
ազգությունը,
այլ
պիտո
է
մի
տխուր
եւ
արհամարհելի
ասէր
Հայկազնը
տեղեկանալով,
որ
հանգուցեալը,
բացի
{յուր}
վարքից
ու
գիտութենից,
ոչինչ
նիւթական
պաշար
չէր
ճ
յն
աջողակութեանը,
որ
տանելի
կերպով
երգէի:
-
{Յուր}
անձին
վերայ
հաւատ
չունենալը
-
ասել
է
անարգել
իւր
ահա
եւ
ես
ըստ
նորին
պաշտելի
հրամանի,
ծանուցի
ձեզ
{յուրախութիւն}
սրտից
ձերոց
եւ
ձերայնոց:
Մեք
շնորհիւ
արարչապե
ին
քո
պատմածն
ինձ
չզարմացրեց:
Անանյանների
մոտ
նա
{յուրայինների}
շրջանումն
է։
Ես
նրան
(լուրջ
եմ
ասում),
խղճում
ք
կոխած
օրերիցս
երկու
ամիս
դուրս
հանելով,
մնացած
{յուրաքանչյուր}
ամիսների
համար,
որքան
եւս
հարկ
լինի
մնալ
մինչեւ
11.
Հայտ
բերված
կայքերի,
թե
կառավարության
եւ
թե
{յուրաքանչյուր}
տարի
նոցա
եկամուտը
ստանալու
վերաբերյալ
հաստատ
տեղ
մի
հայ
մարդ
ունի
այս
բանում
անձնական
օգուտ:
{Յուրաքանչյուր}
ստորագրող
պարոնի
անունը,
օրինակների
թիվը
եւ
գում
սկ
դուք
ստանալով
նորանց,
կգրեք
Ձեր
մատենի
մեջ
եւ
{յուրաքանչյուր}
ստորագրող
պարոնների
համար
կուղարկեք
տոմսակներ,
կ
ան
վրա,
ահա
այս
ձեւով(աղյուսակ),
եւ
այդ
գծերի
{յուրաքանչյուր}
հատման
կետում
ցանում
են
մեկական
սերմ։
12
12
12
1
ն,
առանց
որեւէ
հաշվետվության.
հասարակության
վրա
{յուրաքանչյուր}
տարի
հարկ
է
դրվել,
գոյություն
ունեին
նաեւ
եկամտի
ջադիմություն
է
արել
եւ
այլն"։
Այնուհետեւ,
որ
"
{յուրաքանչյուր}
հասարակության
կազմակերպման
համար
անհրաժեշտ
ընդհան
.
անդրադառնում
է
կրծքիս
եւ
մեջքիս
վրա,
դրա
համար
{յուրաքանչյուր}
նամակս
գրում
եմ
տարբեր
ընդմիջումներով,
որոնց
մեջ
:
Ավելին,
շատերը
ետ
են
դառել
մեր
եկեղեցու
ծոցը:
{Յուրաքանչյուր}
ոք,
ով
այդ
խնդիրը
դիտի
այն
տեսանկյունից,
բնական
ակայն
ոչինչ,
ես
կսկսեմ,
թող
ուրիշներն
ավարտեն:
{Յուրաքանչյուր}
գործի
սկիզբն
անկատար
է
լինում:
Իմ
ենթադրությամբ
միատեսակները՝
իրար
վանում
են
եւ
չեն
համադրվում:
{Յուրաքանչյուր}
ժամանակ-դարաշրջան
իր
բնույթըն
ու
իր
դրոշմն
ունի:
անություն
է
որեւէ
տվյալ
գավառի:
Որեւէ
բարբառի
{յուրաքանչյուր}
փորձը՝
բոլոր
մյուսների
համար
պարզել
իր
դրոշակը՝
լինի
ընդհանուր
լեզվով
խոսելու,
եւ
կենդանի
խոսքը
{յուրաքանչյուր}
գավառի
ժողովրդի
բերանում
իր
քմահաճույքներն
ունի
(
ց
որ
արկղը
բացեն,
նրան
իսկույն
կարող
է
սեփականել
{յուրաքանչյուր}
ոք,
ինչպես
կսեփականեր
որեւէ
թանկարժեք
իր:
Դա
ոչ
ա
միջոցներով
այժմ
հնարավոր
չէ
պահանջել,
որ
նկարի
{յուրաքանչյուր},
առանձին
վերցրած
դեմքը
նկարված
լինի
գերազանց
կեր
լինի
գերազանց
կերպով.
իմ
նպատակն
այն
է՝
որպեսզի
{յուրաքանչյուր}
դեմք
իր
տեղում
լինի
եւ
իր
բնական
դիրքով:
Ինչ
վեր
նձ
մոտ
դեռեւս
բաժան-բաժան
են,
որովհետեւ
գրում
եմ
{յուրաքանչյուր}
թեզի
մասին
առանձին:
Այստեղ
այդ
նյութերն
ընդհանրա
րային
գործարանների
համախառն
եկամուտը:
Նախիջեւանը
{յուրաքանչյուր}
տարի
տալիս
է
մանուֆակտուրաների
ռուսական
ֆաբրիկացի
ւտ:
Այդ
գումարով,
պահպանելով
`
պահանջի
շուկան,
{յուրաքանչյուր}
տարի
առաջ
է
բերում
հավասար
գումար
առաջարկի
շուկայ
,
թե
ինչ
պտուղ
է
նա:
Նա
իբրեւ
թուրքական
լրտես,
{յուրաքանչյուր}
ամիս
մատնություններ
է
անում
ի
պաշտոնե.
փառք
աստծ
ասարակությունը
ներկա
չի
լինում,
բայց
դա
կախված
է
{յուրաքանչյուր}
քաղաքացու
բարի
կամքից
եւ
չի
ապացուցում
երբեք,
որ
ն
դեպս,
մեկն
ավելի
է
զերոյից,
բացի
այդ՝
ինչո՞ւ
{յուրաքանչյուր}
տարի
թեկուզ
2000
ռ.
կորցնենք։
Դա
կլինի
ավելի
քա
ել,
գլխավորը՝
պետք
է
խոր
փորել,
1/2
արշին,
եւ
{յուրաքանչյուր}
սերմ
դնել
3/4
արշին
հեռավորության
վրա
մեկը
մյուսի
է
փորձի
գլխավոր
նպատակը,
այն
է,
իմանալ՝
ա)
թե
{յուրաքանչյուր}
սերմ
քանի՞
ցողուն
է
տալիս,
բ)
որքա՞ն
հյութ
է
տա
ղներին:
Ես,
փառք՝
աստծո,
ողջ
եւ
առողջ
եմ.
{յուրաքանչյուր}
շաբաթ
տեսնվում
եմ
եղբորս
հետ
եւ
ինձ
համար
պարապու
ի
համոզմամբ,
որ
մեր
ժամանակներում
լուսավորության
{յուրաքանչյուր}
ճշմարիտ
գնահատող
չի
կարող
առանց
համակրական
ուշադր
ն
հարգանքի
արժանանալու
մարդկության
սրբազան
շահերի
{յուրաքանչյուր}
բարեկամի
կողմից:
"
Հյուսիսափայլի
"
խմբագիր
թյուններ,
որոնք
մեր
ժամանակ
կենսականորեն
պետք
են
{յուրաքանչյուր}
մարդու,
հասարակության
ո՛ր
դասին
էլ
որ
նա
պատկանե
ի
ընդհանուր
ոգու
հետ:
Միանգամայն
հասկանալով,
որ
{յուրաքանչյուր}
նոր
հորինվածք
պետք
է
հիմնված
լինի
նախորդ
զարգացմա
մի
բանավիճային
երանգի
պահպանումով
եւ
մտավոր
կարգի
{յուրաքանչյուր}
աշխատության
բարեխիղճ
գնահատությամբ,
բարեխղճորեն
ճորեն
գնահատական
տալով
մտավոր
աշխատանքի
բնագավառի
{յուրաքանչյուր}
գործի:
Ամսագիրը
լույս
կտեսնի
ամեն
ամիս,
առ
յան
բոլոր
վարձը,
իսկ
թղթի
պարտք
ունիմ
65
ստոպի.
{յուրաքանչյուրը}
3
մանեթ
25
կոպեկով,
որ
շնորհակալ
եմ,
Ֆեոդր
Միխա
,
որոնք
միմյանց
հետ
կրքոտ
մրցակցության
մեջ
էին
եւ
{յուրաքանչյուրը}
զինված
էր
ավելի
կամ
պակաս
լիբերալ
խարտիայով:
Անգ
ան
զորությամբ,
որ
ոչ
մի
իրավունք
չի
տալիս,
բայց
{յուրաքանչյուրը}
մտնում
է
այն
բանի
զորությամբ,
որ
մեր
հասարակությ
ակել
այդ
պատկերները
մի
մանեթից
մինչեւ
կես
մանեթով
{յուրաքանչյուրի}
գինը,
այդ
ձեզանից
է
կախվում,
եթե
կարելի
է
ծախել
ւ
հույսերով
լի
այն
երջանիկ
օրերը:
Չնայած
մեզանից
{յուրաքանչյուրի}
կյանքի
պայմաններն
ավելի
քան
սահմանափակ
էին,
բայց
բարեկամների
մեջ:
16
բաժին
առնելով
այդ
գումարը,
{յուրաքանչյուրին}
կհասանի
25
մանեթ,
որ
մի
մեծ
բան
չէ
մի
մարդու
համ
յունների:
Ողջունիր
երկու
սեռի
բոլոր
ծանոթներիս,
{յուրաքանչյուրին}
առանձին-առանձին:
Այնուհետեւ
բոլորդ
ողջ
եղեք
եւ
ն
մ,
քննե
եւ
վճռե
ժառանգների
իրավունքը
եւ
ըստ
այնմ
{յուրաքանչյուրին}
յուր
պատկանյալ
բաժինը
տա:
Այս
խնդրի
մեջ,
որ
ամ
այնպես,
այսինքն
ինչ
որ
եմ
ես,
ամեն
մարդ
ունի
{յուրյան}
ազատ
կամքը,
ամենայն
մարդու
ինչպես
կամենա,
այնպե
մարմինների
նման
տեսնվում
է
հաջորդի
մեջ
եւ
ո՛չ
թե
{յուրյան}
իսկ
ծերության
հասակի
հավիտենական
շարունակության
մ
ցանում,
մի՞թե
դոքա
մին
մինի
նամակով
չեն
հայտնում
{յուրյանց}
որպիսությունը:
Ես
նախիջեւանցիներից
ստանալով
ձեր
անում
ենք
նույնպես,
որ
մարմինները
անմահ
են
մնում
{յուրյանց}
հաջորդների
մեջ,
որ
թողնում
էին
կա՛մ
յուրյանց
մար
ում
յուրյանց
հաջորդների
մեջ,
որ
թողնում
էին
կա՛մ
{յուրյանց}
մարմնի
մի
կտորը
բաժանելով,
կա՛մ
բովանդակի
պատկեր
նե:
Նոցա
լույսը
խավարից
շատ
վատ
է,
վասն
որո
թող
{յուրյանց}
պահեն:
Հայոց
ազգի
մեջ
կան
այժմ
մարդիկ,
որ
կարող
յս
գիտե
եւ
ոչ
այն,
այլ
ընտրյալքը
որ
ճանաչում
էին
{յուրյանց}
անձը,
յուրյանց
ազգը,
նորա
օգուտը
եւ
վնասը
եւ
բա
ն,
այլ
ընտրյալքը
որ
ճանաչում
էին
յուրյանց
անձը,
{յուրյանց}
ազգը,
նորա
օգուտը
եւ
վնասը
եւ
բարի
սիրտ
ունեին
օ
րյանը
կամ,
մի
քանի
այլ
մարդիկ
տարեկանը
սկելու
են
{յուրյանց}
ծախքով։
Այս
օրերս
մեր
օրագիրը
մի
երկու
խոսք
խ
անհույս
չեմ,
որ
ազգի
բարեմիտ
անդամք
կբարձրացնեն
{յուրյանց}
ձայնը
հարկ
ժամանակում:
Այսքան
Ձեզ
հայտնի
լինի,
նոքա
խայտառակության
հանդեսը,
ես
նոցա
ցույց
կտամ
{յուրյանց}
հոր
հարսանիքը.
հանգիստ
կացի՛ր,
եղբայր,
մեք
այդ
եմ
Սահակին
եւ
խնդրել
եմ,
նա
կկատարե.
պատկերներն
{յուրյանց}
մակագրով
հանդերձ
պատրաստ
թողեցի,
փողը
106
մանեթ
ների,
պիտի
գնան
նոցա
մոտ
եւ
նորանց
պիտի
ընդունեն
{յուրյանց}
մոտ
եւ
այսպես
անդադար
գործ
ունենալով
նոցա
հետ,
չ
չեն
կարող
խոզի
նման
բնակվել
Հնդկաստանում,
առանց
{յուրյանց}
սեպհական
պատիվը,
կամ
քաղաքի
պատիվը,
որի
երեսփոխ
րվին
այնտեղ
երկար
մնալ,
ի՛նչ
պիտի
ստանան
քաղաքից
{յուրյանց}
կառավարության
համար
Հնդկաստանում:
Բացի
սրանից,
յն
պայմանք
կատարվին
արդարությամբ
երկու
կողմից
եւս
{յուրյանց}
կարգով:
Ահավասիկ
իմ
եւ
պ.
Հ.
Աջեմյանի
պայմա
րաժարելով
եկեղեցական
պաշտոն
վարելուց,
կան
դեռեւս
{յուրյանց}
տներում:
Նոցա
եկեղեցին
խլված
է
եւ
գտանվում
է
այլ
ունին,
որովհետեւ
ինքյանք
օր
ու
գիշեր
պարապած
են
{յուրյանց}
թշվառ
աբեղաների
գործերով,
կրոնական
վեճերով
եւ
մի
,
տվեցեք
պ.
Սեթ
Հ.
Աբգարին,
նա
Լոնդոն
կուղարկի
{յուրյանց}
գործակալին,
եթե
այստեղ
լինեմ,
այն
է
որ
կստանամ
ան
պղտոր
եւ
անմխիթար
հատկություններին
եւ
զարդարել
{յուրյանց}
հայությունը
եվրոպական
իմաստությամբ:
-
Թող
մ
է
պ.
Նազարյանցը,
-
միշտ
եւ
հանապազ
անմոռաց
պահեն
{յուրյանց}
մտքի
մեջ,
որ
ոչինչ
բան
ժամանակի
կարգից
դուրս
չէ
:
Աւա՛սիկ
արգասիք
ընթերցանութեանս,
բաշխեալ
{յուրոյն}
յօդուածս,
յորս
բազում
ուրեք
զանց
արարեալ
ի
մէջ
բ
ծելով
ճոխացուցանել
զմայրենի
իւր
քաղաք
զԹէոդոսիա,
{յուրում}
բնակին
ազգականք
նորա:
Եկեղեցիքն,
ընդ
ձեռն
օրինա
է
նորա
ձեռքի
տակ
թերեւս
եւ
ուրիշ
ուսուցիչք,
երբ
{յոքնականապէս}
վարում
է
վարդապետ
խօսքը,
եւ
եթէ
մենք
էլ
յոքնական
ականապէս
վարում
է
վարդապետ
խօսքը,
եւ
եթէ
մենք
էլ
{յոքնականապէս}
պիտի
հասկանանք։
Այս
վերջին
խօսքերը
ասում
ենք
այն
Ֆարմասօն...
-
Ուրեմն
գիտե՛ս:
-
Անտարակո՛
{յս}:
-
Ապա
ասա՛,
ի՞նչ
ասել
է:
-
Անհաւատ,
ւթիւնը՝
չլսուած
բան
է
Նախիջեւանցու
համար,
եւ
մի
{յստակ}
խօսող
մարդ
իւր
մաքրախօսութեամբը
կարող
էր
տգէտների
Անեղ,
սուրբ
սիրոյ
կայծը
երեսին
Փայլում
էր
{յստակ}
վերայ
ճակատին
Կապել
էր
կամար
շնորհք
արարչի
եծ
աշխատութիւն
յանձն
առած
ու
գլուխ
բերած,
այնքան
{յստակ}
եւ
գեղեցիկ
ոճով
խօսելով
իւր
գրքի
մէջ,
այնուամենա
ճանչ
առաւօտ:
Մեր
շոգենաւը
սուրալով
կապուտակ
ծովի
{յստակ}
եւ
հարթ
մակերեւոյթի
վերայ,
անզգալի
կերպով
կտրում
կեանքը
օր
ըստ
օրէ
վայրենացաւ,
նախնի
ժամանակների
{յստակ}
հայախօսութիւնը
աղաւաղուեցաւ
եւ
մի
անմխիթար,
աղջա
զան
ըստ
տեղեաց
եւ
աշխարհաց,
եւ
շատ
կամ
նուազ
մօտ
{յստակ}
հայախօսութեան,
թէպէտ
առ
հասարակ
պիտոյ
է
ասել,
թ
ին
արգելքը
կը
լինէր
այդ,
այլ
միշտ
իմացել
ենք
այն
{յստակ}
հայախօսութիւնը,
որ
կարելի
էր
հասկացուել
եւ
ամենա
եր,
թող
այդ
պարոնները
իրանք
գրեն
աւելի
մաքուր
եւ
{յստակ}
եւ
օրինակ
լինեն
մեզ
իւրեանց
մաքուր
հայախօսութենով
նաւորած։
Թագաւորական
սպասաւորքը
գնացին
ճանապարհը
{յստակելու},
իսկ
վերան
բաց
կառքը,
որի
մէջ
նստած
էր
թագաւորը
փի
եւ
կշռի
անկողմնասէր
ստուգութեամբ
աւանդելոցն
եւ
{յստակութեամբ}
ոճոյ
բանիցն:
Զսոյն
զայս
պատմութիւն,
գաղափարեալ
իւն
դարձնէ
Ա.
թատրերգութեանց
լեզուի
մաքրութեան,
{յստակութեան}
եւ
միութեան
վերայ
եւ
Բ.
ներկայացնելի
թատրերգութե
1855
20.
ՂԱԶԱՐՈՍ
ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ
ՍԻՐԵԼԻ
ԵՂԲԱ՛
{ՅՐ}
ԻՄ.
ՂԱԶԱՐՈՍ
ՂԱԶԱՐՅԱՆ,
Երեկի,
որ
էր
ամսու
աշխատանքը՝
այստեղ:
Ա՜յ
թե
պատմություն
է,
եղբա՛
{յր}:
Հետո,
շարունակելով
ընթերցումը,
տեսա,
որ
դա
Բ
թյան
համար.
մեծ
ներածություն
եմ
ձեռնարկել,
եղբա՛
{յր},
եւ
ըստ
կարելույն
լիակատար
եւ
բազմակողմանի,
եթե
նչո՛ւ
համար
կամ
ինչպէ՛ս
է
խայտառակել:
-
Եղբա՛
{յր},
Նազարեանցի
վարդապետութիւնը
երեւակայական
չէ,
ին
քի
փորը"։
Շատ
շնորհակալ
եմ
խրատիցդ:
-
Եղբա՛
{յր},
եթէ
դու
աւելորդ
կարողութիւն
ունիս,
որ
քո
ապրու
լով
նորա
յիմար
ընդդիմախօսութիւնքը՝
արձակեցի,
Հա՛
{յր},
քո
շանթերը,
որ
այժմ
նորա
փորի
մէջ
պատճառում
են
ամեն
հոգեւորականք
էլ
Մեսրովբ
դառնան:
Չէ՛,
եղբա՛
{յր}.
առանց
Վռամշապուհներ
ունենալու,
Մեսրովբներ
չի
ո
ուն
աճեցուցած
է
մինչեւ
մեր
օրերը:
Ահա,
եղբա՛
{յր},
մի
նոր
երեւոյթ,
բուն
հայկական,
ասիական
եւ
անմ
Շտապում
են
երկուսով...
Ո՛վ
աչք,
պահ
մի
եղիր
կո՜
{յր}:
"
Ո՞վ
կը
պատմի
սիրոյ
ձօն
Բերողների
մասին
այդ
խագոյն
մի
վերարկու
կար
հագին:
"
Ողջոյն
քեզ,
քո՜
{յր},
հազար
ողջոյն
տիրաւանդ"։
Իսկ
նա
`
"
Ո՞վ
ես,
ն
անձամբ
զանձինս
յանդգնեցուցանեն,
մինչեւ,
թէ
տա՛
{յր}
ոք,
զբազմերախտ
եւ
զառաքելանման
մերոց
թարգմանչաց
ոչ
սուրբ
բնութեան։
Ե.
ՕՐՀՆԵԱ՜Լ
ԼԻՑԻՍ,
ՔՈ՛
{ՅՐ}
Սիրտ
քո
օտա՛ր
լիցի,
ո՛վ
կոյս,
Ընդ
վ
իւ,
տխուր
յոյժ
ի
տես:
"
Ողջո՜ւյն
քեզ,
քո՛
{յր},
տիրաւա՛նդ
ողջույն
"...
Այլ
նա
առ
այս.
-
ւսումն
ո՛չ
ընձեռէ
ո՜վ
դու
ժպիրհ
ցնդաբան,
Զո՞
{յր}
զկուրացեալ
հոգւոյ
ակունս
չ՚լուսաւորէ
անաղօտ.
ր
Աստուածն...
Բայց
նախ
խոստացիր,
հա՛
{յր}
իմ
հայազգի,
Տալ
իմ
մարմինը
կերակուր
շների
արակ
ազգի
մէջ
ի՛նչ
բան
ունի
փիլիսոփայութիւնը:
Կո՜
{յր}
զքեզ.
նորա
փիլիսոփայութիւնն
էլ
նորա
կեանքիցն
է
բ
5)։
"
Գտաք
զսա
զի
թիւրէր
զազգս
մեր,
եւ
արգելո՛
{յր}
'ի
տալոյ
հարկս
կայսեր,
եւ
ասէր
զանձնէ
թէ
Քրիստոս
ամբ
կտրելով
պ.
Մարկոսի
խօսքը,
ասաց.
-
Եղբա՛
{յր},
ինչե՛ր
ես
խօսում,
ի՛նչ
դեւ,
ի՛նչ
աղօթք,
ի՛նչ
ց
յետոյ,
ցած
դնելով
բաժակը:
-
Խօսենք,
եղբա՛
{յր},
խօսենք,
-
պատասխանեց
պ.
Շաքարեանցը
մեքենաբար,
այնպէս,
կոմս
էմմանուել...
-
Որ
սիրուն
քո՞
{յր}
ունի,
-
ասաց
պ.
Մարկոսը:
Շաքարեանցը
աչքերը
եզանից
շատ
խմէ,
-
ասաց
Մանթուխեանցր:
-
Եղբա՜
{յր},
դու
վշտացնում
ես
ինձ.
նա
ինչ
մարդ
է,
որ
ինձան
լուստը:
-
Միթէ՞
դուք
գիտէիք
մեր
գալը,
Տէր
հա՛
{յր},
-
ասաց
Մկրտիչը
քահանային,
որ
այսպէս
պատրաստ
սպա
սն
եմ
ապաւինեալ։
Զի՛
կայր
քո
եւ
սոյնպիսեացդ,
հա՛
{յր}
Միքայէլ.
բազում
ինչ
ամենայն
իրօք
հայեցեալ
իս
Հայ
րէ
եւ
ոչ
ունի
շիջանիլ
հնարիւք
առանձին
մարդոյ։
Հա՛
{յր}
սուրբ,
ձեռն
սրբութեանդ
կարէ
բարեկարգել,
իբրեւ
ա
ւ
յապացուցութիւն
մերոյս
ուղղութեան
կարծեաց,
թէ
ո՞
{յր}
աղագս
ի
բառնիլ
ի
միջոյ
թարգմանչաց
եւ
նոցին
աշակեր
աւերող
ուժերից
փրկուել։
Բնութիւնը
կրա՛կ
է,
կ՚ա՛
{յրէ},
կը
մաշէ,
եթէ
անմիջապէս
եւ
կոպտութեամբ
վարուիս
իկէ.
նոյնպէս
եւ
ուրիշ
հեղինակներ,
Կաթողիկէ,
բա՛
{յց}
Էջմիածին՝
եւ
ո՛չ
մէկը։
Մեր
խնդրից
դուրս
է
ցոյց
ւմ
էր
փայտից
կախուիլ.
"
Աստուած
հարցն
մերոց
յարո՛
{յց}
զՅիսուս՝
զոր
դուքն
սպանէք
կախեալ
զփայտէ
"
(Գործ
ւ
քարոզում
ես
ինձ
մարդերի
խելօքանալը՛,
ես
քեզ
ցո՛
{յց}
կը
տամ,
անպիտան...
նայի՛ր,
շուտով
սկսանես,
ն
ազգին
կեղեւով
միայն
Հայ
զաւակներ:
Հայ
կանա՛
{յք},
ձեր
պէս
չէին
ձեր
մայրերը.
նոցա
սիրտը
զարկում
է
հայեցեալ
աստիճան
թեթեւութեան,
համարի
ներելիս:
Ո՞
{յք}
են
այդոքիկ
եւ
զիա՛րդ
որոշեն
աստիճանքդ,
մինչ
Քրիս
րեղէն
ունէր
ոսկի
խարիսխ
(եր.
337)"։
"
Եկա՛
{յք}
զնկատեալ
տեղին
տէրունական
տանն
եւ
մեզ
հրամայեալ,
ում
է
"ըստ
այլոց
պոռնկանոց"։
Ցանկալի
էր
իմանալ՝
ո՞
{յք}
են
այդ
"այլքը",
որ
հնոցը
պոռնկանոց
են
հասկանում.
դունում
է
մի
այլ
ուղղութիւն։
"
Ռուսերէ՛ն,
երեխա՛
{յք},
ռուսերէ՛ն,
-
ասում
է
այնուհետեւ
Աբովեանը,
-
դու
մէջ
բերեալ
զբուն
երգս
ի
ծերունւոյն
Խորնոյ,
եւ
ո՞
{յք}
էին
արդեօք
ժխտողք
երգոցս
եւ
հրաժարողք
ինքնակամ
ի
ւթիւն
ասելով,
պիտի
իմանալ
որեւէ
աշխարհի
պաշտօնեա՞
{յքը}
կամ
նոցա
գահերէ՞ցը:
-
Ճի՜շդ:
-
Ինչո՞վ
ցու
ասած
"
առ
'ի
բժշկութիւն
վիրաւորաց
փութա՛
հա՛ս
{յօգնել}
"
բանի
մէջ
(եր.
53)
վիրաւորացը
վիրաւորիս
պիտի
ն
եւ
Սարգիս
Ծատուր
Աղաւելեան,
նոյնպէս
թողեալ
են
{յօգուտ}
աստուածահաճոյ
շինութեանց
ի
Նոր
Նախիջեւան,
որ
գոն
աստուածահաճոյ
շինութեանց
ի
Նոր
Նախիջեւան,
որ
գոն
{յօգուտ}
դպրոցի,
աղքատանոցի,
հիւանդանոցի
եւ
որբանոցի
զհ
ի
թիւս
այլոց
անձանց
եւ
տեղեաց,
թողու
հանգուցեալն
{յօգուտ}
տպարանին
Նախիջեւանայ
զհինգ
հազար
ռուփիս:
Այլ
լեան,
կտակաւ
իւրով
արարելով
յամի
1808,
թողեալ
է
{յօգուտ}
դպրոցին
եւ
տպարանին
Նոր
Նախիջեւանայ,
որ
առ
երի
ց
ամաց,
այն
է,
յամի
1812,
վախճանեալ՝
թողեալ
է
{յօգուտ}
Նախիջեւանայ
եւ
Գրիգորիապօլիս
քաղաքաց
զերկերիւր
ե
,
ուրեմն
եւ
պիտի
հետեւեցուցանել
զի
թէ
նա
գրել
տայ
{յօգուտ}
այդ
անուն
դպրոցաց
ապա
ուրեմն
կային
յայնժամ
դպրոցք
յորոց
զկէսն,
այսինքն
զութն
մասունս
թողու
դարձեալ
{յօգուտ}
`
քաղաքին
Նախիջեւանայ,
այսինքն
յօգուտ
դպրոցաց,
ու
դարձեալ
յօգուտ
`
քաղաքին
Նախիջեւանայ,
այսինքն
{յօգուտ}
դպրոցաց,
աղքատանոցի,
հիւանդանոցի
եւ
որբանոցի,
լինիլ,
քան
զերրորդ
տունն,
յատկացուցեալ
միմիայն
{յօգուտ}
Սահակեան
եւ
Մեսրոպեան
դպրոցաց:
Թուի
թէ
տունքդ
ցեալ
բարեպաշտ
տիկնոջ,
ի
Կատարինեայ
Խօջամալեանց,
{յօգուտ}
բարեկարգութեանց
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
(որ
մերձ
յա
հռչակաւոր
ազգասէր,
յամի
1808
կտակաւ
իւրով
թողու
{յօգուտ}
Նախիջեւանայ
եւ
Գրիգորիուպօլսի,
երկու
եւ
կէս
լաք
տիկնոջն
հանգուցելոյ,
՚ի
Կատարինեայ
Խօջամալեանց,
{յօգուտ}
բարեկարգութեանց
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի,
որ
մերձ
յա
յամի
1808,
Սարգիս
Ծատուր
Աղաւելեան
արարեալ
զկտակ
{յօգուտ}
աղքատաց
եւ
տպարանի
Նոր
Նախիջեւան
եւ
Գրիգորիապօլ
ք
առնէ
125,
000
ռուփի,
ըստ
զօրութեան
կտակին
անկանի
{յօգուտ}
Նախիջեւանայ,
որոյ
կամս
երեսփոխան
եւ
յորոյ
մասին
աւս
այնքան
եղիցի
ինձ
եւ
ազգին,
եթէ
ատեանն
վճռիցէ
{յօգուտ}
ազգին,
այլ
եթէ
եւ
նա
դժուարասցի
իսկոյն
վճռել
եւ
ւրովք
արարելովք
ընդ
ժամանակս
ժամանակս
աւանդեալ
են
{յօգուտ}
ազգիս
մերոյ
բնակելոյ
'ի
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
զհրի
,
որոյ
խորհուրդ
բազում
ուրեք
քաղաքական
ուղղեցեալ
{յօգուտ}
եւ
յանձնապահութիւն
պաշտօնէիցն
կրօնի
ընդհանրապես,
հաւատարիմ
մարդ
չէ,
եւ
թէ
նա
արծաթը
գործ
է
դնում
{յօգուտ}
Յիսուսեանց:
Իսկ
վերակացուին
առաջարկում
էր
այսպէս
ժուարին
էր
նոցայ
հետ
մասնակցութիւն
ունենալ,
բայց
{յօգուտ}
իւր
հայրենակիցների
յանձն
առաւ
այս
անախորժութիւնը
ոչ
'ի
բաց
վտարել
զայն,
ազգասիրութիւն
առդնելով
եւ
{յօգուտ}
ազգային։
Իբրեւ
վախճանեցաւ
առաջին
Ստեփանոս
աբբայ
հացն
կենաց,
եւ
զոր
ինչ
գործ
ինքեանց
կար
գործելոյ
{յօգուտ}
սեփական
ազգի],
թողին
[գործելոյ,
ո՞վ
ամօթոյ
ազգի
ինել,
որպէս
թէ
ջանք
եւ
վաստակք
Մխիթարեանց
հայէին
{յօգուտ}
ազգին,
տեսեալ
ստուգապէս,
քաւ
լիցի
մեզ
մոլորիլ
յ
Մամիկոնեանց
տէր,
զորս
տպեաց
ի
Մոսկվա
յամի
1853,
{յօգուտ}
հնասիրաց
եւ
ի
ծանօթութիւն
հայերէնագիտաց
հանդերձ
յ
չէ
ի
կարգի
իրաց,
թողում
զի
զօրութեամբ
2280-րորդ
{յօդ}.
Ժ
հատորոյ
Սվօդին
քաղաքական
օրինաց
արգելեալ
լինի
արանց
յԱլեքսանդրիա՝
"
ի
լեզու
պանծալի,
ի
ստոյգ
{յօդանալ}
ճեմարանին
վերաբանութեան"։
Եւ
այսպէս
երեւելի
ար
յունական
դպրոցները,
որ
՚ի
լեզու
պանծալի
եւ
ստոյգ
{յօդանալով}
ճեմարանին
վերաբանութեան,
վերադառնային
Հայաստան
ե
յունաբանեցին
նախնիք,
ի
լեզու
պանծալի,
եւ
ստոյգ
{յօդացեալ}
ճեմարանին
վերաբերութեան:
-
Ինձ
ի՞նչ
օրինակ
ե
վերահասու
եղեալ՝
թէ
նշանագիրքն
չեն
բաւական
առ
ի
{յօդել}
զամենայն
վանկ
բառից,
առ
պակասաւորութեանն
զորոց
թ
լակն"։
-
Եւ
զի՞
յումպէտս
բաղբաղայս,
{Յօդես},
ասէ
նախահայրն
Առ
սերովբէն,
յանզգա՞յս
առեալ
ընդ
իւրեան
ի
քաղաքէն
Նախիջեւանայ
եւ
տարեալ
{յՕդեսսա}
եւ
ի
Քիշինեւ,
սատարութեամբ
երեւելի
բժշկաց
վտարեա
.
ծ.
Մ.
Նալբանդյանց
Ի
7
հունվարի
1849
ամի
{յՕդեսսայ}
Երբ
որ
սահի
Քիշնեւ
երթալու
ըլլանք
նե,
ես
ձեզի
ալիս-ը
աներեւոյթ
եղանակի
նախդրիւ
տրական
է
դիմորոշ
{յօդի}
հետ
միացած։
Օրինակներով
այդ
ամենը
ցոյց
տալը
քերա
տարակողը:
Ես
"
Հիւսիսափայլի
"
երեք
համարի
մէջ
մի
{յօդուած}
տեսայ
վաճառականութեան
մասին,
թէեւ
չեմ
կարդացել,
ի
14
թուականից
ուղարկել
էի
Պ.
Կ.
Էմմանուէլին
մի
{յօդուած}
՝
"
Նկատողութիւնք
Պ.
Իսահակեանցի
"
Հրաւիրակ
հայր
այի
",
երես
123):
"
Երկու
յառաջաբան,
եօթը
{յօդուած},
վերջաբան
մըն
ալ
ետեւէն,
որը
1812-ին
տպուած,
ո
մի
այդպիսի
թէ՛
գրողին
եւ
թէ՛
հրատարակողին
արժանի
{յօդուած}:
Պարոնը,
շատ
ժամանակից
սկսած,
լրացեալ
եւ
անթեր
րալուր
դէպքեր,
աւելորդ
չհամարեցի
ուղարկել
Ձեզ
մի
{յօդուած},
որի
բովանդակութիւնը,
հարցասիրութեան
արժանի
բան
ՄԽԻԹԱՐ
ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ
ԵՒ
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ
(Կիսատ)
{ՅՕԴՈՒԱԾ}
ԱՌԱՋԻՆ
ՄԽԻԹԱՐԸ
Տասներեքերորդ
դարու
ելքու
եան
եւ
յարաբերութեան
վերայ
դէպի
մեր
ազգը։
{ՅՕԴՈՒԱԾ}
ԵՐԿՐՈՐԴ
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ
Ա.
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ
ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ
են
գրուածք
նորա,
Կրօնագիտութիւնն
եւ
այլ
կրօնական
{յօդուած}
ինչ
ի
գիրն
կոչեցեա
"
Մուզայք
Արարատեան"։
Ճշմարի
тербургь
5
Ноября
1903
г.
ՅԻՍՈՒՍԵԱՆՔ
{ՅՕԴՈՒԱԾ}
ԱՌԱՋԻՆ
Իգնատիոս
Լօյոլա.
-
Յիսուսեան
Կարգի
ծա
ւ
ինքեան
հասարակութեան
վերջին
կամքը։)
{ՅՕԴՈՒԱԾ}
ԵՐԿՐՈՐԴ
ԵՒ
ՎԵՐՋԻՆ
Յիսուսեան
Առաքելութիւնք.
-
,
թէ
մեղանչել
էինք
ընդդէմ
ճշմարտութեան:
Ձեր
{յօդուածը}
վերջացնում
էք
նորանով,
որ
ազգը
վատաբանելը
եւ
ազգ
թեան
կանոններին"։
Պ.
Իսահակեանցը,
կարդալով
իմ
{յօդուածը},
փոխանակ
շնորհակալութիւն
մատուցանելու
ինձ,
որ,
գործել
դարձեալ
"
Մեղուի
"
37
համարում:
Բայց
այդ
{յօդուածը}
գրելուց
յառաջ
դրականապէս
բարեաւ
մնայ
է
ասել
լօգիկ
ղքը,
կ'իմանան՝
սկզբից
մինչեւ
վերջը
կարդալով
այս
{յօդուածը}
։
Մեր
ազգի
մէջ
մի
սխալ
է
տարածուած,
թէ
կրիտի
րակում
է
Պրուսիոյ
տէրութենական
լրագրում
իր
վերջին
{յօդուածը}
"
Անգլիական
վերանորոգութեան
խնդրի
վրայ
քննութիւն
է
աշխարհի
ստեղծագործութենից
առաջ:
Երբ
Ձեր
{յօդուածը},
Մոլորութեան
Ոստիկանի
ձեռքով
`
յանդիման
եղաւ
Տէր
րակ
հայրենասիրութեան
"
մակագրով,
Պ.
Իսահակեանցի
{յօդուածի}
վերայ,
որ
տպած
էր
այդ
"
Մեղուի
"
14
համարում,
Ա
սահակեանցի
"
Հրաւիրակ
հայրենասիրութեան
"
մակագրով
{յօդուածի}
վերայ,
որ
տպած
էր
"
Մեղուի
"
մէջ,
նորա
14
համար
սահակեանցի
"
Հրաւիրակ
հայրենասիրութեան
"
մակագրով
{յօդուածի}
վերայ
",
որ
տպած
էր
"
Մեղուի
"
14
համարում,
եւ
այ
",
որ
տպած
էր
"
Մեղուի
"
14
համարում,
եւ
այդ
{յօդուածի}
վերջումը
("
Հիւսիսափ.
",
Մայիս,
երես
385)
եղ
ործութիւնը:
Նախ
եւ
յառաջ
Պ.
Իսահակեանցը
իւր
{յօդուածի}
ներածութեան
մէջ
խրախոյս
եւ
քաջալերութիւն
է
տալիս
գամ
հրապարակեցի
իմ
գրաւոր
վաստակը
Պ.
Իսահակեանցի
{յօդուածի}
պատճառով,
դորանից
յառաջ
եւ
ո՛չ
մի
տող
բան
տպած
ո
նախասահմանուած
է
նոցա
վիճակը:
Պարոնը
իւր
ներկայ
{յօդուածի}
վերջումը,
կամելով
ցոյց
տալ
իւր
սրատեսութիւնը
եւ
եւ
մի
երկու
բան
մէջ
կը
բերենք
"
Արեւմուտքից
"
այդ
{յօդուածի}
մէջ՝
մեր
ընթերցողներին
մի
փոքր
ճաշակ
տալու
համար
"
Bill
of
reform
".
[5]
14
օգոս.:
Ահա
այս
{յօդուածի}
մէջ
Հեգելը
նմանում
է
հալիւցինացու
մէջ
ընկած
Բոռքի
ԱՐԵԱՆՔ
Ա.
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ
ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ
Նախընթաց
{յօդուածի}
մէջ
խօսեցինք
Մխիթարի
վերայ,
պատմեցինք
նորա
վարքը
անունով
ասած
ընկերութեան
հիմք
դնելը։
Այս
երկրորդ
{յօդուածի}
մէջ
մեր
խօսքի
առարկան
լինելու
է
ահա
նոյն
այդ
ընկե
ացեալ
ընկերութիւնը,
այդ
մասին
խօսել
ենք
նախընթաց
{յօդուածի}
մէջ),
ուր
եւ
ընկերութեան
հիմնադրի
վարքագրութեա
կանութեան
վերայ,
որովհետեւ
դա
երկրորդ
մասն
է
այս
{յօդուածի}
մէջ
լուծանելու
խնդրին։
Ի՛նչ
է
պապականութիւնը
միջաբար
առիթ
էին
այդ
գործունէութեանը։
Առաջին
{յօդուածի}
մէջ
տեսանք
մեր
ազգի
ընդհանուր
աւերութիւնը
Մխիթարի
եան
միաբանութիւնը։
Մխիթարը,
ինչպէս
տեսանք
առաջի
{յօդուածի}
մէջ,
բամբասուեցաւ
պապական
աթոռի
առաջեւ,
որպէս
կ
թների
եւ
Մխիթարեանց
մէջ,
այդ
մասին
խօսել
ենք
այս
{յօդուածի}
երկրորդ
գլխում՝
քննելով
Մխիթարեանց
բարոյականութի
Կարգի
նորոգութիւնը
Պիոս
VII-ի
ձեռքով։
Առաջին
{յօդուածի}
մէջ
ես
արդէն
ասացի,
թէ
Կարգի
գլխաւոր
խորհուրդը
ա
ութեան
իւրեանց
մանրամասն
հանգամանքներով։
Բայց
իմ
{յօդուածի}
սահմանը
չի
ներում
երկար
ու
ձիգ
խօսել
այս
մասին,
րեանց
Կարգի
իշխանութիւնը։
Բայց
ինչպէս
առաջին
{յօդուածի}
մէջ
յիշուեցաւ,
հանգամանքների
դժուարութիւնքը
արգե
անդր
Կայսեր
հրովարտակի
պատճէնը,
որ
կարողանայի
այս
{յօդուածի}
մէջ
բառ
առ
բառ
արտագրել.
մանաւանդ
այն
պատճառաւ,
ո
բախտութիւնից
լցնում
է
մի
քանի
վայր
ի
վերոյ
թերթեր
{յօդուածի}
եւ
օրագրի
անուններով,
այդպիսիքը
ասում
ենք
այնքան
կարծիքներից։
Թէ
ի՞նչ
պատճառավ
տալիս
ենք
մեր
{յօդուածին}
մի
այսպիսի
յառաջաբան,
պատուելի
ընթերցողքը,
կ'իմ
ակի
կամ
անմիջապէս
հրատարակեց
քանի
մի
տետրակներ
եւ
{յօդուածներ},
որոնց
թէպէտ
եւ
պատասխանուեցաւ,
բայց
"
Ընծայի
"
Սարգիսին
Փարիզից
Յուլիս
4-ին
Նազարեանցին,
{յօդուածներ},
Մեռելահարցուկ
եւ
Յիշատա[կարան]
Սահակին,
Սամ[
մի
վերնագրի
տակ՝
իբրեւ
միեւնոյն
նիւթի
վերաբերեալ
{յօդուածներ}
։
Գիտենք,
որ
մերկապարանոց
կացուցանելով
ա
ալիս
ճառեր,
ոտանաւորներ
հին
եւ
նոր
բարբառներով,
{յօդուածներ},
որ
ոչինչ
չեն
պարունակում,
բայց
գլխաւորը
եւ
ուշ
ւմուտք
օրագիրը
-
նորա
վախճանը
Մասիսը
-
Միսաքեանի
{յօդուածները}
Մասեաց
աղաւնի
կամ
Ծիածան
Կռունկ
հայոց
աշխարհին
"Ասւում
է
լսուելու
համար"
եւ
"Գլուխ
վեցերորդ"
{յօդուածները}
խմբագրութիւնս
միացրել
է
մի
վերնագրի
տակ՝
իբրեւ
մի
ւնը
պէտք
է
սահմանափակուէր
ուղղումներ
մտցնելու
այն
{յօդուածների}
մէջ,
որոնք
հակառակ
կ'երեւային
թուրք
կառավարութեա
բանով
մը
պատուել:
Թո՛ղ
ընթերցողը
"
Ընծայի
"
{յօդուածներն}
իրարու
վրայ
դիզէ
ու
խալկինի
մը
մէջ
դնէ
եւ
ամենավա
անութեան
սիրտը,
թէ
գրուած
լինէին,
եւ
կանոն
գրքի
{յօդուածներով}
։
Երկրորդ
մասնումը
հերքում
է
նա
այն
կարծիքները,
ի
թիւս
հարկատու
անձանց
կայսեր,
ըստ
զօրութեան
110
{յօդուածոյ}
բարձրագույն
կարգադրութեան:
Ուստի
դիմեալ
յուսո
ալկաթա
՚ի
23
դեկտեմբերի
1860
ամի,
ի
մետասաներորդ
{յօդուածոյ}
նորին
տեսանի,
թէ
՚ի
վաղ
ժամանակաց
հետէ
մնացեալ
կ
ով
եւ
տարիներով
ողբալու
նիւթ:
Մեք
մի
առանձին
{յօդուածով}
մասնաւորապէս
կը
խօսենք
"
Արեւմուտքի
"
վերայ
եւ
մի
յութեան
էլ
հաւատ
չկայ։
Հետեւեալ
§
43-դ
{յօդուածում}
յիշուած
հատուածի
վրայ
է
ակնարկում։
Երանե
Աւա՛սիկ
արգասիք
ընթերցանութեանս,
բաշխեալ
յուրոյն
{յօդուածս},
յորս
բազում
ուրեք
զանց
արարեալ
ի
մէջ
բերել
ըզբա
անդովն,
իսկ
եթէ
զի՞նչ
է
խնդիր
իմ,
այնմ
զհետ
գան
{յօդուածք}:
Յանդիման
կացուցեալ
ընդ
սմին
զարձակման
վկայագ
որչայ
աւագ
եկեղեցւոյ,
այլ
թէ
զի՞նչ
այնմ
զհետ
գան
{յօդուածք}
1
Յամի
1845
ի
լինել
ծայրագոյն
պատրիարգ
կաթողիկ
ի
դժոխս
ի
փրկել
զնախահարս:
Այսոքիկ
ամենայն
{յօդուածք},
որոց
`
կարճառօտիւք
պատասխանեցաք
ըստ
ներելոյ
ժամ
ընտիր,
պատուական
գիրք
ընթերցանութեան։
Նորա
միջի
{յօդուածքը},
բազմօրինակ
եւ
զանազան
նիւթերի
վերայ
լինելով,
տ
ւստ։
Հայաստանին
արդ
մանկտւոյ
առոյգ
ոգի
զուարթուն
{Յօդս}
ճախրէ
լուսագանգուր
յիմաստութեան
պերճ
կամար.
Տգիտ
որդք.
Ոսկեծըղի
լուսափետուր
հայկեան
զաւակք
՚ի
քեզ
{յօդս}
Թեւապարեն
ճախրեն
՚ի
վեր
լուսաւորաց
՚ի
կայան,
Թագ
ձերոց
ի
քաջողջութեան:
Եւ
այլովք
յանձնարարեալ
զիս
{յօժանդակութիւն}
աղօթից
ձերոց
մնամ
յամի
հայրութեան
Ձեր
բարեացակ
րեբաստիկ
կեանս,
եւ
առողջութիւն,
մնամք
ապաստանել
{յօժանդակութիւն}
աղօթից
ձերոց
ամենախոնարհ
ծառայ
Ձեր
Միքայել
Նալ
ոց
կամ
ի
Խալիբեանէ,
կամ
ի
պատգամաւորացն,
այլ
թէ
{յօժար}
են
նոքա,
առանց
դատաստանական
վիճմանց
վերջաւորել
զ
,
որ
երեւում
է
միայն
թշուառութեան
եւ
մահի
մէջ
եւ
{յօժար}
ենք
անհաւասար
լինել
չարագործութեան
մէջ,
երջանկու
անալու,
խօսելու
եւ
շատ
անգամ
պատգամախօսի
պաշտօնը
{յօժար}
սրտով
վերաները
առած,
գուշակելու
մի
մարդու
ապագան
ւն
առնելու
համար։
Մնացած
միւս
դիպուածներում
մենք
{յօժար}
ենք
ժողովրդի
ընթերցանութիւնը
հեշտացնելու
համար
եւ
:
ՄԵՔ,
քննելով
ձեզանից
ՄԵԶ
ուղարկած
ընդհանուր
եւ
{յօժարակամ}
խնդիրը,
անցեալ
տարու
Յուլիսի
16
թուականից
Բաղչիս
ովքներով
վճռուեցաւ,
որ
իւրաքանչիւր
պատուաւոր
կին
{յօժարակամ}
գնէ
այդ
ժապաւէնից
մի
քանի
գազ,
ամենեւին
պիտակաբա
որ
միգուցէ
Աստուած
բարկանայ
իւր
վերայ,
ուստի
եւ
{յօժարակամ}
ընդունեց
այն
բոլոր
աոաջարկութիւնքը,
որոնց
խորհու
տների
փլատակների
եւ
թշնամու
սրի
տակ։
Միւս
մասը,
{յօժարակամ}
տարագիր
գնալով
իւր
աշխարհից,
ցան
ու
ցիր
է
լինում
ն
սէրը:
Բայց
ես,
տեսանելով,
որ
Պ.
Իսահակեանցը
{յօժարամիտ}
է
շատ...
մարդերի
հետ
չարաչար
գործ
դնել
սուրբ
գիր
ղափառ
եղելոց
այնր
ժամանակի,
որպէս
ազգն
Հայոց
որք
{յօժարամիտ}
էին
ոգւով
ազգասիրութեան
եւ
իւրեանց
բնական
ձգմամբն
ր
թողցուք
զայն,
զի
մին
ի
պապից
Հռովմայ,
արծաթով
{յօժարանայր}
վաճառել
պատրիարքին
Կոստանդունոպօլսի
զգլխաւորութիւ
ետ
տանում
ամ
եւ
ի
յօրէ
այնմանէ
զինչ
գնեալ
եղէ
նմա
{յօժարացայ}
առնելոյ
հոգեւորդի
ինձ
եւ
այժմս,
թէ
կենդանի
մնացի
հնախoս
գրուածոց.
առ
տեղեաւս
չէ
տարադէպ
եթ
է
տալ
{յօժարեսցուք}
պատուական
հեղինակացդ
լի
կշռով
զպատշաճ
պատասխանին
գիտեմ
քո
բարեկամութիւնը,
եւ
այդ
էր
պատճառը,
որ
{յօժարեցայ}
հաւատալ
քեզ
իմ
գաղտնիքը․
լսի՛ր
ուրեմն:
-
Մի
աց
ի
շատ
սակաւ
եւ
այն
թոյլ
Յիսուսեաններից,
որոնք
{յօժարեցան}
փոխել
իւրեանց
հանդերձը
եւ
կեանքի
եղանակը
որոշել,
երի
չնչին
եւ
յիմարական
բաներ
լինելը,
բայց
շուտով
{յօժարեցաւ}
մօր
կարծիքին,
որովհետեւ
ոչինչ
դեղ
եւ
ոչինչ
բան
մ
օգուտ
կամ
վնաս
չէին
կարող
պատճառել
ֆիզիկապէս.
նա
{յօժարեցաւ}
այս
բանին
դարձեալ
այն
պատճառով,
որ
հանդարտեցնէ
ծ
որ
ունեցած
արծաթը
տուեց
մի
Չինացի
վաճառականի,
որ
{յօժարեցաւ}
գիշերով
եւ
շատ
ծածուկ
հանել
նորան
Կանտօն
քաղաքը։
յ,
այս
պատճառով
այնտեղի
մարդիկը
պիտոյ
է
անպատճառ
{յօժարէին}
ամենայն
բանի,
որի
միայն
կարող
էր
ժամանակը
կորուս
աղդ
մարդու
համար
հեշտ
չէ
նաեւ
գտնել
մի
պարոն,
որ
{յօժարէր}
ընդունել
նորան
իւր
մօտ:
Յիսուն-վաթսուն
տարեկան
մ
պահանջեալ
էր
յառաջագոյն:
Իբրեւ
տեսի,
եթէ
ոչ
{յօժարի}
ի
խաղաղութիւն,
յայնժամ
հարկեցան
ըստ
օրենի
պատրաս
ա
ընդդէմ
կայ
եւ
ասելիք:
Եթէ
կամենայ
քաղաքը,
եթէ
{յօժարի}
ճանաչել
ճշմարտութիւնը
եւ,
յետ
դնելով
ամենայն
կոյ
արդասէր
եւ
ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ
ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ
շնորհքը,
չէ
պիտոյ
{յօժարի}
իւր
զաւակների
կրթութեան
եւ
ապագայ
բարօրութեան
համ
զադէի
մօտ
եւ
ասում
է,
որ
եթէ
այդ
անգամը
Բէգզադէն
{յօժարի}
մարդ
եւ
ապրանք
չուղարկել
այդ
վաճառահանդէսը,
ինքը
իրք,
որպէսզի
տեսանողը,
գոնէ
երեւութին
նայելով,
{յօժարի}
վճարել
որոշած
գինը:
Բայց
մեք
այդ
բաների
վերա
նորան
ընդունել
որպէս
իրողութիւն.
նա
ակամայ
պիտի
{յօժարի}
ընդունել
այն
ժամանակ,
երբ
ցոյց
տամ
իմ
իրաւունքը
հաւատալ:
Այսպիսի
մի
պարոն,
աւելի
շուտով
կը
{յօժարի}
դիմել
դէպի
գերբնական
ուժերի
ազդեցութիւնքը,
"
որո
րիցս
կանուխ
ամուսնացած
պիտոյ
է
լինիմ:
Եթէ
այդպէս
{յօժարի},
եւս
նամակ
կը
գրէմ
Թիւթիւնճի-օղլուին
եւ
կը
հրաժա
մէջ,
որպէսզի
մանուկը,
քաղցրութեամբ
խաբուելով,
{յօժարի}
ընդունել։
Մեր
ասածի
վկայութիւնը
պարտական
ենք
որո
ցէ
տպել
զայնս:
Այլ
օրէնսգէտն
պ.
Հագի
ոչ
կամեցաւ
{յօժարիլ}
՚ի
ստորագրել
զպատմութիւն
գործոյն
եւ
զբողոք
իմ,
պ
իւն
ինչ
կայ
առ
դուրս
յաւելեալ
են
ի
ստորագրին,
թէ
{յօժարին}
ընդ
հիմնաւոր
հաշտութիւն,
այն
է,
եթէ
հաշտութեան
օք
մշակել
զնա
եւ
բերեալ
ի
խելացնոր
յուսահատութիւն
{յօժարին}
փոշիանալ
հնախտութեամբ,
ըստ
որում
նորն
լեզու
չէր
եծ
մարգարէի
ձեռքով
քարոզուած
ճշմարիտ
հաւատը,
եթէ
{յօժարիս}
մեր
պէս
թլփատել
քո
մարմնի
անթլփատութիւնը,
այն
ժա
անքը
հաստատեց
մեզ,
որ
իրաւունք
ունէինք
չկարդալու
{յօժարութեամբ}
եւ
ախորժանքով
մի
այդպիսի
գրուած:
Մի
փոքր
ներքեւ
,
հանեցի
իմ
ստատիցն
եւ
ի
նոյն
կտակիցն
եւ
ամենայն
{յօժարութեամբ}
իմով
կատարելապէս
վաղֆ
արարի
եւ
ետու
յատկացեալ
եւ
մարգարէի
աղաղակը,
մանաւանդ
թէ
աղաղակով։
Եւ
{յօժարութեամբ}
գուցէ
միտքդ
բերես,
Գիւտ
կաթողիկոսի
եղբօրորդու
եր
շնորհը,
իսկ
երբ
տեսան,
որ
ժողովրդի
բազմութիւնը
{յօժարութեամբ}
էր
լսում,
երբ
տեսան,
որ
մարդիկ,
միմեանց
պատմել
կեղծ
շնորհակալութիւնը
այն
պարոններին,
որ
կամակար
{յօժարութեամբ}
ուղարկեցին
մեզ
վերը
դրուած
գրքերը,
ո՛վ
ինչ
ունէր
նը
իւր
առանձին
բժշկական
գիտութեան
մէջ։
Նա,
սրտի
{յօժարութեամբ}
ուսումնասիրելով
իւր
գիտելի
առարկայքը,
միշտ
յայտն
օսում
էք,
-
ասաց
պ.
Յովնաթանեանցը,
-
եւ
ես
մեծ
{յօժարութեամբ}
պատրաստ
եմ
լսել
ձեր
մարդասիրական
խորհուրդը:
մկրտեալ
եւ
հաւատացեալ
՚ի
Քրիստոս,
իմ
կաման
եւ
իմ
{յօժարութեամբն}
եւ
ամենայն
զգայարանօք
առողջ
նաեւ
միտքս
բոլորովին
բայց
հարկը
ի՜նչ
բաներ
չէ
ստիպում
կատարել
մեր
սրտի
{յօժարութեան}
ընդդէմ.
ես
ասացի
միայն
հարկը,
դեռեւս
հարկաւոր
է
լինելու,
եթէ
մեզանից
մինին
ընդդէմ
մեր
կամքին
եւ
{յօժարութեանը}
կապելու
լինէին
մահով
միայն
վերջանալու
կապով
մի
այ
վերայ,
պատճառ,
մաքուր
էր
նորա
խիղճը,
եւ
հոգու
{յօժարութենով}
ցանկանում
էր
ամուսնանալ
Շահումեանցի
հետ,
ոչ
այն
օտ
այսքան
իւրաւունք
ունի
ճշմարտութիւնը.
կամաւ
եւ
{յօժարութենով}
միմիայն,
իւրեանց
թքածը
չկամենալով
լիզել,
յանձնե
ելութիւնը
դէպի
Յիսուսեան
աբեղայքը։
Լա-Կատիեր
իւր
{յօժարութենովը}
մտաւ
կուսանաց
վանքը,
ուր
եւ
շուտով
վախճանեցաւ։
ւ
իմ
մի
բարեկամիս,
որ
թէյ
խմելու
գնանք
իւր
մօտ։
{Յօժարութիւն}
ցոյց
տուեցինք
եւ
գնացինք:
Երբ
որ
դռնից
ներս
մտան
աստել
իւր
աշակերտքը։
Կաթողիկոսը
ցոյց
է
տալիս
մեծ
{յօժարութիւն},
գովում
է
եւ
օրհնում
է
Աբովեանին
եւ
խոստանում
է
ւթիւնները,
որ
պիտոյ
է
յառաջանային
միջումը
սէր
եւ
{յօժարութիւն}
չլինելուց:
Մկրտիչը
սէր
ասացեալ
ինչ
եղածը
չգիտէր
որ
դու
եւս
հեռի
չմնաս
այդ
բաներից,
անտարակոյս
քո
{յօժարութիւնը}
եւս
հարկաւոր
է,
այստեղ
ես
համարեա
թէ
ոչինչ
եմ:
չեն
իմ
ասելիքը:
Ես
կամէի
վճռաբար
լսել
քեզանից
քո
{յօժարութիւնը}
ինձ
հետ
ամուսնանալու,
կամէի
լսել
քո
խոստմունքը,
տիրապետեց
երկնքի
որդու
կամքին,
ուղղակի
եւ
առանց
{յօժարութիւնը}
հարցանելու
մուտք
ստացաւ
Կայսրի
մօտ,
որ
չունէր
եւ
նուն
լուացուիլ.
ինչ
պիտոյ
է
առնէր,
կամայ
ակամայ
{յօժարում}
է:
Մեր՝
իմ
բարեկամի
հետ
առանձնութեան
միջոցին,
ամար
հարկաւոր
չէր,
եւ
եթէ
մի
այդպիսի
արծաթագլուխ
{յօժարում}
ես
զուր
տեղը
չքացնել
Յիշատակարանիս
արեւ
ցոյց
չտալ
իւր
պատճառով
պիտի
մեռանին
անբաղդ
բանտարկուածքը,
{յօժարում}
է:
Իսկոյն
գնում
է
նա
բանտ
եւ
յայտնում
է
Մանր
րազմ
բացեց
հարաւային
մասի
դէմ.
քանզի
այս
մասը
չէ
{յօժարում}
վերցնել
իւր
միջից
մարդկութեան
նախատինքը,
մարդավա
որոշում
է
մնալ
պանդխտութեան
մէջ
եւ
այս
որոշումով
{յօժարում}
է
մինչեւ
տակը
խմել
թշուառութեան
բաժակը:
Այո՛,
մ
նորան,
թողուլ
այս
աշխարհի
թագաւորութիւնը,
նա
չէ
{յօժարում}
եւ
հիւանդանալով՝
մահիճ
է
ընկնում...
-
Քաղա
որանց։
Եթէ
Վենետիկեան
հասարակապետութիւնը
չէր
{յօժարում}
տեղ
ու
հող
տալ
Պապական
հոգեւորների
եւ
վանքերի
համ
ատերազմի
համար։
Միւս
պապը,
մեծ
արծաթ
ստանալով,
{յօժարում}
է
Կոստանդնուպօլսի
պատրիարգը
գլուխ
եկեղեցու
ճանաչե
նորան
մանուշակների
մասին
եւ
ասում
է,
թէ
ինքը
չէր
{յօժարում}
վիզ
առնուլ
այդ
յանձնարարութեանը,
վախելով,
թէ
մի
յնտեղ,
գրականութեան
դիւապետը
երգում
էր
անհոգաբար
{Յօղակն}
ի
ճախրը
եւ
այլն,
եւ
պոչովը
զարկում
էր
յատակին
խա
գործունեայ
մարդու
կերպարանք
ցոյց
տալ
բժշկապետին,
{յօնքերը}
մօտ
քարշեց
աչքերին:
Դուռը
բացուեցաւ,
եւ
բժշ
ան,
միջահասակ,
հաստափոր
եւ
ճաղատ
ճակատով.
նորա
{յօնքերի}
եւ
ընչանցքների
սեւութիւնը
մանաւանդ
աւելի
որոշակի
Լուսեղէն
է,
թափանցիկ
է
մարմինը,
Աչքը
{յօնքը}
սեւ
սաթի
պէս
փայլում
են:
Չքնաղ
իրան
խոր
ներս
ընկած
մանր
աչքերը
զրկուած
թերթերուկից
եւ
{յօնքից},
հազիւ
հազ
երեւում
էին
դուրսից.
ճակատի
ոսկրը,
ելոցն։
Իսկենտեր
պէյ
յետ
բազում
աշխատ
առնելոյ
{յՕսմանեանս}
հիւանդացաւ,
լուեալ
Օսմանեանց
զհիւանդութիւն
սորա
ւուրս
Թերեզեայ
թագուհւոյն
եկն
դեսպան
'ի
Պէջ
քաղաք
{յՕսմանեանց}
։
Ի
նստիլ
տասնապետի
միոյ
ծերոյ
'ի
պանդոկի,
եկին
սնապետի
միոյ
ծերոյ
'ի
պանդոկի,
եկին
անդ
եւ
ոմանք
{յՕսմանեանց}
անտի,
յըմպել
նոցա
եւ
յարբենալ
'ի
պանդոկի
անդ,
մ
տի,
յըմպել
նոցա
եւ
յարբենալ
'ի
պանդոկի
անդ,
մին
{յՕսմանեանց}
քար
արձակեաց
յանուն
թագուհւոյն։
Բողոք
կալաւ
յայն
է
պաշտպան
եւ
պահապան
կալ
կրօնի
իւրեանց,
դանդաչեն
{յօտար}
ուսմունս,
մեծապէս
վնասակարս
մեզ,
հայեցեալ
ի
պատ
հիւանդութեան
աղագաւ
զամիսս
քանիս
բացակայ
լինելով
{յօտար}
պետութիւնս,
եւ
ի
վերադարձիս.
ուրեմն
լուայ
զայնմ
ն
Յովհաննու
կաթուղիկոսի՝
զվիպասանական
ինչ
գրուած
{յօտար}
լեզուս...
զի՞նչ
էր
պատճառ
զի
Հայք
առ
հասարակ
հ
ոցն,
ըստ
քաղեալ
ծանօթութեանց
իմոց,
յազգայնոց
եւ
{յօտարաց}
հասանէ
մինչ
5000-6000
լիբրէ
ստերլինգ,
այսինքն
ւթեամբ,
թէ
եւ
հետո
զհետէ
խառնեալ
յայն
զփոխառեալս
{յօտարաց}
անշքացոյց
մինչ
իսպառ,
եւ
բազում
այն
է
ըստ
քաղաքա
եալ
[եւ]
լքեալ
յիւրայոցն՝
այնինչ
զօգնութիւն
եգիտ
{յօտարաց},
[ի
հարկէ
ստիպեալ
գտաւ՝
այնուհետեւ
պաշտել
եւ
զդ
ըստ
այլ
եւ
այլ
առարկայից
թարգմանեցին
ի
լեզու
հայ
{յօտարաց},
յորս
ըստ
իս,
որչափ
պատահեալ
եմ
գրուածոց
նոցին
ան
հնարս
առ
ի
լուսաւորել
զնոսա,
զի
լոյս
ցոլացեալ
{յօտարաց}
չար
է,
քան
զսեպհական
խաuար,
ի
հարկէ
եթէ
առողջ
բ
նի,
հոգեւորք
մեր
առ
անձնական
օգտի
կամ
մուրանալոյ
{յօտարէն}
զչնչին
փառս
՚ի
վաճառ
հանեն
զմեզ,
դաւեն
եւ
մատնեն
ուխ
թագաւորութեան
գիտութեանց.
իսկ
հայոցս՝
[թէեւ
{յօտարութեան}
վայրի]
նոր
ուրեմն
շնորհեցաւ
զհետ
ընթանալ
նոցա,
թ
րազանց,
քան
զայլոցն,
յորս
բռնաբարի
ազգային
ոգին
{յօտարութիւն}:
Զգործն
եկեղեցական
դրամոց
վարեալ
առ
ի
Ձէնջ
ա
խայտ
երամ,
Ո՛չ
սոխակին
զերգ
անոյշ,
{Յօր}
համօրէն
խրախանան
Բնութիւնք
խոշոր
եւ
քնքոյշ:
քան
զոր
կարծէք,
եւ
անկեալ
'ի
յիշողութենէ
եւ
օրէ
{յօր}
նուազիմ,
ստիպիմ
զձեզ
կանգնել
եւ
կանգնեալ
իսկ
այս
որովք
լուսափայլին
միտք
եւ
սնանի
հոգին,
տարագիր
է
{յօրագրէ}
անտի,
յորում
ոչ
զվերջին
տեղին
ունին
ամսական
առեղ
.
պարբերութիւնս,
Սինօդն
զկոնդակն
զայն
լուեալ
եւ
{յօրագրի}
արձանացուցեալ
ի
միասին
ընդ
այլ
թղթոց
եւ
յայտարարո
ւ
թէ
քարոզեմ
զկրօնընդդէմ
եւ
զանբարոյական
գաղափարս
{յօրագրի}
մերում:
Զայսոսիկ
եւ
զայլ
սոցին
նման
բարուրանս
մի
կատարիր
նորան
համառօտ
եւ
խելացի:
Այս
ասելով
{յօրանջեց}
սաստիկ
եւ
բացեց
բերանը
Վեզուվի
ճեղքուածքի
չափ,
ո
,
յորս
բանաւոր
փարախս
այս
կայ
առանց
Հովուապետի,
{յօրէ}
՝
յորմէ
հետէ
եբարձ
Տէր
զՏէրն
մեր
ի
գլխոյ
մերմէ,
ի
3-էն
յաջորդ
ամսեան
ապրիլի
ետու
զպատասխանի,
այլ
{յօրէ}
յայմանէ
մինչեւ
ցայսօր
չէ
ունեցեալ
իմ
ի
կողմանէ
նո
լոյն
նորա
կացուցանեմ
ի
ստորեւ
զվկայութիւնս
ա)
զի
{յօրէ}
անտի
չուելոյ
նորին
վեհափառութեան
ի
Նախիջեւանայ,
ոսի
ամենայն
Հայոց
տեառն
Ներսիսի
յամի
1845
(թէպէտ
{յօրէ}
անտի
մանկութեան
սկսեալ
ի
1837
ամէ
ծառայեալ
եմ
եկե
խաչագծիւ
ի
պատճառս
պիտոյ
այնր
ինձ
լինելոյ:
8
{Յօրէ}
անտի
մինչ
ցայսօր
չունելով
զոչինչ
բաւականութիւն
ի
ց
եւ
մտից
տան
եւ
կրպակաց
պ.
Բաբաջանեանի,
սկսեալ
{յօրէ},
յորմէ
հետէ
անցեալ
են
այնք
՚ի
տեսչութիւն,
Ադմի
վերջոյ
հանեալ
զընդհանրական
մատեանն
եցոյց
ինձ
թէ
{յօրէ}
անցանելոյ
տանն
ի
ձեռս
Ադմինիստրացիօնին
գումար
բով
մի
մանուկ
Սէթ
կոչեցեալ
զոր
ինձ
յետ
տանում
ամ
եւ
ի
{յօրէ}
այնմանէ
զինչ
գնեալ
եղէ
նմա
յօժարացայ
առնելոյ
հոգե
ն
առաքելութեան
մերոյ
եւ
տպագրութեան։
Այս
հուր
օր
{յօրէ}
բորբորքեալ
տոչորէ
եւ
ոչ
ունի
շիջանիլ
հնարիւք
առան
սորանից
լաւերը
կան՝
"
ջանի
գործ
ենք
լինում
",
"
{յօրէ}
անտի
իւր
հաստատութեան
մինչեւ
ցայսօր"։
Չպիտի
մոռ
ծ
Փարաւոնի
"
(Ելք.,
գլ.
Է,
համ.
1)։
"
Ո՞չ
{յօրէնս}
ձեր
գրեալ
է.
ես
ասացի
թէ
աստուածք
իցէք
"
(Յովհ
Կ.
Պօլիս,
1852,
հրատ.
Թանգարանին
վերծանութեան
{յՕրթա}
-գիւղ։
Խորենացի
քերթողահայր,
Պատմ.
Հայոց,
Ա
ովմայ։
Սոյնպէս
եւ
Հ.
Ղուկաս
Ինճիճեան
'ի
բնակիլն
{յՕրթա}
-գիւղ
եւ
'ի
լսելն
եւ'ի
տեսանելն
զնոսա
ամենեւին
հաւ
ցն։
Ես
ահա
առ
այս
զերկուս
թուղթս
գրեալ
ի
մի
{յօրինակ}
է
ներկայութեան
վկայիցն
ստորագրեցի,
կնքեցի
եւ
յան
ղիկէս
կոչմամբ,
եւ
չէ
ինչ
անհավանելի,
եթէ
զորքան
{յօրինակաց}
երկասիրութեանցն
ի
ձեռս
բերէին
պարեգօտաւորքն,
զայ
տակ
պ.
Էմինը
այսպէս
է
ծանօթաբանում.
"
Յերկոսին
{յօրինակսն}
գրեալ
տեսանի
'ի
գէթ"։
Ինչպէս
ընթերցողը
տեսնում
ռանց
ստանալոյ
առ
այդ
դրժողութիւն
զբացարձակ
հրաման
{յօրինաւոր}
առաջնորդաց:
Սրբել
զօր
շաբաթուց,
կացուցաւ
առ
Մով
,
դարձեալ
անդատապարտ
համարիմ
օրինօք,
զի
այդոքիկ
{յօրինեալ}
են
ընդ
ձեռն
իմոց
բարեկամաց
յամի
1846,
եւ
ես
յայն
եւ
այն,
որպէս
պատմեն
նամականիք,
ինքնին
ըստ
քմաց
{յօրինեալ}
եւ
՚ի
ստորագրութիւն
ժողովրդոց
մատուցեալ:
Չեն
ին
ստուգագոյնք
իցեն
եւ
արժանի
հաւատոց,
քան
զթուղթն
{յօրինեալ}
յամբաստանեալ
եպիսկոպոսէ
կամ
յարբանեկաց
նորա
եւ
ձե
խօսս,
ասէ
ցիս
Մանուկ
աղայն,
-
վարդապետութիւն
ձեր
{յօրինեաց}
գիրք
ընդդէմ
Հայոց,
իսկ
այն
Վահան
գիրք
է
ջատագովո
պա
ժողովուրդք,
-
ընդէ՞ր-
ասեն-
եւ
դուք
ոչ
աշխատիք
{յօրինել}
զգիրս։
"
Չկարեմք
"
ասեն։-
Ընդէ՞ր
ապա
ոչ
ներէք
կ
էս
Սիւնի
եպիսկոպոս
քերթող
առ
մեզ
անուանեալ
յաղագս
{յօրինելոյ}
զքերականութիւն,
զճարտասանութիւն
եւ
զայլ
հռետորակ
ԹԷ՝
աճեցէ՛ք
"...
եւ
լռեաց:
Աստ
զճակատ
{յօրինեն}
Բնութիւն
եւ
հրաման
անբուն.
Ո՞
ելցէ
յա
եալ
'ի
ծով
զայն
խառն
զանգուած։
Յայս
ակն
եդեալ
իմ
{յօրինեցի}
զառաջին
զչորս
հատոր
գիրս
(անուանեալ
նոյնպէս
Վահա
Էն,
Լի՛
են
երկինք
փառօք
քովք,
Նուագս
{յօրինէ}
սերովբէն,
Եւ
մատուցեալ
ունելեօք
Առնու
րութիւնն
բարձեալ
ի
տանէն
Արշակունեաց:
Ողբս
անդէն
{յօրինէ}
ի
վերայ
չարաշուք
դիպուածոցս,
զորս
գտանեմք
ի
վախճ
ք
ի
նորին
իսկ
գրուածոց
եւ
այլոց
նորա
ժամանակցաց:
{Յօրինէ}
[վասն]
ի
հայցուածոց
ուրումն
Թէոդորի
"
զԳիրս
պիտոյ
ուսմունս
առ
Տիւքիկոսի
Բիւզանդացւոյ
ի
Տրաբիզոնդ,
{յօրինէ}
զաստղաբանութիւն,
զքերականութիւն,
զճարտասանութիւ
ն,
որ
ըստ
խնդրոյ
Գագկայ
Արքայի
յազգէն
Արծրունեաց
{յօրինէ}
զպատմութիւն
Արծրունի
տոհմին,
տրոհեալ
զայն
ի
հինգ
ց
հոյլք
համակեալ
ի
գեղգեղս՝
Բիւր
դայլայլիկս
{յօրինէին}
քաջհամեղu.
"
Եւ
զի՞
է
քեզ,
ասեմ
ցկոյսն,
հ
ն
նզովէ
մեծ
տրամաբան
եւ
աստուածաբան,
տնօրինող
եւ
{յօրինող}
Երեւակ
հանդիսի,
պ.
Յովհաննէս
Տէր
Կարապետեան
Տէր
...
ըստ
ոմանց
ապացոյց
Համարին
բանաստեղծական
{յօրինուածոց},
որոց
լեալ
կարծեն
ի
նախնումն,
երեւի
ի
ժամանակս
ում
որեւէ
ժողովից,
այլ
Երուսաղէմի
վանականների
մի
{յօրինուածք}
է
եւ
իբր
հաւանութիւն
է
գտել
Էջմիածնի
ծայրագոյն
պա
,
այլ
՚ի
տեղեկութեանց,
որք
հասանին
ինձ
բերանացի
{յօրինսգիտաց}
եւ
ի
փաստաբանաց
քաղի,
թէ
յիշեալ
Թէրթըն
անուն
ադմ