Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

ահի, որպէս մի չարագո՛րծ եւ մարդասպան, այսինքն՝ {խա՛չի}. Նորա՛ն, որ արարի՛չ էր եւ նորոգիչ, կեա՛նք տուո

, որոց առաջնորդէ մատնիչ ոք կամ դահիճ: Անհասանելի {խա՜ղ} ճակատագրի: Որ ամբաստաներն զինէն, եթէ քարոզեմ զկ

դիան: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - {Խաբանօք} ճանկել է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում

: Հեթումը պատասխանում է. " որդի՛, քո արեւը, ես {խաբար} չեմ, կ՚ըլնի որ ջուրն ինքն ա ծակել " եւ այլն: Խե

ելու բան էլ չկա. սպասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ {խաբարիկների} եւ թարմ նորությունների: Ողջունիր երկու սեռի բոլո

յասացեալ Ինճիճեան խորհրդոց, չոքան 'ի Ենի-խափու, {խաբեալ} 'ի բանից Յովհաննէս աղայի Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հ

եկեղեցին ազգային, եթէ բազմօրինակ ծեքաբանութիւնք {խաբեբայ} կաթոլիկին յարգեսցին յատենի ծայրագոյն կառավարութեա

ոգու ամենածածուկքը, զինաթափ է առնում նորան: {Խաբեբայ} մարդիկ այս հոգեբանական երեւոյթը մեկնում են շնչակա

կու րոպէում, ելեքտրամագնիտական հեռագրով: Եթէ մի {խաբեբայ} մարդ կամենար օգուտ քաղել այդ ազգերի կուրութենից,

ց աղքատը, - Աստուած օրդ երկայն առնէ... Բայց ես {խաբեբայ} չեմ, եւ Աստուած վկայ է, որ խաբեբայ չեմ: - Ե

.. Բայց ես խաբեբայ չեմ, եւ Աստուած վկայ է, որ {խաբեբայ} չեմ: - Երդում պէտք չէ, - ասաց Մանուշակը, - ա՛

նուին։ Նա խլեց դպիրների ձեռքից սուրբ գիրքը, այն {խաբեբայ} կարդացողներից եւ մեկնիչներից, որ իւրեանց կամեցած

գիտութիւնը, իսկոյն հրամայեց բռնել նորան եւ իբրեւ {խաբեբայ} կամ ժողովրդի մոլորեցուցիչ տարեց Եպիսկոպոսի առաջեւ

Ինդոս գետի եզերքը Յիսուսեանք տարածում էին սուտ ու {խաբեբայ} կարծիքներ Աստուծոյ մասին, քարոզում էին սուտ եկեղ

շատող թռչունները։ Պասկիէ, անառակ, Փարէզեան {խաբեբայ}, խեղկատակ, ծաղրածու, զրպարտութեան վաճառող, որ

ինելով ամենիմաստ մարզպանի վրայ, թէ նա գիտէ չլսել {խաբեբայական} խօսքերի եւ իրաւունքը ճանաչել, որպէսզի նորա առջեւ

նքը մինչեւ այս հասակը այսպիսի բան լսած չէր: - {Խաբեբայական} եւ յիմար գրքերի մէջ չկան բնութեան այսպիսի յայտնու

մենդ XIV Պապը, հասկանալով Յիսուսեանների հոգին եւ {խաբեբայական} ուղղութիւնը, մանաւանդ աչքի առջեւ ունենալով նոցա

րական կարողութիւն, որպէս զի կեղակարծ, այսինքն՝ {խաբեբայական} շարժողութենով դադարեցուցանեն նորա ճշմարիտ աճեցակա

տենալով՝ նայում են, որ շիւղը հանեն։ Եւ այսպիսի {խաբեբայութեամբ} աշխատում են իրենց անձը արդա՛ր ցոյց տալ աշխարհի,

եւ բարբարոս ընթացքի վերայ, չկամինք յիշել, որ նա {խաբեբայութեամբ} կամենում էր ձեռք ձգել Մխիթարը՝ բարեկամանալով Կապ

ան ուսումնականք կամակից էին այս բանին։ Իգնատիոսը {խաբեբայութեամբ} այս բանը նորանցից իմանալով՝ մատնեց նորանց խուզար

լակկայում, իսկ ինքը գնաց Մօրէնեան կղզիները, ուր {խաբեբայութեամբ} մկրտեց մի օրուայ մէջ տասն երկու հազար մարդ։ Կասկ

զօրութենովը կատարուել էր այդ, եւ այսպիսի ամօթալի {խաբեբայութեամբ} ձեռք առեցին դարձեալ իւրեանց նախկին իրաւունքը եւ գ

զՆախիջեւան, յայնժամ եւ Սիմոնեանն, ըստ ընդաբոյս {խաբեբայութեան} հայ կաթոլիկաց, (զորոց բարեհաճեալ է վկայել նորին

եանքում"։ Եթէ այս տեսութիւնը կապակից չլինէր {խաբեբայութեան} եւ անբարոյականութեան հետ (պարտք հատուցանել՝ առա

երականութիւնը անգամ չգիտէին, որ ծնած էին միմիայն {խաբեբայութեան} համար, եւ համարձակւում էին բազմութեան մէջ՝ ամեն

, մինչեւ ի մահ կ'աշխատինք դուրս վանել ստութեան եւ {խաբեբայութեան} դեւը Հայաստանի նուիրական աւերակներից եւ կը հասնեն

Անհնար է նոյնպէս լուռ մնալ Լայենէզի եւ մի այլ {խաբեբայութեան} մասին։ Ժողովքի մէջ սահմանուած էր շատ փոփոխութիւն

լ զանազան նշանական ձեւերով եւ պայմաններով, - զարդ {խաբեբայութեան}, - որոնք թէեւ ըստ էութեան ոչինչ խորհուրդ կամ զօրո

յց ինչպէս զարմացայ, վերահասու լինելով նորա տիրոջ {խաբեբայութեանը}. դորա գազանանոցի կենդանիքը շինովի էին, որ շատ թ

նոս դառնային (ինչպէս եւ պիտոյ է լինէր. պատճառ, {խաբեբայութենով} էին մկրտուած)՝ խնդրեց Պօրտուգալացոց թագաւորից,

րոց հոգեւորական եղբարց, որ խոտէր զնորին աղանդ եւ {խաբեբայութիւն} ի հրապարակի, ո՛չ մի անգամ հասոյց զիւր բողոք (որ

իմարութեան հետ միաւորուած էր մի կազմուածքի մէջ եւ {խաբեբայութիւն}, տարակոյս չկայ, որ այդպիսիների խօսքը, կարծիքը

նութիւնը կայ, այնտեղ սուտ չկայ, ինչ տեղ սուտ եւ {խաբեբայութիւն} կայ, բնութիւն չկայ: Թիւթիւնճի-օղլուն առաւել

է իմանայի, որ դու հաւատարիմ պառաւ ես, այսինքն, {խաբեբայութիւն} չես առնում, ես քեզ աւելի կը տայի, եւ ոչ միայն ե

դէպի Հռովմէական գահը էր միմիայն կեղծաւորութիւն եւ {խաբեբայութիւն}, որի տակ թագուցանում էին իւրեանց պատուասիրական մ

ծւում քահանայութենից: Եթէ այսպէս չէ, ապա ուրեմն {խաբեբայութիւն} է ձեռնադրութեան ժամանակ ժողովրդի վկայութիւնը պահա

ղ էր ճշմարտութիւնը գտանել, որովհետեւ ստութիւնը, {խաբեբայութիւնը} արծաթ ունի, նա կաշառքը ձեռքին նստած է պատրաստ,

են իրենց անձը արդա՛ր ցոյց տալ աշխարհի, բայց այդ {խաբեբայութիւնը} բնա՛ւ չի ծածկուիլ, եւ նոքա է՛լ աւելի շատ յաւելու

քից, ստախօս եւ անպատիւ դու, մեք ճանաչում ենք քո {խաբեբայութիւնը}, քո արհեստը ընթացք չունի մեր մէջ: Ազգասէ՞ր, որ

րշահոտութեամբ եւ նոյն ժամանակ խայտառակելու էր մեր {խաբեբայութիւնը} ։ Չէ. հետեւինք Քրիստոսի խրատին. նա չէ հրամայում պա

ը եւ շատ քնքուշ կերպով խայտառակում է Բագրատ աղայի {խաբեբայութիւնը} եւ նենգութիւնը: Նա այն մէկիցն էլ հրաժարուելով աս

աղաղութիւն ու կարգ. բայց իմ ապստամբութիւններից, {խաբեբայութիւններից} եւ առհասարակ իմ գործերից, որ հիմնած ու հաստատած

` մեր համար: Այդ փիլիսոփայութիւնը եւ գիտութիւնքը {խաբեբայութիւնք} են: Գոնէ, իմ կարծիքով, վերին աստիճանի փիլիսոփա

որանից յետոյ խումբ-խումբ գնում էին կեղծաւորները, {խաբեբաները}, տիրադաւները, սեղանապղծողքը, գողերը, անառակ կ

պատասխանատվությունից եւ դատավարությունից: Այդ {խաբեբաներից} մեկն ինձ հանդիպեց շոգենավի վրա՝ Զմյուռնիայի եւ Կ

ի հետ, այնքան վախենում էին այդ կախարդ անուանուած {խաբեբաներից}, կամ շատ անդամ կախարդ անունով ամբաստանուած եւ զր

ս քահանային Թորոսեան, որ արարեալ էր միմիայն առ ի {խաբել} զպարզամիտսն ի հասարակութեան հայոց Նախիջեւանայ եւ

, ինչպէս մինչեւ այժմ եւ այսուհետեւ եւս, աշխատեն {խաբել} մեր ազգը եւ, սուտ ու չնչին գովասանութեններով ներ

ստը հագած, ման է գալիս մի Հրէայի հետ՝ աշխատելով {խաբել}, կամենալով մի մուշտակ գնել նորանից: Երկրորդ

շարադրե՞ յինքենէ զնոր պարբերութիւնս, եւ զո՞ կամի {խաբել} Այվազովսքին. չե՛մ ք նորընծայ ի տպագրութեան կամ ՚

նող է, Թէեւ անունն ` Շատ ժամանակ {Խաբել} էլ գիտէ: Այնտեղ այգուն շտապում է.

. Թո՛ղ միջին դարու գաղափարներով Ամբոխը {խաբել} ճգնի աշխատի: Թո՛ղ նա թարգմանէ զրպարտ

կողմը եւ պղտորել էին միտքը ռամիկ ժողովրդին, որին {խաբել} մի շատ դիւրին բան է. մնում էին մի քանի հասկացող

բացի գրել ու կարդալուց ոչինչ չգիտէր: Այսպէս ահա {խաբել} ու որսացել էր նա եւ Քուէպէքի այն առաջին մարդիկը,

, ո՛չ այլ ինչ չեն մտածել, բայց միայն ժողովուրդը {խաբել} եւ անձնական օգտի ծառայել: Ազգի օգտի վերայ մտածող

ոչինչ ժամանակ յաջողուած չէր այսպէս ճարտարութեամբ {խաբել}, ինչպէս այս գործում: Բայց պիտոյ է ճշմարիտը ասել

ղքատութիւն, մահ եւ կործանութիւն: Այժմ չես կարող {խաբել} նորանց, որպէս յառաջ. նոքա շատ խելօքացել են այժմ

մունքով որսալ, յանդգնութեամբ զարմացնել, գեղեցիկ {խաբել}, բարեհաճեցէ՛ք այս բոլորը իմանալ, մռայլութիւն ձե

ող եւս լինել, պատճառ, այդ գրքերի խորհուրդը մարդ {խաբել} եւ յիմարացնել է. իսկ բնութիւնը ընդհակառակն լուսա

ին մարդը հարիւր անգամ իւր հնարագիտութենով կարող է {խաբել} մի այր մարդ, եւ այն մի օրուայ մէջ. կին մարդու ս

որ չէ այլ ինչ, եթէ ոչ հնար իմն արուեստակեալ առ ի {խաբել} զազգին պարզամտութիւն: Ասացաք արդէն եւ խնդիր ի մէ

ուգապէս Արշաւրի միտքը իր քոյրը Սօսին տալ էր եւ ոչ {խաբել}, այդ պարզ երեւում է Հեթումի եւ իր կնոջ խօսակցութ

ա վրայ իրենց գուշակութիւնքը հիմնելով եւ ժողովրդին {խաբելով}, աւելի խնամք են ունեցել այդպիսի բաները գրով մինչ

ութեան համար: - Լսի՛ր, լակոտ, դադարի՛ր ինձ {խաբելուց}. ես քո հիւսիսային հաշուապահանջ իշխանների ընկերը

չկարելով վնաս ինչ իրական հասուցանել ինձ, զանձինս {խաբեն} առասպելս հնարելով: Զայս մի ինչ չկարեմ գուշակե

որոյ ձեռք առին նոքա իւրեանց խորամանկութիւնը, որ {խաբեն} ե՛ւ Պապը, ե՛ւ Լուդովիկոս XIVը։ Նոքա հաւատացուցի

թուց եւ դատապարել կամելով զարտաքին եւ զանխորհուրդ {խաբեութիւն} դպրաց եւ փարիսեցւոց: Քրիստոնէութիւնն յաւուրց անդ

իմ աշխատությունը, ուրախացա: Այն ստությունքը եւ {խաբեությունքը}, որոնցից գանգատ ունիք եւ որոնց մասին ասում եք,

ում եք, թե նոր չէին եւ այլն, այդ ստությունքը եւ {խաբեությունքը} աստուծո անքննելի նախասահմանության կամքն էր, որ մ

ած չէր. Փարիսական իւր ձեւերով Աշխարհք {խաբեց}, զարմացուց, Այդ պատճառով Աստուած նորա

, մի՛ գուցէ տհաճութիւն ծնանի ժողովրդի մէջ, նորան {խաբեց} սուտ խոստմունքով: Կարդինալը փոխանակ մի կերպ

Նորան քարտուղարութիւն տալով, կարծեց անշուշտ, թէ {խաբեց} նորան. բայց նա իւր գիտեցածը գործ կը դնէ, եթէ կա

, որպէս յանցաւոր կին եւ յաջող փորձիչ: Սա էր, որ {խաբեց} Եւային, տալով նորան բարու եւ չարի գիտութիւնը. ա

տունքը, ցրուեց աշակերտքը, հալածեց վարժապետքը եւ {խաբեց} մի քանի յիմարի, թէ այն պատճառով լինում են դոքա,

- Նորանից, Ձեր մռայլութիւն, որ ես երկար ժամանակ {խաբեցի} նորանց, խոստանալով գեղեցիկ գալոց օրեր, հարստութ

ահա՛, ինչ որ ես կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ Եթէ դուք {խաբեցիք} ինձ, ո՛չ ես, այլ դուք պիտոյ է պատասխան տաք Աստո

ներով նախատեսելով, յետոյ, ուրիշներից ամաչելով, {խաբէական} եպիսկոպոսութիւնքը մահադեղի պէս խմեցնելով սուրբին

ճանութեամբ նենգողների մօտ վազելով եւ միտք պղտորող {խաբէբայական} չար խօսքերով ասում էին. " Ա՛յ յիմար մարդիկ, ինչ

մուժ ամբոխի աչքում։ Փոյթ չէ՛, որ մի տեսաբանական {խաբէութեամբ} (оптическим обманомъ) մի քանի կարճատես մարդիկ կ

րելի՛, - պատասխանեցի ես, - քո կանոնների առաջինը {խաբէութիւն} է եւ մաքսանենգութիւն, երկրորդը՝ զրկողութիւն. ե

չում, մեք հրատարակում ենք նորան իմաստակութիւն եւ {խաբէութիւն}: Մարդն է փիլիսոփայութեան ե՛ւ հեղինակը, ե՛ւ առար

ոչ միայն լոկ բացառութիւնք են, այլեւ տեսաբանական {խաբէութիւն} ՝ illusion optique! Բացառութիւնը չէ կարող իբրեւ օ

այո՛, բայց վաղը կը ցնդի, քանզի լոկ տեսաբանական {խաբէութիւն} է, կրկնում ենք վերստին: Մեր մինչեւ այստեղ

ւ հեղձուցանեն ի նմին, եւ զի ընդ այս նոցա ամօթալի {խաբէութիւն} արդարապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ վախճանին ասացե

թեան պսակը խաւարի ճակատի վերայ։ Այդ երեւակայական {խաբէութիւնքը} (иллюзіи) կը ցրուին եւ կը փարատուին եւ այդ կարծ

լոյ զշաղկապ միաբանութեան, բայց ո՛վ արդեօք կարիցէ {խաբիլ} ի տեսանել ի թուղթս անդ զանուն եւ զստորագրութիւն ն

Ներսէս Շնորհալին որպէս մի երկդիմի մարդ՝ իւր ազգը {խաբող}, յունական օգուտը պաշտող եւ աւելի Յոյն, քան թէ Հ

նութեան մէջ: Չարաչար խաբուած է նա իւր կեանքում։ {Խաբողը} բնակւում է Տուիլերիու, Լուվրի եւ Սէն-Կլու պալատն

ք այդպիսի՞ մարդիկ շատ հարստահարուած էին, կամ շատ {խաբուած}, որ այժմ մատնուել էին այդ ողորմելի վիճակին, թէ

ր էր նորան չընկնել միստիկականութեան մէջ: Չարաչար {խաբուած} է նա իւր կեանքում։ Խաբողը բնակւում է Տուիլերիու

Մի ալեւոր ծերունի Գերի դառած կը հալուէի {Խաբուած} անարգ երեսի։ Մանկութիւնը գեղեցիկ էր,

ծիք դառնալու ժողովրդի դաստիարակութեան համար։ {Խաբուած} չե՛նք, որ ազգը սիրով կ'ընդունէ այսպիսի մի գիրք,

. երեք օր Հռոմայեցիք կոտորում էին դաւաճանութեամբ {խաբուած} անզէն մարդիկը: Երբ լցուեցան փողոցները նոցայ դիակ

րայ շողոմարարութեամբ, ինչպէս միւս շատ բաների մէջ {խաբուած} էր իւր կարդինալներից. թէպէտ այն մարդու տգիտութիւ

ւ այն գեղեցիկ տուները, որ ունի նա Քուէպէքի մէջ, {խաբուած} քահանայապետի սիրոյ առ նա շնորհն են: Բայց թո

այս բոլորը իմանալ, մռայլութիւն ձեր, ինչպէս նոքա {խաբուած} են, որ աշխատելով, վասնզի.... - Կանգնի՛

, հերիք է. դու ինքդ կը մնաս իմ մօտ յիմարացած ու {խաբուած}. ինչպէ՞ս համարձակւում ես դու ասել ինձ " իմ մռայլ

Երկու օրից յետոյ իմանում է խեղճ պատանին, թէ {խաբուել} էր իւր քեռուց: Լաց է լինում, ողբում է, բայց ի՛

ր, իւր խղճմտանքը ուրիշի խղճմտանքի վերայ դնելով, {խաբուել} էր իւր տգիտութեամբը, որովհետեւ նորա հաւատը դէպի

որովհետեւ սա չկարողանալով իւր գիտութիւնը կշռել, {խաբուել} է իւր բարեկամ կարդինալի գովասանքից եւ այնպէս մեծ

եմ, - ասելով զարկեց երկու ձեռքով ճակատին: - Ես {խաբուել} եմ... ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, այդ մի յիմարութ

ցուցիչ հիւթի մէջ, որպէսզի մանուկը, քաղցրութեամբ {խաբուելով}, յօժարի ընդունել։ Մեր ասածի վկայութիւնը պարտակա

ն: Այս էր լաւը, որ նորա առաջեւ կանգնողը եւս շատ {խաբուելու} պտուղ չէր. նա ինքը մի բան սրտի վկայութեամբ ճանաչ

եւս սեղանակից լինել իւրեան. ծերացած քահանայապետը {խաբուեցաւ} դորայ շողոմարարութեամբ, ինչպէս միւս շատ բաների մ

ն ծանծաղուտի: Հիմա այն ժամանակը չէ, երբ անպատիժ {խաբում} էին հասարակությունը: Եթե ես բանտարկված չլինեի,

": - Բայց, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն Չէի՞ք {խաբում} կամ նենգում: - " Այդ ի՛նչ կարելի բան է, Որ անմ

օսել, թէ հասուցած էին 400 աշակերտք: Ովին են {խաբում}. թո՛ղ գնան իւրեանց գիւղերումը պարծենան շինականնե

ղափարների եւ ո՛չ բուն կրօնական խորհրդով: Ովի՞ն է {խաբում} սա: - Ուրեմն, - պատասխանեցի ես Շամիլին, -

ւմ Այս խօսքերիս անպաճոյճ ` Յայտնում ենք, որ չենք {խաբում}, Ահաւասիկ ապացոյց: Ադամն ուխտել էր անխաբ Չսխալո

- Բայց, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն Չէի՞ք {խաբում} կամ նենգում: - " Այդ ի՛նչ կարելի բան

քնել այսպիսի նախաճաշիկ ուտելուց յետոյ: - Դու {խաբում} ես ինձ եւ համարձակւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ,

գիր անունը վերան դնելու, որպէս թէ իւրեանց խելքով {խաբում} էին կառավարութիւնը եւ ժողովրդի առաջեւ հանդիսանում

ուր եւ լերինք Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գայիսոնին {խաբուսիկ}, Ես նոյն ժամայն յաւերակս մեծակառոյց վէս բրգանց

, որ չծուլանա գրել: Ես դեռ հույս ունեմ նրա մասին {խաբրիկ} ստանալ, իհարկե քեզանից, մինչեւ երեքշաբթի, եթե

ԵԱՆՆԵՐԻՆ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ԵՎ ՂԱԶԱՐՈՍԻ {ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ} ՆՈՒԻՐԵՄ ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ ՈՂՋՈՅՆ, Ձեր գրած գիրերն ե

րներն ստրախավոյ գիրով մեզի հասցէնուք: Ծանիր, {Խազարոս} եղբայր, գրած բանիդ շատ աղեկներն կան հոս եւ շատ ա

աջին երեսի լուսանցքի վրա ավելացրած է]. Սիրելի {Խազարոս} եղբայր, ով որ քեզի ասիլ է, թե Ներսեսն վերարկուո

ինչպէս բան է, որ դուք կենէ միամիտ չէք: Երեկ մեր {Խազարոս} աղաչէն գիր առի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր գրիք նոցա,

աննիսեան, Հուջիխան Բեշիքդաշ. խնդրել սոցանից պ. {Խազեզեանցի} գրքերը կամ դրամը Աստուածատուր Դաստակեանց Փարիզ,

նոնները. ա) թղթի վերայ զանազան մեծութեամբ գիծեր {խազել} համեմատ մտքի մեծութեանը, բ) կիսափակ պատուհաններ

տալիս ձեզ երգել այնպիսի բաներ, ուր շատ կային ցած {խազեր}, այդ կարող է, վնասակար լինել ձեր ձայնին: Խնդրե

հակալ եմ. ես ինքս բաւական նեղութիւն զգում եմ ցած {խազեր} երգելու ժամանակ, վասն որոյ իրաւունք տալով ձեր դի

կն ի ճախրը եւ այլն, եւ պոչովը զարկում էր յատակին {խազերը}: Առաջին անգամ, որ տեսանէիք դուք նորան, կը կարծ

նչեւ այս օրս: Սրբազանն Պետերբուրք է: Ավետիք {Խազերովը} եւս նորա մոտ է, զատկի վերա կուգան այստեղ եւ կմնա

լսելով, նկատեցի ձեր երգածը, ձեր կոկորդային լեա {խազը} կարօտ է մի փոքր մշակութեան: Եւ առ ժամանակ ես խոր

խսայ վեր առցեն, յետ այնորիկ եւս տների մարամաթի, {խազնի} եւ վերն յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն

Պառաւ տատիդ չմոռնաս: Տատը գլխովդ պտիտ գայ, Ինչ {խաթայ} ունիս տատին գայ, Երեսիս մի բուռ հող գցես, Իմ տէ

, թէ առ ազնուագործելոյ եւ մշակելոյ զլեզուն՝ պիտի {խաթարել} եւ կործանել կազմած բուն հայախօսութեանն՝ որ միակ

ունին բանք զկրօնէ եւ զնորին ստորոգելեացէ, զի մի՛ {խաթարեսցին} միտք ընթերցանելեաց, եւ որ եւսն է՝ անգէտ համբակա

ղարաւաշն եմ (աղախին), - ասում է նա, - նրա ազիզ {խաթէր} համար թէկուզ քարափիցն էլ վեր կ՚ընկնիմ, ջուրն էլ

երպարանքով Կանոնադրութիւնը ոչ միայն ետ է վերցնում {Խաթթի} -Հիւմայունով շնորհուած իրաւունքները, այլեւ այն իր

ւմ է Երուսաղէմի հարցին, Դուռը ոչ միայն խախտում է {Խաթթի} -Հիւմայունը, այլեւ մասնատում հայ հոգեւորականութեա

ամենայն ժամանակ բաց է մեր դուռը: Ինչպէ՞ս է Վարդ- {խաթուն} խնամուս առողջութիւնը: - Փառք Աստուծոյ: Խօ

աւ: - Երթաք բարեա՛ւ, ողջունեցէ՛ք խնդրեմ Վարդ- {խաթուն} տիկինը: - Յատուկ շնորհակալ եմ: Դեռեւս պար

էր նա իւր հօր եւ մօր մահից յետոյ, այրիացած Վարդ- {խաթուն} քրոջ հետ, այլ այսքան պիտոյ է ասել, թէ բաղկանում

ւ վարձ, մի՛ ցանկանար իմ անբախտութեանը: Վարդ- {խաթուն} քոյրը նայում էր եղբօր վերայ մի անորոշ զգացմունքով

եանը, որ նոյնպէս համաձայն էր իւր մտքին: Վարդ- {խաթունը} այսպէս սկսեց խօսել: - Եթէ պարոն Թիւթիւնճի-օղլ

արծես թէ խելքին նստում էին. պատճառ, ինչպէս Վարդ- {խաթունը}, այնպէս, եւ սա խելքի կողմից մեծ կարօտութեան մէջ

թէ ո՛չ... Վերջին խօսքը ասելու ժամանակ Վարդ- {խաթունը} հափշատկել էր սեղանի վերայից ջրի շիշը եւ սպառնալով

ափելի դատապարտութեանը: Այս խօսքերի վերայ Վարդ- {խաթունը} ցած դրեց ձեռքից ջրի շիշը, բայց նորա կատաղութիւնը

ց նորա կատաղութիւնը չէր նստել բոլորովին: Վարդ- {խաթունը} այն վերին աստիճանի կարճամիտ եւ անզգամ կին մարդերի

, որ աստիճան տար անզգամութեանը, այն ժամանակ Վարդ- {Խաթունը} ոչ եթէ միայն կը ստանար Անզգամութեան վարդապետ աստի

ւծոյ, որ այդպիսի բան չկար աշխարհի երեսին եւ Վարդ- {խաթունը} հերիքացած էր Անզգամ պատուանունովը, որ ստացել էր

նորան չպատժի այդ մահը իսկոյն հարսնացած: Վարդ- {Խաթունը} աչքերը բացած լսում էր այս պատմութիւնը: Երբ որ աւ

է, եւ մարդը պէտք է կառավարէ իւր կնոջը: Վարդ- {խաթունի} խօսքերը մի անորոշ տպաւորութիւն գործելով Աղուանեան

ցախառն նզովքից յետոյ, կարծես թէ, հանդարտեց Վարդ- {խաթունի} սիրտը, բայց երեսը ծածկեցաւ կանաչ-դեղին վարագուրո

անունից կատարել վավերագրեր: Պ. պ. Ալաջալյանը, {Խաթրանյանը} եւ այլն եւ այլն, թերեւս, համաձայն իրենց բնածին

ւնինք մեք, եւ ազգը պիտի օգնել եւ այդ ազգը չէ այն {խաժամուժ} ամբոխը, որ ոչ այս գիտե եւ ոչ այն, այլ ընտրյալքը

ր այս րոպէիս վատամարդիկ են դարձած այդ նահատակները {խաժամուժ} ամբոխի աչքում։ Փոյթ չէ՛, որ մի տեսաբանական խաբէ

: Ամենայն ողջամիտ Հայի յայտնի է, որ կամին ներկել {խաժամուժ} ամբոխի աչքը, թէ ահա այս ինչ աբեղայ կամ այս ինչ ե

կամ դարաւոր աւանդութիւնների (tradition) որ եւ է {խաժամուժ} ամբոխի (եւ այս կերպով մարդադիր օրէնքը շեղուած բն

այոց կենդանի, ընկերական բարբառին, առանց լինելու {խաժամուժ} ամբոխի գռեհկաբանություն"։ Պարոն Նազարյանցը ժամա

խօսի, կամ թէ վերին կամ գեղեցիկ մտքեր բացատրուին {խաժամուժ} ամբոխի անկապ ու կցկտուր լեզուի ձեւերովը։ Ամե

լի ազգի բազմութեան անհասկացողութիւնը, նոյնպէս եւ {խաժամուժ} ամբոխի ախտերը, ահա այն տարերքը, որոնցից բաղկացե

ունուած է դժոխքի միմիայն իշխանների մէջ. պատճառ, {խաժամուժ} ամբոխը դեւերի չգիտէ ոչինչ թաքուն բան: Իբր թէ

ի մի մարդ, ո՜հ, ցաւելի ճշմարտութիւն, յարգ ունի {խաժամուժ} ամբոխի աչքում, այսպիսի մի մարդ, որ փորը հաստացր

արդիկ, իւրեանց հայեացքով աւելի վերհամբարձ քան թէ {խաժամուժ} ամբոխը: Նոքա, այն ժամանակի հայեացքով, լաւ ուսա

ն բնութեան օրէնքների վերայ յառաջացող, որ տգէտ եւ {խաժամուժ} ամբոխը ամենայն միամտութեամբ պատրաստ է ընդունել մի

բոլորովին անխորհուրդ: Մեր պարոնը, մանաւանդ {խաժամուժ} ամբոխի աչքերը ներկելու համար, ազգասիրութիւն էր ց

յն քաղաքավարութեան եկել էր իմ մօտ գիշերազգեստով ( {խալաթով} ): Բարեկամական կերպով իրեար ողջունելուց յետո

այլն: 5. Գրութիւն տէր Յովհաննես Ա. քահանայի {Խալիբեան} ՚ի 17/29էն յունիսի, որով ծանուցանէ թե չունի զոչի

ղեկացեալ իրաւանց կամ անիրաւութեանց գործելոց կամ ի {Խալիբեանէ}, կամ ի պատգամաւորացն, այլ թէ յօժար են նոքա, առ

ւոյ, ոչ միայն զպատկանեալ գումարն դրամոց ստանալ ի {Խալիբեանէ}, այլ աւելորդ եւս, որպէս յուսալ տայր Այվազովսքին

թեան ազգին վերջացաւ գործն եւ թէ ինքն էառ զհաշիւ ի {Խալիբեանէ} ՚ի ներկայութեան ժողովականաց, մինչ ՚ի գիշերին յոր

ելոյ եկեղեցական գումարօք ի պարապետէ իւրեանց ի պ. {Խալիբեանէ} յանուն իւր: Այլ մեք զայս ամենայն յիւրում ժամ

րդի մերոյ, որք բողոքելով բողոքէին զապիրատութեանց {Խալիբեանի}, ծանրացելոց ի վերայ ազգին ի բազում ամաց հետէ:

որելոյ զմեծագումար դրամոց գործն ըստ քմաց ի հաճոյս {Խալիբեանի} եւ առաքուր կոխելով զշահ եկեղեցւոյն, այլ Այվազովս

գրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ են եւ քննեալ զհաշիւս {Խալիբեանին} կամ տեղեկացեալ իրաւանց կամ անիրաւութեանց գործելոց

շիւս եկեղեցական դրամոց անցելոց ի ձեռս աստիճանաւոր {Խալիբեանցին}, վաւերական թղթով իւրեանց կացուցին զնուաստութիւնս

Յուլիս 19 81 Աջեմեանցին 26 82 Խաֆաֆեանցին 83 {Խալիբեանցին} [Թիֆլիսից] Օգոստոս 26 84 Հայրապետեանցին, ս

ս] սրբազանին 13/25 30 Սահրատեանցին 31 Վարդ[ան] {Խալիբեանցին} 5/17 32 Կովայլսկուն 11/23 33 դարձեալ նորան 15/

Պետերբուրգ 115 մեր տունը 116 Խաֆաֆեանցին 117 {Խալիբեանցին} 118 Ալփիարին 119 " Մեղուին " 120 Ստանիսլաւին

շտպանէին զվնասապարտն եկեղեցական օգտի զաստիճանաւոր {Խալիբեանցն} եւ զգործակից նորա զԱյվազովսքի վարդապետն, եւ այն

եալ զգիրն մատուցեալ է առ ի ստորագրել ուր զառաջինն {Խալիբեանք} կամակար ստորագրեալ, զմնացեալսն գրեթէ բռնադատեալ

ես: Ես ինքս մտածում եմ մի փոքրիկ նամակ պատրաստել {Խալիբյանին}: Այդ կլինի, նախ, ներողություն խնդրելու պես մի

Թեեւ ամեն բանի մասին լռեցի, բայց չեմ կարող լռել {Խալիբյանին} արած քո դիմումի մասին: Ասա՛, խնդրեմ, ո՞ւր է քո

երջին անգամ գրեցիք սրբազան Մատթեոս առաջնորդին պ. {Խալիբյանցի} եկեղեցական մեծագումար պարտքի մասին: Թող հայտնի լ

առանց օծման: Ի նորումս ի քաղաքիս աստիճանաւոր {Խալիբովն} հրաման գրեաց Հոգեւոր կառավարութեան քաղաքիս օծանել

յից օծանել եւ զբերեալ պատկերն ընդ ձեռն իմ, պարոն {Խալիբովն} ոչ կամեցաւ հրամայել վասն տասնեւհինգ արծաթոյ, այլ

ատակարանն " իհարկե կարդացիր, թող պ. Շամիլը յուր {Խալիլ} Նայիրին մին հոգոց ասե: Իմ առողջությունս այս ր

յդտեղ է եղած իմ մեծ տարաբաղդութեան սկիզբը: - {Խալիլ} նայի՞բ, - աղաղակեցին Լեզգիները միաձայն, - նա,

ւ գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ գոմի դուռին եւ կանչեց ինձ {Խալիլ} նայիբի բարեկամի անունով: Երբ մօտեցայ պատանուն,

բայց վկայ է Աստուած խօսքիս ճշմարտութեանը, որ ձեր {Խալիլ} նայիբը, երկար ժամանակ իւր պարտքը չվճարելով, այլ

գու, կարող է շատ անախորժ բաների տեղիք տալ: Ես, {Խալիլ} նայիբի պատճառով ընկնելով քո մարդերի ձեռքը, երբէք

սրտապատառ ըլնիս, Քաքուլիդ կալին մեռնիմ, - երեսիդ {խալին} մեռնիմ, Լսել եմ կարդացող ես, - սաղմոսիդ ծալին մե

անը կը չոքեմ մի օր եւ ինչպէս նախ եւ յառաջ գորգս ( {խալիչա} ) կը փռեմ եւ լուադեղ (персидская ромашка) կը ցա

ուի մէջ, գլխարկից սկսած մինչեւ օթոցը (փռուածք, {խալիչայ} ) ամեն բան նշանակելով, մեր թարգմանութեան մէջ բնա

լեւ՝ ՚ի կառուցումն դպրոցի իւրոյ ընծայս ստացեալ ի {Խալիպեանէ}, ազատ կացոյց զմեծագումար դրամոց պարտապանն. եւ ո

վնաս եկեղեցւոյն հայոց, եւ միացեալ ընդ բազմավնաս {Խալիպեանի}, զրկեաց զեկեղեցիս Նախիջեւանայ, գուն գործելով ճո

, կողոպտեցան յառաջնորդ անուանելոյն, որ ՚ի հաճոյս {Խալիպեանի} ՝ այլեւ՝ ՚ի կառուցումն դպրոցի իւրոյ ընծայս ստացե

գործողութենէ Այվազովսքոյ ՚ի դրամական գործում ընդ {Խալիպեանի}, յամի 1858 յամսեանն Նոյեմբերի բողոքեցի ես ՚ի Հիւ

ն Նախիճեւանայ քաղաքական գլուխ ղուբերնսկի սեկրետար {Խալիպովին} ուսանել ի նոյն Մկրտչէն Սիմոնեան: Բայց ո՛չ կարեմ

իջեւանայ քաղաքական գլուխ ազնուական աղայ Յարութիւն {Խալիպովն} սակս քննութեան, որպէս եւ նորին ազնուութիւնն պահա

ցէ վախճան պատրաստ եմ հատուցանել, ըստ որում պարոն {Խալիպովն} թոյլ չետ առանց դրամոց, թէեւ եկեղեցին մեր չունի ե

յլս: Ղեւոնդ երէց, հեղինակ պատմութեան Մահմեդի եւ {խալիֆաց} արաբացւոց: Ի սկիզբն մետասաներորդ դարու եկաց Յ

տուգապէս այդ կարծիքի տէր է: " Ա՛յ տղայ, ի՞նչ ես {խալխի} ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, - ասում է Սօսը, - էդ ո՞ր

երցողը " Ընծայի " յօդուածներն իրարու վրայ դիզէ ու {խալկինի} մը մէջ դնէ եւ ամենավարպէտ քիմիագէտի մը ձեռնտուութ

ծերունի հօր բերանից, այս է. " Պապեան եղիր, որ {խալսիս} "։ Լսեցինք, թէ այս թերթը եւս ընդունել է իւր արժ

: Չգիտեմ ինչ էր յանցանքս, միայն երբ հարցուցի, " {Խալֆա՛յ}, ո՞ւմ էր հրամայում ", ճիպոտն եղաւ պատասխանը, ա

եզ: - Կրկին աջահամ... Անէ՜. որ մարդ դարձար եւ {խալֆայ} եղար, գնաց: Ո՞վ իմ մխիթարիչ, արդարադատ յի

ական հարուստ տաղարան ունիմ, չնայելով որ Բաղդասար {Խալֆայի} բոլոր տաղերը Զիս քո սիրոյն, Արիք որ երթամք, Գա

չեմ, բայց գերադասում եմ ճշմարտությունը։ Ֆոշեն, {խախուտ} այլ հանդիմանությունների թվում, խոսելով Անգլիայի

էզը կը տարածուի: Մինչեւ այժմ Հայոց ազգի մէջ {խախուտ} եւ անհիմն վաճառականութեան խորհրդով հիմնուեցան մեծ

ւնը եւ աչքի առաջ ունենալով Երուսաղէմի աւանդութեան {խախուտ} լինելու հանգամանքը, երկու արքեպիսկոպոսի ու կրօնա

, եւ այս դարձել է նոցա համար մի սիւն, թէեւ՝ շատ {խախուտ}, որին թիկն տալով՝ կամենում են իւրեանց կանգնելու

ւ մարդկային զգացողութեամբ: Աղջկայ կուսութիւնը {խախտել}, յետոյ ամուսնացնել նորան իւր մանուկ փոքրաւորի հե

իւղի, կա՛մ այլ յարակցութեան պատճառով օտարի հետ, {խախտեցին} երանելի նախնեաց ուխտը, նենգեցին մեր ազգի եւ նորա

նարդար. Ազգութեան հիմքը, նաեւ հաւատքի {Խախտեցին} նոքա մինչ ցայսօր իսպառ։ Սոցա գործերը

շօշափուեցի՜ն Ստինքներն կոյսի - Ու ծիրանեգոյն ` {Խախտուեց} կուսութիւն. Եւ մոգպաշտը այն Վերցընում մատեան

չ վերաբերում է Երուսաղէմի հարցին, Դուռը ոչ միայն {խախտում} է Խաթթի-Հիւմայունը, այլեւ մասնատում հայ հոգեւորա

կէս միլիոն հայ, ապա ուրեմն Թուրքիան իր որոշումով {խախտում} է նրանց անհերքելի իրաւունքը: Ի լրումն ամեն

օրութիւնը, սատանան հետաքրքրութեամբ հանեց բերանից {խածած} կտորը, որի վերայ դեռ երեւում էին գրի անունի հետե

, թէ Փարպի գնացող ուխտաւորքը իրաւ, կատաղա՞ծ շան {խածած} էին եւ ջրվախութիւն ունէի՞ն (Hydrofobia), թէ՞ ա

րվախութիւն ունէի՞ն (Hydrofobia), թէ՞ առողջ շան {խածած}, կամ Սօսի նման ջրվախ էին, որ իր Փարպի գնալը Գար

հնարում, երկրորդ, եթէ, ստուգապէս, կատաղած շան {խածած} էին եւ ջրվախութիւն ունենալով արդարեւ Փարպի գնալով

ռաջեւ, եւ ոչինչ այնպէս բան չգործէ, որ խղճմտանքը {խածատէր} եւ վիրաւորէր նորա հոգին: - Այս բոլոր կանոններ

եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ զիւր տուտ {խածեալ} բոլորակ Զառամութեամբ պարուրէ մահուան ջամբեալ

չքումը, թաթախեց իւր ղահուէի մէջ, դրեց բերանը եւ {խածեց} կէսը. երբ որ ծամել էր, իսկոյն թթուեցաւ նորա երե

թիւնքը ծագում են նորանից, որ հեղինակի գրուածքը, {խակ} մտածութեան արդիւնք լինելով, չունին գաղափարների ը

, բայց միայն ժողովածու՝ տեղի եւ անտեղի, հում եւ {խակ} նիւթերի, որ առանց ընտրութեան, առանց կարգի, այս

տեւ քանի հազար տարեկան, այնուամենայնիւ դեռեւս մի {խակ} տղայ է եւ գուցէ երբեք դուրս գալու չէ այս տղայութե

ան անունով մեր մէջ ման եկած գրքերի թերութիւնքը եւ {խակութիւնքը}, զանց եմ առնում նոյնպէս հռչակել յառաջանալի օգուտ

Դարձեալ ժպտի եւ գրգայ: Այլ զի Ադամ ոչ ընդ {խաղ} Վշտանայր ինչ զսիրոյ, Ուստի սերովբէն ք

Թէ զինուորն է նոցա պաշտպան, Կան այն տեղ {խաղ}, պար, երգեր. Ապա թէ նա հեռացած է, Փ

կորուստը. ժամանակի անհարազատ որդիք են դոքա, կամ {խաղ} բնութեան, որ երբեմն դուրս է երեւեցնում այդպիսի ա

, որ ես մազի չափ պատիւ չեմ ունեցել քո մօտ: Միթէ՞ {խաղ} է, կամ, կատա՞կ է իմ հետ խմել. ես նորան այն օրը

ատում այդպիսի բաների, վասն որոյ մտքումս դրեցի մի {խաղ} խաղալ դորա հետ: Խոր գիշերի մէջ, մինչ ամենայն մա

հի բանն եմ ասում: Երբ Համասփիւռը բարկացած Սօսենց {խաղ} ասելու վրայ, անիծախառն խօսքեր է հանում բերնից եւ

, Նորա ձայնը կախարդում է թովչի պէս. " {Խաղա} ՛ աղբիւր ", նա երգում է, " խայտալով, Իմ կտ

Շրթամբք ցնցուղ թէ յագչիս, Յարտավազկին ի վէտ {խաղալ} ՝ Ո՜հ, յիշեա՛ զիս, յիշեա՜ զիս: ԺԲ

կատի քրտինքը եւ քաջալերութիւն է տալիս նորան յառաջ {խաղալ} այդ ազնիւ ասպարիզի մէջ։ Սոյնպէս, բարեմտաբար

մ այդպիսի բաների, վասն որոյ մտքումս դրեցի մի խաղ {խաղալ} դորա հետ: Խոր գիշերի մէջ, մինչ ամենայն մարդ քնե

եսանք ահա այդ աղբիւրը, եւ այժմ մնում է մեզ յառաջ {խաղալ} մեր ընթացքում, հետեւեալ գլխին պահելով խօսել բուն

իմեանց բարեւ տալ-առնուլը, կամ ղահուէտնումը թուղթ {խաղալը} միմեանց հետ, սէր են համարում, եւ կարծում են դեռ

ատ դարեր յետոյ էր ծնել: Այդ ժամանակի առաջ ու հետ {խաղալը} կախւում է Թորոսի, Մինասի եւ Նիկողոսի ազգի մէջ ու

րտով ցանկանում ենք, որ ամենայն ծնող, փոխանակ մի {խաղալի} բան պարգեւելու իւր զաւակին, Ռօբինզօնի պատմութիւն

" Սիրելի՛, այդ ինչ ճշմարտութիւն է, որ ձեզ համար {խաղալիկ} էք շինե՛լ՝ անպատուելով դորա սուրբ անունը"։ Զար

ի այդ յարակցութիւնը, այնուհետեւ այդ արարածը պիտի {խաղալիկ} լինի շրջապատող բնութեան ձեռքում, իսկ եթէ մի արար

վերայ: - Հասկացողութիւնը եւ սրտի վկայութիւնը {խաղալիկ} բաներ չեն, եւ մեր ազատութիւնը լաւ ճանաչելուցն է

ն չկայ ձեր համար աշխարհի երեսին, այլ ամենայն ինչ {խաղալիկ} է ձեր հզօր ձեռքում: Սրտապնդելով ասացի այս խօ

մեանցից բաժանուած եւ շատ անգամ, կրքերի եւ ախտերի {խաղալիկ} դառնալով, իրեար հետ թշնամացած ազգային անդամքը մի

անձը երջանիկ Կը հաշուէին, թէ լինէին Նորա ձեռքում {խաղալիկ}... Այժմ փողոցում քնում է նա Խոնաւ պատերի տակին.

Սարերի նման մեծամեծ ալիքի Կատաղած ծովին եղած {խաղալիկ}, Գալիս էր մի նաւ, ջարդուած կայմերով, (

եւ երբէք չկամեցան, որ նայէին նոցա վերայ որպէս մի {խաղալիկի} կամ որպէս մի հագնուած, զուգուած պաճուճապատանքի վ

ձեռագործքը գնելու եւ փոխանակ պատահարների ձեռքում {խաղալիք} դառնալու, կարող է ամենայն վստահութեամբ հում նիւթ

Ձեռագործ ապրանքի մանր վաճառականը ոյժ չունի, նա {խաղալիք} է իւրեան ապրանք տուող մեծ վաճառականի, կամ գործար

ականի պարտքի մատեանը կամ մուրհակը: Միւս կողմից՝ {խաղալիք} է բիւր հանգամանքների ձեռքում: Նորա ապրանքը, ինչ

II) Ա՜խ, փոքրոգի մարդ հողածին, ա՜խ, {խաղալիք} կրքերի, Ինչպէս տերեւ ծառի վերան, ենթակայ

խնդրում, Դու անհանգիստ հեղինակ. Մեզ {խաղալիք} շինեցիր, Ողջ աշխարհի խայտառակ:

ազգությունը, այլ պիտո է մի տխուր եւ արհամարհելի {խաղալիք} լինի աշխարհի հանգամանքների ձեռքումը"։ Թույ

ն դոցայ թիւր ուղղութեամբ: Խղճալի՛ գործարան, դու {խաղալիք} ես եղել այդ անբարոյական մարդերի ձեռքում, բոլորով

՞ր, թէ դոքա այն մեծ խորհրդաւոր գործարանը ինչպէ՛ս {խաղալիք} էին շինել իւրեանց վատթար կամքին: Վերահասու եղա՞ր

խորհուրդը քաղաքապէս եւ եկեղեցապէս: Ամուսնութիւնը {խաղալիք} չէ, որ կատարուէր առանց մտածելու, առանց խօսելու

ք ")։ Մեցցաբարդան իւր դեսպանութեան ժամանակ {խաղալիք} էր դարձած Յիսուսեաններին. նոքա հաւատացնում էին Կ

երկու մասն բաժանելով վազում է եւ վիշապօրէն յառաջ {խաղալով} թափւում է Բենկալի ծոցը, եւ ահա՛ արեւմտքում դիզու

քան արեւը խոնարհւում էր դէպի մուտ: Թեթեւ քամին, {խաղալով} ծառերի տերեւների հետ, պատճառում էր մի ախորժելի խ

կական մանկտւոյ ի նորայն անշքացեալ աշխարհի, յառաջ {խաղալով} անդրէն ի կարգի բանիս: Արմատական լեզու Հայոց,

ղեն ի մետասաներորդ դարու եւ անտի օր քան զօր յառաջ {խաղալով} ՝ ձեւակերպեցին զմերոց աւուրց բարբառ աշխարհիկ, զա

րիստոկրատի, այն էլ նախիջեւանցի արիստոկրատի, դեր {խաղալու} ձգտումը: Այդ լոնդոնցի պլեբեյից ավելի լավ չէ: Հա

իսի գրքեր, որոնք փիլիսոփայական երկասիրության դեր {խաղալու} հավակնություն ունեն, վերջիններից ես խուսափում եմ

նք ձեզանից, այլ սննդակի՛ց էինք ձեզ եւ խաղակի՛ց՝ {խաղալու} ժամանակ ձեր արկանելին ձեր քամակից տանելով։ Եւ ձ

չ բան էր, որ Փարպեցին տանում էր Վահանի քամակից, {խաղալու} ժամանակ։ § 27. Բնագիրը. " Եւ վկայէ Գիր 'ի Կ

ինչ այն մարդը եւս նոյնպէս ամբոխուած, առանց յառաջ {խաղալու} շեմքի վերայից, հարցրեց նորանից, թէ տա՞նն էին ար

մանակը մի կերպ կորուսանելու համար նստում էք թուղթ {խաղալու}, կամ միւսները որպէս թէ չունէին այդ կեղտը եւ սուր

ների հետ տեսութիւն առնելու, կամ մի անմեղ թղթախաղ {խաղալու} առանց վճարի, կամ թէ շատ շատ մի բաժակ ղահուէով,

ա փոխանակ մի շատ բնական գործ։ Մատենագրական յառաջ {խաղալու} շարժառիթքը Մխիթարեանց ձեռքով, Մխիթարի մահից եւ ն

պատրիարքների միջոցով եւ վերջապէս ` Դռան առաջ իսկ {խաղալու} հայ ժողովուրդը ներկայացնողների դեր: Կասկած

արգելք եղաւ այս զարհուրելի գործերին, որպէս յառաջ {խաղալուն} նոյնպէս եւ աճելուն։ Լուդովիկոս XIVի թագաւորո

սակաւո՛ր էինք ձեզանից, այլ սննդակի՛ց էինք ձեզ եւ {խաղակի՛ց} ՝ խաղալու ժամանակ ձեր արկանելին ձեր քամակից տանե

Փարպեցուն։ Դնենք, թէ այդ թուականից սննդակից եւ {խաղակից} դարձաւ Փարպեցին Վահանին, դնենք, թէ Փարպեցին " ը

սում է, թէ Աղանը ընդունեց նորան որպէս իր ազգակցի {խաղակից} ։ Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան ժամանակ մնաց Փարպեց

ադարձաւ Պարսկաստանից եւ Աշուշայի տանը սննդակից եւ {խաղակից} եղաւ Փարպեցու հետ, եթէ այդ թուականին նաեւ քսան տ

. քսան տարեկան տղայ չէր կարող եղած լինել նա, երբ {խաղակից} էր Վահանին Աշուշայի տանը։ 446 թուականներում Փարպ

ւ դնում է եւ զանազան ուղղութիւններով շարում է իւր {խաղակից} ժամանակի առաջեւ: ժամանակը տանում է այդ քարերը յա

նը, Վահանին քեռի լինելով, ընդունել է սիրով նորա {խաղակիցը} եւ այլն եւ այլն, որ մեզ պարապ ժամերի արդիւնք է ե

ժամանակ տեւեց Փարպեցու, Վահանի սննդակցութիւնը եւ {խաղակցութիւնը}, բայց եւ այնպէս պ. Էմինը ընդունում է, որ Փարպե

ում է, թէ ուզում է յիշեցնել իր սննդակցութիւնը եւ {խաղակցութիւնը} Վահանին եւ մանաւանդ, երբ մէջ է բերում այն պատճառ

եմ ափսոսում: Նա ուներ այնպիսի մեղմ, բացսիրտ եւ {խաղաղ} բնավորություն՝ միշտ տրամադրված ուրախանալու, որ

ում է սաստիկ խաղաղություն հոգվո, բայց թողո՞ւմ են {խաղաղ}. մի չնչին խաղաղություն ինչերով է ձեռք գալիս. ին

նորան, եւ այնուհետեւ զուր էր ծագելու գեղեցիկ եւ {խաղաղ} առաւօտը նորա լուռ ու մունջ գերեզմանի վերայ:

է եւ նոր թաղած մեռելների գերեզմանների վերայ, եթէ {խաղաղ} էր եղանակը, եթէ քամին չէր ցրւում, այն գազը, որ

րեզման, գո՛նէ փարատուած կը լինէր սրտիս կսկիծը եւ {խաղաղ} հոգով, ուրախադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, որ գալո

, որպէս դէպի մի բռնակալ եւ թշնամի Ռուսսիայի, որի {խաղաղ} քաղաքացիներից մինը լինել վաղուց վիճակել էր ինձ Նա

ն թէ ունէր Պ. Խուդաբաշեւը: Յոյս ունինք, որ {խաղաղ} հոգով կը լսէ մեր գրածը Պ. Խուդաբաշեւը, ըստ որու

ցելու... Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Երեկոյեան {խաղաղ} ու զով Թէ ծառի տակ դու պառկես, Վարդի բոյրից թէ

Արեւ, լուսին եւ աստղեր, Մեղմ երեկոյ, առաւօտ, {Խաղաղ} ու զով գիշերներ Եւ ցերեկը լուսայորդ, Ծառ, տո՛ւն

սին չէր խօսում, Սերովբէ, յո՜ւշ, նրա վրայ Թափեց {խաղաղ} ու խոր քուն: Զեփիւռի զո՜վ շոյանքի Տակ թմրում է ո

նթարթ: Կենաց ծառը մեղմօրօր Հով էր անում հեշտօրէն {Խաղաղ} քնած նախահօր, Երբ որ հասաւ սերովբէն. Նա մօտ գալ

... Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Ի զով, {խաղաղ} երեկոյին Թէ ընդ ծառով պարզիցիս, Եւ զմա

զաստեղս, Զերեկոյ, զվաղորդայն, Զով եւ {խաղաղ} զգիշերս, Զպայծառ լոյս տըւընջեան, Զծա

Վշտանայր ինչ զսիրոյ, Ուստի սերովբէն քուն {խաղաղ} Արկ զնովաւ ի վերջոյ: Եւ ի սղոխ զեփիւռ

, Մի՛ մոռանար իմ դամբանը, թէ ես ննջեմ քուն {խաղաղ}, Երբ իմ սիրտը այսպէս քնքոյշ զգացմունքներով

ՕՏԱՐԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ ՎՐԱՅ. Չեմ կարող այժմ {խաղաղ} նայել մեր թշուառ կրքին, Որին շատ անգամ պաշտ

ւր է սրտին, Որ անտրտում, անվրդով Քընի {խաղաղ} հողի տակին Մահու յաւերժ խոր քնով։ Նորա

իտեան, - Ապրել արեւու երեսին Կամ քնել {խաղաղ} քուն մահուան։ Hy, XOPОШO! Hy,

գամ այլ չերեւեց"։ - Ո՛հ, սիրական, {խաղաղ} մնա՛, Բռնակալի դա աստղ էր, Որ աշխարհ

, Թո՛ղ մեր ճաշն ուտենք հանգիստ, Յետոյ {խաղաղ} քուն լինինք... Հեռի՛ գնա մեզանից:

ազատութեան ծառի բունը եւ այն ` բոլորովին բնական, {խաղաղ} եւ հանդարտ աճելութեամբ, որին հազիւ թէ տրամադրութ

ները: Կատաղի ալիքները, որոնք մինչեւ այն ժամանակ {խաղաղ} ափերի վերայ քնած էին, հողմի սարսափելի ձայներիցն

ր եւ ալէկոծուն աշխարհից դէպի մի աննիւթ, անախտ եւ {խաղաղ} աշխարհ։ Այո՛, Մարգարէն նմանեցնում է մարդը ծաղկի

ն արձակախօսութեան մէջ. այնտեղ ամենայն բան հարթ, {խաղաղ}, խոնարհ եւ ամենախոնարհ...: - Անտարակոյս

յն րոպէ մահացուցիչ էր, ես միլիոնաւոր մարդ հանեցի {խաղաղ} եւ օգտակար գործերից եւ ձգեցի նոցա այս բաբելոնեան

ուտով Մանթուխեանցը: - Ինչպէս հաճոյ է ձեզ, - {խաղաղ} սրտով ասաց պ. Մարկոսը, - ես շատ դիտաւորութիւնք

ղ. Թողէ՛ք ինձ հանգիստ մաշել իմ կեանքը Եւ {խաղաղ} սրտով մտնել դէպի հող: Երբ աւարտեց երգ

հակալ եմ, որ դու արժան ես համարում քեզ մտանել իմ {խաղաղ} եւ հեզ բնակարանը: - Դու եթէ հաւատաս բնութեան

ւկ եւ ո՛չ կատու: Անձրեւը կտրած էր բոլորովին, {խաղաղ} քամին, որ հազիւ թէ շարժեցնում էր ծառի ամենաթեթեւ

է Մխիթարը մի գեղեցիկ կերպարանքով մարդ էր՝ հեզ ու {խաղաղ} հոգով։ Բայց այս նորա հեզութիւնը եւ խաղաղասիրութի

նօթ բարեկամական համարձակութիւնը եւ չձանձրանայ ձեր {խաղաղ} հոգին եւ չվրդովուի ձեր ստոյգ ազատամտութիւնը այս ա

տան ծածքը պատերից խլող մրրիկ, ո՛չ, այլ այնպիսի {խաղաղ} երեւոյթք, որ չեն պատճառում մի երկիւղ, մի վնաս,

եք ծովեզերքից... Ջրեղէն դաշտում, դեռ նոր {խաղաղած} Մի ապառաժուտ կղզի երեւեց: Ահա՛, նա

ս, բայց որ միջոց դեռ շատ ունինք մինչեւ երեկոյեան {խաղաղական} ժամերը, մանաւանդ որ դուք եւս սրտանց կամենում էք

տքով, որ չեն կարողանում հասկանալ, որ չնայած մեր {խաղաղասեր} ոգուն, մեր կամքի հակառակ, հարկադրում են մեզ մեր

նչ ապրանք էր այդ կայսրը, Եղիշէն ասում է թէ "քանզի {խաղաղասէր} էր 'ի Քրիստոս, ոչ կամեցաւ ելանել ընդ առաջ պատերազ

հեզ ու խաղաղ հոգով։ Բայց այս նորա հեզութիւնը եւ {խաղաղասիրութիւնը} առիթ է եղել, որ Հայաստանի աբեղայքը մականուանել ե

լով ամպերի տակից, լուսաւորեց երկնքի երեսը: Ծովի {խաղաղել} էր: Թէպէտ մեք կորուսել էինք մեր բոլոր ապրանքը,

ալ Հայրապետական յամին 718, զամենայն ճիգն ճգնեցաւ {խաղաղեցուցանել} զեկեղեցի մեր եւ մաքրել ի խժական հաւատագիտութեանց

ն, թէ պ. Հագն չունի տալ զտունն կամ զարդիւնս, {խաղաղութեամբ} եւ առանց դատաստանական երկար եւ ձիգ վիճաբանութեանց

գիտէինք, որ հին խելքերը երբէք համաձայնելու չէին {խաղաղութեամբ} տեղի տալ նոր գաղափարներին, գիտէինք, որ նորը պատ

ին եւ ուրախութեանը։ Քեզ ողջո՛յն, սիրական, գնա՛ {խաղաղութեամբ} դէպի խաղաղութիւնը։ Աստուծոյ հրեշտակը քեզ առաջնոր

ռաւօտուն գնալ կոմսի մօտ եւ բանը մի կերպ վերջացնել {խաղաղութեամբ}: Այդ գիշերը անցուց նա մի ջերմախտական վիճակի

յս կը լինէր եւ ո՛չ այն, եւ ամենայն ինչ կ՚անցանէր {խաղաղութեամբ}, բայց այժմ, ո՛վ գիտէ, գուցէ... - Ինչ գու

ձրանան պարանոցք, ՚ի բթացուցանել զսուսեր թշնամեաց {խաղաղութեան} ազգի եւ եկեղեցւոյ: Ոչի՛նչ են առ մեզ ախտացել

թիւն իմ յորդւոցն Իսրայէլի... ահա ես տաց նմա ուխտ {խաղաղութեան}. եւ եղիցի նմա եւ զաւակի նորա յետ նորա ուխտ քահան

ասաբար վճռեց, որ կոմս էմմանուէլը, այդ հասարակաց {խաղաղութեան} վրդովիչը, չհրաւիրուի, այլ միայն մնացած միւսերով

, վաղ ուրեմն ներգործում էին ժողովքի մէջ եւ Կայսրի {խաղաղութեան} մասին խորհուրդների առաջը փակում էին։ Ահա՛ այս կե

լ: Այսքանը յայտնի է, որ Հայաստանը երբեք դարաւոր {խաղաղութեան} երես տեսած չլինելով, անդադար պատերազմների, յարձ

նժամ հասից ես անվտանգ յափն անքոյթ իմ կենաց, {Խաղաղութէամբ} առագաստեալ ընդ անհուն ծով փորձանացէ: Այս սր

ն բաները, որոնց վրայ ակնարկում է Թղթի հեղինակը։ {Խաղաղութի՜ւն} եւ այդ յառաջաբանը գրողի տասն եւ հինգ դարուայ ոսկո

լ էր յառաջագոյն: Իբրեւ տեսի, եթէ ոչ յօժարի ի {խաղաղութիւն}, յայնժամ հարկեցան ըստ օրենի պատրաստել զթղթեանն ը

, իւր հոգու մէջ սաստիկ ցանկանում էր միաւորուիլ եւ {խաղաղութիւն} առնել (Յունաց հետ), ծածուկ արտասուելով սխալակա

ապանակ, խաչ, սուրբ հանգանակ, Աստուածային {խաղաղութիւն}: Լի են միշտ, լի քո կողքումը: ՄՏԱԾՈՒԹ

վ տխրութեան։ ԱՍՏՈՒԱԾ Ո՜վ երկնային {խաղաղութիւն}, որ մեր խելքով չես չափւում, Ճառագայթիդ եւ

ոխուել է: Աշխատում ես մի կերպով {Խաղաղութիւն} վրդովել, Խլել մեր հանգիստ քունը, Սրտ

ց օրեր, հարստութիւն, բարօրութիւն, ազատութիւն, {խաղաղութիւն} ու կարգ. բայց իմ ապստամբութիւններից, խաբեբայութ

մ է մոլութիւնը: Իսկ ուր մոլութիւն է, չկայ հոգու {խաղաղութիւն}. այնտեղ տիրում է մի դժոխային ամբոխումն եւ նախանձ

տղաբերեց մարդկութեանը ազատութիւն, երջանկութիւն, {խաղաղութիւն} եւ յաւիտենական կեանք։ Նորա վարդապետութեան հիմքի

տանների մէջ թագաւորեց խնամք, դարմանատարութիւն եւ {խաղաղութիւն}. մի խօսքով՝ նորա մահը գրաւական եւ ապահովութիւն

րոյ ապառաժի վերայ՝ ամենայն տեղ տարածում է սէր եւ {խաղաղութիւն}, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է այն ազատութեան ազնիւ

ցի այնպէս, ինչպէս դուք կամեցաք։ Ինձ չ'յաջողեցաւ {խաղաղութիւն} տնկել ձեր եւ իմ ժողովուրդի մէջ։ Մեռանելով ահա,

, ամեն մի չնչին բան վրդովում էր նոցա փոքրիկ հոգու {խաղաղութիւնը}, ծառի տերեւների շարժողութիւնը կայծակնաբեր որոտմո

նների անունները, որ այդպէս վրդովել էին ձեր հոգու {խաղաղութիւնը} եւ պատճառ էին տուել ձեզ այնքան խօսելու, մինչեւ ո

ով Հայոց ազգը, վրդովել էին Պ. Իսահակեանցի հոգու {խաղաղութիւնը} եւ պատճառ էին տուել նորան այնքան խօսելու, մինչեւ

տիրապետելով մի աշխարհի, խռովում էր դրացի ազգերի {խաղաղութիւնը}: Նա ո՛չ եթէ յաղթութիւն կամի ստանալ ձեր վերայ, ա

երքին սէրն ատելութեան, կապակցութիւնը բաժանման եւ {խաղաղութիւնը} խռովութեան փոխելու պատճառ ըլլան։ Այսպիսի բանաւոր

: - Ինչու՞ այդպէս շփոթում է եւ խռովում է քո {խաղաղութիւնը} իմ պարզ հարցմունքս, եւ կամենում ես բռնակալ հայեա

դէպի Հիւսիսայինքը աննկարագրելի խոր է եւ սաստիկ: {Խաղաղութիւնը} չէ պիտոյ տիրէ այնտեղ, մինչեւ այդ երկու կողմերը չ

առակելի ճշմարտութիւնը, տնկելով Աստուածային հոգու {խաղաղութիւնը}, ներգործել է եւ բերել է այն պտուղը, որի մասին ի

սրտի մէջ ամրացած դադար չէր տալիս նցայ, տիրապետէ {խաղաղութիւնը} հիմնուելով փոխադարձ հաւատի վրայ, որի գրաւականը ե

։ Քեզ ողջո՛յն, սիրական, գնա՛ խաղաղութեամբ դէպի {խաղաղութիւնը} ։ Աստուծոյ հրեշտակը քեզ առաջնորդ. նա թո՛ղ հասուց

եւ շատ ցաւեցայ, որ այդպէս վրդովուած էր քո հոգու {խաղաղութիւնը}: Ես քեզ խօսք տուել եմ եւ հաստատ եմ իմ խօսքիս. ե

սեանք են հերետիկոս եւ կամենում են խռովել եկեղեցու {խաղաղութիւնը} ։ Պապի դեսպանները եւ Յիսուսեանները գործ դրեցի

այսրին, թէ դեսպանը կամենում է խզել քրիստոնեաների {խաղաղութիւնը} եւ կպչում է մինչեւ անգամ Կայսերական իշխանութեանը

անումը։ Այս գուշակութիւնքը այլայլեցին Պապի հոգու {խաղաղութիւնը}. " Ես գիտեմ, - ասում էր նա, - որ Յիսուսեան Կարգը

սա որեւիցէ կերպով կամենար վրդովիլ նորա ընտանեկան {խաղաղութիւնը}: Եւ մեզ թւում է, թէ թուր կապելը, որսի գնալը եւ

ործ կգտնենք, քանի ընկեր [ենք] միասին մի կտոր հաց {խաղաղությամբ} վայելելու համար: Ամենեւին ձեռնհաս չեմ " Հյուսիսա

եմ կուգա թե ո՛չ: Այստեղ ամեն բերանից լսվում է {խաղաղության} մասին, աստված տա, որ ճշմարիտ լինի եւ դուք եւ ամ

մահը, որին արդեն վերադարձ չկա: Խե՜ղճ Ռուդնեւ, {խաղաղություն} նրա աճյունին: Շնորհակալություն [Մարիա Նիկոլաե

ես՝ լո՞ւյս է տեսել արդյոք Պրուդոնի " Պատերազմ եւ {խաղաղություն} " գրքի երկրորդ հատորը: Այն հրատարակվում է Մոսկվա

յն քայլափոխ.... Բժիշկը ինձ պատվիրում է սաստիկ {խաղաղություն} հոգվո, բայց թողո՞ւմ են խաղաղ. մի չնչին խաղաղութ

ղություն հոգվո, բայց թողո՞ւմ են խաղաղ. մի չնչին {խաղաղություն} ինչերով է ձեռք գալիս. ինչ օգուտ, գրել չեմ կարող

հայտնի չէ, իմացվածովը կգրեմ: Շնորհավոր լինի {խաղաղությունը} (տեսար դուն 76-ին ժամանակը) ափսո՛ս, որ այդտեղ

ն իմում առ որս վերաբերին ըստ մասին գրելիքս յառաջ {խաղամ} ի պատմութեանս: Առ ձեզ է գրութիւն իմ՝ նախկին

՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝ յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին {խաղայ} յԱյրարատ ի գաւառն Գողթ սրբել զաղանդ հերեսիովտաց զ

ոսոր Վառի կուսին պերճ դիտակ: Համբոյրք {խաղան}... Եւ ի վանդակս կրծոց Սիրտք թրթռան

ղոսին կամ Նիկողոսին, որ ինչպէս կամեն այն այնպէս {խաղան} ազգի հետ: Հոգեւոր անձինք, որ արժանի էին դա

իսային լայնության 15 աստիճան գիծերով, պիտի հառաջ {խաղանք} դեպի արեւելք մինչեւ 105 աստիճան երկայնության, դա

, ինչպէ՞ս, միայն իր էրկայ սադրելով, այն խաղը կը {խաղար} եղբօր գլխին: Աւելի հաւանական է, որ քոյրը իմանալ

ջ վարժ լինէին ներգործող պարոնները, գուցէ իւրեանց {խաղարկութեամբ} մի փոքր կենդանացնէին այդ եղերերգութիւնը, բայց ինչ

այի, երբեմն աղքատի հանդերձ հագնելով։ Մտանում էր {խաղարկութեան} տներ եւ պանդոկներ, այս բաները Յիսուսեան Կարգի կա

քաւորութիւնը: Այս եւս պիտի ասել, որ եղերերգական {խաղարկութիւնը} կատարուեցաւ ոչ այնպէս, ինչպէս գրած էր հեղինակը,

նի մէջ ցանկանային տեսանել իւրեանց մայրենի լեզուով {խաղարկութիւններ}, մանաւանդ, ո՛չ մի տեղ այնպէս յարմար չէ հայկական

Հրապարակական զուարճութիւնքը էին միայն թատրոնական {խաղարկութիւնները}, որ կատարւում էին այնպիսի հանդիսավեհութեամբ, ին

վերայ կատարեցին մի եղերերգական եւ մի կատակերգական {խաղարկութիւնք}: Այս բանը պատահեցաւ Յունուարի 27-ին Հայկազն Միքա

հեշտախտ կեանքը քամեց նորան։ Գիշերային թատրոնական {խաղարկութիւնքը} պալատի մէջ, որին մասնակից էին Փարիզի հռչակաւոր տ

արող հաշիւ ու համար տալ ինձ: Մի պարկեշտ ժպիտ {խաղաց} իմ անծանօթ հանդիպակացի շրթունքի վերայ: - Ես

ը: Բայց երբ Կոստանդին կայսրը բազմաթիւ զօրքով {խաղաց} Հայաստանի վերայ, որ հպատակեցնէ իւրեան, եւ երբ Դ

յդ թէեւ ծանր պայմանը: Օրիորդի շրթունքի վերայ {խաղաց} մի խորամանկ, բայց ինքնաբաւական ժպիտ: - Բայց

որ շատ անգամ պատճառում են Արարատի եւ Արագածի մէջ {խաղացած} սառն հողմերը: Մեք մուզաների բնակարան ճանաչում են

դարձեալ, մի ուրիշ անգամ, Մինչ անհոգ, ուրախ {խաղացած} տեղից Նորան բռնեցին, որպէս մահապարտ․ Ինչ

տին, Արարատից դէպ Արագած Բիւր արձագանգ {խաղացին} ։ - Զո՛ւր ես խնդրում, - ասաց Մուսան

ելանել: Ծայրակարմիր հորիզոնում այս երեկոյ {խաղացին} Արեգակի ճառագայթքը, զուարճացաւ քո հոգին.

ստեղծութիւն անուանւում էր միմիայն բառերի եւ ստերի {խաղացմունքը}, սուրբերի գովասանութիւնը, Վիրգիլիոսի երգերին հա

մի հրաբուխ արտահոսութիւն այր երկու ներհակ հոգեկան {խաղացմունքի} մէջ: Եւ թէ այս ե՞րբ է պատահում, նշանով ասեմ, ո

ով եւ ամէնի առաջ յայտնելով, թէ երիտասարդ տղոց ձի {խաղացնելը}, տաղ ասելը եւ Վարդիթերենց խմբից չհեռանալը բոլոր

այնպէս պիտի ընդունենք, որ Փարպեցին 455 թուականին {խաղացող} պատանի է։ Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան ժամանակ տ

պետների հրամանով գնաց Յունաստան։ Փարպեցին 455-ին {խաղացող} պատանի է Աշուշայի տանը, Մեծ Թարգմանիչքը այդ միջո

իայն քաղաքականութեան վերայ: [Բայց այդ անցքերը] {Խաղացողքը} այդ [ողբեր[գութեան]] եղերերգութեան, յայտնի բանէ

ա զկարծիսդ իբր հաւանական, ապա թե ո՛չ զմերն յառաջ {խաղացուցանեմք} զընթացս բանից, թէ գրոցս այս լեզուաւ եթէ խօսէին,

առած սղոց ու մուրճ Գետի վրայ գցում կամուրջ: Եւ {խաղեր} ասող հրեշտակը մի՞թէ Օրէնքն այս յարգող ջատագովը չ

երաժշտութիւն: - Ապա հնուց մնացած տաղերը՞ եւ {խաղերը} ՞: - Նոցա եղանակների մեծ մասը թուրքերից է առա

" Այվազըն գիւմիշ բչաղը"։ Քեարամի եւ Աշըգ-Կարիբի {խաղերը}: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է վատ ` դորա վրայ չէ խնդիրը,

ռը, որ թուրքը համ է առնում հայի վհատ ու աղիողորմ {խաղերից}, տաղերից, ինչպէս եւ հայը թուրքի խաղերից, բայց

ղիողորմ խաղերից, տաղերից, ինչպէս եւ հայը թուրքի {խաղերից}, բայց երկուքն էլ անզգայ Բեթհովենի սիմֆոնիներին,

ռքում Շախմատի քարերի տեղ: Բնութիւնը խաղում է այս {խաղը} ժամանակի հետ: Ամէն մի նոր գերեզման նոր քար է, ո

բօր հետ, ինչպէ՞ս, միայն իր էրկայ սադրելով, այն {խաղը} կը խաղար եղբօր գլխին: Աւելի հաւանական է, որ քոյ

երը աւելի են քան թէ պարզութիւն: Այն մատանու {խաղը}, որ յիշեցինք, շատ անաջող գիւտերից մինն է, շատ

կում են, որ մենք հրաժարւում ենք նորանից։ Եւ այս {խաղը} խաղում է դիտակը միեւնոյն բանի հետ երբեմն եւ քանի

րշաւրի ձեռքում Գարեգնի մատանու շատ թոյլ եւ անխելք {խաղի} մէջ, հաշուէ թէ նոյն պաշտօնն է վարում, ինչ որ Սօ

սորանից, Նա չգիտէ այն բաները Բացի իւր {խաղից}: Լսարանը նոր ծնող է Ուսանողներին

ր առցեն: Նոյնպէս եւ իմ թաղման, տների մարամաթի, {խաղնի} եւ ՚ի ներքոյ յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական

առ այտերը, Սիրտը զարկում հեշտագին: Համբոյրները {խաղո՜ւմ} են Կուրծքի վրայ հոլանի, Բաբախում են սրտերը...

եւ սորգոյի մասին գրուած գիրքը: Նոյնպէս բերեց եւ {խաղող}: 25-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որո

նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ {խաղող}, եւ որով յայտնեց Վարդերեսի հիւանդութիւնը: 30-ի

վ յայտնեց Վարդերեսի հիւանդութիւնը: 30-ին առաւօտ {խաղող} ստացայ եւ տանձ: Տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհաննէսին

6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ {խաղող}: 17-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը, այսինքն 1

եկել Տաք ջուրից: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {խաղող}, գիրք եւ թաբակ: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, թերթեր, թաբակ, {խաղող} եւ այլն. նոյն օրը պատասխանեցի: 20-ին տուի գրուա

ւնը] նշան[ակուած է] 31-ին: 26-ին նամակ ստացայ եւ {խաղող}, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 30-ին

տանում եւս պակաս չէ, կարող էք գնել քանի մի այգու {խաղող} եւ ճմլել նորանց, ձեր ձեռքով պատրաստելով մի քաղցր

ելու համար տարաւ իր տունը (եր. 107-109): Նա, {խաղող} դնելով նոցայ առջեւը, ներողութիւն է խնդրում, որ

նարտի առատ հունձին, Եւ կամ այգու տէրն անձկալիր {Խաղողաշա՜տ} այգեկութին. Ինչպէ՜ս տենչում է տարագնայ ` Ափին

, այդ ստույգ է, որովհետեւ այնտեղ հասունանում են {խաղողը} եւ եգիպտացորենը. բայց, այնուամենայնիվ, հարկավո

................................... Եւ {խաղողը} տրորողն Այն տաճարի բաց մուտքում Իր շորերը թաթախ

, որոնց յառաջանալուց յետոյ կարող էք ամենայն տեսակ {խաղողի} գինիք վաճառել փոքրիկ չափերով ձեր բնակութիւն հաստա

սկոպոսները եւս այնպէս իմանան, թէպէտ մի փոքր ի՞նչ {խաղողի} ջրից... Բայց այդ եւս ներելի է, որովհետեւ նորա

Կամ այգւոյն տէր՝ սիրտ ի բերան, Որպէ՞ս {խաղողոյն} կթոց: Որպե՞ս նաւորդ հողմակոծեալ Անձկա

րիցս այսօրուայ թուականով, հանդերձ տետրակներով եւ {խաղողով}: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին

Աստղերն էլ խօսքիս լսելով ` Ուրախ շողերով {խաղում} են: Բայց երբ ամբոխուած քաղաքից

ր աղքատին"։ Մինչ թատրոնում յայտնւում էր, Մինչ {խաղում} էր հանդիսում, Դղրդում էր թէատրոնը, Նա դափնիք շա

Արեւն, երբ որ գեղեցիկ դէմքով Հորիզոն ի վեր {խաղում} է փառքով, Առաջին իւր լոյս, կարծես թէ այստե

իրաւունքը, որպէս ժամանակի հարազատ որդի, յառաջ է {խաղում} մեծ մեծ քայլերով եւ տանում է իւր հետ միասին եւ մե

կինս է"։ Գիտես, ի՞նչ սուրբ զգացմունք էին {խաղում} նոցայ հոգիների մէջ: Նոքա ելեւելք առնելով միմեանց

րը դէպի ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլերով յառաջ էր {խաղում} իւր ասպարիզումը, որ շուտով ահա եւ առանց տարակուս

մը ամբողջ գիշերը. լուսնի արծաթափայլ ճառագայթները {խաղում} էին տանս պատուհանի ապակիների հետ: Կապոյտ երկինքը

ուելով արեւի ուղղահայեաց այրող ճառագայթներից, որ {խաղում} էին այժմ կաթողիկէի ոսկեզօծ խաչի վերայ: Այցել

ն բնութեան ձեռքում Շախմատի քարերի տեղ: Բնութիւնը {խաղում} է այս խաղը ժամանակի հետ: Ամէն մի նոր գերեզման նո

կի մէջ, երբեմն մի բարակ դող եւ երբեմն ջերմութիւն {խաղում} էին նորա մարմնի մակերեւոյթի վերայ. վերջապէս քուն

, բայց չկարողացաւ ծածկել իւր հեգնական ժպիաը, որ {խաղում} էր ահա շրթունքի վերայ: Թիւթիւնճի-Օղլուն բանի

կային բանականութեան հետ ձեռք ձեռքից բռնած յառաջ է {խաղում}, թէ ի՛նչ վերանորոգութենների է ենթարկւում, այդ բ

ամանակը, կրօնը բաւական միջակ ճանապարհով յառաջ էր {խաղում}, իսկ երբ ընկաւ սա Հոմերոսի բանաստեղծական ճարտար

են, որ մենք հրաժարւում ենք նորանից։ Եւ այս խաղը {խաղում} է դիտակը միեւնոյն բանի հետ երբեմն եւ քանի մի անգա

գործէք, դատարկք եւ փասքուսք վայրավատին շրջիք 'ի {խաղս} եւ 'ի զբօսանս ցնդիք, ընդ կանայս եւ ընդ աղջկունս

աչքի, ձեռքի, կամ բարեկամութեան մասին: Եթէ ազգի {խամութեան} պատճառով հնարաւոր է այս, ապա ուրեմն է՛լ աւելի հա

ուրեմն է՛լ աւելի հարկաւոր էր աչքի տակ ունենալ այս {խամութիւնը} այն դատողութեանց մէջ, այնպիսի առարկաների մասին,

այրկեան մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պէտք է ասել, խղճի {խայթ} եւս զգաց, ազնուաբար, որ հին ժամանակների վերայ գ

նել, հերիք էր որ մի աղաղակ բարձրացնէր, թէ մորմը {խայթեց}: Իսկոյն, բոլոր բանուորները թէ պատանիքը եւ թէ աղ

тарантул, мизгир) մի մարդ կամ մանաւանդ մի աղջիկ {խայթէ}, դորա միակ ճարը պար գալն է. եւ պար գալ բազմութե

սորուի: Ընդունում ենք, մոծակը մի զզուեցուցիչ եւ {խայթող} միջատ է եւ մեր մասնաւոր սիրոյ անարժան, բայց ի՞նչ

?) պատուական հնար չէ, կամ զօրութիւն չունի մորմի {խայթոցի} ընդդէմ, երբ աշխարհ, արարած իր աչքով տեսնում է,

է անհանգիստ առնել ինձ իւրեանց եղջերային դարանակալ {խայթոցներով}... Բայց Գուլի-Շամաման չէր եկած իմ մօտ քսութե

երբ ամէնքն էլ իրենց ցանկութեան հասած էին, մորմից {խայթուած} աղջիկը առողջանում էր. արեւն էլ մտնելու վրայ. ու

րարած իր աչքով տեսնում է, որ երէկ մորմից չարաչար {խայթուած} (?) աղջիկը, միւս օր ողջ առողջ բանում է իր բանը

. ասացի, ինչպես առհասարակ ասում են. " ասոր մեկ {խայիրլըսըն} կա " եւ հանձնեցի աստծուն, որ ողջությամբ պահե եւ

ց հոգեթով. Եւ ամոլները զոյգ-զոյգ Կրքով վառուած, {խայտ} ի խայտ Փախչում վայրեր դէպ ծածուկ, Թէ ինչո՞ւ...

ով. Եւ ամոլները զոյգ-զոյգ Կրքով վառուած, խայտ ի {խայտ} Փախչում վայրեր դէպ ծածուկ, Թէ ինչո՞ւ... - չի՛

Շուշան յիւր ոճ գարնայնի: Ո՛չ զկենդանեաց {խայտ} երամ, Ո՛չ սոխակին զերգ անոյշ, Յօր հ

ու կեանքը առնունք որպէս մի թել, ապա ուրեմն, շատ {խայտաբղետ} եւ պիսակ մի թել է նա: Այդ կարճ կամ երկայն շղթայի

կին մարդերի, զանազան հասակի բազմութիւն, իւրեանց {խայտաբղէտ} զգեստներով, ասիական գնացքով եւ օտարախօս ձայնով:

չի պէս. " Խաղա՛ աղբիւր ", նա երգում է, " {խայտալով}, Իմ կտաւը ճերմակցրո՛ւ քո ջրերով"։

ութեան հասկացողութիւնը իւր սկիզբը առնում է անցածի {խայտաճամուկ} աւանդութեններից եւ չէ հիմնւում ուղղակի ներկայ սեր

րողութիւնս աշխարհի]: Զկնի երեքտասաներորդ դարու, {խայտաճամուկ} կերպարանագործութեամբ ժամանակին՝ կործանի միջաբեկ

վ սնունդ ստանալով՝ նորա ազգութիւն եւս կը լինի մի {խայտաճամուկ} բան, անարմատ ծառ... Ամենայն մարդ պիտոյ է իւր

յլ ոչ բոլորովին: Քեզ գրածս եւս բոլորը չէ, ավելի {խայտառակ} բաներ կան, որ միմիայն բերանով կարելի է ասել, ըս

ակը դեռեւս կրում է յուր պարսպի վերա նեապոլիտանյան {խայտառակ} դրոշակը. 4500 զինվոր, հավատարիմ մնացած Ֆրանսիսկ

փութացին յայտնել ինձ զսրտից իւրեանց զցաւ ընդ այս {խայտառակ} խելագարութիւն: Մեծարողապէս միշտ Ձեր Միքայէ

յ աշխարհի երեսին, մինչեւ այժմ ազգեր կան: - {Խայտառակ} դրութիւն, - շարունակում է մտածել մեր նեղսիրտը:

կազդուրելու մարզարան, կախաղանը եւ գլխապարտութեան {խայտառակ} սիւնը ` " Դուռն ճշմարիտ, որ տանի ի կէանս յաւիտեն

ի փոխանակ Աշխատում էր ողջ քաղաքին պապը առնել {խայտառակ} ։ Չգիտեմ ինչո՞ւ. բայց գիտեմ որ Գերման

ակ. Մեզ խաղալիք շինեցիր, Ողջ աշխարհի {խայտառակ}: Լաց ես լինում, հառաչում, Գան

աց կը լինէր. լաւ որ մի օտար մարդ չկայ, եթէ ոչ, {խայտառակ} կը լինէինք քաղաքի մէջ, թէ Թիւթիւնճի-օղլուի Մանու

ելով, կարմիր չ'ներկուի, այլ դորա հակառակ հրաշափառ {խայտառակ} գոյն։ "Յետինն չար քան զառաջինն"։ Զոր օր

րազատ նախահօրն, Ծերոյն Քամայ նոյածնի, {Խայտառակեաց} զիւր զհայր Գերծեալ զմօրուսն ծնօտի: Ո՛չ

սումնական, " Մեղու " անունով թերթերի 16 համարում {խայտառակել} էր Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին։ Դու ի՞նչ ես ասո

ն։ Դու ի՞նչ ես ասում այս մասին: - Ինչպէ՞ս է {խայտառակել}, եւ այդ քահանան ինչ մի զօրեղ մարդ է, որ այդպէս

տային ազատ շնչելու: - " Մեղուի " հրատարակողը {խայտառակել} է Նազարեանցին նորանով, որ սորա վարդապետութիւնը ա

ռաջնութիւնը եւ Ադամի լեզու լինելը: Նալբանդեանցին {խայտառակել} է նորա համար, որ սա Հայոց մի քանի երեւելի ուսում

: Այժմ հասկացա՞ք, թէ ինչո՛ւ համար կամ ինչպէ՛ս է {խայտառակել}: - Եղբա՛յր, Նազարեանցի վարդապետութիւնը երեւ

իւնքը որպէս ընդհանրապէս վնասակար, կարելի է միայն {խայտառակել}, բայց ոչ որպէս մի ախտ, որ երեւել էր որպէս հետեւ

բանականութիւնը պահանջում է հանդէս հանել դորանց եւ {խայտառակել} եւ դատապարտել, որպէսզի օրէ օր վերանան եւ անհետան

այսպիսի ազնուութեամբ կարող էր հանել իւր վրէժը եւ {խայտառակել} Բէգզադէի ստախօսութիւնը եւ անբարոյականութիւնը:

հարց արեցին բարեկամքը: - Ո՛ր տեղում կարելի է {խայտառակել} մի այդպիսի մարդ, եթէ ոչ մի խնջոյքի մէջ, մանաւան

մ օրիորդների հետ: - Ես կամէի մեր խնջոյքի մէջ {խայտառակել} նորան, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - ես այնպիսի բ

օսիմ նորա վերայ, եւ պատահած տեղը կ'աշխատեմ իսպառ {խայտառակել} նորա ե՛ւ անունը, ե՛ւ անձը: Լաւ, ապա եթէ այդ նզ

(Արշաւիրը եթէ չդրժէր, կարող էր Տիրանի մեքենայքը {խայտառակել} ): Եւ այդ մարդը, որ առաջ այնպէս սիրով ընդունում

եր մարդ չէ, հեռի մնանք այդպիսիներից, որոնք մարդ {խայտառակելը} շինել են իւրեանց կեանքի եւ գոյութեան խորհուրդ:

մելու վերայ, - եթէ դուք հրաւիրելը յանձն առնուք, {խայտառակելը} իմ վիզը, կամի՛ք, դաշն բռնենք մի վեդրօ արաղով:

էր նորանից իւր յարգութիւնը, այլեւ անարգելու եւ, {խայտառակելով} նոցա խարդախութիւնը, հալածելու եւս: Սուտ ազգասէր

վերայ սիրահարուած էի, արդարեւ ադամորդի չէր, որ {խայտառակելով} իմ թեթեւամտութիւնը, երեւել էր ինձ այդ դիւական կե

պու ճանապարհին հրապարակով նախատում է իր դուստրը, {խայտառակելով} եւ ամէնի առաջ յայտնելով, թէ երիտասարդ տղոց ձի խա

պահանջելու էր պ. Շաքարեանցից, սորա ժլատութիւնը {խայտառակելու} մտքով: Այսպէս էր նորա հոգու տրամադրութիւնը նամակ

ւնը խոցի սեպհական գարշահոտութեամբ եւ նոյն ժամանակ {խայտառակելու} էր մեր խաբեբայութիւնը։ Չէ. հետեւինք Քրիստոսի խրատ

ե՞րբ պիտի խայտառակուին եւ իւրեանց հետ միասին պիտի {խայտառակեն} հայ մամուլը, մեր այս դեւընկալ իմաստունքը. կարծե

ւաւոր եւ Առաջակայ վիճակովը մերկանդամ ազգին առջեւը {խայտառակենք}... Եօթներորդ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ Պօլի

անակը քրքրելով դորայ չարագործութեան գաղտնիքը, կը {խայտառակէ} այդպիսի անարգամիտը: Ինչպէս երեւում է սորա դ

, ինչպէս Բէգզադէին մատին փաթեթ շինէ եւ աշխարհին {խայտառակէ}: Դնենք, թէ ես չունիմ այնպիսի գործեր, որ կարողա

ենք կարող թոյլ տալ, որ մի մայր այդպէս հրապարակով {խայտառակէ} իր դուստրը, ուր աւելի չնչին բաները համարւում են

կան ժամանակներից յետոյ դարձաւ ֆրանսիացոց համար մի {խայտառակիչ} վկայութիւն թագաւորների ազգավնաս շռայլութեանը, եւ

լ իւրեան, մանաւանդ իւր ընտանիքի առաջեւ: Այսպիսի {խայտառակող} մի նամակ կարող էր ցածացնել պ. Յովնաթանեանցի պատի

յնքան սիրում է Հայոց ազգը, որ նորա պակասութիւնքը {խայտառակողներին} ատելով ատում է, բամբասում է եւ հայհոյում է նորան

ռիթը, պաշտպանել չարագործ Պօղոսը եւ պահպանել նորա {խայտառակուած} ճակատի վերայ եկեղեցական անունը: Որչափ եւս գրուած

ին, եւ որ մի սարսափելի գգուանք պատճառեց մեզ դէպի {խայտառակուած} չարագործի անձը, հերիք է որ բորբոքէ նորա վերայ ար

րի հետ։ Հալածուելով բօնզերից, արհամարհուելով եւ {խայտառակուելով} իմաստուններից եւ ժողովրդից՝ միտքը դրեց գնալ Չինա

որպէս զի այդ նիստը չ'լինի, ուր պիտոյ է արդարապէս {խայտառակուէին} Փարիզի իմաստուն Արքեպիսկոպոսի բերանով։ Վերջապէս

ել է, թո՛ղ մի մեկնէր ինձ: Նա միանգամայն պիտոյ է {խայտառակուէր} անպատասխանի մնալով: - Ինչպէս չէ, կպատասխանէ

ձին գրի անցուցած, մնաց վանքում, եւ ինձ մե՛րկ եւ {խայտառակութեա՛մբ} դուրս հանեցին իմ բոլո՛ր ունեցած չունեցածի միջից,

ի ճակատ ողորմելի հակառակորդացն զկնիք յաւիտենական {խայտառակութեան}: Բազում են այժմ գրաւոր տեղեկութիւնք հասեալք ա

պսակը խաւարի ճակատի վերայ, կը դառնայ յաւիտենական {խայտառակութեան} եւ արհամարհանքի դրոշմը (клеймо): Թո՛ղ ստու

երոստրատեան պարծանքի եւ յիշատակի, որ մտածում էին {խայտառակութեան} սանդուղների վերայով բարձրանալ մինչեւ անմահ փառքի

յց այն ժամանակ աշխարհը կը նայի ձեր վերայ որպէս մի {խայտառակութեան} դրոշմը ճակատին աւազակի վերայ, որ, նստելով մի ան

րեալ զնոցանէ, յերկոսին դիպուածսն եւս ծիծաղելի եւ {խայտառակութեան} հանդիսարան: 14) Երես 92. Հարց. - " Դրոշմ

ի առնելով, որ բանամ նորան: Երբ բացեցի, ո՛վ {խայտառակութեանս}, գտայ կապոցի մէջ հին եւ պատառոտուն հանդերձներ՝

ն, եթէ հաճէր ընթեռնուլ զմանրամասնութիւն հրաշափառ {խայտառակութեանս}, յեկեղեցական պատմութեան Բարոնէոսի: Յաջորդ լինել

խատութիւն նորան Համալսարանից արտաքսելու։ Այսպիսի {խայտառակութենից} յետոյ եւ ինքը ոչինչ ուսումն չունէր, առանց որին չ

մ են առաջին անգամ աչք ձգելու ժամանակ: Սաստիկ {խայտառակութեններից} մինը այն էր, որ ցոյց տուեց մի թռչուն՝ Կազուարի

կառավարութեանը, որովհետեւ դորա հետեւանքը միմիայն {խայտառակութիւն} էր ձեր համար: - Դուք կարո՛ղ էք հասկանալ իմ

նուած մի Հայ ճիզուիթի դարանագործութեամբ. ամօթ եւ {խայտառակութիւն} այդ սեւահոգի անպիտանին), այժմ հրատարակում է " Ա

մարդը, եւ նորա տեղ կարգելու մի վատահամբաւ մարդ, {խայտառակութիւն} գործարանի անուանը, եւ նախատինք նորա երանելի հիմն

ՀՐԱՇԱՓԱՌ {ԽԱՅՏԱՌԱԿՈՒԹԻՒՆ} " Հաւատամք յարդիւնս Քրիստոսի, միջնորդութեա

ր մարդիկ էին, - ասաց պ. Մարկոսը: - Ին՛չ մի {խայտառակութիւն} է. մեր նորան հրաւիրելը արդէն մի մեծ պատիւ էր, ո

երժող ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ " - Առ քեզ {խայտառակութիւն}, - բացականչեց պարոնը, ձեռքը միմեանց զարկելով, -

ւթիւն ասացելոցս ի մէնջ: Այլ այս է յաւէտ ամօթն եւ {խայտառակութիւն} զի թէ անտեղի էին առ լուսաւորեալ ազգս ապացուցանել

իր դուստրը, ուր աւելի չնչին բաները համարւում են {խայտառակութիւն} եւ թուք ու բեդնամ են լինում: Մի մայր, հրապարակո

ռայէ նմա, սեղանաւորութիւն առնէ՝ հրապարակի: {Խայտառակութիւնն} ոչ լինի եղջիւրաւոր: Այլ մեք դառնամք ՚ի խորհուրդ

ւնի, որ տպելով հրատարակե յուր կարծիքը թշնամիների {խայտառակության} համար: Նոցա միակ հույսն է, որ օրագիրը խափան

կեմ " Հյուսիսափայլին ", թո՛ղ այնտեղ տեսանեն նոքա {խայտառակության} հանդեսը, ես նոցա ցույց կտամ յուրյանց հոր հարսանի

ռնի փիլիսոփայութեան օրինակները, որպէս զի դորանով {խայտառակուի} այն պարոնի գործը։ Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը մ

աջը առնուլ. անշուշտ վատ կը լինի սորա վերջը եւ կը {խայտառակուի} իմ տունը այս քաղաքի մէջ մինչ ի սպառ: Ես շատ անբա

- դոցայ կարմիր ծայրերը բացուել են արդէն, - երբ կը {խայտառակուին} մեր ոխերիմ թշնամիքը, եւ արդարութիւնը կ՚առնու իւր

ում են այսպիսի ցնորաբանութիւնք: Մինչեւ ե՞րբ պիտի {խայտառակուին} եւ իւրեանց հետ միասին պիտի խայտառակեն հայ մամուլը

յտառակված է եւ " Արեւմուտք " անուն օրագիրը սաստիկ {խայտառակում} է նորան, ես այդ օրագրից ասացի հրատարակողին ուղար

ոս քահանան, այնպէս տղամարդի պէս հանդէս է եկել եւ {խայտառակում} է Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին, որ ասել չէ կարել

տարածուած, թէ կրիտիկայն վատ բան է, թէ նա մարդ է {խայտառակում}, թէ նա, հեղինակի պակասութիւնները երեսին զարկելո

հասկանում է բանի զօրութիւնը եւ շատ քնքուշ կերպով {խայտառակում} է Բագրատ աղայի խաբեբայութիւնը եւ նենգութիւնը: Նա

ճակի մեջ է " Հյուսիսափայլը"։ Այվազը այս կողմերը {խայտառակված} է եւ " Արեւմուտք " անուն օրագիրը սաստիկ խայտառակո

սահմանության կամքն էր, որ մեր ձեռքով պատժվեին եւ {խայտառակվեին}: Ազգի եւ ճշմարտության համար իմ կյանքը իմ աչք

աչքը ծակում է եւ ծանր բան է հրապարակով ծրագրի մեջ {խայտառակվել}, որ ամենայն տեղ գնում է եւ կմնա շատ երկար տարինե

դրոշակը: " Մեղուն " հոգեվարք է եւ Թիֆլիզումը լավ {խայտառակվել} է, նույնպես նորա պաշտպանը Սարգիսը: Հունվարից Մը

սն Եւ զկծեալ զոյգ ի զոյգ Ամոլք խուսեն {խայտացեալ} Ի մենաւոր վայրս անքոյթ, Առ ի՞նչ, - ա

փի վրայ ճոխ, Եւ շուշանը գարնայնի. Ո՛չ կենդանեաց {խայտուն} խումբք Ո՛չ սոխակի երգն անուշ, Որով ամենքն են հրճ

, հեմ ճամբա քալել, եւ մանավանդ կլսիմ որ Խառքովա {խայրախը} թանկ է տեյին, ցուրտին այդ կսկիծով պիտի երթար ու

ալ պիտի հանդիպեր, զերե 1 ամիսեն շուտ աժըննալու է {խայրախը} եւ հոռչիկը, ռամաշկան, դիֆտիկը, մեհլեմը, անկլի

Բարոնիոս Գրիգոր Աբրահամեան Փէշտմալճեան, Քիւրքչի {խան} Եղիազար Յովհաննիսեան, Հուջիխան Բեշիքդաշ. խնդրե

ովը, տեսանւում է մինչեւ այսօր եւս Բաղչէ-սարայում {Խան} -սարայի մէջ: Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը լաւ հասկ

մ իրանց բան ու գործին կենային, հիմի ամէն մինը մի {խան} կըլներ. աստուած տուել ա, ամէն բանները լաւ, հան

Օրօրոցում կապկապած Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը {խանգարած}, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն

Օրօրոցում կապկապած Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը {խանգարած}, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն

դ էր, նոյնքան եւ սա չարախնդիր, բարոյականութեամբ {խանգարած} եւ անհաւատարիմ: Թէպէտ սորա անարժան գործերը վաղու

ն տէր եւ խիստ հմուտ մեքենայագործութեան մէջ: Սորա {խանգարած} բանը Անգլիու քաջահմուտ ճարտարապետն եւս չէր կարող

նչ փոյթ, - ես բուն հայերէն եմ խօսում. ժողովուրդը {խանգարել} է իր բաղդասութիւնը, նորա լեզուն ստրկացել է թուրք

նի լեզուն, թէեւ անուսումն լինելով՝ աղճատել է եւ {խանգարել}, այսու ամենայնիւ շատ հաւանական է, որ այսուհետեւ

գործոյն զեկեղեցական հաշուոց, տարականօն եղանակաւ {խանգարելոյ} խարդախութեամբ Այվազովսքի վարդապետին: Ի 6 սեպտ

, այլ, գլխաւորապէս հոգին: Որեւիցէ անախորժութիւն {խանգարելով} հոգու եւ սրտի անդորրութիւնը, ձգում է ամբողջ կազմ

հով, անհամաձայնութիւն եւ վէճ սերմանելով, այլ եւ {խանգարելով} հոգեւոր իշխանութեան հպատակութիւնը, ոչինչ բարեկար

տրւում այն գրքերով, որ շարադրել էին Յիսուսեանք՝ {խանգարելով} բոլոր իրողութիւնքը, յարմարուելով Կարգի օգուտների

արդեօք ա՞յն պատճառով, որ այդ պարտքը հատուցանելով {խանգարելու} էր իւր վաճառականութեան ընթացքը, թէ ագահութիւնը ս

են լինում ընտանիքների կարծեցեալ երջանկութիւնը եւս {խանգարելու}: Ո՛ր է այն ընտանիքը կամ, աւելի լաւ, այն մայրը

մ դարաւոր յոյսեր ոչնչացնելու, աշխարհի զուգակշիռը {խանգարելու} համար եւ այդ մի ժամը կամ րոպէն կարո՛ղ է եւ յարմար

այս պատերազմը, եթէ ոչ նոցա նախկին մտադրութիւնքը {խանգարելու} եւ նոր նպատակին ձեռք զարկելու համար, այսինքն՝ Պ

ւոր պատճառ, որպէս այն թէ, զի մի հայկաբանութիւնն {խանգարեսցի}, զի մի լեզուագիտութեամբ բարեկամս ստասցին յաշխարհ

ատիոսի հոգու այսպիսի խառնափնդորուած վիճակը սաստիկ {խանգարեց} նորա առողջութիւնը։ Աշակերտքը բժիշկներ կանչեցին,

միթէ՞ այս կարճ ժամանակում դու այսքան ամուսնութիւն {խանգարեցիր} ` 777, 777. այս զարմանալի մեծ գումար է: -

մ, իսկ նրանց ժամանակ X=0: Պարոն Ալաջալյանին չէր {խանգարի} իր աչալուրջ ուշադրությունը դարձնելու այս հանգաման

. դոքա չեն մարդկային առաքինութեան տարերքը, դոքա {խանգարիչք} են առաքինութեան, եթէ մի մարդ, ունենալով այդ բոլ

մբերի 29ին, վճռեց, թէ " Յիսուսեան աբեղայք իբրեւ {խանգարիչք} աշակերտների բարոյականութեանը, որ ուսանում էին նո

դ, որ ինձ հարկաւոր ես. քաղաքական գործերը դեռեւս {խանգարուած} են: Բայց դառնանք դարձեալ դէպի քո յայտարարութիւնը

ւթիւն ստանալով կատարում է, գոնէ՛ կիսով չափ, այն {խանգարուած} զգայարանի պաշտօնը: Կոյր մարդերի ձեռքի մատները կա

ւթիւնը: Դստերքը, այսպիսի ուղղութեամբ եւ այսպիսի {խանգարուած} բարոյականութեամբ ատմոսֆէրայի մէջ աճելով եւ կրթուե

Հայոց հնախօս, բայց բարձիթողի արած, աւերուած ու {խանգարուած} լեզուն շինւում է եւ կարգի է դրւում Մխիթարեանց հոգ

չլինէր գեղեցիկ հայկաբան, թող գրէր նա աւերուած ու {խանգարուած} ոճով, այնուամենայնիւ Հայոց հնախօս լեզուն իւր վեր

եղմ է եւ աւելի խիտ, ուրեմն օդի բնական զուգակշիռը {խանգարուած} է այդտեղ, պատճառ, բնական օրէնքով, հեղուկ եւ օդ

րկիւղը, թէ տէրութեան վերականգնեալ վիճակը կարող է {խանգարուել}, իսկ այդ կարծիքը աւանդելու եղանակի մէջ տեսականի

մեծ յարակցութիւն ունին միմեանց հետ. նոցանից մինը {խանգարուելով}, խանգարում է միւսը, որով շատ անգամ վտանգւում է

ռ դառնային ուղեղի եւ ջլերի ուղիղ պաշտօնատարութեան {խանգարուելու}: Թէ Սօսն ասես, շատ կեղծ վիճակում է: Ցրտու

կիւղը, թէ համաշխարհական հանգստութիւնը դարձեալ կը {խանգարուի}, հանգիստ չէ տալիս Հեգելին: Շարժողութեան ոգին մտ

տ ընդհանուր սկզբունքները ոչ մի կոնստիտուցիայի չեն {խանգարում}, որ նա իր վրա կրի տեղական ավանդությունների, բար

ն ունին միմեանց հետ. նոցանից մինը խանգարուելով, {խանգարում} է միւսը, որով շատ անգամ վտանգւում է եւ ամբողջ կա

անալի է: Արդեօք մի ներքին վէրք չկա՞յ այդտեղ, որ {խանգարում} է տնտեսական կեանքի բնական ընթացքը: Թէ այսպէս եւ

աղաքակրթութեան անունով ներս են բերում ազգի մէջ եւ {խանգարում} են լեզուն: Մենք, որ նոր լեզուի ինքնուրոյն ազատո

: Բնութեան մէջ կայ մի օրէնք, եթէ վնասւում է կամ {խանգարւում} է որեւիցէ զգայարանը մարդու, կամ այլ կենդանու կազ

ատահին: Այլ խուն ի վեր ամբարձեալ անդի զաջ ի {խանդ} ՝ Զնախանձոտ լուծանեմ կուռ զճարմանդ, Եւ

տունը այդ ճամփով փրկել. չէ՞ որ աւելի խելքի մօտ է {խանդակներ} փորել եւ հեղեղի յորցանքը այն սահմանի մէջ ուղղելով

, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ, պատաս[ {խանեցի]} նոյն օրը, կ՚երթայ 15-ին (12 շիշ գինի): 15 -ի

միայն այս քան կարող եմ ասել, որ այն տարում Գիրեյ- {խանը} միաւորուած փոքր-ռուսիացոց եւ լեհացոց հետ, պատրաս

շատրուաններով զարդարած պալատը, օրհնելու նորան: {Խանը} ընդունում է այս հոգեւոր անձը բաւական յարգութենով

, կամ ե՞րբ, այդ մասին ոչինչ չէ ասել դերվիշը: {Խանը}, ընդունել է այս հոգեւոր պարգեւը շատ սիրով, եւ հ

րել բարերար դերվիշին նորա այս նուէրի փոխանակ: {Խանը}, վահանափակելով իւր անձը այս կէս հոգեւոր, կէս դի

յաղթութիւնքը, որ տարել էր թշնամիների վերայ: {Խանը} պատասխանում է այսպէս. - Ես էգուց պիտի հրամայե

է կատարում Խանի կերակուր պատրաստողի հետ, սպանել {Խանը} գիշերով, մինչ նա քնած էր անկողնի մէջ: Գիշերը

յայտնի էր միայն պալատականներին եւ Խանին, եւ ուր {Խանը} նստելով լսում էր իւր դատաւորների կատարած դատաստան

գդաղ[ինէի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհանն[էս] {խանի} եւ Ալեքսանդրի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուա

րեզմանը համբուրելու. այս դերվիշը տեսանելով Գիրէյ- {խանի} պատերազմական պատրաստութիւնը, մի օր գնում է նորա

ահուէ բերել նորան: Դերվիշը, սիրտը շարժուելով {Խանի} այսպիսի բարեհոգութենից, կամենում է վարձատրել նոր

լիս նորան մի մատանի եւ ասում է, քանի այդ մատանին {խանի} մատումն է, թշնամիք չեն կարողանալու յաղթել նորան

լուացւում է եղած արիւնով: Մի օր մեր ցեղապետը {Խանի} ուրախ ժամանակը ահ ու սարսափով մօտեցած խնդրում է ն

ծ այս մահագուշակ պատասխանից, խորհուրդ է կատարում {Խանի} կերակուր պատրաստողի հետ, սպանել Խանը գիշերով, մ

ն մարդ գնում է իւր տեղը, ներքինապետը եւս տանելով {Խանի} սենեակը վրացի Մարիան, գնում է կանանոցը հանգստանա

ոհարարի հետ զրահաւորուած դաշնակներով, մտանում են {Խանի} սենեակը, այստեղ երկիւղ է տիրում խոհարարին, այնպ

ով համոզում է խոհարարը եւ երկու դաշնակը ցցւում են {Խանի} կուրծքի մէջ: Մարիան շփոթուած այս սպանութեան երես

լեզուն: Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը կողոպտում են {Խանի} բոլոր գոյքը, որոնց մէջ լինում է եւ շատ անգին գոհ

է եւ շատ անգին գոհարներ եւ այս մատանին եւս, իսկ {խանի} մարմինը գորգերի մէջ փաթաթած տանում են, դնում են

ոյն գրում են մի ճանապարհաթուղթ, եւ կնքելով նորան {Խանի} կնիքով, անյայտանում են նոյն գիշերը Բաղչէ-Սարայից

իրոջն, արդըխ աստված հասնի: Ինչ տեղ թաղից, աճաբ {խանին} ետեւն, չէ նե չոխրախին ճամբան, չէ նա աճաբ պաղնիք

եղը, որի դուռը յայտնի էր միայն պալատականներին եւ {Խանին}, եւ ուր Խանը նստելով լսում էր իւր դատաւորների կա

րի իշխանութեան ժամանակին մեծ անուն է ստացել Գիրէյ- {խանից}, նա իւր խելքովը շատ հարստութեան տէր է դարձած ճշմ

են Նախիջեւանի բոլոր բնակիչներին այս անուններով, {Խանլը} -դերէ, աւէր կամուրջ, աւէր ջաղաց, բաղանիք, աղբի

րբեմն ներկում է դաշտը դեղնախառն, կարմիր գունով, {Խանլը} -դերէն, առհասարակ դատապարտուած իբրեւ ոգիաբանի, զ

ւն մլաւեց դարձեալ, եւ ամենակործան կայծակը դղրդեց {Խանլը} -դերէն, որ լցուած էր նոյն իսկ րոպէին անհամար քուր

երգը, աքաղաղը խօսեց... Երեւում էր դարձեալ {Խանլը} -դերէն, իւր տխուր եւ զարհուրելի կերպարանքով. անձ

քով. անձրեւը գետի նման թափւում էր երկնքից, բայց {Խանլը} -դերէի մէջ ոչինչ չկար: VIII Քանի օր անցաւ այն

ղդելու էր Իտալիայի նորաբողբոջ ազատությունը դեռեւս {խանձարուրքի} մեջ: Իտալիայի ազատության պատմության մեջ պ. Ֆ

ւած Քրիստոսը, այն Աստուածային մանուկը մսուրի մէջ {խանձարրած} ։ Նոքա Յաւիտենական Քաղաքին, որ անչափ շռայլութենո

00 ղուռուշ ծախելով առաքեցին 'ի Պուքրէշ առ Ելքենճի {խանն}, զի անձամբ տարցէ 'ի Հռովմ, եւ փաստաբանեալ արասց

, յիմար, պակաս կանչել։ Արի՛ երթանք շուտով {խանութ} մեր զանազան հնարքով Ապրանք ծախենք թէկուզ մեր

ադքով ասած մարդից, որ Նաժավոյ լինիումը ունի յուր {խանութը}, մինչեւ որ դու այս մասին հոգաբարձություն առնես:

նրա տպարանական պարագաները: Իսկ ի՞նչ եղավ ծխախոտի {խանութը}, գոլորշիացա՞վ: Այս՝ Հովհաննեսին է վերաբերու

էից, թէ ի՛նչպէս այդքան արծաթ հաւատացիր, մինչդեռ {խանութը} եւս քո անունով չէր: Ծիծաղում է Բէգզադէն եւ ասում

գաղափար եւս չունիք վաճառականաթեան վերայ. եթէ ես {խանութը} նորա անունով չշինէի, նա երբէք կարողանալու չէր վճ

ասեն կելլան ման կուգան, Բայց որ երթանք մենք {խանութը} բարեւ կուտանք ամենուն Եթէ աղայ՝ իշխան՝ ան

ծուած ու ներս բերուած էր: Երկրորդ, որովհետեւ իմ {խանութի} գործակատար մարդիկը, միշտ անհարազատ լինելով, շատ

է, թէ ամենայն Մայիս ամսում վարսավիրայ Յովհաննէսի {խանութի} քամակում գտանուած ահագին փոսը լցւում է մարդու արի

պատուական երիտասարդ՝ տարեկան վարձ տալով նորան եւ {խանութի} բոլոր ապրանքը հաշուով յանձնելով: Երիտասարդը, ին

էր: Մի քանի տարի ծառայում է այս երիտասարդը, {խանութի} ապրանքները օրէ օր սկսանում են հատանիլ, այս պատճա

րով ծառայում էր՝ բերել տալ իւր քեռորդին Բէգզադէի {խանութի} մէջ ծառայելու համար: Գործակատարը գրում է, եւ պա

որ Բէգզադէն ասում է, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր {խանութի} մէջ: Տղան աղաղակում է, եթէ չկամիս իմ ծառայութիւ

էս ասել էր պատանուն, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր {խանութի} մէջ, այլեւ հրաժարւում էր յետ իւր տեղը ուղարկելու

որա յանկայիս եւ ուրիշ ազգականաց եւ բարեկամաց: {Խանութին} բանը ինչպես վերջացուցածը ինձի հայտնեց, որ ես առ

քը կարող են նոցա տրուած հողերի վերայ շինել տներ, {խանութներ}, շտեմարաններ, գործարաններ եւ ամենայն բան, որ ց

նութիւն են մասնաւոր մարդերի: Քաղաքը ունի մի քանի {խանութներ} ՝ հին ժամանակներից շինած, որ վարձու է տալիս, եւ

ելեզին եկեղեցու պարսպի մօտումը շինւում են զանազան {խանութներ}, եւ ժողովուրդը ամբողջ երեք օր ման է գալիս այդտեղ

էք նայենք այս հասարակ բանի հետեւանքին: Հազարաւոր {խանութներ}, հարիւրաւոր գործարանը եւ բիւրաւոր գործաւորքը մնա

ր ինչ որ պետք է նե, կհոգա, եւ չեն համարձակվելու {խանութներդ} ձեռքերեդ առնուլ, ուրեմն միամիտ եղիր: Շատ ուր

ծքներից մինչեւ գինետունքը, մինչեւ վարսավիրանների {խանութները}, ծածանում է Սարդինյան դրոշակը, եւ ազգի բերանը ո

լխաւոր հաստարանը, որի վերայ շարժւում են իմ բոլոր {խանութները} այստեղ... այնտեղ... միւս տեղ... եւ այլն, եւ ա

ընդունակութեանը: Մեզ էլ շնորհաւորում ենք, {Խանումի} խօսքերով (եր. 76), թէ " Աչքդ լիս. փառք աստու

տաքացրած եւս չէ, այլ ամենեւին սառն... դեռեւս {խաշխաշով} է, - յաւելացրեց խաւարի իշխանը, մի լաւ զննելով պ

եւ բարձրացո՛ զսա յայսմհետէ, զի սա է ժողովուրդ եւ {խաշն} արօտի քո, որ աղաղակէ առ քեզ հոգւով. " Ովսաննայ

Մեսրովբ ազգերին գիր տուեց, Չարժէ՞ սա մի {խաշնարած}: Այո՛, եւ սա արածում է, Բայց

է դորա շինողը եւս մի թերահաւատ մարդ էր: Միայն մի {խաչ} է դրել Յունիսի 27-ի առաջեւ, բայց այդ խաչը ցոյց է

իայից, Մօլդաւիայից եւ Վալախիայից, բերել է Սուրբ {Խաչ} վանքը եւ դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ: Թէ ո՞րքան ժամ

ւմ է իւր կեանքի ծանր խաչը, մինչեւ որ մի նիւթեղէն {խաչ} տնկուի նորա գերեզմանի վերայ: - Իսկ նորա ընտ

նոյ, Ում սիրտ ետուր սիրալիր Եւ զսուրբ {խաչ} ի կիր Զնշան Որդւոյ մարդոյ: Դ. ՏԵՂԻ ՏԱՆ ՏԽ

Ճրագի վերջին պայծառ լոյսի Տապանակ, {խաչ}, սուրբ հանգանակ, Աստուածային խաղաղութիւն

կիսակործան Որի գլխին կորացած Երկաթեայ {խաչ} Քրիստոսեան։ Դարաւոր փոշով ծածկուած

ն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա թակաղաղ մի ամպեայ եւ {խաչ} լուսոյ 'ի վերայ նորա"։ (Ագաթանգեղ. եր. 329)

կի էր եւ նորին սիւնն հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ եւ {խաչ} լուսեղէն ի վերայ նորա։ Ոսկի խարիսխն վէմն հաստատո

պմունքի: Այստեղ պ. Մարկոսը երեք անգամ երեսը {խաչ} հանեց, որպէս թէ հրաժարուելով դեւերից եւ վահանափա

ն սկսած է լինում խօսել... Խեղճ դայեկը երեսը {խաչ} հանելով, մտանում է տուն եւ քնում է: Առաւօտուն հ

ոսի, ինչպէս մարդկութեան փրկչի։ Այս Քրիստոնեայքը {խաչ} չէին ընդունում) եւ եթէ հանդիսաւոր օրերում հարկա

ից, որ այբբենարանի առաջնաթերթի ճակատին դրոշմած " {խաչ}, օգնէայ ինձ " սորայ օգնականութեամբ շուտով աւարտէ

նի երկիւղը չէ՞ր, որ գիշերը քնից վեր կը թռչէի. " {Խաչ}, օգնես ինձ " ասելով շուտով ջրի պէս սերտեցի մինչե

վ ասում էր, երբեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի պաշտողքը {խաչ} պաշտողների արիւնը թափեցին, թող այժմ խաչը յաղթակա

արձակման թուղթն իմ առաքել, զոր եւ ընկալայ եղծեալ {խաչագծիւ}: 4 Ի 1848 ամ է (1852 ամն, նորին բարձր սրբազ

րելով ընդ նմին զվկայագիր իմ չեղծանել ըստ առաջնոյն {խաչագծիւ} ի պատճառս պիտոյ այնր ինձ լինելոյ: 8 Յօրէ անտի

էր այս... Թիւթիւնճի-օղլուն, որ ձեռքերը սրտին {խաչած} լսում էր Շահումեանցին բոլորովին զարմացած, ասաց ն

որա հոգին, նորա պաշտական գաղափարը, տեսաւ այս եւ {խաչակիր} արշաւանք քարոզեց այն իմաստուն ուսուցիչների ընդդէմ

բ գործ դնելով Ֆրանսիոյ յեղափոխական շարժողութեան, {խաչակիր} արշաւանք քարոզեց ֆրանսիական ազգի ընդդէմ: Նա հիւա

ի Պետրոս անապատականը հանել է իւր մաշիկով, առաջին {խաչակիր} զօրքերի պատերազմի ժամանակ, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր դ

րայից հեռացնելու համար պարապեցնում էին այդ ազգերը {խաչակիր} զինուորութեններով անհաւատների ընդդէմ։ Մի զինուոր

րոպական մարդկութեան ոյժը եւ զօրութիւնքը քամուեցան {խաչակիր} արշաւանքներից, ասպետները ընկան Արմիդայի ձեռքը։

տանում դեռեւս 13-երորդ դարումը մինչ կատարւում էին {խաչակիր} զինուորութիւնքը։ Միաբանութիւնը հարկադրուած է այժ

: Մատթէոս Ուռհայեցի քահանայ, գրող պատմութեան {խաչակիր} զօրաց եւ թագաւորութեան Աշոտոյ. Պատմութիւն սորա ս

ամաբանութիւնը, եւ բաղդասութիւնը ամէն տեղ մէկ է: {Խաչակիր} արշաւանք քարոզել այդ բաղդասութեան ընդդէմ, հին լե

ն, յարէ, եթէ գործով յայտնել լինի զդաւանութիւն, {խաչակնքեալ} զդէմս եւ այլն: Հիմն քրիստոնէութեան է սէրն, պատո

ես հանդիպեցան եւ զարկուեցան անանցանելի պատին, որ {խաչաձեւ} կտրում էր նոցայ ճանապարհը, կանգ առին եւ սկսան մտ

Ր ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱ {ԽԱՉԱՏՈԷՐ} ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ Ողորմածագոյն տէր, յԵրեկի աւուր

է, եւ այն սկիզբն, որ դուրս մնացել է, պատճառն է {Խաչատուր} աղային Պետերբուրգ չիգտնուիլն, որ գնացել էր զակրա

Ղազարեան Նալբանդեանց ստորագրեցի: 1854 17. {ԽԱՉԱՏՈՒՐ} ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱ Խ

նդյան 1854 թ., սեպտ. 2 19. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ {ԽԱՉԱՏՈՒՐ} ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂ

Ն ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԱՂԱՅ {ԽԱՉԱՏՈՒՐ} ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ Ողորմած տեարք եւ անմահ բարերարք,

թիւնը ստացաւ նա Երեւան քաղաքում, երեւելի Հայկազն {Խաչատուր} Աբովեանի ձեռքով, որ, 1835 թուականին վերադարձած

կենալուցն էր, մանաւանդ Նախիջեւան գալուց յետոյ, {Խաչատուր} աղայի ղահուէտնումը... Շահումեանցը երկարահաս

դ վերայ. ճշմարի՛տ, ես շատ խելօք մարդիկ տեսել էի {Խաչատուր} աղայի ղահուէտնումը, բայց այդպիսի խօսքեր լսած չէի

ը. երեւի թէ զանազան պատճառներ ուշացրել էին նորան {Խաչատուր} աղայի ղահուէտնումը, եւ յետոյ ճաշի ժամանակը կորու

նա դէպի Կոստանդնուպօլիս, ուր բնակւում էր Կարնեցի {Խաչատուր} վարդապետը, որ աշակերտուած էր պապական ուսումն տար

թեանը, իսկ ինքը՝ Մխիթարը, լոկ գործակատար։ {Խաչատուր} վարդապետ ասացեալ պապական աբեղան ժամանակ չունէր մտ

րգոց երգոյն մեկնութիւնը, որ թարգմանել էր Կարնեցի {Խաչատուր} վարդապետը։ Այստեղ իւր աշակերտներից մի քանիքը ձեռ

անչել նորան՝ արդարանալու համար։ Եւ այն Կարնեցին {Խաչատուր} վարդապետը, որ յառաջ հրաժարուել էր Մխիթարից, որպ

տովմարի Յունաց եւ Լատինացւոց: Յաւուրս սորա ծաղկի {Խաչատուր} վարդապետ Կեչառացի, երգիչ եկեղեցական շարականաց։

: Միշտ պատրաստական խոնարհ ծառայ Սերովբէ {Խաչատուրեան} Շահբէգ: P. S. " Այս րոպէիս ձեռքս հաս

աչատուրի պատուասիրութեանը, առաջարկեց, որ ինքը՝ {Խաչատուրը}, գլուխ լինի այդ միաբանութեանը, իսկ ինքը՝ Մխիթա

րտչի ` արդէն հանգուցելոյ, եւ ջանասիրութեամբ աղայ {Խաչատուրի} Ղռմաճեանց (որ գրել է Ղռմզանց), յորում ուսանին

նորա օգնականութիւնը։ Կամենալով դեռեւս խունկ ծխել {Խաչատուրի} պատուասիրութեանը, առաջարկեց, որ ինքը՝ Խաչատուր

Մխիթարը դատարկ դուրս գալով իւր յոյսից, որ ունէր {Խաչատուրի} վերայ, գնաց դարձեալ Հայաստան եւ, յայտնելով իւր

նք նորա խօսակցութիւնը Մարգար վարդապետի եւ Կարնեցի {Խաչատուրի} հետ։ Տեսանք նորա փախստականի պէս դուրս գնալը Տաճկ

ճալովից, պարոն Գրիգոր Սալթիքովից եւ պարոն Մաթեոս {Խաչատուրյան} Երեցփոխյանից: Խնդրեմ այսուհետեւ հարած-վարած մարդ

եալ ի զառանցանս կրօնամոլութեան եւ ուսեալ յումեմնէ {Խաչատուրոյ} ժպրհեցին՝ քեզ համապատիւ զնշդեհեալն յԱտրիդեան ալի

փափագող եղբայր Մ. Նալբանդյանց 103. ԳԱՅԱՆԵ {ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻՆ} 11 փետրվ. 1866, Կամիշին Սիրելի քույր իմ

ւթեան գրեալ որպէս թէ ի նորին գերազանցութենէ աղայ {Խաչատրոյ} Լազարեանց. ի նմին իսկ րոպէի մատոյց զայն Բարձր Սր

իկ գրութեան ուղղակի նորին վեհ գերազանցութեան աղայ {Խաչատրոյ} Յովակիմեան Լազարեանց։ Այլ Նորին Բարձր Սրբազնութի

Գողգոթայի ստորոտում, այնտեղ, ուր իր ստորադրյալը {խաչել} է անմեղին: Թող խոնարհվին այդ հսկայի առաջ բոլոր օ

ք զՈրդւոյ, նորա զփրկագործ չարչարանսն, զկենսատու {խաչելութիւն}, զերեքօրեայ թաղումն, զերանելի յարութիւնն, զաստ

կուռքերը, որոնց փոխանակ կանգնեցնում էին Քրիստոսի {խաչելութիւնը} եւ Տիրամօր պատկերը։ Զարմանք չէ՛, որ այսպիսի գոր

ոսքը: Շատ անգամ պատահում է, որ եկեղեցիների գլխի {խաչերը} լուսաւորւում են այսպիսի էլեկտրական լուսով. շատ ա

մկրտութեան մի օր տօնելը. գ. Սուրբ Աստուածի մէջ {խաչեցար} վասն մեր յաւելացնելը եւ դ. Դրոշմի խորհրդի մէջ մզ

ններ եւ կարդացողներ եւ դուք նոցանից կ'սպանէք, կը {խաչէք} եւ ձեր ժողովարանների մէջ կը տանջէք եւ քաղաքից քաղ

ին, լաց չեմ լինում եւ համբերությամբ տանում եմ իմ {խաչը}: Ուրեմն դու այլեւս լաց չես լինի ու չես տրտմի

իայն մի խաչ է դրել Յունիսի 27-ի առաջեւ, բայց այդ {խաչը} ցոյց է տալիս արիւն թողնելու համար օրի լաւութիւնը

ւթիւնը հաստատուելուց յետոյ հրամայէ պատրիարքին... {խաչը} ձեռքին օրհնել Հայոց ազգը, որ այսքան ժամանակ դուր

ն եւ ապագան խաւար է: Նա տանում է իւր կեանքի ծանր {խաչը}, մինչեւ որ մի նիւթեղէն խաչ տնկուի նորա գերեզմանի

լով, սեւ ճակատագրին հնազանդուելով՝ ընդունեց այս {խաչը} ։ Բայց այն յիսուն-վաթսուն տարեկան մարդը, ընտանիք

ո հեզ աղախնու, Ում սիրտ տուիր սիրով լի Եւ սուրբ {խաչը} կրելու - Նշան ` որդուդ սիրելի: Դ. ՏԽՐՈԻԹԻՒՆԸ Տ

առանձին ոսկի շղթայով կախած փոքրիկ եւ գեղեցիկ ոսկի {խաչը} բարձրանում էր եւ ցածանում էր նորա շնչառութեան հետ

ի առաջեւ, խոստանում էին հնազանդուիլ եւ հետեւիլ, {խաչը}, աւետարանը, սարքերը, քահանայքը եւ ժողովուրդը վ

, չ'մտածեց փոփոխել Քրիստոնէական հաւատի ուսումը, {խաչը} թագուցանել հեթանոսների առաջեւ հոգեւոր հանդէս կատա

եղի աստիճանաւորների ներկայութեամբը ոտքի տակ կոխել {խաչը} որպէս ապացոյց նորա անքրիստոնէութեանը։ Ամենայն ոք

ոս XIV-ը յաւիտեան փակեց իւր աչքերը, Լետիլիէ առեց {խաչը} եւ դրեց թագաւորի ձեռքը։ Այն ժամանակ Յիսուսեանք ա

երը այնքան յարմարութիւն ունին նոր լեզուին, որքան {խաչը} ՝ Աթենասին, որ Սիքստոս հինգերորդը տուեց Աթենասի

պաշտողքը խաչ պաշտողների արիւնը թափեցին, թող այժմ {խաչը} յաղթական կանգնի Աթենասի ձեռքում, եւ թո՛ղ փշրվի ն

Քրիստոսը, ճշմարտութիւն էր եւ ճշմարտութեան համար {խաչի} մահը յանձն առաւ. իհարկէ, այդ բաները քո համար ան

աղորդակցութեան տեղ. այդ Սուրբ Խաչն է: Սուրբ {Խաչի} անունով վանքը գտանւում է Նախիջեւանից եօթն վերստ դ

եան վերայ: Մի՞թէ Նա, որ մարդկութեան համար մեռաւ {խաչի} վերայ, վրէժխնդի՞ր եղաւ նոցանից, որ հասուցել էին

ով բարձրացնում են դէպի Աստուած. թեւերը բանալով՝ {խաչի} նման են լինում եւ միաձայն խնդրուածքներով եւ արտաս

տակի բարեխօսութեամբ պարզացրել էր թէ՛ քրիստոնէական {խաչի} եւ՛ թէ Կարմիր Վարդանի դրօշի պարծանքը, որ այն միջ

իսկոյն սորանից յետոյ բացայայտում է. " այսինքն՝ {խաչի} " (եր. 43)։ Բանի զօրութիւնը այս է. եբրայական

ցանք գերեզմանից, այն ժամանակ, երբ քահանայն դրեց {խաչի} կնիքը նորա մարմնի յաւիտենական օթեւանի վերայ...

մք յուսացէալ, յոր Տէր Յիսուս բեւեռեցաւ " ասում է {խաչի} տաղը: Իմ կարծիքով ազգը եկեղեցին է, հոգեւորքն են

ագայթներից, որ խաղում էին այժմ կաթողիկէի ոսկեզօծ {խաչի} վերայ: Այցելուն աչքը ձգեց լայնարձակ, գեղեցկ

դ երբեք լինելու չէ: Քահանայն անշարժ եղիցի ասելով {խաչի} կնիքը դնելուց յետոյ, եթէ մի կանգուն եւս խորութիւ

ային ազգը ազատ կացուցանելու աղագաւ, ինքը մեռել է {խաչի} վերայ աւազակների մէջ: Նորա քարոզութիւնը, աւանդա

նելու համար ինքը՝ Յիսուս Քրիստոսը, բարձրացել էր {խաչի} վերայ։ Շատերը ոչխարի նման մորթուեցան պապականութե

եւ եթէ հանդիսաւոր օրերում հարկաւորում էր անպատճառ {խաչի} գործածութիւնը, ծածկում էին նորան ամենայն կողմից

թեան պատկերը շատ անգամ տեսած էր նա։ Բայց Աստուած {խաչի} վերայ, որ սրբում էր ազատութիւնը եւ հաւասարութիւն

նէութեանը։ Ամենայն ոք այս անարգութիւնը չ'կատարած {խաչի} վերայ չէր կարող մտանել Եափոնիայի Տէրութեան մէջ։

լ է նորան մի տրամաբանական հակասութեան մէջ: Սուրբ {Խաչի} պասին էր, որ Սօսը յայտնի տեսաւ իր փեսայի եւ մինչ

տասուալից աչքով աղօթք արեցի այսպէս. " Սիրով {խաչիդ}, դառն վշտիս արիաբար տարայց Տէր, Եւ նահատակ

էթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, ՚ի տէր Յովհաննիսէ {Խաչիկեան}, իսկ երկրորդն ի մեծարու եւ ի պատկառելի առնէ յողջ

եծարու ծերունւոյն պ. Յարութիւնի Աբգարեանց եւ ընդ {Խաչիկեան} տէր Յովհաննէս աւագ քահանային, լուայ, զի թէ վեհա

ն. իսկ Այվազովսքին շատ համարի կնքել զդէմս նշանաւ {խաչին}, եւ վարել զճշմարիտ վարս քրիստոնէի, որ հայեցեալ

ի չէ՞ր զատանել իւր հետեւողս, կնքողս զդէմս նշանաւ {խաչին}, այլ մաքրել զխիղճ մտաց ազգաց, թօթափել զգերութեա

վարդապետութեան այնորիկ, որ զէնաւ ընդ մեր ի սեղան {խաչին}, արեամբ իւրով սրբէ ալ զուխտն կտակին։ Պապական եկ

գինի նշանակելով զյաւիտենական իւր զենումն ի սեղան {խաչին}, ի փրկութիւն եւ ի շինութիւն հաւատացելոց: Արգել

լ թէ " մարմին է իմ կամ արիւն"։ Քրիստոս մեռաւ ՚ի {խաչին}. բանական հոգի նորա էջ ի դժոխս, անբաժանելի Աստու

արմանալի եւ երեք անգամ երանելի աւազակի խօսքը, որ {խաչին} վրայ իր թշուառ ընկերին էր ասում, թէ. " Մենք, մ

դժոխածինն Լանկթամուր, որ ճակատ յարդարեալ ընդդէմ {Խաչին} Քրիստոսի՝ կործանեաց զեկեղեցիս, յաւարի առ զանօթս

ւթիւն չէ, այլ պարզ անուն, չգիտենք, թէ Վարագա՞յ {Խաչինն} է, Յիսնակա՞ց, թէ՞ սուրբ Յակոբի։ Մեզ թվում է,

նտելացուցանելով, զմանկտին ըսկզբանց ծառայականաց, {խաչիւն} Քրիստոսի ի Գողգոթայ դատապարտելոց. որպէս զի ժողով

Խաֆաֆեանցին 7 Սէթ Հ. Աբգար 8 տէր Յովհաննէս {Խաչկեան} 4 9 եղբարցս 10 Խաֆաֆեանցին 11 Բերբերեանցին

Մ. Նալբանդեանց համար 42 59. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ {ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ} 12/24 Յունիսի 1861 ամի, ՚ի Կալկաթա. Hotel

20 Հունվարի 1862 ամի Լոնդոն 70. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ {ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ} 3 Փետրվարի, 1862 ամի, Լոնդոն ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ Յ

նում է մի այլ եւս հաղորդակցութեան տեղ. այդ Սուրբ {Խաչն} է: Սուրբ Խաչի անունով վանքը գտանւում է Նախիջ

րատնով լցինք Դուին, Արտաշատ, Ծխի մէջ կորաւ {խաչն} եկեղեցուն, Երբ այս ամենը մենք կատարել ենք.

եր վերայից ստրկութեան եւ ծառայութեան կնիքը։ Նորա {խաչն} էր, որ խորտակեց մարդկութեան պարանոցի ծանր եւ անտ

ռք ի սուրբ Կոյսն Մարիամ, յառաքեալսն, ի կենագործ {խաչն} Քրիստոսի: Այսմ դարու պատկանին նոյնպէս Ստեփաննոս

էս մեր փչացածի (Վարդիթերի) արածն ա քոմմայ... {Խաչն} իմն ա, քեարամաթը (զօրութիւնը) եւս գիտեմ"։ Սո

ն անմեղ էր իր նիզակով, որքան այժմ Սիքստոսի տուած {խաչով} ։ Համաձայն ենք, որ մէկ մարդ, կարդալով մեր այ

յտէ " (Երկր. Օրէնք, գլ. ԻԱ, համ. 23)։ Իսկ {խաչուիլը} համարւում էր փայտից կախուիլ. " Աստուած հարցն մեր

վկայութեան վերայ մինչեւ Գոլգոթայի վերայ անարգաբար {խաչուիլը} աւազակների մէջ, պատրաստական սրտով եւ աներկմիտ հա

ածը բնաւ չի վերջանալ։ Թուղթ կաթուղիկեայց {Խապառաճեան} հօր ընդդէմ Թոռնակայ Կըկռեկեան, տպեալ 'ի Փարիզ, յե

ան հանգամանաց վիպասանութեան"։ Ասես թէ լուսահոգի {Խապառաճին} Կըկռիկեանի հետ է կռվում. " կը քննեն, կը քաշքշեն

ալու չէ, այլ թշնամիի խոսք է, ես եւս ոչինչ բանից {խապեր} չիմ, ինձմեն ո՛չ բան հարցնող կա եւ ո՛չ ծան տվող.

րելի ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. աճապ ի՞նչ {խապեր} կառնուք ինձմեն առողջությանս մասին. ինչ գրելուս ե

թէ՞ յետոյ: Լուսաւորչի անունը այդ աւանդութեան հետ {խառը} տեսնելով չէ կարելի պնդել, թէ ստուգապէս չորրորդ դ

ետո նրան անհրաժեշտ է աղաղային որեւէ բաղադրությամբ {խառն} քլորակրի հագեցած լուծույթի մի քանի վաննա ընդունել

ւելի զտելով եւ մաքրելով, ինչ որ դեռեւս մնացած էր {խառն} եւ շփոթ: Արգոյ վարդապետը այս բաները տպում է իւր

ԺԲ. Ներածութիւն - Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը - {Խառն} լուրեր - Մի աբեղայի ֆանատիկոսութիւն: Թո

Ծառանայ ծուխ ընդ ուղղորդ Յերկինս ի վեր {խառն} ընդ բոց: Որ զԱդամաւն կենդանեաց Ընդ սո

մ ենք առհասարակ եկեղեցական կառավարութեան մէջ, որ {խառն} ի խուռն եւ անկարգութեամբ յառաջանալով, մեծ մասով

իսեցիները պահում են եւ քո աշակերտքը չեն պահում եւ {խառն} ուտում են " ասելով։ Նորան " դիւահա՛ր " էլ կոչեց

մեծ ամբոխ դեւերի, դուրս պրծած դժոխքի աջ կողմից, {խառն} ի խուռն աղաղակով գալիս էին դէպի սատանայի գահը: Ն

աւիկների նման չեն, սոքա ծերունի, նիհար, տգեղ, {խառն} ի խուռն մազերով, աչքերը ներս ընկած, երեսները գո

նեւին չհամաձայնեցաւ, որ Թիւթիւնճի-օղլուն, աշնան {խառն} եղանակներում դուրս գայ, թէեւ շատ ցանկանում էր:

բերեալ, զի սուրբ եկեղեցի չէ ընկեցեալ 'ի ծով զայն {խառն} զանգուած։ Յայս ակն եդեալ իմ յօրինեցի զառաջին զչո

ել իսկ, միւս ոմն փիլիսոփայ քան զնա, թէ վասն է՞ր {խառն} ընդ բառից հին լեզուի, այս ամենայն խօսք եւ զրոյցք

երայ, չէ կարելի բացայայտել, իսկ թէ ինչո՞ւ համար {խառն} եղել է գերապատիւ Նազարեանցի խօսուածքը գրոց լեզուի

շի է, եւ ես պետք է փոշին առանձնացնեի, որովհետեւ {խառնած} հավասար չի ծխվում։ Չնայած այդ ծխախոտն ավելի թուն

ցանկանալով մեծ Հայաստանի լեզուին, շատ անգամ մէջ {խառնած} այնպիսի տեղական բառեր, որ շատ սակաւ էին գործ ածւ

ն ինձ ոչ այս, ոչ այնտեղ յոյսեր։ Թոյն {խառնած} նռան հետ կարմիր ջրի Նորա խորհուրդով սուրբ ծե

շղթաներ, հաց չէր ուտում այլ կերպ, եթէ ոչ մոխիր {խառնած} հետը։ Կոշտ շորեր հագած ման էր գալիս փողոցներում

, իբրեւ մի ազնիւ մետալ, չէ կարող մնալ մի այնպիսի {խառնակ} տեղում. նա բարձրանում է: Մնում է անարգ թուղթը ե

, - ասում է, - Աստուծու որդիքը մարդոց աղջկերքին եւ {խառնակուեցան} նոցա հետ"։ Ի՞նչ բանի համար, որդոց որդի, մ

օրէօր ձգուելով երկարեցաւ եւ քնեց երկու տարի: Այս {խառնակութեան} ժամանակներին երեւում է կարդինալի անհաւատարմութիւն

ների մթութեանց, շփոթութեանց եւ երբեմն բաբելոնեան {խառնակութեան} այնպէս, որ մարդ մոլորւում է եւ չէ իմանում, թէ ի

վերջացաւ, որ մեզ ջարդեցին ու հալածեցին, եւ այն {խառնակութեան} միջոցին, մի մօրուքաւոր հեծելազօրական, որ ամենեւ

ին Փարիզի հանգամանքը. նա ընկաւ այն շփոթութեան եւ {խառնակութեան} մէջ, որ պատճառուել էր ռումբի ճայթելուց, որ նորա

եւ օգտակար գործերից եւ ձգեցի նոցա այս բաբելոնեան {խառնակութեան} մէջ, ուր անտարակոյս անհետ կը լինին նոքա: -

, որովհետեւ մեք նորա մէջ ենք... Ո՛վ բաբելոնեան {խառնակութեանս} մտքերի. բայց փոքր է այս, մտաւորական կամ բարոյակ

խօսութիւն հեղինակիս, մշակեալ եւ մաքրեալ յեկամուտ {խառնակութեանց} [ըստ բառից եւ հնչմանց], եւ ընդ նմին հասկանալի՝

, եւ ինչ էին կամենում դուրս բերել այս բաբելոնեան {խառնակութենից}: Այս գործից ես հնար ունեցայ տալ ձեզ 100 000 շատո

հիւսիսային Ամերիկան: " Այս ի՛նչ բաբելոնեան {խառնակութիւն} է, - կարող է մտածել մի մարդ: - Անգլիան՝ այն ազատ

ափշտակութիւն եւ կողոպուտ, մի խօսքով, բաբելոնեան {խառնակութիւն}: Բայց չէ պիտոյ մոռանալ, որ մի այսպիսի վատաբաղդ

պիսի մարդերից չէ՞ր բաղկացած: Այս ի՛նչ բաբելոնեան {խառնակութիւն} է"։ Բայց չէ՛. սխալը այստեղ չէ: Սխալը փոր

փորձական հետեւութիւնը եւ կ'երեւեցնէ մի բաբելոնեան {խառնակութիւն}: Եթէ Փիւնիկեցիք իւրեանց վերայ կրած չլինէին Փիւնի

ւթենների մէջ. այնուհետեւ ծագում էր մի բաբելոնեան {խառնակութիւն}: Այսպիսի կերպով գործ յառաջ կ՚երթա՞ր: Գործարանը

կ ժողովուրդը թագաւոր: - Այդ ի՛նչ բաբելոնեան {խառնակութիւն} է. ես ամենեւին չեմ հասկանում այդ պայմանի զօրութի

հիճներից: Մի խօսքով, թագաւորել է անկարգութիւն, {խառնակութիւն}, մտքերի մրրիկ, յոյսի եւ ցանկութեան ալեկօծութիւն

մ եմ պոչովս եւ երդւում եմ, որ երեք ամսից այնպիսի {խառնակութիւն} կը ձգեմ դժոխքի նզովեալների մէջ, որ Դուք կը հարկա

ը ցիրուցան, որը ցեցակեր. մի խօսքով, բաբելոնեան {խառնակութիւն}: Ահա այս պահարանի մէջ սկսեց որոնել Մանթուխեանցի

, միւսքը պաշտպանում են ծերի կարծիքը. բաբելոնեան {խառնակութիւն}: Բայց այս բոլորը չէ դեռեւս․ այնտեղ երկու երեք մա

եսութիւն չէ դոցա սեպհական), զայդպիսի բաբելոնեան {խառնակութիւն} ի խելապատակս հայոց ո՛չ գովեմք մեք, այլ ամենեւին

իւղից սկսեցին առաստաղին կպչոտել եւ ծակերը մտնել. {խառնակութիւնը} շատ մեծ էր, որպէս թուրքի դիւանում, պատերազմի գո

թվերը ճիշտ հետազոտելու համար, բայց տեղի ունեցած {խառնակություններն} ստիպեցին նրան այլ հարցերի թվում այդ ձեռնարկությու

որ ինչքան կարճ է, այնքան պարզ է, ինչքան ազատ է {խառնաշփոթություններից}, այնքան լավ է քերականությունը եւ այնքան հեշտ է ո

նռներըդ տաս նրան. Եւ կեանք տուող այգուդ գինու {Խառնարանը} դու տանես Եւ տաս գինին քո խմելու ` Յար օրհնուա՜ծ

երքուստ աճեսցի անսայթաք յերիւրմամբ ճիւղոց, առանց {խառնափընդորելով} զկազմածն: Այս ամենայն պայմանը, որն անհրաժեշտ են

ս րոպէիս նորա ճակատը փորձում է արեւմտեան խոնաւ եւ {խառնափնդոր} քամիների յարձակմունքը: Մի քանի տարի է, որ ձ

ծ, վիրաւոր, կեղտոտ, անճոռնի, մազերը եւ բրդերը {խառնափնդոր}, մի աչքը փորած, մի կոտոշը կոտրած ծեր դեւ. ճանկ

մանակի թողին լքին զայս, թէպէտ եւ անհաւան էին ընդ {խառնափնդոր} Պատմութիւն Չամչեանին, եւ այս իսկ է պատճառ, զի ժ

քը: " Մենք մեր յայտնագործութիւններով չենք ուզում {խառնափնդորել} բնութիւնը եւ մտքերը. չենք ուզում կործանել գիտութ

տասխանելուց. երեւի թէ ձեռք չէ տալիս նորան, եւ, {խառնափնդորելով} խնդիրները, կարծում է իւր անձը արդարացուցած: Այդ

թէեւ մի պապական աբեղայ, բնական աշխարհագրութիւնը {խառնափնդորելով} աստուածաբանութեան հետ, գրել էր, թէ 999 ասպարէզ

: - Շատ գեղեցիկ բան: Այս պայմանով ես այնպէս {խառնափնդորեցի} յիմար մարդերի գլուխը, որ նոքա մինչեւ այժմ ման են

ճարտարութեամբ լարեցի նորանց, շրջեցի գլուխները, {խառնափնդորեցի} մտքերը, որ նոքա քանի ամիս շարունակ կտրատում էին

մն՝ դժոխք ու սատանաներ։ Իգնատիոսի հոգու այսպիսի {խառնափնդորուած} վիճակը սաստիկ խանգարեց նորա առողջութիւնը։ Աշակեր

, որ, հերքելով ամենայն փարիսականութիւն, ամենայն {խառնափնդորութիւն}, արեւի լոյսի տակ ցոյց էր տուել Իզիսի երեսը: Ասա

ւս կասկած ունինք"։ Զարմանք, որ Պ. Իսահակեանցը {խառնափնդորում} է եւ չէ յայտնում, թէ ո՞վի ում հետ խօսելու վերայ

րւում է Սերոբէն։ Ինձ թւում է, որ արգոյ հեղինակը {խառնափնդորում} է բաների ժամանակը: Երբ հեղինակը, լրացեալ իրաւու

պարոնների առաջեւ, որ ծածկելով ազգի պակասութիւնքը՝ {խառնափնդորում} էին ամենայն դատողութիւնք՝ յանցանքը որպէս առաքինու

սեն. Սալմերօնը եւ Լայենէզը այնպիսի ճարտարութենով {խառնափնդորում} էին խնդիրները, որ, մինը միւսից դուրս գալով, ան

նշանակութեամբ չէ որոշում մասունք բանին, որով շատ {խառնափնտորութիւնք} կը լինէին, այլ եւ բառի կազմութեամբ։ Ստոյգ է, ա

. " Առ այժմ լիովին սփոփիմ եւ զովարար ցօղ հիւսիսոյ {խառնեալ} ընդ հարաւային ջերմութեան կամի զիս ծաղկազարդել, պ

իս կոչեցեալ նոր հայախօսութեամբ, թէ եւ հետո զհետէ {խառնեալ} յայն զփոխառեալս յօտարաց անշքացոյց մինչ իսպառ, եւ

յի պոչի ծայրը: Խաւարի թագաւորը սկսեց տակառը {խառնել}, լաւ պաքսիմատ որոնելով. նորա բաղդից հանդիպեցան

, եկեղեցու մի կոպեկը եւս կրակ լինի իմ համար, եթէ {խառնել} եմ իմ գոյքի մէջ"։ - Թէ Աստուած սիրում ես, ձեռք

ենացւոյ, Եղիշէի եւ այլոց հնախօս հեղինակաց: Բայց {խառնել} եւ շփոթել զդարս եւ զժամանակս եւ պահանջել, [անխոր

), որով գրված է գործի բնագիրը, ուր կամ խիստ քիչ {խառնել} է հեղինակը Աշտարակի բարբառի մէջ օտար ձեւ, օտար ո

, որով գրուած է գործի բնագիրը, ուր կամ խիստ քիչ {խառնել} է հեղինակը Աշտարակի բարբառի մէջ օտար ձեւ, օտար ո

Առաջնորդես այգւոյդ գինւոյն Ի կենսաբաշխ {խառնելիս} ՝ Չա՜փ քեզ ի գոգ տացի շարժուն, Յաւիտե

ց աղբիւրը էր ինքը մեր Փրկիչը, եւ որոնք սկզբնաբար {խառնելով} Թադդէոս եւ Բարթողիմէոս առաքեալների եւ նոցա հարազա

ոչինչ նիւթ մնացած չէր նոցա մէջ: Երկաթի գաւազանով {խառնելով} քուրան, հասկացայ, որ հալած էին մետալները կրակի

երեխաներին՝ քնեցնելու համար, բայց՝ քաղցրութիւն {խառնելով} այդ թմրեցուցիչ հիւթի մէջ, որպէսզի մանուկը, քաղց

ուրս եկան ժողովրդական իրաւունքի անունով՝ ի հարկէ {խառնելով} նորա հետ իւրեանց Աստուածապետական Հասարակութեան տե

եստանոցիցս մի փոքր մկնդեղ բերելու, մետալների հետ {խառնելու} համար: Բայց երբ վերադարձայ դէպի արուեստանոցս, չ

ենդանութեան աղբիւրը եւ շարժառիթը։ Արի՛ք, ուրեմն {խառնենք} մեր աղօթքը Աստուծոյ քահանաների եւ տաճարի սպասաւոր

շեալ իմ տուած գետինն օրինօք դատաստանի տիրեսցեն եւ {խառնեսցեն} ընդ գետնի տանն իմոյ, եւ յետ թաղման մարմնոյն իմոյ

մատարած մակերեւոյթ երկրի քամէ զմրուր բաղդին, զոր {խառնեցին} նախնիք նորա բնաւորեալ անմիաբանութեամբ, նախանձու

արդը այս բոլորը քննելու ժամանակ անշուշտ պիտի լեղի {խառնէ} իւր կեանքի մէջ, նորան սիրելի չէ այս, նա չէ քննո

հաւանեալ եւ այլ արք ճշմարտութեան նուիրիչք գնային {խառնիլ} 'ի գունդն զօրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի։ Եւ

: Դուք՝ որպէս իշխան մի աշխարհի, ուր ամենայն բան {խառնիխուռն}, անկարգ եւ անկանոն, ուր խաւարասէր մտքեր ամենայն

Շաքարեանցը հանեց սեղանի վերայի թղթերի տակից, որ {խառնիխուռն} ընկած էին, մի թերթ թուղթ եւ սկսեց կարդալ:

աքով գրուած մագաղաթների թիւը համարը չկար, բոլորը {խառնիխուռն} ծալուած ճնշուած, որը առանց երեսի, որի թերթերը ց

մէջ: Պառաւները մինը միւսից այլանդակ: Գլխի {խառնիխուռն} մազերը ասես թէ պատերազմ էին կանգնել միմեանց ընդդէ

հայախօսութեան, կորզել ի բերանոյ նոցա զօտար բառից {խառնմունս}, ի բաց վտարել միանգամայն զթաթար, զտաճիկ, կպարս

գիրք դառնա՝ միեւնույն ժամանակ պապականների աղբաթը {խառնող}, դորա պատճառը դու էիր: Հույս ունիմ, որ իմ ա

մէջ. նա մոխիր է կերել հացի տեղ, եւ նորա խմելիքը {խառնուած} է եղած արտասուքով: Բռնակալութեան մուրճերը այնպէս

ս հարուստ եմ գերապանծ: Քաղցր ու դառը {խառնուած} է այն ջրումը անբաժան, Որ տալիս է մեզ բնութի

ուխս ցաւում են: Նամակ չստանալուս համար աղբաթս էլ {խառնուած} է: 12-ին այսօր նամակ գրեցի եղբօրս, որ եւ կ՚երթա

են միւս բոլոր մետալների մէջ, եւ որովհետեւ սաստիկ {խառնուած} լինելով պահանջում են մի ամենազուտ մաքրողութիւն,

պա թէ ոչ, բուն տոհմական հայերը, չնայելով որ այդ {խառնուած} օտար սերունդքը հազարաւոր տարիներով մասնակից էին ե

եզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, թէ գրոց բառերովը {խառնուած} է, եւ թէ ազգը չի հասկանայ։ Մեք, խօսելով մի

նքշութեան, արուեստական կերպով դարձել է մի ջլային {խառնուածքի} տէր, կենակցութիւնը իւր փեսայի հետ այս դարումս մի

ծ մոխրով: Հեռացուցի կրակը: Հալած մետալները, որ {խառնուելով} միմեանց հետ կազմում էին մի փոքրիկ լճակ, եւ որի ե

ականներին, եւ ազգը իրաւունք չունի այդ բաների մէջ {խառնուելու}, որովհետեւ եկեղեցին կազմողը է ազգը, որովհետեւ ե

ղովուրդը, ազգը հոգեւոր բաների մէջ իրաւունք չունի {խառնուելու}, որովհետեւ այդ բոլորը պահուած է հոգեւոր իշխանութ

իւր աղքատութիւնը, որովհետեւ խօսելու կամ բանի մէջ {խառնուելու} իրաւունքը շատ կամ սակաւ կարողութեան տէր մարդն ուն

թեան ազդեցիկ դէմքերի հետ, իւրացրել են իրաւունք ` {խառնուելու} հայկական բոլոր գործերին, վարելու այդ գործերն ուղ

ց այս միջոցին Սպանիական եւ Ֆրանսիական Տէրութիւնքը {խառնուեցան} այս գործի մէջ։ Անզօր Կարոլոս II-ը գործիք էր դարձ

նձ եղբօրս ուղարկած գրքերը, որ չէի ուզել. աղբաթս {խառնուեցաւ}, նոյն րոպէին հետ դարձուցի. չգիտեմ կառնո՞ւ այսօր

Տունից եկած թղթերն էլ կարդացի, եւ աղբաթս սաստիկ {խառնուեցաւ}: 12 եւ մանաւանդ 13. լերդս բորբոքուած էր: 14-ի

անայապետի օրերումը, նորա հոգեւորական գործերի մէջ {խառնուեցաւ}, այնտեղ եւս իւրեան լաւ դրստեց: Թէպէտ սորա վերայ

Ա՜խ, իմ փլատակուած օրերի տխուր յիշատակներ, դուք {խառնուեցաք} ժամանակի հոսանքի հետ եւ անհետ չքացաք մշտնջենաւոր

դարբնութեամբ պարապէր, քան թէ այնպիսի գործերի մէջ {խառնուէր}, որ իւր խելքից դուրս էին: Յիմար մարդիկը այն ժամ

խորհուրդը այն էր, որ հարիւր քառասուն փուդ արճիճ {խառնուի} կլայեկի մէջ: Սորա հետեւանքը լինելու էր այն, որ

, ինչպէս այն խեղճ մարդիկը չեն որոշում թոյնը, որ {խառնում} են Մխիթարեանք իւրեանց գրուածների մէջ, նոյնպէս բո

ելու ուրիշ մարդերի վերայ, բայց ինձ ինչո՞ւ ես մէջ {խառնում}, դուք ասելով, որպէս թէ ես եւս այդ դատարկաբան մա

անհրաժեշտ են բնորոշ բարբառներ եւ ոչ թե լեզուների {խառնուրդ}: Սայաթ-Նովան կարգին գիրք է, տպագրված Մոսկվայում

թեանը իր ամբողջութեան մէջ երեւեցնում է օտար տարրի {խառնուրդ}: Եւ որչափ իրական լինի նորա համակարգութիւնը, այն

այեցայ եւ տեսի զազգն իբրեւ զոսկի, բայց գտի զնոսա {խառնուրդ} պղնձի եւ կապարի, եւ յառաւելն ուշաբերեալ, զի սու

ք, ըստ խղճի մտացն վկայելոյ, չեն այլ ինչ եթ է ոչ {խառնուրդ} հին եւ նոր հայախօսութեան, ոչ սառն իմն եւ ոչ ջերմ

առերի թիւը: Չկայ աշխարհիս երեսին լեզու, որ օտար {խառնուրդ} չունենայ, մեր նոր լեզուն չէ կարող բացառութիւն լի

ս, ըստ որում մկնդեղը պակաս էր: Վերջապէս սառեցաւ {խառնուրդը} եւ կարելի եղաւ քննել նորան... Ո՛վ, բաղդիս, գ

թէ ինչ կերպով վերջապէս յաջողել էր իւր խորհրդական {խառնուրդից} ստանալ անարատ ոսկի: - Վերջին փորձն էր մնացել

տան հայոց ազգի մէջ. թողում ենք պատմութեան անյայտ {խառնուրդները} քիչ կամ շատ: Այսօր, այս տողերի գրողը, կամ նոցա

ւթեանց վերջին խօսքը։ Խօսել հազար ու մին մուրացած {խառնուրդներով}, խօսել կցկտուր, ճնճղուկի նման զոյգ ոտքով այստեղ

ր չհասկացողներին, որ իմանան: 8-ի մեջ շատ սաստիկ {խառնված} են մեր թշնամիների աղբաթը եւ այսուհետեւ եւս պիտի խ

րպեսզի այս գործը գլուխ գալով, վենետիկեցոց աղբաթը {խառնվի}. այլեւ, որովհետեւ օրագրի տարեվերջումը պետք է հր

ծ են մեր թշնամիների աղբաթը եւ այսուհետեւ եւս պիտի {խառնվի}: Ճշմարտության թշնամիների հույսը այն է, որ օրագի

հայոց ազգի անուն տված ժամանակները եւս պիտի սիրտս {խառնվի} ու փսխելիքս գա. ահա եղբայր, այժմ իմ դրությունը

ինչո՞ւ չես հեռանում, Անզգա՞յ ես կարծում ինձ. Ես {խառնւո՞ւմ} եմ ձեր գործին, Լսե՞լ էք մի խօսք ինձնից: Թէ՞ ասե

տեսականի ծայրայեղ իմաստականութիւնը (умничанье) {խառնւում} է պրուսական աստիճանաւորի անուրջների (мечта) հետ

ր եւ այսպիսի բան, որ ստորին ծառայքն եւս ներս էին {խառնւում} այս իրողութենների մէջ. այնուհետեւ ծագում էր մի բ

ով շատ բան չէր հասկանում, եւ այս պատճառով եւ չէր {խառնւում} եւս բանի մէջ: - Պարոն Շահումեանցը... - ասաց

Պապն է, երբ նոքա մոռանում էին իւրեանց պաշտօնը եւ {խառնւում} էին աշխարհական գործերի մէջ, այնպէս եւ վերոյիշեալ

իմ որպիսությունս: Շատ ավելի ուրախացա Սերոբին {Խառքովա} չի գնացածին համար, զերե տիժար պան է հեմ կսկիծի հ

հանդիպել, հեմ ճամբա քալել, եւ մանավանդ կլսիմ որ {Խառքովա} խայրախը թանկ է տեյին, ցուրտին այդ կսկիծով պիտի ե

նե չոխրախին ճամբան, չէ նա աճաբ պաղնիքին ճամբան. {Խասբիքային} տունին ետեւի տերեյին մեջն, ինչ տեղ որ ծառեր կա:

, արդխ դուք գիտեք: Աս գրածներում համար չըլլա թե {խասեվեթ} անիք, թե պեդերցիլ է կամ ինչ եղիլ է տեյին, չէ,

մ՝ այսինքն՝ Բեբեկ, Օրթա-Քեյ, Բերա, Ղալաթիա, {Խասքեյ}, Էյուբ, Պալատ եւ բուն Կոստանդնուպոլսում՝ Սամաթ

սում եմ պատասխանի: Նորից Հ. Գ. Ի՞նչ բույս է {խավ} տվող կոնը (ворсовальная шишка) - webecarden, N

եր. պետք է ձեռք ձեռքի տալ եւ միաբան ուժով ջարդել {խավար} վիշապի գլուխը: Դեռեւս նոր կաթողիկոսի հաստատությո

թե դուք այնքան բարի եք, որ կամիք ինձ օգնել եւ իմ {խավար} դրութենից դեպի լույս քարշել, շատ եւ անչափ շնորհա

մեջ լինիս. համբերիր, եղբայր, եթե ստույգ է այս {խավար} գուշակությունը, համբերիր մինչեւ իմ գալը, անշուշ

ս ի յոլորտ. Մի թէ եւ քեզ զկուրութեան մերկել {խավար} չէ ի ճահ, Բանասիրաց՝ զի զշինուածս փլուզանե

նձնազոհությամբ գիշեր ցերեկ կուրծք կոտրելով եւ աչք {խավարեցնելով} աշխատում ենք գրելով ու սրբագրելով, տպելով ու չար

ինինք հասած, որ չկամենանք գոնե ճանաչել լույսը եւ {խավարը}, սահմանել երկուսի զանազանությունը, որոշել չարը

հույսս մեծ է. մի՞թե մեր ազգի մեջ մինչեւ այժմ եւս {խավարը} եւ սուտը պիտի հաղթանակե լույսի եւ ճշմարտության վե

, մինչեւ գերեզման ես պիտի պատերազմեմ ստության եւ {խավարի} հետ եւ, որքան թույլ տան մեզ շրջապատած հանգամանքը

փտած պապական աբեղաների ձեռքով մտանե: Նոցա լույսը {խավարից} շատ վատ է, վասն որո թող յուրյանց պահեն: Հայոց ա

Նախիջեւանում, մինչդեռ քաղաքական վարժատան մէջ Պ. {Խատամեանցը} եւ Պ. Տիգրանեանցը քանի անգամ պատճառ տուեցին Հայե

ից յետ դառնալով, երգեց գիտնական Թէոդորոս Եսայեան {Խատամեանցի} " Խնդա՛ այսօր, Հայաստա՛ն " երգը, որ մի ժամանակ

Москве. Խնդրում եմ ողջույնս հասուցանես պարոն {Խատամովին} եւ ասես, որ նորա եղբայրական սերը մոռացած չեմ, ա

աստիճանաւորի պաշտօնը չափից դուրս անպիտանացուց Պ. {Խատիսեանցը}, որ եթէ ներգործէր չափի ու սահմանի մէջ, մի փոքր

ծ ծառայութիւն ցոյց տուած կը լինէր ազգին, եթէ պ. {Խատիսեանցը}, Թիֆլիսի մագնիսեան դիտանոցի արգոյ կառավարիչը, ա

տարին հինգ տասն մանէթ՝ չնայելով, որ միւս կողմից {Խատտի} -Հիւմայունի դուրս գալուց յետոյ Տաճկաստանի լուծը ծա

դի գլուխն էլ հողի տակիցը դուրս ա գալի, ամէն բանը {խարաբ} էլած ա ըլնում, համա, էն գիրը մնում ա. արա՛ ինչ

ի եւ Վիշնուի անհեթեթ կերպարանքներով եւ այնուհետեւ {խարազան} են դառնում մարդկութեան: Որքան մոլորութիւնք

տեղ նոցայ բարոյական խոցերն էլ բանալ, չէ մոռանում {խարազանել} անբարոյականութիւնը: Հեթումը, այնքան հասած

րել պատմության մեջ մի քանի անհատներ, որոնք իրենց {խարակտերով}, եռանդով եւ հանճարով շատ ավելի բարձր են կանգնած

Գայ որպէս փեսայ, Նազի եւ ցնծայ. Իսկ {խարամանի՞ն}. - Ողբա՜յ ցաւագին: Թ. ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ

Զուղխս անարատ, Լիցի՜ ի թերափ, Իսկ {խարամանւոյն} ՝ Բաժա՜կ մահաթոյն "...:.........

եանք, չ'կարողանալով կեղծաւորութեամբ եւ ընծաներով {խարբալել} այս հռչակաւոր մարդը, գործ դրեցին այնուհետեւ իւրե

տրական հարուածով վերջանալու են մարդ լինելուց նորա {խարդախ}, առաջնորդ ձեւացած սուտ ազգասէրքը եւ միւսերը:

իր, որ գովում էր նորան. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, {խարդախ} եւ երեխայական գովասանութիւնը մահադեղ էր ազգին, փ

ոցա ձեռքով, արդարեւ այս րոպէիս բացարձակում է իւր {խարդախ} ազգասէրների ձայնի արձագանքը: Նա սովորել է լսել ա

մէջ այբը քէ է երեւում, իսկ քէն՝ այբ, շինովի եւ {խարդախ} մի մատենագրութիւն է, ստութեան վարագուրով դիմակաւ

ախ. Իսկ դու ինչո՞ւ ես ժպտում, Ուխտ չեմ անում ես {խարդախ} "։ " Քաւ լիցի, տէ՛ր իմ Ադամ ", Կրկնում էր հեզ

սկ ընդե՞ր բնաւ ժպտիս, Ուխտեմ ես ո՛չ՝ յուխտ {խարդախ}: " Փարգա՜ստ, տէ՛ր իմ, քա՛ւ, Ադամ ",

Ողջ աշխարհի գործերը. Մի մարդ ազնիւ եւ կամ {խարդախ} Կշռի չէ շեղում թաթը"։ Նա կապու

անք այն չոքած մարդու Որ մերկ դիմակով սատանայ {խարդախ} ։ Ասեց. ո՛վ Գիրսաս, ծառայ հաւատար,

Նոքա մեծագին ընծաներով եկան Կանտօն քաղաքը, բայց {խարդախ} Շօյլլը հաւատացուց իւր աշակերտ Կայսրին, թէ Հօլլան

ննութիւնը ստուգում է, որ այդ նամակը շինովի էր եւ {խարդախած} Բէգզադէի ձեռքով: Պօլիցմէյստերը ասում է Բէգզադէին

, շնորհեց մեզ իւր օրհնութեան կոնդակը, որի մէջ " {խարդախամիտ} գրուած, մոլորական բան եւ յաւէտ գայթակղեցուցիչ պա

եւորք, զի՞նչ յոյս ազգին, որ զօրահանապազ դաւի եւ {խարդախի} յարանց, զորս հայր ճանաչել ուսաւ ի դարուց ժամանակ

ուլ իւր դիմակը. դարձեալ դնում է աչքին տեսութիւնը {խարդախող} ակնոցները եւ ահա դերասանը եւ դերասանուհին փոքրանո

կեղեցական հաշուոց, տարականօն եղանակաւ խանգարելոյ {խարդախութեամբ} Այվազովսքի վարդապետին: Ի 6 սեպտեմբերի մուտ գո

բան էր, բայց որովհետեւ դա հիմնուած է ստութեան եւ {խարդախութեան} վերայ, այդ պատճառով պիտոյ է միշտ մնայ գող եւ աւա

պի ձեր գահը հարկադրեցին այդպէս գործ կատարել: {Խարդախութեան} եւ դաւաճանութեան կողմից այնպէս անուն ունէր դա, ո

ւսքը, որ մանաւանդ հոգի ունէին, յուսալով իւրեանց {խարդախութեան} եւ հնարագիտութեան վերայ, մնում էին կամակորուած։

տուծոյ ճշմարտութիւնը՝ անմասն ամենայն ստութենից, {խարդախութենից}, կեղծաւորութենից եւ այլ այսպիսի արատներից, է այ

իւրեանց վատթար կամքին: Վերահասու եղա՞ր դու դոցայ {խարդախութեններին}: Ճշմարիտն ասա՛, ո՞ր կողմն է արդար, եւ որը՞ դատ

, որին որսացել էին Յիսուսեանք իւրեանց սատանայական {խարդախութեններովը}, 1814 թուականին օգոստոսի 7ին լուծեց արժանայիշատա

, այսքան տարի եկեղեցու դրանը ծերացար, այժմ պիտի {խարդախութի՛ւն} գործէիր հաշիւների մէջ. միթէ՛ մեք չենք հաւատում ք

թուղթն գոգցես ՚ի ներքին զգացեալ ազդեցութենէ, եթէ {խարդախութիւն} ինչ կայ առ դուրս յաւելեալ են ի ստորագրին, թէ յօժ

պարոնի անունը, նա ոչ ոքի արծաթ կերած չէ, ոչինչ {խարդախութիւն} արած չէ, - ասում են մարդիկ: - Խօսքս այն չէ

ցանով սուտ են խօսում, գողանում են, սպանում են, {խարդախութիւն} են առնում, սեղանակապտութիւն են գործում. իմ մեծ

ել էին բովանդակ երկրագունդի վերայ: - Որքա՜ն {խարդախութիւն} է, - բացագանչեց սատանան, որքա՛ն պատերազմ մարդ ո

կամ ամբո՞ղջ են բոլոր թերթերը, գուցէ մտած լինի մի {խարդախութիւն}. վատ չէր լինելու քննութիւն կարգել այդ մասին յետո

գութիւնը, այլեւ անարգելու եւ, խայտառակելով նոցա {խարդախութիւնը}, հալածելու եւս: Սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները

ւրեանց ինչ լինելը: Կառավարութիւնը, իմանալով այս {խարդախութիւնը}, դուրս վանեց վաճառահանդիսից: Լսած էի, թէ Կեսար

, Ազգը ունի կարողութիւն ո՛չ թէ միայն ճանաչել այս {խարդախութիւնը}, որ գիտենք, թէ ինչ աղբիւրից է... այլ եւ քննել

ատարիմ չէ ծառայում. որովհետեւ նորա գողութիւնը եւ {խարդախութիւնը} շատ բանի մէջ երեւեցաւ: Գեղեցիկ էր պատասխանել հին

անները եւ Յիսուսեանները գործ դրեցին իւրեանց բոլոր {խարդախութիւնը}, որպէս զի այդ նիստը չ'լինի, ուր պիտոյ է արդարապ

ոլորը յառաջանում է նորա հոգու վրդովմունքից. նորա {խարդախութիւնները} եւ չարիմացութիւնները երեւան հանելու համար, ես աւ

, թէ լաւ չէ նորա ընթացքը ծառայի հետ եւ թէ այդպիսի {խարդախութիւնք} կարող են մեծ անպատուութիւնք ծնուցանել: Այսպիսի խ

լ է Գաբրիել Այվազովսկին, այդ ձեւով անգամ, առանց {խարդախության}, չի ներկայացված Սինոդին. պատգամավորների ստորագր

, որովհետեւ վրիպումներն առաջ են եկել ոչ թե հոգու {խարդախությունից} ՝ ճշմարտությունը խեղաթյուրելու նպատակով, ո՛չ, ա

նել տեսանէին, թէ ի բանիլ քննութեան մերկանալոց են {խարդաւանութիւնք} պաշտպանելոցն առ ի նոցանէ գործք քստմնելի սեղանակապ

ւնեմ: Մի քանի օրից ես կհասնեմ այն կետին, ուր եւ {խարիսխ} պիտի ձգեմ, որովհետեւ այս դեպքում ինձ հարկավոր կլ

աստատ յուսով շատ անգամ նա իւր կեանքում Ձգեց {խարիսխ} ու կանգնեցաւ հանդարտ նաւահանգստում: Ծովեզե

քիս մուտ յապարանսն արքունի խարիսխաձեւ ճախարակաձեւ {խարիսխ} ոսկի. մեծութեամբ իբրեւ զմեծ մի բլուր եւ բարձր մի

29)։ Սորանից մենք պարզ տեսնում ենք, որ ոսկի {խարիսխ} ունեցող հրեղէն սիւնը երեւել է Վաղարշապատի կենտրոն

տի կենտրոնում։ Միւս մնացած երեք սիւնքը, որ ոսկի {խարիսխ} չունէին եւ մենք մէջ չբերինք, որովհետեւ մեր նպատա

եղւոջն որ քեզ ցուցաւ, որ սիւնն հրեղէն ունէր ոսկի {խարիսխ} (եր. 337)"։ " Եկա՛յք զնկատեալ տեղին տէրու

եւ տեսանեմ 'ի մէջ քաղաքիս մուտ յապարանսն արքունի {խարիսխաձեւ} ճախարակաձեւ խարիսխ ոսկի. մեծութեամբ իբրեւ զմեծ մ

այն ժամանակ ազգային է վաճառականութիւնը, երբ նորա {խարիսխը} դրուած է ազգի հիմքի վերայ: Եւ մինչեւ այս,

, մի քանի օր այնտեղ կանգնելով, վերջապէս վեր առեց {խարիսխը} եւ ապահովութեամբ հասաւ Երուսալեմ դեկտեմբերի 4-ին

ժմ տեսնում ենք Շողակաթի եկեղեցին։ " Որոյ սեան {խարիսխն} ոսկի էր եւ նորին սիւնն հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ

կաղաղն անպեայ եւ խաչ լուսեղէն ի վերայ նորա։ Ոսկի {խարիսխն} վէմն հաստատութեան անշարժութիւն է եւ սիւնն հրեղէն

ցի անուն, այսմ ամենայնի մարթ է հասնել միայն, առ {խարխաբ} զժողովուրդն ընթացուցանելով ի տգիտութեանն աղջամուղ

է հեղինակների հետ, քան թէ պահանջում էր Թիւրքիայի {խարխալեալ} կառավարութիւնը: Այստեղ երեւում է մոլի եռանդը...

ացաւ Գիր պարգեւել անշուք շիրմին։ {Խարխարեալ} տաճարի մէջ Քրիստոսեան սեղանի տակ Ննջու

պէս Կարէ մտնել մարդ միայնակ։ Առ {խարխափ} շօշափելով Գտանում է այն ծակի մէջ Քարի ծ

այժմ մեք, խօսելով այս բաների վերայ, համարեա՛ թէ {խարխափել} ենք մի խաւար գետնափորի մէջ, իսկ երբ երեւան հանու

մնալով դեռեւս ստրկական կրօնի խաւարի մէջ, պիտոյ է {խարխափելով} քայլէին եւ այն՝ կառած ու կապած անտանելի ծանր շղթ

պես մարդուն հոժարացունուք, թուղթ առնուք, ճամբու {խարճ} տաք, խրկիք շուտով եւ իրեն ձեռագիրներն ստրախավոյ

պեդերցիլ է կամ ինչ եղիլ է տեյին, չէ, միայն փող {խարճած} պերածներս անոր համար է, որ պակասավոր չիմնա տեյին

իշեալ Աննայն, ֆի ամիսն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ {խարճի} տացեն նմա, որ նոյն խարճովն եւ տան ամենայն սարանջ

արա համար բան չէ, սրբազանը նարա գալու եւ երթալու {խարճն} քաշելեն ետեւ, իրեն ալ լավ կշահե, ատ կողմանե ալ

յալ անե, եւ սրբազանը, ինչպես գրել է նե, ճամփու {խարճն} փոշտին 50 մանեթ կըլլա, 60 կըլլա կամ ավելի, արդի

եւ ՚ի ներքոյ յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական {խարճն} վեր առցեն եւ մնացեալ մապլաղին Կումպանու մանաթ կամ

խազնի եւ վերն յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական {խարճն} եւ կամ այլն վեր առցեն, ապա մնացեալ մապլաղն, վեր

եսուն եւ մին ռուփի սքայ խարճի տացեն նմա, որ նոյն {խարճովն} եւ տան ամենայն սարանջամովն ՚ի յիշեալ տանն բնակեսց

յիւր կառավարութիւնումն պահեսցէ յիշեալ Աննայն նոյն {խարճովն}, բայց եթէ տարաձայնութիւն պատահեսցի, մինն եւ կամ

տանն մի եւ նոյն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ ամսական {խարճովն}, բայց չունիցի կարողութիւն վաճառել, գրաւ դնել եւ

յառաջ վազել էր թշերի եւ քթի մէջտեղում, պատճառ, {խարոյկի} լուսովը երեւում էր փայլուն թաց գիծը, որ այս խեժա

այնուհետեւ մէջտեղումը ոչ ձոր, ո՛չ պառաւներ, ո՛չ {խարուկ}, ո՛չ պտուկ եւ ո՛չ կատու: Անձրեւը կտրած էր բո

ի-Շամաման: - Մի կոմս, - պատասխանում եմ, - {խարուկի} վերայ այրում է մի ժամանակ մի ցիգան կին՝ որպէս կա

պառաւներ ձորի խորքի մի անկիւնում շարուած վհկական {խարուկի} չորս կողմում, անընդհատ նայում էին մի պտուկի վերա

լաւեց: Պառաւները սկսեցին շուրջանակի պտոյտ գալ {խարուկի} չորս կողմով, կամաց, բայց զզուելի եւ դողդոջուն ձ

կապած, թէ արձակ: Երէք անգամ պտոյտ գալով {խարուկի} չորս կողմը, այս երգը ասելու ժամանակ, դադարեցան

րը այս մլաւելու վերայ, դարձեալ սկսեցին պտոյտ գալ {խարուկի} չորս կողմով եւ երգել նոյնպիսի զզուելի ներդաշնակու

ս, երկու երեխայքը գրկի մէջ, գնում է եւ մօտենում {խարուկին} ։ Կամենում է ահա ձգել կոմսի զաւակը կրակի մէջ, բա

նորոգութեան ազգաց իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚ի գագաթ {խարուկին}, եւ զմոխիր մնացուածոց իւրեանց եդին ի վկայութիւն

կ Իսպանիայում թերեւս նորից կբորբոքեն ինկվիզիցիայի {խարույկները}... Ես նրան (Անանիային) խորհուրդ կտայի զբա

ու տանուտէրը մի քիչ շահասէր են. էս ի՞նչ ա, հիմի {խարջ} են կիտում, ես մի խեղճ մարդ եմ, նրանք ինչ որ ինձ

տարել են զօռով կապել իրէք հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ {խարջ} տո՛ւր, էլ չեն ասում թէ աչառը գոմշի հետ կարա՞յ լո

ասում, համա ինչքան էլ որ ըլնի, էդքան շատ մասրաֆ {խարջ} չի ըլնիլ. սրա միջին մեր իշխաններն էլ են շահւում

վեր գալի, համա ես իմ աղքատ տեղովս քեզանից շատ եմ {խարջ} տալի, կոռ քաշում, ձի տալի, թէ ես ու դուն էլ մի

ամասնաբար սեպելով սղեալ խարջն, որքան մազյաղ, որ {խարջած} լինիցին, եթէ մինչ ի քա ռասուն հազար ռուփի եւս ից

, ես մի խեղճ մարդ եմ, նրանք ինչ որ ինձ կը հասնէր {խարջը} տալու, էրկու էնքան են առել. սաքի ասում են, որ

յին եւ Սուզային պատուիրեմ, զի ի վերն յիշեալ սոցա {խարջին} եւ այլն անխափան եւ անպատճառ տացեն, քանզի թազում

յ դպրատանցն եւս մինչ հարկաւորս ունել վասն տարեկան {խարջին} քառասուն հազար ռուփոյ մուդաթ, վասնորոյ եւ ես իմ

սի պատահմունս ամենայն մանրամասնաբար սեպելով սղեալ {խարջն}, որքան մազյաղ, որ խարջած լինիցին, եթէ մինչ ի ք

յց Վայկունը էլ առաջ է տանում իր բողոքը, - ի՞նչ են {խարջում}, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բանն էլ գեղից

թալ հասանէր 'ի ցուցեալ տեղի հրեղէն սեանն ոսկիակալ {խարսխին} " (եր. 344)։ " Հասանէր յառաջին դաստակերտսն

որան եւ փրկելով Բիւզանդեան ճախիններից եւ Լեւոնեան {խարտաւանակ} տումարի ծանծաղներից, ուղղեց նորա ընթացքը նո՛յն գ

անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդէանս ", քարոզում է {խարտաւիլակը} երեք անգամ, եւ ժողովուրդը կրկնում է երեք անգամ "

ը կարելի է, որ լինէր մօտ երեսուն տարեկանի: Ինքը {խարտեաշ}, գեղեցիկ, կապոյտ աչքերով, մազերը կարգով սանրած

ւմ նորա թարմ վարգա-շուշանագոյն երեսի վերայ, նորա {խարտեաշ} աչքերը թէպէտ եւ ուղղեցած էին դէպի իւր կարը, այսո

: Երեւում էր, որ նա երեքից մեծն էր: Նոցա մազերը {խարտեաշ}, երկայն, թափւում էր գանգուրներով ուսերի վերայից

յուրաքանչյուրը զինված էր ավելի կամ պակաս լիբերալ {խարտիայով}: Անգամ Բավարիան ուներ այնպիսի կոնստիտուցիա, որ

ակներում այդ մկրատը գործածող կնոջ մազերի գույնը - {խարտյաշ} էր նա, թե թխահեր: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք դ

ւորութեան, պիտոյ է հանդէս հանել ազգի առաջեւ նորա {խաւար} կողմերը՝ ապացուցանելու համար, թէ լաւութեան ոյժը

մի այդպիսի զաւակ, իւր հօր անհոգութենից անկիրթ ու {խաւար} մնալով, ապագայումը դառնար մի վատթար մարդ, Աստու

որ սովից եւ քաղցից միանգամայն կիսամեռ ընկած, իւր {խաւար} շրջակայքից պիտի նայի այդ լուսաւոր եւ առատ սեղանին

եւ ոչինչ արգել չէ ճշմարտութեանը խորտակելու գլուխը {խաւար} վիշապի, որ դարերով ծծել է մեր խղճալի ազգի արիւնը

լի կը մնայ եւ լոյս կը տայ ինձ մինչեւ անգամ եւ այն {խաւար} օթեւանի մէջ, ուր Նախախնամութեան տնտեսութեամբ պիտ

չոր յոյսի վերայ. նա չէ՛ կարող փարատել իսկոյն այն {խաւար} եւ տխուր տպաւորութիւնը, որ մի անպիտան եղանակ կար

ով եւ հասկանալով, խաւարը լոյս ասել, իսկ լոյսը՝ {խաւար}: - Նշանակում է՝ շատ անօգուտ դաստիարակութիւն

սին գտանւում է խղճալի վիճակի մէջ, գերի եւ ստրուկ {խաւար} նախապաշարմունքների եւ ամենեւին անհոգ լուսաւորութե

դ ժամերում բիւրաւոր ճրագներով լուսաւորած ապարանքը {խաւար} էր այժմ... Հազար յիշատակներ եւ բիւր մտածութի

ով այս բաների վերայ, համարեա՛ թէ խարխափել ենք մի {խաւար} գետնափորի մէջ, իսկ երբ երեւան հանուին վերոգրեալ

որ մի թշուառ բան է այս։ Բայց մեք այս կողմերում՝ {խաւար} ժողովրդի բնակակից, գուցէ մի փոքր ներողութեան եւս

երայ մի երջանկութեան աստղ, նորա ներկան եւ ապագան {խաւար} է: Նա տանում է իւր կեանքի ծանր խաչը, մինչեւ որ

տարր, Արեգն ընդ իս լուսափիւռ խոր համակէր ՚ի {խաւար} ։ Մինչ զվերջինն նա առ Հայր մահուն բարբառ որոտաց,

ակաւ զանխուլ ի քէն դու կարօտ։ Բաբէ՜, {խաւար} մտայց հոգւոյդ, սին սաղարթիւք քո անձին, Որ

յլ գիտութեան անշամանդաղ ճառագայթից զօրութիւն {Խաւար} բանդէդ զոգիդ կարէ լուսաբաց բերել կոյս։

: " Մարդուս կեանքը սին երազ է, մահը {խաւար} գիշեր է, Թէ գործ ունիս արժանաւոր ` լուսնի շ

որիկի քամակից ` Դուրս է գալիս երկնից դշխոյն {խաւար} ամպերի տակից. Ղեկավարը ժիր իւր գործին ` շատ

ն, որ անչափ քաղցր է՝ մրրկից յետ զեփիւռը, {Խաւար} օրով յայտնըւում է մեզ արեւի պատիւը: Չէ մար

սանելով արեւին. Մայր է մտնում, առանց նորա {խաւար} ու գէջ գիշեր է. Ինչո՞ւ համար չեմ մտածում,

ընաց դագաղում փակած՝ երբ ընկերին թաղեցինք։ {Խաւար} ու գէշ հողի տակ նա միայնակ պառկած է, Ոչ ոք

ր, տարիներ, մեր շիրիմը կը կորչի. Պառկի՛ր {խաւար} հողի տակ, յոյս մի՛ կապիլ ոչ ոքի. Ոչ ոք քեզ

ր բոլորէ, Ես աստղերուն կը հրամայեմ, որ քեզ {խաւար} չպատէ. Ամպին կ՚ասեմ ` իսկի բնաւ կայծակներով

ագնում էր։ Երկուսի էլ չոր կմախքը {Խաւար} ու գէջ հողի մէջ Պիտի փըթեն մի օրինակ,

ը զուրկ ամենից Պիտի մտնի սեւ հողի ծոց, {Խաւար} ու զուրկ պարզ լուսից։ Մահը եկաւ, բաց

է. Այս աշխարհը ինձ առանց քեզ Մութ ու {խաւար} մի բանտ է"։ Մի մարդ չըկար, որ նկատ

ս միայն լոկ արտասուքի. Դու ո՛րքան յաճախ քո {խաւար} գահից Տեսող ես լինում լուռ զարհուրանքի:

էթ իմանար այդ չարագործը, Որ կայ մի վկայ եւ {խաւար} գործքի. Որ երկնքիցը նորան նայում է Մի

ան, երթան բիւր բիւր դարեր, Նորան չի տիրիլ {խաւար}: Եո՜ւհա՜, ծթռած իմաստակներ, Վ

ան թէ գրիչ առինք ու հրապարակ իջանք, գիտէինք, որ {խաւար} շրջապատի մէջ բանտարկուածների համար շատ ցաւեցուցիչ

ապարհից: Այսօր, վերստին հանդէպ է ելանում մեզ {խաւար} տգիտութիւնը, իւր սոփեստական մեծ վայելչութեամբ:

հրաւիրուած Կրօնական ժողովը դիմէ դէպի նզովքը, այդ {խաւար} դարերի խաւար մնացորդը, ջաղջախ եղէգը, որ շատ անգ

օնական ժողովը դիմէ դէպի նզովքը, այդ խաւար դարերի {խաւար} մնացորդը, ջաղջախ եղէգը, որ շատ անգամ գաւազան են

ազատ օրէնսդրութիւնքը: Անգլիական պառլամենտները {խաւար} դոմինիկեանների ժողովները չեն, անգլիական օրէնսդրո

ին եւ սկսան մտածել: Թէ որչա՛փ փոխուած է այժմ այդ {խաւար} ճանապարհը, կամ թէ որչա՛փ մարդիկ դեռեւս առ թարթափ

կրագունդի վերայ: Անցան եւ անդառնալի անցան այն {խաւար} օրերը, երբ մարդիկ երջանիկ էին համբուրելով մի սեւ

նոցայ վերայ, կոպիտ ուժի օգնութեամբ, կամ իւրեանց {խաւար} ատմօսֆերի մէջ նզովքի փայլակնէր փայլատակեցնելով:

պանեց հայերի կրօնը: Ազգը որչափ եւս թաղուած լինէր {խաւար} տգիտութեան մէջ, այնուամենայնիւ, եթէ մի մասը գիտ

ռ թարգմանութիւնք, դարերով յետ մնացած գաղափարք եւ {խաւար} ֆանատիկոսութիւն տալ նորան, այլ մշակել նորա լեզու

արը լոյս ապացուցանել, իսկ հակառակորդների լոյսը՝ {խաւար} ։ Ցաւում եմ, որ պատուելի հեղինակը չէ՛ կարողացել

լաւ է իմ համար, առաջինը, որ տաք է, երկրորդը ` {խաւար} եւ գլխաւոր՝ խաւար լինելը, որովհետեւ դա մեր բոլո

ռաջինը, որ տաք է, երկրորդը ` խաւար եւ գլխաւոր՝ {խաւար} լինելը, որովհետեւ դա մեր բոլորի ծնողն էր. դու ո

րը կարող է փակել դժոխքի մի ծակը. մանաւանդ այդքան {խաւար} եւ անթափանցելի մտքերի միջով, որ պարունակում է իւ

.: - Ամենեւին ո՛չ, մռայլագոյն սատանայ. Ձեր {խաւար} տէրութեանը յայտնի է, թէ ի՛նչ ջերմեռանդութեամբ աշ

ու-երէք բառից յետոյ պատահում են անպատճառ մռայլ եւ {խաւար} բառեր. այդ իսկապէս իմ սիրածն է եւ ինձ է պատկանու

եւ կամի իմ աչքը ներկել: Դժոխքի, եւ առհասարակ իմ {խաւար} թագաւորութեան առաջին թշնամիքն են օրագիրները եւ լր

թիւնը լոյս է, մեր թշնամին է, իսկ յիմարութիւնը ` {խաւար}, որ իմ սիրական ծնողն է. երկրորդ ` օգնելով այդ տ

օգտի կամ ինչ վնասի բան կայ վերաբերութեամբ դէպի իմ {խաւար} գահը: - Ի խօսելն մեր հասկանալի ոճով, ժողովո

ւ համառօտապէս կը կարդաս. երբ նա կը ներկայանայ իմ {խաւար} զօրութեանը. այդ անպատճառ հարկաւոր է, պատճառ, դ

ց Ասմոդեյի կողմից պարգեւի, նորա հոգին եկած է ձեր {խաւար} տէրութեան մօտ, որպէս արժանի զօրական արժանի թագաւ

յաւիտեան, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում {խաւար} զօրութեան: Նոր բնակիչն դժոխոց յԱրեւելի

յաւիտեան, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում {խաւար} զօրութեան: Նա հարազատ նախահօրն, Ծերոյ

յաւիտեան, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում {խաւար} զօրութեան: Այս երգեցողութեան հետ միասին

ժ ներդաշնակութիւն: Պ. Մարկոսը աշխատելով այս {խաւար} մտածութեան ամպերը ցրուել իւր բարեկամի գլխից, ասա

ուսինը գողի նման դուրս նայեց մի վայրկեան թանձր եւ {խաւար} ամպերի տակից. նորա լուսով տեսանելի էր Շահումեանց

եր տարածեց առհասարակ Հայաստանի հորիզոնի վերայ իւր {խաւար} վարագոյրը։ Թէպէտեւ Ռուբենեանց թագաւորութեան

քերը. " Վա՛յ, որ ասիցէ զխաւարն լոյս, եւ զլոյսն {խաւար} ", եւ դէպի առաքեալի ասածը, թէ. " Խօսեցարո՛ւք զ

իւթական շահաստացութիւնը։ Ժողովուրդը, մնալով այս {խաւար} եւ ստրկական գաղափարների մէջ, անտարակոյս դիմելու

մ է ամենայն բռնակալական լուծ, փարատում է ամենայն {խաւար}, հիմնուած լինելով սիրոյ ապառաժի վերայ՝ ամենայն

րեանց լրբութեամբ. ամենայն կողմից աշխատում էին, որ {խաւար} մնայ ժողովուրդը, որպէսզի ինքեանք, նիւթական օգուտն

ընդդէմ փակեալ ճշմարտութեանն լուսոյ], զհետ պնդել {խաւար} առաջնորդութեան հնոցն, առանց [շրջանկատն ուշադրութ

րեալ հոգւոյ մերումս ժամանակի, թէպէտ յոյժ ազգակից {խաւար} ճշմարտութեան պապականաց յընթացս միջին դարուց եւ ան

ի էին առ լուսաւորեալ ազգս ապացուցանել, թէ գիշերն {խաւար} է, իսկ տիւն լոյս, առ մեզ պէտս ունի ապացուցութեա

ն. պատճառ, այս Ազգի հասկացողութիւնը շատ կոշտ ու {խաւար} էր։ Սոքա (Հնդկացիք) հաւատում էին հոգեփոխութեան

, որովհետեւ այդ անասնանոցի մէջ կախուած կանթեղները {խաւար} լուսաւորութեան մէջ էին, միայն զարմանալին այն էր

ւնք չունի այսպիսի խօսքերի հանդէս տալով դարաւոր եւ {խաւար} ժամանակներից սերմանուած եւ տգիտութեան հողի վրայ բ

ւ լուսաւորութեան խորհուրդը այն չէ, որ ամէն անցած {խաւար} լոյս քարոզէ, ամէն դարերի ծանրութեան տակ ճնշուածի

նում, գերութիւն, կոտորած, արիւն, կրակ, սով, {խաւար} եւ մահ: Սոքա են մեզ համար միջին դարերի բերածը եւ

եանը հետեւանքն անգամ: Եւ եթէ պիտի կապենք մեզ այդ {խաւար} անցածի հետ, եթէ խոստովանելով մեր հիւանդութիւնը,

վ, աշխատում են նորոգել եւ հաստատել ազգի վրայ այդ {խաւար} ուղղութեան տիրապետութիւնը: Ի՞նչ է դորայ խորհուրդ

ծուեցաւ տմարդի ինկվիզիցիոնից եւ չարչարուեցաւ նորա {խաւար} բանտերում: Այնտեղ ստիպեցին նորան գլխաբաց եւ ծնկա

ին. մեր վեհափառ Ազատ Մասիսը նոյնպէս ձգել [է] այդ {խաւար} դարերի գանձանակը իր լուման: Ո՛վ չգիտէ Էջմիածնի "

ճառ, որ մշակած լեզու էր։ Այս տգէտ եւ միանգամայն {խաւար} դատողութիւնը այնքան մի ծիծաղելի բան էր, որ եթէ մ

Ընդհակառակն, մեք տեսանում ենք, որ մի անպիտան եւ {խաւար} ազգի կրօն լցուած է լինում աղօտ եւ խաւարային խորհո

խնդիրը կարող է լինել միմիայն լուսի մէջ, եւ " եւ {խաւար} նմա ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ աւելորդ էր ասել, որ

Բուեր եկէք, եկէք, երթանք դարձեալ մեր աւերակների {խաւար} անկիւններում մեր գլուխը լալու։ Շատերը կը ծիծա

ւագիտութիւնը եւ բանաստեղծութիւնը, լուսաւորում են {խաւարած} Հայաստանը: Մեր համար ոչինչ աւելի դժուար բան չկայ

նպիտան եւ խաւար ազգի կրօն լցուած է լինում աղօտ եւ {խաւարային} խորհուրդներով եւս եւ խռկուած աւելորդապաշտութիւննե

ստղերին. զո՜ւր աշխատանք: Միւս տեղ խելակորոյս եւ {խաւարապաշտ} մարդիկ փախչում են ճշմարտութենից այնպիսի կամակոր ե

ան անունը իւրեանց վերայ կրելու: Օբսկուրանտների ( {խաւարապաշտների} ) կարծիքով արդէն մի մեծ բան էր, եթէ մի աբեղայ կա

ի՝ դարերով կարծրացած նախապաշարմունքի հետ, այլեւ {խաւարապաշտների} հետ եւ ոչ միայն այսչափ. փա՜ռք եւ պարծա՜նք մեզ՝

ամենեւին չնայելով մի քանի սեւերես ամբարիշտների եւ {խաւարապաշտների} նետաձգութեանը եւ դոյն այդ ճշմարտութեան սպասաւորը

երի անսիրտ ընդունելութեանը եւ հոգեւորների կոպիտ, {խաւարասէր} հալածանքին, ամենայն արդարութեամբ պիտոյ է գրէր,

ամենայն բան խառնիխուռն, անկարգ եւ անկանոն, ուր {խաւարասէր} մտքեր ամենայն օր գտանում էք ձեր անքրիստոնեայ գործ

ն՝ հետեւելով ճշմարտութեան քարոզիչների ոճին: {Խաւարասէրքը}, թէեւ ոչինչ չեն տեսանում, բայց շօշափելով հասկաց

ի տանի այն սեւ սեւ բամբասանքներին, որ անխորհուրդ {խաւարասէրքը}, անշուշտ, ուղղելու էին մի այդպիսի հեղինակի վերա

աւ այս, կ'իմանաք յայտարարութեանս վերջումը: {Խաւարասիրութեան} կողմից իւր նախագահութիւնը ոչովին չէ տալիս Հնդկաստ

նասիրութիւնը, շահասիրութիւնը, փառասիրութիւնը եւ {խաւարասիրութիւնը} մեծ էր, քան թէ նոցա Հայութիւնը եւ ազգասիրութիւնը

ինք մեր հոգեւորների անգործութիւնը, տգիտութիւնը, {խաւարասիրութիւնը} եւ դատարկապորտութիւնը։ Ասացինք նոյնպէս, թէ մինչ

դրօշակը կրողի վերայ արձակում են մանաւանդ ստութեան {խաւարատեսիլ} զինուորքը իւրեանց նետերը եւ քարերը: Մի անպատ

դան էակ, զուարճանում է իւր յաղթութեամբ: Այդ {խաւարատեսիլ} գիշերի զաւակները, կամելով վնասել ճշմարտութեան հր

րախութիւնը չէ կարող փարատել այն ազգային տխրութեան {խաւարատեսիլ} թանձր ամպերը, որ շատ անգամ նստելով ծանրանում են

Հայերի յառաջադիմութեան մասին: Այն թանձր եւ {խաւարատեսիլ} ամպերը, որ, դարերով ահա հաւաքուելով եւ լեռնանալ

մենայն րոպէ կարելի էր վայր ձգել երեսի վերայից այդ {խաւարատեսիլ} դիմակը։ Ընդդէմ չենք, գուցէ լինին մարդիկ դոց

աբեղայքը՝ այդ ստրկութեան որդիքը եւ բռնակալութեան {խաւարատեսիլ} եւ դժոխադէմ զինուորքը, եկեղեցու բեմերը թնդեցնում

տոսի, որ սահմանէ " ուրախութեամբ տեառն եւ արտաքին {խաւարաւ} "։ 6) Երես 28. Հարց. - Մի՞ բնութիւն է ՚ի

, որի մասին այս րոպէիս խօսեցաւ նորին մռայլութեան {խաւարափայլ} վէզիրը: Եթէ դուք ամենեքին ուրախանում էք դորա այդ

անալը, չկան այնպիսի մութ գոյներ, որ կարողանային {խաւարեցնել} նորա անպայման եւ անշահախնդիր ազատասիրութիւնը:

եան մէջ, հազարաւոր նեղութենների համբերելով, օրը {խաւարեցնելով}, ստացել է մարդկութեան ընդհանուր լուսից իւր բաժին

ներին՝ մի մեծ շանթ պատրաստել այդ թշուառականի օրը {խաւարեցնելու} եւ Պլուտոնի թագաւորութիւնը ուղարկելու համար:

մութեանը, ոչի՛նչ բան, այնպէս, հասկացողութիւնքը {խաւարեցնող} քան թէ մի հին մոլորութիւն, որովհետեւ շատ դժուար

ուած մարդու մէջ սորա ստեղծագործութեան րոպէին։ Նա {խաւարեցնում} է այն կայծը, որ բանականութեան ճիգը աշխատում էր վ

դակերս հարաւային Ամերիկոյ փոխադրեալ են հետզհետէ ի {խաւարէ} ի լոյս, եւ այս փոխադրութիւն չէ վճարեալ լոկ օդաբա

Ա՜խ, ծակծակոտուած, սեւ սրտի աղջիկ. ի՛նչ անեմ, {խաւարէր} էն օրը, որ դու լիս ընկար, էն քշերը հէրդ ջաղացն

այսօր սուտը հաղորդութիւն չունի ճշմարտութեան հետ, {խաւարը} ՝ լուսի հետ։ Բայց ես աւելորդ չեմ համարում յայտնե

համար շատ վատ է մահից, ճանաչելով եւ հասկանալով, {խաւարը} լոյս ասել, իսկ լոյսը՝ խաւար: - Նշանակում է

րեանց ազգի այն բաժնի մէջ, որոնց առաւել սիրելի էր {խաւարը}: Հաշտուելով մեք՝ պիտի վերջանար այդ քարոզութիւնը

ւելով մեք՝ պիտի վերջանար այդ քարոզութիւնը, պիտի {խաւարը} դարձեալ տարածէր իւր մառախլապատ եւ մահադէմ վարագոյ

ի հետ, փարատել կոյր եւ մարդատեաց ֆանատիկոսութեան {խաւարը} եւ դորա տեղ քարոզել սէր, խղճի ազատութիւն, մարդկ

ընդդէմ, ամենայն ջանք գործ է դնում Յիսուսեանների {խաւարը} լոյս ապացուցանել, իսկ հակառակորդների լոյսը՝ խաւ

ի լոյսը բաւական էր ցրուել Հայաստանի ասիական թանձր {խաւարը} ։ Անցանում են սորա վերայ մի քանի ամիս, եւ կաթ

եղաբար՝ ազգերի դրութիւնը բարւոքելու, տգիտութեան {խաւարը} փարատելու եւ նոր ասպարէզներ բանալու մարդկային գոր

աստկանում է տգիտութիւնը, եւս առաւել թանձրանում է {խաւարը} եւ ազգը համօրնէն ընկնում է մի մահանման քնի մէջ։

շուածին անխտիր ծունր դնէ, այլ որպէսզի փարատէ այդ {խաւարը}: Այդ տեսակ բաները, մեր կարծիքով զգուշութեան պէտ

եւ մեղքն ձեր ի ձեզ հաստատեալ են"։ Լոյսը եւ {խաւարը} միմեանց այն աստիճանի ներհակ բաներ են, որ երկուքը

ւթիւնը խաւարից, ապա ուրեմն պիտի լոյս գործ դնեն: {Խաւարը}, ո՛չ ինքն իրեն կը փարատուի եւ ոչ խաւարով կամ առա

տակ քննելուց մեր ազգային գործերը, ինչո՞ւ սիրենք {խաւարի} վարագուրով ծածկել մեր վէրքերը, որոնք, այսքան տա

զմը, որ լոյսը եւ ճշմարտութիւնը պիտոյ է ունենային {խաւարի} եւ ստութեան հետ: Փառք Աստուծոյ, Նախիջեւանը

ընտիր որդիքը պիտի մի բարոյական պատերազմ կատարէին {խաւարի}, տգիտութեան, ստութեան եւ բարբարոսական կամակորու

յաղթուելու վերայ են, եւ այստեղ պիտոյ է խորտակուի {խաւարի} ամբարտաւանութեան եղջիւրը: Փոյթ չէ՛, որ այս րոպէ

ճատես մարդիկ կարծում էին տեսանել յաղթութեան պսակը {խաւարի} ճակատի վերայ։ Այդ երեւակայական խաբէութիւնքը (ил

եւ կը փարատուին եւ այդ կարծեցած յաղթութեան պսակը {խաւարի} ճակատի վերայ, կը դառնայ յաւիտենական խայտառակութե

ելով նոցա, որ նուիրելով իւրեանց անձը ստութեան եւ {խաւարի} սպասաւորութեանը, քարաձիգ եւ նետաձիգ էին լինում դ

ուսականներից եւ շնչականներից, մնում է անկերպարան {խաւարի} բաբելոնեան գերութեան մէջ, իւր ծնողքի յաւիտենական

եշտութեամբ եւ յաջողութեամբ կարողանան հաստատ պահել {խաւարի} դժոխային իշխանութիւնը մեր ցաւելի եւ արտասուելի ազ

րեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, ամուր պահել {խաւարի} թագաւորութիւնը մեր ազգի վերայ, է դոյն այդ օբսկու

առաջնորդ ձեւացած սուտ ազգասէրքը եւ միւսերը: {Խաւարի} զաւակները լաւ գիտեն իւրեանց գլխին գալիքը։ Այդ պա

ր որքան կարելի է աշխատել հլու հպատակ, պահել ազգը {խաւարի} բաբելոնեան գերութեան մէջ: Շահասիրութիւնը: Ս

ում այրուէին դահճի ձեռքով, որպէս հոգեսպան գործիք {խաւարի} բռնակալութեան: Մեր ազգը երկար ժամանակ, կամ

երի նոր կարգը պատերազմ ունի հին կարգի հետ, լոյսը {խաւարի} հետ, առաքինութիւնը մոլութեան հետ, ճշմարտութիւնը

դ մատենագրութեան աշխատաւորների վերայ արձակւում են {խաւարի} զինուորների խեցեղէն նետերը՝ լարակտուր աղեղներից

ռի չէ այժմուս. սիրով բարեաւ մնա՛ արեցէք ձեր ծնող {խաւարի} հետ, մռայլապատի՛ւ օբսկուրանտներ։ Շուտով ահա արե

ը բանալով մեծ մակերեւոյթ, աշխատում էին այդ թանձր {խաւարի} մէջ, լուսի շատ ճառագայթներ հաւաքելով, բան տեսան

եթէ նորա քարոզած բուն հայագէտքը (մեր կարծիքով՝ {խաւարի} կուռքի ջերմեռանդն դաբիրայքը) փորձ փորձեն այդպիսի

աժին բաժին չլինէր: - Լոյսը չէ կարող հաշտուիլ {խաւարի} հետ, ճշմարտութիւնը՝ ստութեան հետ։ Այդ վէճը եւ

ւթիւնը ոտաբոկիկ քշէին Հայաստանի ծխեալ աւերակներից {խաւարի} եւ ստութեան չար դեւը: Մեք բուն այդ վէճի մէջ տեսա

իւր ընտանիքը, որպէս թէ կարող էր մտածել լուսի կամ {խաւարի} վերայ: Մեք չենք հաւատում: Ստրկութեան մէջ,

քերով. Ես պիտի գոչեմ, պիտի բողոքեմ, {Խաւարի} ընդդէմ պատերազմելով: Ներկայ օրերում

եայ ճաճանչով։ Իսկ լուսնի պայծառ լոյսը {խաւարի} Հետքերը անհետ առնէ գիշերի, Եւ մի հոյակ

ուր հաւաքուած է մեծ բազմութիւն հաւատարիմ դեւերի ` {խաւարի} իշխանները, դժոխային կեղծաւորները, դժոխային պալա

նայի ննջարանի երկաթեայ ժանգոտ դռները, դուրս եկաւ {խաւարի} թագաւորը, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ իւր գահի վերա

նեւին սառն... դեռեւս խաշխաշով է, - յաւելացրեց {խաւարի} իշխանը, մի լաւ զննելով պաքսիմատը: - Ձեր մռա

ամեծար պատկառանքով տէր սատանայի պոչի ծայրը: {Խաւարի} թագաւորը սկսեց տակառը խառնել, լաւ պաքսիմատ որոնե

եկաւ օդի մէջ: - Ի՞նչ նոր բան ունիս, - ասաց {խաւարի} իշխանը: - Հաւատարմութիւն դէպի Ձեր մռայլութե

ի է եւ ընդունւում է որպէս պաշտօնական: Նորա մէջ, {խաւարի} որդին իւր զուարճութեան համար տպել է տալիս ճառեր,

եւ թղթակիր ապականուած թանաքով եւ լեղիով, մօտեցաւ {խաւարի} թագաւորի գահին, կանգնեցաւ, գլուխ տուեց եւ մի ոտ

չափ, ուստի դուրս թափեցան բոց ու ծուխ: Դժոխային {խաւարի} մէջ դուրս գալով այս բոցը սատանայի կոկորդից, լուս

սապետը), որ կատարէ իւր յայտարարութիւնը, - ասաց {խաւարի} թագաւորը: Զ Վէզիրը նրան տուեց կոտոշով, եւ գ

ի կողմից: - Ին՞չ ես շինում այդտեղ, - կրկնեց {խաւարի} սարսափելի թագաւորը այնպիսի ահագին ձայնով, որից ս

լուսաւորութիւնից, ամենայն կերպ աշխատում են մնալ {խաւարի} մէջ, եւ մեծ կարծիք ունին իւրեանց Բրամինների վերա

քը թուել էր քեզ ահարկու կէս գիշերուայ լռութեան եւ {խաւարի} մէջ: Հանդարտի՛ր, հոգիս, այժմ ես քո մօտումն եմ

ւղ ծիսակատարութեան, եւ, քաջութեամբ պատերազմելով {խաւարի} եւ մոլորութեան հակառակ, հիմնում էր իւր քաղաքական

ւս ազգերից, որոնք, մնալով դեռեւս ստրկական կրօնի {խաւարի} մէջ, պիտոյ է խարխափելով քայլէին եւ այն՝ կառած ո

ում ճրագն եդեալ էր ընդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի {խաւարի} եւ չունել զլոյս, այսպէս եւ ունել լեզուի Հայոց հա

ուսաւորութիւն քարոզել եւ ամենայն ջերմեռանդութեամբ {խաւարի} մէջ թարթափել: Չէ կարելի մաքրութիւն քարոզել

, " այսուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն {խաւարի} բաբելոնեան գերութիւնից ", միեւնոյն ժամանակին տետ

այլն... այնուհետեւ անշուշտ ազատուելու էին այդ {խաւարի} գերութենից"։ Այս հաւաստի: Հաշուատեսութեա

քո սուտին: " Զի՜նչ հաղորդութիւն լուսոյ ընդ {խաւարի} "... " Սուտն ի հօրէն սատանայէ է "... " Հանէ՜ք զ

տներ էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ լսում են լոկ {խաւարի} խօսքը: Վերջին աստիճանի բարբարոս ազգերի մէջ եղած

ք եւ չէք կարող նորան քարկոծել՝ առանց ստութեան եւ {խաւարի} պաշտօնեայ դառնալու։ Սխալ է նորա տեսութիւնը՝ ապա

՛ղ նորա ուրիշ արժանաւորութիւնքը։ Ո՜րքան սաստիկ է {խաւարի} բռնակալութիւնը, ո՞րքան հեռու է տակաւին մարդը այն

լուսաւորութեան, եւ ո՛չ այն լուսաւորութիւն ասուած {խաւարին}, որով պատած էր Եւրոպան միջին դարերում: Չէ իմանո

լոյսը, ասես թէ միշտ պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն {խաւարին} եւ ստութեան եւ յափշտակեն յաղթութեան ձիթենին։ Այս

յգիներից, իսկ մենք, որ զոհ գնացինք միջին դարերի {խաւարին}, չենք կարող քաղցր յիշատակ ունենալ նոցայ մասին նա

աշխարհի երեսին մի այնպիսի բան, որ ահարկու լիներ {խաւարից}. սա մի զարհուրելի վարագոյր է, որի տակ իրաւունք

են փարատել եւ մէկ օր առաջ տեսնել ազգի ազատութիւնը {խաւարից}, ապա ուրեմն պիտի լոյս գործ դնեն: Խաւարը, ո՛չ ի

Սիրողապէս թէ ուղղեսցես Յամբոյր տիգեալ {խաւարծիս} ՝ Բուն քեզ բուսցի միշտ քաջապէս, Յաւիտ

աց ձախակողմեան հաղորդեալք գնային անդարձութեամբ 'ի {խաւարն} արտաքին։ Ոմն յԱնձաւացի նախարարացն սեպուհ մի, որ

. " Սուտն ի հօրէն սատանայէ է "... " Հանէ՜ք զդա ի {խաւարն} արտաքին"։ Թէ ու՛ր է հասած այժմ բնական գիտո

գի չորս կողմով, երբ սա երեւում էր հայկական թանձր {խաւարով} պատած խոնաւ գետնափորի մէջ... Ամեն մի զուարճա

ծ դնեն: Խաւարը, ո՛չ ինքն իրեն կը փարատուի եւ ոչ {խաւարով} կամ առասպելներով: Մեղադրելի չէ ժողովուրդը

մբ տգիտանալով իւրեանց սնանկութիւնը: Այդ փոսը իւր {խաւարովը}, որ թագաւորում է նորա մէջ, կարող է լաւ ապարանքի

ւմ... Թէ հնար լինէր քեզ այդ րոպէին, {Խաւարուիլ} իսկոյն գիշերի մթնում, Լցուիլ արիւնով, եւ ա

կ՝ Սողալով պէտք է մտնել, Կամ անթափանձ {խաւարում}, Քարը մոմո՛վ տեսանել։ Ոհ, Մեսր

ը ժառանգել եւ նոցայ լուսով անցածը, որ գործուած է {խաւարում} դատապարտել ոչ միայն իրաւունք չէ, այլեւ անբարոյակ

արհի երեսին պատահելու գործերը, արեգակի եւ լուսնի {խաւարումը} ՝ իւրեանց գուշակութեններով, արագիլի գնալը եւայլ

Այդ պատճառով Աստուած նորա Աստղի լոյսը {խաւարցուց}: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, մի աստղ թռա

Այդ պատճառով էլ բերին եւ ձըկներ, Պանիր ու {խաւեար} եւ այլ շատ բաներ, Ոսկի բաժակով օղին կ

ռանց թուականի, որով ուղարկեցին թաբակ, նարինջ եւ {խաւիար}: 6-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ Սուլթանին նամակին պ

ն: 6-ին նամակ ստացայ 5-ից գրուած, եւ ձուկ, եւ {խաւիար}: 6-ին թէեւ պատասխանեցի, բայց վերակացուն մոռացել

է 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ձուկն եւ {խաւիար}: 20-ին պատասխանեցի: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրի

լբանդյանց Ցուրտերը, պոռան խըյամեթները 10 օր է {խափաթմիշ} արել են ինձի, տանը մեռելկոխ նստիլ իմ, դուրսը մա

ւրախ, որ ձեր կոչումը եւ դրութիւնը աշխարհի երեսին {խափան} չէ ձեզ մի ազգային եւ բարի գործի մասնակից լինելու

ժամանակ փչում էին արեւելեան քամիները, որովհետեւ {խափան} է լինում մինչեւ անգամ միջակ նաւերի ընթացքին:

ոնջ գործակատարքը, արհամարհելով ամենայն արգելք եւ {խափան}, աշխատում են բանալ ազգի աչքը եւ դորանով հողի հետ

թերցողք, ինչպէս բարի սիրտ ունի պարոնը. ամենեւին {խափան} չէ իմ Անգլիա գնալուն: Հաւատալով նորա բարեսրտութե

ւթիւնքը: Դուք տեսանում էք, որ ձեր ներկայութիւնը {խափան} չէ ինձ՝ առանց վարագուրելու խօսել ճշմարտութիւնը,

մերը, շատ առատացած է միստիկականութիւնը, որ միշտ {խափան} եւ արգելք է լինում ճշգրիտ լուսաւորութեան՝ վերացն

կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ ժամանակներից արգելք եւ {խափան} պակաս չէին եղած այդ մեծախորհուրդ գործի սկզբնաւորո

. Զարկեց շանթը, գոռաց երկինք, հեղեղը չեղաւ {խափան}, Ծառի ծայրր դեռ վառւում է ջրի տակում իբր

կը զարկեն, ժողովուրդ գուցէ սկսանի գալ եկեղեցի եւ {խափան} լինել մեր գործին"։ Առհասարակ շատ բարեսիրտ են մե

րելով մի արգելանքի։ Ապա եթէ չկար ոչինչ արգելք ու {խափան} որեւիցէ թէ՛ նիւթական եւ թէ՛ բարոյական կողմից, եթ

սարակաց հասկանալի իտալական, ցվերջին ճիգն ճգնեցան {խափան} արկանել վերանորոգութեան լեզուին, կարկատելով զանհ

րաւոր խոչընդակք ընդ առաջ ելանեն ի մերայնոց իսկ եւ {խափան} արկանեն հնարից ազգային լուսաւորութեան: Այսպէս իմ

ալ ի լոյս աչաց նստելոցն ի տան, սապէս ամբողջ դարք {խափանաբար} լինին ժողովրդեան հասկանալ զլեզու առաջնոց Հայկազան

երեւել, եթէ աբեղայական սեւաթոյր վերարկուն չլինէր {խափանառիթ}: Միեւնոյն կերպով ցաւում ենք եւ Խորէն վարդապետի վ

ւ գաղափարի մասին, բայց մի այլ բան մէջ ընկնելով՝ {խափանառիթ} է եղել այս խնդրի մշակութեանը: Ի՛նչ էր այդ այլ բա

էպէտ ես այս րոպէիս կարող եմ, Բայց մի երկու {խափանարար} պատճառ կայ. Որ մեք բարեկամք ենք միմեանց `

նել լեզուի Հայոց համարի չունել, զի որպէս գրուանն {խափանարար} լինի շառաւիղաց լուսոյն ցոլանալ ի լոյս աչաց նստելո

ութեան պիտոյքին, եթէ մասնաւոր եւ անձնական բաները {խափանարկու} չլինէին ընդհանուր օգտին: Նախիջեւանը գտանւում է Դ

խում էր քայլերը։ Նա չնկատեց ինձ, որովհետեւ ծառը {խափանարկու} էր նորան՝ ինձ տեսանելու: Թուլութենից համարեա թէ

մօր հետ միւս ծայրը աթոռների վերայ. թէյի մեքենան {խափանարկու} էր Թիւթիւնճի-օղլուին տեսանել այս շռայլութիւնը, ի

պարտիզի պարսպի տակ, այնպէս որ նորա ներկայութիւնը {խափանարկու} էր ինձ ցած իջանելու այստեղ պարսպի վերայով: Բաւակ

անիւք ոմանց, յԱռաքելոյն սրբոյ անմիտ անուանելոց, {խափանեալ} դադարեսցէ գործարան տպագրութեան հարիւրամեայ ժամանա

ւորականաց զառատ աջահամբոյր. ես բազմիցս ջանացայ ի {խափանել} զայն վնասակար սովորութիւն եւ կարէի ի սպառ խափանել

խափանել զայն վնասակար սովորութիւն եւ կարէի ի սպառ {խափանել}, եթէ ներգործութիւն իմ լինէր ձեռնտու առաջնորդաց:

տու առաջնորդաց: Սերոբէ Արքեպիսկոպոսն կամեցեալ էր {խափանել} զայն սովորութիւն, բայց վերջացեալ էր յիրոց նպատակ

քանի տարի ոտքի վերայ պահել մի դպրոց եւ այնուհետեւ {խափանել} արդէն, յայտնի եւ բաւական զգալի վնաս է: Գումարը

շտեմարանաց սրտին, յաւելոյր ՚ի բողոքանսն ընդ փոյթ {խափանել} զօրագիրն Հիւսիսափայլ, եւ զիս արկանել ընդ խիստ պա

բեղաների գործերով, կրոնական վեճերով եւ միություն {խափանելով}: Այո՛, վերաբերություն չունին, կրկնում եմ ե

ձայնով խօսելը եւ ծիծաղելը, մինչեւ երբեմն երբեմն {խափանելով} ոչ թէ միայն երգողի այլեւ ֆօրտօպիանոյի ձայնը: Այս

որին ձեռնտու չէ եղել յարգի հեղինակի ջանադրութիւնը {խափանելու} տօն կատարելը Աստրախանում: Այն ժամանակ, ինչքան ե

ների աւտօրիտէտը, Իսրայէլը ինքը իրեն դադարեցաւ եւ {խափանեց} Բահալի եւ Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի է, թէ իսրա

ձ ", նոքա ընկան այնուհետեւ քամակիցս, իմ գնացքը {խափանեցին} եւ վրայ հասնելով՝ դէպի մահ խոցոտեցին։ Բայց խ

ունենալով իւրեանց համար իբրեւ հասարակաց նպատակ՝ {խափանեցին} ժողովրդի մտաւոր աճեցականութիւնը եւ կենսական շարժո

. միթէ յաջողութեան մեծութիւնը նորա արգելքների եւ {խափանների} մեծութեամբ չէ՞ չափւում: Միթէ շա՞տ մարդիկ կան, ո

մասի խիստ շուտով թե տարիք տեսեք, որ ուրիշ սեմթե {խափանողներ} չըլլան, եւ շատ վայրեթ արեք, որ շուտով ճանապարհ

ց յառաջ, հրատարակելով " Արեւելք " անուն օրագիր ( {խափանուած} մի Հայ ճիզուիթի դարանագործութեամբ. ամօթ եւ խայտա

նեանցի " Մեղուի " մէջ, որպէս թէ " Հիւսիսափայլը " {խափանուելու} էր, որպէս թէ մեք, հեռանալով հրատարակողի գործակց

վի արյան խիստ թթվեցումը եւ այդպիսով ըստ կարելույն {խափանվեն} այն արտաթորումները, որոնք տվյալ պարագայում հավան

ւթյան համար: Նոցա միակ հույսն է, որ օրագիրը {խափանվի}, բայց դուք պիտի պաշտպանեք մեզ ազգի եւ ճշմարտությ

այն վերոյասացեալ Ինճիճեան խորհրդոց, չոքան 'ի Ենի- {խափու}, խաբեալ 'ի բանից Յովհաննէս աղայի Երեմեան, թէ Մօ

ջը պատկերացնում է մի անկարգութիւն, մի զարհուրելի {խաօս}, որպիսի հազիւ թէ եղած է տիեզերքի արարչագործութեն

ետեանցին 42 դարձեալ, պաշտօնական 43 դարձեալ, {Խաֆ[աֆեանցին]}, ձեռքով 44 Խաֆաֆեանցին 45 Կովայլսկուն Մարտ

3 " Մեղուին ", 4 պատկ[եր], 300 երկու տ[ող] 54 {Խաֆաֆ[եանցին]}, պատ[կերի] եւ 2 տողի մա[սին] 55 Լոնդոն 56 Կ

[Նոր Նախիջեւանից] Յուլիս 19 81 Աջեմեանցին 26 82 {Խաֆաֆեանցին} 83 Խալիբեանցին [Թիֆլիսից] Օգոստոս 26 84 Հ

ցին 13 124 Սանասարեանցին 14 125 Բուդաղեանցին 126 {Խաֆաֆեանցին} 127 Հայրապետեանցին 128 Մատթ[էոս] սրբազանին 129

ւար 13/25 1 Հայրապետեանցին 2 Սահրատեանցին 3 {Խաֆաֆեանցին} 16/28 4 Բերբերեանցին 17/29 5 Բուդաղեանցին 6

/20 26 Հայրապետեանցին 27 դարձեալ նորան 6/18 28 {Խաֆաֆեանցին} 29 Մատթ[էոս] սրբազանին 13/25 30 Սահրատեանցին

15/27 34 Մարիա Նիկոլաեւնային 35 Րուդնեւին 36 {Խաֆաֆեանցին} 37 " Մեղուին " 38 դարձեալ 39 մեր տունը 40

օնական 43 դարձեալ, Խաֆ[աֆեանցին], ձեռքով 44 {Խաֆաֆեանցին} 45 Կովայլսկուն Մարտ 1/13 46 Արամին 47 Մալե

րամին 47 Մալենցովին 2/14 48 Հայրապետեանցին 49 {Խաֆաֆեանցին} 4/16 50 Եզեանցին 9/21 51 Սուլթանին [Փարիզից]

լ նորան 71 Uանասարեանցին 72 Բուդաղեանցին 73 {Խաֆաֆեանցին} 74 Քեաթիպեանցին 75 Արամին [Քահիրէից] 2/14

ւէզից] 6/18 79 Միանսարեանցին 80 մեր տունը 81 {Խաֆաֆեանցին} 82 Հայրապետեանցին 83 Կովայլսկուն 84 Ստանիս

ին, պաշտօնական 89 դարձեալ նորան, հասարակ 90 {Խաֆաֆեանցին}, Պ[ետեր]բուրգ 91 մեր տունը, Նախիջեւան 92 Րո

թանին, Մոսկուա 107 մեր տունը, Նախիջեւան 108 {Խաֆաֆեանցին}, Պետերբուրգ 109 Հայրապետեանցին, Նախիջեւան Յու

այրապետեանցին, Նախիջեւան 18/30 112 0[րիորդ] Մ. {Խաֆաֆեանցին}, Պետերբուրգ 113 Խաֆաֆեանցին, Պետերբուրգ 27/8 1

30 112 0[րիորդ] Մ. Խաֆաֆեանցին, Պետերբուրգ 113 {Խաֆաֆեանցին}, Պետերբուրգ 27/8 114 Հայրապետեանցին, Պետերբուրգ

Հայրապետեանցին, Պետերբուրգ 115 մեր տունը 116 {Խաֆաֆեանցին} 117 Խալիբեանցին 118 Ալփիարին 119 " Մեղուին

" Մեղուին " 120 Ստանիսլաւին Օգոստոս 2/14 121 {Խաֆաֆեանցին} 3/15 122 առ պր. Պալ Օրէնսգէտ 10/22 123 Հայրապե

պր. Պալ Օրէնսգէտ 10/22 123 Հայրապետեանցին 124 {Խաֆաֆեանցին} 125 մեր տունը 17/29 126 Կալկաթայի եկեղեցպանին

ետ Հ. Վրթանէսեանց 28/9 127 Հայրապետեանցին 128 {Խաֆաֆեանցին} Սեպտեմբեր 11/23 129 Ալփիարին 130 Մ. Յակոբեա

եանցին 131 Սուաճեանին 132 Հայրապետեանցին 133 {Խաֆաֆեանցին} [Մադրասից] Հոկտեմբեր 8/21 134 Սէթ Աբգար 23/

[Ալեքսանդրիայից] 31/12 139 Հայրապետեանցին 140 {Խաֆաֆեանցին} 141 Սերոբ եղբօրս Նոյեմբեր 14/26 142 Սէթ Հ.

ոմ[ար] 1 Բերբերեանցին 2 եղբօրս ` Ղազարոսին 3 {Խաֆաֆեանցին} 4 Հայրապետեանցին 5 Սրբազան Կիւրղի[ն] Փետրուար

Լոնդոնից [ամիս համար] Փետրուարի 3-ի փոստով 6 {Խաֆաֆեանցին} 7 Սէթ Հ. Աբգար 8 տէր Յովհաննէս Խաչկեան 4 9

Աբգար 8 տէր Յովհաննէս Խաչկեան 4 9 եղբարցս 10 {Խաֆաֆեանցին} 11 Բերբերեանցին 12 Սուլթանին 13 Րուդնեւին

Րուդնեւին 14 Կովայլսկուն 5 15 " Մեղուին " 7 16 {Խաֆաֆեանցին} 17 Կովայլսկուն 18 Կաթողիկոսին, Յունուար 20-ի

նցին 11 41 Քեաթիպեանցին 12 42 Բուդաղեանցին 43 {Խաֆաֆեանցին} 44 Պապային, ա, բ 45 Սուաճեանցին 18 46 Նուր

եանցին 18 46 Նուրիճանին 47 Հայրապետեանցին 48 {Խաֆաֆեանցին} 49 Բերբերեանցին 50 եղբարցս 19 51 " Մեղուին "

րբերեանցին 50 եղբարցս 19 51 " Մեղուին " 22 52 {Խաֆաֆեանցին} 53 Հայրապետեանցին 26 54 Տիգրանին 27 55 Տիգրանի

1852 Քիշնեւ Պերնէն արուն քա նէ պալխ նէ քսի, {խաֆեիով} խմէ: Հազի Խճտխանի քոքն մէկ անգամն ծեծէ,

եկեղեցու մօտ։ Այդ օրը Թաթարի բառով անուանում են {Խդրելեզ}: Խդրելեզին եկեղեցու պարսպի մօտումը շինւում են զա

ղ: Շատ երիտասարդք ամբողջ ամիսներ սպասում են, որ {Խդրելեզը} գայ, որպէսզի կարողանան հարսն որոնել իւրեանց համա

մօտ։ Այդ օրը Թաթարի բառով անուանում են Խդրելեզ: {Խդրելեզին} եկեղեցու պարսպի մօտումը շինւում են զանազան խանութ

ա, ան ժամանակը պեքիմ տահա չի ըլալ, զերե գիտցածս {խդրելեզներուն} կբերեն Նախիջեւան: Ուրիշ գրելու բան չունիմ,

դեռեւս մի կարեկցութիւն ցոյց տալով, ասելու էր. " {Խե՛ղճ} մարդ, ի՛նչ բաներ է խօսում, ի՛նչ քարոզներ է տալի

՝ սորա սիրտը եւ խղճմտանքը փորձելու համար: - {Խե՛ղճ} մարդ, - ասաց Շամիլը՝ կարեկցութեամբ գլուխը շարժե

փոթորիկը: Եւ այս դեռ բոլորը չէ, "... Համա, {խե՛ղճ} տղայ, զուր ես քեզ տրորում, ինչ կարծես կարծի, է

նդակից անցնիլ, որ յետոյ վազէր դէպի Էջմիածին, ու {խե՛ղճ} միաբանին ազատէր այն անմաքուր ջրից Սառը-Քանքանի,

սիրելի Ֆեոդորիշի մահը, որին արդեն վերադարձ չկա: {Խե՜ղճ} Ռուդնեւ, խաղաղություն նրա աճյունին: Շնորհակա

գերը, որպէսզի հեշտ լինի նոցա այնուհետեւ կուլ տալ {խե՜ղճ} Հայաստանի որդիքը: Այս բաների գիտութենից հետեւում

էջ, շատ անգամ զառանցանքը, մանաւանդ՝ մի այդպիսի {խե՜ղճ} վիճակում, պատկերացնում է մի վայրկեան հիւանդի աչք

անքակտելի կապերով կապուած ենք, մեր խնդիրը է մեր {խե՜ղճ} ազգի թշուառութիւնը: Այս տողերից սկսած մեր ընթերց

վ արդեօք մի նոր կեանք Առնու Հայաստան - նոցա {խե՜ղճ} այրին: Կեցցէ՛ յաւիտեան այրին Հայաստան

անչութեամբ պիտի կարողանայ բռնաբարել ազատութիւնը. {խե՜ղճ} մարդ: Մեք, մեր ամբաստանուած նամակով, այդ չա

միւսը Ֆիխտէին, միւսը Հեգելին եւ այլն, եւ այլն: {Խե՜ղճ}. այդ բոլորը գերմանական փիլիսոփայութիւնք են. եւ

ը ու ետքը բոլոր աշխարհը ծածկում ես ջրհեղեղով, էլ {խե՞լք} է այնուհետեւ պահանջել, որ խոտը չոր մնայ, կամ հո

յառաջ գրուած բանից հրաժարւում է ներկայումս: - {Խե՞ղճ} մարդ, որ դեռ չգիտես, թէ ճշմարտութիւնը օրացուցի

ոյկի լուսովը երեւում էր փայլուն թաց գիծը, որ այս {խեժային} եւ մածուցիկ հիւթը թողնում է իւր հետքից: Բերան

րել բոլոր ուժերը նպատակին հասնելու համար: Այն {խեժը}, որ գիտության մեջ հայտնի է " Dorema armeniaca "

սնագետից՝ Գովարտովսկուց. Dorema armeniaca-ն այն {խեժն} է, որ մեզանում հայտնի է " ս[ուրբ] Կարապետի մաuտա

ց արեցին բարեկամքը: - Ամենայն բանով... նա {խելագա՜ր} է... վկա՜յ է Աստուած, խելագար է: Հաւատացէք ի

աթսայ յեռանդեան " եռացնում են ահագին ովկիանը, ես {խելագա՞ր} եմ, որ ովկիանի մեծափառ հրաշքը թողած, քո երկու կ

կի վերայ կրակ յաւելացնելը մօտենում է Հօմէօպատների {խելագար} առածին՝ similia similibus curantur: Լամարթի

Բռնադատել են ջանում, Նրանց հրեշտակն բարձրաձայն ` {Խելագար} է անուանում: Իսկ մենք ջանանք, օ՜, փութով Աւարտ

ք, Ուզում են կռուե՞լ մեր հետ. Ա՛հ, {խելագար} ապստամբք: Ուզո՞ւմ են, որ մի խօսքով Դ

Սատանան եւ բոլոր դժոխային խումբը ծիծաղեցան որպէս {խելագար}, հա՛, հա՛, հա՛.. - Ողորմելի՛ Աստարօտ, -

հարբղխով, - պատասխանեց կէտադիրը: - Ա՛յ դու {խելագար}, - գոռաց դեւերի թագաւորը սաստիկ բարկացած. - կը

բանով... նա խելագա՜ր է... վկա՜յ է Աստուած, {խելագար} է: Հաւատացէք ինձ, մի մարդ չկայ, որին հաւանէր ա

նչեւ անգամ անաստուած, շատախօս, կաչաղակ, անսանձ {խելագար}, որ ընկնում է ամենայն կողմ, որ ապականէ եւ պղծէ

ախազ լինի նմա։ Մարթ էր զայդպիսիս խօսել ՚ի կաճառի {խելագարաց}, այլ ո՛չ երբէք ի լոյս հրապարակին՝ Զվերոգր

ատեղ կյանքի այդ հիմար միջադեպն ինձ ստիպեց ծիծաղել {խելագարի} նման: Շնորհավորում եմ M-lle Mari Sultan-Schah

են իմ վերայ եւ ասեն դեռեւս հասարակաց առածը, թէ " {խելագարի} հացը խելօքի փորը"։ Շատ շնորհակալ եմ խրատիցդ:

: Յուսահատութեան հետեւանքը խելագարութիւն է, իսկ {խելագարի} համար չկայ կանոն կամ պատշաճ, որովհետեւ խելք, բա

կարող ես ինչ կամիս խօսել, որովհետեւ հիւանդին եւ {խելագարին} ամենայն ինչ ներելի է. օրէնքի եւ պատշաճի խստութիւ

ի, մեծ երկիւղի մէջ էի, թէ մի՛գուցէ Պ. Բէգզադէն {խելագարուած} լինի. մի այնպիսի ջերմութեամբ խօսում էր նա իմ հետ

այլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, - ես չգիտեմ ինչպէս {խելագարուել} է Բուբանդուսը, որ թողած այդ մեզ շատ ձեռնտու տետր

քս գլխիս է, բայց քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ յառաջ {խելագարուել} էիր ախոռից ներս վազելով, այնպէս, որ քեզ հանգստա

հի փափկասուն տիկինների " գեղեցկութիւնը։ Ասենք թէ {խելագարուեցայ} եւ դուրս ձգեցի, դորանով ի՞նչ կշահուիմ. այն փափկ

ւր մօտ դրած կոմսի զաւակը ողջ եւ առողջ: Ազուչենան {խելագարութեան} մէջ այրեց իւր սեպհական որդին: Ինչ պիտոյ է առնէր

ացնելուց յետոյ, ստիպուեցայ գնալ եւ հարցասիրել քո {խելագարութեան} պատճառը: Ախոռը ներս մտայ, տեսայ մի մեծ շրջանագծ

ածքը, քիչ մնաց որ համարէ, թէ Մանուշակը ընկած էր {խելագարութեան} մէջ: - Ի՞նչ պատահեց քեզ, սիրական, - հարց արե

, որպէս թէ դուք եւս կցորդ էիք այդ դատարկաբանելու {խելագարութեանը}, որ մի տեսակ տենդի նման տարածուած է մի քանի վայր

յայտնել ինձ զսրտից իւրեանց զցաւ ընդ այս խայտառակ {խելագարութիւն}: Մեծարողապէս միշտ Ձեր Միքայէլ Նալբանդեանց

յտնել զսրտից իւրեանց զցաւ, ընդ այս հնարաuտեղծեալ {խելագարութիւն}: Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ խօս

՝ լարակտուր աղեղներից: Յուսահատութեան հետեւանքը {խելագարութիւն} է, իսկ խելագարի համար չկայ կանոն կամ պատշաճ, որ

ստանայ. այդ անբնական մի բան է եւ դորան յուսալը՝ {խելագարութիւն}: Թո՛ղ բնաւ չյուսայ, որ առաջ հարստանայ եւ յետոյ

ելացի եւ լօգիկական, բայց այդ բոլորը անուանելու է {խելագարութիւն} եւ յիմարութիւն: Ես, որ խօսում եմ այս բաները, փ

սեպհական կամքովը որոշած գործել էր այս յանցանքը։ {Խելագարութիւն} եւս չ'նկատուեցաւ նորանում։ Հասարակաց ձայնը դատապ

անց գրածը Եղիշէին կամ Խորենացիին, այդ մի այնպիսի {խելագարութիւն} էր, որ եթէ իւրեանցից եւս հարցանէիր, չունէր պատա

րմը, այսպես ներգործում է եւ լեզվի վերան. իհարկե {խելագարություն} է ջնջել եւ չքացնել որդին, որ գուցե հոր նման կամ

կավորություն ունիմ էշի նահատակ լինելու: Այդ ի՛նչ {խելագարություն} է, որ ես ուրիշից պարտք առնեմ ապրեմ, " Հյուսիսափ

ը, իսկոյն հասկացայ, որ մի փորացաւ ունի, մի նոր {խելագարութուն} մտել է գլուխը, ըստ որում, երբեմն ամիսներով, ամ

ը կտակում են աստղերին. զո՜ւր աշխատանք: Միւս տեղ {խելակորոյս} եւ խաւարապաշտ մարդիկ փախչում են ճշմարտութենից այն

խօսքերը՝ վրէժ, վրէժ: Խեղճ Ազուչենան համարեա թէ {խելակորոյս} շտապում է այրել կրակի մէջ կոմսի որդին... Մանուկը

՝ Հրեշտակն ասէ բարձր ի ձայն Զայնպիսին {խելակորոյս}: Այլ ո՜, մեզ բան ի բերան Յամբովկ փու

իւս հսկայ քերթողների սքանչելի գործերին կարողանանք {խելահաս} լինել, մեզ արդէն բախտաւոր կը համարենք: Ա. ԱՌԱ

ւկը առնուլ մեզ օրինակ, պատանու համար մինչեւ նորա {խելահասութիւնը} չկայ բարոյական խնդիր, բայց մարդը մինչեւ այդ աստի

ալ, ըստ որոյ՝ եթէ այլոցն միայն քերթողաց հսկայից {խելամուտ} կարասցուք լինել սիրալի վաստակոց, արդէն երանելի զ

զկարելին ոյժ եւ զկարողութիւն տրամաբանութեան առ ի {խելամուտ} առնլոյ զիմաստունս մեր: Այո՛, չունիմք ամենեւին ի

այն գրելիս աւանդել ազգին այնու, զոր ընթերցեալ ոչ {խելամուտ} լինէր գրելոցն, այլ եւ հրճուէր եւ զուարճանայր ի յ

ների լուսափայլ Պտուկները վարդագեղ: - Երանութի՜ւն {խելայեղ}... Զի այդ շարժման ժամանակ Հեշտին ` անօթն ընտրութ

քանի մի աղքատին բեկորք Հայ հնախօսութեան, մինչ ` {խելապատակ} մանկանց դատարկ եւ ամայի եւ անանունդ մնալ ի հոյակա

ի մարդ. ինչպիսի՞ հանճարեղ գլուխս ունէր, եւ հաստ {խելապատակ}, ի՞նչ ասեմ, համարեայ թէ լի էր օդային հանճարեղ պ

չար կործանութեան անդունդի մէջ, արդէն իսկ լցրել է {խելապատակը} այդպիսի գաղափարներով։ Կրակի վերայ կրակ յաւելացնե

ազդեցութիւնը, որոնք եւ գործարան չունէին իւրեանց {խելապատակի} մէջ հասկանալու եւ կշռելու ազգային կարօտութիւնների

ուք թէ փորդ պատառենք, միջումը այբ չկայ, բայց եւ {խելապատակիդ} մէջ հաւի խելք չկայ. ինչ յիմար բաներ ես ասում, Է

սելու, թող լսէ, ո՛վ որ հասկանալու գործարան ունի {խելապատակումը}, թո՛ղ հասկանայ։ Բեր այժմ քննենք Մխիթարեանց

յնին, որ բարձր աղաղակում է՝ " անսխալ եմ ", ո՞ր {խելապատակումը} ուղեղ ունեցող մարդը ճշմարիտ լուսաւորութիւն կը յու

յր ինչ թռչի ընդ գլխով ազգաց, եւ ամենքին, որոց ի {խելապատակս} գուցէ գործարան, մտաց, ընթացակից լինին յաւիտենակ

ա սեպհական), զայդպիսի բաբելոնեան խառնակութիւն ի {խելապատակս} հայոց ո՛չ գովեմք մեք, այլ ամենեւին հաւան եմք նոց

ոչման է ազգին աշխատութիւն հեղուցու զիմաստութիւն ի {խելապատակս} Հայոց իբրեւ զանձրեւ յերես երկրի անձրեւեալ, իսկ ե

ր ոգիների գործակցութեամբ: Միշտ պարապում է խեղ եւ {խելառ} բաներով, գիծեր է քարշում ախոռի մէջ, սեւ հաւեր է

. " կը քննեն, կը քաշքշեն, կը կրկտեն ըստ զանազան {խելաց} եւ իդէայից ")։ Միշտ ներելի է հին լեզուից փոխ ա

ագան, պիտի չափե օգուտը, որ կարո՛ղ էր լինել յուր {խելացի} կերպով քաջությամբ գործ կատարելուց, պիտի չափե նու

ր էր Ներսէս Կաթողիկոսի մօտ. եթէ նա ուսումնական, {խելացի} եւ եւրոպացի մարդ չլինէր, Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նո

նենալով Թիֆլիզի հետ, տեսանում եմ, որ այնտեղ եւս {խելացի} եւ բանագէտ մարդիկ այդ աչքով նայում են դորա վերայ

այլանդակեն իւրեանց լեզուն օտարի բառերով, այնքան {խելացի} եւ բան հասկացող էին համարուելու, եւ այս պատճառով

ան, որի խորհուրդը եղած լինէր պատրաստել կրթեալ եւ {խելացի} քաղաքացիք, գիտուն եւ լուսաւոր վաճառականք, բանագ

այլն"։ Պ. Իսահակեանցը գրում է. " Պարո՛ն, {խելացի} եւ գիտուն մարդը կը դատէ իւր ազգը, բայց չի դատապա

տարել, կուլ կ՚երթայ մի ուրիշ աւելի գործունեայ եւ {խելացի} ազգութեան. ասացինք, ով ականջ ունի, թող լսէ:

ձգտողութեանը: Երանի էր մեզ, եթէ ունենայինք {խելացի} հակառակորդք, բայց, որպէս Հայ, զրկուած ենք ներկ

մար մինչեւ ի մահ աշխատողը եւ այն խոհե՛մ, ծա՛նր, {խելացի} եւ իմաստուն ծերունին, մի թեթեւամիտ հռչակել եւ այ

ւ առօրեայ ապրուստի կարօտութիւնը ստիպում է մի փոքր {խելացի} լինել: Հողը պատկանում է հասարակութեան, որի ամեն

ճանապա՛րհ: Եթէ կառավարութեան կողմից չկայ մի {խելացի}, մի արմատական հնարի գործադրութիւն, քաղաքական տն

րի տակ այսօր ճնշւում է միջաբեկ: Հիմնական եւ {խելացի} հնարը փրկութեան ուրիշ բան չէ կարող լինել, եթէ ոչ

րդեօք Նախիջեւանը հոգաբարձու լինո՞ւմ է այս գումարը {խելացի} կերպով ձեռք բերելու եւ խելացի ճանապարհով գործ դնե

նո՞ւմ է այս գումարը խելացի կերպով ձեռք բերելու եւ {խելացի} ճանապարհով գործ դնելու ազգի պիտոյքների վերայ, ահ

րել էր հեղինակը իւր պարտականութիւնը։ Այսպիսի {խելացի} եւ բազմակողմանի վերահասութիւն առնելուց յետոյ տալի

նով հերիքացել չէ հեղինակը. նա յանձն է առել Հայոց {խելացի} մանուկներին եւ ազգին պատմել մտառութեան արժանի գիտ

խօսում էր հասարակ կեցութեան մէջ։ Չէ, լինինք {խելացի} մեր պահանջողութենների մէջ. չպահանջենք հեղինակիցը

անձնագովութեամբ լիքը դատարկաբանութիւն է " - միայն {խելացի} յայտարարութիւնքը այնպիսի մարդերի, ինչպէս է Դուքս

րող են յաջողակի իրագործուել իրաւանց եւ ազատութեան {խելացի} եւ հիմնաւոր սկզբունքը: Անգլիոյ մէջ, իշխանութիւն

եք ստանում չէին այդ օրագիրը: Սատանան հիմնաւոր եւ {խելացի} բաները համարում է անարժան որեւիցէ ուշադրութեան,

յայտարարութիւնը. միայն կատարիր նորան համառօտ եւ {խելացի}: Այս ասելով յօրանջեց սաստիկ եւ բացեց բերանը

հասկանո՞ւմ ես թէ չէ: - Գրել առողջ, պարզ, {խելացի}... - կրկնեց քթի տակին գրականութեան դեւը. - մռ

վարտակ իմ անունով, որ ոչ ոք չհամարձակուի տպել մի {խելացի}, հասկանալի եւ իմաստուն գործ, որպէսզի տգէտ մնալո

յն գրել եւ ո՛չ խօսել: Այս է ահա պատճառը, որ {խելացի} մարդիկ հարցանում էին, թէ ինչու համար հնամոլ հեղի

համար ինձ, թէ կայ մի այդպիսի գիտութիւն եւ թէ շատ {խելացի} մարդիկ եղած են դորա սպասաւորք: - Աստուծոյ սի

, հարստացի՛ր, եղբայր, եւ դու, քո նման մարդը, {խելացի}, հասուն դատողութեամբ, անպակաս լինի մեր ազգից.

ի՛նչ ասել է, Աստուած միմիայն կոմս էմմանուէլին է {խելացի} ստեղծել: Շատ բարի, թէեւ այդպէս չէ, բայց ասենք

ծել: Շատ բարի, թէեւ այդպէս չէ, բայց ասենք, թէ {խելացի} է մի փոքր, բայց բնակուելով անխելների եւ տգէտների

ոչ ոքին, ամէնի ճակատին զարկում է. ասացէք այժմ, {խելացի} ՞ մարդու գործ է այդ: Խելացի մարդը յարգում է ուրիշ

ում է. ասացէք այժմ, խելացի՞ մարդու գործ է այդ: {Խելացի} մարդը յարգում է ուրիշները եւ եթէ մի բարձրաստիճան

կայ. մեր կարծիքով, այսպէս պարտական է ներգործել {խելացի} մարդը: Կոմս էմմանուէլը ոչ թէ չէ ընթանում այսպէս

մի այդպիսի խնդիր առաջարկես. թող այդ խնդիրը լինէր {խելացի} եւ լօգիկական, բայց այդ բոլորը անուանելու է խելագ

ր, ամբողջ տարու մանրամասն հաշիւը քննելու համար: {Խելացի} էր շատ մեր երեսփոխանը, նա սկսանում էր մի մի արաղ

տալիս իւր հոգու միջինը ամենայն միամտութեամբ, եւ {խելացի} կամ զննող մարդը, որ կամէր, շատ բան կարող է իման

ւթիւն չէ, այլ յառաջ է բղխում գործերը օրինաւոր եւ {խելացի} կերպով յառաջ վարելուց: Դնենք, թէ ես պարտականութ

ութիւն, եւ ամենայն հասարակութեան մէջ կամենում էր {խելացի} մարդու պաշտօն վարել: Նորա ամէն մի քայլը, ամէն մ

ութեան մէջ Մագիստրոսներ եւ Վարդապետներ, գիտուն եւ {խելացի} եպիսկոպոսներ, լուսաւոր Կաթողիկոսներ, որ կարող էին

, անհասկանալի էին մնալոց հայկական զաւակին, բայց {խելացի} հարք մեր դժուարութիւն ի վերայ դժուարութեան բարդել

Jay), Ժան Կօդիւր, Պասկիէ Բրուէտ եւ այլ մի քանի {խելացի} եւ քանքարաւոր մարդիկ։ Նոքա իւրեանց վարդապետի հրա

ինը էր Բարթոլոմէոս Գուիդիչիօնի, որ շատ ուսեալ եւ {խելացի} մարդ էր եւ իւր բարեպաշտութեան մասին ամենայն տեղ յ

մէջ Կարգը հանդիպեցաւ սաստիկ արգելառիթների եւ շատ {խելացի} հակառակորդների։ Շատ ժամանակ է, որ Յիսուսեանք կա

ր ամենայն ինչ յառաջ է տանում։ Սա մի Չինաստան է՝ {խելացի} մարդերի ձեռքով հիմնուած։ Ամենայն Քրիստոնէական ժո

րդինալ Տուրնոնին (Maillard de Tournon), որ շատ {խելացի} եւ գեղեցկախօս մարդ էր (Բօսսիւետի բարեկամ), Անտ

, որ այն ժամանակուայ գեղեցկուհիներից առաջինն էր, {խելացի} եւ խորագէտ կին, որի ճակատը գրած էր մեծ նշանակութ

դամներից մինը՝ Էդմօնտ Րիշիէ, շատ ուսումնական եւ {խելացի} մարդ, որ այն ժամանակը Համալսարանի Սենտիկ էր, մի

րել էին։ Յանսէնեանների մէջ կային այն ժամանակուայ {խելացի} եւ բանագէտ մարդիկ՝ յառաջադէմ հոգեւորականք, երեւ

ս պիտոյ էր նոցայ, ապագայ օրերը աւելի լաւ, աւելի {խելացի} կերպով հոգալ ու տնտեսել միմեանց հետ, միշտ եւ հան

ար մինչեւ անձնազոհութեան աստիճան բարձրանալը, շատ {խելացի} դատողութիւնք, տեղ-տեղ էլ կանացի սեռին սեփական ան

ութիւն է տուել, մեք քո հետ ո՛չ երեխայ ենք եւ ո՛չ {խելացնոր} պառաւ, որ ամօթ չլինէր հաւատալ այդպիսի բաների: Ե

տարակւում են Հայաստանի " Մեղուի " մէջ, շատ անգամ {խելացնոր} մարդու արժանի լօգիկայով, ես անարժան եմ համարում

ր լեզուո՞վ. Հայերի համար ձեր լեզուո՞վ: Այդ ի՞նչ {խելացնոր} բան է, մի՞թէ Հայք լեզու չունին: - Անպիտան է

ռողջ: Մի քանի թեթեւամիտ օրագրերի եւ լրագրերի {խելացնոր} կարծիքներ եւ գաղափարք հասանում են մեր ականջին, բ

քով անմեղ Յովսէփին դէպի ստրկութիւն վաճառեցին նորա {խելացնոր} եղբարքը։ Նախանձի՛ ձեռքով Ահարոնին եւ Մարիամին՝

օգտակար է բերել տալ այն տետրակները, որ աննշան եւ {խելացնոր} մարդիկ դուրս են տալիս ժամանակ առ ժամանակ, առանց

ւած ազատէ, - ասաց Շաքարեանցը: - Ո՛ր անզգամը {խելացնոր} չէ. եթէ մի մարդ նորա ասածներին նայելու լինի, ան

ին, թէ աշխարհը պարտական է շարժուիլ նոցա չնչին եւ {խելացնոր} կամքով, եւ թէ նոքա կարող են ամենայն մարդու վերայ

կուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա եւ բերեալ ի {խելացնոր} յուսահատութիւն յօժարին փոշիանալ հնախտութեամբ, ըս

եւ այլն, եւ այլն: Սոքա բոլորը տղայական չնչին եւ {խելացնոր} բաներ են, ձգտողութիւն, բնութեան եւ անցած գնացած

այ մատեանները), կարող էր լուսաւորուիլ։ Այսպիսի {խելացնոր} դատաստան այն հնամոլ մարդերի գլխումը մենք չենք գով

բաները լավ հարկավոր է իմանալ եւ իմացածը գործ դնել {խելոք} կերպով, պետք է այր մարդու սիրտ ունենալ եւ կին չդ

խամարդոյն անդրանիկ եղբայրասպան մինչ Կայէն ՚Ի {խելս} եղեւ բանդագուշ, իմ զովանայր սիրտ անդէն։ Համայնա

տեւի տերեյին մեջն, ինչ տեղ որ ծառեր կա: Դուք ալ {խելք} արած հոները թաղած ըլլայիք նե, կենե աղեկ էր, ամե

ովհետեւ ոչ ոքի չէի սպասում, եւ իմ ծանօթքը այնքան {խելք} ունէին, որ այսպիսի եղանակում ոտք դուրս չէին դնել

, միջումը այբ չկայ, բայց եւ խելապատակիդ մէջ հաւի {խելք} չկայ. ինչ յիմար բաներ ես ասում, Էֆիմերդէս ո՞րն

բան ու գործ էին շինել իւրեանց համար: Աստուած մեզ {խելք} ու բանականութիւն է տուել, մեք քո հետ ո՛չ երեխայ

խելագարի համար չկայ կանոն կամ պատշաճ, որովհետեւ {խելք}, բանականութիւն չկայ: Այս դրութեան մէջ են այժմ ս

ութեան հրաւիրող անձանց սկաւառակներուն մէջ պճեղ մը {խելք} կա՞յ... Կատակէն ալ ուրիշ արժէք ունի՞ն:

- Քանի ժամանակ է, քեզ տեսած չէի, բայց ասես թէ {խելք} կա՞ր գլուխներս, որ միմեանց պատահէինք, քանի որ ե

վիճակը անհնար է, որ լինի երկարատեւ: Եթէ վաղօրօք {խելք} գործ չդրուի, ստրուկը իւր հողով հանդերձ կատարելապ

կամի յետ դառնալ, բայց ոտքը սայթաքում է: Եւ ի՛նչ {խելք} է կատարելութիւնը տեսնելուց յետոյ անկատարին հետեւի

նից, " Որ ձեռք ունի, ձեռք՝ լսի՛ր. " {Խելք}, միտք, խօսել ու մտածել, " Յիմար բաներ մի՛

էս երկու հասունացած մեծ նռներ, Թաւիշապատ. {խելք} է թռցնում գլխից: Կերպարանքը կանոնաւո

մք չունի շինելու, սկսեց իմ առաջեւը գովել մարդերի {խելք} ու միտքը... ցանկալի էր իմանալ, թէ ե՛րբ զօրեղ

ղ եւ չար ազգը միայն նշան կը խնդրէ. պատճառ, ինքը {խելք} չունենալով հասկանալ որեւիցէ ճշմարտութիւն, այլեւ

արդէն թշուառութիւն է. պատճառ, մի մազի չափով եւս {խելք} չկայ դորա մէջ: Ինչպէս կարելի է, որ ես իմ պատուա

եղիք, ձեր անձը եւ բարքը փոխելու, այլեւ փոքր ինչ {խելք} ուսանելու համար, իսկ ես մնում եմ միշտ պատրաստ,

ամբ, բայց զրկուած ամենայն կրթութենից, եւ ինչքան {խելք} ու բանականութիւն որ նա ցոյց տուեց իւր խօսակցութեա

ի՛ր, մարիկս, մէք եթէ մեր վնաս-օգուտի բան լինի, {խելք} ունինք, թէեւ մարդիկ մեզ անխելք են կարծում. շնոր

ողորմած հոգին լաւ է իմացել աշխարհիս բանը, եւ մեծ {խելք} բանեցնելով ճարել է այնքան հարստութիւն, որ յետոյ

ի Յիսուսեաններից պահանջւում էին խորին գիտութիւն, {խելք}, բանականութիւն եւ մանաւանդ բոլոր մասնաւոր կամ ան

եւ երիտասարդ ժամանակին չէր ցոյց տուել մի առանձին {խելք}, եւ փակեց նորան Պուատուի Շատինիէ անունով ամրոցի

կան որակութիւնքը եւ նոցա փոխադարձ հակադրութիւնքը՝ {խելք} է գործ դրել եւ չէ փորձել իւր կարասը, որ մի գուցէ,

ռնեմ. ո՛վ մարդ, տարիքդ քառասունից անցել են, քո {խելքդ} ե՞րբ է գալու։ Դիցուք թէ փորդ պատառենք, միջումը

ռնէ ապա այն մարդը, որի փորի մէջ մտել է... - {Խելքդ} գլխի՞դ է, թէ ոչ. ի՛նչ մարդ, ի՛նչ փոր: - Ի

դ մէջ: - Ես չեմ հասկանում քեզ, կարծեմ, դու {խելքդ} թռցրել ես: Եւ, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ էի, թէ

մբ մերժել ու ջնջել էին: Վե՞րջը: Վերջը, {խելքդ} գլուխդ հաւաքիր, աչքդ բաց եւ տունդ քամիին բացած լ

՛ր ես խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ բան. {խելքդ} գլխի՞դ է, թէ ոչ: - Իմ խելքս գլխիս է, բայց

ու ածած տեղում (այն քարէ ձուն էլ չլինի կը նստի) {խելքդ} ի՛նչ է կտրում, այն քարից ձագ դուրս կը գա՞յ: Չէ՞

պատշաճութիւն, ո՛րքան շնորհք, ինչ ճարտարութիւն, {խելքդ} ինչ է կտրում։ Կը գտնե՞ս մի հատ Իտալացի, որ թողն

նեցին Մեզ բնութեան շատ գաղտնիք. Եղան {խելքեր}, որ չափեցին Արեւ, աստղեր ու երկինք,

այդ մեծախորհուրդ գործի սկզբնաւորութեան: Հին {խելքերը}, որոնց զլացել էր դարը իւր ազդեցութիւնը, որոնք ե

լոյսը, թերեւս աչքերի նկատմամբ, գիտէինք, որ հին {խելքերը} երբէք համաձայնելու չէին խաղաղութեամբ տեղի տալ նոր

կ հինգերորդը ` " միջական"։ Նոցանից մինը ձգում է {խելքերը} յառաջ, միւսները քարշում են հետ, մինը քարշում է

նչ օրինակ են մի քանի հայ դպրոցականք, որ քեզ նման {խելքերը} կորուսած ընկել էին ձեւի քամակից, անփոյթ առնելով

տրկաբար փոխառութիւն այս առաջիններից, մինչ բոլորի {խելքերը} դառնում էին եւ ոգեւորւում էին Երուսաղէմի ազատութե

հանդէս տալ ազգի կարծիքին, ուրեմն հրապարակ կանչել {խելքերը}, խոստովանել նորա իրաւունքը եւ այս կերպով ուսուցա

ործեց նորա վերա: Բայց Իտալիայի ներկա վիճակը, {խելքերի} ընդհանուր խմորումը վկայում են, թե շուտով կհնչե ե

սքան միայն ասել, որ հին բարոյական աշխարհի եւ հին {խելքերի} դրութիւնքը չէին կարող այլ հետեւանք դուրս դնել:

։ Մեզ պատերազմ է սպասում հազարաւոր նախապաշարուած {խելքերի} հետ, պատերազմ պապական աբեղաների կողմից։ Բայց վա

ս իւր վերա կրէր հայկական աբեղայի անունը, եթէ հին {խելքերի} դրութիւնքը չխորտակուէին Մեղուի զարկուածքից:

Ոչ երբեք պիտի չառաջանայ ազգը, հետեւելով հին {խելքերի} դրութեան: Ոչ երբեք պիտի յառաջանայ ազգը, հետեւել

ւմ էին որպէս " Ձայն բարբառոյ յանապատի ", այս հին {խելքերն} ենք ասում, չէին կարող եւ չէ պիտոյ պատճառ եւ հիմն

մեն տուն, ամեն քաղաք եւ հասարակություն ինքը յուր {խելքը} գլուխը բերած պիտի մտածե յուր անցածը, ներկան եւ ա

ավելի լավ չէ: Հարյուր անգամ ավելի օգտակար կլիներ {խելքը} գլուխը հավաքեր ու մի բան սովորեր, քան թե քաշ գար

հուրելի չէ՞ր Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: - " Նորա {խելքը} թռել էր Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կ

ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած վկայել, թէ ինչ որ մեր {խելքը} կտրում էր, թէ բարի է, կատարել ենք՝ ինչքան մեր

է նա-, քո դատողութիւնը, քո բանականութիւնը, քո {խելքը}, եւ հնազանդուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ ես, եւ ես եմ

է ի՛նչով։ Ես ուզելով նախ եւ առաջ Նորա {խելքը} լաւ չափել, Ասի. - Բայց դու ի՛նչ ես կարծում

ուիր միտք ու բան, Քննել, տեսնել որչափ մեր {խելքը} կարող է մեզ տալ սահման: ՎԷՃ (Լերմոնտովից)

էք, Շուխռի-մուխռի խօսում էք, Ողջիդ {խելքը} չափում էք, Բափ բարաբար բերում էք: Hy

, ամուսնուդ հանդիպել: - " Նորա {խելքը} թռել էր Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ բ

լը չէ, որ դատապարտեց այս սուտ ուղղութիւնը: Ամէն {խելքը} գլխին մարդ, որ գարեջրի շոգիներով չէ բթացրել իր ո

Անգլիան պիտի կատարէ. պրուսական թագաւորների խորին {խելքը} եւ ճշմարտութեան սէրը, նոյնպէս եւ գիտական լուսաւո

... ցանկալի էր իմանալ, թէ ե՛րբ զօրեղ էր մարդու {խելքը} քան թէ մեր փորձութիւնքը... մարդիկ, միշտ մարդի

մը դնելով անպատճառ գտանել այդ օրիորդը, որի համար {խելքը} թռուցել էր պ. Շաքարեանցը, խնդրեց սորանից նկարագ

ոմանք, թէ այդ գիտութիւնը վեր է քան թէ մարդկային {խելքը}, եւ թէ աստուածակոյս կողմից յայտնուած է նա մարդեր

երջապէս իւր այսքան տարիներով յղացած ցանկութեանը, {խելքը} թռցնում էր ուրախութենից: Երկու բարեկամքը եւս բաւ

ի՛նչ բանի վերայ խօսում էին, նոյնպէս չգիտէ. նորա {խելքը} չէ հասանում այդպիսի բաների: Նա ապրում է քաղաքի մ

ւորդների մէջ ես տեսայ նորան, Բռնել էր կայմից {խելքը} կորուսած, Ինչպէս յուսահատ անմեղ աղաւնին,

թիւնը իւր վերայ, հնազանդուելով մօր կամքին: Նորա {խելքը}, միտքը կապուած էր Շահումեանցի հետ. նա մտքից չէր

հարկաւոր չէ քննութիւն, եւ ինչի՞դ է հարկաւոր կնոջ {խելքը}, մարդը պէտք է որ խելօք լինի, եւ պէտք չէ, որ կի

որ խելօք լինի, եւ պէտք չէ, որ կինը իւր սեփական {խելքը} ունենայ, նորա խելքը մարդն է, եւ մարդը պէտք է կա

էտք չէ, որ կինը իւր սեփական խելքը ունենայ, նորա {խելքը} մարդն է, եւ մարդը պէտք է կառավարէ իւր կնոջը:

տնիքը: - Իմ խելքս բան չէ հասանում, արդեօք քո {խելքը} վերադ է, թէ՞ ջերմախտ ունիս, մի՞թէ հայրս իմանալո

ան դեսպանները մինչեւ երկինք բարձրացուցին Լայենէզի {խելքը} եւ ճարտարութիւնը, դորա հակառակ ողջամիտ եպիսկոպոս

ենք նոր լեզուն, ամեն օր մշակում ենք, որքան մեր {խելքը} զօրում է. սորան որպէս անմերժելի վկայութիւն դնում

րա մշակութիւնը եւ նորան ծաղկեցնելը պիտի լինի ամեն {խելքը} գլխին մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը պիտի նորա ժա

ւ հակառակ կարծիքները շօշափելի փաստերով մերժելու։ {Խելքը} գլխին մարդը տեսնում է պարզ, որ հին լեզուի իրաւու

ց, որ կտրատում էր ազգի սիրտը: - Պարո՛ն, քո {խելքի} բան չէ՝ դատել եւ հասկանալ ճշմարտութեան յարգը եւ

րձուցած չէք փեսայացուի հասակի, բարոյականութեան, {խելքի} եւ բանականութեան վերայ, թողունք, որ շատ անգամ ձ

ի այդպիսի պատուանդան, ուրեմն, որպէս բռնաբարուած {խելքի} արդիւնք, առաւել եւս պիտի մերժուին եւ արժանի չեն

անտէր շինուածքը, որ մարդը ճամփայ չունի, եւ քանի {խելքի} է ընկնում, կամաց-կամաց կործանելով նրանց բացում է

ւատարիմ չէր գործարանին եւ թէ այդ մեծ գործերը նորա {խելքի} բանը չէին, եւ ուրիշ այսպիսի խօսքեր շատ: Երանի՜

կարկեսցին բերանք բացեալք ի վերայ մեր: - Այդ {խելքի} մօտ բան է. շատ լաւ: Վէզիր, - բացագանչեց սատանա

դեռ տղայ ես, ի՛նչ մարդ ես որ մէջտեղ ես եկել, քո {խելքի} բան է այսպիսի բաների վերայ խօսել: Երիտասարդը առա

Մանուշակը սիրում էր... Նորա հոգու առաջեւ մի {խելքի} եւ հարստութեան, սէրի եւ մարդավարութեան իրագործու

այն է, թէ մեր ցեղի նման խելօք ցեղ չկայ, եւ եթէ {խելքի} արժանաւորութեանը նայելով պիտի քեզ հարս ընտրես, ո

ի քեզ հարս ընտրես, ուրեմն առանց կին կը մնաս: {Խելքի} մասին հարկաւոր չէ քննութիւն, եւ ինչի՞դ է հարկաւո

ն. պատճառ, ինչպէս Վարդ-խաթունը, այնպէս, եւ սա {խելքի} կողմից մեծ կարօտութեան մէջ էին. նոքա իւրեանց ցեղ

ի դատարկ գերեզմանը, իսկոյն հասկացաւ, որ միմիայն {խելքի} զօրութենով կարելի է ազգերը դէպի այս կողմ քարշել ե

ող գիւտերից մինն է, շատ անտեղի անցք եւ բոլորովին {խելքի} հակառակ, եթէ աչքի տակ ենք առնում բոլոր հանգամանք

առջեւ եւ քո տունը այդ ճամփով փրկել. չէ՞ որ աւելի {խելքի} մօտ է խանդակներ փորել եւ հեղեղի յորցանքը այն սահմ

Էֆիմերդէ չունիմ։ Ա՞յդ է քո շատ հարկաւոր գործը, {խելքիդ} աղ առնեմ. ո՛վ մարդ, տարիքդ քառասունից անցել են

եւ տես... - Հերիք է, հերիք է, ցոյց տուեցիր {խելքիդ} տակը, հասկացայ եւ ժամանակ չունիմ քո հետ գլուխ դն

Նանիկ արա մեծանաս, Հալիւորիս ծերանաս, Երբոր {խելքիդ} տէր ըլնիս, Պառաւ տատիդ չմոռնաս: Տատը գլխովդ պտ

նի է, թէ, Մասիսը դէմ դնելով կայծակին, մի անգամ {խելքիդ} նստեցրել էիր, որ պիտի կարողանաս այն ահագին հսկայ

եան մէջ. երեւում է, որ ասածներս նստում էին նորա {խելքին}: Նայիբները, որ նստած էին նորա մօտ, լսելով իմ խ

աւորութիւն գործելով Աղուանեանցի վերայ, կարծես թէ {խելքին} նստում էին. պատճառ, ինչպէս Վարդ-խաթունը, այնպէ

այն ուսման եւ արուեստի։ Նոքա տալիս էին մարդկային {խելքին} եւ բանականութեանը բոլոր արտաքին փայլը եւ ստուերակ

Յիսուսեանների համար մեծ աշխատանք չէր արժում նորա {խելքին} նստեցնել, թէ ով որ սպանէ Հենրիկոս IV-ը, մեծ պաշ

ցին, որին այժմ դու չես հաւանում։ Եթէ մենք էլ քո {խելքին} ընկնինք, ասել է թէ առանց կնիկ պիտի մնանք, որովհ

մունս օտարոտիս եւ պէսպէսս դանդաչիք ", կամենում է {խելքիս} նստեցնել, որ լուռ մնամ նորա անկրթութեան եւ տեսու

կարծիքի հաւանութիւն տալ: - Եւ դու կարծեցիր, թէ {խելքիս} նստեցուցի՞ր ասածներդ... - Ի՛նչ կայ: -

կոմսը աւարտեց իւր խօսքը, - բայց ասես թէ ասածներդ {խելքիս} նստում են. ինչեւիցէ, դոքա ուսումնական բաներ են

յդպիսի հանդուգն ճանապարհորդությունը ում ասես, որ {խելքից} չհանի. բայց կատակը մի կողմը. նրա գալուստն ինձ շ

, верьте мне, Ну, не знаешь ничего, {Խելքից} մտքից դուրս բան է: Ну, սաղ օրը գլուխս

էր, քան թէ այնպիսի գործերի մէջ խառնուէր, որ իւր {խելքից} դուրս էին: Յիմար մարդիկը այն ժամանակն են խելօքան

ր, մինչեւ այն աստիճան լրբացաք, որ ինձ եւս կամիք {խելքից} հանել.... Ո՛չ, այդպէս չէ: Ես քեզ հրամայում

- Հերի՛ք է, - գոռաց սատանան, - դու քո օրումդ քո {խելքից} մի բան գրած չես, ինչ որ ցոյց ես տուել քո անունով

երայ: Նա ասաց, թէ իմ առարկան միջին դարերում ահա {խելքից} հանել էր Եւրոպայում մի քանի թեթեւահաւատ մարդիկ,

հարկաւոր չէ լեզու եւ բանականութիւն, մտածեցէք մեր {խելքով}... Ահա՛ մեր բոլորի ներկայ դրութիւնը. այն սա

, Փիլիսոփայ գիտնականէն դու միշտ վե՛ր ես՝ իմ {խելքով} ՝ Զերէ փողով ամեն բանը կը լըմըննայ աշխարհիս

ՏՈՒԱԾ Ո՜վ երկնային խաղաղութիւն, որ մեր {խելքով} չես չափւում, Ճառագայթիդ եւ մեր հոգուոյ աչք

սակով թերակատար կամ պակասաւոր մարդիկ չեն, այլ թէ {խելքով} եւ թէ քաջութեամբ լցուած եւ կատարեալ։ Նոցա հետ մի

անց օրագիր անունը վերան դնելու, որպէս թէ իւրեանց {խելքով} խաբում էին կառավարութիւնը եւ ժողովրդի առաջեւ հանդ

մնացած էր լոկ խօսքերով միայն, բայց Գրիգորը, որի {խելքով} եւ կառավարութեամբ հինգ պապ նստել էին պապական գահը

Պապին իւր կարգի պայմանքը։ Այդ պայմանները այնպիսի {խելքով}, այնպիսի խորին իմաստութենով եւ ներկայ քաղաքական

արտութեան մուրճի տակ. պատճառ, բանականութենով եւ {խելքով} կ'ապացուցանուի ճշմարտութիւնը, եթէ կայ, բայց հայ

սի արձանի ձեռքը՝ խլելով նորա նիզակը։ Բայց նա իր {խելքով} ասում էր, երբեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի պաշտողքը խ

ժամանակին մեծ անուն է ստացել Գիրէյ-խանից, նա իւր {խելքովը} շատ հարստութեան տէր է դարձած ճշմարիտ է, մի քանի

գլիան ուսումնասիրելու համար միանգամայն անպետք է: {Խելքս} չի հասնում, թե թարգմանիչներն ինչպես են հրապարակ

ւր էր դարձած: Շատ մտածեցի այս երազի վերայ, բայց {խելքս} բանի չհասաւ: Էֆիմերդէ չունէի, որ նայէի: Օրացոյ

то такой, Что он мог сделать? Ну, իմ {խելքս} չի հասնիլ: Կաթողիկոս, Воронцов Ведь բ

արացրած է եւ թէ վերստին խնդրւում է թոյլտւութիւն: {Խելքս} չէ հասնում այս հակասական խօսքերին: 23-ին երեկոյե

թք, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ: - Իմ {խելքս} գլխիս է, բայց քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ յառաջ խե

այդ հաւի մէջ տեսանում էի այն գեղեցիկ օրիորդը, որ {խելքս} առել էր գլխիցս: Ուրախ ուրախ ման էի գալիս դրսումը

րամայել, որ ոչ ոքի չբանամ այս գաղտնիքը: - Իմ {խելքս} բան չէ հասանում, արդեօք քո խելքը վերադ է, թէ՞ ջ

անում ես: - Նորա համար, որ նա ուսումնական, {խելօք} եւ եւրոպացի մարդ է, եւ նորա հրատարակած " Մեղուն

րականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց ես նոցանից {խելօք} Գտանուեցայ, հաստատուն, Եկեղեցու միջումը Օրէնքով

ւմս՝ հազարաւոր ձագ է հանել։ Դու ե՞րբ տեսար {խելօք} գիտուն՝ որ հորերուս ատեթով, Աստուած պաշտէր

քում ու դատուեցաւ ժողովով։ Քարտուղարը {խելօք} մարդ էր, նա գիտէր որ Պիոսը, Թէ կին գտնէ,

Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց ես նոցանից {խելօք} Գտանուեցայ, հաստատուն, Եկեղեցու միջո

: Իհարկէ, այս բանը նորանից է յառաջացել, որ նոքա {խելօք} մարդիկ չեն եղած, որ գործարանի խորհուրդը լաւ հասկ

- ընդհատեց սատանան, - մի փոքր յառաջ աւելի լաւ եւ {խելօք} կարդացիր: - Միայն ծառայ, Ձեր մռայլութիւն,

ւս կը կատարենք: - Ի՞նչ մին, ի՞նչ տասը... {խելօք}, ես քո համար շամպայնից վաննա (բաղանիս) կը շինե

, ամենայն ինչ աւերւում է, քանդւում է եւ լսել եմ {խելօք} մարդերից, որ ասում էին, թէ այն բանը, որ սկիզբ

գեղեցիկ խուսակցութեանդ վերայ. ճշմարի՛տ, ես շատ {խելօք} մարդիկ տեսել էի Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, բայ

նային, նոքա թող աշխատին, որ լինին քաղաքավարի, {խելօք}, ուսումնական, բարոյական եւ այլն: - Քաղաքավա

ն դուրս չէ գալիս: Պէտք է ասես, թէ նորա ցեղը շատ {խելօք} չեն, եթէ այդպէս դատելու լինիս, դու եւ մի աղջիկ

ողջ փչացուցել են, ասելս այն է, թէ մեր ցեղի նման {խելօք} ցեղ չկայ, եւ եթէ խելքի արժանաւորութեանը նայելով

եւ ինչի՞դ է հարկաւոր կնոջ խելքը, մարդը պէտք է որ {խելօք} լինի, եւ պէտք չէ, որ կինը իւր սեփական խելքը ուն

կարօտութեան մէջ էին. նոքա իւրեանց ցեղով մի օր մի {խելօք} բան չէին գործել. մանաւանդ երկու հազար մանէթը Նախ

րգ հիմնել, վասնորոյ աշխատում էր իւր կողմը քարշել {խելօք} եւ ուսումնական մարդիկ։ Բաղդը յաջողեց նորան. նա

թ լրբութեամբ պատասխան է տալիս: " ապրե՞ս, որդի, {խելօք} ես խօսում, օձի փուշը լակլակը (արագիլ) կը մարսի

իւր դարու լեզուին եւ խօսուածքին։ Այս միայն հայոց {խելօք} պարոններն են, որ 19 երրորդ դարու մարդերը կամենու

աց. - Ա՛, ա՛, դու քարոզում ես ինձ մարդերի {խելօքանալը} ՛, ես քեզ ցո՛յց կը տամ, անպիտան... նայի՛ր, շ

մտանքի, որպէս թէ յայտնի չէ ինձ, որ մարդիկ երբեք {խելօքանալու} չէին.... - Բայց հաւատացնում եմ, Ձեր մռա

ը կը հասանի իմ պարոնին: - Բան չկայ, գոնէ կը {խելօքանայ} եւ կը դադարի այդ բաներից: Ցոյց տո՛ւր ինձ ախոռը․

խելքից դուրս էին: Յիմար մարդիկը այն ժամանակն են {խելօքանում}, երբ ճաշակում են իւրեանց անխելութեան պտուղը: Վե

մ չես կարող խաբել նորանց, որպէս յառաջ. նոքա շատ {խելօքացել} են այժմ... - Լռի՛ր, յիմար, - գոռաց սատա

մ համար մեր անիծեալներից, այս ինքնահաւանի տեղ մի {խելօքը}, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի իւր վեզիր Բէհեղզ

յն մարդ իւր կարծիքն է ասում. ի հարկէ նոցայ աչքով {խելօքը} նա է, որ մի նոր եւ դժուարահաւատալի բան ասէ. բայ

եւ մի աղջիկ եւս չես գտանելու. պատճառ, մեր ցեղից {խելօքը} չկայ, մեր ցեղապետը Ղրիմումը թաթարի իշխանութեան ժ

ասեն դեռեւս հասարակաց առածը, թէ " խելագարի հացը {խելօքի} փորը"։ Շատ շնորհակալ եմ խրատիցդ: - Եղբա՛յր

դուրս եկել, երկաթի ձուեր են ածում. մինչեւ այժմ {խելօքները}, գիտնականները, կարդացողները, քահանայ ասես, վա

ան տպած ու հրապարակած չունէի, որ Պ. Իսահակեանցի {խելօքները} կարողանային իմ սխալանքը լուսաբանել, չգիտեմ՝ ինչ

երազանց է, քան թէ անասունքը, միթէ՞ նորանով, որ {խելօքները} եւ ուսումնականքը գոռում են, թէ մարդը բանականութի

իմարաբանութիւնք, եւ ա՞յդ էր պատճառը, որ ձեր պէս {խելօքների} բերանով անուանւում էինք Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞

ցնել չար ոգիների գործակցութեամբ: Միշտ պարապում է {խեղ} եւ խելառ բաներով, գիծեր է քարշում ախոռի մէջ, սե

եկել ոչ թե հոգու խարդախությունից՝ ճշմարտությունը {խեղաթյուրելու} նպատակով, ո՛չ, այլ անտեղյակ լինելուց, ու, թեր

նորան, որովհետեւ չար ոգիների ազդելուց կարելի էր {խեղանալ} իսկոյն կամ անդամալուծուիլ: " Ապա հաւատով խոս

գործում է եւ որ ազատելու համար գնաց արիւն թափեց, {խեղացաւ}, ջարդուեցաւ, որդին, եղբայրը կամ հայրը զոհեց:

յետոյ վերադարձաւ շուտով, հալածեց իւր յաջորդը եւ {խեղացուց} նորան ամենագարշելի կերպով։ Պատմութեան թերթի մի ե

ր, սաստիկ վնասակար լինելով շնչառութեան, կարող է {խեղդամահ} սպանել ե՛ւ քուրմերը, ե՛ւ ուխտաւորքը: Հեղին

զայս առնել, յանդիմանակցացն յաւել յարկ մի եւս եւ {խեղդեաց} զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկայդ։ Աւելի

թութիւն է տարածում: - Մորթել է Հունգարիան, {խեղդել} է Գալիցիան, Դալմատիան, Բոհեմիան եւ այլ գաւառներ

թեան ընդդէմ, որ ժողովուրդը կատաղելով կամենում էր {խեղդել} նորան Դանուբի մէջ։ Իսկ Ֆաբերը Քեօլն քաղաքում ստա

գործով, որ թե հնար ունենար, ապա ուրեմն անշուշտ {խեղդելու} էր Իտալիայի նորաբողբոջ ազատությունը դեռեւս խանձար

շղթաներ պատրաստելու եւ, եթէ կարելի է, բոլորովին {խեղդելու} մարդկային բանականութեան օրինաւոր ազատ հոսանքը: Տ

կարող յանցանքը պաշտպանել առանց զրկուածի իրաւունքը {խեղդելու}: Բնական օրէնքով, իրաւունքների հաւասարութիւնը պա

ն օր պիտոյ է կռուին, ամենայն օր միմեանց սպանեն, {խեղդեն} եւ չքացնեն, մինչեւ թագաւորը կամ ժողովուրդը լինի

ւժաթափ առնեն նորան դպրոցական շարժողութիւններով եւ {խեղդեն} գիտութիւնը իւրեանց գրերի փոշիներով։ Արդարեւ

պիսկոպոսութիւնքը մահադեղի պէս խմեցնելով սուրբին, {խեղդեցին}. որ թէ իր վախճանելու ժամանակ ինչ ահաւոր նզովք գր

անցի վզին, փոքր մնաց, որ իւր ասիացի քնքշութեամբ {խեղդէր} սորան: Մի օտարոտի տեսարան էր: Շաքարեանցը ամ

անդաղ զերթ մէգ ուղիղ Արեւելք: Տխրագուշակ, {խեղդուած} մտքով, երազով չարին, Սկսաւ կնճռոտ Կազբէգ հ

հանդիպելու: Այլ խնդիր է ջուրը մտնել՝ թոյլ տալով {խեղդուելու} կարելութիւն, եւ այլ խնդիր է մտնել՝ հաստատ գիտել

Ուռկան ձգած գետի տակ. Զինուո՛ր, գետի մէջ {խեղդուելու} Քեզ էլ սպառնում է վտանգ. Ինչպէս խեղդվո

, եւ այլ խնդիր է մտնել՝ հաստատ գիտելով, որ պիտի {խեղդուի} "։ Հայոց ազգը, քանի որ չունի իւր սեպհական

, թէ նորա ծնողը հարկադրելու լինէին, Դօնը ընկնիլ {խեղդուիլ}, քան թէ այսպիսի մարդու կին դառնալ: Նա շատ ան

տողերը գրում եմ, բայց կուրծքս եւ թիկունքս ցավից {խեղդում} են, երբ մի փոքր առողջանամ, պարապությունից այնքա

ին Բէգզադէն, մի որդի ծնանելով, երկու օրից յետոյ {խեղդում} է նորան, անզգուշութեամբ քնելով նորա վերայ մահճի

ու համար հարկաւոր ոյժ: Ձանձրոյթը միւս կողմից {խեղդում} էր. չկար մի մարդ, որ մօտ լինէր սրտիս, որի հետ

օսք այն բաների համար, որոնց մասին խօսելու ծարաւը {խեղդում} էր ինձ. խօսք, որ մօտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ

լ իւր ազգը եւ եկեղեցին: Հերի՛ք է, արտասուքը {խեղդում} են խօսքերս կոկորդիս մէջ, աչքերս ընդունակ են այժմ

երեւելի մօնօպօլիստ սեղանաւորների մօտ, որ աշխարհը {խեղդում} են պարտքի մէջ, եւ երկրորդ, հողատէրերի մօտ: Ոսկ

պատճառը, յափշտակել է նորա Պօզնայնի դքսութիւնը եւ {խեղդում} է... - Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

նայք փափկասուն: Ո՛հ... արտասուք ինձ {խեղդում} են, Այլ չեմ կարող բան խօսել: Չէ՛..

ուելու Քեզ էլ սպառնում է վտանգ. Ինչպէս {խեղդվում} են երեխայք, Շոգ օրերին լողալիս, Էն կ

, եթէ յանկարծ մարդասէր Աստուծուց խօսք շնորհուի, {խեղդւում} են նախանձից։ Եթէ տեսան ժողովրդից մի մարդ, որ գո

, այն տիղմը եւ հոտած ճահիճը, որի մէջ պարանոցաթաղ {խեղդւում} ենք, նուիրական է, որովհետեւ մեք նորա մէջ ենք.

ւնները։ Պասկիէ, անառակ, Փարէզեան խաբեբայ, {խեղկատակ}, ծաղրածու, զրպարտութեան վաճառող, որ արժանի չէ

ղջ եմ եւ թե բան ուսանելու գնացել եմ զագրանից, որ {խեղճ} մայրս հոգս չառնե: Եվ գնալուս մասին առայժմս ոչ ոք

րեկ մտածում եմ ձեր բոլորի վերա եւ մեր ողբալի ազգի {խեղճ} վիճակի վերա: Աստված տար, որ ես գերեզման չմտած տ

ավազակներին մա՛հ բարոյական: Քանի որ մի ազգ, {խեղճ} վիճակի մեջ տառապելով, պատմական մահին հետ մարտ դն

ց անտարբերության մեջ՝ երբ խոսքը վերաբերում է մեր {խեղճ} հասարակության աներկբայելի օգտի մասին: Ապացույցնե

նաթող փարիսեցիների, որոնք ի չարը գործադրելով մեր {խեղճ} հասարակության պարզությունը եւ բարությունը, երկար

րքերը քիչ են եւ գներն էլ չտեսնված թանկ են: Որեւէ {խեղճ} գրականագետ, որպեսզի անհրաժեշտ գրքերը ձեռք բերե,

de baton-ի համար, որով հյուրասիրել է Դոն-Քիշոտը {խեղճ} եւ հավատարիմ Սանչոյին՝ հանուն Դուլսինեայի ազատագ

որ Անանյանի նախասենյակում կամ իր հիմար հնարքներով {խեղճ} Գրիշային ճանապարհից շեղեր. վերջինիս էլ ես շատ եմ

ն ուղեղ ունեցող գրողի ճիգերը հասնում են կոմիզմի: {Խեղճ} Ռոդիսլավսկի: Նա միշտ ստվերի մեջ է, եւ անշնորհակ

մ, որ սկսեց քարոզել 18-ամյա մի պատանու (հայ): {Խեղճ} պատանին միսիոների հարցերի տարափի տակ շփոթված, մե

իսի սկզբին, եւ նրանք խոստացան այդ անել հօգուտ իմ {խեղճ} որբուկի, իմ սիրելի Սաշայի: Դրա հետ մեկտեղ նրան

ե նամակում), քանի որ նա էլ ինձ նման համակրում է {խեղճ} Գրիգոր Ալաջալյանին, ապա հնարավոր չէ՞, որպեսզի Ա

այդպիսի գործերով ես պարապում. ո՛վ գիտէ, որքա՛ն {խեղճ} Հայ պատանիք անբաղդացած են քո բարբարոսութենով, եւ

ի դրութիւնը. այդ բանի քանի օրինակները տեսած եմ: {Խեղճ} ողորմելիքը չէին կարող հաց ուտել հանգիստ, ամեն մի

ւ վէրք վէրքի վերայ դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մեր {խեղճ} ազգը այս դաժանակիր լծոյ տակը ծնգի եւ տառապի։ Մին

ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ {խեղճ} ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի եւ, ինքեան

յց դու հարցուր մի ինձանից, Աստուած հեռի արասցէ, {խեղճ} մարդը կարո՞ղ է միթէ մարսել. ընկել է վերին աստիճա

ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ {խեղճ} ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի եւ, ինքեան

նի տուեց, յետոյ կորուստ չունի, որի՞ն հաւատանք: {Խեղճ} մարդ. ինձ աբեղայ է կարծում, որովհետեւ անտեղի մէ

կան շինելու մեղքը ձգում է իւր վզից գրաշարի վիզը։ {Խեղճ} ողորմելի գրաշար, քանի քանի հեղինակի եւ գրողների

ձեալ լսւում են մօր վերջին խօսքերը՝ վրէժ, վրէժ: {Խեղճ} Ազուչենան համարեա թէ խելակորոյս շտապում է այրել կ

ը, նոյնքան մեծ է եւ իշխանութիւնը: Դու, լինելով {խեղճ} եւ անզօր մարդ, միմիայն ազատութիւն որոնելով, արդ

անծանօթ հանդիպակացի շրթունքի վերայ: - Ես մի {խեղճ} մարդ եմ, - ասաց նա, - եւ իմ մէջ, բացի հիւանդու

60 կոպէկանոց բանը մի մանէթի տեղ տալով՝ առնում է {խեղճ} մարդուց 33. 000 մանէթի մուրհակ, որի զօրութեամբ պ

ենայն զօրութեամբ: Երկու օրից յետոյ իմանում է {խեղճ} պատանին, թէ խաբուել էր իւր քեռուց: Լաց է լինում

ղքատութիւնը պատիժ պիտի համարուէր քահանային: {Խեղճ} քահանայն, հոգսից եւ նեղութենից հիւանդանալով, մե

ղով վեր էին բարձրացել ազգի մակերեւոյթից, այլ այն {խեղճ} եւ կարեկցութեան արժանի ժողովուրդը, որի վերայ ծան

տճառը, որ ամենայն թշուառ վիճակ տանելի է եղել մեր {խեղճ} եւ քարուքանդ ազգին. նա, երկար ժամանակ սովորելով

ն զովութիւն եւ այս չափ միայն: Այսպէս եւ այն {խեղճ} գործաւորքը, իբրեւ շնորհք, ստանալով մի քանի շիլլ

տեղը բերելու կամ առաւել փառաւորելու համար"։ Եւ {խեղճ} ազգը կրում է ծանր հարկեր, զոհում է իւր առոյգ զաւ

չէ կարելի խօսել. կեցցէ՛: - Կեցցէ՛, - ասաց {խեղճ} մարդը եւ հեռացաւ հրապարակից: Տարին չորս եղա

մահ: Այս էր վերջին խօսքը, որ լսուեցաւ: Եւ {խեղճ} մարդը, վարատական եւ անհող, հարկադրուեցաւ դարձեա

ւորել: Այն, ինչ որ պատկերացնում է այժմ մեր {խեղճ} ազգի վիճակը: Ի՛նչ տեղ, ուրեմն, որոնենք փրկութե

թ հայեացքների, որոնցով առատօրէն վարձատրւում է մի {խեղճ} ծառայ մի անտաշ եւ տմարդի պարոնի մօտ: Թերեւս

նտեսական խնդիրը, որ եթէ կարգի դրուած լինէր, այս {խեղճ} մարդը իւր կեանքը իբրեւ շնորհք, չպիտի ստանար բռնա

արող է հայանալ: Հայոց ազգի ընտանեկան կեանքը {խեղճ} է ինչպէս մի ասիական ազգի կեանք, բայց խեղճութիւնը

է՞ս նուաղ ու գունաթափ. ` Ինչպէ՞ս, անարգ, {խեղճ}, կնճռադէմ Ինչպէ՞ս անարգում են նորան"։

ւթիւնովը լի է։ Թշուառ կրքերից մինը, որ մեր {խեղճ} կեանքն է պատել, Այն է որ մենք չգիտենք ընկեր

Այսպէս մահը հանդիպում է Աղքատ, պանդուխտ, {խեղճ} մարդիկ, Ինչպէս վաղուց չտեսնուած Կարօտա

, Ուր թաղուեցաւ իւր հօր մօտին Մարմինը {խեղճ} աղջկան: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղ

ր։ Լսելով պատմում է քեզ Գիւղական {խեղճ} քահանայն Թէ այնտեղ ամփոփուած է Մեր քաջ

Գուցէ այս կերպով մի ստոյգ նոր կեանք Առնու {խեղճ}, այրի, մայրն Հայաստան: ՏԵՍԻԼ Աշնան

, նաեւ բռնակալների իշխանութեան մէջ: Բայց այն {խեղճ} հայը, այն հարստահարուած, ողորմելի, աղքատ, մեր

իրենց բուն մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհնարին {խեղճ} էին եւ հայ լեզուի ոգուն եւ տրամաբանութեան բնաւ իս

եզ հայհոյելու։ Մենք նոյն այդ հայհոյութեանց մէջ, {խեղճ} հեղինակներից գաղտնի, ներս մտած մեր ձեւերը եւ ոճե

կամ տարին մի անգամ մի գրքի աշխարհ յայտնուիլը։ Եւ {խեղճ} հեղինակը տարիներով չարչարւում է մինչեւ իւր աշխատո

այդպիսի մարդերից է բաղկացած. եւ թէ, ինչպէս այն {խեղճ} մարդիկը չեն որոշում թոյնը, որ խառնում են Մխիթարե

ինին գերմանականութեան: Ընկած լինելով այսպիսի {խեղճ} վիճակի մէջ իրողապէս, գերմանիկ ոգին իր ելքը աշխատ

ալ իր ազատութեամբ, մինչդեռ ուրիշները եւ մանաւանդ {խեղճ} ողորմելի գերմանացիք ցեխում խրուած, նախանձու տրաք

իր զարգացման վերին աստիճանին, մի ուրիշ ազգ, որ {խեղճ} վիճակում է, կարող է հասնել այդ աստիճանին, առանց

է ազգի: Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար եմ ասում, {խեղճ} գործարանը իւր կարճատեւ, խռովալից շրջանի մէջ գրեթ

. նա, որ այժմ այնպէս շքեղ է, առաջին օրերումը մի {խեղճ} դրութեան մէջ էր, բայց Քուեպեքի նախկին կարդինալի

յ, ձգեց սարսափելի զօրութեամբ: Ապստամբութեան {խեղճ} դեւը, թափանցելով բոլոր դժոխքից, անցավ երկրի օդի

ամարւում են ազգասէր, ապա ուրեմն պ. Մարկոսը, մի {խեղճ} մարդ, արժանի է, որ միմիայն ազգին բարի ցանկացած

արում էր ոչինչ պակաս, քան թէ կարող էր մարդը, եւ {խեղճ} Րօճեր Բեքոնը իւր դաւաճան կարգակիցների ձեռքով ձգու

ոց բանալ եւ այդ գումարի տարեկան շահովը կրթել ազգի {խեղճ} ողորմելի զաւակները, որոնց մասին այսքան աղաղակում

նինք, պէտք է աշխատել, որ դժոխքի բաժին չլինի մեր {խեղճ} հոգին: Ուսում ստացողը նոյնպէս պիտի մեռանի՞, թէ

անոնը, թէ չէ պիտոյ արհամարհել եւ գայթակղեցնել մի {խեղճ} մարդ, որի պատահական դրութիւնը նախանձելի մի բան չ

յաւելացնել. ինքեանք ընթերցողք կարող են հասկանալ {խեղճ} կոմսի դրութիւնը: Ին՜չ պիտոյ է առնել: Ընկել էր մ

եան ամպ անցաւ կոմս էմմանուէլի երեսի վերայով: Այս {խեղճ} մարդը դարձել էր մի ամենազգաստ ծանրաչափ - բարօմետր

յին մեհենական երգեր ու երաժշտութիւնը, ապա ուրեմն {խեղճ} ողորմելի բաներ, ըստ որում օրինաւոր բան չէին կարո

ութեամբ ականջ էին դնում: Կոմսը կարդալով ասաց, - {Խեղճ} մարդ, ամենայն կարեկցութեան արժանի. ճշմարիտ, եթ

առնելու, թէ այս մինը մարդ էր, իսկ այն միւսը մի {խեղճ} ճճի: Նախախնամութեան գոգում, հաւասարապատիւ զաւակ

ց գուշակեց որոտալու կայծակները: Մի ճնշուած, {խեղճ} ողորմելի սիրտ ամենայն վայրկեան, հարիւրներով զարկ

: Ի՛նչ ատելի եւ արհամարհելի մտածութիւն էր այս {խեղճ} Մանուշակի համար, եւ ո՞վի համար ատելի չէր լինելու

ռեց գրիչը եւ գրում էր: Երկու անգամ հարկադրուեցաւ {խեղճ} Մանուշակը թուղթ փոխել. պատճառ, արտասուքը աչքերի

էին իւրեանց պարկեշտութիւնը ցոյց տալ դորանով, այլ {խեղճ} ողորմելիքը լաց էին լինում իւրեանց անբախտ գլուխը,

պարսպի միւս կողմում, որ դէպի փողոցն էր նայում: {Խեղճ} Մանուշակը ուշաթափ ընկաւ մի նստարանի վերայ, որ թա

գայ իւրեանց հետ, մի ծննդկանի երեխան ընդունելու: {Խեղճ} դայեկը, որ շատ բարեհոգի կին է եղած, որին մինչեւ

աքաղաղը լուսադէմին սկսած է լինում խօսել... {Խեղճ} դայեկը երեսը խաչ հանելով, մտանում է տուն եւ քնու

ն կամ առաւել լաւ ասել, անբարոյականութեան վերայ, {խեղճ} ողորմելի թշուառականը իւր բոլոր կեանքումը կատարելո

զարկը շատ երկար էր թւում. իւրաքանչիւր րոպէի մէջ {խեղճ} Մանուշակը ի՞նչ օդեղէն ամրոցնէր էր շինում. երեւակ

ացած էր, թէ մի աբեղայական կարգ, եւ այն չքաւոր, {խեղճ}, ողորմելի վիճակում, եւ կտրած բաժանած իւր ազգից

նազանդութեան ծիլը պապական մարդերի հոգու մէջ։ {Խեղճ} ողորմելի Սպանիան զրկուեցաւ իւր գործունեայ եւ հարո

ոս Ծարեցու, Ոսկան վարդապետի եւ Ղուկաս Վանանդեցու {խեղճ} ողորմելի վհատական դրութիւնը Հօլլանդայի մէջ, այլե

ը՝ կէսը Եափոներէն, կէսը Լատիներէն. այնպէս, որ {խեղճ} անհաւատները շատ անգամ մկրտուելով չէին իմանում, թ

աց Մակաօ քաղաքը։ Այնտեղ փորեց, հանեց գերեզմանից {խեղճ} ողորմելի Տուրնօնի մարմինը եւ բերեց իւր հետ Եւրոպա

ը ծաղրելը եւ նորանով խօսողի վրայ որպէս մի ստոր եւ {խեղճ} էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գ

նուագն է խնդիր սեռի բայիս հնչեցուցանէ ", ուրեմն {խեղճ} բամբիռը մնում է անգործ, թէեւ տեսքի համար մէջտեղ

ն ժամանակների եղածները պիտի լինէին շատ հասարակ եւ {խեղճ} բաներ: Թողնելով այն պարոններին, որոնց սիրելի է

ղինակին եւ շատ տեղ երեւում է ոչ աւելի, քան թէ մի {խեղճ} տիրացու: Մենք, վերեւը, երկու խօսքով մեղադ

տեղում, բոլորովին պիտակաբար. եւ եթէ թուխս եկած {խեղճ} հաւը, իր անխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ, զրկուած

բերութիւն չունէին կրօնի հետ, պիտի կորչէին: Թէեւ {խեղճ} բաներ, բայց եւ այնպէս կարելի է տակաւին հաւաքել բ

անգամ ասում ենք, թէ այսպիսի բաները ներգործում են {խեղճ} եւ պարզամիտ ժողովրդի վրայ այնպէս, ինչպէս հաշիշը

ղրելը, եւ նորանով խօսողի վրայ, որպէս մի ստոր եւ {խեղճ} էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գ

ւկ պատանին, որ տակաւին նոր իջած մի որպիսի եւ իցէ {խեղճ} դպրոցի նստարանից գրիչ է առնում ձեռքը եւ ազգի դժբա

ին ասես... մինը չի, տասը չի... չարեն կտրեց {խեղճ} երիցի, քո՛ռ փոշիման եկաւ տեղը կաննեց, ու թու՛,

եր է հանում բերնից եւ նախատում է Վարդիթերին, այն {խեղճ} կնանիքը մեղադրում են նորա բարկութիւնը եւ անպատշաճ

ել ասելով ", մինչդեռ ջրի հերթը իրենը չէ, այլ իր {խեղճ} հարեւանին: Հարեւանը տեսնում է բանը եւ բողոքում է

ար չեմ, կ՚ըլնի որ ջուրն ինքն ա ծակել " եւ այլն: {Խեղճ} հարեւանը գիտէ, որ Հեթումը սուտ է խօսում. աղաչու

ասէր են. էս ի՞նչ ա, հիմի խարջ են կիտում, ես մի {խեղճ} մարդ եմ, նրանք ինչ որ ինձ կը հասնէր խարջը տալու

եղաններ ձեռներին մատաղ են կիտում, իրանց աղքատ ու {խեղճ} ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ Գէորգի դոլոն ե

լ չի լինի: Այսպէս ահա, երկիւղը մոծակից զրկում է {խեղճ} միաբանին մի պատուական ծառաստանից, նորա զովարար շ

. Սաղ աշխարհքը ձեռդ առ. Էս մեր դուշման ազգերին, {Խեղճացրու} հոգին առ: Ձենդ լսողը սասանի, Ծակը մտնի, տազ ա

այն անյաջող կապկութիւնները, որ մի քանի անարուեստ {խեղճեր} " Հիւսիսափայլի " այս կամ այն հատուածի բովանդակութ

են տուել անձնական օգտի կամ փառասիրութեան ծարաւ. {խեղճերը} ազգի օգտի համար անդադար նեղութեան, հալածանքի մէջ

, բայց մասնաւոր արտասուքի արժանի են Հայ կանայքը: {Խեղճերը} բոլորովին անկիրթ եւ անդաստիարակ, համարեա թէ ապրո

մինն է տակաւին, նորանից անհամեմա՛տ աղքատները եւ {խեղճերը} կան: Ահա, թէ ինչ է պատմում մեզ արգոյ հեղինակը,

տ անդամ կախարդ անունով ամբաստանուած եւ զրպարտուած {խեղճերից}, որ անողորմաբար դատապարտում էին նորանց դէպի մահ

վ փրկել նորան, գործ չէր դնում իւր հնարը, եւ այն {խեղճը} կորչում էր այնպէս զուր տեղը: Մեք ամենքս մի ազգի

ն մի նամակ, Ծրարը կնքած սեւով: Բացեց {խեղճը} դողալով. Բայց ի՞նչ կարդաց, ի՞նչ տեսնէ -

անկեղծ եմ ասում, խորապես վշտացրեց ինձ. Հանգի՛ստ {խեղճի} ոսկորներին: Վերջին անգամ ես նրան տեսա հունիսի վե

Արի մի գնամ դորա ախոռը․ ի՞նչ կայ այդտեղ, որ այս {խեղճի} լերդը պատառել էր"։ Թէեւ պ. Մարկոսը, զանազ

չորացել ա"։ Բայց չնայելով այս բոլորի վրայ, այն {խեղճի} հեռանալուց յետոյ, Հեթումը նորից քանդում է ջրի ճա

ով նախընտիր են համարում երգել. " ափսոս քեզ հայոց {խեղճիկ} ժողովուրդ ", կամ " կռունկ ուստի կուգասը " եւ Քեօ

իրաջեր Արեւի՜ց էլ վեր. Նա - կոյսը սիրուն, Ով {խեղճին} անտուն Պաշտում է անանց Իր սէրը ձօնած ` Երկնքու

երցողներին: Նոր Նախիջեւանի հայերը ողորմելի {խեղճութեամբ} բնակութիւն հաստատելով Ազովի մօտ, Դոնի ափում, կո

՛յ կանայք, մեր ազգը մինչեւ այժմ ապրել է ողորմելի {խեղճութեան} մէջ. նա մոխիր է կերել հացի տեղ, եւ նորա խմելիքը

այդ բոլորը նոցա վերջին աստիճան մայրենի լեզուի մէջ {խեղճութեան} արդիւնք է։ Յայտնի է, թէ տալուց առաջ պիտի ունենա

կեանքը խեղճ է ինչպէս մի ասիական ազգի կեանք, բայց {խեղճութիւնը} դէպի թշուառութիւն կը փոխուի, եթէ եւրոպական ընտան

արշաւանքներից, ասպետները ընկան Արմիդայի ձեռքը։ {Խեղճութիւնը} նիւթականապէս պատճառ տուեց կամ, լաւ ասել, որպէս

: Հաւանական է միայն, որ անկրթութիւնը եւ իմացական {խեղճութիւնը} բնականաբար վնասակար հետեւանքներ պիտի ունենային մա

նք ցոյց տալ մեր ընդդիմախօսներին նաեւ նոցա անոճ եւ {խեղճուկ} գրութեանց մէջ, երբ նոքա թարգմանում էին մի որպիսի

որագրութեան համեմատ խօսել բնաւ իսկ մի որպիսի եւ է {խեղճուկ} տիրացուի գործ չէ. բ) Այն անտէր երազները մենք առ

ւորիլ հոգւով օ՜ն, Քան յորոգայթ ցանցել յիմար {խենէշութեան} ի վանդակ։ Զի՞նչ որ ուսումն ո՛չ ընձեռէ

հանդիպելիս՝ կնոջ ձեռը կը պաչէր. Չկար թէեւ {խենէշութեան} մի անպարկեշտ նշանակ, Բայց վեցերորդ Պիոս պապ

` աճեցեք... " եւ լռեց: Եւ կռւում են խիստ անհաշտ {Խենթ} հրամանն ու բնութիւնն, Ո՞ւմ կը մնայ մարտադաշտ, Ո

լաւերը, Կլիկ եւ Րեդերեր քսանչորս շիշ. Մադեռա, {Խերէս}, Ռէյն-վէյն, մի խօսքով թունդ գինիներ տասն եւ ութ

նու, Արքայ Հաշտարխանու, Արքայ Սիբիրիայի, Արքայ {Խերսօնիսա} -Տաւրիկայ, Թագաւոր Պսկովի եւ Մեծ Իշխան Սմօլենսկեա

մայր է, բայց այդ աշխարհների սահմանքը փակուած են {Խեցգետնի} եւ Այծեղջիւրի մէջ: Արարատեան գաւառը, որի ցուրտը

խատաւորների վերայ արձակւում են խաւարի զինուորների {խեցեղէն} նետերը՝ լարակտուր աղեղներից: Յուսահատութեան հետ

ս աշխարհքում մեզ յայտնի, Մեզնից ոչ ոք եւ մի {խեցի} Իւրեան հետը չի տանի։ Շատ թագակիրք, շ

աճ համարեցի գրել այս նամակը, որով եւ նորոգել մեր {խզած} նամակագրությունը: Հույս ունիմ, որ օրագրի առաջին

, Ընդ քարշ տանիմ զոսկերս իմ՝ Մազապուր {խզեալ} զկապանս, Հանգուցանել յաղքատին Ի մերայ

ն ու պիտանի տարրերի վրա, որ չի կարելի եւ չպետք է {խզել} ներկան ու անցյալի շաղկապող պատմական շղթան, պ. Ն

ա հաւատացնում էին Կայսրին, թէ դեսպանը կամենում է {խզել} քրիստոնեաների խաղաղութիւնը եւ կպչում է մինչեւ անգ

րս եղեր չար դաւանաց Ապերախտին անգութ ձեռամբ {խզեցաւ} թել քո կենաց. Անջնջելի սերտ յիշատակք կացցե

ն դէպի իւր կողմը շրջել։ " Հոգեւոր Վարժութիւնքը " {խզեցին} եւ միանգամայն ոչնչացուցին այն կապը, որ կապում էր

անախորժութեանց եւ յանդիմանութեանց, արհամարհոտ եւ {խէթ} հայեացքների, որոնցով առատօրէն վարձատրւում է մի խ

երբեք կեղծաւորուիլ: Սոյն այս պատճառով կարդինալը {խէթ} աչքով էր նայում սորան: Սա ինքն եղաւ իւր արձակման

ընդուր որ գիտեն, թէ դու ինձանից լաւ ես. քեզնից {խէր} կը հանեն, համա ինձնից, ութ տարի չարչարուին, չո

մփորդներին ենք տալի կամ աղքատներին, էս լաւ ա հլա {խէր} ա ըլնում. քաղքումն ամէն բանն էլ փողով ա, գեղըցո

ԱՒԵԼՈՒԱԾ ԱՂՑՄԻՔ Աշխարհաբար թարգմանութիւն Մկրտիչ {Խէրանեանի} Nos prêtres ne sont point ce qu'un vain peuple

ս մայիսի 1-ին դուրս կուգամ այստեղից Սամարի գավառը {խըմըզ} խմելու երթալու եւ արդեն մեկ ամիս է, որ մինիստրից

է. ինչ ալ ըլանե այժմ անվտանգ մայիսին կհասնիմ եւ {խըմըզի} ալ կերթամ տեյի, հույս ունիմ, եւ ինձ նայող բժիշկ

իայն ապուխտ, ան ալ 2 հատ, չըլլա թե ավելի, զերե {խըմըզի} ատեն ուտելու բան չէ, իսկ վրայեն ալ տաքերը անցնին

տունս քանդողը, ճարին ճարը տակա գտած չիմ: Հույսս {խըմըզին} վրան է, մեմ ալ տաք տեղ մը երթալու դիմացի ձմեռը կ

անբաժանելի Մ. Նալբանդյանց Ցուրտերը, պոռան {խըյամեթները} 10 օր է խափաթմիշ արել են ինձի, տանը մեռելկոխ նստ

Դեռ Հայաստանն, լսի՛ր ինձ, Նորան չի լինիլ {խընայել}, Քանի փախչում է լուսից։ Լսեցէ՛ք

միւս եւս երուանդունի Ներսէհ անուն, միաբանեալ 'ի {խընդիր} բարի ցանկութեան, ընդ որս եւ հաւանեալ եւ այլ արք

ուղարկած, այդպիսի դիպվածում կարող եք ստանալ նորա {խընդիրը} եւ հասուցանել ինձ նորա հասցեն եւս, ուրիշների հետ

իր, Երբ յուսահատն առանձին Մահ էր {խընդրում} ճարակըտուր, Սփոփեցիր դու նորան։ Ծառ ո

ւշկինից) Գետը վազում է կատաղած Ու {խըռոված} յորձանքով. Սարերի մէջ ահա յոգնած Քնեց

այնցանէ, այլեւ ունիմ ինձ կայք uանաթով, չիթով եւ {խըսեպագրով} պահանջմունս որպես ամենահարկաւոր թուղթքն եւ տներիս

Կան արդուն ոգիք. Միւս անգամ հողմդ {Խըփէ} դրօշակին Մասեաց դաշտերում Հայոց աշխարհի

ող ընդունել տպաւորութիւնք, մինչեւ մի դղրդեցուցիչ {խթան} չներգործէ նորա վերայ: Բայց, սատանայական, այնպէ

րեսի տեսակետից քաղաքակրթության զարգացման հիմնական {խթանը} կրոնի մեջ չէ, այլ ավելի շուտ, կրոնների վերածնու

աքակրթության գործում, բայց ես խոսում եմ հիմնական {խթանի}, այսինքն՝ ազդակի կամ դիաստազզի մասին, լծակի մա

մարտութեան դէմ պատերազմելը ամենեւին անօգուտ էր եւ {խթանի} դէմ աքացողը պիտի միայն իւր ոտքը վիրաւորէր. այս չ

նենալով նրա ներկա վիճակը եւ խորամուխ չլինելով այն {խթաններին}, որոնք ֆիզիոլոգիորեն հասցրել են նրան այդ դրությա

ւթականապէս պատճառ տուեց կամ, լաւ ասել, որպէս մի {խթանով} ծակեց քնած ազգերի կողքը. զարթեցան եւ նայեցան իւր

ն ճգնեցաւ խաղաղեցուցանել զեկեղեցի մեր եւ մաքրել ի {խժական} հաւատագիտութեանց հերիսիովտաց, որք զայնու ժամանակ

, այլ յաղագս անուանելոյ նորա զմասնիկքս ում եւ կը {խժականս}, աւելորդ համարիմք մանրախուզիւ դատապարտել զկարծիս

պառնիացեալ մասնիկս " կը " եւ յաւելու, թէ այդոքիկ {խժականք} էին. գործեալ է դորա այդ արդարեւ, այլ խորհուրդ ն

եւած Աւետարանից կամենան այսպիսի օրինակներ, աւելի {խի՛ստ} եւ աւելի զարհուրելի՛ բաներ կը գտնեն։ Փրկի՛չը, գ

մ, պոռնիկների արքայութիւն չժառանգելու մասին գրեց {խի՛ստ} շատ են, եւ այդ բոլորը մանրամասն գրել այստեղ շա՛տ

ի մի՛ յիւր ընթացս դեգերեսցի վայրապար։ {Խի՜ղճ} ազդեսցէ գո՛նէ ի սիրտդ, յէ՜ անոպայ դատաւոր,

ամար է. " վատէրը կ՚եփենք կազ կը շինենք, լաւն էլ {խիաթի} կը քաշենք, է՜հ, մի բանի պէտք կը գայ էլի ", - աս

ա, - թող էնքան հաչան, հոգիները դուրս գայ. քա՛, {խիզա՛ն}, էս ի՛նչ կրակ ա, ամօթ չունի՞ն ըստօնք. ինչ բերա

յդ սխալները: Բայց չնայած այդ բոլորին, ոչ ոք չէր {խիզախում} նախաձեռնել լուրջ աշխատանք եւ մեր կոչերին պատասխան

ական, հրապարակեալ ճակաճանութեան մասին դատաստանից {խիթալով} վեղարը գետնին զարկող, կրօնավարական կարգը ուրացող

ացի վաստակս եւ զառաւելութիւն հոգւոյ, զի իւրեանցն {խիթան} յապաւել կարծեցեալ գերազանցութիւն, սուտ եւ ճղճիմ

լ յառաջին վարդապետսն: Հասեալ հրեշտակացս առ Սահակ {խիլայեալ} ի կայսերէ՝ զանձուկ փափագանաց սրտիցն լնուլ ըղձանա

բանական ի միտ առեալ իմաստնապէս զգրուածս սորա ո՛չ {խիլայէր} մեծաւ յարգութեամբ զարժանաւորութիւն առնս հանճարեղի

րտարութիւն, որով սակաւք յոյժ, քան եթէ բազումք, {խիլային} ի բնութենէ՝ աստուածային գոգցես կայծակամբք ջահաւո

ամբ: Եւ ո՞ր ընդարմացեալ սիրտ, ո՞ր սալացեալ {խիղճ} կարիցէ արդեօք աչք բացօք տեսանել զվիճակ ազգի մերոյ

աստղ էր, Որ իւր օրում, իւր կեանքումը {Խիղճ} ասածը չըգիտէր, Աղքատները նորա դռնից

" Հայր իմ հարազատ ծերունի հայկազն. {Խիղճ} իմ ստիպեց, որ ուղիղն ու պարզն Յայտնեմ ձեր ա

ւ գլխաւոր սոցայ մէջ, սոցայ դատաւոր եւ առաջնորդ, {խիղճ} ունի: Մարդը ազատ է ճանաչել բարին եւ չարը, գործե

չիցեն ըստ նպատակի հիմնողին, անդատապարտ է նա, եւ {խիղճ} մտաց նորա ջինջ է քան զհայելի սուրբ, արար նա, զո

տ բան քննադատության չի դիմանա: Ինչ էլ լինի, նրա {խիղճը}, համենայն դեպս, մաքուր է: Բարեւս հաղորդիր Ս.

ի արծաթագլուխ: - Եթէ չճարենք եւս, գո՛նէ մեր {խիղճը} մաքուր է եւ հոգին հանդարտ, գո՛նէ չկայ մի մարդ,

մն մի փոքր գողանալ... ։ Չխռովելով մեր {խիղճը}, Չաղմկելով մեր հոգին, Տո՛ւր մեզ տաղե

ն կողմից գիտակցութեան արդիւնք լինելով, երբէք մեր {խիղճը} չէ տանջել մեզ, երբէք չենք ցաւած, երբ ցախաւելով

աստուածասէրքը ամեն ժամանակ այնպէս ապրին, որ նոցա {խիղճը} չտանջէ նորանց "), աղօթք էր անում՝ ասելով, թէ

արերի փոքրն էիր ընտրում ինձ գալով: - Մի՞թէ քո {խիղճը} չէ տանջում քեզ, - պատասխանեց Մանուշակը, - այդպիս

խոստովանի՛ր ինձ, որ ես կարողանամ հանգստացնել իմ {խիղճը} այն բանի մէջ, թէ ես, աւերելով մի մարդու առաջացր

ով նայում էր նորա վերայ, պատճառ, մաքուր էր նորա {խիղճը}, եւ հոգու յօժարութենով ցանկանում էր ամուսնանալ Շ

, - շարունակեց Մուրաօ անունով միւսը, ի՞նչպէս Պապի {խիղճը} չէ տանջում, այլ ներում է այսպիսի գործեր կատարել

այս միայն, որ այդ մարդիկը, մեռուցանելով իւրեանց {խիղճը}, կամենում են պատճառ դառնալ, որ հայոց մանուկների

հայկական տրամաբանութիւնը կարելի՞ է պահանջել։ Ո՞ր {խիղճն} է, որ պիտի ներէ, ո՞ր ձեռքն է, որ պիտի բարձրանա

ղում ենք եգիպտական ծարիրը (սիւրմէ) եւ պարսկական {խինան}, որոնցից առաջնովը արտեւանունքն են ներկում, իսկ

լինեն մեր ստորագրողքը, որքան այս տարի էր, բանը {խինդ} կլինի, ուրեմն Ձեր առաջեւ բացվում է այժմ աշխատութ

Անդ եւ թակոյկք ճախարակեայ Ժմտեալ նմա գոգ ի {խինդ}, Անդ եւ սոսորդ ոչ ի բացեայ, Երկի՜նք

ում: Այսօր քսան օր է, ինչ ընդունում եմ ծծմբային {խինին} եւ գործ եմ ածում իբրեւ օծանելիք kali jodatum։ Ե

ւցէ Պ. Իսահակեանցը վիրաբուժութիւն բառը, փոխանակ {խիռուռգիա} հասկանալու, կարծում է, թէ Գաստռօնօմիա է. արդար

թուել է, որ ազգի վէրքերը արեւին են ցոյց տալիս: {Խիռուռգիայի} մէջ այդպիսի բան չկայ, բայց գուցէ Պ. Իսահակեանցը

ին: Եվ իրեն բադորոժնայի մասի կամ իրեն գալու մասի {խիստ} շուտով թե տարիք տեսեք, որ ուրիշ սեմթե խափանողներ

մով, որպեսզի ալկալիական այդ ջրով չեզոքացվի արյան {խիստ} թթվեցումը եւ այդպիսով ըստ կարելույն խափանվեն այն

որոնց կարիքը մեր հայրենի գրականության մեջ այնպես {խիստ} զգալի է: Առայժմ նա թող աշխատի իր մասնագիտությամբ

չ այժմ գոյություն ունեցած բոլոր խմբագրությունների {խիստ} հուսահատական վիճակին: Պետք է ճշմարիտն ասել, որ

ենդանի լեզվից, բայց դրանք ընդհանրապես կորչում են {խիստ} սիստեմամոլության հեղեղում: Ակներեւ է, որ այս խո

՞, որպեսզի Անանիան մի անգամ նրան իր մոտ կանչի եւ {խիստ} téte-a-téte պայմաններում ասի նրան բոլորն անկեղծոր

շատ բարեւ, չունիմ ուրիշ գրելիք, եւ ժամանակն ալ {խիստ} կարճ էր: Եղբայր քո Միքայել Նալբանդյանց

, վերուր թապլե, անոր համար կասիմ, որ երկու հատը {խիստ} բավական է: Ասկեց ջոկ մեկ կապ մը աղեկ թաժա չորցած

մ հօրեղբայրը իմ գլխին ցենզօրի նման մի բան է, շատ {խիստ} բարոյականութեան տէր մարդ է, ամենայն օր նայում է

հաւորեմ քո անբաղդութիւնը, որի վերայ ուրախացել եմ {խիստ} շատ. Աստուած կեանք տայ դորա պատճառին: Փա՛ռք Աստ

ն յղի թողնում է իւր կինը եւ գնում է օտար աշխարհ՝ {խիստ} պատուէրներ տալով իւր կնոջը զգուշանալ իւր առողջութ

նակը, ասես թէ ծնած կարապետ լինէր... Միւսերը եւս {խիստ} լաւ, բայց պետերբուրգեցի աստիճանաւորի պաշտօնը չափ

ութեան կնիքը: Հիւսիսային սառուցեալ օվկիանոսը իւր {խիստ} շունչը փչում է մինչեւ շատ հեռի տեղեր, եւ ամենայն

րա երեսի վերայով: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ես {խիստ} վարուեցայ՝ յանդիմանելով նորա անհաստատութիւնը կրօ

ն: Նայիբները, որ նստած էին նորա մօտ, լսելով իմ {խիստ} խօսքերը, երբեմն երբեմն զարմացական " մեղաներով "

նչ էր պատահել այդ մարդուն, երեւի թէ իմ հաստատ եւ {խիստ} խօսակցութիւնը, հոգեբանաբար ներգործելով, թուլացո

բուն այդ վէճի մէջ տեսանում ենք լուսաւորութեան եւ {խիստ} բարոյականութեան սկիզբը: Մի՛թէ մի քայլափոխ չէ դէպ

պէս պատմում են, մեր ազգից կարգուած պարոնը առաւել {խիստ} վարւում է հեղինակների հետ, քան թէ պահանջում էր Թ

փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը {խիստ} նեղ է: - Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - Թող որոտայ

րաբերութիւն չունէր օտար կամ դրացի ազգերի: Հայերը {խիստ} լաւ գիտէին, որ իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը վն

ար (մանաւանդ շարժողութեանց մէջ), այլեւ իւրեանց {խիստ} բարոյականութեամբ, որ սեփական է բոլոր հայասեռ կան

մի տիկին. Տեսքով սակայն տխուր սաստիկ ու խռով, {Խիստ} թխագոյն մի վերարկու կար հագին: " Ողջոյն քեզ, ք

մարդը, հաւատա՛, Տոկալ բնա՛ւ չի կարող"։ Ադամը {խիստ} հեգնում է Սերովբէին եւ ասում, Եւ մի վայրկեան լոկ

ն ի՞նչ ` Թէ ` աճեցեք... " եւ լռեց: Եւ կռւում են {խիստ} անհաշտ Խենթ հրամանն ու բնութիւնն, Ո՞ւմ կը մնայ մ

խափանել զօրագիրն Հիւսիսափայլ, եւ զիս արկանել ընդ {խիստ} պատժովք եւ դատապարտութեամբ, ըստ ամենայն սաստկութ

անբան բողոք կալան սաստկագոյն։ Դժողակէզ ապստամբն {խիստ} ՚ի շղթայս ահագին, Կաշկանդեցաւ իմ հանդէպ արե

քումս թշուառութիւն, ուրախութիւն, մի կերպով {Խիստ} սուր կ՚անցնեն, ինչպէս արծիւն օդն է կտրում իւր թե

Ու սպիտակ մահու պատանք: Ատամները {խիստ} սուր են, Ճակատը լերկ մազերից, Բազուկ

հ. Նա անյագ սիրեց, Գտնել մի հնար {Խիստ} շատ աշխատեց, Որ իւր աղօթքը Լինի դիւրա

ք Քո վիճակի դառնութիւն, Կը թուլացնենք ճակատագրիդ {Խիստ} հարուածի սաստկութիւն"։ Նա տանում է, տառապելով

Որ երկնքիցը նորան նայում է Մի դատապարտող {խիստ}, անմերժելի: Բայց այս երազ էր... ո՛վ

ծ ցաւս: Ինձ հայր Վոյլպին պատուիրել է {խիստ} սաստիկ ` Տօն օրերում մարդ չսպանել բնաւին.

փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը {խիստ} նեղ է"։ " Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - Թող որոտա

- Տէ՛ր իմ, խնայէ՛, հոգեւոր, Մի՛ տալ պատիժ {խիստ} սաստիկ. Մի՞թէ չկայ մարմնաւոր Մի ուրիշ

աթաւել մի մեծ մարդու մէջ արեան"։ Այս {խիստ} ընթացքը յանկարծ հանդարտեց, Ջերմաջերմ արտօսր

եմ այս, գրեթէ բոլորովին հանգիստ եմ, տկարութիւնս {խիստ} թոյլ է ազդում այս րոպէիս: 17 լոյս 18 գիշերը լաւ

ւ գրեթէ չկայ: Եղնջ[եան] տենդը տակաւին կայ, թէեւ {խիստ} թոյլ, պէտք է բաղնիս ընդունել: 27-28 idem 28-

յատկութեանց: Նա ձգտում էր հպատակեցնել միտքը նոյն {խիստ} կարգին եւ նոյն հնազանդութեան, որին հպատակուած էր

ռաջին փորձովը խրատուիլ, վերստին շարունակել է իւր {խիստ} ընթացքը: Եթէ նա ասելու է, թէ վերակացուները ինձ

Սա մի պատանի մարդ էր, մեղմ բնաւորութեան տէր եւ {խիստ} հմուտ մեքենայագործութեան մէջ: Սորա խանգարած բանը

գրել է նա"։ Թէ ճշմարի՞տ էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, {խիստ} լաւ գիտես, քան թէ այն սո՛ւտ կարծողքը։ Եւ ուտող

նից է՛լ աւելիներին հանդիպելով այս աշխարհում, շատ {խիստ} վշտերով վախճանեցան։ Երանելի Մովսէս Փիլիսոփոսը

արպեցու Աշուշայի դռնումը երեւելը կարող էր ունենալ {խիստ} շատ պատճառ, բացի նորա ծնողների ականաւոր եւ հարու

ած է, իսկ դժոխքինը՝ տպած: Դժոխքի թագաւորը {խիստ} սուր ճաշակ ունի. նա կուլ է տալիս անխնայ իւր ղահո

ճարել Ձեր մռայլութեան համար: Սատանան թէպէտ {խիստ} պահպանում էր ամենայն բանի կարգը իւր տէրութեան մէջ

ոյ է զարմանայ, որ մի քանի թերթ յառաջ նկարագրուած {խիստ}, անողորմ, բարկացող եւ աներկիւղ սատանան ինչպէս ա

մի շատ չափաւոր վարձատրութիւն, որովհետեւ հիւանդը {խիստ} կարճ միջոցում առողջացել էր: Պարացելսոսը կորուսան

ը: Երբեմն, արտասուքներ, որ յառաջանում են հոգու {խիստ} մօտիկ, խիստ սիրական, բայց օտարի համար գաղտնի պա

արտասուքներ, որ յառաջանում են հոգու խիստ մօտիկ, {խիստ} սիրական, բայց օտարի համար գաղտնի պատճառից, չէ պ

էր երջանկութեան քաղցրութիւնը: - Ինչու այդպէս {խիստ} պատժում է Նախախնամութիւնը իմ ընտանիքը: - Ո՛հ

բժշկապետ, որ դուք ձեր խորհուրդը տուեցիք ինձ շատ {խիստ} խօսքերով: - Ճշմարտութիւնը միշտ աչք է ծակում

էր, սիրտը արագ-արագ զարկում էր, եւ կարը ակամայ {խիստ} արագութեամբ կարում էր բնական ազդեցութենով, որպէս

՝ պատմագրութեան եւ ժամանակագրութեան, [զորս, մի {խիստ} ումեք թուեսցի բանս, եթե ասիցեմ աբեղայական դերձակ

ութիւն " Exercitia spiritualia, եւ որ Յիսուսեանք {խիստ} շատ պաշտում են։ Չ'նայելով այս գրքի խորհրդական պա

ց էր ուտում եւ նաւի սպասաւորներին քարոզում էր շատ {խիստ} բարոյականութիւն։ Նորա քարոզները փոքր մնաց, որ գ

անողների ներկայութեամբը ծեծել Իգնատիոսին. այս մի {խիստ} պատիժ էր, որ գործ էին դնում այն ժամանակ, երբ բա

ւտով նորանից յետոյ սկսեց դարձեալ ապաշխարութիւն եւ {խիստ} բարոյականութիւն քարոզել ժողովրդին։ Նորա քարոզութ

, եւ շարադրեց երեխաների համար մի կրօնագիտութիւն՝ {խիստ} յարգուած Պապականներից եւ մինչեւ այժմ։ Ֆրանսի

ելու իրաւունքից։ Բայց այս բանի վերայ չէ՛ր լինում {խիստ} ուշադրութիւն, եւ Գեներալը քանքարաւոր մարդիկ ընդո

ակ, մի խօսքով հերքել իւր ասածները։ Րիշիէ չ'լսեց {խիստ} նախարարի եղբօր հրամանին, եւ հաստատ կերպով ջատագո

ազնուական գերդաստանները հարկադրուած էին խոնարհել {խիստ} նախարարի կամքի առաջեւը, որ եւ խորամանկութենով եւ

ւոր լինելով իւր գիտութենովը, բարեպաշտութենովը եւ {խիստ} բարոյականութենովը՝ չ'կարողացաւ հաճոյ գտանուիլ Յի

գերեզմաններից եւ ձգուեցան խորխորատների մէջ։ Այս {խիստ} ու կոշտ վարմունքը շարժեց Ֆրանսիացոց ատելութիւնը դ

տափոր դը Բոմոմ անունով անուսումն եւ անկիրթ, բայց {խիստ} եւ կամակոր մարդը, որ մի քայլ եւս չէր փոխում առան

ի ցուցակից: Պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից զրկող {խիստ} կասկածանքի տեղիք են տալիս նրանք, ովքեր որ յարում

բարբառը), որով գրված է գործի բնագիրը, ուր կամ {խիստ} քիչ խառնել է հեղինակը Աշտարակի բարբառի մէջ օտար ձ

ւս մեր պահանջողութիւնը երիտասարդ գրողներից այնքան {խիստ} չէ, որովհետեւ նոցա մեծագոյն մասը հին լեզուն չգիտ

թէ լեզուի բոլոր բառերը գնում են այդ հոլովումի տակ {խիստ} քիչ բացառութեամբ։ Պ. Պռօշեանցը գիտէ այս, որ

համբերեցինք, որ մի քանի խօսք չասենք։ Այս խնդիրը {խիստ} մօտ է իմ սրտիս, ուստի թող ներեն մեզ մեր ընթերցող

թիւն: " Ագապին " արուեստի կողմից կարող է դիմանալ {խիստ} քննութեան: Բնականութեան կողմից եւ հոգեբանական հա

ւ յոյս ունինք, որ մեր անկեղծ ու արդարադատ, թէեւ {խիստ} եւ անկաշառ քննութիւնը, եթէ համբուրելի հեղինակին

ուգակշիռը պահելու համար: Հասակի այս անաջող առքը {խիստ} անախորժ տպաւորութիւն է անում կարդացողի վրայ: Ասե

լիսոփայութեան վերահասու լինելու: Սոցա օրինակները {խիստ} շատ կան Ասիայում, ուր այլաբանական խօսուածքը եւ ձ

ի բարբառը, որով գրուած է գործի բնագիրը, ուր կամ {խիստ} քիչ խառնել է հեղինակը Աշտարակի բարբառի մէջ օտար ձ

Կացինի ձայն հեռուից յանկարծ լսում եմ. {Խիտ} ծառերի միջերից դուրս վազելով, Յանկարծ մի ա

հին շինուածքների կործանում: Այնքան շատ եւ այնքան {խիտ} են այդ անտէր շինուածքը, որ մարդը ճամփայ չունի,

եւեցան նորա դժոխային կիրքը, ինչպէս խոր գիշերումը {խիտ} անտառի մէջ իւրեանց որջերից կոկորդաբաց դուրս են գա

ած էին դէպի իւր կարը, այսուամենայնիւ փայլում էին {խիտ} եւ երկայն թերթերուկների միջից: Սորա կապան նմա

ս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշուած սեղմ է եւ աւելի {խիտ}, ուրեմն օդի բնական զուգակշիռը խանգարուած է այդտե

վատ առաջնորդ լինելով ջերմութեան, նորա օդը աւելի {խիտ} է, քան թէ նաւահանգստի կամ քաղաքի օդը, որ անմիջա

: Նորա հայրը, որպէս բժիշկ ուսուց նորան Ֆիզիկա եւ {Խիրուրգիայ}, բայց Ալքիմիան սիրական գիտութիւնն էր երիտասարդ Պ

ձայնը, Հետեւիր դու կոչողին։ Նա աւելի {խլանում} է, Երբ տեսնում է վախկոտին։ Վերջ

զատութիւն ազգաց, դնեալ արեամբ Յիսուսի Քրիստոսի, {խլեալ} ՚ի նոցանէ, պնդեցին ի զարհուրելի շղթայս ստրկութեա

Tinctu[ra] Belladonae, բայց մենք այս անգամ չենք {խլել} այն հոմեապատներից, որովհետեւ մեզ այլեւս ուրիշ ոչ

հասել վարդապետական աստիճանին, որ ոչ ոք չէ՛ կարող {խլել} նորանից, եւ եթէ ստուգապէս, ինչպէս դու ասում ես

ցնել Խորենացու անձը՝ ասելով, որ հանգամանքը բռնի {խլել} էին նորա բերանից այդ ողբը։ Առաջինը՝ Պարո՛ն, Խո

նորա այն երախայամիտ խօսքը, թէ " հանգամանքը բռնի {խլել} են Խորենացու բերանից նորա ողբը ", կցորդել էի, թ

ում ես մի կերպով Խաղաղութիւն վրդովել, {Խլել} մեր հանգիստ քունը, Սրտերիս մէջ դող ձգել:

ակիչների բարեսիրտ հոգացողութեամբ հազիւ կարողացանք {խլել} մեր կեանքը մահուան գրկից, բայց ամենեւին կորցրեցի

, եթէ այսպէս առանց մեր նիզակակցութեան կամեցած էիք {խլել} թշնամու ձեռքից յաղթութիւնը, ապա զուր էր ձեր կողմ

ելուց յետոյ, ասւում է եղած, թէ դուք հետամուտ էք {խլել} այդ պարոնի պաշտօնը եւ այլ այսպիսի շատ բաներ: Դու

յնիսկ բնութեան վերայ, աշխատում են, եթէ կարելի է {խլել} նորա իրաւունքը մեր մարմնի վերայից. մեր անձնասիրո

շտ ապահով կացուցանեն իւրեանց բարեկեցութիւնը։ Նոքա {խլել} էին ժողովրդից եւ այն ազատությունը, որ Մովսէս թոյլ

ւնը չքանում է. ուրեմն շատ հեշտ էր Յիսուսեաններին {խլել} ողորմելի երեխաներից նոցա անգէտ համաձայնութիւնը։

գում նորա որդուն... Չդիմացայ այս անարգութեանը եւ {խլելով} այն բոլոր շանթերը, որ Կիկլոպները պատրաստել էին մ

ւմ է պաշարել բոլորովին Մանրիկօյի բնակութիւնը եւ, {խլելով} Լէոնորան, սպանել Մանրիկօն: Այս միջոցին Ազու

ից պիտի իմանայ), թէ ծծումբը, վառուելու ժամանակ {խլելով} օդից երկու չափ թթուածին, բաղկացնում է ծծմբաթթու

դէին հաճոյանալու համար ցոյց տուեց իւր քեռորդուն՝ {խլելով} նորա ձեռքից Բէգզադէի տուած 5 մանէթը: Եթէ, ի

ղբայրակիցներին, թէ ահա, մեր նոր մատենագրութիւնը {խլելով} մի հնացած ու վաստակած ծերունու ձեռից դորա կարգից

ան պատմագրքի մէջ վկայութեամբ հաստատում են, թէ դա {խլելով} բոլորի ազատութիւնը եւ կամքը, իւր մէջ կազմել է մի

ր Սիքստոս հինգերորդը տուեց Աթենասի արձանի ձեռքը՝ {խլելով} նորա նիզակը։ Բայց նա իր խելքով ասում էր, երբեմն

ր ինքը հասուցանէ, դու պառաւ կին ես եւ անզօր, կը {խլեն} նամակը ձեռքիցդ եւ ինքեանք կը տանեն, իսկ դու, քո

նի, ազգի յետագայ զաւակները այդ անցքը անպատճառ կը {խլեն} Թորոսից եւ կը վերագրեն մի մարդու, որ կամ առաջ է

մ. հիմի, էս հո մեր պապական հիքին ա, ուզենան կը {խլեն} կը տան ուրիշի (!!!). քանի՞, քանի՞ օրինակներ կ

ում: Քանի մի տարի սորանից յառաջ բարձրացած մրրիկը {խլեց} նորան իւր տեղից եւ, բաւական միջոց պտուտելով, ձգ

իւր հզօր բազուկը ծովի անդունդի մէջ, եւ մեզ դուրս {խլեց} նորա կոկորդից. միթէ՞ արժան էր մեզ վհատել, տրտմա

սաստիկ արիւնահոսութիւն բացուեցաւ նոր թոքերից, որ {խլեց} նորա ձայնը եւ քամեց վերջին զօրութիւնքը։ Փետրո

կրօնական պիտոյքը, պիտոյ է ձրիաբար բաժանուին։ Նա {խլեց} դպիրների ձեռքից սուրբ գիրքը, այն խաբեբայ կարդացո

Դոմինիկեանների հակառակ, թէ եւ երկու կողմը եւս չ' {խլեց} մինը միւսից յաղթութեան ձիթենին, եւ երկար չոր ու

ա ժառանգը, առ հասարակ քրիստոնեաներին չ'սիրելով, {խլեց} քարոզիչներից շատ արտօնութիւններ, որ ունէին յառաջ

ով՝ ցոյց տուեց մատով մօտակայ ուռիների անտառը), {խլեցին} իմ ձեռքից այդ կտակը... Այստեղ հեկեկանքը եւ ա

ծածկեցին, Արուսեկի նուազ լոյսն էլ իմ աչքիցը {խլեցին}..... Ով բնութեան դու Արարիչ, իսկոյն գ

րտասուք աչքերից, Ո՛վ ողբաց, բողոքեց, երբ {խլեցին} հաց որբից: Քնած էր Ամիրան, աչք փակած եւ դի

կալ Տէրը սրտացաւ գործաւորներ ուղարկել, որ խնամով {խլէին} այդ փուշերը, որպէսզի ազնիւ բոյսերը հնար ստանային

նքը մի ժամանակ, թէեւ չկար մի պատճառ, որ տարաժամ {խլէր} նորա կեանքը: - Միթէ՞ քո աչքումը մարդը եւ ճրագ

պ. Հայրապետյանցը, պ. Էմմա[նուել] Պոպովը եւ պ. {Խլթճիյանցը}: " Մասյաց Աղավնին " վերջացել է, եւ պ. Այվազի շ

եւյալ պարոններին. Հայրապետյանցին, Քայալյանցին, {Խլթճյանցին}, Պոպովին եւ այլոց, որ մեր սիրելի եւ բարեկամ կճա

ղ օգտվել այդ իրավունքով. կգա ժամանակ եւ ոչ ոք չի {խլի} քեզնից քո իրավունքները: Ինչի՞ն վերագրել այն,

գուցէ քաղիցէք զորոմնն եւ զցորեանն ընդ նմին 'ի բաց {խլիցէք}. թո՛յլ տուք երկոցունց աճել 'ի միասին մինչեւ 'ի հ

մ հարիւրամեայ ծառերը արմատից եւ տան ծածքը պատերից {խլող} մրրիկ, ո՛չ, այլ այնպիսի խաղաղ երեւոյթք, որ չեն

առաջ տարաւ իւր պատմութիւնը. - Ինձ ասացին այդ {խլողքը}, թէ մահաբեր կը լինի իմ համար այդ կտակը, ինձ ասա

նազան քիմիական շոգիների ազդեցութենից, որպիսի էին {խլոռից} բաղկացած աղերի շոգիքը, որոնք մեծ ազդեցութիւն ուն

վատաբաղդութիւն կը համարեմ ինձ, եթէ ո՛րեւիցէ գնով {խլուած} էր իմ ազատութիւնը: Մեր կրօնի արդիւնքը ազատութիւն

ն այն արտօնութիւնքը, որ Յիսուսեանների օգտի համար {խլուել} էին նորանից։ Բաստիլիայում փակած արգելած Յանսէնեա

այն ժամանակ Կարգի կալուածքը Ֆրանսիայի մէջ պիտոյ է {խլուէին} պարտքի դէմ։ Բայց Յիսուսեանք պատասխանեցին, թէ Հ

ժողովրդի աստվածատուր ազատությունը եւ իրավունքը, {խլում} է նորան սեղանապիղծ ձեռքով, եւ ուրիշները աղքատացն

կան զբաղմունքը, պանդխտության դժնդակ ծանրությունը {խլում} են ինձնից իմ վերջին հնարները: Բայց դու աշխատիր գ

ած հրովարտակի իրավունքներով: Ոչ ոք ոչ ոքից չի {խլում} ո՛չ ազնվականությունը, ո՛չ աստիճանը, ո՛չ էլ հարս

դհանրապէս, չգիտէ, որ մի ցորենակշիռ աւելորդ դեղը {խլում} է կազմուածքի կեանքի գումարից սորա տասը ֆունտը: Ե

տակ, բնակւում է ցրտաշունչ եւ դաժան Բորէասը, որ {խլում} է աղքատ շինականների տան ծածքը, որի զօրութեանը չե

անակուայ երեւելի գեղեցիկներից Բերրիեան դքսուհին, {խլում} էին Օրլէան Դուքսի բոլոր ժամանակը։ Երբ նա հարկադր

ուց, կան դեռեւս յուրյանց տներում: Նոցա եկեղեցին {խլված} է եւ գտանվում է այլ կրոնավորների ձեռքում: Նե

չ քոյր. " Ո՜հ, ցնցէին մկանունք, Եւ {խլրտէր} եւ գելոյր Եւ շողային վառ աչկունք. Մեր

ցու աչքից։ Այս պատճառով եւս տեսանում ենք զանազան {խլրտմունք} եւ թշնամական յարձակմունք՝ " Արեւմուտքի " թէ՛ հիմ

ը եւ այն գլուխները, որոնց անմիջական քարոզութեամբ {խլրտուել} էր մի ճշմարտութեան լոյս պապական անմխիթար եւ մռայլ

, փա՛ռք եւ պարծանք նորա պաշտօնեաներին։ Այդ տարում {խլրտուեցան} մի քանի միտքեր, որոնք մեծ յոյսեր տալիս են Հայերի

՞ս, քոյրն ինչպէ՞ս: " Ցնցւո՜ւմ էին մկանունք, Եւ {խլրտում}, գալարւում, Շողում նրա վառ աչկունք. Կոյս գրկու

լ եպիսկոպոսէ կամ յարբանեկաց նորա եւ ձեռնագրեալ ՚ի {խղճալի} եւ ՚ի համր բնակչաց Ջուղայու, թերեւս ի ներքոյ գաւ

կելու գլուխը խաւար վիշապի, որ դարերով ծծել է մեր {խղճալի} ազգի արիւնը, քամել է նորա վերջին ոյժը եւ, շինել

ռից մինչեւ բեւեռ ցրուած աշխարհի երեսին գտանւում է {խղճալի} վիճակի մէջ, գերի եւ ստրուկ խաւար նախապաշարմունքն

եւորւում եմ դէպի Ֆրանսիա, Տանջուած, յոգնաբեկ, {խղճալի} տեսքով: Մեքենաները վիթխարահսկայ Ծխում են ահա դ

նտէր աղքատին"։ Ձեզ, սիրելիք, ասե՞մ ով էր Այս {խղճալի} աղքատը, Այն ցրտումը, ոտաբոբիկ Կանգնած, ժամի դռ

, որ պէտք է չառաջանային դոցայ թիւր ուղղութեամբ: {Խղճալի} ՛ գործարան, դու խաղալիք ես եղել այդ անբարոյական մ

թենից, բայց եւ նորին չհասանելով պատկերացուցին մի {խղճալի} վիճակ վեհերոտութեան, մի անմերժելի ապացոյց այն բա

էպի երկինք բողոքել: Մի քանի բարեսիրտ Հայեր, {խղճալով} այս անօգնական տղայի վերայ, ժողովում են մի քանի մ

ում էք իմ սիրտը, Շուտ պատասխան տուր նազելի {խղճալով}: - " Մեք երկուքս քոյր ենք միմեանց անբ

այախօսութեան, եւ ո՞վ արդեօք յերկուանալ իւրում ոչ {խղճահարեսցի}, թէ պարոն Թաղիադեանցն զվառ եւ զսուրբ ծնունդս մտա

ին եւ հալածեն զմեզ, ի վերջէ զազգն ամբողջ ինչ ո՛չ {խղճահարին} կորուսանել, առ ՚ի գիւտ բարեկենդանութեան կամ ի զո

կրակի մէջ, բայց, նայելով անմեղ երեխայի վերայ, {խղճահարւում} է. գութը յաղթահարում է վրիժական հոգին: Յանկարծ

ւնը, կ'ասեն՝ սա՛ երեւելի հայկաբան է... Չեմ {խղճահարւում} այս խօսքերը ասելու ժամանակ. պատճառ, կենդանի ճշմ

այելով այս բաների վերայ, Մարկոսը եւ Կիրակոսը չեն {խղճահարւում} կատարել մի բարոյական սպանութիւն, եւ այս բանը գոր

ենից լուծուած, եթէ ժողովուրդը ամենայն իրաւունքով {խղճահարւում} է օրէնք ստանալ անօրէնից, ինչո՛վ ուրեմն պիտի երեւ

ացնել անմեղ ժողովրդի գայթակղութիւնը եւ անդորրացնէ {խղճերը}: Քրիստոս հրամայում է, եթէ քո եղբայրը մեղան

ն, որ կարէ վկայել ըստ ամենայն քրիստոնէական իւրոյ {խղճի} գ) անընդհատ եւ առանց խտրելոյ լուծանէ նա զպահս ձկ

, եւ ո՛չ կարեն զայդ ի վերայ իմ հաստատել ըստ արդար {խղճի}, թերեւս եւ բռնութեամբ իսկ բեւեռեսցեն, դարձեալ ա

տասարդների դեմքի վերա գծագրված էր ուրախություն եւ {խղճի} հանգստություն. նոցա ճակատը փայլում էր արժանավոր

ըստ վկայութեան նամակագրին, բարւոք կառավարեալ ըստ {խղճի} մտաց, գուն գործելով աճեցուցանել ըստ ամենայն կարի

պրոցի օգուտը պիտի հետեւի նորա ուղղութենից. առանց {խղճի} եւ մտքի ազատութեան, չկայ լուսաւորութիւն: Ազ

իցը վայրկեան մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պէտք է ասել, {խղճի} խայթ եւս զգաց, ազնուաբար, որ հին ժամանակների վե

ֆանատիկոսութեան խաւարը եւ դորա տեղ քարոզել սէր, {խղճի} ազատութիւն, մարդկային բանական արժանաւորութիւն։

Մեր խղճմտանքը մաքուր է, եւ մեք, հետեւելով մեր {խղճի} ու բանականութեան առողջ թելադրութեանը, պարտականու

բանն Պօղոսի, զի յամենայն ժամ աստուածասէրքն առանց {խղճի} մտաց կեցցեն " (եր. 37)։ Ո՛չ միայն Պաւղոսի թղթ

րծ ենք դրել ճիշդ պահել արդարութեան կշիռը, անարատ {խղճի} մաքրութիւնը, ականջներս բաց պահելով դէպի Քրիստոսի

ազգի: Պաշտօն նորա, ջանք եւ վաստակք, եթէ ըստ {խղճի} մտաց վկայեսցուք, եղեւ միայն աղճատել եւ թեքթեքել

բր նոր հայախօսութեամբ, այլ այդոքիկ տետրակք, ըստ {խղճի} մտացն վկայելոյ, չեն այլ ինչ եթ է ոչ խառնուրդ հին

ն բոլոր Եւրոպական թագաւորներին, տիրապետեցին նոցա {խղճի} վերայ եւ այս ճանապարհով սկսեցին ներգործել։ Կարգի

) երեւակայել լաց, սուգ աղաղակ, ծուխ, ծծումբ, {խղճի} որդունքը եւ այլն եւ այլն։ Բացի սորանցից, այս հր

են պաշտպանք հին հայախօսութեան, եւ ասասցեն մաքուր {խղճմ} ըտանօք, թէ ո՞վ ոք [ի հայկականս ընկերութենէ] կարէ

կանուի իւրեանց տունը, որի մէջ բնակւում են. ի՞նչ {խղճմըտանքով} ուրեմն աշխատում են մի այդպիսի ապականութիւն պահել

գերազանցութիւն: Այլ մեք, ըստ քրիստոնէական արդար {խղճմտանաց}, տալով զԱստուծոյն Աստուծոյ, զմարդոյն մարդոյ, տ

զատուել էր վտանգներից ու ապրել էր ասրահով: {Խղճմտանից} բռնադատուած ` ինքն էլ լացեց մի մեծ լաց, Մոռ

իր, ի՞նչ մարդ ես, ինձ եւ այդ աստղը մի շինեցիր. {խղճմտանք} չունի՞ս, Աստուծուց չե՞ս վախենում, ես մի մեղաւոր

յն փարիսականութիւն. նա կամի մաքուր սիրտ, անարատ {խղճմտանք}, ամբիծ հաւատ եւ մանկական պարզահոգութիւն։ Մի

անք առնուլ: Չէ կարելի ազատութիւն քարոզել եւ {խղճմտանք} բռնաբարել: Այսպիսի " չէ կարելիներ " հազարա

աւել, քան թէ ինքը յիմար լինելուց, մեռուցանում է {խղճմտանքը} եւ համարձակւում է ցեխոտ կօշիկներով ոտք կոխել բժշկ

խախնամութիւնը յանձնել էր մի հզօրի՝ սորա սիրտը եւ {խղճմտանքը} փորձելու համար: - Խե՛ղճ մարդ, - ասաց Շամիլ

որդիքը: Մեր կարծիքով, եթէ մաքուր էր Մխիթարեանց {խղճմտանքը} (կա՞յ), չէ պիտոյ ապերախտ գտանուէին ընդդէմ բարե

ատավճիռը գործ դնելու մէջ, պաշտօնակատար է միմիայն {խղճմտանքը} եւ իրաւադատութիւնը: Այս խօսքերը ասելուց յետոյ

ատութեամբ: Ոչ ոք իրաւունք չունի բռնաբարել ուրիշի {խղճմտանքը} եւ սրտի ազատ խոստովանութիւնը եւ Հիւսիսափայլը, հա

ուածում մեք չենք դատապարտում այն մարդը, որ, իւր {խղճմտանքը} ուրիշի խղճմտանքի վերայ դնելով, խաբուել էր իւր տգ

պէիս այնտեղ ենք հասած, որ չենք կարող, առանց մեր {խղճմտանքը} արատաւորելու, ասել, թէ մեր ազգը ունի մատենագրու

ն րոպէ փոփոխութեան եւ նորոգութեան տակ է։ Մեր {խղճմտանքը} մաքուր է, եւ մեք, հետեւելով մեր խղճի ու բանական

սի վատաբաղդ դիպուածում եւս մեր հոգին հանդարտ է եւ {խղճմտանքը} ՝ հանգիստ։ Մեք գիտենք, որ ապագայքը, որ կարող էին ս

ի եւ առողջ բանականութեան վերայ, որի առաջնորդը էր {խղճմտանքը}, բայց ի՞նչ առնես, կան րոպէներ մարդու կեանքի մէջ

քի ձայնի առաջեւ, եւ ոչինչ այնպէս բան չգործէ, որ {խղճմտանքը} խածատէր եւ վիրաւորէր նորա հոգին: - Այս բոլոր

ր հանդարտեցնէ ծնողաց սիրտը, որ մաքուր մնայ նոցայ {խղճմտանքը} այն բանի մէջ, թէ անխնամ չէին մնացած դէպի իւրեանց

երբեք համարձակութիւն ունի բռնաբարել կամ դատապարել {խղճմտանքը} ազատ հոգիների, որոնց ազատութիւնը գնուած է Քրիստո

պատասխանատու ենք Աստուծոյ առաջեւ, պատասխանատու՝ {խղճմտանքի} եւ առողջ դատողութեան առաջեւ: Եթէ մեր խորհուր

րա ընտանեկան եւ տնտեսական ապահովութեան մէջ, նորա {խղճմտանքի} եւ բանականութեան ազատութեան մէջ: Մասնաւոր մարդիկ

նելու ժամանակ, եւ զայրացած ամօթապարտւում ենք մեր {խղճմտանքի} առաջեւ՝ մտածելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աւերանք

ուրբ Գրքի: Չգիտենք՝ ի՛նչ մտածել Պ. Խուդաբաշեւի {խղճմտանքի} մասին, որ չէ երկբայում մուր քսել այսպիսի անմերձե

անում, որ կրօն ասացեալը, դաւանութիւն ասացեալը, {խղճմտանքի} բան լինելով, բնաւ վերաբերութիւն չունէր օտար կամ

բողոքելուց, ո՛վ պիտի համարձակի բռնանալ մեր ազատ {խղճմտանքի} վերայ եւ հարկադրել եկեղեցական ճանաչել մի պիղծ էակ

ական հաւատալիքը, վերացական բաներ լինելով, այլեւ {խղճմտանքի} սահմանի մէջ ամփոփուած, պիտի վերանորոգուին կամ հն

դատապարտում այն մարդը, որ, իւր խղճմտանքը ուրիշի {խղճմտանքի} վերայ դնելով, խաբուել էր իւր տգիտութեամբը, որով

ձակւում ես սուտ խօսել, իմ առաջեւս, այդպէս առանց {խղճմտանքի}, որպէս թէ յայտնի չէ ինձ, որ մարդիկ երբեք խելօքա

թիւնը, թէ ամենայն զոհ, որ վարձատրւում էր մաքուր {խղճմտանքի} գիտակցութեամբ, արդէն ամենալաւ աղբիւրն էր մխիթարո

է նա վերջապէս հնազանդ մնայ եւ ականջները սուր պահէ {խղճմտանքի} ձայնի առաջեւ, եւ ոչինչ այնպէս բան չգործէ, որ խղ

ն բացայայտ տեղեկութիւն չունիմ, ես միանգամայն ձեր {խղճմտանքի} վերայ յուսացի եւ ներգործեցի այնպէս, ինչպէս դուք

ինակը կրօնաբար ուզում է ազդել այդպիսիների քարացած {խղճմտանքի} վրայ, կամ գոնէ բարոյապէս, երբ յիշեցնում է նորան

ւ այդ եկեղեցականութիւնը պիտի դատաւո՞ր նստի ուրիշի {խղճմտանքին}, պիտի յանդգնի բերա՞ն բանալ, մա՞րդ խրատել, իրաւ

անների թագաւորական խոստովանահայր դառնալու եւ նոցա {խղճմտանքին} տիրելու համար աշխատութենների գլխաւոր հիմքը։ Բայց

մին նամակը առ հրատարակողը, որ ճշմարտությունից եւ {խղճմտանքից} հարկադրված գրել եմ, գուցե դորանով ստանալու եմ մի

այս բոլորի պատճառը էր մատանին, հայրս տանջուելով {խղճմտանքից}, որ իւր ձեռքովը պատճառ էր եղած քո ամուսնու մահին

ն Ամերիկայի այս դիւցազնական անձնազոհութիւնը, ո՛ր {խղճմտանքն} է, որ հաշտ կարող է մնալ Հարաւային Ամերիկայի ` մի

գզադէի բրդգզութիւնը, այլ դորա փոխանակ թող մաքրեն {խղճմտանքները} եւ մի փոքր մտածեն՝ լա՞ւ են արդեօք այն գործերը,

մնաք իմ աշխատությունից, որովհետեւ ամենայն մաքուր {խղճմտանքով} գործակատար եմ գտնված։ Խնդրեմ ներեցեք, որ այս

հաշիվը քաղաքին ցույց տալու հանձնառու ենք, մաքուր {խղճմտանքով} եւ ամենայն արդարությամբ: § 7. Եթե, ինչպես §

ականութիւնը սուրբ բան է, պիտոյ է արդարութեամբ եւ {խղճմտանքով} գործակատար լինել եւ այդ հանդիսում. ինչ որ Աստուա

րծերը անցեալ տարում. արդեօք այնպէ՞ս, որ հանգիստ {խղճմտանքով} եւ պայծառ ճակատով կարող էինք ձեռքերս սրտերիս վերա

արեալ ուշադրութեամբ, այնպէս, որ կարող եմ մաքուր {խղճմտանքով} յայտնել իմ կարծիքը: Գրքի բովանդակութիւնը եւ

ատուասիրութիւնը եւ անձնասիրութիւնը, ուստի մաքուր {խղճմտանքով} եւ ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած, ոչ միայն զոհում ե

ք Յիշատակարանիս միջնորդութեամբ խօսել, ուր մաքուր {խղճմտանքով} կ՚աշխատենք հանդէս հանել մեր պատճառները եւ կերպարա

առաջին լոյս. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի նա ազատ {խղճմտանքով} եւ գիտակից ազատութեամբ: Կարկատած աբեղայական խ

նդդէմ գործերը եւ նկարագրում էր ամենայն ինչ մաքուր {խղճմտանքով} ։ Եւ այս երկար աշխատութեան մէջ, ամենայն քայլափոխ

խնամով այն բոլորը, ինչ որ հիմք չունի, եւ մաքուր {խղճմտանքով} ներգործելով, ոչ բնաւ ներել իրեն դորա փոխանակ, ի

մեզ, ձեռքը սրտի վերայ դրած վկայել մեր ասածին, եւ {խղճմտանքով}, եւ առանց կողմնապահութեան դատաստան առնել. բայց ու

եսա՞ր, երբեւիցէ քո կեանքում, երկու Հայ, մաքուր {խղճմտանքով} եւ անկեղծ սրտով միմեանց մօտ եկած մի ազգային գործի

Երանի՛ այն մարդուն, որ վաճառականութիւն չէ առնում {խղճմտանքով} ։) Այս առարկայի առաւել մանրամասն քննութի

տակ։ Ա՜խ, պարոննե՛ր, մաքուր սրտով եւ սուրբ {խղճմտանքով} ասում եմ ձեզ, քանի որ դուք այդ վսեմ ոճերի քամակի

լոր ջանքը գործ է դրել հեղինակը, ո՞չ միայն մաքուր {խղճմտանքով}, այլ եւ շատ լաւ հասկացած լինելով եւ ըմբունելով ի

. այս գրածներս լավ միտք առնելով կարդա ու հետո քո {խղճմտանքովդ} քո սրտին եւ հոգուն պատասխան տուր, թե իրավո՞ւնք է

այից քննություն ունեի, այժմ թեեւ ազատ չեմ, բայց {խղճմտանքս} տանջեց, ստանալով այս վերջին նամակդ, մնալ անպատա

րայ գիտակցութեան, զոր ո՛չ ընդունի հոգին, մաքուր {խղճմտանօք}, այլ առ հարկի կամ ստիպանաց, չար քան զանհաւատութ

ակին անվարձ, որպէս եւ ազգն ողջոյն գրաւեալ մաքուր {խղճմտանօք} առ ի նմանէ: Երանի թէ ողջոյն օրագիրք մեր նովին ըն

ցա եւ զկնի բարօք վերահասու լինելոյ ասասցին մաքուր {խղճմտանօք}, թէ զաւակն Հայկական ընդ բիւր հարուածովք ժամանակի

է պատուելի հայրենակիցք մեր ընկալցին զգրածս մաքուր {խղճմտանօք} իբրեւ բղխուածք ազգասէր սրտի, առանց իրիք կողմնապա

ճուկ. Նորա նախկին բարեկամքը Չեն ասում նորան. " {Խղճո՛ւկ}, Եկ դու մեր մօտ, մեք կ՚ամոքենք Քո վիճակի դառնու

համար հեռու գնալու կարիք չկա. մեր քաղաքի նախկին {խղճուկ} կառավարությունը դեռ ամենքի թարմ հիշողության մեջ է

մարվում է ուսանող " ex officio"։ Ես նրան շատ եմ {խղճում}. հանցանքի ծանրությունը կընկնի Իսահակի վրա. նա շ

ինների շրջանումն է։ Ես նրան (լուրջ եմ ասում), {խղճում} եմ. նա չար չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա է: Սատանա

ն, երբ դուրս էի գալիս Մոսկվայից. այն ժամանակ նա {խճճված} էր միանգամայն այլ հիվանդության ցանցում, հիվանդու

ւ՝ մի տեսակ բթացել եմ. ուշ եմ հասկանում մութ եւ {խճճված} պատասխանները: Հուսով եմ, որ այս անգամ կբավարարե

լ, - պատասխանեց բժշկապետը: - Նորա հիւանդութիւնը {խճճւում} է վերահաս ախտաւոր յայտնութեններով: Քաջ գիտէք դու

Սատուրնոսը մերձենալ եւ իմ գրածներովը յուր որկորը {խճողել}, թեպետ այս գրվածքը մի երեւելի բաներ չեն, այլ նո

ական բաներով, շատ հասարակ արարողութիւնքն էլ գիտէ {խճողել} զանազան նշանական ձեւերով եւ պայմաններով, - զարդ խ

ւի գլխից չէ անցել։ Հաւաքել այդ բոլորը եւ նոցանով {խճողել} ու հաստացնել մեր աշխատութեան փորը ձանձրալի է թւու

ուն քա նէ պալխ նէ քսի, խաֆեիով խմէ: Հազի {Խճտխանի} քոքն մէկ անգամն ծեծէ, ջուրն հանէ, մէկ գիշեր աստ

եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել, եղբայր, կերած- {խմած} բան չկա, եթե կկամենաք եւ եթե նորա այստեղ ուսումն

եթէ գիտութեան կաթն, այլեւ ո՛չ մի բաժակ լոկ ջուր {խմած} չլինելով: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ " ես

կան եւ աղբյուրներ եւ ուր բժիշկ Նայդենեւը կումիս է {խմացնում} տկարներին. ուրեմն մինչեւ սեպտեմբեր գրեթե ես կմնա

այրից: Ճիշտ է, նա մեծ պաշար ունի որպես աղբահորի {խմբագիր} (թեեւ նախկին): Մանավանդ որ, ահա 8 ամիս է, ին

կանալով ամեն գնով որեւէ պարբերական հրատարակության {խմբագիր} լինել, ի վերջո նա հաշտվեց այն մտքի հետ, որպեսզի

, որ պատիվ չի բերում հայ մամուլին, ունի միայն մի {խմբագիր} ի դեմս կաշառված Ղուկաս Բալտազարյանի, հիրավի հենց

ասին: Այդ ի՞նչ դժբախտ օր է հոկտեմբերի 17-ը: Նրա {խմբագիրը} բարի ժամու չի ծնվել. իսկ Անանիան, չար ոգու նման

Թուրքիայում դեսպան եղած Կապինգը, որից զարմանալի {խմբագիրը} ՝ մի ինչ որ լրտեսի միջոցով՝ խնդրել ու շորթել էր

հրատարակել գալիք տարվա հունվարից: Գիտնական {խմբագիրը} ՝ առաջին հայը Ռուսաստանում, որը նոր Եվրոպայի ժող

անչյուր բարեկամի կողմից: " Հյուսիսափայլի " {խմբագիրը}, հրավիրելով համագործակցել իր գրական ձեռնարկությա

հենվելով այս սկզբունքների վրա, " Հյուսիսափայլի " {խմբագիրը} իր համար նախանշել է կրկնակի աշխատանք: Տարածել ժո

հայազգի Բաղդասարը, " Արշալույս Արարատյան " թերթի {խմբագիրներից} մեկը: " Արշալույս Արարատյան "-ը մի անարգ թերթ է

յոց Պատմութիւն " անունով ամենին յայտնի երեք հատոր {խմբագիրքը}, որ մէկ անգամ է տպուել եւ էլ չպիտի տպուի։ Սե

թարգմանությամբ ես ձեզ կհաղորդեմ մի կրճատ քաղվածք {խմբագրի} ՝ ընթացիկ մայիսի 30-ին հրատարակված ծրագրից եւ թու

կ Արծրունու դստերքն են։ Հ. Մ. Չամչեանը, իր {խմբագրի} մէջ, որ Հայոց Պատմութեան մակագիր ունի, Հատ. Ա

на квартире Хафафова 98. " ՄԵՂՈՒ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻԻ " {ԽՄԲԱԳՐԻՆ} Պարո՛ն, Որպես հավելված, ճիշտ սրանից երեք

անութիւն ՀԱՅԵՐԵՆ ԼԵԶՎՈՎ ՆՈՐ ԱՄՍԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ (Նամակ {խմբագրին} ) Ողորմած պարոն, Այն հաճելի համոզմամբ, ո

ՆԱՄԱԿ " ՄԵՂՈՒ "-Ի {ԽՄԲԱԳՐԻՆ} Արգոյ Հայրենակից պ. Սըվաճեան, Մ

է լսուելու համար" եւ "Գլուխ վեցերորդ" յօդուածները {խմբագրութիւնս} միացրել է մի վերնագրի տակ՝ իբրեւ միեւնոյն նիւթի վ

ս արտաքին հանգամանքները հօգուտ Բեստուժեւ-Ռյումինի {խմբագրության} չեն խոսում: Է՜հ, ոչինչ, առայժմ այդ էլ բավական

ն-գիտական հոդվածներ կազմելով: Դրա դրդապատճառը {խմբագրության} կողմից տրվելիք նյութական վարձատրությունն է, որ ի

հետ Տոբոզոյում, ապա վաղօրոք կարելի է շնորհավորել {խմբագրությանը} ՝ ապագա coup de baton-ի համար, որով հյուրասիրել

ունենա նրանց (հայերին) դասել գնչուներից հետո: {Խմբագրությանը} հաճելի չէ՞ արդյոք համաձայնել, որ Եվրոպայում՝ Ռո

ելվածին եւ ուրիշ բառերին, որոնց, բարեբախտաբար, {խմբագրությունը} դեռ չի հասել, ոչ էլ այդ զարմանալի գրքի գրողները

ցածր է ամենայն միջակությունից. այդ գիտե եւ ինքը {խմբագրությունն} ու դրա համար - թեեւ այլ պատճառաբանությամբ - գրքի

հուսահատական վիճակին: Պետք է ճշմարիտն ասել, որ {խմբագրությունները} քիչ չեն մեղավոր՝ իրենց նկատմամբ ժողովրդի անտարբե

նենար՝ չնայած մինչ այժմ գոյություն ունեցած բոլոր {խմբագրությունների} խիստ հուսահատական վիճակին: Պետք է ճշմարիտն ասել

երից հետո Կոստանդնուպոլսում, սպանություններից եւ {խմբական} աքսորներից հետո, գեղձախտի բժիշկ Լուի Ֆիլիպը Դռան

Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կեանքը հասարակաց է. աւելի {խմբերը} հանդէս ունին, քան թէ նորանց կազմող անհատքը: Պաշ

ւմ էր նա իր հետեւողքը մի մշտական կենտրոնացութեամբ {խմբի} մէջ եւ կախողութեան զգացողութիւնը վարձատրում էր ան

Զրահաւորուած զինուորի զէնքով, Մի ամբողջ {խմբի} տալիս էր հրաման, Իւր ձեռքի բռնած թեթեւ հրացա

եզուն չէ կարող կազմուիլ կամ փոխուիլ մի անհատի կամ {խմբի} ցանկութեամբ եւ կամքով. Լեզուն, որպէս ամբողջ ազգ

սարդ տղոց ձի խաղացնելը, տաղ ասելը եւ Վարդիթերենց {խմբից} չհեռանալը բոլոր Վարդիթերի արածն է: "... Չէք

ա միակ ճարը պար գալն է. եւ պար գալ բազմութեամբ, {խմբովին}, ոչ այնպէս յամրաշարժ, ինչպէս մեր " կուռ բռնուկը

լ... ։ Բոլորիցդ շնորհակալ եմ, որ իմ կենացը {խմել} եք. ես երբեք չեմ կասկածել իմ լավ ընկերների զգացմ

ունենա եւ նորա լեզուն: Մեր հին լեզվում չկա " ծեծ {խմել} " ձեւը, իսկ նոր լեզվում ծեծը չի խմվում, այլ ուտ

արդկային կեանքի խորհուրդը, մի՞թէ լաւ ուտել, լաւ {խմել}, լաւ հագնել, փառաւոր ապրել, հարստութիւն ճարել

ւթեան մէջ եւ այս որոշումով յօժարում է մինչեւ տակը {խմել} թշուառութեան բաժակը: Այո՛, մնում է նա, բայց տո

որ նորա թշնամու վրէժխնդիր նետը նախ իմ արիւնիցս է {խմել}: Որ ազգը անհետացել է երկրիս երեսից, ես մինչեւ ն

ն է մտածել եւ աշխատել, որ օրէ օր աւելի կարողանայ {խմել}, որովհետեւ մեր հայ երիտասարդներից շատերը խմելով

եցել քո մօտ: Միթէ՞ խաղ է, կամ, կատա՞կ է իմ հետ {խմել}. ես նորան այն օրը ձգեմ, որ շունը ձեռքից հաց չառ

Բայց այս խօսակցութեան մէջ արդէն սկսած լինելով {խմել} թէյը, խօսակցութիւնը կտրուելուց յետոյ, մի երկու

էս ինքեանք ասում էին, հարկադրեցին Յանսէնեաններին {խմել} մինչեւ տակը Յիսուսեան Կարգի ատելութեան բաժակը։ Ա

թիւնը նամակը կարդալուց յետոյ: Երբ աւարտել էր թէյ {խմելը}, վեր առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջոխին, եւ դուր

ցի բաժակներին, իսկոյն վեր առեց, երբ աւարտել էին {խմելը}: Երկու րոպէ չքաշեց նոր լցրած բաժակներ յայտնուեցա

սին: Միմիայն արաղ առել եմ մի վեդրօ, իսկ հասարակ {խմելի} գինի հարիւր քսան շիշ, Շամպայն, շատ լաւերը, Կլի

մլել նորանց, ձեր ձեռքով պատրաստելով մի քաղցրահամ {խմելիք} - Ձեր մռայլութիւն, դժբաղդութիւնը այս է, որ

ճութեան մէջ. նա մոխիր է կերել հացի տեղ, եւ նորա {խմելիքը} խառնուած է եղած արտասուքով: Բռնակալութեան մուրճե

նացի գոմի մէջ: Ստանում էի մի շատ պարզ կերակուր, {խմելիքս} էր կորեկաջուր: Այդ երկու շաբաթական բանտարգելութի

ութեան եւ եկեղեցու հաստատութեան համար մինչեւ տակը {խմելով}, պիտի՞ համարուին իւրեանց օգուտը, անձնական իրաւո

պաշտելով միայն յուր մարմնավոր օգուտը, ուտելով, {խմելով}, փառավորապես ապրելով, որպես թե աստված ստեղծել է

է՝ 376 թ-ին, ուրացաւ եւ, քրիստոնեայ Հայերի արիւնը {խմելով}, հինգ տարի անդադար թուր քաշեց ազգի եւ եկեղեցու ըն

անօթութիւն դժոխքի մէջ: Դժոխքի հրամանատարը, {խմելով} իւր ղահուէն, դարձուց իւր հայեացքը դահլիճի եւ ներ

այ խմել, որովհետեւ մեր հայ երիտասարդներից շատերը {խմելով} չափում են իւրեանց քաջութիւնը: Սորանից մի քանի տա

ցաւ ամբողջ ճաշի ժամանակ․ բայց գինու վերջին բաժակը {խմելով}, իսկոյն անհետացաւ ամառը, եւ ցուրտը դարձեալ փչեց

տասխանեց Շահումեանցը, փոքրիկ արծաթի դրգալով թէյը {խմելով}, նորա քաղցրութիւնը փորձելու համար. բայց երբ խմե

կին, նա բարձրացրեց բաժակը օդի մէջ եւ ասաց. - {Խմելով} այս բաժակը օրիորդ Թիւթիւնճի-օղլուի անունով, ես պ

ալ Սամարի գավառը, Սամարից 60 վերստ հեռի, կումիս {խմելու} թեեւ մինչեւ մայիսի 1-ը հասնելիս աստված գիտե. այս

սի 1-ին դուրս կուգամ այստեղից Սամարի գավառը խըմըզ {խմելու} երթալու եւ արդեն մեկ ամիս է, որ մինիստրից խնդրել

ն ժամանակի խնդրեց ինձ եւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ {խմելու} գնանք իւր մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք եւ գնաց

, որ գնում են ծառերի տակին կանաչ արօտի վերայ թէյ {խմելու} կամ խորոված ուտելու համար: Վանքի սարից որ ցած ես

յգուդ գինու Խառնարանը դու տանես Եւ տաս գինին քո {խմելու} ` Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Զ. ՄՈԳԱՊԱՇՏԸ ԶՈՀԱԲԵ

իշները, ինչպէս մի բարի հայ քրիստոնեայ: Նորա շատ {խմելու} վերայ երեւակայելը եւ երազելը, պ. Շաքարեանցի ժլա

սի համար մի պակասութիւն չէ, եթէ նա մտածում է շատ {խմելու} վերայ, եւ ո′չ այսչափ միայն, այլեւ պարտական է մտ

Մանթուխեանցի երկբայութենից, որ ցոյց էր տուել իւր {խմելու} վերայ, - եթէ դուք հրաւիրելը յանձն առնուք, խայտա

սէր եւ մարդասիրութիւն է, եթէ ես, մի գաւաթ արաղ {խմելու} համար մտանեմ գինետուն եւ խօսիմ արաղավաճառի հետ.

ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ (Մատենախօսութիւն)... Գինի {խմելու} ժամանակ ամեն տեղ գործ են ածում եւ շատ անգամ էլ որ

րծ դրեց նորան... ի՞նչ կ'առնուս գորտի նման ջուր {խմելուց}. ջուրը Աստուծոյ ձեռքին մի գործիք է, չարագործ մա

ենք մեր խնջոյքի մասին, - ասաց պ. Մարկոսը, արաղը {խմելուց} յետոյ, ցած դնելով բաժակը: - Խօսենք, եղբա՛յ

կրկնեց պ. Մանթուխեանցը, - մի բաժակ արաղ արժէ՛ որ {խմեմ}. ասում են, թէ․ " Ծերաց գաւազան է " երկար աշխատո

ռնալուն բուն պատճառը դարձաւ, որ մարդիկ միւսանգամ {խմեն} նորա գիտութեան աղբիւրից եւ արդարութիւն պտղաբերեն

ուն, Փող շատ ըլլայ՝ ուտենք հագնենք՝ գինին {խմենք} ու պառկենք. Եւ աս կերպով մեր օրերնիս՝ ուրա

բերէք գլխին ածենք Մեր Նուրինի փայը տուէք, Ուտենք {խմենք} քէֆ անենք"։ " Կնանիքը, - շարունակում

րպով կերաւ, ճաշակեց Ու սիրուն գինին վերայից {խմեց} ։ Երբ այս աւարտած՝ տընից էր դուրս գալ

մեանց վերայ, թաթախեց աւազանի մէջ, կուլ տուեց եւ {խմեց} նաւթը վերայից: Պիտոյ է իմանալ, եթէ մի սատան

ն ժամը տասներկուսն էր, իսկոյն ղահուէ մատուցինք, {խմեց} եւ խօսեց երկար միջոց Մարիամի եւ իմ հետ (Մարիամի

լով, նորա քաղցրութիւնը փորձելու համար. բայց երբ {խմեց}, խնդրեց Մանուշակից, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնէ

մէջ: Մեծ սիրով բաժակները միմեանց զարկելուց յետոյ {խմեցին}: Բայց Մանթուխեանցը արաղի վերջին ումպը կուլ չտուա

ահա գնացել է քնելու: Այս խօսակցութիւնից յետոյ {խմեցին} թէյի վերջին բաժակը, եւ Թիւթիւճի-օղլուն նոյնպէս,

ուի անունով, ես պարգեւում եմ նորան առողջութիւն: {Խմեցին} եւ միւս բոլոր օրիորդները, կրկնելով այս խօսքերը:

մաչելով, խաբէական եպիսկոպոսութիւնքը մահադեղի պէս {խմեցնելով} սուրբին, խեղդեցին. որ թէ իր վախճանելու ժամանակ

րստահարուած ազգին թշուառութեան մրուրը մինչեւ տակը {խմեցնելու} համար, այլ ազգի ապականող աղուէսները բռնելու եւ հ

ղ, ոմանք՝ թեթեւ թափելով բժշկող, ոմանք՝ դեքոքտ {խմեցնող}, եւ ոմանք, որ մի բաւական պաշտօնական բան է իւրեա

իշնեւ Պերնէն արուն քա նէ պալխ նէ քսի, խաֆեիով {խմէ}: Հազի Խճտխանի քոքն մէկ անգամն ծեծէ, ջուր

գիշեր աստխին թիր լուսանայ նէ, լատով քամէ, ջուր {խմէ}: ի ձեռն եղբօր իմոյ Գրիգորի Ղազարեան

շատ սովորական բան է: Երիտասարդ մարդը, որքան շատ {խմէ}, այնքան շատ պատուելի է նա, այնքան փառք ու պարծա

իրագործել, նա մի ջիլ մարդ է, գուցէ քեզանից շատ {խմէ}, - ասաց Մանթուխեանցր: - Եղբա՜յր, դու վշտաց

վշտացնում ես ինձ. նա ինչ մարդ է, որ ինձանից շատ {խմէ}: Ես մինչեւ այժմ կարծում էի, թէ դու փոքր ի շատէ

Դուք ստեղծուած չէք, որ միմիայն հագուիք, ուտէք, {խմէք} եւ քնէք, այլ պարտական էք մայրութիւն առնել եւ ձեր

ւր խնդրի, Եւ սուրբ Յակոբ Նահապետի Ջրհորիցըդ տաս {խմի}, Առատահոս աղբըրակիդ Անոյշ բախտից դու հրճուես,

նը միւսից գերազանցում են եւ մա՛նաւանդ՝ կերակրի, {խմիչքի} եւ ցանկականի համբերութեան մէջ։ Իսկ Հայոց աշխարհի

եւեր է հանում դա՛"։ Երբեմն, գինեմո՛լ եւ ուտող {խմող} էին անուանում՝ Նորա աշակերտների ասելով. " Ինչի՞

լաւ գիտես, քան թէ այն սո՛ւտ կարծողքը։ Եւ ուտող {խմող} եւ պի՛ղծ մարդիկ քա՛ղցր ախորժանքով ընդունում էին ա

տեւ չէր կամեցել իւր մէջ պահպանել մի գայթակղութեան {խմոր}: Ստոյգ արժանաւորութեան վկայութիւնը, եթէ կա

ն պաշարն էր, այդ պաքսիմատների թթու եւ տտիպ նիւթը {խմորել} է գինին եւ այնպիսի թունդ քացախ է դարձել, որ բերա

ւ այլն, ներգործելով նորա վերայ, սկսանում են ահա {խմորել} մարմինը, լուծանել նորան եւ լուծանելով նորոգել նո

եղբայր, Երեկ չէ մյուս օրն ստացել եմ գրքերն ու {խմորեղենը}, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4-ին եւ 6-ին գրած նամակներ

այի մէջ, ըստ մեծի մասին գործածական կերակուրքը են {խմորեղէն}, որ, մեծապէս զօրացնելով զօլօտուխա ասացեալ տկարո

ւում է զանազան ազգութեան անդամների մէջ: Այս բանի {խմորը} ընկնում է եւ մեր ազգի մէջ, եւ մեզանում լսւում են

ի հերոսը չէր եկեղեցական, որտե՛ղ խռովութիւն, որի {խմորը} չէր եկեղեցական: Այո՛, ժամանակը լցուած է, ու

զի բացցին աչք ազգին, եւ ապրեսցին մանկունք մեր ՚ի {խմորոյ} պապականութեան, զոր առատութեամբ բաշխէ Այվազովսքին

իսկ բնութեան մէջ մենք տեսնում ենք, որ մի փոքրիկ {խմորոցը} որոշեալ պայմանների ազդեցութեան տակ խմորում է շաղա

, շատ կամ սակաւ, այդ այլ խնդիր է, եւ կախւում է {խմորոցի} որակութիւնից, հասարակաց լեզուի վրայ։

, օբսկուրանտները, եզուիտները եւ Մաքիաւելու հոգով {խմորուած} մարդիկը լաւ վերահասու են այս բանին, ուստի եւ ստի

ք, օբսկուրանտներ, եզուիտներ եւ Մաքիաւելու հոգով {խմորուած} պարոններ, կատաղեցէք եւ փրփրացէք, եւ ձեր պարսաւն

վերայ, որի վերջը կորուստ է: Մարդկութիւնը մի {խմորուած} վիճակի մէջ գտանւում է ներկայումս, մարդկութեան մէ

ը չէ, եթէ, ոտքից մինչեւ գլուխ միստիկականութեամբ {խմորուած}, Պ. Չամուռճեանը նայում է հոգեւորների վերայ, որ

, մարդկային իմացականութիւնը միջին դարերի վերջումը {խմորուելով} դուրս էր թափւում հեղեղաբար՝ ազգերի դրութիւնը բար

քերորդ դարումը, որ մինչեւ տասն եւ հինգերորդ դարը {խմորուելով} ՝ վերջապէս այս դարումը դուրս երեւեցաւ ամենայն տեղ

փոքրիկ խմորոցը որոշեալ պայմանների ազդեցութեան տակ {խմորում} է շաղախը՝ եթէ հացի եւ եթէ այլ բաների։ Անհնար է

Բայց Իտալիայի ներկա վիճակը, խելքերի ընդհանուր {խմորումը} վկայում են, թե շուտով կհնչե եւ Հռովմի ճակատագրակ

յառաջընթաց ազնիւ կուսակցութեան: Նորա մէջ նոյնպէս {խմորւում} է մի ոգի, եւ այսօր երկու երեք միմեանց հակառակ տա

ր, մանաւանդ մտածելով, եթէ բոլոր արաղը եւ գինիքը {խմուելուց} յետոյ, մի քանի մարդ եւ ինքը մնան զգաստ, առանց ա

ք kali jodatum։ Երկուշաբթի օրից սկսած առավոտները {խմում} եմ մեկական բաժակ դառը ջուր, բայց տակավին " ավելի

ափոր եւ զուարճախօս բժիշկը, որ 12 շիշ գարեջուր էր {խմում} օրը, որ անցեալ տարի տեսանք Մարիենբադումը, անցեա

ք, Որ չէ կերել Լուկուլլոսը: Ես {խմում} եմ Շամպայն, Մադեռ, Ուռցնում ես դու փորդ ջր

նք, երբ օտարից շատ Մենք ենք մեր ազգի արիւնը {խմում}, Մոխրատնով լցինք Դուին, Արտաշատ, Ծխի

՞ ձեր Վարդապետը մեղաւորների հետ միասին ուտում է, {խմում} "։ Բացի սորանից, " պահք չպահո՛ղ եւ ամեն ժամանա

՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ թուրքը իսկի գինի էլ չի {խմում} ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յայտնի է, թէ չունի.

են նորանց նոյն յուսահատեցուցիչ սառնութեամբ, որով {խմում} են սառուցով գարեջուրը եւ պար են գալիս Mein lieber

Այսպիսի պատկերներ ստեղծագործելով ուղեղի մէջ, {խմում} էր պ. Մարկոսը իւր թէյը, երբեմն երբեմն արձակելով

րպարտութիւն կը լինէր: Պ. Մարկոսը, ճշմարի՛տ է, {խմում} է, բայց ինչպէս ուրիշները, ինչպէս մի բարի հայ քր

գերազանցութիւնը անասուններից այն է, որ անասունը {խմում} է այն ժամանակ միայն, երբ ծարաւի է. իսկ մարդը եւ

աւի չլինելով կարող է բաժակներ դատարկել: Անասունը {խմում} է միայն լոկ ջուր, իսկ մարդը, ցոյց տալով իւր մեծ

իւր մեծութիւնը եւ անասուններից գերազանցութիւնը, {խմում} է ոգիաւոր հեղանիւթք, երբեմն 300 եւ երբեմն աւելի

իրաւորուած մարդերի մօտ, ուր եւ գիշերը քնում էր, {խմում} էր այն ջուրը, որով հիւանդը լուացել էր իւր վէրքը

նա հարկադրուած էր պարապիլ Տէրութենական գործերով, {խմում} էր քանի մի բաժակ Շամպայնեան գինի, որ արծարծէ իւր

. օրինակ, " ի՞նչ են անում ծոյլերը "՝ " ուտում, {խմում}, պառկում ", այսինքն՝ ուտում են, խմում են, պա

ւտում, խմում, պառկում ", այսինքն՝ ուտում են, {խմում} են, պառկում են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես էն էակ

էական բայ լինէր եւ միւս բայերի կազմող, ուտում, {խմում}, պառկում չէին կարող բայի զօրութիւն ունենալ առանց

ռանց բայական վերջաւորութեան, ինչպէս, " ուտում, {խմում}, պառկում"։ Որեւիցէ հեղինակ, մի բան գրելու

մ չկա " ծեծ խմել " ձեւը, իսկ նոր լեզվում ծեծը չի {խմվում}, այլ ուտվում է, այնինչ հին լեզվում ոչ մի տեղ չի

բարձր սրբազնութիւն թեմակալ արքեպիսկոպոսն Մատթէոս {խնամ} տարեալ ինձ եւ առեալ ընդ իւրեան ի քաղաքէն Նախիջեւա

երեսը. թող հայրը մնա պատված, իսկ որդուն պիտո է {խնամ} տանել, զարգացնել, ըստ որում հայրը այսօր էգուց մ

էին մեզ պահել նորա անմահությունը, ուրեմն ջանք ու {խնամ} ունենալ նոր լեզվի տղայական հասակի վերա: Վերանորո

ը, տեսանելով իւր վերայի կեղտը, զզուի, գարշի եւ {խնամ} տանէ՝ լուանալու եւ մաքրելու իւր անձը, որպէս զի

շատակը եւ աղօթէր քո գերեզմանի վերայ, իսկ եթէ դու {խնամ} տանէիր եւ դաստիարակէիր ուրիշ մարդերի դստերքը, որ

է, որեւիցէ կարեկցութիւն ցոյց տալով, գործակատարը {խնամ} տանէր տղային, այնուհետեւ Բէգզադէն տալու չէր գործ

ւ շնորհեսցի Ամենակալ Տեառնէ՝ եթէ հնասէրք հայոց՝ {խնամ} տարեալ հայկական մանկտւոյն, որ ի բերան առեալ զանո

լինէր, եթե պատուելի հայրենակիցք մեր ազգասիրաբար {խնամ} տարեալ կորըստեանս, բանային ի զանազան հայաբնակ քա

մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը պիտի նորա ժառանգին {խնամ} տանի, սորանից աւելի հզօր ապացոյց չունի նա՝ իր ս

ղուանեանցը, - ես բոլորովին համաձայն եմ քեզ ուրեմն {խնամախօսութիւն} բաց դրացու հետ, միայն աշխատիր, որ Թիւթիւնճի-օղլ

Չգիտեմ ի՛նչ էր պատճառը, երեւի թէ յաջող չգնաց այս {խնամախօսութիւնը}, որ Մկրտիչը ճանապարհորդեց շուտով ղեպի Ղրիմ, այն

առին։ Իգնատիոսը գտանւում էր թշնամիների մեծահոգի {խնամածութեան} տակ եւ վերջապէս իւր ցանկութեանը համաձայն ուղարկու

բրեւ պաշտպան ցուցեալ ինձ ի բարձր սրբազան տեառնէ՝ {խնամակալ} լիջիք ինձ նեղելոյս, եւ հրամայեսջիք դարձուցանել ա

ը օրհնութիւն դնէ եւ բարի յիշատակ ժառանգէ, եթէ նա {խնամակալ} լինի իւր աւելորդ արծաթը գործ դնել չքաւորների անտէ

ն շահով, ծառայության փոխարեն վնաս հասցրին իրենց {խնամակալին}, եւ այս դեպքում նրանք շատ են հիշեցնում կռիլովյան

նելով անիրավ դատը, այնքան ծախսեր անել տվին իրենց {խնամակալին}, որ համենայն դեպս կբավարարեին հասարակության պահա

ս Աչքը չէ նայում չա՛ր կամքերի ուզածներին, այլ իր {խնամակալութեան} աջողութեամբ, հանապազ եւ անփոփոխ բարին է կատարում

ս պարեգօտաւորաց " (զօրացուցեալ պայծառացոյց Վերին {Խնամակալութիւնն} ), ասում է ինքն Փարպեցին, իր Թղթում, պաւղոսեան

, որի մասին կարող ես իմանալ Բերբերյանից թե ինչպես {խնամատար} էի նորա մաքուր, գեղեցիկ եւ անսխալ տպագրությանը:

վ մի քանի ամիսներ։ Աբովեանը չէր դադարում ամենայն {խնամատարութեամբ} կրթել եւ վարժել իւր աշակերտքը գերմանական լեզուի մ

, թողեցին պանդխտական Մխիթարեան քաջագօտի աբեղաների {խնամատարութեանը} այդ հանդէսը, ուրեմն եւ պարծանքի պսակը, որ միշտ

ուժ գործ դնելու առաջանում են, եթէ միայն աչքաբաց {խնամատարութիւն} լինի շինականի կողմից: Եթէ միայն շերամաբուծութեան

48-56 թթ. հանձնված էին շահով Օդեսայի հասարակական {խնամատարության} դրամատեղին: Այս վերջին երկուսը իսպառ զերծ էին վտ

անացի սիրտ է, որ կարողացել է այդպիսի քնքշութեամբ {խնամարկել} իւր թշնամու որդին, - ասում եմ ես: - Իսկ ես

իմոց թշնամեաց եւ սրբեցիք զարտասուս աչացս հայրական {խնամարկութեամբ}: Եթէ ազգասիրական ձեռնտուութիւնք Ձեր մեծագունից ք

մով, եւ թէ երջանկացուցանէք զիս Ձերով մշտնջենական {խնամարկութեամբ}, որ ո՛չ միայն յիս, այլեւ ի բազումս ի մերայնոց ե

պի Կայսերական համալսարանի հիւանդանոցը, ուր աւելի {խնամարկութեամբ} կարելի էր դարման տանել ցաւին։ Հանգուցեալը Յու

վեանի բարեխօսական նամակի հիման վերայ ընդունեց իւր {խնամարկութեան} տակ այժմ հանգուցեալ Դաւիթ Թամամշեանը։ Այստեղ մտա

րը Անոյշին: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է շերամի {խնամարկութեան}, աստուա՜ծ ազատէ, թէ ի՜նչ վիճակում է: Շերամի դե

իւրաքանչիւրը իրաւունք չունէին քո հայրական սէրը եւ {խնամարկութիւնը} հաւասարաչափ ստանալու. մի՞թէ քո աչքումը նոցանից մ

եւս իմաստասիրաբար քննելով՝ պարտավոր ենք տածել ու {խնամել} նոր բողբոջները, որ գինի սերմիցը հառաջացած՝ խոստ

ընկալան ի տանն իմ, վասնորոյ առաւել հարկ է զնոսա {խնամել}: Գ. ՀԱՏՈՐ. Երրորդ պատուէրս յայտնեմ

Յանձին տանել զցոլմունս. Եւ ո՞ւմ հոգալ, {խնամել} Զքեզ, ընդունակ ո՞ր էակն Զկայծականցդ

ւոր Կաթողիկոսներ, որ կարող էին հայր դառնալ ազգին, {խնամել} եւ հովուել ժողովուրդը՝ հոգալով նորա հոգեկան պիտոյ

. Քեզ համար առիթ չի կարող հանդիսանալ մեր հորը {խնամելդ}: Նրան քեզանից պակաս չեն խնամում, եւ ես, համենա

ները աւելի բարակ մետաքս են տալիս, բայց բանը նորա {խնամելն} է), եւ ուխտ է անում, որ հետեւեալ տարին էլ կը պ

, եր. 37) մէկ քանաքեռցու այսպէս է ասել տալիս իր {խնամի} Յարութիւնին. " ասածս սարին, քարին դիպչի, քամին

ա՛յ էլ, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ աղայի գլուխը {խնամի} Յարութիւնի գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա

աղջիկ ունին որպես թե: Շատ բարեւ նույնպես Մանուկ {խնամիին} եւ կնոջը, նացա մորը եւ այլ հարցանողաց շատ բարեւ

ընտիր զոհեր ` կեր կամ զգեստ, պատարագ: Ո՛վ {խնամող} եւ հաստիչ աջ, ո՜վ երկնային կառավար, Ո՞վ է

ս ուղիղ չեն. պատճառ, այդ բաների աղբիւրը ամենայն {խնամով} պիտոյ է որոնել ազգային կեանքի հետ յարակից հանգամա

ք ամենակալ Տէրը սրտացաւ գործաւորներ ուղարկել, որ {խնամով} խլէին այդ փուշերը, որպէսզի ազնիւ բոյսերը հնար ստ

տնկէ տղայական սրտերի մէջ ազգութեան սերմը այնպիսի {խնամով} եւ հոգաբարձութեամբ, որ հիւսիսի ցրտաբեր մրրիկը կա

յին դպրոցք պարտական են կատարել այս պաշտօնը քնքուշ {խնամով}: Մեր ազգին հարկաւոր է ընդհանուր լուսաւորութի

խորհուրդը կը լինէր իւր գոյացուցած արծաթով ամենայն {խնամով} եւ հոգաբարձութեամբ հոգալ այն բոլորը, ինչ որ պատմ

իայի: 8. Այս տպուած պատմութիւնքը պատշաճաւոր {խնամով}, հազարաւոր օրինակներով ձրի կը բաժանէր ազգի աղքատ

րաւունքը, այնուամենայնիւ հարկ կայ մատենագրի վրայ {խնամով} եւ կամաց կամաց ազնուացնել ամբոխի ձեւ ու ոճը՝ որչ

ւ կամ լուսաբանելու, պարտակա՛ն է հերքել եւ մերժել {խնամով} այն բոլորը, ինչ որ հիմք չունի, եւ մաքուր խղճմտա

րովհետեւ միշտ համարեա բաց են նորա ախոռի դուռերը, {խնամով} ընկղմեցի պատկերը պտուկի մէջ եւ լաւ զետեղեցի նորա

նայն իմաստնոցն Հայոց, մինչ դեռ հարկ է վերայ կայր {խնամով} հոգաբարձու լինել նոցին, արշաւին ի մարտ պատերազմի

սուրբ գրոց: Սորա հանճարեղ բանականութեան է գործ՝ {խնամով} աւանդել յետնոցս զպատմութիւն ազգիս՝ սկսեալ յառաջն

ամենիս գրուածքի մէջ։ Բայց այս է մեր ասածը, թէ, {խնամով} եւ ուշադրութեամբ վարվելով նոր լեզուի հետ, հարկաւ

Բացի սորանից, հին լեզուի յոգնակի սեռականները շատ {խնամով} (որովհետեւ օտար է ժողովրդին) պիտի թոյլ տալ երբե

ը ներս առնուլ, բայց եւ այնտեղ պարտք կայ մեր վրայ {խնամով} գործ դնել եւ աշխատել, որ բուն իր խնդրի մօտ մի հի

ակութեանց մէջ։ Պէտք է այդ բոլորից էլ օգուտ քաղել {խնամով} եւ շրջանկատ ընտրութեամբ։ Եթէ այժմեան գրագէտը մի

թիւնքը, որ անում ենք ժողովրդի ձեւի ընդդէմ, պիտի {խնամով}, զգուշութեամբ եւ միայն անհրաժեշտ եղած տեղը գործ

շիշը կազմուածքի վրայ, ուստի պարտական ենք ամենայն {խնամով} արմատախիլ անել այդպիսիքը եւ մաքրել հայկական անդաս

ս իմ, թէ եկեսցէ ժամանակ, յորում Ձերով Հայրագութ {խնամովք} աւարտեալ զընթացս ուսման, եւ գործով ցուցից զիմո ե

դիսանալ մեր հորը խնամելդ: Նրան քեզանից պակաս չեն {խնամում}, եւ ես, համենայն դեպս, արել եմ նաեւ իմ կարգադր

ն ժամանակ բաց է մեր դուռը: Ինչպէ՞ս է Վարդ-խաթուն {խնամուս} առողջութիւնը: - Փառք Աստուծոյ: Խօսքերը վե

զողջոյն զկտակակատարութիւնն, որպէս եւ զդրամսն ՚ի {խնամս} Կիրակոսին Յարութիւնեան, որ եւ ըստ վկայութեան նա

ն արարեալ զմեզ եւ զճակատագիր ողբալի ազգի մերոյ ՚ի {խնամս} Վեհաստիճան Հայրապետիդ: Մնամ Վեհափառութեան Ձեր ամ

յ գտանէի տխրազգեաց։ Երբ աշխարհի կարճեցաւ գութ առ {խնամս} Օծելոյն Մատանց նորա գործք անբան բողոք կալան

ում են արմատների մոտ: Դա անհրաժեշտ է, որեւէ այլ {խնամք} չի պահանջում այս շատ օգտակար պլանտացիան: Խնդրում

բայց իրաւունք ունի մեր կողմից պահանջելու փոյթ եւ {խնամք} իւր վերայ: " Հայաստանը ոչինչ իրաւունք չունի մեզա

դիկ, տեսանելով, որ Բէգզադէն մեծ ուշադրութիւն եւ {խնամք} է ցոյց տալիս հարսնացու օրիորդի վերայ, զարմանում

մարդկութիւնը, գիտէր այսպիսիներին ցոյց տալ սէր եւ {խնամք}, հաւատաց նորան եւ բարի յուսով թոյլ տուեց մինչեւ

Նորա արդիւնքն էր, որ գերդաստանների մէջ թագաւորեց {խնամք}, դարմանատարութիւն եւ խաղաղութիւն. մի խօսքով՝ ն

շակութիւնքը հիմնելով եւ ժողովրդին խաբելով, աւելի {խնամք} են ունեցել այդպիսի բաները գրով մինչեւ մեզ հասցնել

ւնը, բա՛ նորա այնքան ցոյց տուած բարեկամութիւնը, {խնամքը} եւ սէրը չպէ՞տք է հանէր դորայ մտքից այն դաւաճանութ

քանի պարտիաների բաժանելու համար: Իհարկե, Դռնից {խնամքով} թաքցրին մեդալի մյուս երեսը, որտեղ խորամանկ ձեռքո

րողացել է Ազուչենան օտարի զաւակը մայրական գթով եւ {խնամքով} սնուցանել իւր որդու պէս, բայց ի՞նչ... Պատահում

դարած մանր յակինթներով (եաղութ): Գլխի մազը շատ {խնամքով} երեք բաժանած եւ մի գէս հիւսած ընկած էր թիկնամիջու

այն օրից, երբ դու, Տէ՛ր, քո անարգ մարդ մեծարող {խնամքովդ} ինձ քո ընտանիքին յանձնեցիր, դոքա եղան իմ վրայ քո

ձ էր, եւ ես հաւաստի չլինելով յաջողութեան մասին, {խնայաբար} գործ էի դնում միշտ նիւթերը, որ թէեւ թեթեւագին բա

(այս է ի ձեռնտուութիւն ազգայնոց), չունիք երբէք {խնայել} զձեր ովսանն պարտ ու պատշաճ ներգործութիւն: Աշա

ոսութեան յիշատակը ես չմնայ Հայերի մէջ: Եթէ նա չէ {խնայել} այս պատմական յիշատակարանքը, այն հոյակապ արձաններ

յին ազգը, որ նորան ծառայութենից փրկելու համար չէ {խնայել} իւր արիւնը եւ կեանքը, եւ մարդկային ազգը ազատ կաց

արտասուելի գործերի ականատես, որ գործուել էին մեր {խնայելի} ազգի մէջ: Որքա՛ն մարդիկ՝ մեզ ծանօթ ու անծանօթ,

որա յարգը, ի՛նչ օգուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ {խնայելով} պիտոյ էր ներս բերել կազմուածքի մէջ օտար մարմիններ

յ, այլ միայն խնդրում ենք արգոյ ժողովագրից, որ, {խնայելով} իւր ութսունամեայ հասակին, հանգիստ տայ իւր անձին

այ: Ջերմ սրտով աղաչում ենք Ամենակալ Տէրը, որ նա {խնայելով} Նախիջեւանի հասարակութեանը, յառաջացնել նոցայ մէջ

ասել հանապազ. " Փա՛ռք քեզ, Տէ՛ր Աստուած, որ, {խնայելով} մարդկութեան տկարութեանը, ստեղծել ես նոյնպէս հնար

իւն. եթէ սրտցաւութեամբ եւ Ձեր մռայլութեան գանձին {խնայելով} գործ կատարենք, այն ժամանակ, գլուխ կը գայ 77, 5

նդդէմ ստութեան դրօշակի տակ ամրացած սպասաւորների, {խնայելով} նախախնամութիւնը, պ. Շահբէգին իսկոյն ազատեց Շամի

է նորում չկայ այդ ձեւը կամ այդ բառը, բայց միշտ՝ {խնայելով} եւ պէտք եղածից աւելի չառնելով։ Մենք ասացինք, որ

ս ունիմ, որ դուք ձեր ազգասիրական օգնությունը չեք {խնայելու}: Եղբայր, մեք առանց ձեր ոչինչ ենք, նույնպես եւ

ետեւ ամենայն կարող մարդ զանազան դիպուածներում չէր {խնայելու} իւր օգնութիւնը: Այն արծաթը, որ մի Հայ մարդ պիտի

տուեցան դէպի կորուստ, դէպի կրակ՝ առանց ամենեւին {խնայելու}, կորան, կործանուեցան եւ այն գեղեցիկ արձանները,

էն մարդոց վերայ յարձակուելով, սպանում են՝ առանց {խնայելու} հասակի եւ սեռի, Ռուսիոյ գերմանաթաթար կառավարութի

այց շատ անզօր գտանուեցան շարժելու մարդերի սիրտը, {խնայելու} կիսակենդան մնացածները: Պատմութիւնը մի դափնե

ի նման վազեցին իմ ունեցած չունեցածի վրայ եւ առանց {խնայելու} կտրատեցին, երբ տեսան, թէ քո աչքից ընկայ։ Եւ այ

ի բոզ յայտնուէր, իսկոյն քարկոծում էին նորան առանց {խնայելու} ։ Էլ ի՞նչպէս ուրեմն կարող էր յատուկ բոզանոց լինել

տ օրէ մեծարուելով ինձանից, հաւատայ, որ ոչինչ չէ {խնայելու}: - Շատ բարի, - ասաց վէզիրը եւ առաւել ցոյց տ

ն տէրն եմ։ Միայն խնդրում եմ ամէն մի մարդուց, որ {խնայեն} իմ Յիշատակարանը, եւ բան ուղարկելու ժամանակ աշխատ

ան հետ նրա բամբիռը"։ Պարոններ, Աստծու սիրուն, {խնայեցէք} ժողովրդին, իրաւունք երէք նորան։ Նախ՝ որ ոչ մի

սիրտը, խորովելու էր իմ ներսը: Նախախնամութիւն, {խնայէ} ՛ ինձ... Նախախնամութիւն, խնայէ՛ իմ սիրական ազգին

Նախախնամութիւն, խնայէ՛ ինձ... Նախախնամութիւն, {խնայէ} ՛ իմ սիրական ազգին. Նախախնամութիւն... Զ.

վ Շան սատակնե՞րը հանեմ"։ - Տէ՛ր իմ, {խնայէ} ՛, հոգեւոր, Մի՛ տալ պատիժ խիստ սաստիկ.

ւ կարողացան նորա քարացած սիրտը ի գութ շարժէլ, որ {խնայէր} բովանդակ հին աշխարհի մայրաքաղաքին: Մոռանում էի ա

ակորդը, բայց մի ձայն վերեւից կանչում է նորան. " {Խնայի՛ր}, խնայի՛ր"։ Այդ րոպէից կոմսի որդին եւ Մանրի

այց մի ձայն վերեւից կանչում է նորան. " Խնայի՛ր, {խնայի՛ր} "։ Այդ րոպէից կոմսի որդին եւ Մանրիկօն դառնու

Ո՛վ Հայր, ո՛վ դու Հայր, որ երկնքումն ես, {Խնայիր} թշուառ մեր անտէր ազգին. Մի՛ տար զոհ գնալ թշ

ով նայողը կը տեսնէ, որ նոր լեզուի մէջ, ժամանակի {խնայողութիւը}, առոգանութեան ներդաշնակութիւնը եւ արտաբերութեան

րմուհիքը. այո՛, եւ պսակում է իսկ, այո՛, եւ չէ {խնայում} իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով, չէ խնայում իւր ձե

եւ չէ խնայում իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով, չէ {խնայում} իւր ձեռքերը եւ ձեռնոցները, որ շատ անգամ մի երեկո

եւ հասկացողութեանը ընդդէմ պատերազմ է բացում. չէ {խնայում} ոչ ոքին, ամէնի ճակատին զարկում է. ասացէք այժմ,

ը եւ նպատակը, որին հասանելու համար ոչինչ բան չէր {խնայում} ։ Անդադար ապաշխարութիւնը, երեխաներ կրթելը, ընտա

թէ ի՞նչ սիրով պահւում է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը {խնայում} է իր լաւ թթենու տերեւը. (թէեւ նորա լաւ կարծած կ

ով, երգեց գիտնական Թէոդորոս Եսայեան Խատամեանցի " {Խնդա} ՛ այսօր, Հայաստա՛ն " երգը, որ մի ժամանակ երգուած

նդով հա՛ր Աստուածային քո քնար. Թո՛ղ մի {խնդա} մայրն Հայաստան, Թո՛ղ մի լսէ նա քո ձայն։

երին Պակասեցաւ երկնքիցը Մի պայծառ աստղ {խնդագին}: Երրորդ օրը շատ սգաւորք Փորեցին մի գ

կերներ․ Ինձ չէ թոյլ տուած երկաթի կեանքում {Խնդալ}, վայելել ոսկի րոպէներ։ Մի յիշեցնե՛ք,

տիչ վարդապետի եւ Հայր Իգնատիոս վարդապետի, 'ի տէր {խնդալ} ։ Զգիր վերապատուելութեանց ձերոց, գրեալ 'ի Հռ

իւն զաւակի սկզբնապատճառիս: Խնդացէք ուրեմն, {խնդակից} եղիք ծերունուս, դժոխքի զօրութիւնք, որ այսօր տես

- պատասխանեց պառաւը, - Աստուած անփորձ պահէ, շատ {խնդաս}: Աղքատը հեռացաւ: Մանուշակը մտաւ ներս: Մա

երում. Թէեւ յաջող ժամանակ մեզ մօտ լինէր ու {խնդար}, Մեր քաջաբաղդ գործերը՝ գովելով ուրախանար

ւ այնպիսի բազմարդիւն զաւակի սկզբնապատճառիս: {Խնդացէք} ուրեմն, խնդակից եղիք ծերունուս, դժոխքի զօրութիւ

ամարաւ 132, զոր ընթերցեալ բազում մխիթարութեամբ՝ {խնդացի} ընդ աղօթս եւ օրհնութիւնս, զորս հեղուիք ՚ի վերայ

ը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից {Խնդացին} ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն որ ասացի, Չէր հայր,

ը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից {Խնդացին} ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն, որ ասացի, Չէր հայր

ակների մատուռները եւ ուսումնարանները ամեն ժամանակ {խնդացին} եւ ուրախացան նորանով. նորան լսողների հոգիները ծա

ղ ասեն մեզ. մենք գոնէ, չգիտենք)։ Բարոյական {խնդի՞ր}... Ո՞ւր է դորա աղբիւրը, միթէ դո՞ւրս է դա մարդկո

հայ Միքայէլ Ղազարեան Նալպանդովն, իսկ եթէ զի՞նչ է {խնդիր} իմ, այնմ զհետ գան յօդուածք: Յանդիման կացուցե

յ Հայոց հասարակութենէ: Որպէսզի ընկալեալ զայս {խնդիր} իմ հրամայեալ լիցի յաղագս առաջի առնելոյ զվերոյիշեա

ԷԻ ԹԵՄԱԿԱԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ԵՒ ԱՍՊԵՏԻ Խոնարհագոյն {խնդիր} Թեպետ ես ի 10-էն մայիսի խնդրամատոյց լեալ էի ի

Ր ԿԱՌԱՒԱՐՈՒԹԵԱՆՆ ի Միքայէլ դպրէ Նալպանտեանց {Խնդիր} Նախ՝ ըստ հաւաստի տեղեկութեանս իմացեալ եմ զի Բ

Ր ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆՆ Ի Միքայէլ դպրէ Նալպանտեանց {Խնդիր} Զհրովարտակ հոգեւոր կառավարութեանդ զոյգ ընդ պատ

ՈԴՆ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Միքայէլ դպրի Նալբանդեանց {Խնդիր} Նորին բարձր սրբազնութիւնն տէր Մատթէոս վիճակաւո

գամ ծանոթանալուց հետո, պարունակում է յուր մեջ մի {խնդիր}, որ կարելի էր միայն գործել երկար ու շատ ծանոթութ

ր: Այս խորհրդով պ. Նազարյանցն ամսույս տասնիննից {խնդիր} գրեց ազգային լուսավորության նախարարին, որի հետ մ

րեկան եկամուտը պիտի սեփականվեին քաղաքին: Այժմ {խնդիր} է, գնացող պարոնները, որոնց առաջարկվում է հարյու

բնակելոց ի քաղաքիդ, յաղագս գնալոյ ՚ի Կալկաթա, ի {խնդիր} ազգային հրիտանացն մակագրելով այսպէս. " Զայս թուղ

Յարութիւնի Աջեմեանց, վասն գնալոյ ի Հնդկաստան, ի {խնդիր} ազգային հրիտակացն, հաստատեմք եւ վաւերացուցանեմք

յաւելոյր, զի թէ իջայց ի Կալկաթա, առանց զառաջինն {խնդիր} գործելոյ ի Լոնդոն, յայնժամ կառավարութիւնն հնդկակ

ված իր ամբողջ ընտանիքի բախտը, իսկ դա երկրորդական {խնդիր} չէ: Հանգստացրու նույնպես մեր ծնողներին: Ներքին

է, - դարձյալ ոչինչ անել չես կարող: Դա շատ նուրբ {խնդիր} է: Լեզուն տրակտատ չէ՝ չի շարադրվում: Լեզուն օր

ե ե՞րբ՝ այդ եւս չի կարելի ասել, որովհետեւ դժվար {խնդիր} է: Բարեւներ երկու սեռի բարեկամներիս, նրանց բ

րատով. ուստի ինձ հարկ եղավ ամսույս 15-ից վաղօրոք {խնդիր} գրել առ գավառապետն, որ հրաման հանե կամ ինքը տա մ

լ ձեր շահը նայելով, գրել տեղվույդ Մագիստրաթին մի {խնդիր}, որ նա մեր հորը վախճանից հետո ինչ որ մնացել է,

դիրն զազգային հրիտակաց եւ ընտրելոյ զերեսփոխանս 'ի {խնդիր} մեծակշիռ ժառանգութեանն: 'Ի պաշտօնական ազգային

րստենէ: Հուսացեալք եթէ ոչ անտեսեսցէ Տէրդ զայս {խնդիր} ազգային, յանձն առնեմք զանձինս 'ի պաշտպանութիւն ա

լով յետ դառնային իւրեանց տեղը. այս մի շատ քնքուշ {խնդիր} է ` անտես մնացած մեր ազգից մինչեւ այսօր: Ի՞ն

կրտիչ Նազիրեանի ձեռքով տուեց ՄԵԶ ամենահպատակագոյն {խնդիր}, նոցա իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը, պար

կանութեան հանդէսը: Երկար ու ձիգ քննութեան արժանի {խնդիր} է այս, բայց, թողնելով այլ ժամանակի, յառաջ տանե

ական օրէնսդրութեան մէջ: Հարցասիրութեան արժանի մի {խնդիր} է այս, ուստի պիտի խնդրեմ եւրոպական իրաւաբաններից

երգեն երեկոյ առաւօտ: Աղօթքի բովանդակութիւնը է մի {խնդիր} առ Աստուած, որ բոլոր Հայերը, պապական դառնալով,

ենից: Լուսաւորութիւն. ահա մի մեծ եւ հոյակապ {խնդիր}, որ ազգի կարողքը եւ ուսումնականքը պարտական են լո

աթագլուխ կայ եւ ո՛չ վարժապետք: Այս եւս մի ահաւոր {խնդիր} է, որի լուծումը որքան դժուարին եւ անհնարին է երե

Ձեզանից Յիշատակարանիդ միջնորդութեամբ առաջարկել մի {խնդիր}. մի՞թէ չէ կարելի մի ընկերութիւն կազմել մեր ազգի

ք կառավարութիւնը եւ ազնուականութիւնը, այդ մի այլ {խնդիր} է եւ այն ժամանակ վերագրեալ հարստութիւնը չէ վերաբե

բեմն ոսկին եւ արծաթը: Տնտեսական խնդիրը միակ {խնդիր} է մարդու կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովելու համար,

աւոր, հազարաւոր, իսկ միւսը ամենեւին ոչինչ: Այլ {խնդիր} է աշխատութեամբ ձեռք բերուած այն բանը, որ բնութիւ

ւթիւնը եւ ազնուականը: Այս խնդիրը մահու եւ կեանքի {խնդիր} է. " to be, or, not to be!"։ Քսան երեք միլիո

ը եւ փետրուար 2-ից տուել է կայսեր մի մեծախորհուրդ {խնդիր} ։ Յետընթաց կուսակցութիւնը մնացել է ազգի եւ

ւ համար մինչեւ նորա խելահասութիւնը չկայ բարոյական {խնդիր}, բայց մարդը մինչեւ այդ աստիճան հասանելը, կարօտ

չէ այլեւս: Տնտեսական խնդիրը մահու եւ կեանքի {խնդիր} է, կրկնում ենք դարձեալ: Եւ անկարելի է Հայոց ազգ

՝ նոյնքան հաւանականութիւն նորան չհանդիպելու: Այլ {խնդիր} է ջուրը մտնել՝ թոյլ տալով խեղդուելու կարելութիւն

տնել՝ թոյլ տալով խեղդուելու կարելութիւն, եւ այլ {խնդիր} է մտնել՝ հաստատ գիտելով, որ պիտի խեղդուի"։

ծից երեւում է, որ մեք մարդուն համար իբրեւ առաջին {խնդիր} առնում ենք տնտեսական խնդիրը եւ անուանում ենք նորա

ն խնդիրը եւ անուանում ենք նորան " մահու եւ կեանքի {խնդիր} "։ Այս բաւական է, որ մի տեսակ մարդիկ, որոնց բո

Եթէ ի բոց սիրոյ կիզեալ Ջրոյ կենդանւոյ ի {խնդիր} Վառիս, երթաս զոտս ամբարձեալ Եւ խոյզ

Եւ ո՞ւմ տեղի ճակատուն. Էր երբեմն այս {խնդիր}, Բե՛ր, ասել նաեւ կնճիռն, Այլ գիտութ

ն: Այսօր վերակացուի ձեռքով ուղարկեցի կոմենդանտին {խնդիր} միջատների մասին, որ անդադար ապականում էին կերակո

իչքը գրած լինէին առանց չափելու եւ կշռելու. ուրիշ {խնդիր} է, թէ ինչպէս էր այդ չափը, բայց եւ այնպէս կարծու

նը։ Թղթի հարազատութիւնը երկբայութեան ենթակայ {խնդիր} չէ։ Մեծ Վահանի օրով, Ղազար Փարպեցու կրօնաւորներ

ղ էր յիշեցնել կռապաշտութիւնը, այդ ապացուցի կարօտ {խնդիր} չէ, որովհետեւ պատմութեան ձեռքով արդէ՛ն ապացուցեա

րհուժանի՝ Աղանին եղբայր լինելը տարակոյսի ենթակայ {խնդիր} չէ։ Նախ, ինքը՝ Փարպեցին, իր Պատմութեան մէջ (

խոստացաւ ամենայն հնար գործ դնել, ամենայն հարց ու {խնդիր} անտես չառնել, այդ օրիորդը գտանելու համար, եթէ մ

րջ կը տայ եւ կը հեռանայ, մանաւանդ եթէ մի այդպիսի {խնդիր} առաջարկես. թող այդ խնդիրը լինէր խելացի եւ լօգիկա

ում " Լոյս զուարթը"։ Ահա քեզ մի ուսումնական {խնդիր}, որ արժէ tartarus emeticus ․ ինձ հարկաւոր չէ մի

լռութիւն: Տիրացուն առաջարկեց մի այլ պատմական {խնդիր}: - Պարոն, - ասաց նա, - Առաքել․․․ պատմագիրը

ս մտած չմտած, բարեւը ասած չասած առաջարկում էր մի {խնդիր}, որպէսզի պատճառ տայ Թիւթիւնճի-օղլուին խօսելու,

կչոտութենով ներս մտանելուց հասկացել էր, որ նա մի {խնդիր} ունի. պատճառ, եթէ այդպէս չլինէր փեսացուն, փոքր

արեանց ընդ Քօլլեճեանս, եւ սակայն այս ո՛չ հայի առ {խնդիր} ինչ եւ կամ հետեւողութիւն հեղինակի յԱստուածաբանակա

Ի՛նչ է պապականութիւնը. մեր համար ծանր լուծանելու {խնդիր}, որովհետեւ մեր ազգը, մինչեւ այսօր առաջնորդուելո

աք զհնասէրս ի հանդէս հանել զայնս առ ի պարզել զայս {խնդիր} ազգային մատենագրութեան: Խնդրեմք ի պատուելի հնասի

առ ի խաբել զազգին պարզամտութիւն: Ասացաք արդէն եւ {խնդիր} ի մէջ արկաք, թէ զի՞նչ ուսեալ է դոցա ի հին մատենա

ամբ, որպէս թէ ոք, որով թարթափեալ էր ի յոյզ եւ ի {խնդիր} միոյ միայնոյ հայաբար հնախօսութեան կարող էր մտածել

ալ զնա, բուռն հարկանէ զլուսաւորութենէ Ազգին եւ ի {խնդիր} ելեալ հայկական նշանագրաց առ ի կենագործել զդպրութի

Հայոց: Դարձցուք վերստին ի կարգ մերոց բանից: {Խնդիր} ի մէջ ելանէ, այո եւ հարցասիրութիւն իսկ, եթէ միա

թշուառ եւ զողորմ դրութիւն հայկական որդւոց, որք ի {խնդիր} աւուրն պարենի անբանացեալ չիցեն աղքատ, ողորմելի,

չեւ անգամ ինքեանք անդամները կարո՛ղ էին հրաժարական {խնդիր} տալ Գեներալին, որ ազատ իրաւունք ունէր արձակելու

mpagnie du saint coeur de Marie)։ Քանի մի գունդ {խնդիր} տուեցին, որ Տէրութիւնը ընդունէ այս Հասարակութիւն

իզի մէջ, իսկ ներքին խորհուրդը բոլորովին քաղաքական {խնդիր}, այն ժամանակ Փարիզի հասարակութիւնը, քաղաքի իւրաքա

ինչի՞ վրայ գործադրւում, վերին աստիճանի փափուկ մի {խնդիր} էր այդ. ուղղակի պատասխան տալ այդ հարցին չէր կարե

է, վասն որոյ եւ մեր լեզուի մէջ ասւում է գործ կամ {խնդիր}, արժանի հարցասիրութեան. այս է բուն կլասսիկական

նթլպատութիւն, այլ որպէս նոր արարած։ Այո՛, ծանր {խնդիր} է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ. բայց գ

որպէս էական բայ, ուրեմն ներկումը դառնում է նորան {խնդիր} եւ ուրիշ բան չէ հասկացնում, եթէ ոչ այս թէ " նորա

րկում է ", որպէսզի ներկում խօսքը, էական է բային {խնդիր} չդառնայ եւ գաղափարի շփոթութիւն չծագի։ Բայց մեզ կ

երը ներկում են ", ուր ներկումը, որպէս նախադաս, {խնդիր} է լինում, ներկումից չէ ընդունվում որպէս առանձին

ւնվում որպէս առանձին առնված բայ եւ ներկումը նորան {խնդիր}, այլ երկուքը միասին մէկ բայ, թէեւ բայական վերջա

ւնը, որ հին լեզուում սովորաբար վերջահոլով տրական {խնդիր} է առնում, նոր լեզուում բոլորովին անգործածական է

այքն պսակին ըստ ճգնութեանցն ", այն ժամանակ ըստ-ի {խնդիր} դարձած բառը առնում է սեռական հոլովով եւ նորա մօտ

արկան նուագն է կամ Չամչեանի խօսքերով՝ " նուագն է {խնդիր} սեռի բայիս հնչեցուցանէ ", ուրեմն խեղճ բամբիռը մն

ամ կրակը ընդունելով որպէս իրողութիւն, բնականաբար {խնդիր} է առաջ գալիս, թէ ի՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած պի

կամ անթլպատութիւն, այլ որպէս նոր արարած"։ Ծանր {խնդիր} է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ, բայց գ

այց իր մօրը նման չէ, կամ այնպէս գեղեցիկ չէ։ Այս {խնդիր} չէ, այլ ցնո՛րք։ Կարող է նա իր մօրը չնմանելով աւ

ա էութեան գագաթնակէտը։ Նորա համար չկայ բարոյական {խնդիր} ։ (Եթէ գիտեն սորանից աւելի թշուառ վիճակ, թող աս

եթէ օրանգութանգի կամ կօրիլլի համար կայ բարոյական {խնդիր}, ապա ուրեմն կայ եւ մունջի համար, բարոյական խնդի

միայն արժանի էր այս վսեմ անունին լիամասն կերպով. {խնդիր}, որ զայրացնում է զգայուն սրտի վէրքերը։ Ազգը

քեմ նաեւ նորա առջեւը։ Պարոն, լեզուի խնդիրը ծանր {խնդիր} է եւ որքան ծանր, այնքան վերադարձ չափակցութեամբ,

լը։ Բայց կրկնում ենք, այս շատ զգուշալի եւ նազիկ {խնդիր} է, որովհետեւ հեղինակը հերիք չէ, որ պիտի օրէ օր

ւթիւնը ազդեցութիւն չանէ, շատ կամ սակաւ, այդ այլ {խնդիր} է, եւ կախւում է խմորոցի որակութիւնից, հասարակաց

դտեղ մի հոգաբարձու մարդ չունենանք այս բանին, մեր {խնդիրը} չի ընդունվելու, մանավանդ որ պատճառը պատրաստ է:

արձակվելու չէի: Հավատացած եմ, որ կկատարեք իմ {խնդիրը}: Ստորագրողների անունը, ինչպես պ. Նազարյանցը ար

ենակից եւ խնդրում եմ ազգի անունով անտես չառնել իմ {խնդիրը}, այլ մի քանի ազգասիրաց ձեռնտվությամբ հասուցանել

պիսի հաշիվները: Հույս ունեմ, որ կկատարեք իմ այս {խնդիրը}: Մեծարանքով միշտ ձեր Մ. Նալբանդյան 48

ի օրից: Տեսանում եք ահա՛, որ մոտից քննելով, {խնդիրը} ճյուղավորվում է: Ես վաղուց նախատես էի այս բանին

այլ այսպիսի բաներ, որ պիտի բացահայտ կացուցանեին {խնդիրը} եւ գնացողների, ե՛ւ քաղաքի առաջեւ: Ներկայում

ջ գործերի, մեր կողմից այսպես կարող ենք վճռել այս {խնդիրը}: Ես եւ պ. Հարություն Աջեմյանցը, որի հետ Ձեր

ցվելը, մինչդեռ առաջնակարգ նշանակություն ունի այն {խնդիրը}, թե արդյոք Նախիջեւանում նա կհասնի մինչեւ սերմ տա

մության, խնդրում եմ անուշադրության չմատնի իմ այս {խնդիրը}: Թող նա, իր հերթին, մանրամասն գրի Իվան Մինաեւի

ոլիս հասնելը նավասենյակից դուրս չեկավ: Ամբողջ {խնդիրը}, կարճ ասած, ահա թե ի՛նչ է: Հայերը Թուրքիայում

ռել մեր եկեղեցու ծոցը: Յուրաքանչյուր ոք, ով այդ {խնդիրը} դիտի այն տեսանկյունից, բնականաբար կհանգի հետեւյա

՝ հիշյալ աշխատանքն է: Եվ մինչեւ որ չավարտեմ այդ {խնդիրը} ՝ այնպես ինչպես ես եմ ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տ

տեսնել, որ ինձ հետ խոսող մարդը խոսեր ինձ նման. {խնդիրը} բացառապես այն է, որ նա հասկանա ինձ: Հասկանալն ա

րեն ուսումնասիրի արհեստականորեն ձկներ բազմացնելու {խնդիրը}. սա մի մեծ բան չէ, տեսականորեն ֆիզիոլոգիայից մե

են: Բայց առաջին գործն է՝ լավ ուսումնասիրել այս {խնդիրը}: Անանիան շատ ճանապարհներ ունի այդ անելու 1) զոո

տճառող ճանճերից ազատելու համար՝ միանգամից լուծեց {խնդիրը} - սպանեց ճանճին եւ իր անճոռնի թաթի միեւնույն հարվ

որ ձերդ գերազանցությունը չի մերժի իմ ամենախոնարհ {խնդիրը}: Ձերդ գերազանցության, ողորմած տեր, ամենա

ի, հեչ գրելու ուժ չկար վրաս, ինչու որ ան թերմաշ {խնդիրը} գրեցի Մագիստրատ, մեռելս ելլավ: Ինչեւիցե, ասի,

Արի՛ մի փոքր ֆիզիկապէս եւ բարոյապէս քննենք այս {խնդիրը} եւ տեսանենք, թէ կայի՞ն այնպիսի օրէնքներ բնական ե

ոյ է ստանար՝ մնալով իւր հայրենի հողի վերայ: Այս {խնդիրը} լուծանելու համար հարկաւոր է քննել այն պայմանքը,

նելով ձեզանից ՄԵԶ ուղարկած ընդհանուր եւ յօժարակամ {խնդիրը}, անցեալ տարու Յուլիսի 16 թուականից Բաղչիսարայ քա

մար եւ, ՄԵՐ Գերագոյն ողորմութեամբ ընդունելով այդ {խնդիրը} եւ ցոյց տալու համար ՄԵՐ մշտական բարեհաճութիւնը դէ

քամակից։ Մինը հարցանէ, թէ Հայոց պատմութեան ո՞ր {խնդիրը} պիտի պարզէր այդ բուրգերի մակագիրը կամ ովի՛ն քանի

էս է թւում, որ մեր նորընտիր Հայրապետը չթողու այս {խնդիրը} առանց ուշադրութեան: Ինձ պատմեցին Փարիզում,

Ցանկացողքը ստանալ այս օրագիրը կարող են՝ իւրեանց {խնդիրը} պատկանեալ արծաթով հանդերձ հասուցանել կամ Պ. Նազա

ւնը յարգելի է մեզ, թէ խնդրի վսեմութեան եւ թէ այդ {խնդիրը} լուծանելու մասին դիւրին ճանապարհներ մէջբերելու հա

նց այդ ճանապարհորդութեան եւս կարող ենք մեր ներկայ {խնդիրը} լուծանել, այսինքն՝ իմանալ ազգի ստոյգ քանակութիւ

եա՛լ է Աստուած: Պարոն Տիրատուրեանի առաջարկած {խնդիրը} շատ մեծ յարգ ունի մեր աչքում. համաձայն ենք նորա

տճառով գրելու գրքի մէջ, դառնում ենք դէպի երկրորդ {խնդիրը}, որ արել էին մեզանից: §2. Երբ առաջին անգամ

նացի խօսէ Շնորհալու հետ եւ կարգի դնէ միաւորութեան {խնդիրը}: Այս բաների մասին, որպէս պատմական գրաւոր յի

անած) գործի մասին: Այժմ դառնանք դէպի երրորդ {խնդիրը}: §3. Սկայորդու տարածած լուրերը աւելորդ էինք

նչպէս կամին հաւատացնել հարաւայինը, այդտեղ չէ մեր {խնդիրը}: Ներկայ պատերազմի այսօրուայ հետեւանքը մեք ընդուն

յ եւ Ֆրանսիոյ մէջ զարմանալի: Բայց, որ սովորել է {խնդիրը} քննել, քրքրելով նորա բոլոր ծնուցիչ պատճառքը, նա

արտութիւնը եւ նոյնիսկ Անգլիոյ մէջ, բայց այստեղ է {խնդիրը}, երկրագործի համար երկիր է հարկաւոր գործելու, որ

ցուած էին երբեմն ոսկին եւ արծաթը: Տնտեսական {խնդիրը} միակ խնդիր է մարդու կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովել

ը ապահովելու համար, եւ որչափ ծանր արժէք ունի այս {խնդիրը}, որչափ մարդը անքակտելի կապուած է նորա հետ, այնք

ի բռնանայ իւր ընկերի վերայ: Եւ քանի որ տնտեսական {խնդիրը} ՝ այն բազմակնճիռ Գորդիասի կապը լուծուած չէ, հասա

այսօր ռուսական կառավարութիւնը եւ ազնուականը: Այս {խնդիրը} մահու եւ կեանքի խնդիր է. " to be, or, not to b

ողովրդեան սանձը: Մինչ այս, մինչ այն, տնտեսական {խնդիրը} մի աներեւոյթ զօրութեամբ ընկաւ մէջտեղը. հարկը ստի

ղ աշխատեցանք միմիայն մերկացնել նորան: Ի՛նչ է մեր {խնդիրը}: Ո՛չ Ամերիկայի պատերազմը, ո՛չ Անգլիոյ սեպհականո

ակը, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը: Ի՞նչ է ուրեմն: Մեր {խնդիրը}... ինչ որ աւելի իրաւունք ունի գրաւելու մեր ուշադ

մեզ, որի հետ անքակտելի կապերով կապուած ենք, մեր {խնդիրը} է մեր խե՜ղճ ազգի թշուառութիւնը: Այս տողերից սկսա

ունի, ինչպէս ուրեմն կարող է օգնել ուրիշին: {Խնդիրը} նոյնիսկ այնտեղ է, որ նա աղքատ է եւ պիտի առաւել ա

ւ այդ աստիճան հասանելը, կարօտ է նիւթի: Նիւթական {խնդիրը} միշտ կայ: Առաջին շունչի հետ մարդը առնում է օդի թ

նդունելու, նա կենդանի չէ այլեւս: Տնտեսական {խնդիրը} մահու եւ կեանքի խնդիր է, կրկնում ենք դարձեալ: Ե

դը, կարօտ է օրական հացի, քանի որ նորա տնտեսական {խնդիրը} կարգի չէ դրւում: Հայոց հասարակ ժողովուրդը ա

ժողովուրդը մի փոքր ազատ շունչ կառնու: Բայց {խնդիրը} այստեղ է, թէ ո՞վ տայ երկրագործին այն դրամը, որ

ւթիւն կայ մէջտեղում, քանզի պէտք կայ, քանզի հացի {խնդիրը} ամեն րոպէ բաղխում է նորա դուռը: Եւ մի այդպիսի վա

։ Այդ տնտեսական խնդիրն է, մարդը եւ հացը: Եւ այդ {խնդիրը}, կանուխ թէ ուշ, թէեւ սոսկալի փոթորիկներով, պիտ

ն ու հեղեղեցին Եւրոպա, այնպէս եւս մարդու եւ հացի {խնդիրը} լուծուելուց յետոյ եւրոպական մարդը պիտի իջանէ Ասիա

արոզում ենք հաւասար իրաւունք, ուրեմն, ազգութեան {խնդիրը} եւ ուշադրութեան արժանի բան չէ. մարդը ապրել է Հայ

այսօր ոչնչանան, վաղը ոչ միայն չէ մնում ազգութեան {խնդիրը}, այլ հարկաւոր եւս չէ: Բայց այս է բանը, որ դորա

ուղիղ ճանապարհից: Այս պատճառով մէջտեղ դնում ենք {խնդիրը} ՝ ի՛նչ է ազգութիւնը: Ազգութիւնը, իբրեւ պատ

ու հնարները: - Եւ այստե՞ղ հանեցիր տնտեսական {խնդիրը}... Եւ չկամելով բռնաբարութեան կերպարանք տալ

ազգութեան ներքին եւ էական խորհուրդը չէ տնտեսական {խնդիրը}, անհիմն է այդ ազգութիւնը, սո՛ւտ է այդ ազգութիւն

րանայ մինչեւ 1000 ղուրուշ: Մեր բարձրացուցած {խնդիրը} մի վերացական եւ անբնական Փիլիսոփայութիւն չէ, որ

ապրուստի համար կարօտ չլինի նիւթի եւ չհասկնայ հացի {խնդիրը}. եւ մեք խօսեցանք միայն այն խնդրի վերայ, քանզի ն

ուն համար իբրեւ առաջին խնդիր առնում ենք տնտեսական {խնդիրը} եւ անուանում ենք նորան " մահու եւ կեանքի խնդիր "

պայմանները: Պայմանների մէջ տեսնում ենք տնտեսական {խնդիրը}, տեսնում ենք մարդկային համերաշխութիւնը, որ դաւա

: Եւ ի՞նչպէս չդառնաս դարձեալ դէպի տնտեսական {խնդիրը}, որ եթէ կարգի դրուած լինէր, այս խեղճ մարդը իւր

կալ: Ի՞նչ է մնում մեզ: " Քարոզել տնտեսական {խնդիրը}, քարոզել մարդը, քարոզել ազգութիւնը, միստիկների

անապարհով գործ դնելու ազգի պիտոյքների վերայ, ահա {խնդիրը}: Արդէն վաթսուն տարին լրացած ` դէպի եօթանաս

ը եւ թէյը: Երեկոյեան ինձ յայտնեց վերակացուն, թէ {խնդիրը} տուել է կոմենդանտին եւ թէ նա հրամայել է մաքրել խո

Պ. Չամուռճեանի նման մի աղօտ լուսով լապտերի, այդ {խնդիրը} այս տեղիս վերաբերութիւն չունի: Բայց այս է բան

ինէականի տակ լինէր աճում։ Թէ տաճկի, թէ սատանայի {խնդիրը} այդ չէ, այլ այն է, թէ այսօր նաեւ հայի սեփականն

նի լեզուին։ Բայց արդեօք հասե՞լ եմ նպատակիս։ Այդ {խնդիրը} իմ գործ չէ լուծանել։ Նոր լեզուն դեռեւս մանո

յսպէս ձայն տալ մեր հին մատենագրութեան վերայ։ Այս {խնդիրը} վճռելու համար կրկնում ենք սորանից յառաջ ասածներս

արձակ հաստատութեամբ բռնել է ամէն կողմից իր առջեւի {խնդիրը}: Հեգելը իր քաղաքական ասպարէզը " Գերմանիան տէրութ

ը տակաւին չէ հասած իր վերջին կատարելութեան, բայց {խնդիրը} այստեղ է, թէ այդ կատարելութիւն ասուածը արդեօք ան

անքներ: Այս պատճառով, եթէ նաեւ յաջողութիւն գտնէ {խնդիրը} (bill), որի մասին է այժմ վէճը, եւ ճանապարհ բա

այց բանի էութիւնը քեզ լաւ հասկացնելու համար, այդ {խնդիրը} թող մի փոքր քրքրեմ այստեղ: Կարդինալին քաջ

մուռճեանը ենթակայ է մի հոգեկան հիւանդութեան. այս {խնդիրը} չէ՞ ընկնում երկբայութեան տակ, սակայն հոգեկան տկա

ւ օրհնում է Աբովեանին եւ խոստանում է կատարել նորա {խնդիրը}, մանաւանդ թէ իւր հայրապետական խոստմունքը, միայն

նելութիւն առնէ ծայրագոյն Բրամինին: Ճշմարիտ է այդ {խնդիրը}, բայց եւ այն ճշմարիտ, որ այդ յեղափոխութիւնը կատ

մանաւանդ եթէ մի այդպիսի խնդիր առաջարկես. թող այդ {խնդիրը} լինէր խելացի եւ լօգիկական, բայց այդ բոլորը անուա

թիւնը, բայց դա մի արտաքին բան է, եւ խոր քննելով {խնդիրը}, կը տեսանենք, որ բանաստեղծութիւնը եւս նոյնպէս ճ

րբնական անցքեր ու տեսարաններ եւ այլն, բայց այս է {խնդիրը} ․ կատարուե՞լ են այդ իրողութիւնքը, կամ, եթէ չեն ե

երմը խոր դրա՞ծ էր ազգի ուղեղի եւ արիւնի մէջ, ահա {խնդիրը}: Այժմ աչքի տակ առնունք մեր ազգի կեանքը - ամա

ամենաչնչին բանի համար եւս պատրաստ էր կատարել նորա {խնդիրը}: Նախիջեւան քաղաքի նման տեղում, մի հարուստ եւ

աբար ծանօթանալու համար պիտոյ է յառաջուց վճռել այս {խնդիրը}, թէ ի՞նչ ասել է կրօնը եւ թէ ինչ է պապականութիւնը

օրէնքին։ Բայց պապը խոստանում է կատարել Հենրիկոսի {խնդիրը}, այն պայմանով միայն, որ սա յետ գանչէր աքսորից Յ

որեւիցէ ուսումնական հանդիսում։ Առհասարակ այն {խնդիրը}, որ պիտի լուծանէր Մխիթարեանց միաբանութիւնը մեր հ

ած նորա առաջեւը աղաչում էին մնալ։ Նա հերքեց նոցա {խնդիրը}, հրաժարուեց նորանց օգնութենից եւ շտապեց դէպի Վեն

էր, բայց յետոյ, չ'կարողանալով հերքել հասարակաց {խնդիրը}, որ ծունկ չոքած, աղաչում էին յանձն առնուլ, համ

ժամանակ ժողովրդի վկայութիւնը պահանջելը: Թո՛ղ այս {խնդիրը} գէթ լուծանէ մեր Կրօնական ժողովը, եթէ չէ լուծանու

Հռովմէակա՞ն դառնան, բողոքակա՞ն դառնան: Այդ {խնդիրը} մեզ չէ վերաբերւում. այդ մասին թող մտածեն հռովմէա

աղօթք անում ու հոգին աւանդում։ Իրար մօտ թաղելու {խնդիրը} անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ,

ութիւնը, որ ինչքան մեր ոյժը կը տանի, ձգտենք այս {խնդիրը} լուծելու։ Ուզելով շինել հազարամեայ աւերանքը,

րող բուն էական բայ կարծվել, որովհետեւ էական բայի {խնդիրը} միշտ նախադաս է լինում բայից. չենք ասում " ձեռքեր

յնպէս չհամբերեցինք, որ մի քանի խօսք չասենք։ Այս {խնդիրը} խիստ մօտ է իմ սրտիս, ուստի թող ներեն մեզ մեր ընթ

ից լուսաւորեալ բաժինը, հաւատում է կախարդութեան, {խնդիրը} այդ չէ, եւ մենք դորա վրայ վէճ չունինք. այլ այն

աղօթք անում ու հոգին աւանդում: Իրար մօտ թաղելու {խնդիրը} անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ:

անութիւնը, որ ինչքան մեր ուժը կը տանի ձգտինք այս {խնդիրը} լուծելու: Հարկ չկայ ասել, որ այս բանի համար հար

այլ եւ շատ լաւ հասկացած լինելով եւ ըմբունելով իր {խնդիրը}: Այնպիսի բարակ, հոգեբանական եւ շատերի աչքից անզ

եցում: Անոյշը սրտով ուզում է կատարել իր ազգականի {խնդիրը}, բայց իր սեռի սեփական ամօթխածութիւնը ստիպում է ն

ի խաղերը: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է վատ ` դորա վրայ չէ {խնդիրը}, երեւոյթը հարկաւոր է առնուլ որպէս իրողութիւն:

ելուց յետոյ երբ պատուաստը (լաւ է թէ վատ, այն չէ {խնդիրը} ) բնիկ է դարձել, հնար կա՞յ այդ բոլորը քերել հանե

ենք, թէ ինչ աստիճանի տղայական է լոկ գեղեցկութեան {խնդիրը}, լեզուի խնդրի մէջ, որ ծառայում է մարդու բովանդա

մոռցուած է այսօր։ Լա՞ւ է եղել, վա՞տ է եղել, {խնդիրը} այդ չէ։ Ամեն մարդ գիտէ, որ այդ սոսկալի տարաբաղդ

նդիր, ապա ուրեմն կայ եւ մունջի համար, բարոյական {խնդիրը} կարող է լինել միմիայն լուսի մէջ, եւ " եւ խաւար ն

ն մահացուցիչ հարուածի հետ դադարում է եւ բարոյական {խնդիրը} ։ Սա չէ նմանում այն նիւթական տարերքներին, որոնք

ստիճան թողուին իրենց կերպարանքը, ո՛չ, բարոյական {խնդիրը} չքանում է ական թօթափել։ Ժամանակի հարուածը վաղ

ծունկ կը չոքեմ նաեւ նորա առջեւը։ Պարոն, լեզուի {խնդիրը} ծանր խնդիր է եւ որքան ծանր, այնքան վերադարձ չափա

լ ենք ինքներս նորան տարեկան բավականություն տալ եւ {խնդիրի} մեջ գրել ենք, թե նա առանց վարձի պատրաստ է ծառայե

րնոնը դրուեցաւ Մակաօ քաղաքի բանդը։ Պատերազմը այս {խնդիրի} վերայ, թէ Կօնֆուցիուն Աստուծոյ պատիւ տալը քաղաքա

(բայց ոչ իրավունքը): Բայց լեզվի մշակման առաջին {խնդիրն} այն է, որպեսզի նա հասնի դյուրըմբռնելի բարոյական

ություն չեմ վերցնում հարցին այնպես պատասխանել կամ {խնդիրն} այնպես լուծել, որ կարելի լիներ ասել Satis est կա

ունը, ո՛չ աստիճանը, ո՛չ էլ հարստությունը, բայց {խնդիրն} այն է, որ այդ քաղաքացիական եւ սոցիալական տեսակետ

ր մի դժուար լուծանելի խնդրի առջեւ։ Այդ տնտեսական {խնդիրն} է, մարդը եւ հացը: Եւ այդ խնդիրը, կանուխ թէ ուշ

է այդ ազգութիւնը, եւ նա կը կործանուի: Տնտեսական {խնդիրն} է այն զօրութիւնը, որ մի փոքր յառաջ խոստացանք անո

անագիրս Մեծին Մեսրոպայ։ Կայսրն Թէոդոս զիջանէր ի {խնդիրն} եւ հրաման կայսերական տայր յարգել զՍահակ՝ ի կարգի

պառ հասարակաց դարձած չլինելով, նոցա միաւորութեան {խնդիրն} ենք բարձրացնում։ Այդ խորիմաստ փիլիսոփային էլ խոր

մէջ ամէն մի Հայ մարդու սրտի եւ հոգու մօտ բաներ, {խնդիրներ}, որ յարակցութիւն եւ ազդեցութիւն ունէին մեր ազգի

անառակութիւնը եւ սպանութիւնը պիտի համարէ կրօնական {խնդիրներ}, ուրեմն եւ Կրօնական ժողովի դատաստանին ենթակայ,

ones, այսինքն՝ " Ո՛չ ոք չէ պիտոյ յառաջ բերէ նոր {խնդիրներ} "։ Այս կանոնների զօրութենով բոլոր ուսումը սահման

տոյ առանձին մնալով Րիշիէի հետ, առաջարկեց մի քանի {խնդիրներ}, որ յարաբերում էին Պապական իշխանութեանը։ Երբ վա

լ նոյնը անել, պատճառ, խորհուրդ չգտանք զուր տեղը {խնդիրներ} առաջարկելու մէջ, միմիայն մերժելու եւ չէ ասելու հ

զգային պիտոյքը կամ լուսաւորութեան մասին բարձրացած {խնդիրները} եւ անաչառապէս դատաստան կատարել: Ինչո՞ւ փախչենք լ

րեւի թէ ձեռք չէ տալիս նորան, եւ, խառնափնդորելով {խնդիրները}, կարծում է իւր անձը արդարացուցած: Այդպէս չէ։ Ե

ներին կը պատասխանեմ մեծ ուրախութեամբ: Սոքա են իմ {խնդիրները}, որ հրատարակուեցան " Հիւսիսափայլի " հինգերորդ ամ

ռայլութեանը, եւ յայտնի է, որ Ֆրանսիայի դրամական {խնդիրները} կարգի դնելու համար կազմած ժողովից դուրս ցոլացաւ Ռ

րբ այս կերպով քննուեցան անհամաձայնութեան նշանաւոր {խնդիրները}, եւ ողջից գլխաւորը, որ բովանդակում էր իւր մէջ Ք

ալ հողի վերայ, որ պատկանում է Իտալիային, եւ երբ {խնդիրները} սկսում են սաստիկ յուզուիլ, երբ առաջարկութիւնք առ

դարձաւ: Դարձեալ վերջացան տիրացուի երկբայական {խնդիրները} դարձեալ լռութիւն: Փողոցը, որով գնում էին այ

ւներին) մի ազատ ժողով կազմել՝ հաւատի վերաբերեալ {խնդիրները} քննելու եւ վճռելու համար։ Բացի դորանից, Ֆրանսիա

Լայենէզը այնպիսի ճարտարութենով խառնափնդորում էին {խնդիրները}, որ, մինը միւսից դուրս գալով, անվերջանալի էր լ

ել Ձեր յարգութեանը: Ուրեմն թողնենք այսպիսի {խնդիրները} ձեր առողջամիտ դատողութեանը, որովետեւ վաղուց յայտ

երութենից"։ Այս հաւաստի: Հաշուատեսութեան {խնդիրները} լսելով հեղինակից, մի անտանելի ա՛խ քարշեցի սրտիս

անրապէս, որ մանրամասնաբար պիտի քննուին այն բոլոր {խնդիրները}, որ վերաբերութիւն ունէին նոր լեզուի մշակութեան:

ր առաջին աստիճանքն էին լուսաւորութեան, թո՛ղ վսեմ {խնդիրները}, եւ ահա ճշմարիտ էր այն սարսափելի վճիռը եւ նոցա վ

մնաւոր կերպով սկսեցի մտածել մի քանի փիլիսոփայական {խնդիրների} վերայ: Այդտեղ վերստին նուիրեցի իմ անձը, իմ կեան

ջեւ: - Ուրեմն, դու եւս պատերազմի մէջ ես այդ {խնդիրների} վերայ: - Անտարակոյս: - Մոլորութիւն մոլ

մարեա թէ յարակցութիւն չունին իմ նուիրական ազգային {խնդիրների} հետ: Ի՛նչ օգուտ ինձ Լոնդոնի հսկայական կերպարանքի

լը " չէ նուիրում այնքան ուշադրութիւն բուն ազգային {խնդիրների}, որքան լցնում է իւր էջերը կա՛մ ընդհանուր լուսաւո

րով, կա՛մ շատ եւ շատ հարեւանցի քերուելով ազգային {խնդիրների} մօտից: Այս չորս խնդիրքը հասել են մեզ բազմաթի

անագործել մեր հայեացքը, որ ունէինք այս առաջարկած {խնդիրների} մասին: §1. Պ. Չերքեզեանցին յարգութիւն ցոյց

ում աստուածաբան դառնալով, մէջ է մտանում կրօնական {խնդիրների} եւ ծիծաղելի է կացուցանում որպէս Հայոց ազգը, նոյն

տեւ կեանք ունի: Աւարտելով մեր խօսքը այն չորս {խնդիրների} մասին, որ եղած էին մեզանից՝ չենք կարող չյայտնել

եք, ուրիշ անգամ, դարձեալ կը խօսինք նորա հետ այս {խնդիրների} վերայ եւ մեր ամեն ճիգը կը թափենք աւելի մշակել եւ

յն, որ ուղղակի վերաբերութիւն ունին դաւանաբանական {խնդիրների}: Ո՞ր աշխարհի մէջ տեսուած է, որ եկեղեցականը,

աֆիզիքական քննողութեանց, այլեւ մի քանի տնտեսական {խնդիրների} քննողութեանց մէջ, որ մեր ներկայ խորհրդին բնաւ վե

վ գրուածքը լինում են փիլիսոփայական կամ հնասիրական {խնդիրների} վերայ, որ, ժամանակի որպիսութեանը անյարմար լինել

յց հազիւ թէ դոցա հեղինակութիւնը բան արժէ պատմական {խնդիրների} մէջ։ Եթէ Հ. Չամչեանը Վռամ չասէր այլ մի ուրիշ ան

ղ սկսուեցաւ մի խօսակցութիւն հասարակաց եւ մասնաւոր {խնդիրների} վերայ, որ տեւեց ամբողջ երեք ժամ: Բայց չկարծէք,

ւսեանները, Տրիդենտեան ժողովի մէջ նոցա առաջ բերած {խնդիրների} եւ կարծիքների մասին, հաստատեց ֆակուլտէտի վճիռը՝

ով բոլոր ուսումը սահմանափակւում էր մի քանի յայտնի {խնդիրների} շրջանի մէջ, որից չէր կարելի ուսանել եւ մի նոր բա

ն (այսպէս անուանուած) Աստուածաբանական-քաղաքական {խնդիրների} մէջ, որ այնքան երկար ժամանակ զբաղեցուցել էր, ո՛

՝ ազգը՝ կենդանի, գրական լեզուի կարօտ։ Թէեւ այս {խնդիրների} ընդհանուր մշակութիւնը տեղիս վերաբերութիւն չունի,

նչ մարդավայել ազնիւ միտք, մանաւանդ՝ ուսումնական {խնդիրների} վերայ, չէ կարելի բացայայտել, իսկ թէ ինչո՞ւ համա

.. Դո՛ւք էք, որ երեւելի եւ աներեւոյթ ծաղրալի {խնդիրներով} ազգը ճղակոտոր հանեցիք ու ընտանեաց մէջ հուր, սուր

լը, եթէ խնդրեն նորա միջնորդութիւնը: Ազգային {խնդիրներով} պարապող եւ ազգի վիճակին ուշադիր եղող մարդը չէ կար

ո՞ւր գնացին: Հոգեւորականութիւնը իւր տղայական {խնդիրներով}, եզուիտների ձեռքում գործիք դառնալով, ճղակտոր հա

մասն նկարագրութիւնն ընենք: Բայց մենք այսպիսի {խնդիրներու} մէջ մտնելու եւ Մխիթարեան համախոհին օրինակաւը ժողո

սահման հավատալ քեզ այս խնդրում, ինչպես բոլոր այլ {խնդիրներում}: Մեր շատ սիրելի քրոջ՝ Գայանեի նամակն անչափ վ

- ինձ ուղարկեց Բոկը՝ " Առո՛ղջ եղեք"։ Բոկը շատ {խնդիրներում} իրավացի է: Բայց նորից, իր հերթին, այնպիսի ծայր

քի զօրութեան չափը, ես յոյս ունիմ, որ այն դժուար {խնդիրներում} մինչ տէր սատանան պիտոյ է կապուէր մնար հնար չգտանե

յինք, պիտի հարցնէինք իրեն: Նախ՝ մեր ընտանի {խնդիրներուն} մէջ մտնելու արտօնութիւնը ուստի՞ առած է: Երկր

էճին լրումն տալ: Իսկոյն վերստին զարթեցնում է այն {խնդիրներր}, որ վաղուց հերքուել էին իւրեանց անճոռնի ստութեա

տկանեալ կարգադրութիւն: Ի 10 մայիսի 1848 ամի, {խնդիրս} այս պատկանի մատուցանել ի Նախիջեւանայ հայոց հոգեւո

ակ ծառայութիւն Ձերոյին կայսերական մեծութեան: {Խնդիրս} այս պատկանի մատուցանել լուսաւորչական հայոց Սինօդի

ամության եւ սիրո վերա, առաջարկում եմ իմ անձնական {խնդիրս}, որ թեպետ ուղղված է ազգին, մանավանդ Նախիջեւանի

չունեմ ասելու առ ժամս, միայն խնդրում եմ կատարել {խնդիրս}, եթե կարելի է մինչեւ դեկտ. վերջը, որ կարողանամ

ջին փոշտով Նարզարյանցի վերա: Հույս ունիմ, որ {խնդիրս} անտես չես առնիլ եւ ինձ չես մոռանալ, ես եւս կմնամ

նակ կցնծացնում ամեն բան։ Ահա եղբայր, իմ միակ {խնդիրս} եւ ցանկությունս. Փարիզում ես կարող եմ ապրել 800

այնի ընթասցուք ընդ այն, ընթացուսցուք եւ զազգային {խնդիրս}, օ՜ն յառաջ, որքան եւ որչափ ներեալ լիցուք ի շուր

եկութիւն Ձեր, եթէ զո՛րպիսի անտեղի եւ զանխորհուրդ {խնդիրս} յարուցանեն, որք ակն յայտնի հային ի պաշտպանութիւն

աճառականութեամբ, յԵւրոպա եւ յԱսիա հռչակաւոր, առ {խնդիրս} իմ ի մասին հնդկական հրիտակացն, ծանոյց թէ տունն

եր լրագրի մեջ: Հավատացած եմ, ոչ չպիտի մերժվի {խնդիրս}, քանի որ էլ չեմ կարող հրատարակել մեր " Հյուսիսափ

, թէ կարող էի երջանկանալ: Բայց բոլոր իմ հարց ու {խնդիրս}, բոլոր աշխատութիւնս զուր կորան. իսկ աղջկայ պատկ

նորհ բերէք իմ մօտ. յոյս ունեմ, որ կը կատարէք իմ {խնդիրս}, եւ կատարելով, չէք զղջալու ձեր ցոյց տուած ներող

ի վճիտ կամ խրթին հայախօսութեամբ: Այլ զայսմանէ չէ {խնդիրս}. այդ ամենայն կարեն պատահիլ եւ ամենայն դարս, զի

գիտակցութեան եւ ընտրութեան, յառաջ բերէ յամենայն {խնդիրս}, թէեւ չունէր զոչինչ յարաբերութիւն առ այն զդաւանա

գամավորների գալը բան չավերվիլ: Հարկ կլինի կայսեր {խնդիրք} տալ, ուրիշ դուռը չկա, ինչպես հարցուցի իրավագետ

ունների, այլեւ գիտության ասպարեզում: Ի դեպ՝ մի {խնդիրք} ունեմ նրան. ասա, խնդրեմ, նրան, որ նա ձեռք բեր

անց 1 - Բուդաղ[եանց] 1 - Կարկանով 1 - Շանշեանց {Խնդիրք} Արամայ. Տփխիսի բնակիչք որչափ են եւ մասնաւորապէս

ք, ողորմած տեր, ճշտությամբ կկատարեք իմ օրինական {խնդիրքը}: Իմ ականջիս է հասել, որ պ. Ալաջալյանը (իսկ

քերուելով ազգային խնդիրների մօտից: Այս չորս {խնդիրքը} հասել են մեզ բազմաթիւ նամակներով, թէպէտեւ առ ի ս

մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ ելքը: Սոքա են ահա {խնդիրքը}, որ ամենայն բանական հայ պարտակա՛ն է լուսափայլ կա

սկվայից գրած նամակս ստացած լինիս մինչեւ այժմ, եւ {խնդիրքս} կատարած, ըստ որում մեծ է իմ հույսս քո բարեկամութ

ախըմի օռգանն է. հույս ունիմ, որ շուտով կկատարես {խնդիրքս}: Նազարյանցը կսրբագրե այն չնչին թերությունքը, որ

շնորհաբեր գալստեան քում բերանք մեր եւ սիրտք լցեալ {խնդութեամբ}, աղաղակեն. " Օրհնեալ եկեալ յանուն Տեառն, օրհնե

ն եւ վրայ հասնելով՝ դէպի մահ խոցոտեցին։ Բայց {խնդում} եմ ցնծալով, որ այն վէրքերով, իմ հոգիս, որ առաջ

Ամենայն օր իմ սեղանում Բաքոսն ազատ {խնդումով} Իմ բաժակը միշտ լցնում է Անմահարար նեկտա

թիւն պահանջին յայնմանէ յորոյ, վասն որոյ գտանի ոք {խնդրագործ}: Ես ամենախոնարհաբար խնդրեմ դատ առնել ընդ մէջ

նորոյ եւ ց1850 ամն չունէի ես զայնմանէ եղեալ ուրեք {խնդրագործ}, իսկ յամի 1850 յամսեանն մարտի իբրեւ տեսի, թէ ար

Ի սմին խնդրոյ զոր շարադրեցի եւ պարզագրեցի ես, {խնդրագործ} Միքայէլ ջահընկալ Ղազարեան Նալբանդեանց ստորագրեցի

զիւր վասն իմ տնօրինութիւն, պարտաւորեցայ առանձին {խնդրագրաւ} ի 10-էն դեկտեմբերի անցեալ 1852 ամի աղերսել զնոյն

ային, ուստի եւ պարտաւորեալ գտա այսու իմով յատուկ {խնդրագրով} ծանուցանել հոգեւոր կառավարութեանդ զի ես երբէք յ[ը

ս թէ նամակն այն անկեալ ի ճանկս թշնամեաց, առանձին {խնդրագրով}, ստորագրութեամբ իբր 280 անձանց առաքեալ է առ վեհա

ընդ ձեռն պ. Յոնանեանցին, եւ որպէս թէ նամակն այն {խնդրագրով} մերձ իբր 280 անձանց առաքեալ է առ վեհափառ կաթողիկո

Ա մ ե ն ա խ ո ն ա ր հ խ ն դ ի ր Իմ խոնարհ {խնդրագրով} համարձակվում եմ ձերդ գերազանցությանը նեղություն պ

, թէ ես գրեալ իցեմ նմա զգիր թէ ոչ, առ որ վերստին {խնդրագրութեամբ} իմով յանուն նոյն հոգեւոր կառավարութիւն ի 3-էն յաջ

տությունը հանդես հանելու համար, որի մասին վաղուց {խնդրած} էի Ձեր օգնությունը եկավորների բերանով, թե մի փոք

ի չէին ամենեւին առանց պատրաստութեան ոտք կախել մեր {խնդրած} ուսումնարանի շէմքի վերայ: Այն ուսումնարանը, որ

ամ բանը չուղարկեցին այնպիսի մարդերի, որ ամենեւին {խնդրած} չէին՝ ճիշդ պահելով մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խրատը,

կատարել էր՝ լրագիր ուղարկել զանազան մարդերի, որ {խնդրած} չէին, եւ մի քանի ամսից յետոյ հրապարակով, դոյն ա

մմանուէլի Յիշատակարանի մէջ, որովհետեւ այն պարոնի {խնդրած} դպրոցները նոյնպէս ցանկալի են ինձ, որպէս եւ ամենա

ի, կը հոսէ: Կարծեմ, որ բաւական որոշ նկարագրեցի {խնդրած} ճշմարտութեան ինչութիւնը եւ բնաւորութիւնը: Նո

էմ գրում ես ինձ, թէ անհնար է այժմ գլուխ բերել իմ {խնդրած} բանը, այսինքն՝ կազմել մի մատեան, ուր պիտի երեւ

րը Հայոց ազգից: Ազգը կարօտ չէ նորան եւ երբէք {խնդրած} չէ նորա փաստաբանութիւնը։ Պարոնը ինքնակամ, իւր ս

ո՛, մի տեսակ մարդիկ, կարծելով, թէ Հիւսիսափայլի {խնդրած} վերանորոգութիւնը վերաբերւում է դաւանաբանութեան,

ամ գէթ սահմանաւորել կենթադրուէր: Հիւսիսափայլի {խնդրած} ռեֆօրմը վերաբերւում էր եկեղեցական կառավարչութեան

հոգեւորական չարաչար կառավարութենից եւ Հիւսիսափայլ {խնդրած} ռեֆօրմը հետ չառնելով կրկնում ենք այսօր նոյն պահան

քաջ յայտնի է, որ քանի-քանի անգամ չնչին արծաթներ {խնդրած} եմ քեզանից ածուխ գնելու համար: Այժմ, որ Աստուած

որ ունի նա " Տէ՛ր կեցո "-ի նօտերը, ապա թէ ո՛չ, {խնդրած} կը լինէի ածել այդ եւս, ըստ որում շատ սիրում եմ ա

աղեղների աղմուկը, աղօթեց Աստուծուն եւ շուտով իր {խնդրածը} ստացաւ, որի փափաքելի ոսկերքը մենք ո՛չ, այլ ուրի

րցնել, իսկ դուք մոռացաք բերել Շերրի վաղուց ի վեր {խնդրածս} գիրքը. անե՞ծք կա այդ գրքի վրա, թե ինչ է, որ ոչ

Ի Խոնարհագոյն խնդիր Թեպետ ես ի 10-էն մայիսի {խնդրամատոյց} լեալ էի ի հոգեւոր կառավարութիւնն տեղւոյս եւ յանդի

ալսարանի կանդիդատ Միքայել Նալբանդյանից Իմ {խնդրանով} իշխանությունը հանձնել է իմ եղբայր Ղազարոսին Հնդկա

աճեցուցանել զայն, մինչեւ ցօրն, յորում երեւեսցին {խնդրանք} հրիտակին: Եւ այսպէս, որդի հանգուցելոյն՝ պ

լիսի, ազգն մեր միաբան հաւանութեամբ եւ թախանձագին {խնդրանօք} ընտրեաց յիւր 'ի լրացեալ երեսփոխանութիւն, զյարգոյ

ոսն, թէ այս իմ կտակն է, իմ յետին կամքն է եւ իւր {խնդրանօքն} մեր անունը գրեցաք որպէս վկայ. վերն գրածն չորք մի

նքն ենթարկիմ քննութեան եւ դատողութեան առ այն իմով {խնդրաւ} ի 8 նոյն մարտի յանուն Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավար

րակութենէ Նախիջեւանայ, (յաղագս) զարձակագիր զոր {խնդրաւ} մատուցի հոգեւոր կառավարութեան Նախիջեւանայ, յաղագ

եթե քաղաքը, որի մեջ ծնած եմ, միաբան ցանկությամբ {խնդրե} մեզանից, ազգի անունով հանձն առնուլ այս ծանր պաշտ

է, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես տան մարդ եմ. {խնդրե՛մ} հրամայեցէք, ի՞նչ ասել է փոխանակ տան տէրը հիւրին

ի առնէ, այնպէս պիտի առնէ, բայց հարցրե՞լ է ինձ, {խնդրե՞լ} է իմ համաձայնութիւնը: Ես գալոց ամառից յառաջ, չե

ել տեղւոյս կայսերական համալսարանն, զորմ է երկիցս {խնդրեալ} էի ի բարձրապատիւ Եփրել վարդապետէ՝ միջնորդել առաջ

գործոյն մերոյ ամենայն ժրութեամբ։ Պ. Բայլն, {խնդրեալ} յինէն զթուղթն երեսփոխանութեան իմոյ, եւ զայն թարգ

իւր ութսուն չորս (284) կումպանու ռուփիս, զորմէ {խնդրեալ} եմ ՚ի պ. Պալէ մուծանել զայն ՚ի ցուցակ ծախսուցն ե

Մինչ ի Հայոց Կոկիսոն... Յահեղ ծարաւն զջուր {խնդրեալ}, Եւ ջո՛ւր նմա՝ ընդ եղէ՜գնն. Եւ ոռոգ

յետ մահուանն Սուրմակայ ժողովեալ հայրապետացն Հայոց {խնդրեալ} գտին քահանայ ոմն Յովսէփ անուն... եւ հրամանաւ Վար

ց Եղիա եւ 1-ոապիոն դպրաց եւ այլոց հոգեւորականաց, {խնդրեաց} ի բաց հանել զիս ի թուոյ աշակերտաց, հակառակորդի ե

ութեան, որ եւ մատուցեալ նորին բարձր սրբազնութեան {խնդրեաց} զարժանին տնօրինութիւն, յորմ է եւ առաքեցաւ ի Սինօ

նութիւն յանդիման կացուցեալ Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի {խնդրեաց} վերստին հաստատել զիս ի հոգեւոր կոչման: 5 Յետ

սրբազան արքեպիսկոպոսն Մակար հրաւիրեալ զիս առ ինքն {խնդրեաց} թարգմանել զվճռադատութիւն ձեր, զոր տուեալ էիք ՚ի

պ. նախարարն արտաքին գործոց տէրութեան Ռուսսիոյ, {խնդրեաց} ՚ի նմանէ իրազեկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ, զբովա

լ առ պ. նախարարն արտաքին գործոց, ի Պետերբուրգ, {խնդրեաց} ՚ի նմանէ իրազէկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ զբովանդ

Պ. Դեսպանն, բառոն Բրուննով, գրութեամբ իւրով {խնդրեաց} ՚ի մինիստրէ արտաքին գործոց Անգլիոյ ՚ի վսեմապատիւ

ամենայն մանրամասնութեան զբովանդակութիւն գործոյն, {խնդրեաց} յինէն ընթեռնուլ թարգմանօրեն ըստ կարի ճիշտ զերկրոր

իազ ՚ի 15/27-էն Յունիսի պատասխանի գրեաց, որով եւ {խնդրեաց} յինէն գնալ առ ինքն յետ վեց աւուրց, այն է յ3 Յուլ

ոչ կամեցաւ հրամայել վասն տասնեւհինգ արծաթոյ, այլ {խնդրեաց} վասն այն զերեսուն արծաթս զորս եւ ոչ տուեալ իմ մնա

, Ողորմած տէ՛ր Ինչ ո՛չ երկմտիմ, թէ, եթէ ի {խնդրել} փութացայց ի բարձրապատուութենէ ձերմէ զայն, առ որ

վել զսնունդ իւր յայդմիկ պանդխտութեան, զորմէ ունի {խնդրել} ի նոյն հոգեւոր ատենէ կարգել զինքն ի նոյն: Առ

անուցանելով զվերտողեալ տեղեկութեանցն միանգամայն և {խնդրել} խոնարհաբար թելադրել զՀոգեւոր Ատեանն տեղւոյդ պահպա

ի յետին ծայր ապաբաղդութեան: Ընդ այսմ համարձակիմ {խնդրել} զայս եւս, զի ի դէպս չընդունելոյ զիս Սինօդին ի հո

յց տեսանել զՁեզ այսր: Այժմիկ զայս միայն մնայ ինձ {խնդրել} ի Ձերոյին գերազանցութենէ, զի Դուք, ողորմած տէր

անձն բարերարացդ, համարձակիմ ըստ Ձերում հրամանի՝ {խնդրել} ի ՁԷնջ, ողորմած տեարք, զայս մի ինչ, զի շնորհես

Ճեմարանի. պարտիս, ասէ ինձ (նոյն իշխանութիւնն) {խնդրել} յիշխանութենէ Ձերոյին ճեմարանի՝ զայլ վկայագիր, յ

երեկի, որ էր ամսույս 10, կիրակի օրը ժամից հետո {խնդրել} էի ինձ մոտ ճաշ ուտել, շնորհակալ եմ, եկավ: Ճ

գ Հովհաննիսյան Շահխաթունյանցի հետ հորս անունով եւ {խնդրել} էի, որ թե այդ պատվական տղան գար Նախիջեւան, նորա

անցը, ամենայն ամիս ութածալ ութն թերթ (իմ անվամբ {խնդրել} չէր կարելի, պատճառ, որ ես համալսարանում լինելով

ոն Նազարյանցը նույնպես, մի պրոֆեսոր Մուխլինսկիից {խնդրել} է, որ նա եւս աշխատի: Ուրիշ մարդերից չէր կարելի

է, որ նա եւս աշխատի: Ուրիշ մարդերից չէր կարելի {խնդրել} պատճառը, որ հայերը դժբախտաբար այնպիսի մի զարմանա

ծ չկա տպարանում: Այս մասին գրել եմ այս փոշտով եւ {խնդրել} եմ պ. Սաղաթել Դավթյան Քայալյանից եւ հույս ունիմ

սկվա Հ. Գ. Սրբազանին գրած թղթին օրինակը, որ {խնդրել} եմ, ուղարկեցեք պ. Սալթիքյանցի անունով, Նովսքու

հասուցանելու 250 մանեթը (ավելի չեմ համարձակվում {խնդրել} ) ուղարկես պ. Նազարյանցի անունով, նա կտնօրինե ը

անալ (եւ պետք է ստանալ), ես ասել եմ Սահակին եւ {խնդրել} եմ, նա կկատարե. պատկերներն յուրյանց մակագրով հա

նիմ եւ որի մասին չկամիմ ոչ ոքի բերան բանալ եւ բան {խնդրել}: Այս պատճառով ոչինչ մասնակցություն չունիմ այս

, ի մասին ասացեալ գործոյն եւ ձեռնտու լինիլ մեզ ՚ի {խնդրել} զազգային զհրիտակս: Համաձայն եզրակացութեանն,

սովից եւ գանակոծ լինելուց: Պ. Ֆեռգուլան դրամ է {խնդրել} քաղաքական կառավարութենից զորքի անունով. քաղաքը պ

դեսպանատունն առ ի յայտնել զպատասխանւոյն եւ առ ի {խնդրել} զանօրէնութիւն յաղագս պատշաճ եղանակաւ հաստատելոյ զ

առ արժանապատուութիւն Ձեր, շնորհ ունիմ խոնարհաբար {խնդրել}, հաղորդ կացուցանել զիս տեղեկութեանց, վերաբերելո

արդ ոչ ետ պատասխանի ինչ. եւ ՚ի գնալ իմ առ նաեւ ի {խնդրել}, փութացուցանել զպատասխանին, ասաց. եթէ յետ եօթ

ը այս մեկով ուղարկել եմ առ պ. Ս. Հ. Աբգար, եւ {խնդրել} եմ որ ինքյանք կարդան եւ ձեզ եւս ցույց տան: Այ

դեպ, այդ գրքերն ընդսմին վերադարձնում եմ: Ես քեզ {խնդրել} էի Շլոսսերը կամ Մակոլեյը, եթե քեզ հաջողվի ճարել

ստացա՞ր, թե ոչ: Եթե չես ստացել, ապա պետք կլինի {խնդրել} [բանտի] վարչությունից թույլտվություն, որպեսզի ես

յան եմ փափագում։ Երեկ չէ մյուս օրը վարչությունից {խնդրել} եմ, որ գոնե զատկին թույլ տան տեսակցության, բայց

մ, որ դու բոլորովին այն չես ուղարկել, ինչ որ ես {խնդրել} էի: Այս գրքույկը պարունակում է ոմն Մադաթյանի անպ

էլ հենց, երեւի, քեզ մոլորեցրել է, որովհետեւ ես {խնդրել} էի Սայաթ-Նովան, որ բոլորովին այլ է: Քո ուղարկած

: Հույս ունեմ, որ դու այժմ հասկացար, թե ի՛նչ եմ {խնդրել} ես: Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթե դու ինձ համար

՞ւ դրանք գինու վերածվեցին: Ես քեզանից գինի չեմ ` {խնդրել} եւ զարմանում եմ, որ դու այդպիսի աններելի վրիպում

լ - նա պետք է տեղափոխվի, որովհետեւ այդ մասին ես {խնդրել} եմ դեռեւս անցյալ տարի, հունիսի սկզբին, եւ նրանք

Քո Միշել Հ. Գ. Անանիան հաջողությամբ կարող է {խնդրել} ամենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնային, որ նա օժանդակի այ

ց զարմանալի խմբագիրը՝ մի ինչ որ լրտեսի միջոցով՝ {խնդրել} ու շորթել էր 60 ֆ[ունտ] ստերլինգ տարեկան եկամուտ

րանք ժամանեն այնտեղ: Դու ինձնից տեղեկություն էիր {խնդրել} ռնգեղջյուրի մասին. ես մի քանի բան այդ մասին գրել

չեն այդ գիտությանը: Էլ ինչո՞վ ես կարող եմ նրանց {խնդրել} եւ հրավիրել զոհաբերելու համարյա 10 հազար ռուբլի ա

կկատարեն իմ հանձնարարությունները, եթե ես կամենամ {խնդրել} նրանցից մի որեւէ բան: Ես այլեւս չեմ երկարացնո

բորս յոթ կետի մասին, որոնց վերաբերյալ հարկավոր է {խնդրել} նորին սրբության վեհափառ մեր հայրապետին. այդ կետե

լ է քեզ հարկավոր բաների մասին, որովհետեւ ես նրան {խնդրել} եմ. այլեւս միայն այսքանն եմ ավելացնում - ոչ մի բ

ն հարկավոր չէ: Սերովբե եղբայրը կմնա. ես նրան {խնդրել} եմ այդ մասին, նա ինձ փոխարինում է. քո կողմից ամ

չեւ ստիպվեցա հրավիրել տեղվույս բժիշկներից մինը եւ {խնդրել}, որ տա ինձ քինա եւ այլն, եւ այլն. ընդունեցի,

խմելու երթալու եւ արդեն մեկ ամիս է, որ մինիստրից {խնդրել} եմ եւ այս օրերս հույս ունիմ հրամանը անպատճառ ստան

րաց յիւրաքանչիւրոց զտասնեւհինգ մանէթ արծաթիս եւ ի {խնդրել} իմ հրամայել քահանայից օծանել եւ զբերեալ պատկերն ը

երեզմանից, թափում են ջրի մէջ: Այստեղ աւելորդ չէ {խնդրել} ձեզանից, որ յայտնէք նոյնպէս, թէ դուք ո՞ր ժամանա

արմանալի մտածութիւն, Ղզլարից Րեդուտկալէ կնքահայր {խնդրել}: Բայց սոքա երկրորդական բաներ են, մանաւանդ թէ՝

լ նորա մեղքը, ըստ որում, երեխայութենից ուսել էի {խնդրել} Աստուծուց թողուլ իմ մեղքը՝ խոստանալով իմ կողմից

, մեք ինքնին պարտական ենք նախ գործ սկսանել եւ ապա {խնդրել} Տիրոջ յաջողութիւնը: Առաջին գործը է դպրոցների

թողու բռնաբարութենից Հայոց եկեղեցին, որ երբէք չէ {խնդրել} պարոնի փաստաբանութիւնը եւ այսուհետեւ եւս կամք չու

րոնի փաստաբանութիւնը եւ այսուհետեւ եւս կամք չունի {խնդրել}: Չենք կարծում, թէ Պ. Խուդաբաշեւի ցանկութիւ

որիանոսի հետ, արտասուքը աչքերում, յանձնեց նորան {խնդրել} թագաւորից, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ իւրեանց խոստով

սիայի կուսակալի եւ ներքին գործերի նախարարի ձեռքով {խնդրել} տէրութեան հաճութիւնը, որ արտաքին գործերի նախարար

չքը ` Դողդողում էր երդումից Եւ ակնարկում Ադամին ` {Խնդրել} ներումն նորից ` Երդման համար դժուարին: " Գնա՛,

Թէ սիրակեզ հէգ ծարաւոյ Ընդ ծագ պտղան ջուր {խնդրել} Նահապետին ի Յակոբու Ջրհորոյդ դու տաս ը

ողանի հարկանէր, Եւ առ Ադամ՝ զներումն {Խնդրել} երդմանցն ակնարկէր. " Ե՛րթ յետս իմ, սերովբ

ի խան Եղիազար Յովհաննիսեան, Հուջիխան Բեշիքդաշ. {խնդրել} սոցանից պ. Խազեզեանցի գրքերը կամ դրամը Աստուածատ

թէ ազգի բախտաւորութեան, միայն իւրեանց օգուտն են {խնդրել} եւ ո՛չ թէ ազգի: Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար եմ

մու ձեռքից յաղթութիւնը, ապա զուր էր ձեր կողմից, {խնդրել} ձեր դաշնակիցների օգնութիւնը: Առանց ձեզ եւս կատար

ւ ասածը իր Թղթում. " Եւ դու (Վահան) յայց ելեալ {խնդրել} զիս եւ գտել յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրե

յ: Ես այժմ ապիկար զօրական եմ, եկած եմ արձակուրդ {խնդրել} Ձեզանից, վեց ամիս ժամանակով օտար աշխարհ գնալ, հ

ախոռը եւ ծունկ չոքած նորա առաջեւ, աչքը արտասուք {խնդրել} է... Ահա այս պարոնն էր պ. Մարկոսին տոմսակ

- Ամենեւին համաձայն եմ, եւ այդ պատճառով եւս {խնդրել} եմ քեզ իմ մօտ. արի՛ նստենք եւ կատարենք մեր գործը

մ կարող խոստանալ, պահանջում էք. միթէ՛ չէ կարելի {խնդրել}, որ առանց փոխարինի երգէք: - Միթէ՛ չէ կարել

ծ լինելով վերջին տառապանքի եւ նեղութեան, եկել էր {խնդրել} իւր անցած ծառայութեան վարձը: - Ինչո՛ւ ես եկել,

պատկանում է ինձ. բայց ես չեմ համարձակւում այդքան {խնդրել}, առ ժամս հերիք է տասն արծաթը: Խնդրում եմ, ոտքե

, եւ ահա՛ ես հասած եմ իմ փափագին: Մնում է ինձ {խնդրել} քեզանից միմիայն ընդունել այս անկեղծ հոգու զգացմու

վնաս է, աւուր կարճութիւն է. մանաւանդ ես ինչ որ {խնդրել} եմ, ուխտ դնելով, ստացել եմ, փառք Աստուծոյ:

գրգռեաց զՊատրիարգն Հայոց վրէժխնդիր լինել այնմ եւ {խնդրել} զոմանս յԱստուածաբանից Քօլլեճեանց 'ի վիճաբանել եւ

ա 'ի մայրենի իրաւանց իմ տէր է, յորմէ ո՛չ դադարիմ {խնդրել} ո՛չ թշնամեացս վրէժ, այլ զդատաստան արդար մինչ հան

։ Այս խորհրդով խոստացան նոքա ընկնել Պապի ոտքերը, {խնդրել} նորա օրհնութիւնը, մատուցանել նորան իւրեանց ծառայ

դեռեւս Կարգին օրինաւոր եւ վաւերական հաստատութիւն {խնդրել} ։ Նա երկու հզօր թշնամի ուներ Հռովմի մէջ՝ Կարաֆֆա

տինեան աբեղայի, որ պատարագում էր նոցա համար, եւ {խնդրել} էին այս աբեղայից հասուցանել նամակների ծրարը թագաւ

ւմք զի հակառակն ուսանիմք յառակայն Քրիստոսի ՚ի շատ {խնդրելն}, որում շատ տուաւ: Եթէ այսպէս իցէ, որպէս եւ է ս

յր ուրուք եւ իցէ եւ զառաջս առնուլ գրութեան թղթոյն {խնդրելոյ} ի Թադթէոս եպիսկոպոսէ, զի մի՛ շփոթեսցեն ընթացք գո

ենահպատակ ծառայութիւն Ձերդ կայսերական մեծության, {խնդրելով} ընդ նմին զվկայագիր իմ չեղծանել ըստ առաջնոյն խաչագ

ան Ձեր բարձր սրբազնության հավատացած թեմի մեջ: {Խնդրելով} Ձեր բարձր սրբազնության օրհնությունը եւ աղոթքը, մ

ալ ճանապարհական ծախուց ի պէտս գործադրութեան: {Խնդրելով} աներկբայ լինիլ յանկեղծութեան իմոյ առ Ձեզ յարգանաց

այսմ մասին տաջիք ինձ զպաշտօնական տեղեկութիւն: {Խնդրելով} աներկմիտ լինել ի յարգանս իմ առ Ձեզ եւ առ ազգն, մ

ութեան: Սպասելով տնօրէնութեան ձերում, այլ եւ {խնդրելով} ընդունիլ զյարգութիւն իւր առ Ձեզ, Մեծարու Տիկին,

ծանր յոյժ եւ տաղտուկ, քամէ զվերջին իմ զոյժ: {Խնդրելով} հաւատալ անկեղծութեան հարգանացս զոր ունի առ Ձեզ,

իկնոջդ: Սպասելով տնօրէնութեան Ձերում, այլեւ {խնդրելով} ընդունել զյարգութիւն իւր առ Ձեզ, Մեծապատիւ հ

սին գործոյն Բաբաջանեանի առաքեալ է առ փաստաբան իւր {խնդրելով} զնորա (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ ե

ր հրիտակին, զոր յաջողեցաւ ինձ ՚ի ձեռս բերել: {Խնդրելով} ընդունել զհաւաստիս իմոց առ Ձեզ անկեղծ յարգանաց,

ում եմ ձերդ գերազանցությանը նեղություն պատճառել, {խնդրելով} թույլ տալ ինձ Մոսկվայում, ստատսկի սովետնիկ Ստեփա

'ի կատար զայսունակ մեծակշիռ զգործս, եթէ ոչ նախ {խնդրելով} զհաստատութիւն եւ զօրհնութիւն վեհափառ քահանայապետի

երի վերայ, որ փաշան, Պայծառափայլ Դուռնից հրաման {խնդրելով}, առանձին գերեզմանատուն նշանակեց Աւետարանական Հայ

ւր կողմից, ուստի եւ աւելորդ ենք համարում վերստին {խնդրելով} ձանձրութիւն պատճառել: Չէ կարելի մի երկու խօս

ետնափոր"։ Մօտենում եմ նորան դարձեալ {խնդրելով}. - Իմ նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ,

արկեց վեհափառ կաթողիկոսին, վերստին տպելու հրաման {խնդրելով}: Պատճառում էր իւր նամակի մէջ, թէ բոլոր տպուածքը

Յակոբ II-ին եւ վերջը նորա որդուն, որ 70 տարի թագ {խնդրելով} թափառեցաւ մուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ չէր յիշում

հայրապետական աթոռը, Աբովեանը դիմում է դէպի նա՝ {խնդրելով} որոշել ժամանակը, երբ կամք էր վեհափառ տիրոջը աշակ

կերութիւնը: Բայց դայեկը վերմակ կամ այլ պաստառներ {խնդրելով} նորածինը փաթաթելու համար, բերում են նորան թանկագ

Քրիստոնէութեան առաջին նահատակ անուանեց նորան, եւ {խնդրելով} Պապից՝ դասել տուեց նորան սուրբերի կարգը։ Կս

ր համարելով, գրում ենք մի քանի տող, ներողութիւն {խնդրելով} ընթերցողից, որ մեր գրուածքը շատ ճիւղաւորւում է ա

ացութեան ազգին ի քաղաքիդ եւ երեսփոխանական թղթոյ, {խնդրելոց} է ի նորին պայծառափայլութենէ, ընդ ձեռն որոց անկն

աստել Խալիբյանին: Այդ կլինի, նախ, ներողություն {խնդրելու} պես մի բան, որ իմ եղբայրը, անփափկանկատ գտնվելու

արմին դարձած մեծատունների ոտքը, ազգի անունով բան {խնդրելու} համար, յանձնառու չենք։ Մեք փորձը առած ենք այդ բ

նա է օրինաւոր ազգասէրը, որ, առանց մեզանից արծաթ {խնդրելու}, բացում էր ուսումնարաններ, եւ դեռեւս գովում էր

ցաւում են, դէպի կարդինալն են դիմում, օգնութիւն {խնդրելու}: Տղայամիտնե՛ր, միթէ՞ այդ բանը կարդինալից ծածուկ

ստան գնաց՝ Թէոդոս կայսրից Պարսից ընդդէմ օգնութիւն {խնդրելու} (Ինչ ապրանք էր այդ կայսրը, Եղիշէն ասում է թէ "քան

ենայն ջանք պիտոյ է գործ դնէի, այդ աղջիկը ինձ կին {խնդրելու}, որովհետեւ ինձ թւում էր, թէ ստեղծուած եմ միմիայ

այնպէս կը վայելէ: - Չէ. ես ձեզ տեսանելու եւ {խնդրելու} եկել էի, - ասաց կակազելով պարոն Մկրտիչը, - որ եթէ

ղուանեանցը եկել էր Թիւթիւնճի-օղլուի տուն հարսանիք {խնդրելու}, բայց ոչինչ պատասխան չստացաւ հարսնացուի ծնողքի կ

ղ էր յետ կանչել քարոզիչները, եթէ կամենար, առանց {խնդրելու} Պապի յատուկ համաձայնութիւնը։ Բացի բոլոր այս կարգ

կուեցաւ զանազան Պապական թագաւորների մօտ օգնութիւն {խնդրելու} ։ Նա, Փարիզի մէջ ժողովուրդը գրգռելով, Հուգե

(Եղիշ. եր. 13-14)։ Թէեւ այս բանը Հայոց օգնութիւն {խնդրելուց} առաջ էր)։ Իսկ այն չիք Մեհրուժաններից առաջինը,

րդեղութիւն Քրիստոսի ", որպէս եւ դուք տեսեալ էք. {խնդրեմ} ի քէն յայտնել ինձ, կարելի՞ է զայն գիրք առաքել առ

ցեալ զպատասխանին, ի մեծի տրտմութեան տարուբերիմ: {Խնդրեմ} գրել ինձ զգիր եւ յայտնել զայն ամենայն, զոր յառաջ

ն նուիրէ եւ ամենայն ընտանիք ձեր ողջ եւ առողջ են: {Խնդրեմ} զպատասխանին գրեսջիք: Ի Նախիջեւան առ Տօնաւիս գ

Նախիջեւանայ քաղաքական գլխոյ, ամենահպատակութեամբ {խնդրեմ} ի սմին խնդրոյ արձակեալ Նախիջեւանայ Հայոց հասարակո

ւսով առ Ձերդ բարձր սրբազնութեան, ամենախոնարհաբար {խնդրեմ} առաջարկել զայսմանէ լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսի

արցա կարդալու- Սվեդա էր, սվեդոյչիք էր, ինչ էր, {խնդրեմ} ինձի շուտով գրեք, որ ես ալ միամիտ ըլամ, եւ ասկե

ապետին գիր գրից, որ թաթիմորիին Կարապետին խրկեն: {Խնդրեմ}, եղբայր, նարա ասիք, որ ինքը տված թուղթեն թող չ

վն կառնում եւ կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն կխրկիմ: Դուն {խնդրեմ}, գիրդ մի՛ պակասեր եւ թաթիեորիի բանին դուն ալ օր

դ ինքեան զգրութիւն, կամ ինքն ընդ իս, եւ երկրորդ {խնդրեմ} ՝ զկնի պատկանաւորն հետազօտութեան տալ ինձ զբաւական

որոյ գտանի ոք խնդրագործ: Ես ամենախոնարհաբար {խնդրեմ} դատ առնել ընդ մէջ իմ եւ քահանային Բարսեղի համաձայ

քահանային Պոպովեան: Վասն որոյ ամենախոնարհաբար {խնդրեմ} յատէնէ այտի ո՛չ միայն առաքմամբ պատճէնի պատասխանւո

, իմոյս երախտաւորի, սովին դոյզն նամակագրութեամբ {խնդրեմ} ի բարձրապատուութենէ ձերմէ, զի թէ մարթ ինչ իցէ,

բերանես չէր հանեի, բայց հարկադրեցիք նե, ասացի, {խնդրեմ}, եթե ձեզի այս բանով վիրավորեցի, ներեցեք ձեր եղբ

գործ ունիմ, եւ այն ժամանակ ինձի չէիք մեղադրել: {Խնդրեմ} իմ ողջույնը հասուցանել ծերունի հորս եւ սիրական մո

իքովից եւ պարոն Մաթեոս Խաչատուրյան Երեցփոխյանից: {Խնդրեմ} այսուհետեւ հարած-վարած մարդոցմե ինձ վերա բան չհար

, որ դիմացի ձմեռը այստեղ մնա մինչեւ գարուն: {Խնդրեմ} հարցանես գերապատիվ Մատվեյ Խրիստոֆորիչ Երեցփոխյանի

ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ թե գործ ածեցի՞ր, թե ոչ, {խնդրեմ} հայտնես: Ինձ թե գիր գրեք, ահա հասցես. Его б

կարծում իս, թե ես ալ կիմանամ, բայց ուրիշ անգամ {խնդրեմ} միշտ տեղյակ գրիս, որ ես մտատանջության մեջ չմնամ

3 հատ սպրինցովկա ուղարկել էի, ստացա՞ր թե ոչ: {Խնդրեմ} գիրիս պատասխանը առաջին փոշտով գրիս, սպասում եմ:

չէ հասած: Այն ոտանավորն կուղարկեմ դիմացի շաբաթ, {խնդրեմ} ներողություն: Պարոն Նազարյանցի նամակից իմացած

կուսի զանազանությունը, որոշել չարը եւ բարին: {Խնդրեմ} մյուս անգամ գիր գրելու ժամանակ հայտնես ինձ, ի՞նչ

առողջ չեմ, եւ այս օրերս շատ ցուրտեր կա տեղը: {Խնդրեմ} գիրդ անպակաս արա՛ եւ մի մոռանար ինձ՝ քո հարազատ

եսերին հույս ունիմ Նախիջեւանում քեզ տեսանել: {Խնդրեմ} ողջունես իմ կողմից բոլոր մեզ սրտով բարեկամքը: Ին

նացած տոմսակները եւս, որքան կարելի է, բաժանվի: {Խնդրեմ} ասացեք տեր Գեորգին, որ այս մասին աշխատի ամենայն

ենայն մաքուր խղճմտանքով գործակատար եմ գտնված։ {Խնդրեմ} ներեցեք, որ այսպիսի հանձնարարությամբ Ձեզ ձանձրաց

ատարիմ գրավական լինել ասած կամ խոստացած բաներիս: {Խնդրեմ} առանձին ուշադրությամբ կարդաք 7 եւ 8 համարների " Հ

ւմ եմ Ձեր մխիթարական նամակին եւ գործունեությանը: {Խնդրեմ} ողջունել մեր բոլոր սրտակիցքը, չեմ մոռացել ոչ մին

որ մի փոքր զգույշ մնար " Հյուսիսափայլին " մասին: {Խնդրեմ} Դուք Ձեր բարեկամությունը եւ նամակակցությունը անըն

ւս համբավը, որ Նախիջեւան տարածվի գնալուցս հետո, {խնդրեմ} մերոնց միամտացնես, թե ես ողջ եւ առողջ եմ եւ թե բ

: Ինչպե՞ս կլինի, եթե երթամ Նազարյանցին 200 մանեթ {խնդրեմ}, այստեղ 100 մանեթը մանր պարտքեր տալու եւ 100 ման

ղիր որպես բարեկամ. ասացի՝ սիրտս արյունի ծով է: {Խնդրեմ} Նազարյանցի բանը ոչ ոքի մի՛ ասա, հարկավոր չէ, թո

տ ժամանակ է ոչ մեկդ գիր չունեի եւ միամիտ չէի: {Խնդրեմ} մեր բոլոր ազգականաց շատ եւ շատ բարեւ անես, մանավ

կացութեանն, զայսմ ամենայնէ իրազեկ արարեալ զՁեզ, {խնդրեմ} ի յարգութենէ Ձերմէ յայտնել պատուելի ազգի մերում ՚

ուղեղի, ոյր ուրուք եւ իցէ հնարողի զառասպելը: {Խնդրեմ}. միամիտս առնել զայսմանէ զբարեմիտ ազգայինս, յորո

ղեալ են, թողեալ զթշնամիս բերանաբաց մէկուսի: {Խնդրեմ} միամիտս առնել զայսմանէ զլրութիւն ազգիս, որք ամեն

ըստ պատուիրանի Ձերոյ տուեալ զայսչափ տեղեկութիւն, {խնդրեմ} խոնարհաբար ի սէր ազգին մերոյ չխնայել յաշխատութիւն

ուհանիս վերա ցույց է տալիս միշտ 48+. ցնծա՛: {Խնդրեմ} ինձնից նամակ ստացածդ մարդու չասես, ըստ որում այլ

ի ՚ի վարձ բազմօրյա աշխատությանն: Ընդունեցեք, {խնդրեմ}, իմ անկեղծ հարգության հավաստիքը, որով մնամ Մ

աչելով Ձեր ժիր հոգաբարձությունը այս գործի մասին, {խնդրեմ} ընդունել իմ անկեղծ հարգությունը, որով մնամ միշտ

իտակացն եւ հասեալ զարդիս ի Նախիջեւան, խոնարհաբար {խնդրեմ} ի յարգութենէ Ձերմէ ժողով գումարել հասարակութեան մ

ասպարեզում: Ի դեպ՝ մի խնդիրք ունեմ նրան. ասա, {խնդրեմ}, նրան, որ նա ձեռք բերե այստել " Ազատ տնտեսագիտա

սին կարող էի ես գրել իմ ներկա վիճակում: Ա՜հ, {խնդրեմ} հաղորդել Անանիային, որ ես հանրագիտական բառարանը

՛չ միայն ծավալով, այլեւ տեսակարար կշռով. ասացեք {խնդրեմ}, առաջին հատորը 70 թերթ է, եւ դեռ հազիվ մինչեւ 1

եղություն եմ տալիս, իմ սիրելի եղբայր: Ասացեք {խնդրեմ}, ի՞նչ եղավ հավատարմագիրը, որ պետք էր Հնդկաստան

վ կստանա, որ ես նրանց բոլորին ողջունում եմ: Ասա {խնդրեմ}, ինչու Dandy-ն (Ալաջալյանը) այստեղ է գալիս: Շ

նորին գերազանցությանը գրքերի եւ ողջույնի համար. {խնդրեմ} հաղորդես նրան իմ անկեղծ հարգանքը: Հավանորեն մ

ր արդի պահանջներին համապատասխանող նոր ձեւեր, ապա {խնդրեմ} տվեք: Լեզուն որեւէ ուսմունք, այսինքն՝ դոկտր

ազմելու հարկ չկա: Դե՛, ցտեսություն: Ի դեպ, {խնդրեմ} այդպես ուշ չգաս, այդ ի՞նչ արիստոկրատական այցելու

մ ամենայն հաջողություն: Երբ դու գնաս Մոսկվա, {խնդրեմ} այդ մասին հանգամանորեն խոսես ում հետ հարկն է եւ հ

, կամ էլ Նիժնի Նովգորոդի Մակարեւյան տոնավաճառից: {Խնդրեմ} այս մասին հայտնես նրան: Խնդրում եմ հաճախակի գ

ինչ է, որ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ձեռք բերել - {խնդրեմ} մյուս անգամ չմոռանաք բերել: Օգտվելով Անանիայի այ

Չգիտեմ ում թարգմանությունն է, կարծեմ անանուն է, {խնդրեմ} չմոռանաք: Հա՛, մի տարուց էլ ավելի է, ինչ Իս

ող լռել Խալիբյանին արած քո դիմումի մասին: Ասա՛, {խնդրեմ}, ո՞ւր է քո գլուխը: Դու ինձ հարկադրեցիր բողոք գր

անէ յայտնելով խոնարհաբար Ձեր բարձր սրբազնութեան՝ {խնդրեմ} ի Ձէնջ հրաման տալ միում ի քահանայից քաղաքիս օծանե

ն հրամանաւ միոյ աշխարհական անձին, եւ թէ կարելի է {խնդրեմ} ներել եւ ինձ: Ձերոյն բարձր սրբազնութեան

էր այդ " Մեղուի " 14 համարում, Ապրիլի 5-ից: {Խնդրեմ} շուտով ուղարկել ինձ այն երաժշտական նօտերը, որոնց

միւս նորա գործը՝ " Շարք կաթողիկոսաց " անունով։ {Խնդրեմ} կարդացէք Ղազար Փարպեցու նամակը, որ գրում է Մամիկ

չունիմ գրելու, սաստիկ վաստակած եմ։ Մնաս բարով: {Խնդրեմ} նամակդ չպակասեցնես ինձանից։ Ողջ եղիր: Քո եղ

ւրգ, այնուհետեւ աւարտուած էր քո ասպարէզը: - {Խնդրեմ}, որ դուք եւս չմոռանաք, որ մեր կայսրը վարւում է

ն է որոնում անապատում՝ միայնութեան մէջ"։ - {Խնդրեմ} ներողութի՛ւն, - ասացի ես, - եթէ անպարկեշտութեամ

Հարցասիրութեան արժանի մի խնդիր է այս, ուստի պիտի {խնդրեմ} եւրոպական իրաւաբաններից, որ տեղեկութիւն տան ինձ

նաց, որ վերստին (Յիշատակարանիս միջնորդութեամբ) {խնդրեմ} վերապատուելի Հ. Ղեւոնդից շնորհ առնել դադարեցնել

տմութեան վերայ: Նամակիս խորհուրդը այն է, որ {խնդրեմ} Ձեզանից Յիշատակարանիդ միջնորդութեամբ առաջարկել մի

ջնորդուի իւր բոլոր գործողութեան մէջ: Կո՛մս, {խնդրեմ}, այս նամակը հրատարակելով Յիշատակարանիդ մէջ, մօտ

անգամ երկուքը չորս: - Շատ բարի. բայց ասա՛ {խնդրեմ}, ազա՞տ եմ ես, միմիայն օրէնքով, քաղաքականապէս ա

յլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում եմ ես, բայց, ասա՛ {խնդրեմ}, ի՛նչ բանի համար պահենք, ի՛նչ է պահելու օգուտը

ետ այնու ընդունելոց եմ իբրու հոգեւորդի, վասնորոյ {խնդրեմ} հարկիւ ի ժառանգորդացս, զի իւրեանց ստացած ժառանգո

Այլք ամենայն չեն արժան: Ուսո՛յ, {խնդրեմ}, Մուսայ նազիկ, Տուր վրձինիս քաջ ներկեր,

ամ, կրկնեցի ես, դոքա շատ հետաքրքրելի բաներ են, {խնդրեմ} ինձ պատմես, եւ տաս փոքր-ինչ մի ըստ միոջէ տեղեկու

ալու մէք չունէինք իշխանութիւն: Ընդունեցէք, {խնդրեմ}, իմ անկեղծ յարգութեանս հաւաստիքը, որով ցանկամ մ

թիւնը աշխարհի վերայ՝ օրագիրների միջնորդութեամբ, {խնդրեմ} հրամայեցէք բերել տալ Ֆրանսիայից, Անգլիայից, Բել

սիրոյ նամակներ են գրուած մի ամսի մէջ.... ասա {խնդրեմ}, միթէ՞ այս կարճ ժամանակում դու այսքան ամուսնութի

հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով լիք պտուկ․ բայց ասա՛ {խնդրեմ}, միթէ՞ Յուլիա Պոստրանայի պատկերը եւս անհրաժեշտ ա

օր քո դրան առաջեւ եւս կը չոքեմ... - Ասա՛, {խնդրեմ}, ի՛նչ խորհուրդ ունի այս բոլորը․ ես ոչինչ բան չեմ

ւմ է Ալքիմիայով... - Ի՛նչ ասել է Ալքիմիա, {խնդրեմ} հասկացրու, - վեր առեց շուտով պ. Մարկոսը: -

պիսի բաներ կան աշխարհի երեսին: - Բայց ասացէք {խնդրեմ}, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - եթէ Մանթուխեանցը ա

րովհետեւ անտարակոյս պիտի նեղութիւն պատճառէի քեզ. {խնդրեմ}, հրամայեցէք նստեցէք, շատ ուրախ եմ: - Բարով

երգի վայելքից, որ շատ գեղեցիկ երգում էք: - {Խնդրեմ}, առանց հաճոյախօսութեան... ես ի՛նչ երգող իմ,

խազեր, այդ կարող է, վնասակար լինել ձեր ձայնին: {Խնդրեմ} այս ասածներս ընդունել, որպէս մի բարեկամի խորհուր

մանկ, բայց ինքնաբաւական ժպիտ: - Բայց ասացէք {խնդրեմ}, - հարց արեց կոմսը, - ի՛նչ ոտանաւոր է այդ եւ ով

Մեղուին. Ճռաքաղը եւս հեռի չէ մնացել իմ շնորհից, {խնդրեմ} չմոռանալ: - Այս բաները այնքան աննշան են եւ մ

մ է ձեր ընտանիքի եւ ձեր զաւակների վերայ: Պարոն, {խնդրեմ}, թոյլ տուեցէք ինձ, որպէս բժշկապետի, մի քանի նկ

ցը: -Պարոն, - պատասխանեց ծառան դողալով, - {խնդրեմ}, եթէ կարելի է, շնորհեցէք ինձ տասն արծաթ: - Ի՛

ծ մէջքից ծածկում էր մինչեւ ոտքերը: - Ներեցէ՛ք {խնդրեմ}, պարոն փեսայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ո

- Շատ բարի, - պատասխանեց պարոն Մկրտիչը, - միայն {խնդրեմ} այնպէս առնէիք, որ այո՛ լինէր քան թէ ո՛չ. պատճառ

- Մնաք բարեաւ: - Երթաք բարեա՛ւ, ողջունեցէ՛ք {խնդրեմ} Վարդ-խաթուն տիկինը: - Յատուկ շնորհակալ եմ:

ղեցաբար, թող ընդունին, այդ նոցայ գործն է: {Խնդրեմ} ընդունել իմ անկեղծ յարգութեան հաւաստիքը, որով ցա

եւ կարասներս սակաւ եւ ներկիս գոյները պակասաւոր, {խնդրեմ} դուք ինքներդ օգնութիւն հասուցանէք, եթէ ո՛չ, ինձ

ս առ ի պարզել զայս խնդիր ազգային մատենագրութեան: {Խնդրեմք} ի պատուելի հնասիրացդ իբրու յապացուցութիւն մերոյս

եալ, տալու համար պատրաստ է կոմս Էմմանուէլը, եթէ {խնդրեն} նորա միջնորդութիւնը: Ազգային խնդիրներով պարա

-ի կողմից՝ Դիւպերրոն եւ դ'Օսսա՛, այն մասին, որ {խնդրեն} չքացնել Հենրիկոս IV-ի ընդդէմ գրուած նզովքի կոնդակ

ատեանից։ Ես գիտեմ, ձեզանից մի քանիսը ժամանակ կը {խնդրեն} մտածելու, բայց նոցա մտածողութիւնը այժմեան ժամանա

գլխիս զարկեց, - ես քեզ ընկեր մինչեւ ի մահ, ե՛կ {խնդրենք} այդ բոլոր անիրաւութենների վրէժը: - Ես քրիստո

այն պատիւն անոր ընելու միտք չունինք եւ ուխտիւք կը {խնդրենք}, որ անոր նման քանի մը հատ գրքեր դուրս հանէք, որ

, նոյնպէս բոլոր ազգը թոյնը կ'ընդունէ շաքարի տեղ, {խնդրենք} ներողութիւն, այդպէս չէ. Հայերի համար եւս մի փոք

յ քահանաների եւ տաճարի սպասաւորների աղօթքի հետ եւ {խնդրենք} Աստուծուց՝ մեր երկնաւոր հօրից, միաւորել հանգուց

այ, մենք գեղեցութեան ճարտարապետից կամ սիրողից կը {խնդրենք}, որ իր չափը ծոցը դնէ, որովհետեւ նորը, ընդունակ

յոք իմ ստրախավոր գրած նամակս ստացե՞լ է, թե ոչ եւ {խնդրես} որ պատասխանն շուտով գրի, ես նորան եւս գիր պիտի գ

մեղք, որ մահու չափ են. ոչ վասն այնորիկ ասեմ եթէ {խնդրեսցես}. ամենայն անիրաւութիւն մեղք են. եւ են մեղք, որ

գործոց Անգլիոյ իրազեկ արարեալ զպետութիւնն Անգլիոյ {խնդրեսցէ} հրամանագրել զայսմանէ կուսակալին Անգլիոյ ՚ի Հնդկաս

սզի նա իմ անունից դիմեր Անդրեաս արքեպիսկոպոսին եւ {խնդրեր} վերոհիշյալ գործի մասին՝ հանուն արդարության, խստ

ու: Այս քաղաքավարի մարդը երեկոյեան ժամանակի {խնդրեց} ինձ եւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու գնանք իւր

ը Ռուսսիա մտանել։ Կամի տեսանել եւ Էջմիածինը, եւ {խնդրեց} ինձանից, որ ես ուղեկից լինիմ նորան այս ճանապարհո

դէպի Պառնաս Իռիս հասաւ նորանից։ {Խնդրեց} Մուսայիդ քընարը, Խնդրեց Մուսայց պարը,

որանից։ Խնդրեց Մուսայիդ քընարը, {Խնդրեց} Մուսայց պարը, Հիւր ընդունել իւր ծողում,

անցից. բացի սորանից, ծերունի Քամը թոյլտւություն {խնդրեց} սատանայից մի արձակ կամ ոտանաւոր ճառ կարդալ այն հա

րդը, որի համար խելքը թռուցել էր պ. Շաքարեանցը, {խնդրեց} սորանից նկարագրել այդ օրիորդը: Պ. Շաքարեանց

մի փոքր հանդարտել էր պ. Շաքարեանցը, պ. Մարկոսը {խնդրեց} մի բաժակ արաղ․ եւ մի փոքր նախաճաշիկ: Նա ասում էր

, որոնց հանդիպում էր նա: Ալբերտոսը մի անգամ ճաշի {խնդրեց} իւր մօտ մի հոլլանդացի կոմս: Իւր երեւելի հիւրը աւ

ցակի մէջ, կատարուի իւրեանց խնջոյքը: Պ. Մարկոսը {խնդրեց} յատկացնել խնջոյքի օրը. նորան պատասխանեց Շաքարեան

տեղեկութիւնքը հարցանելուց յետոյ, գնալու ժամանակ {խնդրեց} ինձանից, թէ երբ կարող էր գալ մեր տուն մի հայոց ե

որա քաղցրութիւնը փորձելու համար. բայց երբ խմեց, {խնդրեց} Մանուշակից, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնէ վերան. պ

շինել Շահումեանցի թէյը: Բայց Շահումեանցը վերստին {խնդրեց}, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնեն, պատճառելով, թէ ա

գու տէր մարդու մօտ եւ, յայտնելով իւր խորհուրդը, {խնդրեց} նորա օգնականութիւնը։ Կամենալով դեռեւս խունկ ծխել

եւ, յայտնելով իւր խորհուրդը Մարգար վարդապետին, {խնդրեց} նորա ձեռնտուութիւնը։ Բայց եւ այս եպիսկոպոսը չէր

բժշկութեան ժամանակ, անգործութենից ձանձրանալով, {խնդրեց} կարդալու համար Ասպետական վիպասանութիւններ, բայց

մինչեւ շատ հեռի տեղեր։ Պորտուգալիայի Տէրութիւնը {խնդրեց} Իգնատիոսից, որ սա մի քանի մարդ ուղարկէ Հնդկաստան

ատ տարիներով պիտոյ է փորձուէին, վասնորոյ Լայենէզ {խնդրեց}, որ բացառութիւն լինի իւրեանց Կարգի մասին, այսին

ղայական Կարգերի մասին։ Այս միջոցին Իգնատիոսը {խնդրեց} եւ ստացաւ Պապից ուրիշ շատ արտօնութիւններ իւր Կարգ

լինէր. պատճառ, խաբեբայութենով էին մկրտուած)՝ {խնդրեց} Պօրտուգալացոց թագաւորից, որ Ինկուիզիցիօ հաստատէ

quales " (մեք այնպէս ենք, ինչպէս)։ Կառավարիչը {խնդրեց} նորանից բացայայտել այս խօսքերը։ Աբեղան պատասխանե

ողքը։ Հենրիկոս, տեսանելով իւր սխալը, օգնութիւն {խնդրեց} իւր փեսայ Հենրիկոս Նավարրացիուց։ Այս երկու թագաւ

։ Դուքս Մայէնը տուեց այս նամակները Բուրգուանին եւ {խնդրեց} համոզել Կլեմանը, որ հարցուփորձի ժամանակ չ'յայտնէ

ի] կոնդակով Մայիս 1 65 Փանեանցին, Աստուածաշունչ {խնդրեցայ} 5 66 Նազարեանցին, հանդերձ ձեռա[գրով] 13 67 Նազ

Սուլթանին 26 30 Մատթ[էոս] սրբա[զանին], պատճէնք {խնդրեցան} 28 31 Հայրապետեանցին Կ. Մ. Մարտ 9 32 Նազարեան

պետեանցին Կ. Մ. Մարտ 9 32 Նազարեանցին, նամակք {խնդրեցան} 10 33 Փարիզ, Կովայլսկուն 15 34 տէր Մովսէսին 1

րիլ ընդ որոց արժանն էր եւ պիտոյ, թէեւ այնչափ ինչ {խնդրեցաւ} 'ի վանաց 'ի գալ հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղեւ բացարձ

այստեղ, երեւի, ծանոթների մոտ կա. աղաչում եմ՝ {խնդրեցեք} եւ ուղարկեցեք: Բացի այդ, ինձ էլի հարկավոր են մի

ԵՐԿՈՒ ՏՈՂ Ճշմարտութիւնը կրօն է, նորան միայն {խնդրեցէք}, իսկ նորանից ոչինչ: Robert Owen Ազա

յն մարտի յանուն Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավարութեան {խնդրեցի} բանալ զօրինաւոր քննութիւն ըստ այսր առարկայի վասն

ն ներկայացեալ առ պ. Բույլվեր, դեսպանն Անգլիոյ, {խնդրեցի} ՚ի նմանէ տալ ինձ զթուղթ ընծայութեան, յանուն հնդկ

ն ներկայացեալ առ պ. Բույլվել, դեսպանն Անգլիոյ, {խնդրեցի} տալ ինձ զթուղթ ծանօթարար յանուն Հնդկական կառավարո

աց: Ելեալ անտի, փութացայ առ փաստաբանն իմ եւ {խնդրեցի} բողոքել առաջի գեներալ Պրօկուրօրին, որպես զի սա ս

է Հայր Ղեւոնդի անձը, այս պատճառով եւս թախանձելով {խնդրեցի} դադարեցնել այդ անբնական աղօթքը, բայց վերապատուել

վ գրուած. 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը եւ {խնդրեցի} շերամադարմանութիւն եւ պակսիմատ: 24-ին նամակ ստա

լի մնացին: Տեսնենք բժիշկը ինչ կ՚ասէ վաղը. այսօր {խնդրեցի}, որ կանչեն: Այսօր ուղարկեցի բերդակալին մի թուղթ

նչեն: Այսօր ուղարկեցի բերդակալին մի թուղթ, որով {խնդրեցի} օրէնքի Թ հատորը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 1

արմացայ, երեւի այդպէս պատահել է... ինչեւիցէ, {խնդրեցի} որ նստի, արդէն ժամը տասներկուսն էր, իսկոյն ղահո

կար ժամանակ թողուլ եւ ճաշից յետոյ, բայց ես նորան {խնդրեցի}, որ ինքը այս երեկոյ մեր մօտ շնորհ բերէ թէյի..

ան վազեցի մինչեւ ի վերջը: Հետ այնորիկ վարժապետից {խնդրեցի}, որ ժամագիրք առնում, բայց վարժապետը հրամայեց աս

Յետ ստանալոյ զպատասխանի առ այս երթայց առ նա եւ {խնդրեցից} զհրիտակն, զորոյ յանցուցանել ի Նախիջեւան եւ ի կոր

. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ {Խնդրէ} արձակեալ ի Նախիջեւանայ հայոց հասարակութենէ յաղագս

53 16. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՍԻՆՈԴԻՆ 1853, մայիսի 24, {Խնդրէ} Միքայէլ ջահընկալ Ղազարեան Նալբանդեանց, համաթուեա

ն, պաշտօնական գրութեամբ իւրով, առ Այվազովսքին, {խնդրէ} առաքել առ ինքն զպաշտոնական թուղթ մի, ստորագրու

ան քաղաքի (որ մերձ յամրոցն Ազովու), խոնարհաբար {խնդրէ} ի Ձէնջ նշանակել առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր

եւան քաղաքի, որ մերձ յամրոցն Ազովու, խոնարհաբար {խնդրէ} ՚ի յարգութենէ Ձերմէ, շնորհ առնել, նշանակել առ ա

ապրանքի վաճառականութիւնը, չկայ մինը, որ ապրանք {խնդրէ} նորանից, ապրանք ապսպարէ նորան, եւ եղածը առնու՝

էր իմ մօտ, որ ածուխ գնելու համար կէս մանէթ արծաթ {խնդրէ}: Այդ միջոցին ասաց ինձ, թէ փոքր է մնացել նպատակի

անհաւատ, թիւր, շնացող եւ չար ազգը միայն նշան կը {խնդրէ}. պատճառ, ինքը խելք չունենալով հասկանալ որեւիցէ

ւթենից: - Նա եկել էր, - շարունակեց կինը, - որ {խնդրէ} քեզանից, որ դու այս եօթն շաբաթի մէջ ամուսնացնես

ի՞նչ կայ. մի՞թէ այժմեան ժամանակումը պիտի կտրիճը {խնդրէ} աղջիկ, աղջի՛կը կտրիճ պիտի խնդրէ, մէք կամեցանք բ

ումը պիտի կտրիճը խնդրէ աղջիկ, աղջի՛կը կտրիճ պիտի {խնդրէ}, մէք կամեցանք բաղդաւոր առնել Թիւթիւնճի-օղլուի աղ

ոփանոս անուն, որ վարժ էր ի գրթեան Հելլենականին, {խնդրէ} զձեռնտուութիւն առ ի կատարել զգործն, այլ եւ ի սմա

հրիտակաց, այո՛, բողոքէի ապաքէն առ փոխարքայն եւ {խնդրէի} բանալ զքննութիւն ի վերայ պարականոն ներգործութեանց

այն, ինչ որ չենք, երբե՜ք: Բայց ինչո՞ւ ես այդ {խնդրէի}. մի՞թէ նրանք, որ աչքեր ունեն տեսնելու, չպիտի՞

ահին, տառապանքին պատճառ եղած չլինինք: " Ուխտիւք {խնդրէի} ես իսկ ի՛նքն նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց

0, Ը. 52. Ժ. 20. Մարկ. Գ. 30։ § 36. " {Խնդրէին} հակառակ Յիսուսի վկայութիւն ինչ, զի սպանանիցեն զն

ին յարանց ոմանց, որք խոստանալով քեզ Տեառն կարասի {խնդրէին} զտեղիդ"։ Մի՞թէ իրաւունք պիտի ունենայ բարկանա

սկանալ, եթէ արք Սեւկոյ դրախտին խոստանալով կարասի {խնդրէին} զտեղին։ Այս այն աստիճանի պարզ կանոն է, որ բն

նել, որի միաբաններից ոմանք " կարասի խոստովանելով {խնդրէին} զտեղին ", զոր Ղազարու տայր Վահան։ Երբ սրտապն

Հայերը չկամին, որ եղբայրաբար խօսելով նոցա հետ, {խնդրէինք} վերացնել այն տգեղութիւնքը, որոնց համար ամօթապարտ

ռնի յատեան դոցա, եւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր {խնդրէրն} զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատ

քի վարդապետն որպէս տէր, եւ որովհետեւ այժմիկ դուք {խնդրէք} զայն եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան ա

§ 49. Պաւղոսը ինքն է վկայում. " Եթէ զփորձ ինչ {խնդրէք} զՔրիստոսի, որ ինեւս ընդ ձեզ խօսի " (Թ. Պաւղ.

այի մեջ հայոց լեզվի ցենզոր չլինելը: Այս մասին {խնդրի} մեջ ասված է, որ անդամ ընդունեն Մոսկվայի ցենզուրն

ուն, Դուք նույնպես չէիք կարող ժողով գումարել այդ {խնդրի} մասին, թեեւ թե՛ իմ եւ թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ էի

զ որոշակի ոչինչ չեմ կարող ասել, մանավանդ որ, իմ {խնդրի} պատասխանը դեռեւս չունեմ: Խնդրում եմ անկեղծ հա

ակիցների՝ ամերիկական արկածախնդիրների օգտին: Այդ {խնդրի} մասին ինչ էլ որ տպագրեն միսիոներները՝ անիրավացի

տություն: Անանիային խնդրում եմ այդ մասին հարցնել {խնդրի} մասնագետից՝ Գովարտովսկուց. Dorema armeniaca-ն ա

ք առավել եւս պետք է ուրախանանք եկեղեցական փողերի [ {խնդրի]} հարություն առնելուն, քանի որ նրանց համարում էին

յուրաքանչյուրին յուր պատկանյալ բաժինը տա: Այս {խնդրի} մեջ, որ այսօր այս թղթիս հետ փոշտ տվի, գրած եմ ն

ասին միտք ունիմ առանձնապէս խօսել, մանաւանդ՝ այն {խնդրի} վերայ, թէ արժանայիշատակ Մուրադը, նուիրած լինելո

յց մի այլ բան մէջ ընկնելով՝ խափանառիթ է եղել այս {խնդրի} մշակութեանը: Ի՛նչ էր այդ այլ բանը. այն, որ մեք

արեխղճութեամբ աշխատում էին մի քանի երիտասարդք այս {խնդրի} վերայ, մէջ եմ բերում մեր բարեկամներիցս մինի նամա

ի նամակը, որի բովանդակութիւնը յարգելի է մեզ, թէ {խնդրի} վսեմութեան եւ թէ այդ խնդիրը լուծանելու մասին դիւր

ը սարից սար եւ քարից քար, թէ ինչ է պիտի օգնէ այս {խնդրի} լուծմանը, ո՛ր ուսումնականը մեր մէջ վիճակուած է ա

ն ապսպարուած գործը, կարօտութիւն չունի մտանել այն {խնդրի} մէջ, թէ ի՛նչ չափով պիտանի էր այդ գործը ապսպարողի

ն: Որքան խօսք ու ժողովք եղած են միաւորութեան {խնդրի} մասին, այդ բոլորը միշտ պատահել են նախ՝ Յոյների

ելի կապուած է նորա հետ, այնքան դժբախտ է եղել այդ {խնդրի} ճակատագիրը: Նա դարձել է մի քար, որի վերայ մարդը

չ կառավարութիւնը եւ օրէնքը ազդեցութիւն չունին այս {խնդրի} վերայ: Ստիւարտ Միլը խօսում է հասարակութեան հետ,

թագաւորում է բռնութիւնը: Նոյն այս տնտեսական {խնդրի} առաջեւ կանգնած է այսօր ռուսական կառավարութիւնը եւ

եւ իրողապէս չէ կարող մարմնանալ՝ առանց տնտեսական {խնդրի} լուծուելուն: Ոչ մի ազատ կառավարութիւն, ոչ մի ազ

ձարանների մէջ, գրեթէ ազդեցութիւն չունին դրամական {խնդրի} վերայ: Եւ հասարակ ժողովուրդը այնչափ աւելի կարօտո

յոց ազգի մեծագոյն մասը: Բայց եւ այնտեղ տնտեսական {խնդրի} սահմանից չէ պիտոյ դուրս գանք այս անգամ: Ամէ

յո՛, Եւրոպան կանգնած է այսօր մի դժուար լուծանելի {խնդրի} առջեւ։ Այդ տնտեսական խնդիրն է, մարդը եւ հացը:

Ասիոյ ապագան աւելի մեծ է, աւելի լայն է տնտեսական {խնդրի} վերաբերութեամբ, քան թէ Եւրոպիոյ ապագան: Հայերին

ն, յառաջուց պարզել մեր հայեացքը եւ այս ծանրակշիռ {խնդրի} համար մի երկու քայլ խոտորիլ մեր ուղիղ ճանապարհից

առլամենտի մէջ լորդ Ջօհն Ռըսսելի խօսքերը ամերիկեան {խնդրի} վերաբերութեամբ: " Չէ կարելի բուռն զօրութեամ

ը չխոստովանուած ազգութիւնքը: Տարբերութիւնը էական {խնդրի} մէջ չէ. տնտեսական խնդրի դուռը եւ նորա համար փակո

քը: Տարբերութիւնը էական խնդրի մէջ չէ. տնտեսական {խնդրի} դուռը եւ նորա համար փակուած է: Նորա ազատութիւնը

ւնը: Որչափ շօշափելի եւ հասկնալի է տնտեսական {խնդրի} ճշմարտութիւնը, որ մեք այս նեղ սահմանի մէջ աշխատե

չհասկնայ հացի խնդիրը. եւ մեք խօսեցանք միայն այն {խնդրի} վերայ, քանզի նորանով միայն կարող է պահպանել մարդ

լինես: Թէ սիրակէզ հէգ ծարաւին Պտղից պտկից ջուր {խնդրի}, Եւ սուրբ Յակոբ Նահապետի Ջրհորիցըդ տաս խմի, Ա

, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ մէկը գայ վարդըդ {խնդրի}, Դու - որպէս մայր գթութեան - Վարդի հետ քո, անչ

ւմ իր վերջին յօդուածը " Անգլիական վերանորոգութեան {խնդրի} վրայ քննութիւն " անունով, " Bill of reform ". [5

ելը չէ պախարակում ձգտողութիւնը եւ վերանորոգութեան {խնդրի} (bill) բովանդակութիւնը, այլ դատապարտում է նոյն

ան աջո՛ղ է եղել այդ առասպելի արուեստականութիւնը։ {Խնդրի} վախճանական լուծումը թողում ենք ժամանակին. բայց,

Արդա՛րեւ մեզ շատ զուարճալի է թւում այս փոքրիկ {խնդրի} լուծումը։ Այն ժամանակ միայն Անձեւացեաց իշխան

ւում: - Այո: - Այդ ուրիշ բան է. ես այդ {խնդրի} մասին պատրաստ եմ օրերով խօսել, սիրական Շաքարեանց

իկ առաքինութիւն է եւ եթէ դուք այդ աչքով նայում էք {խնդրի} վերայ, ուրեմն թոյլ տուեցէք ինձ ասել ձեզ իմ կարծի

դպրութիւնը, որ այժմ մեծ լոյս կարող էին ծագել այն {խնդրի} վերայ, թէ ինչպէ՛ս էր նախնի Հայկազանց հայկաբանութ

, թէ պարոն Շահումեանցը կամենում է դարձեալ մի նոր {խնդրի} վերայ խօսել, իւրեանց սովորական կերպով: Բայց ինչ

լորը չեն մտածում լուծանելու համար մեր առաջեւ դրած {խնդրի} մէջ. դոքա աւանդւում են կրօնների պատմութեան մէջ,

ւթեան պատմութեան մէջ։ Բայց քերուելով անցանել այս {խնդրի} մօտից անհրաժեշտ էր մեզ՝ ցուցանելու համար պապական

ետ պահել նրանց այդ քայլից ` մինչեւ Կանոնադրութեան {խնդրի} աւարտումը: Հայ ազգը, զուրկ արտաքին ամէն մի

մեր վրայ խնամով գործ դնել եւ աշխատել, որ բուն իր {խնդրի} մօտ մի հին յոգնակի սեռական յատկացուցիչ էլ չունենա

էս թէ արբեցութիւնից պատճառուած " ինքնակիզութեան " {խնդրի} մէջ: Մունքէի եւ Քոփփի սքանչելի կարծիքները ճշմարտ

իճանի տղայական է լոկ գեղեցկութեան խնդիրը, լեզուի {խնդրի} մէջ, որ ծառայում է մարդու բովանդակ կեանքին, բոլ

որհուրդ ձգողութեան հետ, այո՛, մեր փաստերը երկու {խնդրի} ընդդէմ եւս կարող են գործ դրուել։ Որովհետեւ, եթէ

յութեան, որպէս աւելի դրական տեսութեան, բայց այս {խնդրի} մէջ բնաւ սխալ չէ եւ եզրակացականը եւ մենք առանց յո

ետքը, 3 աղբար, 1 քուր եւ մայրս մնաց. նույնպես {խնդրիլ} եմ, որ քո եւ մորս իրավունքները տեղը բերին եւ ինչ

փորձեր եւ օրինակներ ստորասաբար պատասխանում են այս {խնդրին}, այո՛, եւ իմ սեպհական նկատողութիւնքը, ուրիշ շա

ը վիրաւորելու, այլ, մանաւանդ, հանդէս տալով այդ {խնդրին}, ցանկացել եմ զգալի կացուցանել մեր ազգին այդ նորա

ս շարունակելով մեր խօսակցութիւնը, չմօտեցանք բուն {խնդրին}, որի մասին ինձ բերեցին ձեր առաջեւ։ Ես այսքան մի

, որ աղբիւր էին եւ նիւթական շահաստացութեան։ Այս {խնդրին} կարող է կատարելապէս պատասխանել առեւտրական կապակցո

ծ կատարել: Աշխատենք պատասխան տալ եւ հետեւեալ {խնդրին}: §4. " Հիւսիսափայլը " կամ Յիշատակարանս կարե

Բայց մինչեւ այստեղ, մեք մեր առջեւ դրած բուն {խնդրին} չդպանք, մինչեւ այստեղ աշխատեցանք միմիայն մերկացն

տեւ դա երկրորդ մասն է այս յօդուածի մէջ լուծանելու {խնդրին} ։ Ի՛նչ է պապականութիւնը. մեր համար ծանր լուծ

գաւորին, թէ պապը, զիջանելով երիտասարդ արքայազնի {խնդրին}, ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ Պետրոսը եւ դէպի նո

ն չունենայ Յիսուսականացու աշակերտների վերայ։ Այս {խնդրին} բոլոր միաբերան համաձայնեցան, բայց երբ այս սահման

կայութիւնքը եւ ապացոյցքը աւելի վերաբերւում են այն {խնդրին}, թէ ո՞րը պիտի նախընտիր համարենք՝ հի՛ն, թէ՛ նոր

տկին թույլ տան տեսակցության, բայց մինչ այս րոպեն {խնդրիս} պատասխանը չունեմ, չնայած հուսով եմ... Շատ

րից կրկնում եմ՝ գրքեր, գրքեր եւ գրքեր: Եզյանից {խնդրիր} Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ, իսկ եթե ոչ՝ գտիր ին

են, դա անհրաժեշտ է նրանց հանգստության համար: {Խնդրիր} Անանիային, որ քո նամակում որոշ նորություններ գրի

ր, Կաթողիկէ, բա՛յց Էջմիածին՝ եւ ո՛չ մէկը։ Մեր {խնդրից} դուրս է ցոյց տալ, թէ ե՛րբ է երեւում մեր գրքերում

խնամութեան կամքը, որպէսզի ընտրեալքը երեւին։ Մեր {խնդրից} դուրս է խօսել այստեղ եւրոպական լուսաւորութեան աստ

ապականուող գանձով հարստացնելու համար, որ իրենցից {խնդրողներին} տալ կարողանան աստուածային խօսքը, հոգու փրկութեան

աղաքական գլխոյ, ամենահպատակութեամբ խնդրեմ ի սմին {խնդրոյ} արձակեալ Նախիջեւանայ Հայոց հասարակութենէ: Որ

ոք իրաւացի ի բարձրագոյն դատաստանս համաձայն առաջին {խնդրոյ} իմոյ առ գա հետեւեցելոյ ի 8-էն նախընթաց ամսոյն մար

աժնի քաղաքին յանդիման նոր որգոստային: Ի սմին {խնդրոյ} զոր շարադրեցի եւ պարզագրեցի ես, խնդրագործ Միքայէ

ծառափայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկասում, համաձայն {խնդրոյ} վեհափառ հայրապետին, հրամայեաց դիպլոմատիկական դիւ

մ յաջողիլ, որպէս յայլ ամենայն ձեռնարկս զհնդկական {խնդրոյ}, ցայս վայր ժամանակի: Ի սոյն կէտ տեղեկացեալ

ր կ՚ելնէ (իբրեւ կարեկից) Էջմիածնայ վարդապետի մը {խնդրոյ} մէջը կը մտնէ, ու " գայթակղութիւն " բառը վերջապէս

ւ սուրբ Յակոբ Հայրապետ Մծբնայ, Զգօն կոչեցեալ, ի {խնդրոյ} Վրթանիսի՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգորի, գրէ տասն եւ ու

առաջնոց Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս իւր, զոր արար ի {խնդրոյ} Սահակայ Բագրատունւոյ, կցորդեալ յայն եւ զԱշխարհագ

ին ականատես վկայ: Զայս պատմութիւն գրեալ է սորա ի {խնդրոյ} Դաւթի երիցուն են սորա եւ այլ ճառք, աստուածաբանակ

Զկնի սորա յառնէ Թովմաս Արծրունի պատմաբան, որ ըստ {խնդրոյ} Գագկայ Արքայի յազգէն Արծրունեաց յօրինէ զպատմութիւ

Կոզեռն վարժ քաջ ի մաթեմատիքական ուսմունս: Սա ըստ {խնդրոյ} Անանիայի՝ եպիսկոպոսի Վաղարշապատեցւոյ, գրեաց զճա

եան, եւ աստղաբաշխական գիտութեամբ, զորմէ գրեաց ի {խնդրոյ} իշխանին Վրաց Վախթանկայ եւ եպիսկոպոսին Տփխիսայ յամ

շատ թէ փոքր շահեալ էր զվարկ ժողովրդեանն՝ ի վերայ {խնդրոյ} մատենագրութեան, եւ յապացուցանել մ եր զօգտակարութ

աց, որք առ շրջելոյ զուշադրութիւն ժողովոյն ի բուն {խնդրոյն}, որ էր վերանորոգութիւն, եթէ ո՛չ Հռովմէական եկեղ

ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց, գրէ եւ զզանազան ճառս ի {խնդրով} հարց միանձաց: Թեոդորոս Քռթենաւոր ինքնացեալ վա

իսկ թէ գործիականի մտքով չէ կարելի հականալ ըստ իր {խնդրով}, օրինակ " վկայքն պսակին ըստ ճգնութեանցն ", այն

" եւ այլն։ Մէկ խօսքով՝ ըստ-ը վերջահոլով տրականի {խնդրով} կենդանի լեզուի մէջ չէ գործածվում։ Համաձայն ենք,

առը պատրաստ է: Վասն որո ովի՞ն կարող էի դիմել այս {խնդրովս}, եթե ոչ Ձեզ իբրեւ հայրենակցի եւ ազգի օգտին ցավակ

կեցւոց Հ. Մկրտիչ Աւգերեան տայր պատասխանի ամենայն {խնդրոց}, միաբանութեամբ Պօղոս աղայի Սեբաստեան գրէր առ Կոս

. ասասցէ՛ որ գոնեայ ժամ մի եւ եթ նուիրեալ այդպիսի {խնդրոց} [վերահասու եղեալ իցէ] ճշմարտութեան. բայց ինձ այլ

" Եւ տեղին այն տաճար լիցի Աստուծոյ եւ տուն աղօթից {խնդրուածոց} ամենայն հաւատացելոց եւ աթոռ քահանայապետութեան " (

18)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու պահեն ստէպ եւ {խնդրուածս} առնեն, նոյնպէս եւ փարիսեցւոցն, եւ քոյքդ ուտեն ե

՞ որ ախորժանքով անկաջ դնողների, լսողների եւ նոցա {խնդրուածքի} համար։ Նայեցէ՛ք Յունաց ժողովրդի վրան, երբ իմա՛ց

. թեւերը բանալով՝ խաչի նման են լինում եւ միաձայն {խնդրուածքներով} եւ արտասուալից աղաղակով խնդրում են Փրկչից. " Խօ՛

ֆակուլտետի առաջին կուրսում, Ձերդ գերազանցությանը {խնդրում} եմ այս առթիվ ինձ տոմս տալ: Ընդ որում, պատիվ ուն

Михаилу Лазаревичу г-ну Налбандову в Москве. {Խնդրում} եմ ողջույնս հասուցանես պարոն Խատամովին եւ ասես,

երեւացած կլինի՞, թե ոչ, այսուամենայնիվ դարձյալ {խնդրում} եմ, որ թե գա, նորան ընդունեք եւ մեր տունը կամ մ

ոչինչ լուսավորության հնար: Այս հիման վերա ես {խնդրում} եմ Ձեզանից չխնայել ձեր աշխատությունը, որ նախարար

րյալ երգերու հոտը եւս չկա այժմ Մոսկվայի մեջ: {Խնդրում} եմ քո մեծահոգի ներողամտությունը, որ քո հանձնարար

նորհակալ լինելով Ձեր գործունյա մասնակցությունից, {խնդրում} է, որ ամեն աշխատություն ի սեր ազգի գործ դնեք դար

գրությունը կարոտ է 400 մանեթ ծախքի, այս պատճառով {խնդրում} եմ, որ ինչպես Նազարյանցի հանդեսը տպվեցավ ստորագր

ումը: Ուրիշ բան չունեմ ասելու առ ժամս, միայն {խնդրում} եմ կատարել խնդիրս, եթե կարելի է մինչեւ դեկտ. վե

մ եմ Ձեզ Քրիստոսի տեառն մերո սուրբ Հարությունը եւ {խնդրում} եմ աստուծուց ողջություն եւ հաջողություն Ձեր եւ Ձե

դարձյալ դիմում եմ դեպ ի Ձեզ, արգո Հայրենակից եւ {խնդրում} եմ ազգի անունով անտես չառնել իմ խնդիրը, այլ մի ք

վ որ երբեմն նամակներս ուշանում էին: Եղբայր, {խնդրում} եմ ներողություն " Թափառական Հրեայի " ճակատին գրած

չհարկադրեն, բայց մի փոքր առողջանալ սկսելով ինքը {խնդրում} է այնուհետեւ: Հոկտ. տետրակի մեջ կբանանք ստո

ց եւ մինչեւ ի մահ մոռանալու չեմ քո սերը իմ վերա: {Խնդրում} եմ, որ ինձ հասուցանելու 250 մանեթը (ավելի չեմ հ

մ հետ տանելով ձեր ազնիվ բարեկամությունը եւ սերը: {Խնդրում} եմ իմ հարգությունը հայտնել Գայանե Նիկոլաեւնային ե

դ գտանել, ուղարկում եմ ձեզ այն պատկերները եւ շատ {խնդրում} եմ, որ աշխատություն հանձն առնուք հրատարակել այդ

, թե ի՛նչ ասել է կամ ո՛ւր է Կալկաթա: Մենք հատուկ {խնդրում} ենք Ձեզանից, որ աշխատություն հանձն առնուք ցույց

ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, Այս նամակովս {խնդրում} եմ Ձեզանից առաջին մեքենայով ուղարկել ինձ մի օրինա

, Կալկաթա ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ Պ. ՍԵԹ {Խնդրում} եմ Ձեզանից իմ հաշվով տալ ծերունի եւ աղքատ Ռեթեոսի

տետրակ, սկսած 931 համարից մինչեւ 960 համարը, եւ {խնդրում} եմ չխնայել Ձեր աշխատությունը այս ազգօգուտ գործի մ

՞: Ինձ հաճելի է նախօրոք անսահման հավատալ քեզ այս {խնդրում}, ինչպես բոլոր այլ խնդիրներում: Մեր շատ սիրել

կնում եմ - ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, մի՛ ուղարկիր: {Խնդրում} եմ՝ թող սիրելի քույրիկս զբաղվի իր առողջությամբ.

լ խնամք չի պահանջում այս շատ օգտակար պլանտացիան: {Խնդրում} եմ, եղբայր, հենց որ Սուլթան-Շահը գա, ցույց տու

լոր հանձնարարությունները. հանուն բարեկամության, {խնդրում} եմ անուշադրության չմատնի իմ այս խնդիրը: Թող նա,

ռաջացնում, ինչպես tartarus stibioticus-ը, ուստի {խնդրում} եմ գրքերն ընտրել ամենայն ուշադրությամբ, որպեսզի

սերը կամ Մակոլեյը, եթե քեզ հաջողվի ճարել, ապա, {խնդրում} եմ, մի քանի հատոր միասին բերես, եւ ոչ թե հոմեոպ

ությունս Անանիային՝ առաջարկած ձկան համար, միայն {խնդրում} եմ, մի՛ բերի, ինձ ոչինչ հարկավոր չէ: Ծխախոտ ես

նից արդյոք ստացա՞ր եւ պարտքերն արդյոք վճարեցի՞ր: {Խնդրում} եմ չմոռանաս այդ մասին ինձ գրել: Ինձ տանջում է այ

ւ մերոնք իրենց հերթին վերցրե՞լ են արդյոք նրանից: {Խնդրում} եմ, որպեսզի քո նամակում իմ բոլոր հարցերի պատասխա

նը տանը մնաց, իսկ երկրորդը Եկատերինոսլավումն է: {Խնդրում} եմ, թող Անանիան այս մասին հանգամանորեն գրի Կամեն

նավանդ որ, իմ խնդրի պատասխանը դեռեւս չունեմ: {Խնդրում} եմ անկեղծ հարգանքս հաղորդեք նորին գերազանցություն

տված շատ հետաքրքրական տեղեկությունների համար: {Խնդրում} եմ, Քրիստոսի տոնի առթիվ, իմ անխախտ հարգանքը եւ

ալ եմ Մարիա Աֆանասեւնայից իր նեղության համար, եւ {խնդրում} եմ հաղորդել նրան, ինչպես եւ երկու սեռի բարեկամնե

են, արդյոք: Բայց այդ մասին կխոսենք երեքշաբթի: {Խնդրում} եմ աշխատես քեզ հետ բերել " Սոս եւ Վարդիթերն " ու

մեմատելու համար - ինչպես եւ ուրիշ շատերի վրա: {Խնդրում} եմ Անանիային գրես, որպեսզի հիմնավորապես եւ մասնա

նրա ուշադրությունն եմ հրավիրում այդ հարցի վրա եւ {խնդրում} եմ լարել բոլոր ուժերը նպատակին հասնելու համար:

րդյոք գործածել իբրեւ անուշահոտություն: Անանիային {խնդրում} եմ այդ մասին հարցնել խնդրի մասնագետից՝ Գովարտովս

, որ ոչ ավելի եւ ոչ պակաս " թույլ " են, ուստի եւ {խնդրում} եմ ազատել ինձ նրանցից: Բարեւիր երկու սեռի բոլ

իրությամբ եւ անպետք կլինեի ճարպակալման համար: {Խնդրում} եմ հաղորդիր անձամբ Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային իմ

դու գրում ես: Շատ ուրախ եմ Րեստենի վերաբերյալ: {Խնդրում} եմ բարեւս հաղորդես Կովալսկուն եւ շնորհավորես նրա

: Ասա նրան, որպեսզի բարեւի Կոլյա Ուստիմովիչին: {Խնդրում} եմ, հնարավորության սահմաններում հաճախ գրես ինձ,

բ նամակս վաղուց արդեն ուղարկված էր: Այդ պատճառով {խնդրում} եմ, որ դու երկուշաբթի բերես ինձ նույն տեսակի մի

աս Բալտազարյանի, հիրավի հենց նա է քեզ այցելողը: {Խնդրում} եմ այլեւս չթողնես քեզ մոտ այդ սրիկային: Նա մի վա

коту масленница, մյուս անգամ հետեւանք էլ կլինի. {խնդրում} եմ միայն, որ դու լավ բացատրես, թե ինչպես պետք է

[Հ. Գ. ] Ի դեպ, շնորհավոր նոր տարի: Անցիր, {խնդրում} եմ, ծնողներիս մոտ եւ ասա, որ ես եւ եղբայրս՝ Ղա

ալածող դժբախտությունը նույնպես վերջ ունի: Ես քեզ {խնդրում} եմ հանգստացնել մեր ծնողներին: Ես, փառք՝ աստ

եւ քո զավակներին: Ի սեր աստծո, մի անգամ էլ {խնդրում} եմ, հանգստացրու մեր ծնողներին: Ափսոս որ չի կարե

տոնավաճառից: Խնդրեմ այս մասին հայտնես նրան: {Խնդրում} եմ հաճախակի գրես Ղազարոս եղբորը մեր ընտանիքի կացո

ռանաք բերել: Օգտվելով Անանիայի այդտեղ լինելուց, {խնդրում} եմ նրան՝ տեղեկանալ, լո՞ւյս չի տեսել արդյոք Բոկլ

այդ պատրվակով անհանգստացնել մորս, չեմ կարող, եւ {խնդրում} եմ քեզ՝ թողնել նրան հանգիստ, եթե չես ուզում ` գ

, դիմելով Ձերդ գերազանցությանը, ամենախոնարհաբար {խնդրում} եմ չմերժել Ձեր աջակցությունը վերոհիշյալ թղթերն ետ

ե՛ւ միւսը, ազատապէս կարող ես խօսել, բայց այսքան {խնդրում} եմ հասկանալ, որ " Մեղուի " հրատարակողի գրագիր լի

Պ. Խ. վեր կացաւ տեղից եւ, բարեաւ մնա ասելով, {խնդրում} էր ինձանից իւր մօտ հիւր գնալ: Ես զարմացայ դորա ա

ամենեւին յառաջանում է դոյն այդ բաների չլինելուց: {Խնդրում} ենք ցոյց տալ մեզ երկու Հայ, որ միասին խորհուրդ կ

չարագործութեան ամրոցի վերայ: Պարո՛ն Իսահակեանց, {խնդրում} ենք անհանգիստ չլինել, թէ Հայաստանի փլատակների տա

ւթիւն ստանալով, կը դառնայ շատ անբարոյական մարդ: {Խնդրում} ենք, որ դուք մի փոքր աշխատութիւն յանձն առնուիք ծ

ունիմ քո հետ գլուխ դնելու, գլուխս ցաւում է: Դու {խնդրում} ես, որ ես Էֆիմերդէ բանամ քո համար եւ այդ պատճառո

մ իմ առաջին նկատողութեանը, որ, ուղարկելով քեզ, {խնդրում} եմ հասուցանել " Հիւսիսափայլի " հրատարակողին: Հաւ

դիցը հարկադրուէր դադարեցնել նորա գոչիւնը: Ես {խնդրում} եմ նորանից ցոյց տալ ինձ ազգի գիտութեան եւ յառաջադ

տալ: Յանկարծ բանտի մօտ գալիս է կոմսը։ Լէոնորան {խնդրում} է ողորմութիւն, կոմսը հրաժարւում է փրկել որպէս Մա

գնացած Կոստանդնուպօլիս Յունաց Թէոդոս կայսրի մօտ, {խնդրում} է ողորմիլ Հայաստանին եւ թագաւոր դնել Արշակի որդի

դտեղ ես իմ Յիշատակարանի անմիջական տէրն եմ։ Միայն {խնդրում} եմ ամէն մի մարդուց, որ խնայեն իմ Յիշատակարանը,

ւնը, առանց ճարտար ներածութենների, եւ խոնարհաբար {խնդրում} եմ, որ դու եւ քո Յիշատակարանիդ սիրողքը առանձին ո

իմ ձեռքում, յանդգնո՞ւմ ես այդ խօսքը ասել: - {Խնդրում} եմ չբարկանալ իմ վերայ, եթէ ես չկամեցայ կեղծաւորո

Ո՛ղջ լինիս, - պատասխանեցի ես, - եթէ կարելի է, {խնդրում} եմ չխօսել կրօնի վերայ. պատճառ, այդ բանը, շատ մ

գ մահը: Նա չէ՞ր, որ դեռեւս Հօրից ներողութիւն էր {խնդրում} իւր չարչարողներին: Մի սարսուռ զգացի ես՝ լսե

գործների մահու չափ ատելի, դէպի քեզ եմ դառնում եւ {խնդրում} եմ քո մեծահոգի ներողամտութիւնը, որ ինձ եւս ձգես

ը սրբելու վերայ է, յետոյ յուսահատուելով՝ իսկոյն {խնդրում} է չլինելը այն բաների, որ կային Մովսէս Խորենացու

.. Մեք բողոքում ենք այդպիսի քննիչների ընդդէմ, եւ {խնդրում} ենք, ուշադիր լինելով մեր անբաղդացած ազգի վիճակին

կապկապած Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, {Խնդրում} էի նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտե

ը, նիւթականութիւնը եւ երեխայական դատողութիւնքը, {խնդրում} են պատասխանել, թէ ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում էին դ

քանի օրից յայտնւում է հաճոյակատար գործակատարը եւ {խնդրում} է տալ ինքեան իւր 2000 մանէթը: Բէգզադէն, որ ինքը

հետ, յանձն է առնում վճարել 76 մանէթը, ուստի եւ {խնդրում} է իւր անցաթուղթը: Բէգզադէն պատասխանում է. " Մին

կութենից՝ երեւելով բոլորովին այլ զգեստով։ Միայն {խնդրում} ենք, որ մեզ հասուցած տպելիքը յարմարեցուցած լինին

նչ չափով պիտանի էր այդ գործը ապսպարողին: Նորանից {խնդրում} են կօշիկ, նա կարում է. մանաւանդ եթէ ապսպարողը ե

բան չենք յաւելացնում այդ նամակի վերայ, այլ միայն {խնդրում} ենք արգոյ ժողովագրից, որ, խնայելով իւր ութսունա

գոյութիւնը: Ազգի եւ ազգային եկեղեցու անունով {խնդրում} ենք բոլոր հայկական օրագրերից եւ լրագրերից, բոլոր

մի փոքրիկ հասարակութիւն գործակատար գտանուիլ: Մեք {խնդրում} ենք այն մարդերից, որ թեթեւ աչքով նայում են մի շա

ւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ սաստիկ թշնամի է նորան, {խնդրում} է իւր անկախութիւնը, բայց Ռուսիոյ կառավարութիւնը

ահանջում է ուրիշների հաւասար իրաւունք եւ ոչինչ չէ {խնդրում} աւելի: Ազգութիւնը օգտակար է եւ հարկաւոր այն ժամա

կները չկամին այս տեսնել, նոքա վերացականութիւն են {խնդրում}, նոքա այնքան բարձր կանգնած են, որ մարդը հող եւ

ն, որ իմ կտակակատարն պետք է լինին, ի նոցանէ եւս {խնդրում} եմ եւ պատուիրում եմ, որ մշտապես հաւատարմաբար հետ

ois rien". Béranger Ամենից առաջ այս մի բանն ենք {խնդրում}, որ ոչ մէկը չկարծի, թէ մենք մեզ հայկաբանի կամ բ

բարձրանում է Կոկիւսոնը Հայոց մինչեւ... Ջուր է {խնդրում}, ու եղէգնից Վարար ջուր է տրւում նրան, Գնալ-գալ

ա՜ղ, Մինչեւ ամառը թուխս նստեմ նորից ` Ծածկիր, {խնդրում} եմ, դու ինձ, աքաղա՛ղ ". Ասում է, փափկում, Տ

Բիւր արձագանգ խաղացին։ - Զո՛ւր ես {խնդրում}, - ասաց Մուսան, - Որ բնակիմ Արարատ.

ԱՌՕՐԵԱՅ ԱՇԽԱՐՀ Ի՛նչ ես գոռում, ի՛նչ {խնդրում}, Դու անհանգիստ հեղինակ. Մեզ խաղալիք

կապկապած Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, {Խնդրում} էի նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտե

րով յայտնում են ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը եւ ճար են {խնդրում}: 3-ին տեսութիւն եղբարցս հետ: Առաջիկայ տեսութիւն

ուցանում ենք ազգի ուշադրութիւնը այս բանի վերայ եւ {խնդրում} ենք սրբագրել, եթէ յիրաւի առանց բացատրութեան ասու

թռան, ո՛հ, ո՛հ, Հիւսիսափայլը բողոքականութիւն է {խնդրում}, գոչելով: Հիւսիսափայլը կրօնական օրագիր չէ եւ

նք այսօր նոյն պահանջողութիւնքը: Այո՛, ռեֆօրմ {խնդրում} ենք այն սկզբունքների մէջ, որոնցից կախուած են հոգ

րժում ենք եկեղեցականների այդ մտացածին արդիւնքը եւ {խնդրում} ենք գործ ցուցանել մեզ: Ինչո՞վ պահեցին ազգը,

մ էր որ հինգ-տասը հոգի միասին էին գալիս վրաս) ես {խնդրում} էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, եթէ մոլորական

ն եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բայց {խնդրում} ենք փորձ փորձել գիտութիւնք աւանդել, մարդու վայել

աւագ մարդերից եւ հառաչանքով նոցանից օգնութիւն են {խնդրում}, ասելով. Ազատեցէ՛ք մեզ ի սէր աստուծոյ այս ողորմ

անց "), աղօթք էր անում՝ ասելով, թէ Աստուծուց {խնդրում} ենք, որ ձեզ մի չար բան չպատահի, եւ միտքը դրեց ա

խօսքերը, որ այն մարդիկը, քեզ արծաթ խոստանալով, {խնդրում} էին այդ տեղը։ Եւ դու, Տէ՛ր, կանչելով քո եղբօր

թէ քո արդարութիւն փնտռող մտքիդ ընդունելի երեւի, {խնդրում} եմ Տիրոջիցդ, ամեն բանից առաջ այդ բանը քննել, եւ

եւ միաձայն խնդրուածքներով եւ արտասուալից աղաղակով {խնդրում} են Փրկչից. " Խօ՛սք տուր, - ասում են, - շնո՛րհ ու

ի բուն օգուտը եւ նորա յառաջադիմութեան շարժառիթքը։ {Խնդրում} ենք այդ պարոններից, որ բամբասելու էին մեզ, ձեռքը

, նորա մտածութիւնը էր միայն իւր մայրը, որի մասին {խնդրում} էր իւր եւ մեր բարեկամ, պատուելի բժիշկ Յարութիւն

քո գրքերի մէջ, ոչինչ գտանելու չե՛ս. իսկ թէ շատ {խնդրում} ես ինձ, ուրեմն ես ցոյց կը տամ քեզ մի թուղթ, որի

ի՛նչ բան է նորա համար: - Ինչու համար քեզանից {խնդրում} էր կէս մանէթ ածուխ գնելու համար, միթէ՛ ինքը չուն

տ, այս րոպէիս խօսում էինք քո մասին: Պ. Մարկոսը {խնդրում} էր ինձանից, որ իւր հետ միասին գայի քո մօտ, բայց

եսփոխանը պատասխանում էր. " Չէ՛, տեարք հարք, ես {խնդրում} եմ, որ հաշիւներիս վերայ աչք դարձուցանէք, եկեղեց

վնաթանեանցը, ծածկելով իւր տհաճութիւնը: - Սակայն {խնդրում} եմ լսել ձեր խորհուրդը, որի պատճառով այսքան խօսք

կան կեանքի մասին, բարի խորհրդով: - Իսկ ես, {խնդրում} եմ, պարոն բժշկապետ, եթէ հնար է ազատ թողուլ ինձ

ում այդքան խնդրել, առ ժամս հերիք է տասն արծաթը: {Խնդրում} եմ, ոտքերդ համբուրում եմ, մի մերժէք ինձ, ես աղ

քած Աստուածածնի պատկերի տակ, աղաչում էր նորան եւ {խնդրում} էր նորայ պաշտպանութիւնը. նա ասում էր. " Տիրածի՛

երայ Մանուշակը եզրակացնում էր, որ իւր փեսայացուն {խնդրում} էր շուտով ամուսնութիւն: Ի՛նչ ատելի եւ արհամար

սկածում ես իմ սրտիցը եւ համարելով, թէ ամուսնանալ {խնդրում} էի քո հետ, քո անունի եւ հարստութեան պատճառով, կ

ուռը. մարդիկ առանց ներս մտանելու, կարճ խօսքերով {խնդրում} են նորանից, որ շուտով պատրաստուի եւ գայ իւրեանց

անի վայրկեան ժամանակ կայ մինչեւ երեխայի ծնանելը, {խնդրում} է մի ջրով լցրած աման, բերում են նորան մի արծաթի

լաւ է, քուրիկ, բայց այդ մատանին... Ա՜խ... {Խնդրում} եմ. մի այլ բան ընծայիր, եւ ոչ մատանին...

րամանը, այո՛, հրամանը. պատճառ, անզգամ կինը չէ {խնդրում} իւր ամուսնուց կամ եղբօրից եւ այլն, եւ այլն, այլ

ղապետը Խանի ուրախ ժամանակը ահ ու սարսափով մօտեցած {խնդրում} է նորանից մի շնորհ, պատճառելով նորա այսքան յաղթո

կ, մատանու ողբալի պատմութիւնը. ահա այս պատճառով {խնդրում} եմ քեզանից, որ չընծայես այն իմ հարսին խունկ ծխել

ից. բայց շատ հարկաւոր բան ունենալով ձեզ ասելու, {խնդրում} եմ, որ դուք անպատճառ շնորհ բերէք իմ մօտ. յոյս ո

րոն Շահումեանցը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {խնդրում} է մեր Մանուշակի հետ ամուսնութիւն եւ մեր ծնողական

ն մարդու համար աղջի՞կ է պակաս Նախիջեւանի մէջ, որ {խնդրում} է Մանուշակին: - Դու ի՞նչ պատասխանեցիր, - հարց

ապը խոստացաւ լուծանել այս ամուսնական կապը. միայն {խնդրում} էր յետ կանչել Յիսուսեանները աքսորից՝ որպէս թէ,

նգամն է, որ մի օրագիր, իւր վճիռը հրապարակելով, {խնդրում} է բանաւոր հասարակութեան կարծիքը: Անպատմելի ուրախ

: Այսպիսի " չէ կարելիներ " հազարաւոր կան. {խնդրում} ենք այս բաների վերայ մի փոքր մտածել: Եթէ մէ

եմն պիտի հակառակի Քրիստոսի հրամանին: Մեղուն {խնդրում} էր ազգի անդամների կարծիքը, իւր վճռի մասին, որպէ

կից Պ. կոմս Էմմանուէլ Խոնարհաբար {խնդրում} եմ Ձեր ազնուամտութենից, որ ճշմարիտ քրիստոնէաբար

նելով, որ Սարգիս պատրիարքի երկդիմի վարքագիծն այս {խնդրում} արժանի չէ նրա կոչմանը ` հայ ժողովուրդը պահանջում

նակը, դուրս գալով բնականի սահմանից, օգնութիւն է {խնդրում} երեւակայութիւնից։ Այս դրութիւնը մենք արդէն օ

, յետ գնում, գլուխը Գարեգինի ձեռքի վրայ դնելով՝ {խնդրում} է, որ աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթերին) իրա

, արգոյ հեղինակը բնութիւնը թողնելով, օգնութիւն է {խնդրում} երեւակայութիւնից եւ հնարաստեղծում է անբնական բանե

նակը, դուրս գալով բնականի սահմանից, օգնութիւն է {խնդրում} երեւակայութիւնից: Սորա մի քանի օրինակը ցոյց տուի

վրայ հետ գնում, գլուխը Գարեգնի ձեռքի վրայ դնելով {խնդրում} է, որ աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթերին) իրա

տութեամբ երեւում է Անոյշի մէջ մի հայ աղջիկ: Սօսը {խնդրում} է նորանից ծաղկազարդ կիրակի օրը իր քաղած մանուշակն

աթան, ասում է, որ ինքը հաստատ է իր սիրու մէջ եւ {խնդրում} է, որ Սօսն էլ խօսքին հաստատ մնայ. " համայ, իմ

: Նա, խաղող դնելով նոցայ առջեւը, ներողութիւն է {խնդրում}, որ մի ուրիշ բանով չէ կարում մեծարել, որովհետեւ

այդ ժանգոտած լեզուով նոր ժողովուրդը լուսաւորել։ {Խնդրում} էինք, եթէ միայն կը պատասխանէին մեզ այդ պարոնները

թէ տեսութիւնը դարձեալ դադարացրած է եւ թէ վերստին {խնդրւում} է թոյլտւութիւն: Խելքս չէ հասնում այս հակասական խ

երբ ՚ի յերկնից ՚ի բարձանց զՅարութիւն փրկողին {խնկաբերից} քարոզեաց։ Ես անդ ներկայ յորժամ լոյս Հայաստանեայց

անծ ` Աշխարհում ամբողջ ` Ոսկիամօր հետ: Քեզ կը {խնկարկեմ}, Քո սէրը կ՚երգեմ, Զարնելով հեշտին Բամբռի լար

ծերունու հետ, սեղանապիղծ ձեռքով մօտենում են նորա {խնկելի} ոսկրներին եւ, հանելով գերեզմանից, թափում են ջրի

եւում: Եթէ հինգերորդ դարումը Սահակ եւ Մեսրոպ {խնկելի} թարգմանիչքը հոգաբարձու եղած չլինէին, նոցա աշակեր

ն աբեղաների անքրիստոնեայ ընթացքը Մովսէս Խորենացու {խնկելի} ոսկրների հետ, իսկ այժմ շօշափելի կերպով ցոյց տալո

նուամենայնիւ դուստր կամ թոռներ էք այն մեծահոգի եւ {խնկելի} քաջ արմենուհիների, որոնց մասին մի փոքր վերեւում

Խորենացին տալիս է մեզ մի քանի յիշատակարանք. այդ {խնկելի} ծերունին լսեցնում է մեզ մի քանի տող բան Գողթան եր

տագիտական զգացմունքի չափով, որ ցոյց էր տալիս իւր {խնկելի} եւ տօնելի բարերարներին, Հայոց ազգը արհամարհութիւ

ծահաճոյ շինութենների համար, անմահացնելով իւրեանց {խնկելի} յիշատակը իւրեանց առաքինի գործերի մէջ: Այս

ախանձով հետեւում են նոցա օրինակին: Բայց այն {խնկելի} մարդերի բարի խորհուրդը հասանու՞մ է իւրեանց վախճան

չեւ ի մահ ընդհանուր հոգեւորականութեան ձեռքով: {Խնկելի} Խորենացին, այն հրեշտակ ծերունին չարաչար հալածուե

րին անզուգական Մովսէս Խորենացին՝ այն պատկառելի եւ {խնկելի} ծերունին, որ իւր օրերումը տեսանելով Հայերի փախչել

Պաշտեալ առ նախնիս Յողջոյն աշխարհիս. {Խնկեմ} զանուն քո, Երգեմ զսէր քո Բամբռան ի լա

ժամանակին յաջողեալ էր կատարել զգործ մեծակշիռ: {Խնկեսցի} յերկինս անունդ Մեսրոպ, երկնային քաղաքացի եւ առաք

: Բայց դու, որ քեզ մարդ տկար Աստուած կանչեց ու {խնկեց}, Մի՛ կարծեր թէ միջաբեկ, Պիտ՚ պաղատիմ դէպի քեզ:

զ քո սիրական հայրենի բարբառ Ձգում է անոյշ այս {խնկի} բուրվառ: Յաւիտենական քո օթեւանից, Այս խ

ի բուրվառ: Յաւիտենական քո օթեւանից, Այս {խնկի} բուրումը ընկալ նորանից, Մաղթէ՛ նորան կեանք ո

քո սիրական հայրենի բարբառ Ձգում է անոյշ այս {խնկի} բուրվառ: Յաւիտենական քո օթեւանից, Այ

ուրվառ: Յաւիտենական քո օթեւանից, Այս {խնկի} բուրումը ընկալ նորանից, Մաղթէ՛ նորան կեանք

նա։ Ի նմին ժամանակի առաքեցաւ 'ի վանաց եւ " Սեղան {խնկոց} " կոչեցեալ գիրք Հ. Միքայէլի Չամչեանց 'ի տիպ արձա

որենացին եւ Սուրբ Ներսէս Շնորհալին, որոնց անունը {խնկւում} է հայկական եկեղեցու մէջ, եւ որոնց գերեզմանի հողը

եւ հանդիսակից լինի տօնին յեկեղեցւոջ մերում, ուր {խնկօք} եւ մոմեղենօք եւ այլ եկեղեցական զարդուք բերեալ լին

մ ենք այստեղ նորա " Ջան գիւլումը " (եր. 74). {Խնձոր} ունիմ կծած ա, ջան, գիւլում, ջան, ջան, Չորէք

չքնաղ օրօրան, Դէպի սուրբ սիրոյ հայրենիքը, ուր {Խնջոյք} է անվերջ, պար ու խրախճան: Ես ոսկորներս եմ քարշ

, վա՜յ, Սարեպտի բալասան եւս մոռացել է. այդ ինչ {խնջոյք} կը լինի: Այս խորհրդածութենից յետոյ, որ նորա

.. բայց թէ գլուխ գայ ձեր բանը, չասե՞ս, մի նոր {խնջոյք} այլեւս կը կատարենք: - Ի՞նչ մին, ի՞նչ տասը.

- Խնջոյքի վերայ ինչ մտածելու բան կայ, այնպէս {խնջոյք} կարելի է առնել, որ աշխարհը զարմանայ: Շամպայն աս

բարեկամների տան մէջ եւս կարո՛ղ էք երգել, եթէ մի {խնջոյք} կամ մի բան պատահի: - Շատ շնորհակալ եմ. բայ

ակ ձայնով. - Քուրիկնե՛ր, մէք հրաւիրեցինք ձեզ {խնջոյք}, որ պատրաստել էր մեզ Հոլոյին կինը, Թիւթիւնճի-օղ

ը վատ է, փոքր է մնացել, որ իւրեանց մտքումը դրած {խնջոյքը} դէպի տրտմութիւն փոխուի, իւր կարգով սկսեց գործ դն

ով, որ գրուած էին ցուցակի մէջ, կատարուի իւրեանց {խնջոյքը}: Պ. Մարկոսը խնդրեց յատկացնել խնջոյքի օրը. նորա

քո խոստանալը շատ է, քան թէ կատարելդ. խօսքս մեր {խնջոյքի} վերայ է, որի մասին զրուցելով անցեալները խոստացար

րի յոյս չկայ քեզանից, ես ինքնին սկսեցի լինել այդ {խնջոյքի} հոգաբարձուն: Ամենայն պատրաստութիւն տեսել եմ, թէ

թոռի վերայ, զանազան պատկերներ երեւակայել իւրեանց {խնջոյքի} մասին: Միանգամ երեւակայում էր իւր բոլոր ընկերքը

Գնալով անկողին մտածեցի հոգ տանել եւ մեր կատարելի {խնջոյքի} վերայ, որովհետեւ երջանկութիւն ասացեալը ոչինչ յար

այլ ուղղութիւն: Դ․ - Այժմ խօսենք մեր {խնջոյքի} մասին, - ասաց պ. Մարկոսը, արաղը խմելուց յետոյ,

քով, յիմարութիւն է: Նախ, այն պատճառով, որ մեր {խնջոյքի} մէջ կարող էր մի անախորժ դիպուած յառաջանալ, պատճա

գնաց իւր նախանձորդների վրէժխնդրութեանը, որոնք մի {խնջոյքի} մէջ դեղել էին նորան: 1703 թուականին. երեւեց

մ կարելի է խայտառակել մի այդպիսի մարդ, եթէ ոչ մի {խնջոյքի} մէջ, մանաւանդ եթէ այդ խնջոյքի հրաւիրուած անդամքը

ի մարդ, եթէ ոչ մի խնջոյքի մէջ, մանաւանդ եթէ այդ {խնջոյքի} հրաւիրուած անդամքը բոլոր մեր մարդիկ էին, - ասաց

իրուն բարեկամ օրիորդների հետ: - Ես կամէի մեր {խնջոյքի} մէջ խայտառակել նորան, - շարունակեց պ. Մարկոսը,

ւի իւրեանց խնջոյքը: Պ. Մարկոսը խնդրեց յատկացնել {խնջոյքի} օրը. նորան պատասխանեց Շաքարեանցը, թէ լինելու է

թիւն: Ասացի, այս վերջացած բա՛ն է, այժմ մտածենք {խնջոյքի} վերայ: - Խնջոյքի վերայ ինչ մտածելու բան կայ

ջացած բա՛ն է, այժմ մտածենք խնջոյքի վերայ: - {Խնջոյքի} վերայ ինչ մտածելու բան կայ, այնպէս խնջոյք կարելի

րութիւն առնել մարդերի, որ հրաւիրելու էին իւրեանց {խնջոյքին} մասնակից լինելու համար: Ե․ - Ին՞չ մարդիկ միտ

ուխեանցը այդպէս սաստիկ պարապած է, ասել է, թէ նա {խնջոյքում} եւս չէ կարող գտանուիլ: - Ինչո՛ւ համար, ես յ

վ ծառերի տերեւների հետ, պատճառում էր մի ախորժելի {խշխշոց}. ծաղիկները եւ արօտները սկսանում էին առուգանալ,

ել: Յանկարծ, լսում է ծառերի եւ թուփերի միջից մի {խշխշոց}... Մի սպիտակ բան, նետի նման անցանում է նորա մ

ռաստանից, նորա զովարար շուքից եւ տերեւների քաղցր {խշխշոցից}: Բայց այդ ունայն երկիւղ է. մոծակը ուրիշ շա

ր զգում է մարդ ամառնային ժամանակ։ Ծառերը իւրեանց {խշխշոցով} կարծես լաց են լինում իւրեանց տերեւաթափութիւնը. ա

ած ծառերի տերեւքը, որ այժմ աւելի ուրախ եւ զուարթ {խշխշում} էին: Լուսինը ամենայն փառահեղութեամբ լողում էր կա

մարտ եդեալ աբեղենին մերոյ, կապտեալ ի հանգստեանն {խշտեաց} ՝ ՚ի գետ կամաց. զնոյն իսկ զողբ անդուլ հեծեն այսօ

ի աղանդ բուսանէր, առասպելի ասածին համեմատ, թէ " {Խո՛զի} պէս հարսին կպրէ-կարասը բաղնիք"։ Իրա՛ւ որ, " թ

ղ ունենալ: - Ի՛նչ պատճառով: - Ո՛հ, շատ {խո՛ր} է դորա պատճառը, եւ որքան խոր, այնքան եւս խորին

ում. իսկ երբ տանը նստած լսում է Վարդիթերի մահը, {խո՛ր} հոգոց է քաշում, մէջքի վրայ հետ գնում, գլուխը Գա

տիր սրբացնե՞լ, անխտիր նոցայ առջեւ ծունկ չոքել ու {խո՞ւնկ} ծխել, որովհետեւ մինը հազարամեայ է, իսկ միւսը հի

ամը, որպէս հայր իւր որդին, եթէ սա կը վերադառնար {խոզարածութենից} դէպի իւր հայրը։ Նա սովորեցուց Հոգի ճանաչել Աստու

ի խրատը, թէ. " Մի՛ արկանէք զմարգարիտս ձեր առաջի {խոզաց}, զի մի առ ոտն կոխեսցեն"։ Եւ այս պատճառով եւս ա

յսպես անդադար գործ ունենալով նոցա հետ, չեն կարող {խոզի} նման բնակվել Հնդկաստանում, առանց յուրյանց սեպհակ

այց չէ պիտոյ մոռանալ Ղազար Փարպեցու առածը. " Ըստ {խոզի} հարսնացելոյ կոյաջուր բաղանիք ", այդպիսի տգէտ եւ

ւմ պահել այստեղ այդ հոյակապ առածի բնագիրը. " Ըստ {խոզի} հարսնացելոյ կոյաջուր բաղանիք " (եր. 49)։ Թէպէ

Ձեր անկայուն բարքերից"։ Եւ նա սաստում է այսպէս {Խոժոռադէմ} ` հրեշտակին, Որ խրատուած խստապէս ` Դառնում է իր

չ ո՞չ ունէի"։ Այսպէս վերսաստէ Ադամ՝ {Խոժոռեալ} ընդ զուարթունն, Եւ յայս անհամբոյր պատգամ

Թափում մահու քիրտ առատ։ Նորա աչքը {խոժոռւում} է, Երբ տեսնում է իւր տունը, Փայտանում

Չէ՛. այն երա՛զ էր... հեռի ինձանից, {Խոլական} ցնորք, հոգի գիշատող. Թողէ՛ք ինձ հանգիստ մաշ

միածնի: 3 Ի նմին 1848 ամ ի ի սփռել մարդախոշոշ {խոլերայի} եւ սահմանս Նախիջեւանայ եւ ի Նախիջեւանն իսկ, ես ե

որ իմ ուրախանալուցս չէ, որ մարդիկ մեռանում են: {Խոլերայի} ժամանակ ճշմարի՛տ աւելի պատճառ ունէի տրտմելու, ը

Էջմիածնի, բայց այժմ ըստ բերման բաղդիս մահահրաւէր {խոլերայն} ըմբռնեաց զիս ի ճանկս իւր, զոր թէպէտ եւ ողորմութե

ծ չէր տեսնել ոչ այն եւ ոչ էլ միւսը. Հեգելը մեռաւ {խոլերից} նոյեմբեր 14-ին 1831-ին"։ Պարտական ենք այստե

մեծ վաստակը, որ արդարեւ վաստակել է նա։ Բայց մեր {խոհական} եւ մտածող Հայ սրտի համար ո՛րքան պիտոյ է ծանրանայ

աստատ է ի Ձեզ, թե Դուք, ողորմած տէր, ըստ բարձր {խոհականութեան} Ձերոյ, կարէք ճանաչել զանմեղութիւն իմ եւ զի նանիր

ն Օձնեցի, կաթողիկոս ամենայն Հայոց, որ ըստ մտացն {խոհականութեան} եւ արգասաւոր բանիցն, եւ վարժութեան ի փիլիսոփայակ

ուղայու, թերեւս ի ներքոյ գաւազանի: Զայս ամենայն {խոհականութիւն} վեհափառութեանդ կարէ բացերես տեսանել: Առ Ձեզ է

րը տուել է կոմենդանտին եւ թէ նա հրամայել է մաքրել {խոհանոցը}: [Յուլիսի] 14-ին այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեա

առաջ առնում է մաղի միջից արճիճը, տանում է նորան {խոհարան}, եւ ձգելով իւր կասկարայի մէջ հալեցնում է կրակի վ

ուած է տնտես եւ գլխաւոր խոհարար. նա կառավարում է {խոհարանը}, ապսպարում է ճաշ, եւ նախաճաշիկը ինքը իւր ձեռքով

րեց աղքատին, որ կանգնի ու չգնայ, իսկ ինքը վազեց {խոհարանը}, կտրեց մի պատառ հաց եւ բերեց, բայց անձրեւից գիճ

րկը. նա շուտով դուրս եկաւ ննջարանից եւ անցանելով {խոհարանից}, ուր խոր քնով քնած էր աղախինը, կամաց բացեց դուռ

, որ հիւրընդունարանն էր հանում, բացեց միւսը, որ {խոհարանն} էր գնում, կայծակի արագութենով ցած վազեց սանդուղք

քը տանջւում են սորա ձեռքում (մի շաբաթու մէջ, մի {խոհարար} կարդինալի խօսքով երեք անգամ արտաքսեց եւ երեք անգա

, սատանայի պալատի մէջ կարգուած է տնտես եւ գլխաւոր {խոհարար}. նա կառավարում է խոհարանը, ապսպարում է ճաշ, եւ

անգամ արտաքսեց եւ երեք անգամ յետ բերեց: Միւս եւս {խոհարարը} ինքնին փախաւ ճանապարհից, երբ լսեց սորա անունը)

իւրեանց մահու դատակնիքը, այս խօսքերով համոզում է {խոհարարը} եւ երկու դաշնակը ցցւում են Խանի կուրծքի մէջ: Մար

դաշնակը կապում է նորա լեզուն: Մեր ցեղապետը եւ {խոհարարը} կողոպտում են Խանի բոլոր գոյքը, որոնց մէջ լինում

աղչէ-սարայում Խան-սարայի մէջ: Մեր ցեղապետը եւ {խոհարարը} լաւ հասկանալով, որ այս սպանութենից յետոյ անհնարի

մի նոր մարդասպանութենով. նա միտքը դնում է սպանել {խոհարարը}, որպէսզի ինքը տէր մնայ բոլոր հարստութեանը: Այս

չնչին արծաթ վճարելով մի ենիչերու, սպանել է տալիս {խոհարարը} փողոցի մէջ անողորմաբար, եւ ինքը մնում է տէր բոլո

նանոցը հանգստանալու: Կէս գիշերին մեր ցեղապետը {խոհարարի} հետ զրահաւորուած դաշնակներով, մտանում են Խանի սե

մտանում են Խանի սենեակը, այստեղ երկիւղ է տիրում {խոհարարին}, այնպէս, մինչեւ որ կամենում է թողնել ու փախչել

լիսոփան, ազգի համար մինչեւ ի մահ աշխատողը եւ այն {խոհե՛մ}, ծա՛նր, խելացի եւ իմաստուն ծերունին, մի թեթեւա

դեռ եւս, եթէ ազգն մեր չէ ի կորուսելոյ սակի, եւ {խոհեմ} ՝ եւ յարատեւ հոգաբարձութիւն զնմանէ կարէ վերստին կ

շարունակութիւն վերստին յարուցեալ գործոյն թողում ի {խոհեմ} եւ ի միակամ հոգաբարձութիւն Ձեր եւ համօրէն ազգիս,

ամբասւում է այդ քաղաքի մէջ մեր գիտնական բարեկամ, {խոհեմ} եւ մարդասէր բժիշկ Ֆրանց Իւանովիչ Գեռռեւինը: Ի՛նչ

ռնելի եւ հասկանալի չ'լինի ժողովրդին, մինչեւ Ազգը {խոհեմ} ճանապարհներով հոգս չ'առնէ սեպհական Ազգային դպրոցն

երձ չունի, բնութիւնը իր առնելիքները կը պահանջէ, {խոհեմ} եւ բնական ճամփան, մարդասէր հնարներ, թէ կարող ես

էց է լինում, եւ նորա յաջորդը՝ Վլադիսլաւ, աւելի {խոհեմ} գտանուելով, հրատարակում է իւր անձը պապի գործակալ

անունը դրոշմելու չարագործների սեւ տախտակի վերայ, {խոհեմութեամբ} վարուած կը լինէր, եթէ բոլոր վէճերը դադարեցնէր,

սից եւ հոգեւոր գործերի պաշտօնից: Այն պապին, որի {խոհեմութեան} վերայ զարմացել էին ֆրանսիացիք եւ անգլիացիք, որ ե

ւրբ ժողովոյն տարածման հաւատոյ, առ 'ի ըստ իւրումն {խոհեմութեան} դատել եւ ուղղել։ Ի վերայ այսր ամենայնի ո՛չ ուրան

չերով է ձեռք գալիս. ինչ օգուտ, գրել չեմ կարող, {խոհեմությամբ} հասկացիք եւ.. Միք. Նալբանդյանց 102. ԳՐ

եւ ոչ այլ ոք: Ես դեռ հույս ունեմ, որ եթե քո {խոհեմությունը} մի րոպե թողել է քեզ, այնուամենայնիվ ձեռք կբերես

ուր նոր գալու իշխանին: Բոլոր այդ գնդի հրացանների {խողովակի} ծայրը խրված են վարդի փնջեր, հիանալի եւ սրտաշարժ

ռով. սաստիկ բարկութենից կապւում էր նորա մաղձատար {խողովակի} ճանապարհը, վասն որոյ մաղձը մտանելով ստամոքսի եւ

խնդիր Վառիս, երթաս զոտս ամբարձեալ Եւ {խոյզ} քո ոչ առաւիր, Զկենսատուն քաջ ընդգրկեալ

ոց: Արգել Քրիստոս նովին, յիշել զմահ իւր զինմամբ {խոյոց} եւ զուարակաց, զորմէ թերեւս զգուշացուցաներ զսնոտի

ի գրութիւնս իւր զսահմանեալ եղանակն թղթակցութեան՝ {խոյս} տալով յայնմ ամենայնէ, որք ունին զցոյց կոշտութեան

ուրանալ իւրեանց բուն եկեղեցին, հարկ են համարել, {խոյս} տալով յառաջանալու անախորժութեններից, չընդունել ա

ւղաց լուսաւորեալ եւրոպէականաց, լիբրեւ ի ժանտախտէ {խոյս} տալ ի գրելոյ] ի լեզու նոր եւ կենդանի, [արժան իցէ

նամակս մի այլ ճանապարհով կստանաս: Տակավին ես այս {խոնավ} բերդում կմնամ 6-8 ամիս ամենաքիչը. բարբարոս կառավ

արգելի թառաֆը աղաղային կդառնա, այն ժամանակ ոչ մի {խոնավություն} չի ազդի նրա վրա: Առանց այդ արշավի նա երբեք չէր ա

իջիք, ես եւս՝ մնամ ձերումդ գրութեան սպասող: {Խոնարհ} ծառայ Միքայէլ դպիր Ղազարեան Ուստայեանց 186

կութիւն, եւ ես մնամ ակնապիշ գրութեան ձերում, {Խոնարհ} Միքայէլ դպիր Ղազարեան Ուստայեանց Տիրաց

գտից զայլ եղանակ կենաց ըստ հասարակեալ օրինաց: {Խոնարհ} ծառա Միքայէլ Ղազարեան Նալբանդեանց 1848 յ9 օ

երոյին բարձրապատուութեան, լիագութ հայր, {խոնարհ} ծառայ Միքայել Նալբանդեանց 1851 ի 5 սեպտ.

անցութեան, ողորմած տէր, Մնամ պատրաստական {խոնարհ} ծառայ Միքայէլ Նալբանդեանց յ9 օգոստոսի 1

ան օրհնությունը եւ աղոթքը, մնամ միշտ պատրաստական {խոնարհ} ծառա Միքայել Նալբանդյան 9 հոկտեմբ. 1858 թ

կհայտնե ինձ, եւ ես վաղը կծանուցանեմ Ձեզ: Ձեր {խոնարհ} ծառա Մ. Նալբանդյանց 8 փետրվարի, 1859,

ռութեան Ձեր եւ համoրեն ազգիս Հայոց պատրաստական {խոնարհ} ծառայ Միքայէլ Նալբանդեանց Ի 10 ապրիլի 1860

նալ նովին ազգասէր պարոնացդ միշտ պատրաստական {խոնարհ} ծառայ Մ. Նալբանդեանց ՚Ի 10 հոկտեմբ.

ացս, զոր ունիմ առ Ձեզ: Մնամ նովին մեծարանօք {խոնարհ} ծառայ Կանդիդատ Սանկտպետերբուրգեան Կայսերական

որպէս յերեկն եւ յեռանդն՝ Արգոյ հայրենակցիդ {Խոնարհ} ծառայ Միքայել Նալբանդեանց 61, ՎԱՌՎԱՌԷ ԷԼԻ

, Մեծապատիւ հայկազնուհի, մնայ նովին յարգանօք {խոնարհ} ծառայ Կանդիդատ Սանկտպետերբուրգեան Կայսերական Համ

Մեծարու հայրենակցիդ կատարեալ յարգութեամբ {խոնարհ} ծառայ Մ. Նալբանդեանց 65. ԿԱՐԱՊԵՏ ՎՐԹԱՆԷՍԵ

Ն ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՄԵՐՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ {Խոնարհ} Միքայէլ Նալբանդեանց Վեհափառ տէր, ՚Ի մեկնի

ծ հարգանացս հավաստիքը, որով պատիվ ունեմ մնալ Ձեր {խոնարհ} ծառա Միքայել Նալբանդյան 75. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆ

Ա մ ե ն ա խ ո ն ա ր հ խ ն դ ի ր Իմ {խոնարհ} խնդրագրով համարձակվում եմ ձերդ գերազանցությանը նե

վի տարածութիւնը: Ողջ եղիք: Միշտ պատրաստական {խոնարհ} ծառայ Սերովբէ Խաչատուրեան Շահբէգ:

ցավառ Ի սեղանոյն ծխելոյ, Եւ ի յերկիր ի {խոնարհ} Անգրէն լինի փոյթ ուղւոյ: Ոչինչ գիտէ մ

Ընդհակառակ ` կէս օրից յետ, երբ արեւն ի {խոնարհ} Ուրախի էլ կոտրած է սիրտը՝ լինում է թոյլ ու

ք պիտի արժանանանք, այս երանութեան: Փա՜ռք, ի {խոնարհ}, յԻւսկիւտար, Պ. Չամուռճեանին... Պ. Չամո

քի հավաստիքները, որով պատիվ ունեմ լինել Ձեր {խոնարհ} ծառա Միքայել Նալբանդյանց 24 սեպտեմբերի

. - եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, ծառայ {խոնարհ} ձեզ: Չէ կարելի կառավարել ժողովուրդը ուրիշ կերպով

- Եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, ծառայ {խոնարհ} ձեր... - Ինչպէ՞ս... միայն ծառայ... -

` ձեր ողորմած տէր, իսկ թագաւորը միայն ստորագրէ. {խոնարհ} ծառայ: - Զարմանալի է, - ասաց սատանան, - մի

խօսութեան մէջ. այնտեղ ամենայն բան հարթ, խաղաղ, {խոնարհ} եւ ամենախոնարհ...: - Անտարակոյս, - հաստա

մանկ, բայց միեւնոյն ժամանակ շատ սիրելի է. հեզ, {խոնարհ}, հնազանդ, հնարագէտ է, որպէս յանցաւոր կին եւ յա

ածներում այր մարդերի բոլոր հնարագիտութիւնը հեզ եւ {խոնարհ} կերպով երկրպագութիւն կը տայ կին մարդերի հնարագիտո

տօնից յետոյ հարսանիքը առնելու: Ողջ եղիք: Ձեր {խոնարհ} ծաոայ Մկրտիչ: 18 նոյեմբ. 18... Սուդաղ

ելով զվերտողեալ տեղեկութեանցն միանգամայն և խնդրել {խոնարհաբար} թելադրել զՀոգեւոր Ատեանն տեղւոյդ պահպանել ի գրութ

, դիմեալ առ արժանապատուութիւն Ձեր, շնորհ ունիմ {խոնարհաբար} խնդրել, հաղորդ կացուցանել զիս տեղեկութեանց, վեր

Նոր Նախիջեւան քաղաքի (որ մերձ յամրոցն Ազովու), {խոնարհաբար} խնդրէ ի Ձէնջ նշանակել առ այս զժամադրութիւն, երբ

ց Նոր Նախիջեւան քաղաքի, որ մերձ յամրոցն Ազովու, {խոնարհաբար} խնդրէ ՚ի յարգութենէ Ձերմէ, շնորհ առնել, նշանակե

ուիրանի Ձերոյ տուեալ զայսչափ տեղեկութիւն, խնդրեմ {խոնարհաբար} ի սէր ազգին մերոյ չխնայել յաշխատութիւն Ձեր:

հնդկական հրիտակացն եւ հասեալ զարդիս ի Նախիջեւան, {խոնարհաբար} խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ ժողով գումարել հասարակո

բնավ երկրորդական հարց չէ։ Թույլ եմ տալիս ինձ {խոնարհաբար} հուսալու, որ ձերդ գերազանցությունը չի մերժի իմ ա

մնաց պատկերս առանց օծման: Զայսմանէ յայտնելով {խոնարհաբար} Ձեր բարձր սրբազնութեան՝ խնդրեմ ի Ձէնջ հրաման տալ

իմ պատմութիւնը, առանց ճարտար ներածութենների, եւ {խոնարհաբար} խնդրում եմ, որ դու եւ քո Յիշատակարանիդ սիրողքը ա

սկացնելով, թէ նա է ահա Շամիլը: Ես ողջունեցի {խոնարհաբար} եւ կանգնեցայ նորա առաջեւ. երկու ծերունիքը ոտքից

խարդախ ազգակից Պ. կոմս Էմմանուէլ {Խոնարհաբար} խնդրում եմ Ձեր ազնուամտութենից, որ ճշմարիտ քրիստ

Ն ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ ԹԵՄԱԿԱԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ԵՒ ԱՍՊԵՏԻ {Խոնարհագոյն} խնդիր Թեպետ ես ի 10-էն մայիսի խնդրամատոյց լեալ

կ՚ունենաք, գրեցեք ինձ անթագուստ: Հայրութեան ձեր {խոնարհագոյն} ծառայ Միքայէլ Նալբանդեանց յ2 դեկտեմ. 1851

մնամ յամի հայրութեան Ձեր բարեացակամ ի սրտէ {խոնարհագոյն} ծառայ Միքայել Նալբանդեանց յ9 դեկտեմ. 1

ետութեան ողորմած տէ՛ր մնամ կատարեալ հպատակութեամբ {խոնարհագոյն} ծառայ Միքայէլ դպիր Ղազարեան Նալբանդյան Ի 20

ական հաշուոց եւ դրամոց ՚ի Միքայէլէ Նալբանդեանց {Խոնարհադեմ} յայտարարութիւն Ի 13 նախընթաց ամսոյն օգոստոսի ա

ԱՍՊԵՏԻ Միքայէլ դպրէ Ղազարեան Նալբանդեանց, {խոնարհադէմ} յայտարարութիւն Վիճակային կոնսիստորիայն թեմիս հ

աւական լիքը, որ հագած էր մի հին ֆրակ երկայն, եւ {խոնարհադէմ} գլուխ տուեց սատանային. սա նորա ուսումնական գրապե

ջունեցին իմ գալը. Ծաղիկները քնքուշ գլուխքը {խոնարհած} ` Ողջոյն տուին, զմայլեցաւ իմ սիրտը:

շագեղ, մատաղահաս օրիորդ, Աւազանի ափի վերայ {խոնարհած}, Լուանում է իստակ ջրում ` մի լուացք:

րմատից բաժանէին. ի՞նչ են կարծում այդ պարոնները, {խոնարհածները} աներեւոյթ եղանա՛կ է, թէ ընդունելութիւն որ եմ, ե

ո՛չ, թող լռէ՛։ Արդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, քա՛ղցր, {խոնարհամի՛տ}, արդարասէ՛ր եւ ճշմարտասէ՛ր մի մարդ ես, եւ Աստու

այս զարմանալ ՚ի նմին իսկ վայրկենի, յորում զգլուխ {խոնարհեալ} յանդիման սեղանոյ ահաւորին աստուծոյ, ՚ի հրաշակերտ

ց Կազբէգին ալեւոր Էլբրուսը, - Զուր տեղը չես {խոնարհել}, զուր չէ տիրում մարդը, Նա կը շինէ ծխոտ ճի

էր թագաւորին եւ տիկինին, բայց որովհետեւ թագաւորը {խոնարհել} էր այս միջոցին, որ վեր առնու թաշկինակը, վասն որ

նքը։ Հին ազնուական գերդաստանները հարկադրուած էին {խոնարհել} խիստ նախարարի կամքի առաջեւը, որ եւ խորամանկութեն

այլակի լոյսը, մրրկի սուլելը եւ ծառերի հպատակօրէն {խոնարհելը} նորա բռնութեան տակ, բիւր տեսակ սօսափիւնք պատճառե

վերայ այսր ամենայնի, երբ Սեբաստուպօլսի պարիսպքը {խոնարհեցան} դաշնակից զինուորութեան առջեւ, Նիկողայոսը մեռաւ:

նակ յանկարծ ցած ձգեց ձեռքից թաշկինակը։ Հենրիկոսը {խոնարհեցաւ}, որ վեր առնու, եւ այս դիպուածը փրկեց նորա կեանք

որ չկա հին լեզվի մեջ, ես այնպես, փորձի համար, {խոնարհեցի} մի բայ եւ ուրախությամբ տեսա, որ ժամանակները եւ ե

միլիոնակոր անդամք մարդկութեան, որ չկամէին գլուխ {խոնարհեցնել} պապական անբնական հրամաններին, խոնարհեցուցին իւրե

կամ այն տեղ լինելը, օտար ազգեր իւր գայիսոնի տակ {խոնարհեցնելը} պատահական բաներ են, ոչ բղխում են ազգի կեանքի բնա

մի տեղից լուսոյ նշոյլ չէ ծագում իմ վերայ, ծունր {խոնարհեցնելով} բաց երկնակամարի տակ, իմ միայնութեան մէջ ձեռներս

ծ եւ հաշուատու բարոյականութեան եւ որի առջեւ միայն {խոնարհեցնում} ենք մեր ծունրը: Մարդը չէ գողանում, բայց եթ

է ինքը՝ այդ ողորմելի տիրացուն, բացի գիշեր ցերեկ {խոնարհեցո} ՛- ապրեցո՛ ասելով փրփրելուց, այլ բան չգիտէր։ Ազգ

գլուխ խոնարհեցնել պապական անբնական հրամաններին, {խոնարհեցուցին} իւրեանց գլուխը պապականութեան անգութ կացնի տակ։ Շ

ութիւնքը, որ ուսանի լատինի լեզուի հոլովմունքը եւ {խոնարհմունքը}... Բայց Բարսելոնեան դպրոցից շատ փոքր օգուտ

կերպով կարդալու է"։ Պատասխանի. " Պատկառանօք եւ {խոնարհութեամբ} հասկցուած կտորներէն խրատ՝ առնելու, չհասկցուածին

ի հանիլ, մանաւանդ, եթէ այդ մարդը քարոզելու ելնէ {խոնարհութեամբ} եւ ոչ հպարտական գիտութեամբ, լսողների աղօթքով եւ

րելու յիշուած տարեգլուխը: Վէզիրը գլուխ տուեց {խոնարհութեամբ} եւ համբուրեց տէր սատանայի պոչի ծայրը: - Թո՛ղ

համար։ Վերջապէս մօտեցաւ Կառավարչին եւ պատշաճաւոր {խոնարհութենով} կարողացաւ նորան համոզել, որ յետ ձգէ այս պատիժը։

անջում է դէպի իւր Աստուածը ո՛չ թէ մանկական սէր եւ {խոնարհութիւն}, այլ ստրկական երկիւղ (timor servilis)։ Դա

րի, - ասաց վէզիրը եւ առաւել ցոյց տալու համար իւր {խոնարհութիւնը}, համբուրեց երկիւղամեծար պատկառանքով տէր սատանայի

Յաւերժի ուխտը պահելով ` Ինձ արբածք {խոնարհում} են. Աստղերն էլ խօսքիս լսելով ` Ուրախ

ՀՈԳԵՎԱՐՔ 18 փետ. 1855 ամի Արեւը ցած {խոնարհում} է կամաց-կամաց, Կեանքս նորից հետ դառնալու յ

շ հոգիների, երբ դոքա կեղծաւորութեամբ չափից դուրս {խոնարհում} են մեր առաջեւ: Պապի հետ եւս շատ խորամանկութեամբ

"լաց եմ լինում" եւ այլն։ Տալը, գալը, Աստրախանցիք {խոնարհում} են "տամ եմ", "գամ եմ", բայց այս շատ անգործադրելի

վ եւ անամօթաբար ժպտելով, - հին շինուածքները միշտ {խոնարհում} են դէպի կործանումն. այս ծակը յառաջացաւ վերջին եր

յերին չեմ հասել, բայց նախապես կարող եմ ասել, որ {խոնարհումները} պակասում են, իսկ եղանակներն ու ժամանակներն ավելա

ոչ բնակի ինքն որպէս ի ձեռագործս, այլ ի հեզս եւ ի {խոնարհս} եւ որք դողան ի բանից նորա. ուսումնական եւ ուսանո

այնտեղ, ուր իր ստորադրյալը խաչել է անմեղին: Թող {խոնարհվին} այդ հսկայի առաջ բոլոր օրենսդիրները, քաղաքակրթիչն

որ լեզուի մէջ կրաւորական բայը վ տառը պիտի ունենայ {խոնարհվող} վերջաւորութեան նախընթաց եւ այս այնպիսի ընդհանուր

ել եւ առաւել հսկայական երկայնութիւն, որքան արեւը {խոնարհւում} էր դէպի մուտ: Թեթեւ քամին, խաղալով ծառերի տերեւ

մ եմ եւ այլն։ Իսկ տալը, գալը, երբեմն եւ՝ լալը {խոնարհւում} են տալիս եմ, գալիս եմ եւ լալիս եմ)։ Բայց, չն

տեմբերի 30. Ահա սկսանում է Հոկտեմբերը։ Ցուրտ եւ {խոնաւ} եղանակները իւրեանց անախորժ քամիներով սկսեցին մռայ

րութեամբ, որպէս կը փախչէր մի աւազակ իւր մութն ու {խոնաւ} բանտից։ Այլ տեղ լուսաւորութեան եւ մարդկային ազատ

, բայց այս րոպէիս նորա ճակատը փորձում է արեւմտեան {խոնաւ} եւ խառնափնդոր քամիների յարձակմունքը: Մի քանի

ղ ներկայումս, փոխանակ չոր ցրտի, թագաւորում է մի {խոնաւ} եղանակ՝ մարդու կազմուածքը տրամադրող դէպի մի անտա

, երբ սա երեւում էր հայկական թանձր խաւարով պատած {խոնաւ} գետնափորի մէջ... Ամեն մի զուարճալի տեսարան,

Նորա ձեռքում խաղալիկ... Այժմ փողոցում քնում է նա {Խոնաւ} պատերի տակին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտո

Օ՜հ, սենեակ, Որքան քո մէջ ծխեցի {Խոնաւ} պատերիդ Ես մտիկ տալով, Որքան ժամանակ

ւակայութիւն իմ կաշկանդեալ արձանացեալ ի ցուրտ եւ ի {խոնաւ} մառախղի հիւանդութեան հազիւ երբեմն երեւեցուցանէր զ

, վեր ելաւ սանդուղքից լերդագոյն երեսով, պատճառ, {խոնաւ} տեղում երկար ժամանակ կորացած նստելուց արիւնը թանձ

կաւ մի նստարանի վերայ, որ թացացել էր անձրեւից եւ {խոնաւ} մառախուղից: Մանուշակը գիշերի մէջ տեսանելով այ

քրազարդեն, երբ կարող է նա ազատ մնալ ջերմութեան, {խոնաւութեան} լուսի եւ օդի, մէկ խօսքով՝ նորան շրջապատող արտաք

, երկիւղ կրելով, որ մի՛գուցէ անձրեւային եղանակի {խոնաւութենից} ոսկրացաւս նորոգուի, կրկնապատկեցի արաղով շինած դէ

ւթիւն չգործեց տիրացուի վերայ: Նա սորված չէր օդից {խոնաւութիւն} ընդունել. դորա հակառակ, այն տեսակ մարդերից էր,

այն տեսակ մարդերից էր, որոնց ջրհեղեղ է հարկաւոր {խոնաւութիւն} զգացուցանելու համար, անձրեւը փոքր է: - Ես ե

ած ենք, հիւսիսային Բորէասից շատ վատ են արեւմտեան {խոնաւութիւնքը} ։ Անտանելի էր մեր վիճակը ներկայումս, եթէ չմխիթար

դացի, շնորհակալ եմ, որ չի մոռանում: Անցյալները {Խոնղուռին} հետ Գրիգոր եղբորս մի գիր գրեցի, չգիտեմ ստացավ թե

իկտոր Էմմանուելը, բայց " Իտալիան " ամոքում է այս {խոշոր} տարբերությունը եւ այս պատճառով եւս հիշյալ երկու կ

նց կարգի, այս ու այն տեղից հաւաքել է եւ, տպելով {խոշոր} տառերով, այլեւ ցանցառ տողերով, կազմել է մի հաստ

ղը փրկեց եւ պատիւը պահեց: Սորանից աւելի կոպիտ եւ {խոշոր} հեգնութիւն մեք չենք կարող երեւակայել: Հասարակ ժո

անգամ այս անբան գոյութիւնքը, կարմիր ներկերով եւ {խոշոր} տառերով, անբարբառ, գոռացել էին բիւրաւոր կեցցէնե

զի ապագան ծածկուած է վարագուրով, որի վերայ մարդը {խոշոր} տառերով գրել է յոյս: Ապագան ծածկուած է լոկ կարճա

անոյշ, Յօր համօրէն խրախանան Բնութիւնք {խոշոր} եւ քնքոյշ: Տո՛ւր նախ զսէր, զսրտի Լցո՛

տել է, կամ գէթ աշխատել է փարատել, իւր սրտի ցաւը {խոշոր} գեղջուկ հայհոյութեամբ: Ինչ որ մեզ է վերաբերւո

սպիտակ մազերով, բահը ձեռքին փորում էր... Նորա {խոշոր} դէմքի գծագրութեան հանդարտութենից երեւում էր, որ

ցուցին կոմս էմմանուէլի սիրտը, եւ արտասուքի երկու {խոշոր} կաթիլներ դուրս թռան նորա լցուած աչքերից եւ թաղուե

ողջ նկարը, բայց եթէ կոպտութեամբ միայն գլխաւոր եւ {խոշոր} գոյների քամակից գնալով՝ կէս գոյները կամ կէս ստու

են սքանչելի յատկութեններով, դեռ խօսել լոկ առտնին {խոշոր} բաների մասին, կամ առ եւ տուրի մասին՝ առանց համա

վայր ի վեր, ղալբ, ղուլբ խօսեց, այդտեղ մի քանի {խոշորամիտ} մարդերից ծիծաղ ծափահարութիւն յառաջացաւ. այսպիսի

ար պետք է զինվել, եթե ոչ մանրադիտակով, ապա գոնե {խոշորացույցով}: Ների՛ր, եղբայր, անհնարին է կարդալ, եւ ամենազ

ճամբայ է գնում Դժուարանցանելի քարքարուտներով, {Խոչ} ու խութերը մի՞թէ չի հարթում Եւ չի՞ բաց անում ուղ

տի եւ պարտական էին բացարձակ 'ի բաց տանել զամենայն {խոչ} եւ խութ եւ մի 'ի լաբիւրինթոսի շրջիլ, ոչ գտանելով

րեմք " ասեն։- Ընդէ՞ր ապա ոչ ներէք կարողաց։ " Զի {խոչընդակ} են մեզ " նոքա"։ Յաւանն, Վարշարհէյ անուանեա

եւ խորամանկութենով եւ ուժով գիտէր ոչնչացնել բոլոր {խոչընդակութիւնքը} ։ Րիշիլիէի բռնաւորական բնաւորութիւնը եւ խորամանկո

էին առնել ինչ, - միանգամայն ոչինչ, զի հազարաւոր {խոչընդակք} ընդ առաջ ելանեն ի մերայնոց իսկ եւ խափան արկանեն հ

ենի, բարեբեր երկիրները, որ այսօր գրեթէ ամայի եւ {խոպան} է, այն օրից կը կենդանանայ եւ Հայոց վաճառականութի

մբողջ Ռուսաստան: Ես ստացայ այս երկիրը {խոպան}, անշեն, Բայց թողնում եմ քաջ մշակեալ նորան

ուսաւորութեան սերմը, մինչեւ օրինաւոր գործի չ'կար {խոպանացած} երկիրը վարելու եւ հերկելու, զուր տեղը սերմ ցանել

ւնդ ընտանեացն: Եւ այսունակ ահա յառաջխաղացութեամբ {խոպանացան} բարոյականին զգալիք, եւ կորուսեալ զճաշակ եւ զվայե

բ, Աբդըլմսեհ Մարտիրոս, Եղիա Յակոբեան, Կատարինէ {Խոջամալ} եւ Սարգիս Ծատուրեան, կտակօք իւրովք արարելովք ընդ

է եւ ի բարեպաշտ տիկնոջն հանգուցելոյ ՚ի Կատարինեայ {Խոջամալեանց}, երկոքին ազգայինք, որպիսիք են՝ Կեսարացի Եղիայ

ից ետեւ մեմ ալ աս էր առածս, քանիում գիրս է տեյին {խոռոզլամիշ} եղածդ ի՛նչ է, ատմիշ կարդացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ ո

փշրուել են, ոմանք մի անկիւնն են կորցրել, ոմանք {խոռոջ} են ստացել, դու որքան էլ կամենաս, չես կարող, որ

ր անգամ էլ որ աշխատես կամ անկիւնը վերականգնել կամ {խոռոջը} կանգնել, զուր պիտի աշխատես, որովհետեւ կարկտանը

пация) անիմաստ է: Որպեսզի այն դարձնել ընդհանուր {խոսակցական} լեզու ` ոչ միայն մեզանում, այլեւ ամենաուժեղ ժողո

մ Պարսկաստանի գավառների կամ թե Աստրախանի հայկական {խոսակցական} լեզվի, որովհետեւ հայերը Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարի

հասկանալի է: Թող Անանիան գրի նրա հետ ունեցած իր {խոսակցության} արդյունքի մասին, եւ նրա նամակից կարելի կլինի իմա

անություն"։ Պարոն Նազարյանցը ժամանակակից հայերի {խոսակցությանը} մոտենալու ձգտումով հանդերձ, ենթադրում է գործել ի

մբ, ուստի անհրաժեշտ էլ չէ ինձ արդարացնելու համար {խոսել} այն բանի մասին, որ ես չէի կարող բավարարել որեւէ

ս է, ինչ ուրիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ ինձ մնում է {խոսել} երկու բանի մասին, որպեսզի " գլուխս ազատեմ " (от

ատիներեն անունը, հավանաբար երբեւէ մենք այդ մասին {խոսել} ենք եւ հայկական տորոնի լատինական անունը չենք գտել

սիացիները շատ են սիրում իրենց ռեւոլյուցիայի մասին {խոսել} սեփական արժանապատվության մեծագույն զգացումով: Ով

ն կա, որոնց մասին կարելի է լուրջ եւ ընդարձակորեն {խոսել} ). եւ ես հեռու եմ այն մտքից, որ ուսումնասիրեմ ա

ել, թե ո՛ր դարին է վերաբերում. թերեւս այդ մասին {խոսել} են ժուռնալներում, թերեւս այդ մասին պ. Ֆիրկովիչը

ն հայերին՝ ապագայում չարտահայտվել այլ կերպ, քան {խոսել} են նրանից 2000 տարի առաջ: Ահա՛ աղաղակող եւ՝ նոր

ւ նա լիովին գիտակցում է իր իրավունքը՝ ներկայումս {խոսել} ի՛ր իմացածի պես: Լեզուն ժամանակի արդյունք է եւ մ

մ այդ պատասխանն այնքան անիմաստ է, որ ամոթ է հիմա {խոսել}: Օրինակ, հանգստացուցիչ այն պատասխանը, որ իբր "

. 000 արծաթ ռուբլու. գուցե դու դրանով կամեցել ես {խոսել} անասնավաճառության մասին. այդ արդեն ուրիշ բան է:

իր ներկայացուցչության ամբողջ ընթացքում մի անգամ է {խոսել} եւ այն էլ բարապանի հետ, որպեսզի վերջինս փակե պատ

զում են մեկը մյուսի հաշվին։ Վերջապես, ավելորդ է {խոսել} պատվական ծիրանագույն ներկի ստացման մասին, ծծմբաթ

ղովրդի օգտին, նորա ժամանակի համեմատ, պարտական է {խոսել} ազգի բազմության հետ, ինչպես սա կարող էր հասկանալ

ավորել նրանց, եւ լուսավորելով՝ սովորեցնել նրանց {խոսել}, հետեւաբար մտածել: Քանի որ, - նկատում է պ. Նա

մտածել: Քանի որ, - նկատում է պ. Նազարյանցը, - {խոսել} նշանակում է մտածել: Պ. Նազարյանցը հավատացած է ա

։ Ֆոշեն, խախուտ այլ հանդիմանությունների թվում, {խոսելով} Անգլիայի նվաճումների մասին, նրան մեղադրում է Հնդ

եղեկություններ եւ մշակել հայկական կենդանի խոսքը։ {Խոսելով} հայերի հետ՝ լուսավորել նրանց, եւ լուսավորելով՝

ց ծախքով։ Այս օրերս մեր օրագիրը մի երկու խոսք {խոսելու} է " Մասյաց Աղավնու " վերա, իհարկե կկարդաս, միայ

ղջությունը. եթե գաս, նորա մասին եւս բաներ ունիմ {խոսելու}: Պետր Նիկոլաեւիչին սիրով բարեւ: Առայժմ այնքա

աքրքրությունից ոչ զուրկ հարցի մասին, բայց այստեղ {խոսելու} տեղը չէ, բացի այդ, նման հարցերի պարզաբանման համ

, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի լինի ընդհանուր լեզվով {խոսելու}, եւ կենդանի խոսքը յուրաքանչյուր գավառի ժողովրդի

կկարծեիք ձեր աչքումը: Այս բաները փոքր ի շատե {խոսելուց} հետո, հայտնում եմ իմ որպիսությունս, որ ես ողջ ե

Այդ բաների վերա հետեւյալ համարներից մինի մեջ պիտի {խոսենք} եւ տանք արժանի հարգը: Մինչեւ այժմ հայ ազգը կա

, արդյոք, մենք կտեսնվենք, որպեսզի ներկայի մասին {խոսենք}, որովհետեւ անցյալի հուշերը թեեւ հաճելի են, միայ

բ դու գնաս Մոսկվա, խնդրեմ այդ մասին հանգամանորեն {խոսես} ում հետ հարկն է եւ համոզես նրանց. ես այդ գործում

նքան անհրաժեշտ չէ տեսնել, որ ինձ հետ խոսող մարդը {խոսեր} ինձ նման. խնդիրը բացառապես այն է, որ նա հասկանա

ություն Աջեմյանցը, որի հետ Ձեր նամակի հիման վերա {խոսեցա}, հոժար ենք երթալ Հնդկաստան, վերոհիշյալ ազգային

իլը մեծ ազդեցություն գործեց ազգի վերա, շատ բաներ {խոսեցավ} օրագիրը, եւ շատ մարդիկ սկսեցին ուրիշ կերպ նայել

եաց"։ Սակայն, ցտեսություն, ձանձրույթից շատ {խոսեցի}: Համբուրում եմ քեզ: Քո եղբայր Միքայել Նալբան

ա մարդ չէ ընդհանրապէս: Դու կարծում ես, թէ նա կը {խոսէ} ՞ քո հետ, երեսը շուրջ կը տայ եւ կը հեռանայ, մանա

եանքի մէջ կան եւ այնպիսի րոպէներ, երբ մարդը պիտի {խոսէ} միմիայն իւր հետ, իւր հոգու հետ, իւր Աստուծոյ հե

գէտ, եկել էր մեր տուն, որ ինչ ասես բաների մասին {խոսէ}: - Բայց նա ուստի՛ գիտէր, որ ձեր տանը կայ ֆ

ւեստի մէջ ոչինչ արդիւնք ցոյց չտուեց: Շատ կը {խոսէր}, սակաւ կը հասկացնէր, այս նորանից էր, որ նա ո՛չ

տուկի մէջ, որ դրած էր նորա ախոռում, այլ եւ պիտի {խոսէր} նորա հետ եւ այլն: Ես, որովհետեւ չեմ հաւատում այ

կորի՛ր, որ աչքս չտեսանէ: Այլ բան չկար, որ {խոսէր} ողորմելի ծառան, ուստի դուրս եկաւ, անիծելով իւր

ւմ էր մի ժամ, երբ առաջին անգամ իւր կեանքում պիտի {խոսէր} նա մի օտար մարդու հետ, հօրից եւ մօրից ծածուկ:

ւ որպիսի եւ իցէ յիշատակարան անգամ չենք տեսել, որ {խոսէր} մեզ այդ կանթեղի մասին: Մի մութ աւանդութիւն միայն

է գտնել մի ճանապարհ, որ եւ բուն հայկաբանութեամբ {խոսէր} եւ ազգի մեծագոյն մասին հասկանալի, խօսք ենք տալիս

րձը՝ բոլոր մյուսների համար պարզել իր դրոշակը՝ " {խոսի՛ր} այսպես " մակագրությամբ, միշտ կմնա " ձայն բարբառո

ե մարդ եմ, կճանաչեմ ձեր ազնվությունը. ինչ երկար {խոսիմ}, տեսած ժամանակներս կխոսինք: Սպասում եմ պ.

կին: Ինձ այնքան անհրաժեշտ չէ տեսնել, որ ինձ հետ {խոսող} մարդը խոսեր ինձ նման. խնդիրը բացառապես այն է, ո

թե Պուասսոնը պակաս իրավունք ուներ, քան անդադրում {խոսող} մյուս անդամները: Սրանից հետո, եթե մինչեւ անգ

համարը աստուծո միայն հայտնի է: Դուք ձեզի հակառակ {խոսում} եք. առաջ ասում եք, թե ինձ սիրում եք իբրեւ եղբայ

ւն. քանի որ վիգերի եւ տորիների գոյության մասին է {խոսում}, ապա ուրեմն, լիովին ընդունում է արմատականների ե

ւմ չկարդար այն արյունալի դրաման, որի մասին Ֆոշեն {խոսում} է իբրեւ կորիֆեի [նշանավոր դեպքի]: Ի դեպ, ինչպես

նում - Բեսարաբիայի թեմում՝ 36 հազար. ես դեռ չեմ {խոսում} Գալիցիայի, Տրանսիլվանիայի եւ Եվրոպական Թուրքիայի

սսայի վրա՝ նրա քաղաքակրթության գործում, բայց ես {խոսում} եմ հիմնական խթանի, այսինքն՝ ազդակի կամ դիաստազզ

րդու, որը հենց մի գլուխ քիմիական ֆորմուլներով էր {խոսում}: Անանիան երեւի հիշում է, ու մեր համատեղ կյանքի

բացառապես եւ իսկական իմաստով այն բարբառով, որով {խոսում} են Վրաստանի հայերը: Ինձ անհրաժեշտ են բնորոշ բարբ

րություն չունի, թե ո՛ր բարբառով ավելի նրբագեղ են {խոսում}, այսինքն՝ ավելի մոտ հին ձեւերին. ես փնտրում եմ

որը եւս մոռացված չէ, KCI) Փարիզում եղած ժամանակ {խոսում} է մի նորեկ հայի հետ՝ Փարիզի վայրերի անունները թա

նքները հօգուտ Բեստուժեւ-Ռյումինի խմբագրության չեն {խոսում}: Է՜հ, ոչինչ, առայժմ այդ էլ բավական է: Բայց բա

վ յուր վեհանիստ աթոռից, պարզ եւ հասկանալի լեզվով {խոսում} է հասարակ մարդու եւ ժողովրդի հետ, եղբայրորեն բաժ

դ ինչ որ թախիծ է արտահայտում. իմ նամակների մասին {խոսվում} է որպես ձեր միակ ուրախության, եւ ձեր դրությունը

ութ էք, - ասաց կոմսը, - իմանալով, որ չեմ կարող {խոստանալ}, պահանջում էք. միթէ՛ չէ կարելի խնդրել, որ առան

երի կիսասիրտ գործակցութիւնը նոցա հետ, չէին կարող {խոստանալ} մի լաւ ապագայ հայկական գրատպութեանը։ Նախախնամութ

ն բառիս ի լեզու էին լինել, սակայն կարեւոր դատիմք {խոստանալ} թէ վերջինն լինելոց է այս ի մէնջ ի լեզու ` առաջնոց

րայ թագաւորի բարեհաճութիւնը եւ համոզում էին նորան {խոստանալ} երկու ամսից յետոյ թոյլ տալ Յիսուսեաններին Փարիզ մ

յդ աշխատութեան շուտով հրատարակելը մենք չենք կարող {խոստանալ} արգոյ ընթերցողներին, թէեւ այգ գործի վրայ անձանձի

Չնեղանաս բաց խօսածիցս, ինչպէս նկատում եմ, քո {խոստանալը} շատ է, քան թէ կատարելդ. խօսքս մեր խնջոյքի վերայ

գրածիս պատճառը: Երբ որ դու գնացիր այստեղից, {խոստանալով} հասուցանել ինձ 250 մանեթ, եւ երբ զգացի ես կարոտո

թենից ուսել էի խնդրել Աստուծուց թողուլ իմ մեղքը՝ {խոստանալով} իմ կողմից թողուլ ուրիշներինը: Բայց աւա՜ղ... մար

չմոռանաս այն սուրբ դաշը, որ կնքեցիր իմ հետ: Նա {խոստանալով} ինձ, հաստատ մնալ իւր սուրբ ուխտի վերայ, անջատու

Տիրոջդ ասած խօսքերը, որ այն մարդիկը, քեզ արծաթ {խոստանալով}, խնդրում էին այդ տեղը։ Եւ դու, Տէ՛ր, կանչելով

, քեզ Տեառն 'ի Սեւկոյ դրախտին յարանց ոմանց, որք {խոստանալով} քեզ Տեառն կարասի խնդրէին զտեղիդ"։ Մի՞թէ իրաւ

ւղիղ կանոններին հասկանալ, եթէ արք Սեւկոյ դրախտին {խոստանալով} կարասի խնդրէին զտեղին։ Այս այն աստիճանի պարզ

մռայլութիւն, որ ես երկար ժամանակ խաբեցի նորանց, {խոստանալով} գեղեցիկ գալոց օրեր, հարստութիւն, բարօրութիւն,

օթացնել մեր ընթերցողներին, թէ ի՞նչ է թեթեւը: {Խոստանալով} ծանօթութիւն տալ թեթեւի մասին, մէք յանձնառու չենք

նցի հետ: Նա իսկոյն գլխարկը վեր առեց եւ գնաց, {խոստանալով} ուղղակի տուն դառնալ նորա մօտից: Մնացին տան մէ

զան իշխանները, որոնք մի Կայսրի հպատակ էին, եւ, {խոստանալով} նորանց Պօրտուգալացոց օգնութիւնը, հարկադրում էին

թեամբ, վաղուց ի վեր դաւեր է լարում գաւառներում, {խոստանալով} հայերին ֆրանսիական կառավարութեան զօրեղ հովանաւորո

նում է իր այգին ամէն մինին իր քաղլակովը մին հաւող {խոստանալով}: Մենք խոստովանում ենք, որ բնաւ տեղեկութիւն

գրեանս յիշատակեսցէն: Ուստի եւ արդէն իսկ ահա {խոստանամ} առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, ո՛չ եւս իշխել այսուհե

ի Միջագետաց, քահանայ ոմն յազգէ ասորի Աբել անուն {խոստանայ} նմա զնշանագիրս Հայոց յարմարեալս ի Դանիէլէ եպիսկոպ

ոյն զայս պատմութիւն, գաղափարեալ յընտիր օրինակէ, {խոստանայ} հայրենասիրաց արգոյ Մկրտիչ Էմին տալ տպագրութեամբ ի

յետ երեքտասան դարուց ձմեռոց պտկեալ ի ստեղէնս, եւ {խոստանայ} զպտուղ շատ տալ, թէ միայն մշակողք մշակ էին զսունկ

անշփոթ ցոլացնէր. Թէեւ հազար մենք խոստմունք {խոստանայինք} ջերմ սրտով, Թէ մինչ մահերուս օրը չէինք մոռն

!!!), յետոյ, հալբա՛թ, դու էլ մի կարաս գինի կը {խոստանաս}, կը բարձես ձիուդ ու կը տանիս: - Վայկուն ափ

րաստ է երգել այն եւս, եթէ, դորա փոխանակ, կոմսը {խոստանար} Եումի սոցա տուն գալու ժամանակ ներկայ լինել:

ամել նոր բողբոջները, որ գինի սերմիցը հառաջացած՝ {խոստանում} էին մեզ պահել նորա անմահությունը, ուրեմն ջանք ու

սրբազանի բոլոր բաների համար, այս օրերս, ինչպես {խոստանում} է նախարարությունը, պիտի կարգադրություն լինի, եւ

ղարկում եմ Ձեզ տեր Մովսեսի ինձ գրած նամակը, որով {խոստանում} է լսել հարսնացուից մի կատարյալ խոսք. նա այսօր կհ

տ Տրեդյակովսկու պերճախոսության տեսության - ինչպես {խոստանում} եք ներկա նամակում։ Երկուշաբթի ես մոռացա հարցնել

նաք: Հա՛, մի տարուց էլ ավելի է, ինչ Իսակովը {խոստանում} է ավարտել Իլենկովի քիմիան. ի՞նչ է, մի՞թե մինչեւ

իրքը. պատճառ, մկրտութեան ժամանակ նա խօսում է եւ {խոստանում} է անբարբառ երեխայի փոխանակ, իսկ այն խոստմունքը,

ով մեր սիրական ազգի համար՝ նորը բարի բարի յոյսեր {խոստանում} է մեզ: Անցեալ տարում դուրս ցայտեց առաջին անգամ Հ

ուիլ իւր տղամարդի յանդիմանութեններից: Մանկաբարձը {խոստանում} է գտանել այս բանի ճարը, եւ, փաթաթելով մի կտաւի

ուպլիցիստները, Մարաթը՝ իւր սպիտակ կեղծամով, որ {խոստանում} էր փրկել թագուհու կեանքը: Մի փոքրից յետոյ ասես թ

երախտապարտ կը կացուցանէ մեզ ծերունի Նահապետը, եւ {խոստանում} ենք, որ Հայաստանի լուսնակը իւր շողը կը կաթէ նորա

կա՛մ ճանապարհի արծաթ տայ մինչեւ Կովկաս: Բէգզադէն {խոստանում} է հետը տանել: Տղան ընկնում է հիւանդանոց, աղ

զանից: Իսկ սորա փոխանակ, ես, իմ ազգի անունով, {խոստանում} եմ ձեզանից իւրաքանչիւր զէնքով գնացող անհատին այնչ

ամ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատին պիտի բաժին ընկնի: {Խոստանում} եմ ձեզ, որ դուք յաւիտեանս յաւիտենից կարող էք մշա

: - Մովսէս չենք, եւ Մովսիսի խոստմունքը չենք {խոստանում} Հայոց ազգին: Մովսէսը իսրայէլեան ազգին խոստանում

խոստանում Հայոց ազգին: Մովսէսը իսրայէլեան ազգին {խոստանում} էր մի երկիր, որ պիտի բղխէր կաթն եւ մեղր, մեր քա

մ էր: Երկինքը, եղանակը եւ հեղաշունչ հողմիկը մեզ {խոստանում} էին մի բարեյաջող նաւարկութիւն: Թէ մէկ օր վաղ եւ

սքերի վերայ: Գրեթէ ըստ մեծի մասին այդպէս է. շատ {խոստանում} են, բայց փոքրն եւս չեն կատարում. նոցայ անիրաւու

ժամանակը յանդգնութեամբ որոմը ցորենից քաղել, այլ {խոստանում} է հնձի ժամանակ ուղարկել իր հրեշտակները, որոնց կ

յօժարութիւն, գովում է եւ օրհնում է Աբովեանին եւ {խոստանում} է կատարել նորա խնդիրը, մանաւանդ թէ իւր հայրապետա

ուցելու մէջ. նորա ժրաջան աշխատութիւնը շատ բան էր {խոստանում} ապագայումը։ Մի կողմից արծաթի պակասութիւնը, մ

ր այս ծայրագոյն Բրամինը չէր այն սատանայապետը, որ {խոստանում} էր աւանդութիւնը: Դժոխքի թագաւորը ձեռքը ձգելով,

ուք թափելով հեղեղի նման: Մինչ զրպարտողը {խոստանում} էր կեանք, Թէ միայն հաճէր... լինել համաձայ

Ձկնորս էր որսում, սրտով համարձակ: Նա {խոստանում} էր նորան անմահ կեանք. Նորան սիրելը էր անմահո

անգամ ասում էր, եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն ոգեւորուած {խոստանում} էր մի աւելորդ հալաւ կարել իւր կամ կնոջ համար, թէ

ածային տաճարի մէջ, այն ահարկու դատաւորի առաջեւ, {խոստանում} էին հնազանդուիլ եւ հետեւիլ, խաչը, աւետարանը, ս

ը, որ Մանուշակը ստացել էր առաւօտը նորանից. որով {խոստանում} էր սիրականը այսօր իսկ վերջացնել խօսքը, եւ ստանալ

է այս բանը ընդդէմ էր Աստուծոյ օրէնքին։ Բայց պապը {խոստանում} է կատարել Հենրիկոսի խնդիրը, այն պայմանով միայն,

կարծիքը ուղղուած է դրանց դէմ, եւ մտքերի ընթացքը {խոստանում} է նոր արհաւիրք: Յամենայն դէպս, եթէ հայերը ստիպո

մեջ, կարող են հավատարիմ գրավական լինել ասած կամ {խոստացած} բաներիս: Խնդրեմ առանձին ուշադրությամբ կարդաք 7 ե

ւյսս քո բարեկամության եւ մարդասիրության վերա: Ես {խոստացած} ստրախավոյ նամակս չկարողացա գրել, որովհետեւ մարտի

ում եմ երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, եւ սպասում {խոստացած} մեր տեսակցությանը՝ երեքշաբթի: Ընդմիշտ քո Միշ

, վերջապես, լույս կտեսնի Ռ. Պատկանյանին վաղուց {խոստացած} լրագիրը, որի մասին դու գրում ես: Շատ ուրախ եմ Ր

եզ այլեւս ուրիշ ոչինչ հարկավոր չէ: Սպասում եմ {խոստացած} ընդարձակ նամակիդ՝ ըստ Տրեդյակովսկու պերճախոսությ

ե որ անցյալ փոշտի եղբորս Ղազարոսին գրած գիրիս մեջ {խոստացած} չլինեի, թե դիմացի փոշտով քեզի ալ կգրիմ տեյի, հե

Բայց դու հոգիդ, գիտեմ, չես կորուսանում Եւ {խոստացած}, խօսքիցդ յետ չես դառնում: Մի՛ հրաժար

ոստովանել, երկիւղ ունէր, որ միգուցէ դա լինի այն {խոստացած} սատանայապետը: Յանկարծ լսուեցաւ սաստիկ դղրդի

րեց հիւանդ աբեղան: Առողջացած աբեղան համարեց, թէ {խոստացած} արծաթը շատ մեծ էր, համեմատելով Պարացելսօսի կարճա

տպաւորութիւն կը գործէր իւր վերայ Հայոց երգը, ես {խոստացայ} լցուցանել նորա ցանկութիւնը: Մի փոքր նստելուց եւ

եմ դեռեւս անցյալ տարի, հունիսի սկզբին, եւ նրանք {խոստացան} այդ անել հօգուտ իմ խեղճ որբուկի, իմ սիրելի Սաշայ

բանի քարոզութեանը անհաւատների մէջ։ Այս խորհրդով {խոստացան} նոքա ընկնել Պապի ոտքերը, խնդրել նորա օրհնութիւնը

եսական խնդիրն է այն զօրութիւնը, որ մի փոքր յառաջ {խոստացանք} անուանել, նա է այն միակ եւ հաստատ ոյժը, որ ազգի

եւ երեշկիկ ապուխտը ստացա, շնորհակալ եմ, բայց նա {խոստացավ} Նախիջեւան հասածովը մի գիր գրել, մինչեւ այժմ չտես

վետ ազնիվ " բարեկամ պ. Նազարյանցի հետ, եւ որ նա {խոստացավ} ինձ համար ճարել Ֆեդենկայի լուսանկարը: Ողջունե

տ, որի մասին նամակումդ ոչինչ չի ասվում։ Դու ինձ {խոստացար} պաքսիմատ (սուխարի) ինչո՞ւ դրանք գինու վերածվեցի

խնջոյքի վերայ է, որի մասին զրուցելով անցեալները {խոստացար} հոգաբարձու լինել, բայց, մի չար բաղդով, ոչ մի հ

դ քո բարեմտութեան փոխարէն կը վարձատրէ քեզ Նա, որ {խոստացաւ} իւր անունով մի բաժակ ջուր մի աշակերտի տուողի վարձ

ասով ճանաչուեցան հեշտութեամբ ուղղուելիք: Ներսէսը {խոստացաւ} ուղղափառ եկեղեցու հետ միանալու համար ամենայն հնար

այն դաւաճանութեան մթերքը. ի՛նչ եմ ասում ես, նա {խոստացաւ} մինչեւ իւր կեանքի վերջին ժամերը հայհոյել քահանայա

այս բոլոր նշանները գրելով իւր ծոցի տետրակի մէջ, {խոստացաւ} ամենայն հնար գործ դնել, ամենայն հարց ու խնդիր ան

ր աշխատութեան համար ստանալու վարձի մասին: Աբեղան {խոստացաւ} 100 գուլդըն, եթէ միայն առողջանայ: Պարացելսոսը պ

- ասաց կոմսը եւ հրաժարական ողջոյն տայով բոլորին, {խոստացաւ} օրիորդ Մարիամին ներկայ լինել Եումի գալու ժամանակ

, որ, ինչպէս ասացինք, պատճառւում էր մաղձից: Նա {խոստացաւ} խօսակցութիւն բանալ դրացու հետ աղջկայ մասին միւս օ

քսորից Յիսուսեան աբեղայքը։ Հենրիկոս չորրորդը {խոստացաւ} ։ Պապը լուծեց նորա ամուսնութեան կապը Մարգարիտի հե

ողացաւ նորան համոզել, որ յետ ձգէ այս պատիժը։ Նա {խոստացաւ} ջերմեռանդութենով լսել դասերը եւ կրօնական վիճաբանո

սիրով ընդունեց նորանց, առաջին հարկաւոր դէպքումը {խոստացաւ} գործ դնել նոցա ծառայութիւնը, Ֆաբերին եւ Կսաւիէին

զի կարծիքները օրինաւոր եւ առողջամիտ փաստերով, եւ {խոստացաւ} հետեւեալ նիստումը ապացուցանել, որ ինքեանք Յիսուս

ուստ եւ երեւելի մարդ էր Ֆրանսիայի մէջ։ Կարդինալը {խոստացաւ} նորան պաշտպան լինել Ֆրանսիայի տէրութեան մօտ, եւ

դակիցքը կամ գո՛նէ ասէ միայն վանահօր անունը, որին {խոստացաւ} տալ զինուորական պահնորդներ անվտանգ Ֆլանդրիա հասան

էր՝ յարմարուելով քաղաքական հանգամանքներին։ Պապը {խոստացաւ} լուծանել այս ամուսնական կապը. միայն խնդրում էր յ

րը Փարէզը արիւնով էր լուացուել). այս պատճառով {խոստացաւ} Պապին մի քանի ժամանակից յետոյ կատարել նորա պահանջ

ձեալ իր պահանջի վրայ: Նախկին մեծ վէզիր Ալի փաշան {խոստացաւ} բաւարարել ժողովրդի պահանջը եւ միաժամանակ գործ դնե

ին Պետեր. պատճառը բերանով կասիմ մի օր: Ամառը {խոստացել} էիր գալու, ինչպե՞ս եղավ: Բռասլետի եւ զապոնկաներ

ԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ահա գրում եմ Ձեզ երրորդ նամակս, որ {խոստացել} էի առաջին նամակիս մեջ: Գուցե ժամանակով ինձ հարկա

ն այս ամառ կմտնի՞ արդյոք համալսարան: Նա վաղուց է {խոստացել} ինձ իր լուսանկարը (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն եւ

ebrorum communis, որը շատ գովում էր Լ. Ի. -ն եւ {խոստացել} էր ուղարկել ինձ: Հիշեցրեք նրան եւ երբ շաբաթ օրը

ցի գրուածքի վերայ " Հրաւիրակ Հայրենասիրութեան ", {խոստացել} էի գրել եւ հասուցանել ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ

լ, ինչպէս շատերը փորձել են: Վերջին նամակովս {խոստացել} էի քեզ ցնծացնել քո Յիշատակարանը Յունուարի մէջ՝ զ

մ այն վանքին եւ թէ վանքերի միաբանքը քանի՞ պատարագ {խոստացել} են նորան: Հնախօսութիւնը մի առանձին եւ հոյակա

րդի համար) լեզուով: Արժանապատիւ Խորէն վարդապետը {խոստացել} է մեզ այս իւր կողմից, ուստի եւ աւելորդ ենք համար

ուէր, - Ադամն ասում է յուզեալ, - Միթէ միշտ չե՞մ {խոստացել} Սիրել սիրով կատարեալ ` Աստծուն եւ այն ամեն բան,

չե՛մ երբեք ուխտազանց, Ինչո՞ւ է ինձ տրուել կին: {Խոստացել} եմ չլինել Ես ուխտադրուժ - այդ շա՛տ լաւ, Բայց թէ

լսել էր Աբովեանի ստորասական պատասխանը այդ մասին, {խոստացել} էր կաթողիկոսը այդ յառաջադէմ աշակերտներից տասն տղա

ոհել ամենայն ինչ մի պարգեւի համար: Վերջին անգամը {խոստացել} էր Ասմոդեյին հոգին տալ, եթէ Ասմոդեյը կը տար նորա

ային միրգ խոստացիր, սուրբին մոմ ", այսինքն, որ {խոստացել} ես, պիտի կատարես: - Դու ուխտի մասին ես խօսու

նման, յարմարուելով իւրեանց զանազան հաշիւներին, {խոստացել} էին տալ Մանուշակը այս մարդուն, որ մի փոքր կարողո

ել... Թէեւ դու ազնիւ սիրտ ունենալով բիւր անգամ {խոստացել} էիր այդ... Չէ՛, ես չեմ սխալուած... Աստուա՛

ան եկեղեցուց դուրս չկա փրկութիւն, եւ թէ Քրիստոսը {խոստացել} էր մի հօտ եւ մի հովիւ շինել բոլոր մարդկային ազգը

ով Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութեան վերայ, {խոստացել} էինք այս գլխի մէջ գնահատել այդ գործունէութիւնը՝

ջ, ասում են, որպէս թէ երեւել է նորան Քրիստոս եւ {խոստացել} է ապահով մուտք տալ Վենետիկ։ Ճշմարիտ. մինչեւ անգ

ացայ, գիտէ տէր Աստուածն... Բայց նախ {խոստացիր}, հա՛յր իմ հայազգի, Տալ իմ մարմինը կերակուր

Տիկի՛ն, առակ կայ, ասում են, թէ " երեխային միրգ {խոստացիր}, սուրբին մոմ ", այսինքն, որ խոստացել ես, պիտի

նք բովանդակ խումբին, որի մէջ տեսանում ենք քանքար {խոստացող} բոյսեր: Յոյս ունինք թատրոնական գերատեսչութե

իսկոպոսէ յիւրմէ մերձաւորէ. այլ Վռամշապհոյ անլուր {խոստմանցն} եղեալ, յելանել իւրում ի Հայս գտանէ ժողովեալ առ Մ

այր հաւատարիմ Վահրիճ անուն, զկատարումն պահանջեալ {խոստմանցն}: Առեալ հրեշտակին զԱբել եւ երթեալ առ Դանիէլ՝ հմտ

կրորդը նա անշփոթ ցոլացնէր. Թէեւ հազար մենք {խոստմունք} խոստանայինք ջերմ սրտով, Թէ մինչ մահերուս օր

վ ունենալ, մինչեւ անգամ եւ Տէրութեանց հետ։ Նոքա {խոստմունք} էին տալիս ինքեանց, իսկ ուրիշից առնում էին գրաւոր

եւ խոստանում է անբարբառ երեխայի փոխանակ, իսկ այն {խոստմունքը}, որ չէին յառաջանում գիտակցութենից, եւ Սուրբ Գիր

եթէ բոլորովին ազատօրէն եւ անկախաբար լցուցանէ իւր {խոստմունքը}: Ազատ գրատպութիւնը մեծ քայլափոխ է դէպի յառաջադիմ

դէպի մի երկիր"։ - Մովսէս չենք, եւ Մովսիսի {խոստմունքը} չենք խոստանում Հայոց ազգին: Մովսէսը իսրայէլեան ա

Ասաց հոգուն. իմ ընկե՛ր, Ո՞ւր է քո մեծ {խոստմունքը}, Ո՞ւր նկարած քո պատկեր: " Յուսա՛յ, յ

ատարել նորա խնդիրը, մանաւանդ թէ իւր հայրապետական {խոստմունքը}, միայն թէ փոքր ինչ թեթեւանար իւր գործերից։ Աբով

յման ժլատութեան պատճառով, չկամենալով կատարել ձեր {խոստմունքը}, որ արել էիք ձեր փեսային, հարկադրել էք նորան հե

եմ սխալուած... Աստուա՛ծ իմ, դու կը կատարես քո {խոստմունքը}... Այնպէս չէ՞: Ի՛նչ եւ իցէ, բանը մի կերպ պիտ

, այսուամենայնիւ չգիտէին, թէ ո՞վին էին տալիս այդ {խոստմունքը}, այստեղ եւս չէին տեսանում փեսայի երեսը, ոտքից մ

մտածում էր, թէ յայտնապէս հրաժարուիլ եւ ստել իւր {խոստմունքը}, չէ՛ր կարող Շահումեանցի նման ազնիւ սիրտ ունեցող

Մանուշակը լսելով Շահումեանցից 11 ժամում գալու {խոստմունքը}, նայում էր անդադար նշանակուած ժամի զարկելուն. ն

յօժարութիւնը ինձ հետ ամուսնանալու, կամէի լսել քո {խոստմունքը}, քո կուսական երդումը: Այո՞, կամէի ստոյգ իմանալ

սիայի տէրութեան մօտ, եւ ճշմարիտ. կատարեց նա իւր {խոստմունքը}, երբ արդէն Փարիզ էր հասել։ Նորա միջնորդութենովը

ատարւում էր հրապարակով, բայց ո՛չ հանդէսով։ Նոցա {խոստմունքը} այս էին՝ ողջախոհութիւն, աղքատութիւն եւ կոյր հնա

եան անունով, - գոռաց Թիւթիւնճի-օղլուն զմայլած այս {խոստմունքի} վերայ, որ ամենեւին չէր հասկանում: Տան դուռը

Ընթերցող հասարակութեանը կարող է հաւատ ընծայել մեր {խոստմունքին}, մանաւանդ եթէ յիշէ, որ ոչ երբեք զանցառու եղանք

ւյց տան: Այնտեղ կտեսանեք, որ ես հաստատ եմ իմ {խոստմունքիս} մեջ. բայց թե ցարդ չկարողացա ինքս անձամբ կատարել

Աբովեանը, քաջալերութիւն ստանալով այն կրկին անգամ {խոստմունքից}, եւս առաւել լարում է իւր աշակերտների զօրութիւնը

տհաճութիւն ծնանի ժողովրդի մէջ, նորան խաբեց սուտ {խոստմունքով}: Կարդինալը փոխանակ մի կերպով վարագուրելու ա

ովուրդը ուրիշ տեսակ, փորձութեան մէջ ձգել եւ սուտ {խոստմունքով} որսալ, յանդգնութեամբ զարմացնել, գեղեցիկ խաբել,

ցա մարմինքը ախտերի աքցանով, կապում են նոցա միտքը {խոստմունքով} եւ փառքով, ինչպէս շունը մի կտոր կաշիով, թելադրո

տպած Մոսկուա, 1858): Ահաւասիկ, կատարում եմ իմ {խոստմունքս}. այս նամակիս հետ ուղարկում եմ մի փոքր տետրակ, ո

եծ փառք հասուցի։ Բայց արձակ մեր մեղքն {խոստովան} եղայ. Մեր դատաստանը ձեր կամացն կայ. Տ

աջաբանութեամբք զհեղինակացն եւ զհեղինակութեանցն եւ {խոստովան} լինիմք [1 անընթ. ] դորա զննութիւն տպագրութեամբ հի

աւ, անհասկանալի զբանն կացուցանելով: Ազգն ինքնին {խոստովան} լինի, թէ օտարացեալ է ի սեպհական գրականութենէ եւ

է, դու եւս մի կարդացող մարդ ես, այսօր դարձիր եւ {խոստովանահայր}, ի՛նչ կայ որ: Գ․ Պ. Շաքարեանցը, այս իւր յ

նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ էր յայնժամ մեծաւոր եւ {խոստովանահայր} տանն Տիւզեանց եւ երեւելի մեծամեծաց աբբայեան ժողով

ին այլ ճանապարհ։ Նոքա զանազան խորամանկութեններով {խոստովանահայր} դարձան բոլոր Եւրոպական թագաւորներին, տիրապետեցին

ուխտերից։ Պորտուգալիայի թագաւորը կամենում էր իւր {խոստովանահայր} նշանակել Յակոբ Միրա Յիսուսեանը, որ հրաժարուեցաւ

ութիւն գտանէին"։ Ահա՛ Յիսուսեանների թագաւորական {խոստովանահայր} դառնալու եւ նոցա խղճմտանքին տիրելու համար աշխատու

իսուսեանների ձեռքում։ Լուդովիկոս XIV-ը արդէն իւր {խոստովանահայր} էր շինել հայր Լետելիէ) Յիսուսեանը, վասն որոյ ե

ց նոքա յայտնւում են ամենայն տեղ իբրեւ թագաւորների {խոստովանահայր} եւ նոցա ձեռքով ներգործում են իւրեանց Կարգի օգտի հ

, թէ նա այս բանը խոստովանելու ժամանակ ասել էր իւր {խոստովանահայր} Դօբենի Յիսուսեանին։ Բայց երբ Դօբենին կանչուեցաւ

իկոս XV-ը չէր իմանում, որ կողմը բռնի. մի կողմից {խոստովանահայրը} ներգործում էր, միւս կողմից՝ նախարար Շուազեօլը։

եծ աստիճանաւորքը աշխատեցան սահմանափակել Յիսուսեան {խոստովանահարց} ներգործութիւնքը, զուր տեղը բողոքում էին դէպի Կլե

յնպէս աննշան մարդերի համար նոցանից էին նշանակւում {խոստովանահարք} ։ Աշխարհական ժողովողները Կօլլեգիումների եւ Ուխտապ

ւասար չափով աճում էր, որքան Հ. Լաշեզ, թագաւորի {խոստովանահօր} ազդեցութիւնը Լուդովիկոսի վերայ: Ասես թէ ազգը զգո

ր նա Յիսուսեաններին։ Երբ Հայր Լաշէզ թագաւորի {խոստովանահօր} տեղը կարգուեցաւ Լետիլիէ Յիսուսեանը, Ֆօնտնէլ Փիլի

վիկոս XIV-ը ծերութեան ժամանակումը գտանւում էր իւր {խոստովանահօր} եւ այլ Պալատական Յանսէնեանների անսահման իշխանութե

եցան։ Բովանդակ Ֆրանսիայն ուրախութեամբ լսեց ատելի {խոստովանահօր} հալածուելու լուրը, որ բռնութեան հետ մակարդած վեր

այտնեց թէ չէ կարող երաշխաւոր լինել նախկին Արքունի {խոստովանահօր} կեանքի ապահովութեանը, որի ընդդէմ պատրաստ էր ժողո

թողութեան մեղաց իմոց։ Երեք հարիւր ռուպլին {խոստովանահօրն} իմոյ տէր Մարտիրոս Դաւթեան: Հինգ հարիւր ռուպ

իւնը իւր սեպհական շահի համար, ճնշուածի իրաւունքը {խոստովանե՞լն} է մնացած: Անհնարին տհաճութեամբ լսեցինք մեք

սինքն սկսեալ ի 1846 ամէ յիշեալ կաթոլիկն չէ՜ երբէք {խոստովանեալ} եւ հաղորդեալ ի մերում եկեղեցւոջ, զորմէ կարեն վկա

արեն վկայել ամենայն քահանայք Նախիջեւանայ բ) միշտ {խոստովանեալ} եւ հաղորդեալ է, որպէս ինքն ըստ այնմ եւ ընտանիք ն

մեք ճաշակեմք զմարմին եւ զարիւն Յիսուսի Քրիստոսի, {խոստովանեալ} ՚ի նոսա զներկայութիւն Աստուածութեան եւ ո՛չ զներկա

նոր խոսքի, մնում էին անձեռնմխելի, թեկուզ պետք է {խոստովանել}, հաճախ անհրաժեշտ էր լինում դրանց գործածել, բայց

ուի համար, ես ամաչում եմ պատասխանել, ամաչում եմ {խոստովանել}, որ այժմ եւս կան Հայերի մէջ մարդիկ, որ մոլորուե

ր մասնաւորապէս իւրեան: Բայց եթէ ճշմարիտը պիտոյ է {խոստովանել}, ուրեմն հասարակութեան եւ ընդհանուր բարու համար ա

ն մտածութեան առարկայ: Թէպէտ եւ պիտի արդարութեամբ {խոստովանել}, որ մի այսպիսի հիմնաւոր քննութիւն եւ հասկացողութ

նը, առանց թոյլ տալու իւրաքանչիւր մարդու ազատօրէն {խոստովանել} իւր սրտի վկայութիւնը, մեք ճանաչում ենք կորստաբեր

ւերը քաջ յայտնի են մեզ, բայց ինքը՝ ազգը, չկամի {խոստովանել} իւր հիւանդութիւնը, նա փախչում է բժշկից, նա կարծ

է տալ ինքեան իւր 2000 մանէթը: Բէգզադէն, որ ինքը {խոստովանել} էր, թէ գործակատարը ունէր 2000 մանէթ, այժմ սկսու

զովսքին զհոգիս գոլ մահացուս, ապա ուրեմն հարկադրի {խոստովանել} զանզգուշութիւն իւր ՚ի գործածութեան կամայական բառի

Ճանաչում ենք, հաւատում, Բայց չկամինք {խոստովանել}. Պատճառ՝ նոքա շփոթում են Մեր երջանիկ

ղը, ուրեմն եւ՝ թարգմանողը։ Եւ ճշմարիտը պիտոյ է {խոստովանել} ՝ ի՞նչպէս կարելի է, որ մի Պապական աբեղայ հակառակ

ենք եւ ոչ Շելլինգի, բայց արդարութիւնը ստիպում է {խոստովանել}, որ երկուսի համակարգութիւնքն էլ մեծ օգուտ ցոյց տ

դիւնքը չուրանալու համար, անշուշտ պիտի հաւատալ եւ {խոստովանել} կախարդութեան գոյութիւնը: Պարոն Չամուռճեանի

ան։ Մենք աւելի լաւ ենք համարում ճշմարտութեամբ {խոստովանել} ընթերցողի առջեւ մեր տգիտութիւնը Սեւուկի մասին՝ ա

Ցաւալի երեւոյթ։ Արդարութիւնը պահանջում է {խոստովանել}, որ այս կարճութեան համար պահելն էլ իրաւունք չէ։ Ն

ծքին, որ բերեց իւր ազգի վերայ, ճշմարիտը պիտոյ է {խոստովանել}, երկիւղ ունէր, որ միգուցէ դա լինի այն խոստացած

պաշտպան է ստրկութեան, բռնակալութիւնը, որ չկամի {խոստովանել} մարդկային հաւասարութիւնը՝ անիրաւաբար մօտենալով ո

ջ այն գաղափարը, թէ ամբողջ երկրագունդը պարտական է {խոստովանել} այս գերմարդկային իրաւասութիւնը նորա։ Նոքա, հոգե

նալի՝ որոց մտառութեամբն ընթեռնուցուն: [Հարկիմք] {խոստովանել}, թէ հեղինակիս [դիտաւորութիւն] ուղղեալ էր ի լուաա

Ազգի առ շինութեամբ նոր մատենագրութեան, ցաւ է ինձ {խոստովանել} աստանօր, թէ պատուելի իմաստունք մեր դեռ ո՛չ կարեն

յս զԱստուածաշունչ մատեանն, թէեւ ցաւելով պիտոյ էր {խոստովանել} ՝ աղճատելով զայն ըստ սահմանաւոր յոյժ տեղեկութեանց

ճանաչի աղբիւր, զի չունի նա զլեզու. ներեսցի մեզ {խոստովանել} զճշմարտութիւնս մերկանդամ, թէեւ բազումք առ տկարու

եան բանաստեղծական հոգւոյ առ Հայս, թէպէտ պիտոյ էր {խոստովանել} զճշմարտութիւն, թէ Հայք եւ ի ծաղկեալ վիճակի քաղաք

դամք իշխում էին նոցա վերայ, եւ նոքա պարտական էին {խոստովանել} նորանց իւրեանց մեղքերը, պատմել ինչ որ բոլոր կեան

ազգի կարծիքին, ուրեմն հրապարակ կանչել խելքերը, {խոստովանել} նորա իրաւունքը եւ այս կերպով ուսուցանել, որ ազգի

միայն պակասութեան խոստովանելը: Ազգի պակասութիւնը {խոստովանել} կամ դատապարտել ոչ թէ միայն յանցանք չէ, այլ առաքի

շը դարձուցել է լեզուի վերայ։ Այնուամենայնիւ պիտի {խոստովանել}, որ նորա լեզուի մէջ անխտիր երեւում են տարերքը եր

իէլեան ականաւոր Քերականը սորանից յիսուն տարի առաջ {խոստովանել} է իր ընտիր քերականութեան մէջ, նոր լեզուի սեփական

աղդ զաւակները օգուտ ստանային։ Թէեւ ցաւելով հարկէ {խոստովանել} ՝ ի՞նչ էր դոցա գրածը՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմ

անապէս կապուած է նա իր ազգի հետ, ստիպում է նորան {խոստովանել} այս արտասուելի ճշմարտութիւնը։ Կարելի էր քարոզել

ասում է հեգնող Անգլիացին: Քանի որ իմ կեանքի {խոստովանելը} կապուած չէ նորա շահի հետ, նա խոստովանելու չէ: Ո

ն վկայութիւնը, եթէ կայ, այդ է միայն պակասութեան {խոստովանելը}: Ազգի պակասութիւնը խոստովանել կամ դատապարտել ոչ

չորանան հոգւով], զգեցցեն զայնքան գէթ արութիւն առ {խոստովանելոյ} միայն զճշմարտութիւնս, եւ ի բաց յանձնէ քեցելոյ զա

, զոր, ո՛չ ընդունի Արեւելեան եկեղեցին, որոշակի {խոստովանելով} զերկուս կայարանս հոգւոց, զարքայութիւն երկնից եւ

էական հիմքերի վրայ էին ամրացած. միեւնոյն ժամանակ {խոստովանելով} լեզուի անկատարութիւնը, թէեւ " Հիւսիսափայլի " բամ

անի " եւ " Սօս եւ Վարդիթեր ", բայց դոքա, սրտանց {խոստովանելով} նոցա արժանաւորութիւնը, ասում ենք, ոչ միայն ինչ

կ կը լինէին, եթէ իրենց որպիսութիւնը արդարութեամբ {խոստովանելով}, չմտանէին այդպիսի մեծ եւ ընդարձակ գործերի մէջ:

անուն եղած լինել, որի միաբաններից ոմանք " կարասի {խոստովանելով} խնդրէին զտեղին ", զոր Ղազարու տայր Վահան։ Եր

թուի ասիական իմն խորամանկութեան աղագաւ. վասն զի {խոստովանելով} զայլոցն արդարացի վաստակս եւ զառաւելութիւն հոգւոյ

ում են նորան շատ հրաշքներ։ Միմիայն Րիբադանէյրա, {խոստովանելով} միայն նորա սրբութիւնը, հերքում է նորան վերագրած

ր ազգը դատապարտում է վնասի պարտաւորը. երբ ազգը, {խոստովանելով} այդպիսու անարժանութիւնը, կտրում է, բաժանում է ն

ենք հաստատ որոշում ենք ամէն նորա արժանաւորութիւնը {խոստովանելով}, տեղ-տեղ երեւցած անհարթութիւնքը չմոռնալ: Հաստատ

Եւ եթէ պիտի կապենք մեզ այդ խաւար անցածի հետ, եթէ {խոստովանելով} մեր հիւանդութիւնը, այնուամենայնիւ պիտի ուզենք մի

միայն շատանալ։ Բայց այս օրինակները դրինք՝ ոչ թէ {խոստովանելով} հին լեզուի դրական գեղեցկութիւնը, կամ նորի դրական

այն ժամանակ, եթէ նա, սեւը սեւ եւ սպիտակը սպիտակ {խոստովանելով}, յանցանք համարէր սեւին իր սեւութիւնը, որպէս նաե

տութեամբ աշխատել էի օգտակար լինել նորան, փոխանակ {խոստովանելու} իւր արտասուելի դրութիւնը ուսման հանդիսում, հրաշք

կեանքի խոստովանելը կապուած չէ նորա շահի հետ, նա {խոստովանելու} չէ: Ուր թողունք, որ մի ազգութիւն գիտութեամբ սպա

Փարիզի արքեպիսկոպոսին, հայոց եկեղեցին հռովմէական {խոստովանելու} համա՞ր, որ հանգամանքներից եւ յոյսերից բռնադատուա

վ քարոզած էր աշխարհին, թէ առանց մեր իշխանութիւնը {խոստովանելու}, առանց մեր զօրութեան եւ ազդեցութեան հաւատալու,

ոսը ստուգապէս տեսել էր ամենայն բան, ապա ինքն եւս {խոստովանելու} էր բոլորը․ այս դիտմամբ կտրելով պ. Մարկոսի խօսքը

չ մի դպրոցի մէջ չեն ուսուցանում, բայց նա փոխանակ {խոստովանելու} իւր տգիտութիւնը, հրապարակով ծիծաղեցաւ իմ վերայ:

նք հրամայում էին սպանել թագաւորը, թէ նա այս բանը {խոստովանելու} ժամանակ ասել էր իւր խոստովանահայր Դօբենի Յիսուսեա

րօնի հանգանակները, տասն եւ հինգ դար գրուելուց եւ {խոստովանելուց} յետոյ, իւր ներկայ տարու 1 յուլիս 30 նոյեմբեր ` թ

կան արարողութիւններ, թոյլ էին տալիս նորադարձերին {խոստովանելուց} յառաջ մոխիր ցանել գլխների վերայ, որ ստացած էր կո

ը նորանցից տեսել ենք, որ ուրիշի արժանաւորութիւնը {խոստովանելուց} այնպէս են փախչում, ինչպէս " սատանան խունկից ",

նգստանալու, ավելին գրելու տեղ էլ չկա, եւ, պիտի {խոստովանեմ}, ուժ էլ չունեմ, չեմ ասում դեռ այն, որ գրելու բ

, ինչպէս կարծում են բաժանողքը, հարկաւորապէս պիտի {խոստովանեն} նոյնպէս, որ նոր լեզուի մէջ, բացի էական բայից,

անաչում ենք մեր արժանաւորութիւնը, պիտոյ է ուրեմն {խոստովանենք} մեր ունեցած պակասութիւնքը, որովհետեւ նա միայն ու

եւ երբեմն աւելի բարձր աստիճանի: Արի՛, ճշմարիտը {խոստովանենք}, պ. Մարկոս, միթէ՞ մարդը եւս մի տեսակ անասուն չ

, այլ սոսկ տաճկաբանութիւն եւ այլն եւ այլն"։ {Խոստովանենք}, թէ նոր լեզուի տրամաբանութիւնը շատ մօտ է տաճկակա

Շաքարեանցը, սեղանաւորի աչքով քննելով մետալը, {խոստովանեց} նոյնպէս, թէ ոսկի էր այն, - բայց մի բանի վերայ շ

այլ ամենայն վկայութիւնս, եւ փիլիսոփայք հեթանոսաց {խոստովանեցան}. եւ ի քրիստոնէական գիրս, ածականդ " մեռած " առաջ

վախելով, վազեցին գնացին իւրեանց աբեղաների մօտ եւ {խոստովանեցան} նոցա մեր բոլոր դաշնադրութիւնը: Իսկոյն բոլոր այդ

ք Եւրոպայի ամենայն աշխարհներից հալածուելուց յետոյ {խոստովանեցան}, թէ ճնշում են իւրեանց Արքայական դուռնի քարերը։

չպէս առաջ, այնպէս եւ այս գրութեան մէջ ասացինք եւ {խոստովանեցանք}, որ " Հիւսիսափայլը " լեզուի կողմից ունէր, ունի

անգլիական պառլամենտականութեան մէջ"։ Ի վերջո՞յ, {խոստովանեցաւ} գոնէ Հայմը, թէեւ մի փոքր առաջ համաձայնում էր թէ

" Նզովքի կոնդակովը"։ Ինքը՝ Կայսրը, մի կողմից {խոստովանեցաւ} Վերանորոգութեան օրինաւորութիւնը՝ իրաւունք տալով

որի մասին։ Երբ բանը ընկաւ հարցուփորձի, Բարրիերը {խոստովանեցաւ}, թէ արդարեւ կամենում էր Հենրիկոս IV-ին սպանել Օբ

իրաւորեց թագաւորին՝ կա՛մ դու, կա՛մ ես"։ Շատէլ {խոստովանեցաւ}, բայց չկամեցաւ մատնել իւր խորհրդակիցքը։ Վերջապէ

որան։ Բայց նա բռնուեցաւ արիւնոտ դանակը ձեռքին եւ {խոստովանեցաւ}, թէ ինքն էր թագաւորի սպանողը։ Այն միջոցին երեւե

մեր ազգի ընդհանուր աւերութիւնը Մխիթարի օրերումը, {խոստովանեցինք} մեր հոգեւորների անգործութիւնը, տգիտութիւնը, խաւ

սպէս է անուանել այս մարդասպանութիւնը), միւս օրը {խոստովանեցրել} է նորան եւ հաղորդել Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ։ Բ

հաստատուն եւ տեւողական։ Այժմ այդ պարոնները, եթէ {խոստովանէին} ճշմարտութիւնը եւ համաձայնէին, որ հին լեզուն, մե

ել, փորձեցէք, եւ կը գայ ժամանակ, որ ինքներդ կը {խոստովանէք} այս ճշմարտութիւնը, թէ Հայոց մեծատունը կերակրի,

քը: Ա՛յս եւս հերիք չէ. նա իմ կենդանութիւնը պիտի {խոստովանի} միայն այն ժամանակ, երբ ստուգէ, թէ զօրութիւն ուն

դրելի է եւ ամենայն ընդունելութեան արժանի, եթէ նա {խոստովանի} միւս ուրիշ ազգութիւնքը անխտիր, նոյնպիսի իրաւանց

որպէս կաթիլ մի ի ծովու: Զայս ահաւոր ճշմարտութիւն {խոստովանի} ամբողջ Եւրոպա, եւ առ ի պահպանութիւն բարոյական՝

ի գործ դնել՝ յինէն: Շնորհալի եւս, որ պարզoրեն {խոստովանի} զբղխումն Հոգւոյն ի Հօրէ յամենայն նամականիս եւ յեր

" առաջինն է՝ զի տուեալ լինի հոգւոց: Եթէ եւ ո՛չ {խոստովանի} Այվազովսքին զհոգիս գոլ մահացուս, ապա ուրեմն հարկ

" միաւորեալ մի բնութիւն " ցուցանէ մէկին, եթէ ո՛չ {խոստովանի} մերս եկեղեցի զմի բնութիւն ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն

երկնչի Այվազովսքին վճռաբար ասել, թէ եկեղեցին մեր {խոստովանի} ի Քրիստոս զմիաւորեալ մի բնութիւն չիմանամք զպատճառ

եալ ընդ այլոց մասնաւոր եկեղեցեաց, զորս ուղղափառս {խոստովանի} այժմ առ հարկին ստիպելոյ, որպէս եւ ի պատասխանւոյն

դիւնք էին տպագրութեան, եւ եթէ ինքնին Այվազովսքին {խոստովանի} այժմ զմատենիկն սխալական, է՞ր վասն ուրեմն հրատարա

թիւնը շարժուած չէ իմ անունով, հարստութենով, ապա {խոստովանի՛ր} ինձ, որ ես կարողանամ հանգստացնել իմ խիղճը այն բա

ւն յառաջաբանիւն: [Թողցի] մեզ աստանօր պարզապէս {խոստովանիլ} զճշմարտութիւնն, թէ [այս] առաջին անգամ է], զի Ազ

նէական վարդապետութեան], սակայն, թէ եւ ցաւ է մեզ {խոստովանիլ}, այդ եւս ըստ օրինակի առաջնոցն էանց գնաց եւ եղեւ

թեան այլոց իշխանութեանց, եւ այն՝ թեեւ ցաւ է մեզ {խոստովանիլ} ՝ առ տարրացեալ ի Հայս դժոխային իմն հոգւոյ անմիաբա

տեղւոյն հանգամանաց, զհոգեղէն կերակուրս: Այո՛, {խոստովանիլ} խոստովանիմք զարժանաւորութիւն Հայ օրագրաց Կոստանդն

սրտութիւն եւ կատարելութիւն տեսնել, կատարելութիւն {խոստովանիլ} հին լեզուն տիրապէս եւ աղճատանք համարել նորը դրակա

լների հետ խօսի: Իսկ մենք, կենդանիքս, որ դիտենք {խոստովանիլ} ժամանակի եւ պատմութեան իրաւունքը, չենք կարող կեն

իորեն ասել, որ նրանից այլեւս չեմ վախենում: Պիտի {խոստովանիմ}, որ ես վախենում էի թե Bronchitis siոplex-ը copib

րոնաբեմի վերայ։ Ո՛վ կը համարձակուի բերան բանալ. {խոստովանիմ} եւ հաւատամ: Չենք կարող ուրանալ, որ այդ գրու

ես արել, որ ես համակրութիւն ցոյց տամ քեզ, որ ես {խոստովանիմ} քեզ կենդանի"։ Այս կոպիտ հեգնութիւն է եւ ստ

բէք ըստ ծիսի վաճառականաց, վասնորոյ ահա՛ ճշմարիտն {խոստովանիմ} առաջի Աստուծոյ, որ մինչի ներկայ թարեխս ամենեւին

ս սերովբէն, Եւ ուստի՞ այս գիտութիւն: {Խոստովանիմ}, ոչ սակաւ Զարմանք ունին զիս ընդ բանս Ե

նալ իսկոյն կամ անդամալուծուիլ: " Ապա հաւատով {խոստովանիմը} ո՞ր օրի համար է, յիմա՛ր, Նարեկացու սքանչելի եւ

կաթողիկոսաց մերոյ վիճակեցաւ այսպիսում ժամանսկի, {խոստովանիմք}, զծանրութիւն բեռինն, այլ զոր բարձէք սիրով յանու

. քաւ լիցի մեզ: Դուզնաքեայ ոք, այր մի տառապեալ {խոստովանիմք}, այլ՝ սպաս արարեալ ճշմարտութեան՝ ո՛չ երբեք զան

ւ ո՛չ զերկուս բաժանեալս եւ անլծորդս ըստ Նեստորի: {Խոստովանիմք} զմիաւորեալ մի բնութիւն, դրականապէս եւ ընդդէմ շփո

յլ առ հարկի կամ ստիպանաց, չար քան զանհաւատութիւն {խոստովանիմք} ։- Զայդ եւ զայլ սոցին նմանս անարգել կարէր քարոզել

ւով, զայնպիսին արտաքս քան զհայութիւն, համապատիւ {խոստովանիմք} ընդ Վասակայ, Մեհրուժանի եւ այլոց, որոց դրժեցին

պատմաբանական կարգաց (systema), այլ եւ սակաւուք {խոստովանիմք}, զի կեանք ազգի մերոյ չեն բնաւ եղեալ պատմականք,

նգամանաց, զհոգեղէն կերակուրս: Այո՛, խոստովանիլ {խոստովանիմք} զարժանաւորութիւն Հայ օրագրաց Կոստանդնուպօլսոյ " Ն

աթայի հաստատեաց զիւր Ազգասիրութիւն, թէեւ ցաւելով {խոստովանիմք} թէ ուղղութիւն առնդ ուսումնականի չէր ամենեւին համա

մանս, յորոց զրկեալ եմք առ հասարակ, ընդունիմք եւ {խոստովանիմք} զայդ ամենայն մեք ինքնին, թէ մեք ոչ երբէք կարեմք

ցին պատուելիքդ: Բայց ցորչափ դոքա լռութեամբ միայն {խոստովանին} զիւրեանց պարտութիւն, մեք զմերս հրապարակեմք կարծի

ւթիւնն ի միտ առնելը մեր կարողութենէ վեր ըլլալը կը {խոստովանինք}, վասնզի, եթէ Մխիթարեանց միտքը, գրքին պատասխանա

լով նորա կրօնի որպիսութեանը։ Ասա ինձ՝ ո՞ր կրօնի {խոստովանող} ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ

այս ճառի առաջին գլխումը, թէ " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի {խոստովանող} ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ

ողբից այսպիսի վերնագրով. " Երանելւոյն Աբրահամու {Խոստովանողին} ասացեալ ի " Վկայսն Արեւելից"։ Ուրիշ " Ճառընտիրն

ները ցիր ու ցան՝ դարձյալ վերագրվում են Աբրահամու {Խոստովանողին}: Մինչեւ Ձեր տպածը տեսնելը մենք կարծում էինք, թե

դադարած էր ամենայն կեանք եւ շարժողութիւն, եւ ուր {խոստովանուած} կեանքը էր մի անշարժութիւն եւ անզգայութիւն: Լ

թեամբ: Դնենք, թէ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը {խոստովանուած} չէ, պաշտօնական կերպով չեն համարւում կենդանի։ Այ

ը, գնեց մի աբեղայական հաստ մոխրագոյն վերարկու եւ {խոստովանուելով} մի աբեղայի յայտնեց իւր դիտաւորութիւնը, թէ կամենո

գրելու. այդ նորա միակ ազդու զէնքն է, հասարակաց {խոստովանութեամբ} սեփհականուած: Այդ զէնքը, մինչեւ մեզ հասանելը

ու լատին քահանային, այսմ կարեն վկայել տոմարագիրք {խոստովանութեան} եւ հաղորդութեան լատին եկեղեցւոյ Թաղանրօգու, որպէ

կամ Որդի, որպէս ուսուցանէ Այվազովսքին, այլ ըստ {խոստովանութեան} Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, յատկութիւնք աստուածային

դ, ո՛չ միայն Այվազովսքւոյ պատուէր տալ պատկառ կալ {խոստովանութեան} մերոյս եկեղեցւոյ, այլեւ, որոց հակամ իտեալ իցեն

ւշակութիւն, բայց ինձ, մոռանալ այն բանը, ինչ որ {խոստովանութեան} ժամանակ ասում էին ինձ"։ Այս խօսքերից առաւել ոչի

, այս պատճառով եւս դիմեցին դէպի զօրքերի գունդը։ {Խոստովանութեան} միջնորդութենով, կարողացան նոքա իւրեանց կողմը շրջ

թենով յայտնել, իսկոյն այն մի ժամ յառաջ սովորական {խոստովանութեան} լեզուն կը պղծուէր, եւ անհասկանալի նոր ժողովրդին

պական եկեղեցւոյ առեալ զայս բան, հակասութիւն լինի {խոստովանութեանց} Շնորհալւոյն այլուր: Դերանունս՝ " ՚ի նոցունց " ի

անձն, մի դէմ եւ միաւորեալ մի բնութիւն"։ Յայսմ {խոստովանութեն} չի՛ք եւ յովտ մի կարօտ բացատրութեան, ըստ որում նա

՚ի վերջէ եւ զորդի տեառն իւրեանց եւ այլն եւ այլն: {Խոստովանութիւն} Արեւելեան եկեղեցւոյ զտեղեաց հոգւոց, հիմնի ՚ի պար

ն ու մարդկութիւնը շփոթեալ ըսին ի Քրիստոս"։ Բուն {խոստովանութիւն} Հայաստանեայց ուղղափառ եկեղեցւոյ այսպէս վարդապետէ

խի զանթերի եւ զինքնուրոյն պահպանութիւն է կրօնի եւ {խոստովանութիւն} նորա. ձեռն մխել յայն ո՛ր եւ է մտօք, առ մեզ համա

խնդրել թագաւորից, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ իւրեանց {խոստովանութիւնը} հաստատուելուց յետոյ հրամայէ պատրիարքին... խաչը ձ

անք. " Հիւսիսափայլի " դաւանութիւնը է եւ մեր սրտի {խոստովանութիւնը}: Եւ եթէ պատահի մեզ, ո՛վ գիտէ, ճանապարհորդութեա

ւնք չունի բռնաբարել ուրիշի խղճմտանքը եւ սրտի ազատ {խոստովանութիւնը} եւ Հիւսիսափայլը, համարձակւում ենք այսօր ասել, ա

շատ լուսաւոր ազգերի մէջ, սրտի անխարդախ եւ անկեղծ {խոստովանութիւնը} չէ գտել տակաւին այն գնահատութիւնը, որ արժանի էր

թշնամիք չուրախանան, նորա պատիվը մերն է, ուրեմն {խոստովանություն} մնա քո մոտ, կարող ես միայն պ. Հայրապետյանցին հա

եւ այլն: Այո՜, եթէ հաւասար իրաւունքը այսօր {խոստովանուի} բոլոր երկրագունդի վերայ, եթէ ներկայ եղած պետական

ւ ձեր դրությունը ներկայացվում է որպես անելանելի: {Խոստովանում} եմ, որ նման խոսքերը չեն կարող ինձ ուրախություն պ

լի հրաժարվել: Բայց ինչ վերաբերում է Բոքլին, ապա {խոստովանում} եմ, որ նա ինձ վախեցնում է ո՛չ միայն ծավալով, այ

իսիայի արդյունքի մասին ինձ անտեղյակ չի թողնի։ {Խոստովանում} եմ, որ չեմ կարող չզարմանալ Ռափայելի անհաջողությա

իշ ոչինչ չեմ լսում, բացի նրանց կացության մասին. {խոստովանում} եմ, որ դա շատ ծանր է ինձ համար: Դժբախտաբար,

պացի մարդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ չէր {խոստովանում} իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ սեփական արժա

պացի մարդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ չէր {խոստովանում} իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ սեպհական արժ

ների։ Ասելը ինչպէ՛ս կը լինի, կոտոշներո՞վ, մինչ {խոստովանում} է, թէ Մասեաց դարեւանդից Մուզան գանչել է եւ դադար

յժմեան եւրոպական լուսի տակ քննելով, ամենայն մարդ {խոստովանում} է զարմանալի: Վերսայլի պարտէզը զարդարած է հարիւրա

ւելու նոր օրագրի յայտարարութիւնք: Այո՛, ցաւելով {խոստովանում} ենք, որ շատ անգամ այդպիսի օրագիրք հազիւ թէ տեսած

մ. քա՜ւ լիցի: Դուզնաքեայ մէկը, տառապեալ մարդ, {խոստովանում} ենք, բայց սպասարկել ենք ճշմարտութեան, երբեք մեզ

ն, քանի որ միասին ապրում ենք երկրագունդի վերայ. {խոստովանում} ենք մեր տկարութիւնը, որ չենք կարող բաժանուիլ երկ

" հարիւրներով ունի այս տեսակ գերմանախօսութիւնք, {խոստովանում} ենք. եւ ոչ միայն այսքան, այլեւ յայտնում ենք, ո

ժամանակի հանգամանքներին յարմար։ Բայց ցաւելով եմ {խոստովանում}, որ մեր հին լեզուով խօսող հեղինակները պակաս են ա

ցութեան եւ զուգակշռւում է: Գրանովսկին, թէեւ {խոստովանում} է այս դրութիւնը, բայց ոչ դրականապէս: Նա ասում է

ատը հազիւ թէ կարող է արժէք ունենալ. Գրանովս[կին] {խոստովանում} է այս, բայց թոյլ տալով պատմական խորհրդի ազդեցութ

ւելի հիմնաւորութեան (Gründlichkeit) Սենեկան {խոստովանում} է իւրաքանչիւր մարդկային անձին սրբութիւնը. հomo r

ակից է կառավարութեան եւ որի պոլիտիկական իրաւունքը {խոստովանում} է անգլիական կոնստիտուցիօնը, որովհետեւ այդ կոնստի

անվեհեր հոգով պատերազմում էին ստութեան ընդդէմ եւ {խոստովանում} էին, որ նա ազգասէր անձն էր, յիսուսական չէր, շա

ործերի համեմատ արժանի պատուհաս ընդունեցի ահա, եւ {խոստովանում} եմ հրեշտակների եւ մարդերի առջեւ, բայց ուրիշ առաք

մար, բայց այսչափն էլ գուցէ աւելորդ երեւի ոմանց։ {Խոստովանում} ենք, բայց ի՛նչ անես, երբ Փարպեցու Թուղթը կարդաց

ցողը, թէեւ թարգմանել ենք գրեթէ բառ առ բառ, բայց {խոստովանում} ենք, որ մի փոքր մութ է երեւում մեզ այս ասացուածը

ւնին կաթողիկոս նստաւ, ինչպէս ինքը՝ պ. Էմինն էլ {խոստովանում} է, 480ին։ բ) Մինչեւ 484 թիւը, Վահանի անհնա

մբից (բացի այս երկու տարրական մարմիններից Ջեբերը {խոստովանում} էր եւ մի երրորդ մարմին - մկնղեղը). այսպէս տեսան

ին արժանապատուութիւնը, պարոն բժշկապետ: - Ես {խոստովանում} եմ եւ քարոզում եմ մարդկային արժանաւորութիւնը մարդ

- Շատ բարի, ընդունում եմ եւ փայտի օրինակը եւ {խոստովանում} եմ, որ բան չքացնել չէ կարելի աշխարհի երեսին, - վ

մի մարդ, դէպի մի ազգ, դէպի մի ընկերութիւն, որ {խոստովանում} էին այդ կրօնը։ Թէ ո՛րքան մեծախորհուրդ բան է

իսի Կայսերական շնորհին, որ բաշխել էր նորանց։ {Խոստովանում} եմ իմ ընթերցողներին, մի այլ ժամանակ տպել այս հրով

լ բառը բացայայտված է կոտ, կամ կօպի, կամ կօլոտ։ {Խոստովանում} ենք, որ այս բացայայտիչներն նոյնպէս անհասկանալի ե

հետախոյզ բանագիտաց"։ Ինչ որ մեզ է վերաբերվում, {խոստովանում} ենք, որ ախորժակ չունենք մի այդպիսի բառարան շինել

, է, առանձին գրելով։ Բայց, արդարութեան անունով {խոստովանում} ենք, որ այս ձեւը բնաւ պ. Պռօշեանցին միայն սեփակ

ի վրայից արդէ՛ն գլորուել են շատ դարեր: Բայց {խոստովանում} ենք, որ Ականատեսի աւանդութիւնը (եր. 108) չուն

չէ խօսք կամ զրոյց մեր կլասիկական դպրութեան մէջ. {խոստովանում} ենք, որ նաեւ որպիսի եւ իցէ յիշատակարան անգամ չեն

դ, առաջին անգամ լսում ենք պ. Պռոշեանցից: Գո՛նէ {խոստովանում} ենք մեր տգիտութիւնը, որ մենք չգիտենք, թէ հայոց

ախր բժշկւում է: Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, մենք {խոստովանում} ենք, որ թէեւ շատ ենք լսած այդ սքանչելի բժշկութեա

կ ենք ծխում ազգին, ո՛չ. միայն ճշմարտութիւնն ենք {խոստովանում}: Կ՚ուզէի՞ն որ աւելի ասենք. ահաւասիկ. ուրիշ, ն

ենք ընդունել որպէս մի չար երգիծաբանութիւն, բայց {խոստովանում} ենք ցաւելով, որ շատ մարդ ստուգապէս այդ կարծիքի տ

նին իր քաղլակովը մին հաւող խոստանալով: Մենք {խոստովանում} ենք, որ բնաւ տեղեկութիւն չունինք, թէ ինչպէ՛ս էի

բանականութեան եւ գիտութեան գաղափարների մէջ։ Բայց {խոստովանում} ենք ցաւելով, որ մեր կողմից ճշմարտութեան դրօշակը

հարիւրում մասի չափ էլ մշակուած ու գործածուած չէ։ {Խոստովանում} ենք, որ նոր լեզուի մէջ կան թերութիւնք, կամ ճապա

րը, ուստի քանի որ նա ներկայ եղած ճշմարտութիւնն է {խոստովանում}, իրաւունք չունիք եւ չէք կարող նորան քարկոծել՝ ա

ճաշակելու չէր երջանկութեան քաղցրութիւնը: Ուր չէ {խոստովանւում} մարդկային հաւասարութիւնը, ուր իւրաքանչիւր մարդ կ

ն է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բայց ես իմ քահանայիս, {Խոստովանքի} միջոցին, Բոլոր գործած մեղքերըս Հազիւ կասեմ պարզ

մեղ օր անցանէ. Բայց ես իմ քահանայիս, {Խոստովանքի} միջոցին, Բոլոր գործած մեղքերըս Հազիւ

յն Հայոց եկեղեցին մեր բազմերախտ Հօրն է երգում. " {Խոստովանօղ} Քրիստոսի ճշմարիտ վկայ, բազմաչարչար նահատակ Տէր Գ

րկին բնութենէ ՚ի Քրիստոս, այն ո՛չ է ի մուծանել ի {խոստուանութիւն} եկեղեցւոյ, այլ ՚ի մեկնաբանել զգաղափար միաւորեալ

այց մեր տեսածը եւ լսածը մեր հետ գերեզման չտանելու {խոստումը} առնում ենք հրապարակով: Ընթերցող հասարակութեանը կ

րոֆեսորին լրիվ հաջողություն, հավաստիացած լինելով {խոստումը} կատարելու նրա ազնվության ու բարեխղճության մեջ: Ը

անիծելը հասաւ պ. Շահբէգի վերայ, կնքահայրութեան {խոստումը} մոռանալով: - Չէ՛, սխալ է քո ասածդ, նորա հ

ոփայ եւ Յովհաննէս, տէր Աբրահամ, Արձան, Մուշէ, {Խոսրով}, Ղազար եւ յետոյ Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս ", ե

ելով ոգւոց Հօրն՝ լինել պարակից, եւ յետ վեց ամաց {Խոսրով} արքայ Հայոց ի տեղի Ասպուրակէսի կաթողիկոսի Հայոց՝

Մանդակունի կաթողիկոս Հայոց Մեծաց զկնի Գիւտայ, եւ {Խոսրով}: Առաջինն ի սոցանէ կարկառէ մեզ զարդիս, զաստուածա

ուով քսան կամ աւելի եւ զայլ բարոյական խրատս: Իսկ {Խոսրով} գրէ վասն մեր զպատմութիւն վարուց սրբոյն Սահակայ:

եր զպատմութիւն վարուց սրբոյն Սահակայ: Զսոյն զայս {Խոսրով} գիտէաք մեք մինչեւ ցայսօր՝ ընկեր Ընձակայ, ընդ որ

65. " Անարատ եւ յամենեցունց յարգելի յոյսն՝ տէր {Խոսրովիկ}, չեւ եւս հասեալ ի սահմանս մեր՝ մինչդեռ գայր ի ճ

ը, թէեւ մարդ չկար վանքում յունարէն կարդացող: {Խոսրովիկը}, դեռեւս Հայաստան չմտած, երբ լսեցին թէ գալիս է,

Անարատ եւ ամեններից յարգուելու արժանի յոյսը՝ տէր {Խոսրովիկը}, տակաւին մեր երկրի սահմանը չհասած, մինչ դեռ գալ

րեանց յիմար ընթացքովը յուսահատութեան մէջ սպանեցին {Խոսրովիկը} (տե՛ս Ղազարայ Փարպեցւոյ թուղթ առ Վահան տէրն Մամիկ

ոնէից, այն ինչ լուան զգալուստ միոյն ի թարգմանչաց {Խոսրովիկի}, թէ " ահա ուր գայ միւս թարգմանն " կամելով ասել թ

այժմիկ արժանի էր հարցասիրութեան, արդեօ՞ք այս այն {Խոսրովից} է, զոր Ղազար Փարպեցի յիշէ ի թղթի իւրում առ Վահան

ռ առողջացածովն գալու եմք: Մի՞թե այդքան կարելի չէ {խոսք} հասկացունել: Ես կխնդրիմ քեզի, որ դուն տեղն եկած

ված կա, նա կտեսնե ծուռն ալ, շիտակն ալ, ես ձեզի {խոսք} հասկացնելու չկարողացա, ինչպես կամենաք, այնպես կ

սուտ բան է, նա Էջմիածին երթալու չէ, այլ թշնամիի {խոսք} է, ես եւս ոչինչ բանից խապեր չիմ, ինձմեն ո՛չ բան

, գեղեցիկ եւ անսխալ տպագրությանը: Եղբայր, ես {խոսք} չունիմ, որով կարողանայի կատարելապես հայտնել քեզ

ուլթանին թամամ հազար անգամ ասի, եղբայր, ես դոցա {խոսք} հասկացնել չկարողացա, չգիտեմ ի՞նչ է միտքերը:

զ սրտով բարեկամքը: Ինչ բաների մասին որ սրբազանը [ {խոսք} էր տվել] կատարեր, բոլորն եւս կլինի, այս օրերս վ

էի մասնավորապես, որ շարադրել էի մի գիրք " Մինին {խոսք}, մյուսին հարսն " անունով, որի խորհուրդն է, ինչ

ւրյանց ծախքով։ Այս օրերս մեր օրագիրը մի երկու {խոսք} խոսելու է " Մասյաց Աղավնու " վերա, իհարկե կկարդա

ը, որով խոստանում է լսել հարսնացուից մի կատարյալ {խոսք}. նա այսօր կհայտնե ինձ, եւ ես վաղը կծանուցանեմ Ձ

մ եւս կարդալով նամակդ, ուղղակի չեմ կարող մի քանի {խոսք} չասել " Համբավաբեր Ռուսիո "-ի վախճանի մասին: Այդ

րանց չպատասխանելով, կօգտվեմ տրված դասերից: Ի՞նչ {խոսք} որ, ավելի հաճելի կլիներ, եթե մեկ ուրիշը հանձն ա

անդակել ինձ, ո՛հ, այն ժամանակ այլ բան է, եւ ես {խոսք} եմ տալիս, որ իմ ազատվելուցս մի տարի հետո մի գեղե

վում է որպես անելանելի: Խոստովանում եմ, որ նման {խոսքերը} չեն կարող ինձ ուրախություն պատճառել եւ վանել իմ բ

վանական է, որ նա այժմ հաճախ է կրկնում Ռեպետիլովի {խոսքերը}. " բոլորը բաժանվեցին, մեկը կորած, մյուսը բանտա

եջ 1 եւ 2 տետրակներում, Աստվածաշունչի վերաբերյալ {խոսքերի} պատճառով գրում եմ մի հոդված, քննելով մեր Աստվածա

ոտ օրերս"։ Սպասելով տեսակցության կամ ավելի պարզ {խոսքերով} շարադրված նամակիդ, ես առայժմ ինձ մոտ եմ թողնում

ստ սիստեմամոլության հեղեղում: Ակներեւ է, որ այս {խոսքերով} ես ինձ էլ եմ մեղադրում եւ ոչ թե միայն ուրիշներին

դորա պատճառը դու էիր: Հույս ունիմ, որ իմ այս {խոսքերս} կընդունես որպես անկեղծ սրտի բխվածք: Եթե դու

միայն այս բանի համար 1 կգրեի: Ինչեւիցե, վերջին {խոսքը} այս եղավ որ՝ заочно лечить невозможно, пусть по

ւ լրիվ համոզված եմ նրանց անտարբերության մեջ՝ երբ {խոսքը} վերաբերում է մեր խեղճ հասարակության աներկբայելի օ

յն բոլոր դպրոցների համար, որտեղ լսվում է հայերեն {խոսքը}: Ես գիտեմ, որ Թուրքիայի միլիոնավոր հայերը ծարավ

ակի չի լինի ընդհանուր լեզվով խոսելու, եւ կենդանի {խոսքը} յուրաքանչյուր գավառի ժողովրդի բերանում իր քմահաճո

անորեն ֆիզիոլոգիայից մենք ամենքս գիտենք, բայց իմ {խոսքը} գործնական ուսումնասիրության մասին է, որպեսզի նա

շների: Դու հասկանում ես, թե ինչի մասին է այստեղ {խոսքը}: Սրանից հետո էլ ինչո՞վ ես կարող եմ շահագրգռել նր

վերոհիշյալ պատճառով չեմ կարող: Ահա՛ իմ վերջին {խոսքը}. 1) Ապրիր տանդ, ինչպես ապրել ես ու մի՛ փոխադրվ

կառավարությունը էլ չգիտե ինչ միջոց գործ դնել ազատ {խոսքը} բռնաբարելու եւ մեր գաղափարքը ոչնչացնելու նպատակավ

ատչելի տեղեկություններ եւ մշակել հայկական կենդանի {խոսքը} ։ Խոսելով հայերի հետ՝ լուսավորել նրանց, եւ լուս

ուրախ եմ, որ Անանիան կգա զատկից հետո (եթե միայն {խոսքի} տերը լինի եւ գա, բացի այդ, եթե եղբոր հիվանդությ

ինք ածում, բայց եւ մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր նոր {խոսքի}, մնում էին անձեռնմխելի, թեկուզ պետք է խոստովանե

ույս 10 է, ահա առաջին պոչտով գրում եմ քո ամեն մի {խոսքիդ} պատասխանը: Առաջինը ինձի շատ զարմանալի է, որ

ձ սիրում եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից եկողների {խոսքին} նայելով, ինձ գրում եք այդպիսի վշտացուցիչ նամակ.

հետ վերադարձուցի պահարանը, որ ինքդ աչքովդ տեսնես {խոսքիս} ստուգությունը: Սիրելի եղբայր, ես այսքան տարի

ատարան կգնաս որոնելու քո իրավունքը: Սա իմ վերջին {խոսքն} է, որ ես համենայն դեպս ասում եմ: Բայց ավելի լավ

եք հասկանում, ասորերե՞նը, եթե այո՛ եւ եթե Լիտան {խոսքն} էլ այնտեղից եք առնում, ասել է թե բնագիր ասորերեն

իսի 1-ը հասնելիս աստված գիտե. այս ոչ թե լոկ իմ՝ {խոսքն} է, այլ այստեղի եղածներից ամենալավ Վինոգրադով բժի

որ կենսական հյութերը: Ապա պ. Նազարյանցն իր {խոսքն} ուղղում է իր ազգին եւ, ինչպես երեւում է, այն եզ

ինձ ասեին, թե Ղազարոսը հայի սեր չունի, ես նոցա {խոսքով} քեզ այդպիսի նամակ չէի գրեի, պատճառ, որ ինձ մեծ

սերի ուժը այնքան է, որ երկու կամ երեք շառլաթյանի {խոսքով} կավերվի. այս գրածներս լավ միտք առնելով կարդա ու

ին տպվել " Հյուսիսափայլի " մեջ, դոցա մասին երկու {խոսքով} ինձ գրե, այնուհետեւ տերս գիտե: Փոշտի ժամանակ

գամ մոռացել է: Դա նրա համար մեծ կշտամբանք է: Մի {խոսքով}, Անանիան թող գործադրի իր ամբողջ ուժը, ամբողջ փո

ւկ է նա, բայց թե ինչպիսի՞ ապագա է սպասում նրան - {խոսքով} գրեթե անկարելի է արտահայտել, որովհետեւ բարեպաշտ

ել Գրիշայով, բայց ցանկանում եմ, որպեսզի այդ լոկ {խոսքով} չլինի, այլ de facto: Մի անգամ եւս նրա ուշադրութ

երն առանց դատարանի վերջացնելուն, այսինքն, ուրիշ {խոսքով}, նրանք բարի են ցանկանում պարտատիրոջը եւ թույլ են

ն, փեսաներին, եղբորորդիներին եւ աղջիկներին, մի {խոսքով} մեր բոլոր ազգականներին. շնորհակալ եմ նրանց համակ

նի է անձն Ձեր, թե թողից զՁեզ, մինչեւ այս վերջին {խոսքս} էլ չասեմ։ Սոփերաց 20 գրքույկը բովանդակում է Ս.

որձաքարի, յոր ոչ երբէք ծաղկեցաւ ծաղիկ եւ ոչ իսկ {խոտ} դալարի: Հին սովորութիւն է, որպէս առ ամենայն

տակը (!) թէ արի ձին բռնի՛, տա՛ր գոմումդ պահի, {խոտ}, գարի տու՛ր, մովրովի համար ճուտ տար. իշխանների

պէս կարող էին ազատ մնալ այն ազդեցութենից։ Մի տեղ {խոտ}, մի բուռը հող դնում ես մէջտեղը ու ետքը բոլոր աշխ

, զի դժուարիմք ընտրութիւն առնել ընդ բարին եւ ընդ {խոտանն} ի նոցանէ: Եւ զի՞նչ ապագայ ազգի միոյ ընկճել

գալիս է զօրքը: Ծռծռում են սուլթանները զինչ {խոտեր} դաշտի, Պիսակ ուլանները բռնում, հանում են

ա կենդանի խօսքով երկու տող գրել։ Այո՛, մենք շատ {խոտեր} գիտենք, որ այսպիսի ջրհեղեղներից փթեցան, շատ հող

եանցը գրում է. "... շնորհակալութիւն անելիս, ու {խոտերի} քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս"։ Բայց այս

ո՛չ ոք էր այլ ոք ի մերոց հոգեւորական եղբարց, որ {խոտէր} զնորին աղանդ եւ խաբեբայութիւն ի հրապարակի, ո՛չ մ

պէս թաբակի ծուխը եւ այլն) վնասակար էր: Այդ դառը {խոտը} ծխելը գուցէ մի տեղական պատճառ ունի, մի բնական հի

ս ջրհեղեղով, էլ խե՞լք է այնուհետեւ պահանջել, որ {խոտը} չոր մնայ, կամ հողը չցրուի։ Յայտնի է, թէ Հայոց

ար ողջունելուց յետոյ, նստեցինք գետի ափումը կանաչ {խոտի} վերայ: Խօսակցութեան թելը նա բաց արեց, եւ ինձ հա

իւ, չէ մոռանում իր կեանքի պահպանութեան հոգսը. " {Խոտի} քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս " տեսնում են

է սարի լանջով եւ իր գնացքի մէջ, իր դիպած ամէն մի {խոտի}, ամէն մի թփի տերեւները պսակում է ադամանդեայ կաթի

յնիւ չէ մոռանում իր կեանքի պահպանութեան հոգսը, " {խոտի} քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս " տեսնում են

ազատ են մայիսին, որովհետեւ ցանը վերջացած է, իսկ {խոտհնձի} ժամանակը յունիսի սկզբում, երբ շերամի բանը պրծած

ժամանակ դուրս եկան նոցա առաջեւը մի քանի սայլեր՝ {խոտով} բեռնաւորած։ Թագաւորական սպասաւորքը գնացին ճանապա

քանի անգամ գնում են Հայոց եկեղեցի եւ մինչեւ անգամ {խոտովանութիւնը} եւս կատարում են օտարի լեզուով: Մեք վերջացրել ենք

ը: Այժմ դառնում ենք դէպի այն կէտը, որտեղից {խոտորեցանք} եւ դէպի այնտեղ հրաւիրում ենք դարձեալ մեր ընթերցող

կերտակիցս իւր, այլ վասն հողմոյն ընդդէմ լինելոյ՝ {խոտորեցաւ}. յԻտալիա եւ ելեալ ի Հռոմ, եկաց առ ժամանակ ինչ շ

, ո՛չ երբեք կարողացան, եւ ո՛չ նաեւ մի մազի չափ, {խոտորեցնել} մեզ մեր ուխտեալ ճանապարհից: Այսօր, վերստին հ

յեացքը եւ այս ծանրակշիռ խնդրի համար մի երկու քայլ {խոտորիլ} մեր ուղիղ ճանապարհից: Այս պատճառով մէջտեղ դնում

խտելի եւ սուրբ օրէնքներ, որ բնաւ եւ մէկ մազի չափ {խոտորմոնք} չունին. " սահման եդ եւ ոչ անցանեն"։ Այդ օրէնք

, կամ Հայաստանեայք-Հայաստանեայց։ Բայց որպէս այս {խոտորմունքը}, նոյնպէս եւ ուրիշ շատեր, մեզ պէս, ոչ բարով, գ

Այս բոլոր հոլովմունքը մանրամասն ե՛ւ իրենց {խոտորմունքներով}, ե՛ւ բացառութիւններով աւանդելը քերականութեան գործ

Եւ ես, յանգէտս ի մթան, Կտրեմ զուղին {խոտորնակ}... "Par ici, monsieur, par ici !!..

եղել այդ անբարոյական մարդերի ձեռքում, բոլորովին {խոտորուելով} քո նախկին սուրբ խորհրդից: Թէպէտ բաւական երկ

ւղեր, ճիւղերի, ճիւղերից. բայց եւ այնպէս երբեմն {խոտորվում} է եւ անխտիր գործ է դնում ճիւղեր, ճիւղերու։ Խօսք

Մոռացա ասել, որ հողը պետք է հերկել ըստ կարելույն {խոր} եւ դաշտային ցանքսերի համար՝ աշունքից). սկզբնակ

տրես, թե ինչպես պետք է ցանել, գլխավորը՝ պետք է {խոր} փորել, 1/2 արշին, եւ յուրաքանչյուր սերմ դնել 3/

- Մի՛ բարկանար, լաւ է. մի՛ բարկանար, մեք շատ {խոր} մտանք, իմ խօսքը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսի վերայ է

ճշմարիտ օգտին եւ դաստիարակութեանը: - Ես շատ {խոր} չեմ մտանում ուսումնական բաների մէջ, - պատասխանեց

րծութիւնք պատմում էին նորա կողմնակիցքը, որպէս թէ {խոր} գիշերի մէջ, նորա մեհենի մօտ կամ դպրոցի մէջ Աստղի

հողը շինութենների առաջեւներումը լցնելով, բաւական {խոր} մտան գետի մէջ, եւ այս լցուած հող ու քարը, ջրի ե

է ածխային մարմինների: Քարեայ ածուխը, որ բաւական {խոր} էր ընկած գետնի կեղեւապատի մէջ եւ հետեւաբար ենթարկ

Ազգի արծաթը ծախւում է, որ պապականութիւնը առաւել {խոր} տարրանայ ազգի անմեղ զաւակների սրտի մէջ, որոնց առ

եցի գիշերել այնտեղ եւ նայել Վերսայլի վերայ գիշերի {խոր} եւ խորհրդական լռութեան մէջ: Կէսգիշերն անցել

այժմ, նորան պիտոյ է վերանորոգել։ Նա թմրել է մի {խոր} քնով, նորան պիտոյ է զարթեցնել։ Բայց այս երկու դ

ւայնոց ատելութիւնը դէպի Հիւսիսայինքը աննկարագրելի {խոր} է եւ սաստիկ: Խաղաղութիւնը չէ պիտոյ տիրէ այնտեղ,

րա ներքին ծնօտի տակ ցից դրի... Ու զարթնելով իր {խոր} քնից ` Հրեշտակն զգում է սին պատրանք Sակը հոսող

ակէզ... Փրփրածինի պերճ պալատում, Կրկնալուսնի {խոր} ակօսով Յաւերժահարսի շեմքն է քերում Մեր հրեշտակն

օսում, Սերովբէ, յո՜ւշ, նրա վրայ Թափեց խաղաղ ու {խոր} քուն: Զեփիւռի զո՜վ շոյանքի Տակ թմրում է ու ննջու

ոյն Կշռէր այժմիկ Ադամայ, Այլ նա տակաւ {խոր} ի քուն Եւ ո՛չ լսէ, ո՛չ զգայ: Բ

իր դողայր լայնատարր, Արեգն ընդ իս լուսափիւռ {խոր} համակէր ՚ի խաւար։ Մինչ զվերջինն նա առ Հայր մահու

արեամբ անմեղ Անդրանիկին։ Տի՝ եւ սրբոց երախան ՚ի {խոր} վհէն անատակ, ՚Ի վեր յՈլիմբ սլացաւ անմահ տնկ

եց ճառագայթը, մտաւ յանկարծ ամպի տակ: {Խոր} գիշերը լռութիւնով ` ծածկեց կէսը աշխարհի, Է

Նա կը շինէ ծխոտ ճիւղեր սարերիդ միջում, {Խոր} այրերումդ էլ կը լսուի կացնի հնչում. Քո քար

- ասաց Կազբէգ սար, - Նենգժոտ ցեղ անդ քնում է {խոր} արդէն ինն դար. Տե՛ս մի չինարի շուաքում գին

ը տեսաւ հեռուանց, տեսաւ սիրտը բազմութեան, {Խոր} հառաչանք քաշեց սրտից, յոյսը եղաւ ողջ ունայն.

ւթեան ծառը: Լսարանում Ռուսաստանի {Խոր} -խոր քունջերից Հաւաքուած են պատանիներ Ա

ն ծառը: Լսարանում Ռուսաստանի Խոր- {խոր} քունջերից Հաւաքուած են պատանիներ Ամենա

րդով Քընի խաղաղ հողի տակին Մահու յաւերժ {խոր} քնով։ Նորա ընտանին եւ իւր կեանքում Չու

րին, Խորհրդաւոր մինչ տիրել էր Անվրդով {խոր} լռութիւն, Մի սրտաթափ, մազերն արձակ Վ

Ուրախ դէմքի տեղ մի տխուր երես: Քեզ {խոր} տխրութեամբ չէ սպասում նա, Որ չէր ստացել բաղ

տուին, զմայլեցաւ իմ սիրտը: Գնում եմ {խոր} պարտիզի մէջ. մարդ չկայ, Ոչ մի տեղից ձայն

" Մու՛րճ իմ, մուրճ իմ, փորիր դու ինձ մի փոս {խոր}, Փորի՛ր, մուրճ իմ, մի գրկաչափ գետնափոր "

ին Արեւ, աստղեր ու երկինք, Եղան, որ {խոր} իջան երկրի Արգանդի մէջ մուրճերով Եւ քն

տարերքով: Շատերն իջան, Ովկիանի {Խոր} յատակը շփեցին, Մանրացուցով տեսանելի Մ

րի մէջ: Հայրենիքի օդը, սարերը եւ անտառները, {խոր} գիշերի լռութեան մէջ, - դարերով շշնջեցին այդ նահատ

փեցի վրայիցս ինչ որ մինչեւ այժմ գիտէի"։ Այս շատ {խոր} ճշմարտութիւն է եւ գրեթէ յաւիտենական: Որովհետեւ ե

քարոզէ, գուցէ այնտեղ քո արհեստակիցքը հիանան քու {խոր} գիտութեան վրայ. բնական աշխարհի մէջ, բնութեան որ

այց ֆլօրենտացի պուպլիցիստը, մեզ թւում է թէ աւելի {խոր} մտած է իր առջեւը դրած գաղափարի մէջ, աւելի համարձ

փ տէրութիւնքը իրենց մէջ կենտրոնացած, իրենց կնիքը {խոր} տպաւորում են իրենց հպատակների վրայ, որոնց թող կր

իշից պակաս է ընդունում նորան: Մանրամասնութեանց ` {խոր} յարգութեան արժանի գիտութեամբ, Հեգելը ցոյց է տալի

եւ պատերազմական դրական կարգերը (дисциплина) շատ {խոր} տպաւորութիւն արած լինելով մեծ զօրապետի ուղեղի վեր

քի բարձրութեան մէջ, իրեն հետեւող բազմաթիւ ամբոխի {խոր} յարգութիւնը կատարելապէս վայելելով: Նորանից յետոյ

րը ծածկեցին արեւը մեր աչքից: Մեք ընկղմուեցանք մի {խոր} գիշերի մէջ: Կայծակի ահաւոր փայլատակութեամբ հազիւ

Յուսամ զի ես կարեմ ապրել յովկիանու ջուրցն եւ {խոր}, Թէ յիմ վերայ հովանասցի ամենակալ բազուկդ Հ

ելով մի ընկեր իւր տարած նեղութիւններին: Նա {խոր} հոգոց հանեց եւ ասաց: Ես արեւմտքից եմ գալիս, արե

երում դուրս երեւեցան նորա դժոխային կիրքը, ինչպէս {խոր} գիշերումը խիտ անտառի մէջ իւրեանց որջերից կոկորդաբ

տ եւ ձանձրալի լացից, եւ ահա նոյն րոպէին արթնացայ {խոր} քնիցս. մոմս յանգել էր, սառն քրտինքը ճակատիցս կա

Հացեաց դրախտը վանքի անունը եղածը մեզ իմացնում է ( {Խոր}., Գիրք Գ., գլ. 14)։ Չէ՞ր կարող Սեւկոյ դրախ

րծ մի շարժողութենից, մի աղաղակից դուրս գալով այդ {խոր} մտածութեան միջից եւ աչքս դարձնելով դէպի այն կողմը

um) վերայ: Երեսի գծագրութիւնը բաւական անկանոն, {խոր} ներս ընկած աչքերը, իւրեանց անսովոր փայլողութեամբ

- Դու մի գիտուն մարդ ես, մի գուցէ սկսանես այժմ {խոր} փիլիսոփայութիւններ, իմ գլուխս դուրս չէ գալիս այդ

այս խօսքերին. նա իւր կեանքում չէր փորել այդպիսի {խոր} գերեզման: Ը․ Կոմս էմմանուէլը, տխրութեամբ լց

: - Ո՛հ, շատ խո՛ր է դորա պատճառը, եւ որքան {խոր}, այնքան եւս խորին ցաւակցութեան արժանի: Ի՛նչ հար

յս զանազանութիւնը, բայց դա մի արտաքին բան է, եւ {խոր} քննելով խնդիրը, կը տեսանենք, որ բանաստեղծութիւն

ղութեանը, եւ այդ ֆանտաստիկական գաղափարների սերմը {խոր} դրա՞ծ էր ազգի ուղեղի եւ արիւնի մէջ, ահա խնդիրը:

ն: Կառավարութեան հայեացքի նիւթական բնաւորութիւնը {խոր} արմատացաւ ազգի մէջ, կառավարութիւնը կործանուեցաւ

, վասն որոյ մտքումս դրեցի մի խաղ խաղալ դորա հետ: {Խոր} գիշերի մէջ, մինչ ամենայն մարդ քնեց ու չորս կողմը

Երեւեցաւ նա այն ծառերի տակ, Մինչ, լիալուսին {խոր} գիշերի մէջ, Երգում էր ուրախ, անհոգ, միայնա

ստում է գետնի երեսին եւ իջանում է ինչքան կարելի է {խոր} տեղեր, կպրի եթերական մասունքը թռչական լինելով,

ս խօսքերի վերայ Մանուշակի կուրծքիցը դուրս թռաւ մի {խոր} հառաչանք, որ ծնողքը չնկատեցին, խորացած լինելով

դուրս եկաւ ննջարանից եւ անցանելով խոհարանից, ուր {խոր} քնով քնած էր աղախինը, կամաց բացեց դուռը եւ դուրս

տ դարձնէ նորա զգայութիւնը: Վերջապէս Մանուշակը մի {խոր} հառաչանք արձակելով բացեց աչքերը, եւ տեսանելով իւ

աւէր կամուրջ, աւէր ջաղաց, բաղանիք, աղբիւրներ, {խոր} ձորեր, որոնց մէջ վազում էին վտակներ, մեծ-մեծ ծա

դէմ, երեսները չոր, վատուժ, անհնարին խորշոմած, {խոր} ներս ընկած մանր աչքերը զրկուած թերթերուկից եւ յօն

Մեզ աշխարհի չորս կողմից. Անտառներից, ձորերից, {Խոր} ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կամ

Մեզ աշխարհի չորս կողմից. Անտառներից, ձորերից, {Խոր} ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կա

Մեզ աշխարհի չորս կողմից, Անտառներից, ձորերից: {Խոր} ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կամ

ւներից գրեանք թարգմանելով, վեր բարձրցանել այնքան {խոր} տգիտութեան մէջ թաղուած ազգը եւ ներս բերել նորան Ե

ւթիւնը, իւր ճշմարտութիւնը մարդերի սրտի մէջ աւելի {խոր} տպաւորելու համար իւր մահով կնքեց եւ վաւերացուց իւ

Վերանորոգութիւնը դրեց Պապական սրտի վերայ, աւելի {խոր} էր ներգործում հետ զհետէ։ Օրէ օր տարածւում էին Լո

է, որ աննշան մարդիկ էին Եւրոպայումը, մտանում են {խոր} եւ անանցանելի լիճերի, սարերի եւ անտառների մէջ,

եւ Գրիգոր XIV-ը, որ անցել էր Պապական աթոռը արդէն {խոր} ծերութեան մէջ։ Նորան յաջորդեց Կլեմենտ VIII-ը, ո

այս էր, որ Կարդինալ դը Նոյալը շուտով վախճանեցաւ {խոր} ծերութեան մէջ։ Նորա փոխանակ Յիսուսեանների խորամա

ում։ Իսկ երբ տանը նստած լսում է Վարդիթերի մահը, {խոր} հոգոց է քաշում մէջքի վրայ, յետ գնում, գլուխը Գա

ն դէպքերը չեն անցել նորա վրայից առանց իրենց հետքը {խոր} դրոշմելու, եւ բարբառները նոցա խօսողի անցուցած կե

րցասիրութիւնը, մանաւանդ երբ տեսնում ենք, որ շատ {խոր} արմատացած է նա ազգի հասկացողութեան մէջ եւ մեծ վար

Յայտնի է թէ հնարողը, կամ նորա քարոզը հռչակւում է {խոր} փիլիոսփայ. պատճառ, նա միայն գիտէ այդ բոլորի գաղ

դէպքերը չեն անցել նորա վրայից, առանց իրենց հետքը {խոր} դրոշմելու, եւ բարբառները նոցայ անցուցած կեանքի բ

րհորդի ներելի է, առանց թերեւս զանազան պատճառների {խոր} քննութեան, միմիայն իր վրայ եղուած տպաւորութեանը

է պահանջել, որ պատմական իրողութիւնքը իրենց կնիքը {խոր} չդրոշմէին ազգի սրտի եւ հոգու վրայ. ինչպէ՞ս կարել

լեզուն չունենալ: Այսպէս լինելով բանը, կարելի՞ է {խոր} ներս մտնել ազգի կեանքի մէջ առանց այդ կեանքի սեփակ

ը թէեւ կան հին լեզուի մէջ, բայց եւ այնպէս այնքան {խոր} ներս են մտած նոքա ազգի մէջ, որ հայ դպրութիւնը եթ

ամանակուայ գեղեցկուհիներից առաջինն էր, խելացի եւ {խորագէտ} կին, որի ճակատը գրած էր մեծ նշանակութիւն ունենալ

Համասփիւռը, որ սովորաբար նկարագրւում է որպէս մի {խորագէտ} կին. " Սատանի յետի ոտն էր պառաւը ", - ասում է հե

ւթիւնք, տեղ-տեղ էլ կանացի սեռին սեփական անձնապահ {խորագիտութիւն}, այս ամէնը, - ասում ենք, - զարմանալի ներհակութիւ

ստեղծագործության (Թափառական հրեա) ներածականը " {խորագրով}. անհրաժեշտ եմ համարում միաժամանակ հայտնել, որ դ

ստեղծագործության (Թափառական հրեա) ներածականը " {խորագրով} ձեռագիրը, որ ուղղված է արված նշումների համաձայն

դ լի կշռով զպատշաճ պատասխանին: Լսել ցանկամք ի {խորախոհիցդ} այդոցիկ, թէ զինչ վարձ ուն էին դոքա առ հասարակ վա

որպէս մարդու վերայ: Նա ճանաչել է այժմ այն մեծ եւ {խորախորհուրդ} պաշտօնը, որ վիճակել էր Աստուած կանանց ազգին լցու

աբարձուի մնացած անչափահաս որբերի վերջը․․․ Այս {խորախորհուրդ}, բայց տխուր եւ տրտում մտածութիւնքը զայրացուցին կ

եան դրոշմը մնաց տպաւորուած Հայերի վերայ: Այս շատ {խորախորհուրդ} վնաս էր, բայց իմ մտքերը կերպարանագործելու եւ այս

նել երկնքի կամքը, որ Կայսրի հայրն էր համարւում։ {Խորամանգ} Շօյլը շուտով տիրապետեց երկնքի որդու կամքին, ուղղ

Դռնից խնամքով թաքցրին մեդալի մյուս երեսը, որտեղ {խորամանկ} ձեռքով գրված էր, թե կաթոլիկության համեմատ աճում

անին օգնելու մտքով չէր, այլ՝ իբրեւ մի որոգայթ, {խորամանկ} քաղաքական խորհրդով: Ո՛ր մինը կարդաս. " Հայո

էր միայն մէգ ու թագաւոր արծուին. Մարդիկ շատ {խորամանկ} են, թէեւ դժուար էր, Զգուշացի՛ր, բազմամար

ամբ կարելի էր յառաջ տանել մի կամք: Այսպիսի {խորամանկ} եւ անբարոյական մարդիկն են, որ քանդում են ազգի ապ

ան ուղղութենով: Վերջապէս դժոխքի իշխանը բռնեց իւր {խորամանկ} ոստիկանի պոչից... յետոյ բարձրացնելով օդի մէջ,

գլխաւոր կառավարչի անունը), շատ լաւ դեւ է, շատ {խորամանկ}, բայց միեւնոյն ժամանակ շատ սիրելի է. հեզ, խոնա

եյը կը տար նորան մի պարգեւ, բայց Ասմոդեյը առաւել {խորամանկ} լինելով, ստացաւ նորա հոգին, առանց պարգեւ տալու

անր պայմանը: Օրիորդի շրթունքի վերայ խաղաց մի {խորամանկ}, բայց ինքնաբաւական ժպիտ: - Բայց ասացէք խնդր

կոպեկ շահուի, - պատասխանեց կինը: - Եւ ինչպէ՞ս {խորամանկ} պառաւ էր, այնպիսի հարցմունքներ արեց, որ չկարողա

էջ մնալուց յետոյ, ցոյց տուեց իւր բերանի վերայ մի {խորամանկ} ժպիտ, որով նորա առհասարակ տգեղ կերպարանքը, առաւ

ազգին, թէ ինչպէս էր պապականութեան ուղղութիւնը եւ {խորամանկ} քաղաքականութիւնը։ Այսպէս ահա, միջին դարերու

կութեան ճանապարհը... Մի կողմից, քարոզիչների {խորամանկ} եւ ազատ ներգործութիւնը ճանապարհ էր բանում ոտքը չկ

պրութեան եւ աշխարհի մէջ որպէս լեզուագէտք եւ որպէս {խորամանկ} քաղաքագէտք՝ տոգորուած Մաքիաւելու հոգով։ Իսկ Մխի

երբ նորա երեւակայութիւնը եւ հոգին ստացել էին փոքր {խորամանկ} Քաղաքագիտութեան մասին տեղեկութիւններ։ Վերջապէս Ի

մէջ շատ ճարտար քաղաքագէտներ, շատ լեզուագէտներ եւ {խորամանկ} քարոզիչներ կային, բայց մեծ մարդ իւր մտքովը եւ բա

էր տալիս անխնայ գործեր։ Նա, ինչպէս չէր նմանում {խորամանկ} Յիսուսեաններին, չէր նմանում նոյնպէս եւ նախկին դա

ուսեանների մէջ առաւել փառաւորուեցան Մատէօ Րիկցի՝ {խորամանկ} եւ հնարագէտ մարդը, ինչպէս Լայենէզ։ Նա կարողացաւ

ել զարհուրելի հալածանքի տակ։ Յիսուսեան աբեղաների {խորամանկ} Քաղաքականութեան մէջ պարունակւում է դորա պատճառը։

այ, որ իր ստութիւնը պիտի բռնուի, բայց եւ այնպէս {խորամանկ} պառաւը օգուտ է քաղում այն ազդեցութիւնից, որ այս

Անցան այն ժամանակները, երբ մի տեսակ երկարաքղանցք {խորամանկութեամբ} տիրելով մարդկային բանականութեան, եգիպտական առեղծ

ասարակ գլխիվայր հասկացողութիւնք պաշտելի են նոցա, {խորամանկութեամբ} օգուտ են քաղում նոցա թուլութենից, տիրում են նոցա

եւ իւրեանց բռնած ճանապարհը ամբոխի աչքից ծածկելու {խորամանկութեամբ} գրեցին իւրեանց դրօշակի վերայ հաւասարակշիռը եւ իրա

է հնազանդութիւն: Հնազանդութի՛ւն... որի մէջ {խորամանկութեամբ} դրուած է բովանդակ ստրկութեան սերմը: " Ուրացի՛ր,

եւ զփառս ազգի մերոյ եւ եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ: {Խորամանկութեամբ} եւ ճիզվիթական հնարիւք սպրդեցաւ նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի

րագուրելու այս անարգ ընթացքը եւ փոխանակ աշխատելու {խորամանկութեամբ} ձեռք բերել Հռոմի պապութիւնը, որ առանց մեծ պատրաս

ւր անձին որպիսութիւնը լաւ իմանալով, սկզբումը մեծ {խորամանկութեամբ} վարւում էր ամենեցուն հետ: Բայց նորա վերջին օրերո

դուրս խոնարհում են մեր առաջեւ: Պապի հետ եւս շատ {խորամանկութեամբ} վարուեցաւ նա, ձեւացնելով իւր անձը իբրեւ մի մարդ

ւթեանը։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի Յիսուսեանների {խորամանկութեամբ} գործ կատարելը յաղթանակեց. նոքա ճարտարութենով կար

արո՛ղ էին չհնազանդուիլ Պապի կամքին։ Բայց այնպիսի {խորամանկութեամբ} ներգործում էին, որ առ հասարակ դուրսից նայելով եր

պէս ձեռք ձգէ մանուշակները, այնուամենայնիւ կանացի {խորամանկութեամբ} նոյն վայրկենին չէ բացում իր սիրտը Անոյշի առջեւ.

ուեցաւ Մեցցաբարդան, որ հռչակաւոր էր իւր անհնարին {խորամանկութեամբը} ։ Բայց Յիսուսեանք տեղիք չունէին նորան աշակերտել խ

կան, համրացեալ ամենեւին, որպէս թուի ասիական իմն {խորամանկութեան} աղագաւ. վասն զի խոստովանելով զայլոցն արդարացի վա

ը։ Բայց Յիսուսեանք տեղիք չունէին նորան աշակերտել {խորամանկութեան} մասին, ըստ որում ինքեանք հեղինակ եւ վարդապետ էին

մասին, ըստ որում ինքեանք հեղինակ եւ վարդապետ էին {խորամանկութեան}, դաւաճանութեան եւ այլ սարսափելի յանցանքների։ Նո

ր եւ վերջապէս զոհ գնաց Յիսուսեանների անքրիստոնեայ {խորամանկութեանը}, ըստ որում նոցա հնարներով բանդ դրուեցաւ եւ մեռաւ

ութեան համար ընտրեցին այլ ճանապարհ։ Նոքա զանազան {խորամանկութեններով} խոստովանահայր դարձան բոլոր Եւրոպական թագաւորներին

ը, որի վերայով անցել գնացել էին շատ դարեր։ Սոքա {խորամանկութենով} կամենում էին այս նպատակին հասանել եւ որպէս զի հեշ

, այլ եւ բովանդակ Քրիստոնեայ աշխարհներում՝ նոցա {խորամանկութենով}, կեղծաւորութենով, նենգութենով, նանրահաւատութեն

էին խոնարհել խիստ նախարարի կամքի առաջեւը, որ եւ {խորամանկութենով} եւ ուժով գիտէր ոչնչացնել բոլոր խոչընդակութիւնքը։

լուրը, որ բռնութեան հետ մակարդած վերին աստիճանի {խորամանկութենով} եւ առեւտուրով, որ ունէր Հռովմի եւ Ֆրանսիայի Արքո

աւ խոր ծերութեան մէջ։ Նորա փոխանակ Յիսուսեանների {խորամանկութենով} Փարիզի Արքեպիսկոպոս նշանակուեցաւ Քրիստափոր դը Բոմ

տ ամենայնի անտեղի: Շատ հին, մաշուած ու տրորուած {խորամանկութիւն} է, որ գործ է դնում Պ. Իսահակեանցը՝ կամենալով հ

երջին նպատակին: Կենսորինեան Կատոնից աւելի ահաւոր {խորամանկութիւն}, որով վճռում էր նա անբախտ Քարկեդոնի թշուառ վիճակ

չնչին զգուշութիւնքը չե՞ն դառնում արդեօք վերջումը {խորամանկութիւն} եւ երեսպաշտութիւն այս զարմանալի վարդապետութեան հե

նովը դէպի Քրիստոնէական հաւատը, առանց գործ դնելու {խորամանկութիւն} եւ կեղծաւորութիւն, որոնք Յիսուսեանների սովորական

իկցի գործ դրեց Եւրոպայի մէջ բաւական հասարակեալ մի {խորամանկութիւն}, բայց այս խորամանկութիւնը ուսումնական Մանդարիննե

, ինչպէս կը տեսանենք յետոյ մանրամասն։ Բայց նոցա {խորամանկութիւնը} վերջապէս յայտնուեցաւ, եւ նոքա աքսորուեցան եւ հալ

ռքը։ Այս ամենանենգաւոր մարդը գործ դրեց իւր բոլոր {խորամանկութիւնը}, որ յետ ձգէ եւ միանգամայն ոչնչացնէ ժողով կազմելո

ջ բաւական հասարակեալ մի խորամանկութիւն, բայց այս {խորամանկութիւնը} ուսումնական Մանդարինները չ'կարողացան հասկանալ։ Ն

աւոր մարդը, գործ դրեցին այնուհետեւ իւրեանց բոլոր {խորամանկութիւնը} նորան կորուսանելու համար։ Նոցա որոգայթներով կարդ

իչների ձեռքով սերմանածը այրում էր Կարգի սարսափելի {խորամանկութիւնը} ։ Պապականութեան այս պաշտպանքը ցոյց տուեցին միայն

կութիւնքը։ Րիշիլիէի բռնաւորական բնաւորութիւնը եւ {խորամանկութիւնը} ըստ ամենայնի համաձայն էին Կարգի բնաւորութեանը։ Յ

ովորութիւնն էր, վասն որոյ ձեռք առին նոքա իւրեանց {խորամանկութիւնը}, որ խաբեն ե՛ւ Պապը, ե՛ւ Լուդովիկոս XIVը։ Նոքա

նորան եւս դուրս արեցին գործարանից: Այս կարդինալի {խորամանկութիւնն} էր, որ հետ ձգելով նորա արտաքսումն, կամենում էր

րդի գլխին, ի նկատի ունենալով նրա ներկա վիճակը եւ {խորամուխ} չլինելով այն խթաններին, որոնք ֆիզիոլոգիորեն հասց

այս չնաշխարհիկ պարոնի ընդդէմ: Նորա այսքան տարու {խորամուխ} քննութեան հետեւանքն է, որ այսօր ընթերցող աշխարհի

ԱՆ, Երեկի, որ էր ամսույս 9, շնորհավոր բակլա {խորան} տեյի, ստացա քո մեղադրության նամակը եւ այսօր, որ

ի ժողովրդական գրականության կազմավորման ասպարեզում {խորանալով} պատմության դարավոր փորձի ուսումնասիրության մեջ,

քօղը սուրբ Շղարշում է լաւ ձգուած Մուտքը հեշտին {խորանի}, Որ կոյսերի ամօթխած ` Մունետիկն է պարծանքի:

պատահեց մեր զոյգին: Երբ որ երկրում հարսնքոյր Եւ {խորանի} վարագոյր Պատառւում են անկարկատ ` Նաեւ թել-թել, ա

անալի պարզութեամբ բացում է տապանակի եւ վկայութեան {խորանի} գաղտնիքը, - թեթեւ ապացոյց չէ: Հոգով չափ ցան

Զօրաբաբէլ եւ զԲեսսելիէլ, զնորոգող եւ զճարտարապետ {խորանին} Աստուծոյ: Իսկ որ ինչ զմէնջ, ճանապարհ մեր յայ

Մի մերժեսցի ոք ի բաց։ Եւ ընդ յարկաւ քո {խորանին} Ասպնջական թէ գտցիս Սիրատենչակ լքեալ հիգ

Սնդուն գեղապանծ Ունի զտաճարին Զմուտ {խորանին} Քարո՜զ պարծանաց Կուսից ամոթլեաց:

Գամ մի յերկրի՝ հարսն քոյր Եւ սրսկապան {խորանին} ՚Ի պատառուածս, բեկանին Յանկարկատելի ցե

ղովրդեան որդւոցն Իսրայէլի, եւ նոքա լային առ դրան {խորանին} վկայութեան։ Եւ տեսեալ Փենէէսի որդւոյ Եղիազարու,

Մ. Ռուդնեւի մահը, միանգամայն անկեղծ եմ ասում, {խորապես} վշտացրեց ինձ. Հանգի՛ստ խեղճի ոսկորներին: Վերջին

ւսաստանում եղած այդ, այսպես կոչված հայագետների, {խորապես} ողորմելի մոլորվածությանն ընդդեմ պ. Նազարյանցը բա

մէջ Գեբեր կամ Ջեբեր անունով գիտնականը, որ ծնած է {Խորասանում}. այդ մարդը հեղինակ է Ալքիմիայի մասին գրուած ամեն

էր տրտմութեան վարագոյրը, զգեստը կիսամաշ եւ ինքը {խորասուզած} մտայածութեան անդունդի մէջ: Նորան այնպէս տեսանելո

նչափելի ջրադաշտը եւ մեզ անփախչելի մահ սպառնալով, {խորասուզում} էին նորա անդունդի մէջ: Այսպէս, տեսանելով մեր ան

ուրս թռաւ մի խոր հառաչանք, որ ծնողքը չնկատեցին, {խորացած} լինելով իւրեանց առարկայի մէջ, որի մասին խօսում է

ղակի, ինչպէս արդերն ասացինք, այդ թերութեանքը եւ {խորդուբորդքը} հարթւում են, երբ արժանաւորութեան բլուրները բարձր

շնորհքով այստեղի երկու վարդապետքը՝ Ամբրոսիոս ու {Խորեն} Գալֆայանք մեծ նեղության եւ անտանելի պարտքի մեջ են

Voltaire ՈՒՂԵՐՁ "Compte rendu" Որում {Խորեն} հանապազ Լարակտուր եւ քնարին Վարդենեաց ոչինչ նիա

նսիրելութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորաց" ( {Խորեն}., Պատմ. Հայոց, Գլ. 3)։ Ճշմարի՛տ է։ Հայերը սով

սիրութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորաց ", {Խորեն}., Պատմ. Հայ., գիրք Ա, գլ. 3: Ծանիջ

ուարճութիւն, մասամբ ինչ յաղթահարեալ յորդւոյս ". {Խորեն}., Պատմութիւն Հայոց, [գիրք Գ], գլուխ 68: Զի՞ն

թայսն ըստ անսայթաքութեան սիղոբայից հելլենցւոց " ( {Խորեն}., Պատմ. Հայոց, գիրք Գ, գլուխ 53): Ընդ այս

, ավանդություններ եւ առածներ, որոնցից մի քանիսը {Խորենացի} պատվական ծերունու միջնորդութենովը կամ այլ ոսկեփոր

աց իւրեանց սեպհական գրուածքը, զորօրինակ՝ Մովսէս {Խորենացի}, Եղիշէ վարդապետ, Կորիւն, Ղազար Փարպեցի եւ որ ս

խալ միմեանց մօտ շարել, համարում էին իւրեանց անձը {Խորենացի} ու Եղիշէ։ Մեր այսպէս խօսածը առանց հիմքի չէ։

, հրատ. Թանգարանին վերծանութեան յՕրթա-գիւղ։ {Խորենացի} քերթողահայր, Պատմ. Հայոց, Ամստերդամ, 1695-ին

գլխի բովանդակութիւնը։ Եւ սոքա են այդ անունները. {Խորենացի}, Փարպեցի, Յովհաննէս կաթողիկոս եւ Ասողիկ։ Բացի

էր քան զամենեսին ի յունականումն, առաքեն զՄովսէս {Խորենացի} ՝ զձեռնասուն աշակերտ սրբոյն Մեսրոպայ ընդ այլոց յա

երեւի Հայրն պատմութեան մերոյ՝ փիլիսոփոսն Մովսէս {Խորենացի}, զորով չկարեմք առնել զանց եւ հարկաւորեմք առ վայր

րորդ նուիրական դարու ոչ ամէն ոք Եղիշէր ոչ ամեն ոք {Խորենացի} եւ այլն. այլ գտան եւ այնպիսիք՝ որք ի հայկաբանու

խատ լինելով՝ նմանեցնել իւրեանց գրածը Եղիշէին կամ {Խորենացիին}, այդ մի այնպիսի խելագարութիւն էր, որ եթէ իւրեան

Խորենացու ողբից բան չէ յառաջացել. դորա մեղաւորը {Խորենացին} չէ: Աշխարհիս երեսին ձայն ասացեալը լսողի համար է

ել էին նորա բերանից այդ ողբը։ Առաջինը՝ Պարո՛ն, {Խորենացին} անկարօտ է մեր նման փաստաբանների պաշտպանութեանը,

էք տալիս ձեր թուլութիւնը Հայկական դպրութեան մէջ: {Խորենացին}, վերադառնալով Ալեքսանդրիայից, չգտաւ Հայաստանը ա

ուրդ ենք տալիս օրինաւոր կերպով կարդալ եւ հասկանալ {Խորենացին}, եւ եթէ բնագիրը անհասկանալի է, փա՛ռք Աստուծոյ,

դրութեան մէջ է, որ ազգը աւելի շուտով կը հասկանայ {Խորենացին} Ռուսերէն, քան թէ Հայերէն: Խորհուրդ ենք տալիս նո

որդել էի, թէ ամենայն արդարութեամբ արժա՛ն էր, որ {Խորենացին} գրէր, որովհետեւ, վերադառնալով Ալեքսանդրիայից,

ես 504), եւ ահա նորա խօսքերը. " Ի վերջոյ, եթէ {Խորենացին} Մովսէս ողբոց իւրոց զհակառակն գտեալ գրեսցէ, յայնժ

ւթիւնը: Անմահ եւ երկնային յիշատակի արժանաւոր {Խորենացին} տալիս է մեզ մի քանի յիշատակարանք. այդ խնկելի ծեր

բայց սոցա անուսումնասիրութիւնը, որի մասին ինքը՝ {Խորենացին}, բողոքում է, յառաջ է, քան թէ այլ ամենայն սովոր

գլխին, որպիսիք էին Սուրբ Պարթեւը, Սուրբ Մովսէս {Խորենացին} եւ Սուրբ Ներսէս Շնորհալին, որոնց անունը խնկւում

Խորենացու ո՞ր բանը իրաւունք է տուել նորան, որ նա {Խորենացին} անուանէ թեթեւամիտ: Խորենացին՝ մեր պատմութեան հ

ուել նորան, որ նա Խորենացին անուանէ թեթեւամիտ: {Խորենացին} ՝ մեր պատմութեան հայրը, իւր ժամանակի անզուգական

ցանք կարծել, որ պարոնը կա՛մ ամենեւին չէ կարդացել {Խորենացին}, կա՛մ թէ չէ հասկանում նորա գրուածքը: Մի փոքր աւ

, եւ Հայոց լեզուի մէջ զենդական խօսքերի երեւելը: {Խորենացին} կարդացողը, եթէ օրինաւոր կարդացել էր, պիտի անշու

ահ ընդհանուր հոգեւորականութեան ձեռքով: Խնկելի {Խորենացին}, այն հրեշտակ ծերունին չարաչար հալածուեցաւ, որին

տերով վախճանեցան։ Երանելի Մովսէս Փիլիսոփոսը ( {Խորենացին} ), որ արդա՛րեւ, մինչդեռ մարմնով էր ապրում, գրե

ա առաջնութիւնը, եւ այդ մարդը է անզուգական Մովսէս {Խորենացին} ։ Բայց մենք մանրամասն կը խօսինք այս բաների մասին

աց աշակերտ եղած լինէր։ Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ {Խորենացին}, Կորիւնը եւ ինքը՝ Փարպեցին, խօսելով Աստուածաշն

ստ ենք դնել պահանջողի առջեւը։ Բանը այն է, որ {Խորենացին}, Փարպեցին, Յովհ. կաթողիկոսը եւ Ասողիկը բնաւ չե

նաւանդ վկայ ունինք մեր խօսքերին անզուգական Մովսէս {Խորենացին} ՝ այն պատկառելի եւ խնկելի ծերունին, որ իւր օրերում

անէ, շատացեալ յիշատակութեամբքն, զորս ի մէջ բերէ {Խորենացին}, թէ ո՛րպես Մար Իբաս առաքեալ ի Վաղարշակայ արքայէ

թեան. այս է բուն կլասսիկական բառը, որ եւ Մովսէս {Խորենացին} գործ է ածում։ Բայց ինչպէս երեւում է, Պ. Գա

րի ազդեցութիւնը պ. Պռօշեանցի լեզուի վրայ։ "... {Խորենացին}... ախորժանօք) նուագ է հնչեցնում հասարակ ժողով

իմ միտքն է ձգում հինգերորդ դարը եւ ասում է, թէ " {Խորենացիների} նման մտավարժ եւ լիահանճար մանուկները անյագ փափագո

ազգին։ Իբրեւ ապացոյց ձեր խօսքին՝ մէջ էք բերում {Խորենացու} ողբը Հայոց ազգի վերայ եւ ասում էք, թէ այդ չորս հ

էինք մեր անձը յուսահատութեան ծովը: Ասում էք, թէ {Խորենացու} ողբից բան չէ յառաջացել. դորա մեղաւորը Խորենացին

ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Դուք կամիք արդարացնել {Խորենացու} անձը՝ ասելով, որ հանգամանքը բռնի խլել էին նորա

, ամենայն արդարութեամբ պիտոյ է գրէր, մանաւանդ, {Խորենացու} պէս երկնաքաղաքացի եւ տօնելի մարդը: Նա, բացի այդ

ւթիւնը սուրբ թարգմանիչների՝ Սահակի, Մեսրովբի եւ {Խորենացու} արժանաւորութենների նման ցոյց տալու համար: Տեսած

ող է Պ. Իսահակեանցին եւ ուրիշներին հասկացուցանել {Խորենացու} Հայոց պատմութիւնը, ըստ որում, ներկայումս Հայոց

ը։ Դորա մեղաւորը ես չեմ, ինչու չէ ուսանում, եւ {Խորենացու} ասածի նման լինում է՝ աշակերտ հեղգ առ ուսումն եւ

ն երախայամիտ խօսքը, թէ " հանգամանքը բռնի խլել են {Խորենացու} բերանից նորա ողբը ", կցորդել էի, թէ ամենայն արդ

այն բանը գլխիվայր, եւ, ապացուցանելու համար, թէ {Խորենացու} այդ ողբ գրելը պտուղ չէր մի րոպէական նեղսրտութեան

սահակեանցին աբեղաների անքրիստոնեայ ընթացքը Մովսէս {Խորենացու} խնկելի ոսկրների հետ, իսկ այժմ շօշափելի կերպով ցո

անից, քա՛ւ լիցի, անաթեմա՛: Պ. Իսահակեանցը {Խորենացու} 4. 000 տարեկան շինելու մեղքը ձգում է իւր վզից գրա

նկնենք՝ ազգը լուսաւորելու, վերջապէս Փարպեցու եւ {Խորենացու} նման մուրացկանութեան պարկը յուսներիս ձգած Հայաստա

յն խնդրում է չլինելը այն բաների, որ կային Մովսէս {Խորենացու} ողբի մէջ, եւ որ ազգը մի չար բաղդով հարիւրին երես

եզ: Ի՛նչպես չհարցանենք Պ. Խուդաբաշեւից, թէ {Խորենացու} ո՞ր բանը իրաւունք է տուել նորան, որ նա Խորենացին

որեալ կրօն լինելը, իբրեւ վկայութիւն մէջ է բերում {Խորենացու} հոգաբարձութեամբ մեզ հասած ազգային երգի կրօնը՝ Վա

ուր պատմութեանը: Երկրորդ կարծիքը, այսինքն՝ {Խորենացու} գրուածքը չհասկանալը (թէպէտ հարկաւոր եւս չէր այս

երքը օտարք եւ ոչ մեք արժանի եղանք ընդունելու: {Խորենացու} տգիտահալած մատեանները Փաթաղիկէս անունով հռչակեցին

բառերը, միմիայն կաթողիկոս են նշանակում։ Նոյնիսկ {Խորենացու} նզովքը " 'ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն " չէ կ

այն ազգն ենք, որի Կաթողիկոսքը եւ աբեղայքը Մովսէս {Խորենացու} պէս մարդուն, որ հայրն էր մեր մատենագրութեան եւ գլ

ր մենք չենք հասկանում այստեղ մէջ բերված խօսքերը։ {Խորենացու} հնչեցուցածը նուա՞գն է, թէ բամբիռը։ Եթէ հնչեցուց

հասել է իր դադարման կէտին նուագի մէջ, այսինքն՝ {Խորենացու} առարկան նուագն է կամ Չամչեանի խօսքերով՝ " նուագն

ն, աւելցնում ենք, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով լսում ենք {Խորենացու} բերանից երկրագործութեան տարածումը Հայաստանում, մ

ւթիւնը կարելի է առնել եւ հայ մարդուն, որ նա խօսի {Խորենացու} կամ Եղիշէի ոճով ու լեզուով։ Յայտնի է, թէ ներկայ

ո՞ր ժամանակից սկսանում էք ձեր տարեգրութիւնը, որ {Խորենացուն} շինել էք չորս հազար տարեկան. սովորական տարեգրութ

նից։ Եւ հետեւում է, որ ոճերի ամփոփութեան կողմից {Խորենացուց} եւս պակաս չ'մնայ։ Բայց ես կարծեմ աւելորդ ասացի.

արձուածներ չէ պիտոյ դնենք մեր շարադրութենների մէջ {Խորենացուց} եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսից... ի՞նչ պատճառով հին լե

ացեաց պարտէ՞զ։ Բայց շնորհակալ ենք երանելի Մովսէս {Խորենացուց}, որ Հացեաց դրախտը վանքի անունը եղածը մեզ իմացնու

յն եւ ժողովրդեանն՝ զի՞նչ ապա հեկեկանք ծերունւոյն {Խորենացւոյ} առթեալք ի մահուանէ Սահակայ Պարթեւի՝ Հայրապետի Հա

ս ժամանակի՝ որ ամենեւին ա՛յլ է քան զդարս Մովսիսի {Խորենացւոյ}, Եղիշէի եւ այլոց հնախօս հեղինակաց: Բայց խառնել

մնիլ.... Մամբրէ վերծանող, եղբայր Մովսիսի {Խորենացւոյ}, աւանդէ մեզ զքանի մի ճառս, յորոց երկուք դեռ տես

գրաց Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ եւ քեռորդի Մովսիսի {Խորենացւոյ}, ստացեալ զուuումն եւ զգիտութիւն յԱլեքսանդրիա, յ

աղ ոճ խօսից եւ ամենեւին հակառակ ամփոփախօս Մովսիսի {Խորենացւոյ}: Եղիշէ եպիսկոպոս Ամատունեաց, աշակերտ Սահակայ

ածոցն պատուականութեամբ քաջ ի բաց հեռի է ի Մովսիսէ {Խորենացւոյ}: Մովսես Կաղանկատացի ելանէ ի հանդէս ի կատարած

1284: Ի սմա դադարեալ տեսանեմք զոճ հայախօսութեան {Խորենացւոյ} եւ Եղիշէի: Ստեփանոս Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի

չէ Թեոդոսիայում անկելանոց պահել, որտեղ ինչ-որ մի {Խորենի} վճարվում է տարեկան 2. 000 դ. ։ Ինչի՞ համար: Սակ

եանց քամակից հաւաստում են, թէ յարգի Ամբրոսիոս եւ {Խորէն} Գալֆայեան վարդապետքը կամենում են մի նոր օրագիր հր

զի Մուրադեան եւ ազգային վարժարանքը - Ամբրոսիոս եւ {Խորէն} վարդապետք - Լամարթինի ներդաշնակութիւնքը Հայերէն.

ան վարժարանի մէջ: Դպրոցը գտանւում է Ամբրոսիոս եւ {Խորէն} յարգելի վարդապետների անմիջական տեսչութեան տակ, ո

ել մի անհիմն գործի: Արժանապատիւ Ամբրոսիոս եւ {Խորէն} Գալֆայեան վարդապետքը աշխատում են իւրեանց կարողութ

յուսալ մի տիրապէս պտղաբերութիւն: Արժանապատիւ {Խորէն} վարդապետը այս օրերումս դուրս տուեց Լամարթին ֆրանս

նշանակում են, թէ Սարգիս, Գաբրիէլ, Ամբրոսիոս եւ {Խորէն} վարդապետքը, իւրեանց մէջ կենդրոնացնելով լուսաւորո

ով իւրեանց։ Մեք բողոքում ենք: Ամբրոսիոս եւ {Խորէն} վարդապէտքը պարապում են այժմ Ֆրանսիարէնից Հայերէն

չլինէր խափանառիթ: Միեւնոյն կերպով ցաւում ենք եւ {Խորէն} վարդապետի վերայ՝ քաջ գիտելով նոցա դրութիւնը եւ հ

(հասարակ ժողովրդի համար) լեզուով: Արժանապատիւ {Խորէն} վարդապետը խոստացել է մեզ այս իւր կողմից, ուստի ե

"Confessions". ՈՒՂԵՐՁ "Compte rendu" Որում {Խորէն} հանապազ Լարակտուր եւ քնարին Վարդենեաց ոչինչ նիազ

արկութեան մէջ. Ընդդէմ Վարդենիք անուամբ գրքոյկին {Խորէնի} Գալֆայեան Թէոդոսիոյ Ս. Պ. -Բուրգ

դ գործը մեր ազգին անհասկանալի մնալու վերայ։ Հայր {Խորէնին} չէ յաջողուել ընտրութիւնը թարգմանելու գործի մէջ:

նա: Կարելի է, թերեւս, սահուն էլ գրել, բայց նա {խորթ} կլինի ժողովրդին, որը նրան երբեք եւ ոչ մի գնով չի

թիւնը այնքան դաստիարակիչ կը լինի ազգին, որքան մի {խորթ} մայր՝ օտարի զաւակներին։ Արդեօք մեր կողմից յ

ղովըրդեան զի՞նչ. այդպիսի մատենագրութիւն ամենեւին {խորթ} ի հայկական ոգւոյ քանի՛ վնաս լուսաւորութեան մերայն

խարհ ", գրում է " ճանապար ", " աշխար ", որ շատ {խորթ} է ու շատ անգամ փոխում է բառի նշանակութիւնը։ Եթէ

այ, եթէ ոչ այն պայմանով, որ այդ միաբանութիւնը, {խորթանալով} ազգից, չհասանէր իւր բուն նպատակին։ Մխիթարը սաստ

. որքա՛ն շատ են այժմ դժոխքի մէջ երեւելի մարդիկ, {խորիմաստ} փիլիսոփաներ, աստուածաբաններ, իմաստուններ, կրօն

, նոցա միաւորութեան խնդիրն ենք բարձրացնում։ Այդ {խորիմաստ} փիլիսոփային էլ խորոհուրդ կը տանք, որ լաւ ուշադրո

րամաքուր աղօթից ձերոց, մնամ կատարեալ յարգանօք եւ {խորին} վերապատուութեամբ: Ձերոյին բարձրապատուութեան,

ղջունեցեք հատկապես ձեր պատվական եղբայրը: Մնամ {խորին} հարգանք Խ. ծ. Միքայել Նալբանդյան 71. ԱՆ

: Դրա հետ մեկտեղ նրան հաղորդեցեք առ նա ունեցած իմ {խորին} հարգանքն ու պատիվը: Տեսակցության վերաբերյալ ա

ս ծերունու մէջ գրելու ցանկութիւնը, եւ Եղիշէն իւր {խորին} ծերութեան մէջ Ֆրանսիարէն տպելով՝ ձեռք է զարկել հ

ի եւ երկաթի վաճառականութեան մասին, յայտնել էի իմ {խորին} ցաւակցութիւնը այն բանի վերայ, որ Նախիջեւանցի արգ

ւ հայազգի ոգին։ Գերեզմանական լռութիւն {խորին} Պատել էր նստած մարդերի սրտին. Մի մարդ

բնութեամբ սատանայ"։ Յետոյ դադարեց. {խորին} լռութիւն Տիրեց սրտերին, դիմաց ամենուն,

նք, ոչ միայն Պ. Չամուռճեանի շաղփաղփելուց եւ իւր {խորին} փիլիսոփայութեան շօշափելի չքաւորութիւնը յայտնելուց

ր դեռ Անգլիան պիտի կատարէ. պրուսական թագաւորների {խորին} խելքը եւ ճշմարտութեան սէրը, նոյնպէս եւ գիտական լ

ով հողմերը, ապա անակնկալ դադարեցան, եւ տիրեց մի {խորին} լռութիւն: Սեւ սեւ ամպերն առ փոքր փոքր սկսան ցանո

ի գովեստը, շնորհակալ եղաւ նորանից, կատարելով մի {խորին} րեւերանս: - Տեսանենք, - ասաց Մահտեսի Թովմաս

տ խո՛ր է դորա պատճառը, եւ որքան խոր, այնքան եւս {խորին} ցաւակցութեան արժանի: Ի՛նչ հարկաւոր է այժմ դորա մ

իթարը եւ ո՛չ նորա յաջորդքը, այլ միայն արժանի մեր {խորին} ցաւակցութեանը։ Մեղաւորը եւ շատ մեղաւորը, եթէ կը

նի, իսկ Սարգիս վարդապետ առ քաղցրութեան բանիցն եւ {խորին} ուղղամտութեան Շնորհալի անուանեալ մեկնիչ կաթուղիկե

այմանքը։ Այդ պայմանները այնպիսի խելքով, այնպիսի {խորին} իմաստութենով եւ ներկայ քաղաքական գիտութենների հմտ

նութիւնը հիմնեց Կարգի տիեզերական թագաւորութիւնը՝ {խորին} քաղաքականութեան բովանդակ մասներով։ Իգնատիոսը եւ

կայ, որ Չորս ուխտի Յիսուսեաններից պահանջւում էին {խորին} գիտութիւն, խելք, բանականութիւն եւ մանաւանդ բոլո

երով, որ մոլորեցնում էին մարդու միտքը Սուրբ գրքի {խորին} եւ վերհամբարձ ճշմարտութեններից։ Գեղարուեստների մ

հարցին չէր կարելի. վերոյիշեալ անձնաւորութիւնների {խորին} գաղտնիքն էր այդ, եւ ազգը չէր համարձակւում անգամ

կարծիքն հերքում էր, պիտոյ է չափէր եւ կշռէր ազգի {խորին} տգիտութեան վիճակը, մինչեւ որ նորա անունով միայն

պառաժի անմատչելի լինելը, աղօթկերի Նարեկը, Եփրեմ {Խորինը}, Սաղմոսը, Սօսի ծնրադրութիւնից քարերի փոս ընկնիլ

աջ ճյուղի անհաճելի խտտոցով, քիչ է կրկնվում, իսկ {խորխելիս} շնչառության օրգանի ցնցումների ջղաձգման բնույթը գն

ների մարմինքը հանուեցան գերեզմաններից եւ ձգուեցան {խորխորատների} մէջ։ Այս խիստ ու կոշտ վարմունքը շարժեց Ֆրանսիացո

թողեալ է մարմնականսն զԱստուծոյ եւ զԱստուածայնոցն {խորհել}, սապէս դիւր առնելով շատ այն է տաժանեալ մարմնոյ ը

քրիստոնեաներից, իր մտքի մէջ կարող է այդպիսի բան {խորհել}, թող թէ եւ մի ուրիշի մօտ բերնից հանել. ո՞ր անմի

կենագործել զդպրութիւնն՝ գայ առ սուրբն Սահակ զելս {խորհել} իրացն, այլ եւ զնա ինքն զսուրբն գտեալ ի նոյն անձո

ի բան է թէ ժողովուրդն հետզհետէ ուսան էր մտածել եւ {խորհել} զազգային լուսաւորութենէ, այլ զի՞նչ հոգեւորրականք

- Ի՞նչ ընկերութիւն է այդ, ազգային բաների վերայ {խորհելո՞ւ}, թէ... - Չէ՛, - ընդհատում է խօսքը Բէգզադէն

էր, զտեղափոխութենէ Սինօդին Էջմիածնի ՚ի Թէոդոսիայ {խորհելով}: Դաւաճանեալ զՄատթէոս արքեպիսկոպոսն, կալաւ զաթոռ

տախտակեայ պատով: Ման է գալիս, բայց, բարձրաձայն {խորհելով} - ինքը իւր հետ խօսակցելով: Ին՞չ մեղքս պահեմ, հե

Քանթը եւ ո՛չ Հեգելը. նախ, որ իմ մտածութիւնքը եւ {խորհելու} ազատութիւնը չկամիմ երբէք ստրկացնել այդ փիլիսոփանե

էս: Երկուքն էլ ասիացիք, երկուքն էլ արեւելքցի եւ {խորհելու}, խօսելու ձեւերով բնականապէս մօտ. պատճառ, ինչպէ

վուաց բերելով յանձինս զնմանութիւն, զանձանց եւ եթ {խորհեն}, անհոգ զազգէն գնացեալ, որ ընդ հարուածովք բաղդին

ք Հայոց, եւ 'ի վանս իւրենաց ոչ անդադար խօսէին եւ {խորհէին} եւ գործէին առ 'ի ճարել զարդարացումն Հայոց, եւ իբ

նաւանդ սխալի, եթէ ՚ի թմրութիւն ազգին յուսացեալ, {խորհի} ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց դնել յերեսաց: Ե՛ն յազգի

ալ աստիճանաւ իւրով եւ բարեծնունդ վերապատուութեամբ {խորհի} գէթ զհնար առ ի կեցութիւն այնպիսի, յորում չպակասէ

կարող երջանկացնել մարդկային ազգը, դորա վրայ թող {խորհի} ընթերցողը եւ առողջ դատաստան կատարէ: Աշտարակ

յ միայնոյ հայաբար հնախօսութեան կարող էր մտածել եւ {խորհիլ}, որ սեպհական է լուսաւորելոցն: Զի՞նչ արդեօք կարէ

ք ի պատասխանի ապացուցական փաստիւք [որոց] այլապէսն {խորհին} ). որովհետեւ հայախօսութիւն թարգմանչաց աղբերանայր

րլուծութեան։ Ահա բնագրի խօսքերը. " Եւ կամաւ եւս {խորհիցիս} զյիշելդ զտուեալ պատգամն երանելւոյն Յովհաննու Գիւտ

ւծումն բացարձակապէս Մինչ ՚ի Թիֆլիս էի, այսպէս {խորհուրդ} տայր ինձ եւ ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասում,

, ելանելով ի Հնդիկս չունիմ ինչ օգտիլ: Այսպէս {խորհուրդ} տայր ինձ եւ ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասու, ա

է ստորագրութեանցն) հիւպատոսն Անգլիոյ ի Ղրիմ: {Խորհուրդ} թղթոյն հայի առ ի ձեռս բերել զհրիտակսն, զորոց ես

ընդհանրական Ադմինիստրացիօնին Կալկաթայի. ուստի եւ {խորհուրդ} ետ, նախ քան զամենայն, յանդիման լինիլ նախագահին

ւճապէաք, դիմեցի առ հիւպատոսս Ֆրանսիոյ եւ Բելգիոյ {խորհուրդ} հարցանել ի նոցանէ որպէս ի բարեկամաց, ընդ որս ծան

ակութիւնն ոչ լինի եղջիւրաւոր: Այլ մեք դառնամք ՚ի {խորհուրդ} թղթոյս: Ունիմք առ մեզ զբովանդակ կայից եւ կալո

յունը, որ արդեն վաղուց տպագրված է: Անանիային {խորհուրդ} եմ տալիս կարդալ Ֆոշեն: Չնայած այդ գիրքը ժամանակա

քսորներից հետո, գեղձախտի բժիշկ Լուի Ֆիլիպը Դռանը {խորհուրդ} տվեց, որ նա միանգամայն անխոհեմաբար է կաթոլիկ հայ

իցիայի խարույկները... Ես նրան (Անանիային) {խորհուրդ} կտայի զբաղվել այս գիտությամբ. նա հեշտ կգտնի ղեկա

, եւ ինքը՝ լրագիրը, չունի իւր համար մի ուխտեալ {խորհուրդ}, առաջեւումը մի նպատակ, որին հասանէր. դա մի առօ

: Խնդրում ենք ցոյց տալ մեզ երկու Հայ, որ միասին {խորհուրդ} կատարած լինէին ազգի յառաջադիմութեան վերայ, հոգ տ

ցի շնորհքով շատ հեռի չէք կարող գնալ: Բայց այս մի {խորհուրդ} է իստակ սրտից, ինչպէս կամիք: " Ահաւասիկ Պար

ձեզ, եւ եղբայրական (եթէ միայն հաճիք ընդունել) {խորհուրդ} ենք տալիս ձեզ՝ բան գրելու ժամանակ չպատկանել այս

րի մէջ աւանդուած գիտութիւնքը եւ ուսմունքը շատ մեծ {խորհուրդ} ունին մի աշակերտի կամ մի ուսանողի համար, բայց դո

ու պատիւ ստանալ։ Մի՞թէ մարդը չունի մի բարոյական {խորհուրդ} իւր կեանքում, մի՞թէ այդ բանի համար է ստեղծել մեզ

ս մէջ: Եթէ դու աւելորդ արծաթ ունիս, քեզ մի բարի {խորհուրդ} տամ։ Մեր գեղի մէջ չկայ աղջիկների ուսումնարան։ Դ

ռողջ, թէ հիւանդ, որ գնացել էր վարսավիրայի մօտ՝ {խորհուրդ} հարցանելու, սորա նախկին առաջարկութիւնն է արիւն թ

ամար: Մի՞թէ մի իմաստուն եւ ազգասէր քաղաքագլուխ, {խորհուրդ} կատարելով քաղաքի գլխաւորների եւ ամբողջ հասարակութ

(" Հիւսիսափ. ", Մայիս, երես 385) եղբայրական {խորհուրդ} էի տուել Պ. Իսահակեանցին " բան գրելու ժամանակ չպ

երկու Հայ, որ ազգի օգտի եւ յառաջադիմութեան մասին {խորհուրդ} կատարած լինէին միասին: 2) Յայտնել այն պարոն

ռաջեւ սեւերես չմնալու համար պիտոյ է նորան մի բարի {խորհուրդ} տալ. արդեօք աւելի օգտակար չէ՞ր Պ. Իսահակեանցին

նեւին անտեղեակ է մեր մատենագրութեան պատմութեանը: {Խորհուրդ} ենք տալիս օրինաւոր կերպով կարդալ եւ հասկանալ Խորե

կը հասկանայ Խորենացին Ռուսերէն, քան թէ Հայերէն: {Խորհուրդ} ենք տալիս նոյնպէս կարդալ Ղազար Փարպեցու նամակը՝

է՝ Մասեաց դարեւանդից Ղզլար վազելով: Ինչպէս մեծ {խորհուրդ} եւ ազդեցութիւն ունի շրջակայքը մարդու վերայ. լսել

ւ անդադար տեսանում է ճիւղերի կտրատուիլը: Բայց մի {խորհուրդ} ասեմ Պ. Իսահակեանցին. ես եւ իմ նման մարդիկ շատ

ՈՂՈՐՄԱԾ ՊԱՐՈՆ Կոմս Էմմանուէլ. " {Խորհուրդ} մարդկան, կամք Աստուծոյ ", - ասում է առածը. սոր

ր մի որեւիցէ անբաղդացած հպատակին, վասն որոյ բարի {խորհուրդ} տալիս եմ ձեզ արձակել ինձ՝ առանց հրապարակելու մեր

հեղինակը իւր կցկտուր Յիշատակարանքը, որ բոլորովին {խորհուրդ} չունին պատմութեան համար, շփոթում է պատմական հնախ

ազդեցութիւն ունենալով ջլերի վերայ, հետեւաբար մեծ {խորհուրդ} ունի մարմնի շնչական կեանքի վերայ՝ յատկապէս ներգո

սում, թէ նոցա շինութիւնը այժմեան ժամանակումս ինչ {խորհուրդ} ունէր մարդկային յառաջադիմութեան համար: Կար ժաման

լեւ պատրաստականութիւնը ընդունելու ամեն մի բարեմիտ {խորհուրդ}, իւր տպարանից այս կամ այն թերութիւնը վերացուցանե

քներին փոփոխութիւն առաջարկողին. այս պատճառով մեծ {խորհուրդ} է ունեցել եկեղեցին Հայոց անցած գնացած կեանքի մէջ

աբաշեւի առաջեւ մեր ազգային հեղինակների գործերը եւ {խորհուրդ} ենք տալիս նորան մի փոքր ուսումնասիրել այդ հեղինակ

ան այս անգամ: Եւ ահա ժողով ժողովի քամակից, {խորհուրդ} խորհուրդի քամակից, ինչպէ՛ս լուծել, որ ազնուական

ձեռքով, բայց, ինչպէս իրաւագէտ մարդիկ, որոնցից {խորհուրդ} ենք հարցուցած, ասացին մեզ անկեղծութեամբ, թէ կար

տակներին. այժմ մնում է Նախիջեւանի հասարակութեանը {խորհուրդ} կատարել եւ չանհոգանալ այդ արծաթագլխի մասին, որ բ

, ամուլ եւ անգիտակից սաղմոսերգութեանց, որպէս թէ {խորհուրդ} հոգեւորացն իցէ դատարկասիրութիւն եւ փարիսականութիւ

ունէին հետեւողք նորա: Ուսումն քրիստոնէութեան եւ {խորհուրդ} նորա է բարոյականութիւն. - " Զոր ինչ կամիք, թէ ար

իւն որոց չիցէ ամրապնդեալ ՚ի վէմն քրիստոնէութեան։ {Խորհուրդ} յայտնութեան Քրիստոսի չէ՞ր զատանել իւր հետեւողս,

այլ ընդ ամենայն տեղիս, հոգւով եւ ճշմարտութեամբ։ {Խորհուրդ} յայտնութեան Քրիստոսի էր երջանկացուցանել զմարդկութ

վ սրբէ ալ զուխտն կտակին։ Պապական եկեղեցին, որոյ {խորհուրդ} բազում ուրեք քաղաքական ուղղեցեալ յօգուտ եւ յանձնա

մք ի գրոց եւ ՚ի կանոնադրութեանց եկեղեցականաց, թէ {խորհուրդ} դրոշմին տուեալ լինի միայն ի զօրացուցանել զհաւատաց

զրկի ՚ի Հոգւոյն, զոր ընկալա ի ձեռն մկրտութեան: {Խորհուրդ} մկրտութեան Հայի լայն, զի որդեգրեսցէ զերեխայն Հօր

իշատակի " հաստատեաց զխորհուրդ անարիւն պատարագին: {Խորհուրդ} պատարագին հայի, ի յիշել Հօր Աստուծոյ զմահ Որդւոյ

լ ըստ վերաuաց մտաց: Աղէ, եթէ ըստ Այվազովսքւոյ՝ {խորհուրդ} պատարագին կայանայ միայն ի գոյափոխութեան, ընդէ՞ր

աջմէ Հօր, յորմէ ո՛չ երբէք մեկնեցաւ: Ունայնանայ {խորհուրդ} պատարագին, եթէ առցուք զայն ըստ Այվազովսքւոյ - քա

ի՛ւն ու կրա՛կ թշնամու վերայ, Այս պիտի լինի {խորհուրդ} մեր կեանքին: Թո՛ղ պատգամախօսը, հնացա

ան կեանքի պիտոյքը հայթայթելու համար եւ թէ կամի նա {խորհուրդ} ունենալ, ապա ուրեմն պարտակածն է սպասաւորել ազգի

ց եւ թարգմանուած լինի, այնուամենայնիւ մեծ եւ մեծ {խորհուրդ} ունի նորոգելու եւ կենդանացնելու թէ՛ ճաշակը, թէ՛

ւմն էր աշխարհի երեսին, կամ թէ նորա գոյութիւնը մի {խորհուրդ} ունէր՝ համեմատելով ընդհանուր մարդկութեան հետ։

որ այդպիսի օրէնքը կենդանի ներկայ ժամանակի մէջ ոչ {խորհուրդ} ունի, ոչ արժէք"։ Այս դրութիւնը աւելի պարզ կերպ

աւասարութեան անունով երկու նոր մարդ էլ սպանել ինչ {խորհուրդ} ունի ընկերական կեանքի մէջ. չէ՞ որ երկուքի տունն

որ ուրիշ խօսքերով եւ եթէ մարդկային խօսքը կշիռ ու {խորհուրդ} ունի, ապա ուրեմն ամէն խօսք իրարից տարբեր է եւ չէ

" Հասկանալ է ", - շարունակում է Հայմը, - թէ ինչ {խորհուրդ} պիտի վերագրել Հեգելի սահմանադրական շինուածին եւ ն

ելուց յետոյ, յղանում է նա իւր մտքում մի յանդուգն {խորհուրդ}, Հռոմէական եկեղեցու եռապսակ պապ դառնալ: Գործարա

՝ այդ երկու հոգեշնորհ անձանց, սատանան, անարժան {խորհուրդ} յղանալ յանդգնեցնելով, մարգարէ կնոջը բորոտեցուց

ում։ Ամենին յայտնի է, թէ ի՞նչ ծա՛նր եւ մեծակշիռ {խորհուրդ} ունի Վաղարշապատ վերը յիշուած սուրբ ժողովը մեր ազգ

թողիկոսը անվերջանալի վէճ եւ խռովութիւն, որ ոչինչ {խորհուրդ} չունէին վերաբերութեամբ դէպի Հայոց ազգային օգուտը

։ Բայց սա, շատ սիրելով հանգուցեալը, բարեմտաբեր {խորհուրդ} տուեց նորան մի քանի ժամանակ յետ դնել այդ դիտաւորո

ւմ էր առաւել եւ առաւել, մինչեւ որ Պ. Ինոզեմցովը {խորհուրդ} տուեց նորան տեղափոխուիլ դէպի Կայսերական համալսարա

րը լցուած էին դիակներով, ո՛չ ոք չգիտէր, թէ ի՞նչ {խորհուրդ} ունի գործը... - Այդ լաւ է, այդ գեղեցիկ է

այ միեւնոյն յիմարութիւնը կամ լրբութիւնը... Ինձ {խորհուրդ} է տալիս անզգամը քաղաքական պաշտօնական օրագիր շինել

յդ հին եւ մեռեալ ձեւը խօսելու. դորա մէջ չկայ այլ {խորհուրդ}, բացի չար եւ տղայական անմտութենից: Տե՛ս ամբողջ

հետ խօսել, եթէ քո խօսակցութիւնը ունէր մի իրական {խորհուրդ} եւ ո՛չ գաղափարական միայն: - Պարզ եւ կենդանի

վի կացուցանելոյ զիշխանութիւն Ձեր ի վերայ տգիտաց, {խորհուրդ} բարի տամ Ձերոյն մռայլութեան հալածել եւ բառնալ ի մ

ներից ովին հրաւիրելու եւ ովին չհրաւիրելու մասին, {խորհուրդ} կատարելու համար: Քեզ միշտ բարի կամեցող Յ. Շ

ջեւ եւս կը չոքեմ... - Ասա՛, խնդրեմ, ի՛նչ {խորհուրդ} ունի այս բոլորը․ ես ոչինչ բան չեմ հասկանում․ եւ ք

պիտոյ է խօսել: - Դու գրում էիր, թէ պիտոյ է {խորհուրդ} կատարել, ովի՛ն հրաւիրել եւ ովի՛ն ոչ, - պատասխան

ւք հրաւիրելու միտք ունենայիք, ես անտարակոյս պիտի {խորհուրդ} տայի ձեզ հրաժարուիլ այդ մտքից, - ասաց Մանթուխեան

խայտառակելը շինել են իւրեանց կեանքի եւ գոյութեան {խորհուրդ}: Այս խօսքերը սաստիկ տպաւորութիւն գործեցին պ

դաշն բռնենք մի վեդրօ արաղով: - Դուք ինձանից {խորհուրդ} հարցրեցիք, - ասեց Մանթուխեանցը, - ես յայտնեցի ձե

եղեցու ել ու մուտը հոգեւոր պաշտօն չէ, մի սրբազան {խորհուրդ} չէ, որ սոսկական մարդը համարձակութիւն չունենար մե

որ այդ առանձին առանձին մարդիկը միմեանց մօտենան, {խորհուրդ} կատարեն, եւ իւրեանց մասնաւոր ձայները, դէպի մի ա

ազը կարօտ է մի փոքր մշակութեան: Եւ առ ժամանակ ես {խորհուրդ} չեմ տալիս ձեզ երգել այնպիսի բաներ, ուր շատ կային

Խնդրեմ այս ասածներս ընդունել, որպէս մի բարեկամի {խորհուրդ}, եւ ոչ որպէս պատուէր կամ խրատ, ես առհասարակ սով

ի մինչեւ օտարների հողերի վերայ զարկուելը, որ մեծ {խորհուրդ} եւ արժէք ունին մեր գիտուն անուանուած պարոնների աչ

ձ ձեր նկատողութեններից. պատճառ, ամենայն խրատ եւ {խորհուրդ}, որ ուղղակի վերաբերւում էին իմ ընտանեկան կեանքին

ղով տոգորուած ձեռքը եւ ջերմ-ջերմ համբուրեց: - {Խորհուրդ} մարդկան, կամք Աստուծոյ, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օ

ւ անխախտելի բանի վերայ: Ես տեսանում եմ այնտեղ մի {խորհուրդ}, որ սրբացած էր ամուսինների փոխադարձ սիրովը: Դու

Մեր ցեղապետը սարսափած այս մահագուշակ պատասխանից, {խորհուրդ} է կատարում Խանի կերակուր պատրաստողի հետ, սպանել

բնակիչներով։ Բայց մեք ընդունել մի այդպիսի անհիմն {խորհուրդ} չենք կարող. մի մասնաւոր մարդ կարող է միայն իւր հ

դուռերը։ Այս տեղերում ցոյց է տալիս նա որպէս միակ {խորհուրդ} իւր միաբանութեանը մշակել Հայոց լեզուն եւ այս մշակ

ամանակ դիմում է դէպի կրօնը եւ հարցանում է նորանից {խորհուրդ} ՝ արդեօք այս կամ այն, որ իւր սիրտը յղացել էր, թ

այնպիսի մարդու, որ կասկածում էր այս բանի վերայ, {խորհուրդ} ենք տալիս կարդալ այն գրուածքը Մխիթարեանց, որ յար

նքից միւս վանքը, այս աբեղայից դէպի միւս աբեղան՝ {խորհուրդ} կատարելու ազգի լուսաւորութեան համար։ Երկու անգամ

րեւում է, որ ունէր նա իւր սրտի խորքում մի գաղտնի {խորհուրդ} ՝ երբեմն թափել իւր անձը եւ միաբանութիւնը պապական

մբք։ " Յո՞ր գիրս արդեօք ". - Աւասիկ- ասեն- գիրքն {խորհուրդ} Աստուածպաշտութեան։ Այս գիրք յեօթանասուն ամաց հետ

պատճառ դառնալ մեր ազգի հարուստներին եւ իշխաններին {խորհուրդ} կատարել այս բանի վերայ։ Այս նամակը, մի

որա փառքն էին հայախօսութեան, (որոց չգոյր՝ այլ [ {խորհուրդ]}, բայց եթէ զանունիկ իմն ժառանգել հնախօս հեղինակի

յորում դանդաչէինն անխորհուրդ օդաբաղխութեամբ: [ {Խորհուրդ]} նոր հայախօսութեան չէ՛ր եւ չէ իսկ յաղարտ վարել զհ

եպհական լինել բովանդակ մարդկութեան, եւ ո՛չ իբրեւ {խորհուրդ} կամ գաղտնիք՝ յոր նուիրեալ [էին սակաւք ոմանք, յո

արտս, ելանէ ի Վաղարշապատ առ սուրբն Սահակ: Ուստի {խորհուրդ} արարեալ լուսաւորչացս, յաշակերտաց անտի իւրեանց զՅ

իկ խժականք էին. գործեալ է դորա այդ արդարեւ, այլ {խորհուրդ} նորա իրագործեալ է ոչ նորոգութեամբ հին լեզուի, այ

արարութիւն եւ կաքաւ: Բայց մինչ չիք այս ամենայն, {խորհուրդ} սուրբ տանք պատուելի հայրենակցաց մերոց գոնէ ուսուց

այլ մարդ դարձաւ բոլորովին, նորա սիրտը յղացաւ նոր {խորհուրդ} աւետարանել Թուրքերին եւ առ հասարակ արեւելեան ազգե

ռողջութիւնը։ Աշակերտքը բժիշկներ կանչեցին, որոնք {խորհուրդ} էին տալիս Իգնատիոսին ուղեւորիլ դէպի հարաւ, բայց

բոլոր աշակերտները Հռովմ կանչեց, որոնք, ժողովով {խորհուրդ} առնելով, իւրեանց նախկին կանոններին վերայ (աղքատ

համարուին, եւ ժողովը, որ Պապը կազմել է միմիայն {խորհուրդ} առնելու համար, կը դառնայ հերետիկոսական ամբոխ։ Ա

Մանդարինը, որ մտերիմ բարեկամ էր Յիսուսեաններին, {խորհուրդ} տուեց Կայսրին օգնութիւն կանչել Պօրտուգալացիքը՝ հ

բ սոքա, հաւաքուած Մային դուքսի առանձնարանի մէջ, {խորհուրդ} էին կատարում, երեւեցաւ Բուրգուան՝ Յակոբեանների

IVը վճռեց, որ վերադառնան Յիսուսեանք։ Երբ Սիւլլի {խորհուրդ} էր տալիս նորան չ'առնել այս գործը, Հենրիկոսը պատա

գեպէս, որովհետեւ դորա աշխարհ յայտնուիլը եւս բարի {խորհուրդ} ունէր մեր ազգի համար։ Մեք տեսած ու կարդացած էինք

ինգ տարի ընկճված էինք մենք էլ։ Ո՛չ. այդ տակաւին {խորհուրդ} ունէր եւ սկզբունքից առաջ էր գալիս, թէեւ ոչ դրակա

ւմ է հին լեզուի արտաքին ձեւին՝ կեղեւին, որ բնաւ {խորհուրդ} չունի։ Բայց այս էլ ճշմարիտ է, որ պ. Պռօշեանցի

բայարմատի հետ, իրենք իրենց ոչինչ նշանակութիւն եւ {խորհուրդ} չունին։ Թէեւ առաջին լծորդութեան վերջաւորութիւնը

չ միայն չէ կարող ծաղկել եւ ուժ առնելով՝ հանրական {խորհուրդ} ունենալ ազգի համար, այլ կա՛մ մի գաւառի կը ստրկան

՛նչ մտածենք, մի՞թէ հաւատանք: Բացի սորանից, ինչ {խորհուրդ} ունի դուռը կողպել եւ բանալիքն էլ հանել: Սօսին իր

փի հոգիդ դուրս գայ " (եր. 66): -"... Ըսենց {խորհուրդ} արին իրենց միջին, համա, աստուած իր բանը գիտի.

, միջին դարերի պատկանաւոր, որ օգտակար եւ փրկարար {խորհուրդ} ունենայ մեր համար: Միջին դարերի ժանգը, որ նստել

դորայ խորհուրդը. ի՞նչ յոյս ունին դորանից: {Խորհուրդ} չկայ. յոյսն էլ թեթեւութեան արդիւնք է: Թող այդպի

ք մեր ընթերցողների առջեւ էլ նոյնը անել, պատճառ, {խորհուրդ} չգտանք զուր տեղը խնդիրներ առաջարկելու մէջ, միմիա

արդ խաբեբայութեան, - որոնք թէեւ ըստ էութեան ոչինչ {խորհուրդ} կամ զօրութիւն չունին, բայց եւ այնպէս ամբոխի աչքի

երեւցող լինելով, ստիպում են բերանաբաց ժողովրդին {խորհուրդ} ենթադրել այդ բաների մէջ: Յայտնի է թէ հնարողը, կ

տայ: Մենք կ՚աշխատենք մի քանի բան հանդէս հանել, {խորհուրդ} տալով ամեն հայի, որ առնու այդ գիրքը եւ ինքը կարդ

, երրորդ օր մի ուրիշ եւ այլն: Այս սկզբունքը մեծ {խորհուրդ} ունի ընկերական կեանքում, բայց մեր հատուածը Մաթու

իւնը դնել, որ այսօր անսովոր է ազգին: Ի՞նչ էական {խորհուրդ} ունի կենդանի ժողովրդի իրաւունքը ոտքի տակ կոխելը,

լեզուների մէջ։ Նոր լեզուի միջում կայ հիանալի {խորհուրդ} ։ Երանի՜ թէ հնար լինէր ասել այդ հնամոլ պարոններին

յդ հնամոլ պարոններին. հին լեզուի միջումը եւս կայ {խորհուրդ}, բայց՝ կորստական եւ տարբեր այն խորհրդից եւ միան

լեզվով, հասարակին հասկանալի. երկար ժամանակ այս {խորհուրդը} մնացել էր մեր սրտումը բոլորովին անգործ, պատճառ,

րդն է, ինչպես եվրոպական այդպիսի աշխատությունների {խորհուրդը}, բարոյական լուսավորություն եւ կրթություն, եւ որ

ի " համար, ես կարծում եմ որ ուշ չէ, բայց դու քո {խորհուրդը} հայտնել մեզ: Եվ մի փոքր կամ մնում ենք ձեւը մեծաց

անքը, որ կարծում ենք, թե չէ կատարել դեռեւս յուր {խորհուրդը} ազգին վերաբերությամբ, նույնպես համարձակվում ենք

աջ հավասար է ∞ 0, ես կանվանեի նրա բնական եւ միակ {խորհուրդը}, բայց դա կլիներ շատ անվայել: Պ. պ. ստորագր

ան վերայ, եւ դուք՝ Պ. Իսահակեանց, տուեցէք այդ {խորհուրդը} Հայաստանին։ Մեք եւս կ'առնէինք այդ գործը եւ չէինք

ոսութիւն ճանաչւում է մեզանում: Ծնողի գլխաւոր {խորհուրդը} եւ նպատակը չէ պիտոյ այն լինի, որ աշխատի իւր մահի

ազգից մինչեւ այսօր: Ի՞նչ է մարդկային կեանքի {խորհուրդը}, մի՞թէ լաւ ուտել, լաւ խմել, լաւ հագնել, փառաւ

ն ընկերութիւն ոտք է հաստատել Նախիջեւանի մօտ, որի {խորհուրդը} է զանազան մսեղէն պաշարներ պատրաստել Եւրոպա ուղարկ

ային կամ եւրոպական բազմակողմանի ուսումնարան, որի {խորհուրդը} եղած լինէր պատրաստել կրթեալ եւ խելացի քաղաքացիք,

մանալի բան. այնպիսի ժամանակի ենք հասել, որ բարի {խորհուրդը} եւս, որ տալիս էինք մի մարդու, ամենեւին դէպի չար

ի պէս չվարուէր լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս բարի {խորհուրդը} ինչ ազդեցութիւն կը գործէ Մուզաների բարեկամի վերայ

ր ազատ կամքովը, հասկանալով մարդու եւ մարդկութեան {խորհուրդը}, առանց բռնադատուելու մի հարկադրական պահանջողութե

յն ուսումնարան: Եւ այսպէս, Սամուէլ Մուրադի բարի {խորհուրդը} չէ կատարուած եւ չէ կատարւում էապէս. սորա պատճառը

սակայն շատ աղքատ է իւր բովանդակութեամբ: Գլխաւոր {խորհուրդը} " Ընծայի " յորդորել Հայերը դէպի միաբանութիւն, բա

ճմտանքի եւ առողջ դատողութեան առաջեւ: Եթէ մեր {խորհուրդը} լինէր գնալ օգտի եւ շահաստացութեան քամակից, եթէ մ

ուսել են մարդկեղէն աշխարհում իւրեանց գաղտնածածուկ {խորհուրդը}: Մեր սիրտը լցուած է արիւնով։ Մեք այստեղ չեն

մ, որ արծաթս կորած է: Այս բանի մէջ Բէգզադէի {խորհուրդը} այն էր, որ այն պարոնի անունը կոտրուի վաճառանոցու

անութեան եւ գժտութեան բոցը... Այդտեղ ունիմ ես իմ {խորհուրդը}... Ամուսինը, չկարողանալով կատարել իւր կնոջ կամք

այս զարհուրելի բառը՝ ազգասպանութիւն: Եթէ դպրոցի {խորհուրդը} եւ նպատակը համաձայն չէ ազգի էական օգուտներին, եթ

պատճառն այն է, որ մեր կանայք կորուսել են իւրեանց {խորհուրդը}: Մայրը պիտի ուսուցանէ իւր զաւակներին ազգային լեզ

ւթիւն կայ ձեր վերայ՝ նմանել նոցա եւ հասկանալ ձեր {խորհուրդը}: Դուք ստեղծուած չէք, որ միմիայն հագուիք, ուտէք

անայ. այս կամ այն մասնաւոր գիտութիւնք չունին այն {խորհուրդը}, ինչպէս մտածում են ոմանք: Հայոց ազգը շատ տեղ գր

ակնոցով նայենք այդ պատմութեան վերայ: Նամակիս {խորհուրդը} այն է, որ խնդրեմ Ձեզանից Յիշատակարանիդ միջնորդու

ստատուէր անխարդախ հիմքերի վերայ: Ընկերութեան {խորհուրդը} կը լինէր իւր գոյացուցած արծաթով ամենայն խնամով եւ

լ դէպի մի մարդ եւ առանց վարագոյրների յայտնել սրտի {խորհուրդը}: Թողունք այս եւս, ես Հայ եմ, Դուք եւս Հայ

ացնել գործից, եթէ կերպարանագործես նորան պայմանիդ {խորհուրդը}: Եւ այսպէս, դնենք, թէ խօսում ենք մի այդպիսի դժ

, որ հող եւ երկիր տիրաբար ձեռք բերելու նպատակը եւ {խորհուրդը} փառք չէ, պատիւ չէ, դոքա երեխայական գաղափարներ ե

կայ: Կառավարութեան դրամ է հարկաւոր, իւր որեւիցէ {խորհուրդը} յառաջ քշելու համար, ներքին պարտք է հրատարակում ն

րին բաշխելով: Եթէ ազգութեան ներքին եւ էական {խորհուրդը} չէ տնտեսական խնդիրը, անհիմն է այդ ազգութիւնը, ս

: Մեր քարոզութեան նպատակը եւ մեր աշխատութեան {խորհուրդը} այն է միայն, որ ազգը մտածէ իւր ապագան եւ ազատէ ի

զգը, քան թէ նոցայ ամուլ նախնիքը, յղացան այս մեծ {խորհուրդը}, ճգնեցան, քրտնեցան եւ դեկտեմբերի 14-ի երեկոյին

ն մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է թատրոնի բուն եւ էական {խորհուրդը}: Թատրոնի բեմը ստոր չէ ուսումնական ամբիոնից

նոցա օրինակին: Բայց այն խնկելի մարդերի բարի {խորհուրդը} հասանու՞մ է իւրեանց վախճանին. արդեօք Նախիջեւանը

րատարակել Հիւսիսափայլ օրագրի ձեռքով, եւ մեր բարի {խորհուրդը} այն է, որ մեր ժողովուրդը կարդալով այս շարքերը,

Ոսկի, արծաթ, հարստութիւն, Ահա կեանքիս լոկ {խորհուրդը}: Բան էք ուսել, յիմար զքեզ, Թ

նքի եւ իրաւադատութեան առաջեւ չունի այն միստիկական {խորհուրդը}, ինչ որ ունեցած տեսանում ենք Պ. Չամուռճեանի համ

Հայի առաթուր կոխուած իրաւունքը է մեր կեանքի բուն {խորհուրդը} եւ նպատակը: Եւ այս նպատակին հասանելու համար չէ պ

ակիցը տալիս, որ ունայնացնում էր " Հիւսիսափայլի " {խորհուրդը} ։ Ես այդ ունայն ճանաչուած աշխատութեան մասնակից էի

ւ այսպիսի դիպուածում բոլորովին ոչնչանում է լեզուի {խորհուրդը} ։ " Հիւսիսափայլը " չափից դուրս հայկաբան էր, մանա

ւնենան այդպիսիների մէջ, մանաւանդ եթէ աշխատութեան {խորհուրդը} է գեղեցիկ մի պատմութիւն կարդացողների ճաշակը եւ հա

ան վերայ, որ գիտակցութիւնը, ըմբռնելով այս ձայնի {խորհուրդը} եւ տպաւորութիւնը, անմիջապէս հասուցանէ նորա սրտին

տակ, ամենայն բան գրելու ժամանակ պիտոյ է իւրեանց {խորհուրդը} ունենան, եւ այս խորհուրդը պիտոյ է կարելի բան լին

ամանակ պիտոյ է իւրեանց խորհուրդը ունենան, եւ այս {խորհուրդը} պիտոյ է կարելի բան լինի, այսինքն՝ ժամանակի հանգ

յ " վիպասանութիւնը եւ ճանաչած նորա ազնիւ եւ սուրբ {խորհուրդը}, ուրեմն եւ՝ արժանաւորութիւնը։ Վասնորոյ, աւելո

խօսի, անհատութիւնը չէ կարելի ոչնչացուցանել։ Իմ {խորհուրդը} այն չէ եղել, որ իմ գրածը ուրիշին օրինակ դառնայ.

լ յուր աչքը եւ սիրտը, կամ թե ուրանալ յուր կյանքի {խորհուրդը}, եւ լուսավորության աղբյուրի մոտ նստած, միշտ ծար

սոփայութիւնը, ինչ ճամփով կ՚ուզես գնայ, միայն թէ {խորհուրդը} եւ նպատակը այն լինի: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ,

ծ յանցանք էլ սա գործեց: Ի՞նչ է այս հաւասարութեան {խորհուրդը}: Քրիստոնէութիւնը կործանեց եւ փշրեց այս վարդա

են օգնել Քանթը կամ Հեգելը, եթէ քո խուզարկութեանը {խորհուրդը} քո ազգի վրայ գործ դնել է նոցայ համակարգութիւնքը:

ն: Իսկ այդ սկզբունքները չեն կարող ցոյց տալ իրենց {խորհուրդը} եւ նշանակութիւնը իրենց բոլոր թանձրացեալ (կոնկրէտ

ել, որ նոքա խելօք մարդիկ չեն եղած, որ գործարանի {խորհուրդը} լաւ հասկանային եւ այնպիսի վատթար կիրքեր գործ չդնէ

ա: Այնուհետեւ գործարանը բոլորովին կորցնում է իւր {խորհուրդը} եւ շեղուելով հիմնադրի մեծ նպատակից, մի նոր ուղղո

երի նման, ծով ու ցամաք ման են գալիս՝ իրենց մտքի {խորհուրդը} երկնաւոր եւ չապականուող գանձով հարստացնելու համար

ես շա՛տ աղտեղի եմ համարում։ Բայց նոցա հայհոյանքի {խորհուրդը}, մի փոքր առաջ յիշուած, դարձեալ նոցա ասած բաների

խօսիցն ", մենք հասկանում ենք այդ Յովնադաբի տուած {խորհուրդը} ։ Մենք չենք արտագրում այդ անցքի պատմութիւնը, նախ

մ հանգուցեալ Ագաթոն Ակիմեանցի վերայ։ Հանգուցելու {խորհուրդը} էր, նմանող լինելով իւր դաստիարակին, Դորպատ գնալ

ւ էր իւր մէջ եւ նիւթական զօրութիւն։ Պ. Անքէի {խորհուրդը} անպտուղ չմնաց. առ ժամանակ մի հրաժարուելով իւր մտ

յց, որպէս Քրիստոնեայ հասկանալով մարդկային կեանքի {խորհուրդը}, արժան էր չափաւորել մեր սուգը, որովհետեւ հաւատո

ր հեծելազօրական, որ ամենեւին չգիտէ ապստամբութեան {խորհուրդը}, յարգը եւ արժանաւորութիւնը, վիրաւորեց ինձ իւր գ

գործից, իմ որդին կը հասուցանէ նորան իւր փրկարար {խորհուրդը} եւ կը սրբէ տէր սատանայի տգիտութեան եւ թուլամորթու

ն ու բորբոքեցին հոգիս, որ չկարողացայ զսպել սրտիս {խորհուրդը}, որ եռած ջրի նման վեր ու վայր էր լինում իմ մէջ:

տարելու իմ վհկական արարողութիւնը: Այդ դիւթիւթեան {խորհուրդը} այն էր, որ անմաքուր ոգիների միջնորդութեամբ կանչէ

են ինձ: Արդեօք աւելի լաւ չէ՞ր լինելու, եթէ այդ {խորհուրդը} կատարէինք պ. Մանթուխեանցի ներկայութեամբ․ նա դոցա

մենահին Ալքիմիկոսք, նոցա մէջ միայն այդ գիտութեան {խորհուրդը} էր Ոսկի շինել ուսուցանել: Սկիզբը կարծիքի,

ն եղած էին դոքա մինչեւ նորա օրը: Այղ աշխատութեան {խորհուրդը} է, բանալ մետալների դէպի ոսկի փոխարկելու գաղտնիքը

աքարեանցի վերայ, որ սա հասկացաւ, թէ պ. Մարկոսի {խորհուրդը}, ծանօթանալու կոմս էմմանուէլի հետ, է ծանօթանալ ն

- հարց արեց պ. Մարկոսը: - Սատանան գիտէ նորա {խորհուրդը} ․ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ օձեր նստած կան նորա փորում, ն

արակամ ընդունեց այն բոլոր աոաջարկութիւնքը, որոնց {խորհուրդը} եւ նպատակն էր մօտ մնալ եկեղեցուն եւ հոգեւորներին

վ եւ բոլորովին մեքենաբար, առանց հասկանալու ասածի {խորհուրդը}: Կոմս էմմանուէլը մտաւ Մահտեսի Թովմասի բակը:

, ուրեմն թոյլ տուեցէք ինձ ասել ձեզ իմ կարծիքը եւ {խորհուրդը}: Ինչքան, այսօր առաւօտ ձեր տան մէջ, եւ այժմ փող

ց, եւ թէ ինչպէս պիտի լինէր նա, որ լցուցանէր իւր {խորհուրդը}: Պարոնը կը լինէր այսպէս մօտ յիսուն տարեկան, միջ

մեծ յօժարութեամբ պատրաստ եմ լսել ձեր մարդասիրական {խորհուրդը}: - Լաւ ասացիք, - պատասխանեց բժշկապետը, - ի

Լաւ ասացիք, - պատասխանեց բժշկապետը, - իմ տալու {խորհուրդը} չէ միայն բժշկական, այլեւ բարոյական. տարակոյս չկ

՛նչ է գրել մինը եւ ինչ է հաստատել միւսը. բայց իմ {խորհուրդը}, - շարունակեց բժշկապետը, ընդհատելով պարոնի խօսք

ով իւր տհաճութիւնը: - Սակայն խնդրում եմ լսել ձեր {խորհուրդը}, որի պատճառով այսքան խօսք յառաջացաւ: - Իմ ա

այսքան խօսք յառաջացաւ: - Իմ առաջին եւ վերջին {խորհուրդը} այս է, որ յետ հրաւիրէք դուք ձեր փեսան... Համա

- Համաձայնեցէք, պարոն բժշկապետ, որ դուք ձեր {խորհուրդը} տուեցիք ինձ շատ խիստ խօսքերով: - Ճշմարտութիւ

փոքր հասկանալի կացուցանել մեր ընթերցողներին բանի {խորհուրդը}: Պ. Յովնաթանեանցը իւր վերայ էր առած տէրութե

եկեայ անօթներ եւ ամաններ: Այժմեան հոգաբարձութեան {խորհուրդը} այն էր, որ հարիւր քառասուն փուդ արճիճ խառնուի կլ

յառաջամատոյց գործակից լինելու ամէն մի բանի, որի {խորհուրդը} եւ նպատակը էր մեր ազգի բուն եւ ստոյգ օգուտը, վաղ

երը եւ չէին կարող եւս լինել, պատճառ, այդ գրքերի {խորհուրդը} մարդ խաբել եւ յիմարացնել է. իսկ բնութիւնը ընդհակ

գործէինք: Մարդը կը հասանէ եւ կը ճանաչէ այս սիրու {խորհուրդը} այն ժամանակ, երբ լուսաւորել էր իւր հոգին եւ աճեց

ուած սիրելու, մարդկութիւնը սիրելու համար, նոցայ {խորհուրդը} այն չէ, որ այդ մտաւորութենից մի բարոյական օգուտ

ց յառաջուց, քան թէ կատարուած էր մեր ամուսնութեան {խորհուրդը} քաղաքապէս եւ եկեղեցապէս: Ամուսնութիւնը խաղալիք չ

գնդակների միջին էր ահա բոլոր վհկական արարողութեան {խորհուրդը}: Գնդակները բաղկացած էին եօթն բլրի հողից եւ եօթն

ր եւ օգտակար տեղեկութիւնքը, մի ընկերութիւն, որի {խորհուրդը} լինէր հոգալ ազգի բոլոր թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ իմացակա

այդ դաժան հոգու տէր մարդու մօտ եւ, յայտնելով իւր {խորհուրդը}, խնդրեց նորա օգնականութիւնը։ Կամենալով դեռեւս խ

վերայ, գնաց դարձեալ Հայաստան եւ, յայտնելով իւր {խորհուրդը} Մարգար վարդապետին, խնդրեց նորա ձեռնտուութիւնը։

ննելի տնտեսութեանը յանձնելով իւր անձը եւ իւր բարի {խորհուրդը} ՝ 1700 թուականին վերստին գնաց Կոստանդնուպօլիս։ Ա

մար ո՛րքան պիտոյ է ծանրանայ այս պատմութեան տրտում {խորհուրդը}, այդ անցքի իմաստասիրական եզրակացութիւնը մեր ներկ

։ Այդ միաբանութիւնը սկզբումը ունէր ստուգապէս այն {խորհուրդը}, որ վերակենցաղէ Հայկական դպրութիւնը։ Բայց այս ա

ի ընկերութիւն, մտածած լինէր, թէ այդ ընկերութեան {խորհուրդը} լինելու է Հայոց ազգին Պապականութիւն քարոզել, Հռո

այս ձեւաւորութիւնը, քան թէ իւրեանց Հիմնադրի բուն {խորհուրդը}, դարձել են Պապականութեան մշակողներ կամ, լաւ եւս

նը, ընդունում է նորա կանոնքը եւ պայմանքը, որոնց {խորհուրդը} է առնել տալ մինը կամ թողուլ միւսը, եւ այս կանոնն

էր մօտենալ Աստուծոյ։ Այս քարոզութենների միայնակ {խորհուրդը} էր փարիսեցիների, դպիրների, քահանաների եւ քահանա

ր խորհուրդն էր ցոյց տալ միայն կրօնի ինչութիւնը եւ {խորհուրդը} )։ Բեր այժմ խօսենք իւր կարգով եւ պապականութեան

ում են՝ երկրորդը քարոզելով։ Երկու էր այս բաների {խորհուրդը}. մին, որ ցոյց տային, թէ պաշտպան են քրիստոնէութ

րօնների բնաւորութիւնքը։ Ի՞նչ է պապականութեան {խորհուրդը}, որ ներգործում է այսպէս. այս խորհուրդը մեծ է,

անութեան խորհուրդը, որ ներգործում է այսպէս. այս {խորհուրդը} մեծ է, բայց ո՛րքան մեծ, այնքան եւ կորստական մար

գու գիտակցութեամբ հասկացան Քրիստոնէութեան փրկարար {խորհուրդը}, շատ քաղաքներ, որոնց մէջ մի տեղ հաւաքուած էին ա

Աւելորդ է վերստին կրկնել այստեղ Մխիթարի բուն {խորհուրդը} ՝ միաբանութիւն կազմել ազգը լուսաւորելու համար, ա

ում է երեւելապէս չքանալ Մխիթարի միաբանութեան բուն {խորհուրդը} ։ Մխիթարը եւ նորա մանուկ միաբանութիւնը Հայոց

գործողութեան դիտաւորութեան եւ շարժառթի համեմատ։ {Խորհուրդը} կամ շարժառիթը է մի հոգի, որ ձգում է գործը որպէս

կրօնի հետ, շատ նեղսիրտ։ Բայց եւ դա ունէր իւր մեծ {խորհուրդը} մարդկութեան համար, դա համարեա թէ մի միջոցական, փո

տղայական անխորհուրդ գովեստ, բայց մի հատ է մեր մեր {խորհուրդը} ՝ "անաչառ պաշտօնեայ լինել ճշմարտութեան"։ Իսկ անաչա

իսուսականութիւնը, ծածկելով իւր դիտաւորութիւնը եւ {խորհուրդը} աղքատութեան եւ բարեպաշտութեան դիմակներով, վերջին

ւցանում էին իւրեանց պատուասիրական մտածութիւնքը եւ {խորհուրդը} ։ Ինչ ժամանակ նոքա առաքելութեան պատճառով գնու

խարհի հետ, թողեց յաւիտեան։ Իգնատիոսի առաջին {խորհուրդը} եւ նպատակը Երուսալեմ ճանապարհորդել եղաւ՝ սուրբ տ

ան հասանելու։ Միմիայն կրօնական մոլութիւն էր նորա {խորհուրդը} եւ նպատակը, որին հասանելու համար ոչինչ բան չէր խ

ին յօդուածի մէջ ես արդէն ասացի, թէ Կարգի գլխաւոր {խորհուրդը} այն էր, որ ընդդէմ Վերանորոգութեններին պաշտպան լի

ների։ Նոքա հաւատացուցին Կայսրը, թէ Մեցցաբարդայի {խորհուրդը} այն է, որ տարածէ Պապի իշխանութիւնը Չինաստանի մէջ

էին եւ հիները փոխում։ Յիսուսեանների գլխաւոր {խորհուրդը} այն էր, որ ուսուցանեն Պարագուայեցիներին կարգ եւ

աստատ պահել Պապականութիւնը Փարիզի մէջ, իսկ ներքին {խորհուրդը} բոլորովին քաղաքական խնդիր, այն ժամանակ Փարիզի հաս

եծութեան պատուասիրողքը։ Կրկնապատիկ եղաւ ճակատագրի {խորհուրդը}, որ է տալ Գաղղիացոց, ինչ որ կարող էր փրկաւէտ լինե

ը նոյնպէս եւ բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան եւ բանի {խորհուրդը} նոյնն էր։ Այս պատճառով մեք աւելորդ ենք համարում

յն այսչափ, այլեւ անբնական։ Այո՛, հեղինակի բուն {խորհուրդը} Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ է

ոյ, կանգնելոյ, եւ այլն։ Ինչ է այս ոյասիրութեան {խորհուրդը}. գրածին աւելի վսեմութի՞ւն տալ, թէ՞ աւելի հասկան

այ. երկու դիպուածումն էլ լեզուն, հանրականութեան {խորհուրդը} կորցնելով, ազգին համար կը լինի չեղածի պէս, իսկ

մենք հեռացանք մեր ուղիղ ճանապարհից, մեր գրութեան {խորհուրդը} է " Սոս եւ Վարդիթերի " քննութիւնը: Մենք քանի ու

ունայն պճնասիրութեան համար արծաթ ճարելու բարբարոս {խորհուրդը}, եթէ թողունք դժոխային պառաւների դաւաճանութեան զ

ելի հաւանական է, որ քոյրը իմանալով էրկայ դաւաճան {խորհուրդը} իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի դէմ դնել

կերպարանք ունի, որ կարծես թէ բոլոր վիպասանութեան {խորհուրդը} ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ կախարդութեան էութիւնը եւ նե

յն այսչափ, այլեւ անբնական: Այո՛, հեղինակի բուն {խորհուրդը} Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ է

ստին կրկնում ենք, թէ դպրութեան եւ լուսաւորութեան {խորհուրդը} այն չէ, որ ամէն անցած խաւար լոյս քարոզէ, ամէն դ

յդ խաւար ուղղութեան տիրապետութիւնը: Ի՞նչ է դորայ {խորհուրդը}. ի՞նչ յոյս ունին դորանից: Խորհուրդ չկայ.

ը, շատերը այդ անուններից կը կորցնեն իրենց ներկայ {խորհուրդը}, բայց մենք բնաւ վերաբերութիւն չունինք այդ բաների

է ի՛նչ է այդ կրակը, ահա մեր ծանօթաբանութեան բուն {խորհուրդը}: Ենթադրում ենք, թէ ընթերցողը փոքր ի շատէ

տութիւնը անին իրենց մէջ այս պայմանների սիմբոլական {խորհուրդը}, որ փեսան հրապարակով ցոյց է տալիս եւ ապացուցանել

եւ անցած գնացած ժամանակի վրայ բռնանալու: Լեզուի {խորհուրդը} ձեւի մէջ չէ, այլ իրի մէջ. եթէ ես " հաց տուր ինձ

անը ստրկացած, չեն կարողացել հասկանալ այն հիանալի {խորհուրդը}, որ ծածուած կայ այս գործի մէջ։ Այդ պարոնները փչ

արդը, որ մի անգամ հիմնաւորապէս հասկացել է լեզուի {խորհուրդը}, նորա պաշտօնը, այնպիսին երբէք չէ կարող այսպիսի

։ Բայց երկաթը, որ դէմ ես անում նորան, այնտեղ քո {խորհուրդը} բռնանալ չէ բնութեան վրայ, այլ ուղղութիւն տալ նոր

գամ: Եւ ահա ժողով ժողովի քամակից, խորհուրդ {խորհուրդի} քամակից, ինչպէ՛ս լուծել, որ ազնուականութիւնը զո

չմատնի իր առողջությունը, որ դիմե լավագույն բժշկի {խորհուրդին} եւ կատարե նրա բոլոր պատվերները: Գրիր նույնպես,

չէին կամենում մտանել ստորակարգ մարդերի տուն Սուրբ {Խորհուրդին} հաղորդելու համար՝ հիմնուելով այն բանի վերայ, թէ

ենք եւ հրամայում ենք, որ ստորակարգ մարդերը Սուրբ {խորհուրդին} հաղորդելու ժամանակ ճիշտ պահուի քահանայական կանոնը

արակապետութեան մէջ, բոլորովին համաձայն էին Կարգի {խորհուրդին} եւ գաղափարին։ Բոլոր բնակիչք ուսան աշխատել. այր

գիրք " Մինին խոսք, մյուսին հարսն " անունով, որի {խորհուրդն} է, ինչպես եվրոպական այդպիսի աշխատությունների խոր

րոյցը: Ճշմարտութեան պաշտօնեայ լինել մի հատիկ {խորհուրդն} է մի բարոյական մարդու, եւ վա՜յ այն մարդուն, որ

թարախ էր զարկում այնտեղից նորա երեսին: Վիրաբուժի {խորհուրդն} է դուրս բերել հիւանդի կազմուածքից այդ ապականութիւ

2. Հարց. - " Դրոշմը ի՞նչ է"։ Պատասխանի. " Այն {խորհուրդն} է որ զՀոգին սուրբ կուտայ մկրտելոց"։ Ուսանիմք ի

բիւրը եւ շարժառիթը։ Այսչափ կրօնի վերայ։ Մեր {խորհուրդն} էր ցոյց տալ միայն կրօնի ինչութիւնը եւ խորհուրդը

է եւ քանի որ այդ ուն վեվ պիտի հնչվի, ու պահելու {խորհուրդն} ի՞նչ է. ընթերցանութիւնը դժարցնել։ Ինչ որ մեզ է

ամբողջ մի գեղի նկարագիր. իրեն իսկ արգոյ հեղինակի {խորհուրդն} էլ այս է, ինչպէս ծանօթաբանում է յառաջաբանի մէջ:

ատի խօսք կամենայ տալ քարոզչին, նայելով նոցա դառն {խորհուրդներ} որոճալուն, իր մէջ քաշելով արգելում է շնորհը. ան

գարէ, որ իբրեւ դաբիրայ եռոտանու վերայ մեկնում էր {խորհուրդներ} եւ քարոզում էր երկնքի Աստուածային նախասահմանութիւ

ւյս 19-ից, հասանելով ինձ 27-ին, հայտնի արեց Ձեր {խորհուրդները} եւ որոշմունքը Հնդկաստանի ազգային ժառանգության մաս

ր բոլորի գաղտնիքը, որի աչքը համարում է մեր աղիքի {խորհուրդները}, գիտէ, որ ես լաւութիւն եւ բարի՛ եմ ցանկացել ամե

Հայազգի սիրտը ի սուգ համակեց, Նորա {խորհուրդները} հիմնովին քանդեց, Ազգի վէրքերի թարախը սրբելո

է ուղիղ տեսութիւն ստացած լինէին, կը տեսանէին այդ {խորհուրդները}, բայց ափսո՛ս, որ միմիայն հայոց հին եւ մեռեալ լե

. կրկին շնորհակալություն եմ հայտնում Անանիային իր {խորհուրդների} եւ ընկեր-բարեկամներիս մասին տված հույժ հետաքրքրակ

րանս բանալու ժամանակ ". արդ եթէ նա, որ Աստուծու {խորհուրդների} հազարապե՛տն էր, աղօթքի էր կարօտում եւ աղաչում էր

տի ծածուկ մնայ միշտ ուրիշից, որ մի գուցէ օտարոտի {խորհուրդների} տէր լինելով, անարժանաբար տեսանէր մի այսպիսի մաքո

թեան լուրը: Այսպիսի զանազան եւ միմեանց ներհակ {խորհուրդների} մէջ ալեկոծուելով, - նորա շնչառութիւնը շուտացել էր

րծում էին ժողովքի մէջ եւ Կայսրի խաղաղութեան մասին {խորհուրդների} առաջը փակում էին։ Ահա՛ այս կերպով ժողովը չ'կարող

լի: Ինչ վերաբերում է Անանիայի բարի եւ սրտագին {խորհուրդներին} եւ առողջապահական զգուշացումներին, ինձ մնում է մի

մենայն օր գտանում էք ձեր անքրիստոնեայ գործերին եւ {խորհուրդներին} օգնական, կարող էք, իհարկէ, պատրաստել ինձ շատ ա

նելի չէ մկրտութեան ժամանակ, որովհետեւ եկեղեցական {խորհուրդներից} ոչ մինը չէ կատարւում մեքենաբար միայն: Մի զար

չ թէ միայն նորա նման մարդիկ, այլեւ... զանազան {խորհուրդներով}: Պ. Յովնաթանեանցի տեսութեամբ, բոլոր աշխարհը շա

խաւար ազգի կրօն լցուած է լինում աղօտ եւ խաւարային {խորհուրդներով} եւս եւ խռկուած աւելորդապաշտութիւններով։ Կրօնի նե

տը կենդանի մարդերի անունով ցանկացայ պսակել եւ այս {խորհուրդով} ձեզ ընծայեցի: Մեր ազգի անցածը տխուր է, այն

արմին իւր, եւ զգինին յարիւն իւր"։ Ո՛չ այսպէս: {Խորհուրդով} պատարագին, նուիրմամբ մարմնոյ իւրոյ եւ արեան, դա

Թոյն խառնած նռան հետ կարմիր ջրի Նորա {խորհուրդով} սուրբ ծերին տուի... Նա միւս առաւօտ չկար եր

հական հանդիսարանը, բայց այդ դիպուածներում գնալու {խորհուրդս} եղած է մի բան ուսանել: Շեկսպիրը՝ անգլիական

. ո՛վ Գիրսաս, ծառայ հաւատար, Չկամիմ թողուլ {խորհուրդս} անկատար, Ելիր ու գնա կրկին քո տեղին,

է, թէ յայս ամենայն գործ գլխաւորքն 'ի բանս եւ 'ի {խորհուրդս} էին նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ էր յայնժամ մեծաւոր

Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի։ Եւ մինչդեռ ես յայս {խորհուրդս} էի, գողք հանին 'ի վեր եւ սկսան անձրեւել նետս ոչ

). նա ի՞նչպէս է հասանում վերջապէս մինչեւ հաւատի {խորհուրդքը} եւ ճշմարտութիւնքը։ Ահա, թէ ինչպէս։ Եթէ բանը վե

նդ զվերաբերելիս կրօնի եւ աստուածապաշտութեան ունել {խորհրդաբար}, եւ ո՛չ հասկանալի ամենայն ում եք, որով հանդիսաց

Շաքարեանցը, որպէս տանուտէր, նախագահ հանդիսացաւ {խորհրդածու} ընկերութեան եւ բոլորովին բացասաբար վճռեց, որ կոմ

ocietatis; ossa et nervi hujus magni corporis"։ {Խորհրդածութեան} ժամանակ սոքա միայն ունէին ներգործական եւ կրաւորակ

եւս մոռացել է. այդ ինչ խնջոյք կը լինի: Այս {խորհրդածութենից} յետոյ, որ նորա կեանքի մէջ բաւական մեծակշիռ բան է

քինի լինել՝ գտանուելով առաքինի շրջակայքում. այս {խորհրդածութենով} պարապուած է միտքս այս րոպէիս, մինչ գրում եմ Յիշա

ալի մօտ գտանւում էին միշտ չորս օգնական, որ Կարգի {խորհրդածութենով} նշանակուած էին Գեներալի ընտրութենից յետոյ։ Բացի

նով յոյն օրագրին: 18 դարու վերջին կէսի վերայ մի {խորհրդածութիւն}, ակնարկելով 89 անմահ թուականը: Ռուս կայսրների հ

, անիծածը երէկ երեկոյեան երեւի լսել է իմ ձայնաւոր {խորհրդածութիւնը} իմ հետ, եւ այդ բանը բերել է իմ գլուխը: Փոյթ չէ

ջ, - հարց արեցի ես: - Չգիտեմ, - պատասխանեց {խորհրդական} ծանօթս եւ նետեց կապոցը իմ առաջեւ՝ նշանացի առնելո

ակիչների պատկերքը եւ կահ կարասիքը, այն կանացի եւ {խորհրդական} առանձնարանքը... խուռն յորձանքով յիշեցնում են Լու

երել այնտեղ եւ նայել Վերսայլի վերայ գիշերի խոր եւ {խորհրդական} լռութեան մէջ: Կէսգիշերն անցել էր: Մինչ ամեն

ը դուրս էր գալիս պալատից՝ ոգեւորուած միմիայն այդ {խորհրդական} ճրագի լուսով... " Հո՛ւ, հո՛ւ, հո՛ւ ", - ըն

եալ ճանապարհից. մեր աստղը քարշում է մեզ դէպի այդ {խորհրդական} ճանապարհի ելքը, եւ մեք հետեւում ենք այդ ճակատագր

ր պապը վեցերորդ էր, Մանաւանդ այս համարները {խորհրդական} են թիւեր։ 1885 թ. Մոսկուա ՅՈՅU

կեղեցու եռապսակ պապ դառնալ: Գործարանի գրագիրը եւ {խորհրդական} անդամը, պապի մեռանելուց յետոյ, անց են կենում դէ

հերքելով, իւր անունը նոցայ մեծարելի կացուցաներ: {Խորհրդական} անդամը Նա իսկապէս Քուէպէք քաղաքից չէր, այլ

աշնորհութիւնը ուրիշ բաների մէջ: Սա լինելով {խորհրդական} անդամ գործարանումը եւ ունենալով այնտեղ մեծ կշիռ ե

մ, պէտք է կարդինալի, հոգատարների, վերակացուի, {խորհրդական} անդամի, եւ միւս անպիտանների անուններ լինէին: Թէ

եց պատմել, թէ ինչ կերպով վերջապէս յաջողել էր իւր {խորհրդական} խառնուրդից ստանալ անարատ ոսկի: - Վերջին փորձ

եւ միացուր քո ազնիւ սրտի հետ, թո՛ղ այս գիշերուայ {խորհրդական} լռութիւնը վկայ լինի իմ անխարդախ կուսական երդմանը

բժշկութիւնը նայում է ինչպէս մի վարագոյրով ծածկած {խորհրդական} բանի վերայ, եւ չունի դրական հնարներ այդ ցաւերը բ

ուած էր Շահումեանցի հետ. նա մտքից չէր հանում այն {խորհրդական} տեսաւորութիւնը կէս գիշերուայ լռութեան մէջ, որ մե

անապէս: - Այս րոպէիս պահանջում եմ քեզանից այդ {խորհրդական} մատանու պատմութիւնը, եթէ չես ասել, իմացած եղիր

անկութիւնը, որքան կարող եմ, կը հաղորդեմ քեզ այդ {խորհրդական} մատանու պատմութիւնը, որքան ինձ յայտնի էր այն, մ

եւ, ստանալով մի փոքր պաշտպանութիւն, մտանում էր {խորհրդական} ծովերի մէջ՝ մարդկութեան համար նոր աշխարհ բանալու

սուսեանք խիստ շատ պաշտում են։ Չ'նայելով այս գրքի {խորհրդական} պարունակութեանը, նորա մէջ երեւում են ջանք եւ աշխ

իրք կամ, լաւ ասել, ոգեւորութեան եւ սրբութեան մի {խորհրդական} նշան։ Լօյոլայի զանազանութիւնը այլ անապատականների

գրուի Քրիստոսի թագաւորութիւնը։ Ահա՛ այս է մինչեւ {խորհրդական} բաները բարձրանալու կերպը։ Սորանից ի՞նչ ուղղակի ե

Գտանւում էին նոյնպէս Գեներալ-Քարտուղար եւ գլխաւոր {խորհրդական} (monitor)։ Սոքա ողջը լինում էին ինքեանք իսկ Կա

ում նորա տան չորս կողմումը կուսական չափահասութեան {խորհրդական} նշանը։ Ամենայն հարս ունէր կախած իւր վզից Ողջախոհ

վայրենիների մակոյկներում եւ գնում են՝ հետեւելով {խորհրդական} գետերի ընթացքին անծանօթ ազգերին Աւետարան քարոզելո

նոքա կատարելապէս իւրեանց բնաւորութիւնը։ Բայց այս {խորհրդական} հատուածը ունի՞ արդեօք իւր մէջ մեծ թագաւորութեան ս

նմատչելի սահմաններում՝ լինելով օր ըստ օրէ առաւել {խորհրդական}, առաւել անմռունչ։ Յիսուսեանների ցանկութիւնը իրա

արստահարողների ընդդէմ եւ միայն գիշերով, ծածուկ, {խորհրդական} առանձնութեան մէջ բողոքել, երբ ոչ ոք չէր լսում նո

ս այն էր, որ ո՛չ հոգատարքը, ո՛չ գործավարը, ո՛չ {խորհրդականը}, ո՛չ գլխաւոր պաշտօնատարները եւ ո՛չ վերակացուի օգ

նն Ռուսսիոյ, ուր ըստ թելադրութեան պ. դեսպանին, {խորհրդականն} դեսպանութեան Ռուսսիոյ, պ. կոմս Բլուդովն յայտնեա

թէ անպարկեշտութեամբ վրդովեցի քո առանձնական ժամերի {խորհրդականութիւնը}, բայց ես չեմ մեղաւոր, որ շտապեցի քո մօտ. դեռ ն

մահու դատապարտութեան։ Ամենայն տարի հաւաքւում էին {խորհրդականք} եւ քննում էին տարեկան բոլոր գործերը. նոր օրէնքնե

րապմունքը կը ներե՞ն արդեօք ժամանակ կորուսանել այս {խորհրդակատարութեան} վերայ: - Դա ի՛նչ մի երեւելի գործ ունի, ի՛նչ

կայ լինել երեք՝ որպէս թէ միմեանց ներհակ պատարագի {խորհրդակատարութեան}, որ կատարւում էին միեւնոյն քրիստոնեայ աշխարհում

ւն, իւր վերայ պարտք համարեց գործ կատարել, առանց {խորհրդակից} լինելու հոգատարների հետ: Ամէնից առաւել զայրացողը

չ'կարողացաւ ներգործել նորա վերայ. նա չ'տուեց իւր {խորհրդակիցների} անունը։ Թղթեր եւս չէր կարելի գտանել նորա մօտ, ը

ն տեղ գրագրութիւն ունին, ամենայն տեղ ընկերներ եւ {խորհրդակիցք}, նոքա ամենայն ժամանակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ ա

ք " բառը, եւ երբ հարցնում էին, թէ ունէ՞ր արդեօք {խորհրդակիցք}, նա միշտ պատասխանում էր. " Եթէ ունիմ եւս, բայց

զել Կլեմանը, որ հարցուփորձի ժամանակ չ'յայտնէ իւր {խորհրդակիցքը} կամ գո՛նէ ասէ միայն վանահօր անունը, որին խոստացա

ան նոյն րոպէին։ Յակոբ-Կլեմանը ժամանակ չ'գտաւ իւր {խորհրդակիցքը} յայտնելու։ Յիսուսեան աբեղայքը, ժամանակակից

"։ Շատէլ խոստովանեցաւ, բայց չկամեցաւ մատնել իւր {խորհրդակիցքը} ։ Վերջապէս բանդումը քանի անգամ հարցուփորձից յետոյ

ց յետոյ, բանալով գաղտնիքի վարագոյրը, մատնեց իւր {խորհրդակիցքը} ։ Երբ յայտնեցին Հենրիկ IVին այս բանը, նա հիւանդ

հաւատարիմքը, նորա շարունակ հրաժարուելը Րավալեակի {խորհրդակիցքը} գտանելուց եւ պատժելուց եւ մանաւանդ պաշտպանութիւնը

ական, ազգասէր, լուսաւոր, ճշմարտասէր եղբայրների {խորհրդակցութեամբ} կազմել մի առաջարկութիւն ` հիմնելու մի այնպիսի բար

Փիլիպպոս: Բանը ի՞նչ երկարացնեմ, սա իւր քաջաքաջ {խորհրդակցութեամբք}, որ ունէր միշտ նոր պապացու կարդինալի հետ, եւ իւ

անք իւրեանց կանոնի զօրութենով, չէին կարող ծածուկ {խորհրդակցութիւններ} գրի միջնորդութենով ունենալ, մինչեւ անգամ եւ Տէրո

. Մարկոսի ուսին, - եւ յոյս ունիմ, որ դու այնքան {խորհրդապահ} կը լինիս, որ ոչ ոքի չասես այն գաղտնիքը, եթէ երդ

ջորդը պարտական էր սահմանեալ ժամանակի մէջ հրաւիրել {խորհրդարանի} անդամները նոր Գեներալի ընտրութեան համար։ Ընտրողն

Բոլոր գաւառների դէպուտատները անդամ էին Կարգի {խորհրդարանին} եւ միշտ հաւաքւում էին Հռովմի մէջ։ Բացի Գեներալի

, առաքելով զպատճէն գրութեան իւրեանց առ քաղաքական {խորհրդարանն}, զորմէ քաջ գիտէք, յայն միտս, զի նորին սրբազնակ

դ պատնէշից... Հայերը ունին աւելի հիմնաւոր եւ {խորհրդաւոր} ողբալիք, թո՛ղ դպրոցների չլինելը կամ լինելութեան

նի պատուհանում դրւում էր թագաւորի սիրականի ձեռքով {խորհրդաւոր} ճրագը, եւ թէ ինչպէս թոյլ եւ մեղկ եւ կարդինալին ս

ում է նա ծաղկեցնել հայկական գրատպութիւնը Եւրոպայի {խորհրդաւոր} մայրաքաղաքներից մինի մէջ: Պ. Արամեանը վաճառ

ը հասանի իւր նպատակին, եւ ես կատարած կը լինիմ իմ {խորհրդաւոր} պարտականութիւնը: Թող չսրտնեղին տղայաբար այն

թիւն, կա՛մ դէպի յաւիտենական կորուստ, այսպիսի մի {խորհրդաւոր} ժամանակամիջոցում, երբ Նախախնամութիւնը կշռում է ե

ինն արծաթափայլ Լոյս էր տալիս գիշերին, {Խորհրդաւոր} մինչ տիրել էր Անվրդով խոր լռութիւն, Մ

ւ վարք պատկերացնող կարճ պատմութիւնք, ապա զանազան {խորհրդաւոր} բանահիւսութիւնք, որ պարունակում էին իւրեանց մէջ

րի ապաշնորհութեան չափը. տեսա՞ր, թէ դոքա այն մեծ {խորհրդաւոր} գործարանը ինչպէ՛ս խաղալիք էին շինել իւրեանց վատթա

ին, այլեւս ձեռք չես վեր առնում դու"։ Այս տխուր {խորհրդաւոր} խօսքերը Կաթողիկոսի բերանից, որպէս թէ մուրճի զարկ

պէիս, մեք ամենեքեան ունինք։ Այսպիսի տխուր եւ {խորհրդաւոր} հանդիսում, եթէ աչքերս ձգենք միայն այն ժամանակամի

- մեզանով կը լինի տասներկու. առաքելական թիւ է, {խորհրդաւոր} է: Միայն գիտե՞ս, ես այդ մարդերից մի քանիսին չեմ

ը ոչխարի նման մորթուեցան պապականութեան ձեռքով այն {խորհրդաւոր} երեկոյին, երբ ինքը՝ թագաւորը (Կարոլոս 9-րդը)

աւորաբար) պապական ձեւացած լինելով, կարող էին մի {խորհրդաւոր} ժամում դուրս երեւեցուցանել իւրեանց սրտի եւ հոգու

պական իրաւասութեան ընդունելը բաւական մեծ բան էր, {խորհրդաւոր} բան, որի համար պիտոյ էր ներողութիւն տալ մեղքերին

տի վճիռը։ Այս միջոցին հասաւ Կարգի պատմութեան {խորհրդաւոր} դարագլուխը, այսինքն՝ Լօյոլայի մահը։ Նորա կեանք

են առողջ օդի կարօտութիւն, որքան կարող էին զգալ: {Խորհրդաւոր} ժամանակում ենք ապրում մենք. եւ մեծ պարտականութիւ

յսինքն ընդհանրապէս այն անունների մասին, որ այսօր {խորհրդաւոր} նշանակութիւն են ստացել Հայաստանի հողում, կարելի

րեւելի զօրավարի: Եթէ ազգը Թորոսի օրով տեսել է մի {խորհրդաւոր} անցք, բայց Թորոսի վրայ բնաւ համարում չունի, ազգ

ա միայն գիտէ այդ բոլորի գաղտնիքը եւ նորա ձեռքին է {խորհրդաւոր} եւ գերբնական գիտութեանը բանալիքը: Մի՞թէ աւելի մե

էգզադէ են ասում... - Եթէ այդպէս է, եթէ բարի {խորհրդի} ընդդէմ ականջդ խցում ես իժ օձի նման, եթէ այդ քո հ

երանի թէ կատարել էի սրտիս ցանկութիւնը: Մինչ այս {խորհրդի} վերայ էի, չգիտեմ՝ ի՛նչ չար հոգի դրդեց ինձ դուրս

ս մարդերից։ Չէ՛ պիտոյ յուսահատուիլ, եթէ մի բարի {խորհրդի} վերայ ես, թո՛ղ ամենակալ Տէրը լինի քեզ օգնական:

ծի մէջ խաչեցար վասն մեր յաւելացնելը եւ դ. Դրոշմի {խորհրդի} մէջ մզեալ իւղերի գործադրութիւնը " (երես 222):

կ կարողանալու չէին ուշ դարձուցանել իւրեանց կեանքի {խորհրդի} վերայ, երկար ժամանակ պիտոյ է ամրացնէին իւրեանց ն

Մարդերի եւ աստուծոյ առաջ: Ծածկեալ {խորհրդի} հոգսերով ` Սուրբ պատկերի առջեւը ` Կանգ

իկստանում, այս պատճառով էլ ասացինք, թէ մասնաւոր {խորհրդի} նուիրուած օրագիր չէ կարող գոյանալ կամ շարունակուի

մէջ ոչինչ բան չկայ, ոչինչ բան չէ կատարւում առանց {խորհրդի} ։ Հեղինակները եւս մնալով այս հասարակաց բնութեան օ

կին] խոստովանում է այս, բայց թոյլ տալով պատմական {խորհրդի} ազդեցութիւնը, որ աճել էր անցածի, մնացած աւանադո

քրիստոնէական կրօնի եւ նորա արարողութեանը խորունկ {խորհրդի} մէջ: Հրէական ոգու մէջ - սորանով մտածում է նա (Հ

ւթեանը եւ Բեկոնի հայրենակցաց գործական-էմպիրիկական {խորհրդի} ընդդէմ: Ինչպէս կուրմարկեան կիսասպան (юнкер) դա

տական, որպէս նաեւ ընդհանուրի արժանաւորութեան կամ {խորհրդի} ուրախութիւնը, հիմնեցին, կազմեցին, պատրաստեցին

անչիւր ոք աշխատէր իւր պարտքը լցուցանելու է ՚ի մեծ {խորհրդի} սպասաւորելով: Այն ժամանակը պէտք է արդիւնաւոր լին

այդ տաժանելի քննութեան պարտիքը հատուցանելու։ Այս {խորհրդի} վերայ դիմեց նա դէպի ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապ

ւթեան վերայ առանց ամենայն մտքի, բովանդակութեան, {խորհրդի} եւ բանականութեան: Ազգային են այն երգերը եւ պիտի

: Մօտաւորութիւնը, առանց բարոյական եւ օգտակար {խորհրդի}, որ լինում է ղահուէտան մէջ, սէր կամ ընկերասիրու

քը չէին կամենում երդմնազանց լինել, ըստ որում այլ {խորհրդի} վերայ էին, ինչպէս կը տեսանենք ներքեւումը։ Փ

կանոնով արտաքսուեցան եկեղեցուց եւ զրկուեցան սուրբ {խորհրդի} հաղորդութենից։ Յիսուսեանք համոզում էին Պապին, ո

ոլորովին պիտակաբար, առանց որեւէ արարողութեան կամ {խորհրդի}: Չորս տող միայն յիշում եմ. ահաւասիկ. Նոր

կամ մնալը, որեւիցէ կապով կապուած չէ նոցայ էական {խորհրդի} հետ... " Մեր տէրտէրներին էլ աստուած բարի

ունով ապրիլ: Այն ուղղութիւնը, որ առանց մի էական {խորհրդի} բռնաբարում է ներկայի իրաւունքը կամ գէթ աշխատում է

անի վրայ, որ մեր ճաշակը փնտռում էր, առանց ուրիշ {խորհրդի}, միմիայն գեղեցութեան համար։ Գեղեցիկ պատկերի, գ

ազգի մէջ, հաւատա՛, որ հետեւելով իմ բարեկամների {խորհրդին}, անունը եւս տալու չէի այդ գործին: Ուղարկում

ւն առնելու ", համաձայնում է իմ իստակ սրտից տուած {խորհրդին} ՝ մի բարեկարգ դպրոցում ստանալ մի հիմնաւոր կրթութի

, թէեւ ակամայ, Կաթողիկոսը հաղորդուեցաւ յունական {խորհրդին}, այն ժամանակ մեծ շշունջ ընկաւ ազգի մէջ, մինչեւ

շաճաւոր ուղղութիւն չստանալով չէ հասել իւր ուխտեալ {խորհրդին}: Այս մեր ընդհանրապէս խօսակցութիւնը առիթ ունինք մ

եսական խնդիրների քննողութեանց մէջ, որ մեր ներկայ {խորհրդին} բնաւ վերաբերութիւն չունի։ Մեր դիտաւորութիւնը է մ

ործին ամենայն հիմնաւորութեամբ, տեղեկանում է նորա {խորհրդին} եւ վճռում է, թէ՛ ի՞նչ չափով ու սահմանով կատարել

ը պահելով, մեծաքայլ յառաջ կ՚երթար, հիմնադրի մեծ {խորհրդին} համաձայն եւ շատ արգասաւոր կը լինէր տարաբախտ Հռոմի

րեանցը: Ազգասէր անուն կրել կամեցողը, պարտ է իւր {խորհրդին} համեմատ գործեր ունենալ, եւ իւր անձը բոլորանուէր

արակել այս աշխատութիւնը տպագրութեամբ՝ հանգուցելու {խորհրդին} եւ ցանկութեանը համեմատ։ Հայոց գերեզմանատ

ասպանութիւն։ Լուդովիկոս XVը, վերջապէս Շուազելօի {խորհրդին} հետեւելով, 1764 թուականի նոյեմբեր ամսի մէջ ստորա

արապետը, որ քեզ ստեղծել է առանց քո օգնութեան կամ {խորհրդին} կարօտելու, մի՞թէ կարօտ է այսօր քո սուտին:

որ մեր հին լեզուով խօսող հեղինակները պակաս են այս {խորհրդից} ։ Մի այդպիսի հեղինակի սիրտ տուել է շարադրել կամ թ

ւում է, նորա վերայ ներգործող անձինքը, այս սուրբ {խորհրդից} շատ հեռու են եղած. միայն իւրեանց սուտ փառքի վերա

մի այլակերպութիւն, որ շատ հեռու էր հիմնադրի մտքի {խորհրդից}: Գործարանում ծառայող բոլոր արժանաւոր անձինքը ողբ

ի ձեռքում, բոլորովին խոտորուելով քո նախկին սուրբ {խորհրդից}: Թէպէտ բաւական երկար եւ ձանձրալի են պատմելի

ռողջութեան թուլութիւնը, հեռացնում էինք նորան այդ {խորհրդից} ։ Բայց նորա վառ հոգին եւ ազնիւ ձգտողութիւնքը չկամ

րը: - Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վեր առէք այդպիսի {խորհրդից} ․ եթէ կամիս, որ պատճառ լինինք ազգի կործանութեանը

րկարաբանելով այդ մասին, կը հեռանայինք մեր ուղղակի {խորհրդից} եւ գուցէ վշտացնէինք եւս մի քանի սխօլաստիկների անձ

ւմ է Թորոսի, Մինասի եւ Նիկողոսի ազգի մէջ ունեցած {խորհրդից}, արժանաւորութիւնից ու յատկութիւնից: Յայտնի է թէ

ութեան իրենց հարկը, նոքա զրկւում են իրենց ներքին {խորհրդից} եւ դառնում են մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր դարձել

եւս կայ խորհուրդ, բայց՝ կորստական եւ տարբեր այն {խորհրդից} եւ միանգամայն հակառակ ինչ որ կայ նոր լեզուի մէջ։

խօսելուց, երբ լեզուն այն ձեւերի տակ զրկuում է իր {խորհրդից} եւ չէ կարում վարել իր պաշտօնը, երբ խօսօղը չէ հաս

Բայց սակայն ազգն մեր վերջացեալ ՚ի քաղաքական {խորհրդոյ}, ունէր՝ եւ այսօր իսկ ունի զերկուս դեռ անօթս, ո

յիշել եւ տէր Աբրահամ եպիսկոպոսը, որում ըստ ձաթի {խորհրդոյն} եւ չհանգուցանէր 'ի ծերութիւնս. եւ կարող լինէի առ

մ Ավտուշին այստեղ բերելովս, այդ ես բարի սրտով եւ {խորհրդով} արել եմ, բայց եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել,

միս հայկական օրագիր Ռուսաստանի հայերի համար: Այս {խորհրդով} պ. Նազարյանցն ամսույս տասնիննից խնդիր գրեց ազգայ

ինություն կառնեմ: Ես իմ տկարության պատճառով, {խորհրդով} Վանավինսկուն եւ Գլեբովին, գնում եմ սահմանից դուր

գի պակասութիւնքը. եթէ այդպէս եւս լինի, մի ուրիշ {խորհրդով} չէ դա, եթէ ոչ, որ ազգի սրտացաւ անդամքը, փոքր ա

լու ընկնէին. ես ոչ թէ մի սեւահոգի մարդու պէս այն {խորհրդով} եմ մերկացնում այդ պակասութիւնքը, որ ծիծաղեմ դոցա

նի Պ. Հրատարակողին, գրում եմ ձեզ այս նամակը այն {խորհրդով}, որ դուք մի նամակով միջնորդ լինիք իմ եւ " Հիւսիս

յ ինձանից մինչ կը վայելես պտուղը այն ծառի, որ իմ {խորհրդով} տնկել էիր: - Քո քարոզը մեծ պասից երկայն էր։

եւ նորա ճիշդ թարգմանութիւնը մայրենի լեզուով: Այս {խորհրդով} ամենահարկաւոր բաներից մինը համարեցի արձանագրել այ

կանէր հասարակութեան եւ շինուած լինէր մի բարոյական {խորհրդով}, զորօրինակ՝ Թէատրոն, Մատենադարան, Ժողովարան ե

ւանք է քաղաքական գաղափարների եւ ո՛չ բուն կրօնական {խորհրդով}: Ովի՞ն է խաբում սա: - Ուրեմն, - պատասխանեց

թէ պապականութիւնը ուշացած է Հայերի համար, եւ այդ {խորհրդով} կատարուած աղօթքները չեն անցանում մթնոլորտից դէպի

ել, - պատասխանում է Բէգզադէն, - գիտե՞ս, թէ ինչ {խորհրդով} առնում եմ ես այդ բաները: - Ո՞րտեղից պիտի իմա

չէր, այլ՝ իբրեւ մի որոգայթ, խորամանկ քաղաքական {խորհրդով}: Ո՛ր մինը կարդաս. " Հայոց հոգեւորականութիւն

պիտակաբար, միմիայն թշուառ գործաւորներին օգնելու {խորհրդով}: Ստորագրութիւնք բացուեցան, այո՛, եւ շատ գումար

՞ւր են մեր հնարքը, որ կարողանայինք գործ դնել այս {խորհրդով}: Հինգ, տասն հոգի ազգասէր, թերեւս կարողութ

մ Հայոց ազգի մէջ խախուտ եւ անհիմն վաճառականութեան {խորհրդով} հիմնուեցան մեծ կամ փոքր ընկերութիւններ, նորանցից

, վասնորոյ եւ երեքինն ՚ի միասին մին կամքով եւ մին {խորհրդով} աշխատեսցին ի փառս աստուծոյ կատարեալ աստ զգրեալ պա

սուրբ առնել զմիաշաբաթն ի շաբաթուն, եւ այս կրկին {խորհրդով}. մի՝ զի տօնն քրիստոնէից որոշեսցի ի Հրէից, երկր

եկցութիւնը պ. Չամուռճեանի գրուածքին պատասխանելու {խորհրդով} կորուսած ժամանակի վերայ: Ինքնակոչ փիլիսոփայի

ենք հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու եւ այս {խորհրդով} ամենայն բանի ընդունակ: Կրօնական ժողովը կը կար

արելութեան աստիճանին, գոնէ նա միշտ աշխատել է այդ {խորհրդով} ։ Եւ ոչ ոք չէ կարող ասել, թէ բոլորովին կորած է ն

լորը չասացին, չպրծան, այլ երկուքն էլ, մասնաւոր {խորհրդով} գրուած լինելով, բնաւ իսկ ընդհանուր հասկացողութեա

նա կատարում է իւր սրտի ցանկութիւնը։ Բայց՝ ի՞նչ {խորհրդով}, օգուտը ի՞նչ է, ո՞վ է կարդացողը կամ հասկացողը,

թիֆլիզաբնակ գաղթական... պարոնի գործի վերայ, այն {խորհրդով}, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը այդ բանը արտագրել տ

ով մարդկային ազգի օրէ օր աւելի յառաջադիմութեանը, {խորհրդով} ցոյց է տալիս թերութիւնները մի աշխատութեան, քաւ լ

ն, ո՜րքան անտես արած իրողութիւնք, որ մի հեղինակ {խորհրդով} կամ պատահմամբ զանց էր արել։ Եւ արդեօք այդպիսի իր

ից օգտաւէտ ուսումն եւ քաղցր, ազնիւ զբօսանք։ Այդ {խորհրդով} տպած եւրոպական գրքերից ոչ մինի մէջ չեն գտանւում ա

է կարող այլեւս ատել, յափշտակութիւն յղանալ եւ այդ {խորհրդով} սպանել, երբ արդարադատութիւն առիթ չունի այլեւս զր

ել մեզ: Նորա հսկողական աչքը մեր վերայ է: Նա այն {խորհրդով} բացել է մեր առաջ եւ այսպիսի նեղութեան ասպարէզներ

ած մարդս դէպ ՚ի ուղղութիւն ածել: Այսպիսիները այն {խորհրդով} դուրս է երեւեցնում աշխարհատնտեսի աներեւոյթ աջը,

տում, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էին: Նա լաւ {խորհրդով} արեց, բայց սոքա, որ անհարազատ գտանուեցան, նա ի

ւթեան ժամանակից էր մնացած եւ դրել են Նոր՝ թերեւս {խորհրդով} փոխ առնելով այդ անունը Ս. Գրքից։ " Եւ գրեցից 'ի

ւր համար վերին դպրոցի բազմահայեաց կրթութիւն։ Այս {խորհրդով} ուղարկուեցաւ նա վերոյիշեալ Թամամշեանի հոգաբարձութ

սպասում էր մի յարմար ժամանակի, տպել նորան երկու {խորհրդով}. առաջինը՝ որ ժառանգութիւն դարձուցանէ այդ բարոյա

ցէ: Այս բնակարանը ունի իւր մէջ որպէս զանազան {խորհրդով} պատրաստած սենեակներ, նոյնպէս մի մեծ պաշտօնական դ

գելու, կամ մարդ էշացնելու եւ կամ արծաթ հաւաքելու {խորհրդով}: - Իմ յայտարարութիւնը գրած է թղթի վերայ, -

թէ այդպէ՞ս էր արդեօք, կամեցաւ յառաջ ուրանալ այն {խորհրդով}, որ եթէ պ. Մարկոսը ստուգապէս տեսել էր ամենայն բ

նորոշ բան, ո՛չ ստորասական եւ ո՛չ բացասական, այն {խորհրդով}, որ դիմացս կանգնած մարդը հակառակախօսութեան պատճա

, թէ ոչինչ բան այնպէս հիմնաւոր չէ, ինչպէս միաբան {խորհրդով} կատարուածը. եւ ահա ես իսկոյն կը հոգամ ինչ որ պակ

արդ էր, - ջերմ խօսեց պ. Մարկոսը: - Այդ ինչ {խորհրդով}, - հարց արեցին բարեկամքը: - Ո՛ր տեղում կարե

իւնը: Նա այստեղ ազատ է, չէ հաւաքուել պաշտօնական {խորհրդով}, որ միտքը փոքր ի շատէ լարուած կամ նախապաշարուած

ողութիւնք առնել ձեր ընտանեկան կեանքի մասին, բարի {խորհրդով}: - Իսկ ես, խնդրում եմ, պարոն բժշկապետ, եթ

, որպէսզի ինքը տէր մնայ բոլոր հարստութեանը: Այս {խորհրդով}, Կոստանդնուպոլսի մէջ, չնչին արծաթ վճարելով մի ե

որութեան տակ դիմել էր Մխիթարը Յիսուսեան աբեղաների {խորհրդով}, այլ այս միայն յիշենք, որ Մխիթարը 1701 թուականի

այդպիսի առատասիրտ գործակատարութիւնը, քան թէ այն {խորհրդով}, որ կառավարութիւնը, տեսանելով մի օտար ազգից հատ

էջ խօսք է լինում, թէ Վենետիկի կառավարութիւնը այն {խորհրդով} շնորհել է Մխիթարին եւ նորա միաբանութեանը հող, բն

ի դիպուածների մէջ, քան թէ քաղաքական կամ կրօնական {խորհրդով} ։ Այս եւս հաւաստի է, որ հասարակապետութիւնը հաւատ

ուի համար բառարաններ, զանազան ձեւերով եւ զանազան {խորհրդով} ։ Բացի բուն Հայ հեղինակներից, այո՛, թարգմանեցին

ով ազգի մատենագրութեան վերայ եւ այնուհետեւ ոչ այն {խորհրդով}, որ ծառայեն լուսաւորութեան մեծ գործին, այլ որպէ

ռականութեան գաղափար՝ спекуляцiя, շահաստացութեան {խորհրդով} ։ Մարդկեղէն աշխարհում ամենայն գործողութիւն վա

մնական ոմանս, եւ այն մասնաւոր եւ [յո՛յժ մասնավոր {խորհրդով]}: Նոյն բան է եւ զհին հայկականէն: Բայց ի սէր Աստ

ի մասին, ճանաչել եւ շօշափել նորա հոգին։ Այս {խորհրդով}, ես ցոյց կը տամ Կարգի ծագումը եւ արագ տարածութիւ

սպանելու. վասնորոյ թողեց ձեռքիցը ձիու սանձը այն {խորհրդով}, որ թէ հաճոյ եւ ընդունելի է սուրբ կուսին անհաւատ

պատերազմը դեռ չէին մոռացել։ Իգնատիոսը մի աբեղայի {խորհրդով} ուսումնապարապի ժամանակ ուղեւորեցաւ դէպի Սպանիական

Աստուծոյ բանի քարոզութեանը անհաւատների մէջ։ Այս {խորհրդով} խոստացան նոքա ընկնել Պապի ոտքերը, խնդրել նորա օր

արաֆֆայն ինքը եւս մտածում էր մի Կարգ հիմնել, այն {խորհրդով}, որ ուղղէր Իտալական հոգեւորականութեան բարոյականո

ռ, Իգնատիոսը եւ նորա ընկերքը ոչինչ չունէին։ Այս {խորհրդով} նա իւր աշակերտներին ուղարկեց Հռովմ, իսկ ինքը միա

կարծիքը շատ յարգելի էր Պապական աշխարհի մէջ։ Այս {խորհրդով} Իգնատիոսը դիմեց դէպի Լօտարինգեան Կարդինալը, որ գ

դրութեան մէջ այս մասին ոչինչ չէ յիշւում, թէ ի՞նչ {խորհրդով} է կարգած։ Երեք ուխտերի ուխտապահքը զանազանւում էի

ւթիւն իւր իրաւունքներին համեմատ ներգործելու։ Այս {խորհրդով} ուսաւ այնտեղի հասարակ ժողովրդի խօսակցութիւնը եւ ս

խած իւր վզից Ողջախոհութեան Աստուծոյ պատկերը, այն {խորհրդով}, թէ նոքա պատրաստ էին արդէն ամուսնական կեանքի համ

անը այն ժամանակուայ հռչակաւոր իրաւաբան Գիւմուլէնի {խորհրդով} բողոքեց այս բանի ընդդէմ։ Գործը մտաւ Պարլամենտ։

որ գրգռւում էին եւ կառավարւում էին Յիսուսեանների {խորհրդով}, ազատակամ ներգործում էին Փարիզի եւ Ֆրանսիայի վեր

նա պատերազմով ստանար։ Յիսուսեան աբեղայքը, որոնց {խորհրդով} կառավարւում էին Տասն եւ վեցը եւ մանաւանդ՝ Դուքս

Հենրիկոս IV-ին սպանել Օբրի եւ Վարադ Յիսուսեանների {խորհրդով} ։ Հայր Վարադը պատուիրել է այս մարդին պաս պահե

կը, այսինքն՝ չ'յայտնել, թէ Յիսուսեան աբեղաների {խորհրդով} ձեռք էր բարձրացրել Աստուծոյ օծեալի վերայ։ Յիսուս

ում էին կարմիր արկանելիք ձգած իւրեանց վերայ, այն {խորհրդով}, թէ թագաւորի մահը արգելք չէ իրաւադատութեան ընթաց

լ նոցա անհաւանութիւնը մի կամաւոր կուրութեան, վատ {խորհրդով}, այլ անգիտութեան եւ թիւր հասկացողութեան բանաստեղ

ագոյն գիտակն էր այն ամենայն վերոյասացեալ Ինճիճեան {խորհրդոց}, չոքան 'ի Ենի-խափու, խաբեալ 'ի բանից Յովհաննէս

որ յայնմ ժամանակի գլխաւոր ծանօթն էր տէրութեան եւ {խորհրդոց} նորա, այսու ճանապարհաւ կամեցաւ զերծուցանել զուղղ

ալի, առ ի հնարաւոր կացուցանել զնա լինել յայտարար {խորհրդոց} մտածողացն: Այս ձեռնարկութիւն չէ արդարեւ ինչ մի ի

ւսսիոյ ՚ի Թիւրքիա: Ուստի, զի մի անլուր եղեալ {խորհրդոցս} եւ իջեալ ի Հնդիկս, հարկեցայց անգործ նստել անդէն

անք լերանց Հայաստանի՝ առեալ ի բերանոյ ծերունւոյն {Խորնոյ}: Զարդիս ամենայն ոք, որ ունէր ի գլուխ իւր

որչափ լոյս տան մեզ նշխարք մնացեալք առ հինաւուրցն {Խորնոյ} ՝ յար եւ նման առ ամենայն ազգս սկսանի վիպասանական

տացն առաջնորդութեամբ ստեղծանէ, զորմէ բան պատմի ի {Խորնոյ} զայս օրինակ. " Եւ տեսանէ (սուրբն Մեսրոպ) ո՛չ ի

սորա է գրած գիրն " Պիտոյից " արարեալ ի հինաւուրց {Խորնոյ}, որպէս եւ զքերականութիւն սորա եւ զհռետորական գիտ

երգոց եւ դեռ ի մէջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն {Խորնոյ}, եւ ո՞յք էին արդեօք ժխտողք երգոցս եւ հրաժարողք ի

առ հինսն Հայաստանեայց լեալք ուսանիմք ի ծերունւոյն {Խորնոյ}, այլ այս ցրտութիւն նորա ջեռցի տակաւ առ տակաւ եւ

նք, կոծ եւ սուգ, սկսեալ ի ժամանակաց իմ աստանոյն {Խորնոյ} ՝ " Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ ", ի ժամանակաց Շնո

լ, հանգոյն փոքրիկ նաւակաց՝ յածելով միշտ ի ծովու {խորշ} առանց զարձակավայրս ծովուն թեւակոխելոյ: Պատուելի

սկսանում է զովացնել նորա ծարաւը, դալարացնել նորա {խորշակահար} տեսիլը եւ ահա... արեւը ծագեցաւ: Ցօղի կաթիլները

միմեանց ընդդէմ, երեսները չոր, վատուժ, անհնարին {խորշոմած}, խոր ներս ընկած մանր աչքերը զրկուած թերթերուկից

րեւում էր նորա ալեխառն մազերից, ճաղատ ճակատից եւ {խորշոմեալ} երեսից, պիտոյ է լինէր համարեա թէ վաթսուն տարեկան

ուր, եւ, չնայելով նորա երիտասարդութեանը, արդէն {խորշոմը} դրել էր նորա ճակատի վերայ իւր կնիքը: Հարցասի

ակատի եւ դուրս ընկած թուխ թշերի վերայ իւր կնիքը - {խորշումը}: Նորա հագուստը, ինչպէս առհասարակ նախիջեւանցի կն

է երկասիրութիւնք նորա թաղեալ եւ թաքուցեալ պահեն ի {խորշս} մատենադարանաց ի վայելս անբանից որդանց քան թէ բանա

իրն ենք բարձրացնում։ Այդ խորիմաստ փիլիսոփային էլ {խորոհուրդ} կը տանք, որ լաւ ուշադրութիւն անէ երկու իսպառ անմ

են ծառերի տակին կանաչ արօտի վերայ թէյ խմելու կամ {խորոված} ուտելու համար: Վանքի սարից որ ցած ես գնում դէպի

րօնափոխ լինելու: - Կրօնափոխութիւնը մի պարարտ {խորոված} չէ, որ կուշտ փորով դժուար լինէր ուտել, դա ոչինչ

լուց յառաջ, պատրաստում էր, ահա այն ծառերի տակ, {խորովածը}, գինին եւ արաղը: Անտարակոյս, յառաջ գնում էին ա

աշիւ հարցնողը: Տարեգլխին, նոյն քահանայքը, նոյն {խորովածը}, նոյն պատիւը, տաղը եւ շարականը, հետեւաբար եւ ն

՛ք է, ասում ենք, որ մի ազգութիւն իւր մի շամփուր {խորովածի} համար մորթում է միւս ազգութեան եզը... - Այ

բոլոր կրակով չէ կարելի ջերմացնել նորանց, թո՛ղ թէ {խորովել}... - Ապա ի՞նչ շինեցիր Իտալիայումը: -

կ ջերմացնելու իմ սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը, {խորովելու} էր իմ ներսը: Նախախնամութիւն, խնայէ՛ ինձ... Նախ

րծ պատկերանում է նորա աչքի առաջեւ նորա մայրը, որ {խորովուելով} կրակի վերայ, բոցերով ամենեւին շրջապատուած մեռանո

ւածոց Եւ ղեկավար կաց նաւակիս ումդ հառաչեմ ի {խորոց}: Յայնժամ հասից ես անվտանգ յափն անքոյթ իմ կ

իջոյ մահառիթ եւ զարհուրելի օդոյ անընդհատ թռչէին ի {խորոց} սրտիս մղձկմունք, որոց յիշատակք, տարժանականք եւ

պատճառը, որ օրէնքը եւս հրամայում է երեք կանգուն {խորութեամբ} փորել գերեզմանը, այս պահանջում են առողջապահական

լով խաչի կնիքը դնելուց յետոյ, եթէ մի կանգուն եւս {խորութիւն} չունենայ փորածը, մեռեալը չէ դուրս գալու: -

իւնը, անհնարին է լինում չափել այն սարսափելի վիհի {խորութիւնը}, որ բացւում է մեր առջեւ: Գրեթէ ազգովին սովորութ

ս թէ հերիք է, հազիւ մի եւ կէս կանգուն կայ փորածի {խորութիւնը}, այդպիսի գերեզմա՞ն կը լինի, - պատասխանեց կոմս է

րս մտնել քրիստոնէական կրօնի եւ նորա արարողութեանը {խորունկ} խորհրդի մէջ: Հրէական ոգու մէջ - սորանով մտածում

ղմից, այլ բարոյապէս եւ հոգեբանաբար: - Ես շատ {խորունկները} չեմ մտանում, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես

ատին ջուրն ի վիմաց արաuտոյ, Քեւ պահեցաւ ի {խորս} ջուրց նոյն չարաբաստ ծառայն քո: Յիշխանականն

ջայայտ է ապաքէն, թէ հին լեզուն մեռեալ է եւ դնի ի {խորս} գերեզմանի, ըստ որում չունի կեանք եւ կիրառութիւն

ան՝ քաղաքականութիւն, կրօն եւ լեզու: Ազգ, որոյ {խորտակեալ} են անօթք, կորնչի անհետ, որպէս կաթիլ մի ի ծովու

է, բազուկն արդարութեան, ժողովուրդն Աստուծոյ չեն {խորտակեալ} ։ Գիտասջիք, զի ազգն համօրէն յոտին է. ոչ կարգաւո

առակորդը ճշմարտութեան եւ աղեղունք լարեալ վանել եւ {խորտակել} ։ զամենայն նենգ եւ մանգ ոչխարազգեստից, որոց հերի

ռակորդքը, որովհետեւ ոչինչ արգել չէ ճշմարտութեանը {խորտակելու} գլուխը խաւար վիշապի, որ դարերով ծծել է մեր խղճալ

, որքան թույլ տան մեզ շրջապատած հանգամանքը, պիտի {խորտակեմ} դավաճան վիշապի գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաներ

րկութեան եւ ծառայութեան կնիքը։ Նորա խաչն էր, որ {խորտակեց} մարդկութեան պարանոցի ծանր եւ անտանելի լուծը, որի

ելի... Կը տանեմ, թէեւ պատրաստած լինէիր ինձ մի {խորտակիչ} հարուած, հանդարտ հոգով կը լռեմ քո խօսքը ` թէեւ լ

րոպէն, կամ պիտոյ է անչափ ուրախանար կամ ստանար մի {խորտակիչ} հարուած: Հօր երեսը չէր ցոյց տալիս ոչ դրական եւ ո

Կամ բռնութեանն զոհ ի կապանս՝ Կապարանին {խորտակման}: Պատի՜ր սոքա են ուրուականք Առ անձկութե

մ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց լուայ զձայն {խորտակման} աղեղանց. զարմացայ եւ զարմանամ, զի իմ էր գրուածն

մ է աւելի ծանր զրկողութենների եւ տառապանքի, մինչ {խորտակուած} էր նորա ազգութեան մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդի

էր, եթէ մտածէինք զարկ տալ մեքենային, մինչ նա, {խորտակուած} եւ նորա գործարանքը՝ ցիրուցան եւ ժանգոտած, չունէ

րացան առանց հրացայտի, ծոցերը լիք մանր քարերով եւ {խորտակուած} շիշի կոտորակներով: Ամենայն ոք, որ մինչեւ անգամ

առը, որ նա, դեռ երիտասարդութեան մէջ, ստացել էր {խորտակուած} պառաւի կերպար: IX Թէեւ Աղուանեանցի հայրը մեռա

քը ջարդ ու փշուր էին եղած բարոյապէս եւ ջախջախուած {խորտակուած} միանգամայն Պասկիէի ճշմարտութեան մուրճի տակ. պատճ

ատութիւն, Կամ բռնութեան շղթայակապ Զոհը ` բանտի {խորտակուելուն}: Ի՞նչ են սոքա ողջ միասին Անձկութեան հետ հրեշտա

եցութիւնը յաղթուելու վերայ են, եւ այստեղ պիտոյ է {խորտակուի} խաւարի ամբարտաւանութեան եղջիւրը: Փոյթ չէ՛, որ ա

ք չիմանան այս բանը, որպէսզի յետոյ յանկարծ լսելով {խորտակուին} միանգամայն: - Շատ բարի, եղբայր, կարող ես հա

Երբ դուրս եկաւ Պետերբուրգից անկարծիք, {Խորտակում} էր ճամբի վերա սրտերը, Ուր որ չըկար հոգւոյ ա

եւ անբողոքելի, արդէն թշնամի է ազատութեան, արդէն {խորտակում} է իր փիլիսոփայութիւնը: Մարդկութեան կեանքի այս ան

վ մեր կեանքին եւ գոյութեանը։ Քրիստոնէութիւնը {խորտակում} է ամենայն բռնակալական լուծ, փարատում է ամենայն խ

շատ անգամ կործանում էին հեթանոսական մեհեանները, {խորտակում} էին կուռքերը, որոնց փոխանակ կանգնեցնում էին Քրիս

էին բուրբոնների փառքի համար, այժմ ջարդ ու փշուր {խորտակված} թավալվում են փոշու մեջ: Երեւում է, որ սորանից ի

կատում, այդ բոլորը, առանց ամենայն բացառության, {խորտակված} են այժմուս եւ նոցա փոխանակ դրվում է Վ. Էմմանուել

ւցած կլինի, դեռ չեմ ասում, որ նա փրկած կլինի մի {խորտակվող} մարդու. այդ ինքնին հասկանալի է: Թող Անանիան գրի

ւում էին մեր վերայ եւ դիպչելով շոգենաւի կողերին, {խորտակւում} էին մռնչելով: Մեզ առաւել սարսափեցնողը մեր ողորմե

իշ, կերպաս Շոր կարում է իւր անձին, Որ {խորտիկներ} համադամեալ Կ՚ուտէ հաւուց փորոտին, Որ ս

նասուն, ութսուն տարեկան, քրքրուած պառաւներ ձորի {խորքի} մի անկիւնում շարուած վհկական խարուկի չորս կողմում

ովանուած փիլիսոփայի անձնասիրութիւնը: Մեր սրտի {խորքից} ցաւում ենք, որ մեր անունը, թերեւս առանց մեր կամ

ւշադրութեամբ կը լսէք: Այս խօսքերից յետոյ նա սրտի {խորքից} հառաչեց եւ ասաց, որ ժողովուրդը հարստահարուել է,

ւս Քրիստոս, - պատասխանեց կոմսը, ախ քաշելով սրտի {խորքից}: Ինքը ինչ բաների վերայ էր մտածում, ի՛նչ օդեղէն

լսելով հեղինակից, մի անտանելի ա՛խ քարշեցի սրտիս {խորքից}, ասելով. ցաւալի հայոց ազգ, մինչեւ ե՞րբ պիտոյ է

րախութեամբ, ի՛նչ մնում է ինձ ասել, եթէ ոչ սրտիս {խորքիցը} օրհնել այս օրը: Ձեր մռայլութիւն, եւ դուք, դժոխ

գեւորականութիւնը ծարաւում էր միաբանութեան եւ սրտի {խորքում} արտասւում էր հերձուածի դառն պտուղների վերայ: Իբր

ն այրին Հայաստան, Նա, որ իր որդոց դեռ սրտի {խորքում} Չունի հաստատուն մի ոտքի կայան, Ու որ

կերտներին, պարզ երեւում է, որ ունէր նա իւր սրտի {խորքում} մի գաղտնի խորհուրդ՝ երբեմն թափել իւր անձը եւ միա

վիրաբոյժը տեղիք չունի բարկանալու, եթէ մի մահառիթ {խոց} կամ ուռոյց կտրելու ժամանակ արիւն ու թարախ էր զարկ

նկութեան վերայ, եւ որի մահը տակաւին մի անբուժելի {խոց} է Հռոմէական սրտերի համար - նորան բարբարոս էր կոչո

ու մեղք համարում ենք մեզ, տեսանելով մի բարոյեական {խոց} մեր ազգի վերայ, ծածկել նորան։ Դիցուք թէ վարագուրո

ր եւ եմուտ զհետ առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հնոցն) եւ {խոցեաց} զերկոսին զայրն Իսրայէլացի, եւ զկինն ընդ արգանդ ի

ից առա՛ջ է ստրկացել: Բայց ի՛նչ խօսիս: Մարդ {խոցելու} կամ վիրաւորելու համար չէ մեր այս խօսք ու զրոյցը ա

ր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների սիրտը կարեվէր {խոցելուց} յետոյ, ասում եմ, թէ նորա հետ խօսելու վերայ եւս

շատ կորստաբեր լինել: Սոքա ընդհանուր մարդկութեան {խոցեր} են եւ ոչ լոկ մեր ազգին սեփական. թերեւս շատ, ընդ

մ այս օտարությանս մեջ ամենայն օր նորոգեմ իմ սրտիս {խոցերը}, որոնց համարը աստուծո միայն հայտնի է: Դուք ձեզի

ամօթապարտւում էինք օտարների առաջեւ: Մեր ազգի {խոցերը} եւ ցաւերը քաջ յայտնի են մեզ, բայց ինքը՝ ազգը,

հեղինակին, որ բացում է ազգի այս տեսակ բարոյական {խոցերը}, որ ծածկուած մնալով ոչ միայն կարող են փտիլ, այլ

, պարտական ենք տեղեկանալ մեր բարոյական ցաւերին ու {խոցերին}, եւ այդպէս վերքարշել մի վարագոյր, որի տակ ամենայն

լոկ մեր ազգին սեփական. թերեւս շատ, ընդհանուրի, {խոցերից} ազատ է մեր ազգը: Չկարծեն, թէ այս խօսքերը ասելով

ութեանը հետ ասում ենք այն խօսքը, թէ մեր ազգը շատ {խոցերից} ազատ է: Բայց, չնայելով սորա վրայ, երեւեցա

քը, հեղինակը չէ մոռանում տեղ-տեղ նոցայ բարոյական {խոցերն} էլ բանալ, չէ մոռանում խարազանել անբարոյականութիւ

զատ է: Բայց, չնայելով սորա վրայ, երեւեցած {խոցերն} էլ պիտի բանալ եւ բժշկել: Թէեւ մի փոքր հիւանդ լին

նս մեջ մխիթարելու, ամեն օր կաշխատիք, որ նոր նոր {խոցերով} սիրտս ծակեք, վիրավորեք: Եթե մեղանչել եմ Ավտուշի

տը, բայց այդ սուրը միակ հնար է՝ փտած եւ ճարակած {խոցը} առողջ մասներից բաժանելու եւ հեռացնելու համար: Ես

Ահա՛ մեր բոլորի ներկայ դրութիւնը. այն սարսափելի {խոցը}, որ, դարերով ճարակելով մեր ազգի հոգին եւ մարմին

ման թողած մարմինը, յայտնելու էր իւր ներկայութիւնը {խոցի} սեպհական գարշահոտութեամբ եւ նոյն ժամանակ խայտառակ

ւթիւն տալու շուտո՛վ հասիր. թշնամին անթիւ նետերով {խոցոտեց} ինձ. վէրքերիցս մահի դուռն եմ հասած, քո պարտքն է

, իմ գնացքը խափանեցին եւ վրայ հասնելով՝ դէպի մահ {խոցոտեցին} ։ Բայց խնդում եմ ցնծալով, որ այն վէրքերով, ի

ջում քեզ, - պատասխանեց Մանուշակը, - այդպիսի սիրտ {խոցոտող} հարցմունք առնելու ժամանակ, դու գիտե՛ս, որ իմ սի

ցնծալով, որ այն վէրքերով, իմ հոգիս, որ առաջուց {խոցոտուած} էր մեղքերով, առողջանալով զօրացաւ։ Եւ այսպէս

ուանան սիրտս թո՛ղ քո մասնիկներ։ Սիրտս {խոցուած} է զանազան կողմից, Արիւն ու շարաւ կթափի երակ

ողը իւր նպատակին, կարողացա՞ւ բժշկել մի քանի սրտի {խոցուածք}: - Արհեստաւորը, կատարելով իւրեան ապսպարուած

նիս: Պ. Չերքեզեանցի հայհոյութիւնքը. - Պ. {Խուդաբաշեանի} գիրքը. - Պ. Բաբկէնեանցի նամակը. - Սկայորդու տա

ուժների մեք պիտի կտակենք մեր զաւակներին: Պ. {Խուդաբաշեանի} գրուածի հոգին հարկադրում էր մեզ պաշտել մի ամենեւի

Քրիստո[նէութեան] Այվազի Օրացոյց 1860 ամի Այվազի {Խուդաբաշեանի} գիրքը Թիֆլիզից ստացուած անստորագիր նամակները Յովն

թուով, յորոց սակի Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեան, {Խուդաբաշեանց}, Մսեր Զմիւռնացի, Մկրտիչ Էմին եւ այլք ոմանք, յո

ս բառարանի տպելոյ ի Մոսկուա յամի 1838, Աղեքսանդր {Խուդաբաշեանց} իւրով աշխատասիրութեամբ օգնեալ է բազմաց ի թարգմանո

բան հարկաւոր է Հայ մատենագրին, քան թէ ունէր Պ. {Խուդաբաշեւը}: Յոյս ունինք, որ խաղաղ հոգով կը լսէ մեր գրա

Յոյս ունինք, որ խաղաղ հոգով կը լսէ մեր գրածը Պ. {Խուդաբաշեւը}, ըստ որում, ինչպէս մի ժամանակ առակ էին արել Թիւ

դիւցազների կարգը եւ պաշտել է: Բացի սորանից, Պ. {Խուդաբաշեւը}, զենդական խօսքերի անունը յիշելով եւ նորանց ապացո

նդդէմ: Ուշադրութեան արժանի է եւ այն, որ Պ. {Խուդաբաշեւը}, մեղանչելով սուրբ Սահակի անձին ընդդէմ, ինչպէս վ

արսկի նեղութեններից " (տե՛ս երես 110): Պ. {Խուդաբաշեւը}, այս տողերը գրելով, ապացուցանում է մեզ, թէ ազգ

նորա մտածութեան: Բոլոր Հայոց պատմութեան մէջ Պ. {Խուդաբաշեւը} ոչ մի տեղում չէ կարող ցոյց տալ մեզ, որ Հայերը իւ

նուելու: Չգիտենք, թէ ի՛նչ աղբիւրից գիտէ Պ. {Խուդաբաշեւը}, որպէս թէ հոգեւորականութիւնը ծարաւում էր միաբանո

նելը կամ մերժելը, թող ներուի մեզ կարծել, թէ Պ. {Խուդաբաշեւը} ուրիշ տեսակ չէ իմանում այս բաներս, այլ միայն իւր

երում զրկուած է ամենայն արժէքից: Դարձեալ Պ. {Խուդաբաշեւը} գրում է. " Թէեւ կարելի էր, յետոյ, մօտից ճանաչե

ով եւ ինչ հայեացքով աւանդւում են այնտեղ: Պ. {Խուդաբաշեւը}, որպէս ստոյգ պատմութիւն ընդունելով մի յունական գ

Այս բոլորը աւարտելուց յետոյ, - շարունակում է Պ. {Խուդաբաշեւը}, - Ներսէսը, միայն մնալով Թէորիանոսի հետ, արտաս

հալու հետ խօսակցութիւնը բովանդակող գիրքը, որ Պ. {Խուդաբաշեւը} ընդունում է որպէս պատգամ սրբութեան եւ որի վերայ հ

ընդդէմ: Ի՛նչ խօսէինք դորա վերայ։ Դիցուք թէ Պ. {Խուդաբաշեւը}, ձանձրոյթից ստիպուած, ձեռք է զարկում այդպիսի բա

ի արարչագործութենից յառաջ: Լսւում է, թէ Պ. {Խուդաբաշեւը} ձեռք է զարկել այժմ Վրաց պատմութիւն գրելու։ Բարի՛

նչ պատճառով մինչեւ այժմ մի քանի բառ չխօսեցինք Պ. {Խուդաբաշեւի} " Обозрение Арменіи " մակագրով գործի վերայ, մինչ

ից: §2. Երբ առաջին անգամ դուրս երեւեցաւ Պ. {Խուդաբաշեւի} գիրքը, մեք հարկադրուեցանք կարդալ նորան ակամայ,

շակ տալ մեր ընթերցողներին, թէ ո՛րպիսի բան էր Պ. {Խուդաբաշեւի} գիրքը: Մեր կողմից (բացի ծանօթութեններից) ո

եւս կամք չունի խնդրել: Չենք կարծում, թէ Պ. {Խուդաբաշեւի} ցանկութիւնը եղած լինի ընկնել Հայ մատենագրերի կարգ

ւշադրութեան այլ սխալները, որովք շատ փարթամ է Պ. {Խուդաբաշեւի} գիրքը. պատճառ, ուղղել այդ բոլորը, մէջ բերելով

կադրուէինք մի նոր գիրք գրել՝ երկու անգամ մեծ Պ. {Խուդաբաշեւի} գրքից (պարոնի գործը չարժէ այսպիսի աշխատութեան)

ւմ է եղած իւր բառ առ բառ թարգմանելը։ Թողունք Պ. {Խուդաբաշեւի} ծուռ եւ սխալական հայեացքը ազգային պատմութեան մէջ

նորա գրուածքը: Մի փոքր աւելի ընթերցանութիւնը Պ. {Խուդաբաշեւի} գրքի հաւաստեց մեզ եւ երկրորդ կարծիքը: Առաջին

գմանութեան Սուրբ Գրքի: Չգիտենք՝ ի՛նչ մտածել Պ. {Խուդաբաշեւի} խղճմտանքի մասին, որ չէ երկբայում մուր քսել այսպի

ողք: Համօրէն Հայոց ազգի անունով բողոքում ենք Պ. {Խուդաբաշեւի} ընդդէմ: Ուշադրութեան արժանի է եւ այն, որ Պ

որ փոքրիշատէ կարդալ գրել գիտէր, չէ տեսանելու Պ. {Խուդաբաշեւի} սխալանքը պատմութեան ընդդէմ: Ներսէս Երրորդի օրով

ապացոյցք մեր այս մասին ասածներին՝ դնում ենք Պ. {Խուդաբաշեւի} առաջեւ մեր ազգային հեղինակների գործերը եւ խորհուր

րութեան, որ մինչեւ այսօր պաշտւում են, եւ որ Պ. {Խուդաբաշեւի} սրտի մեծ ցաւի համար պիտի մինչեւ վերջը պաշտուին,

ը, թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ լռեցինք եւ լռել ենք Պ. {Խուդաբաշեւի} չնաշխարհիկ ժողովածուի ընդդէմ: Ի՛նչ խօսէինք դորա

մար ազգային եւ եկեղեցական պատմութեան անտեղեակ Պ. {Խուդաբաշեւին}, թէ Հայոց ազգի ինքնուրոյն Կաթողիկոսութիւնը սուրբ

իրութեամբ վարակուած մարդ: Ինչպէս թողունք Պ. {Խուդաբաշեւին} ասել, թէ " Հայոց եկեղեցու ընդհանրականի հաղորդութ

ր, մի փոքր մերկանդամ հարկադրուեցանք ցոյց տալ Պ. {Խուդաբաշեւին} ճշմարտութեան երեսը՝ գուցէ թերեւս դրդելով նորա սե

ղը համբուրելի են մեզ: Ի՛նչպես չհարցանենք Պ. {Խուդաբաշեւից}, թէ Խորենացու ո՞ր բանը իրաւունք է տուել նորան,

ւնու վերայ: Առաջին անգամ լսելով այս բանը Պ. {Խուդաբաշեւից} ՝ բնաւ չտարակուսեցանք կարծել, որ պարոնը կա՛մ ամե

ւնը " (երես 222): Ահա այս չորս բաները Պ. {Խուդաբաշեւն} եւս՝ Թէորիանոսի հետ համաձայն, կարօտ է ճանաչում

բրիէլեան քերականութեանց, աւելորդ ինչ էր խօսել եւ {խուզարկել}, զի որ ոք եւ տեսցէ զայն, անդէն առն մեն ճանաչէ զ

ժամանակները, երբ Պապական իշխանութիւնը կարգում էր {խուզարկու} ատեան (inquisitio), կատարում էր զարհուրելի տօն

երկու տիկինները յետ դարձան տուն։ Բացի դորանից, {խուզարկու} ատեանը սկսեց հետեւել նոցա քամակից։ Դոմինիկեան աբ

ոսը այս միջոցներում կարողացաւ բաւական օգուտ բերել {խուզարկու} ատենին։ Լուտերի եւ Կալուինի վարդապետութիւնքը սաս

ւթեամբ այս բանը նորանցից իմանալով՝ մատնեց նորանց {խուզարկու} ատենին։ Այս կերպով փոքր առ փոքր յառաջացաւ նա իւր

կամքը։ Յիսուսականութեան հետ զուգընթացաբար ծաղկած {խուզարկու} ատեանը մասն մասն լուծանում էր իւր անբաղդ զոհերի մ

ւնակեն իւրեանց աշխատութիւնը։ Նորա հետեւողութենով {խուզարկու} ատեանը դատապարտեց Փարիզեան Համալսարանի Աստուածաբա

ինգերորդ դարուց: Այլ յաղագս ապագայ հարցասիրաց եւ {խուզարկուաց} հինն հայախօսութեան յիշեալ հեղինակն ո՛չ երբէք կորո

յս յիշել, միակ պարոն Թաղիադեանն լոյս տացէ ապագայ {խուզարկուաց}, թէ զիա՞րդ հայեցաւ դարն 19-երորդ ի հին լեզուն.

քեզ ի՛նչ կարող են օգնել Քանթը կամ Հեգելը, եթէ քո {խուզարկութեանը} խորհուրդը քո ազգի վրայ գործ դնել է նոցայ համակարգ

եամբ, թէ ե՞րբ է սկսուել հայոց երկրագործութիւնը, {խուզարկութիւն} արած չենք, այլ այս մի երկու բանը, որ վաղուց յայ

ցս այսոցիկ, կամ կտակին ու կամ հրիտակին, ամենայն {խուզարկութիւնք} իմ անցին վայրապար, աստ ի Կալկաթա մնայ ինձ ուրեմն

իւր համար մի սիրական բան։ Իմ սիրականը է հնութեան {խուզարկութիւնքը}, մանաւանդ թէ այդ բանը ունենայ պատմական արժանաւոր

նը քննել եւ ճանաչել ինքնակայապէս, քանի որ մարդու {խուզարկունակութիւնքը} հպատակուած են այս կամ այն հեղինակութեան: Իրաւուն

ի հովիւ իւր ոչխարների հետ՝ ստանալով նորա կաթը եւ {խուզելով} բուրդը։ Ահա, այս անբնական եւ բարբարոս սկզբունքո

արտական էին բացարձակ 'ի բաց տանել զամենայն խոչ եւ {խութ} եւ մի 'ի լաբիւրինթոսի շրջիլ, ոչ գտանելով զելս,

ճանապարհից շեղվում են, հանդիսանում են հե՛նց այն {խութերը}, որոնցից խուսափում է ժողովուրդը եւ որոնք անանցան

է գնում Դժուարանցանելի քարքարուտներով, Խոչ ու {խութերը} մի՞թէ չի հարթում Եւ չի՞ բաց անում ուղի ապահով.

ին ` Նա դիւական նենգութեամբ Զսիրտ որսաց {խուժանին}: Ցնծա՛, դժոխք, յաւիտեան, Ցնծա՛, քե

երկութեան։ Թո՛ղ զայլ նեղութիւնսն. եւ զի հանապազ {խուժանն} 'ի վերայ իմ կուտէր, եւ հոգք ամենայն եկեղեցեաց։

է Փարպեցու բնաւորութեան, որ Խուժիկին ծանրանում է {Խուժիկ} կոչել, որովհետեւ այդ մարդը հոգաբարձու էր եղել Ս

անունը իմանալու, որ ինքը նորա անո՛ւնը գրէր եւ ոչ {Խուժիկ}, որ անարգական անուն էր այն մարդու ազգի վերաբերու

լու։ Փարպեցին նեղանում է, որ ոչ ոք հոգ չէ տարել {Խուժիկի} անունը իմանալու, որ ինքը նորա անո՛ւնը գրէր եւ ոչ

յդ բանը իսպառ ընդդէմ է Փարպեցու բնաւորութեան, որ {Խուժիկին} ծանրանում է Խուժիկ կոչել, որովհետեւ այդ մարդը հո

լերին Մեքենայք որ եւ սուլեն, Ուղեւորք {խուժին}, խռնին Ի կառս կառս, եւ ճեպեն: Ի Փար

հացիք եւ դեռեւս օրեօր հավելանում են՝ լսվում է մի {խուլ} ձայն, որպես թե նոքա կամին կազմել այստեղ մի զինվո

ս գրել էի Մարտի մէջ, դուք չգիտէք, թէ այսպիսի մի {խուլ} տեղում մինչեւ ո՛ր աստիճան զգալի է գեղեցիկ ձայների

ասուցանելու համար, աշխարհի մոռացուած ծայրից ` մի {խուլ} տեղից, ինչպէս է Բեդուտ-Կալէն: Վաղուց լուր չունէ

ել, ուր մեր ծնողաց մասին լաւ չեն գրում, այս շատ {խուլ} լուրը ինձ ստիպում է մի անբախտութիւն ենթադրել: 17

ն: 13-ին բոլոր մարմնիս վրայ սաստիկ քոր զգացի եւ {խուլ} փամբուշտներ յայտնուեցան. 12-ի երեկոյին արդէն եր

... Կայծակի թունդը, մրրկի ձայնը. {Խուլ} աղաղակը կատաղի ծովի Միախառնուեցան վերջին ձայն

ուրին դրամի որպիսութիւնը եւ արժէքը: Տեսողութիւնը {խուլ} մարդերի նրբանում է եւ զօրանում է մինչեւ այն աստիճ

ծում էր եւ հոգս էր առնում իւր ընտանիքի մասին: Մի {խուլ} տան մէջ նորա ընտանիքը կարող էին ձանձրանալ, բայց

տութիւնը ոտք չէ կոխել ազգի մէջ, գոնէ լսւում է մի {խուլ} աղաղակ այսքան դարերով անգործ եւ կաթուածահար թոքեր

որ ինձ ականջ անես, դու ջլիս (իսպառ) քառականջ ( {խուլ} ) դառար: Հիմի նա մեր վրայ ինչքան ա միտք անում.

ողի բերանի, դէմքի եւ ձեռքերի շարժողութիւններին, {խուլը} կարողանում է հասկանալ, թէ ինչ էր ասում նորա հանդ

այլ եւ յայնմ գտաք զերկուս վկայս: Իբրեւ այսպէս {խուճապէաք}, դիմեցի առ հիւպատոսս Ֆրանսիոյ եւ Բելգիոյ խորհուր

պէ սպասում են կորստական դիպուածների, վազում են, {խուճապում} են, կապում են կայքերը, պահում են բեռները, լցնո

"Ամբերթը գոված ջուր ա, համա սրա խումը չունի"։ Այս {խում} խօսքը ճիշտ այն է նշանակում, ինչ որ մենք ուրիշ բառ

աուտո-դա-ֆէ կատարելու համար: Սորանից յետոյ {խումբ} -խումբ գնում էին կեղծաւորները, խաբեբաները, տիրադ

-դա-ֆէ կատարելու համար: Սորանից յետոյ խումբ- {խումբ} գնում էին կեղծաւորները, խաբեբաները, տիրադաւները

առ հասարակ սովոր են յազգի մերում միջամուխ լեալ ի {խումբ} ռամկին ստանձնել ինքեանց՝ զԿիկերոնեան ամբիոն: Զա

րթունս ազգին ի միում եւ եթ ժամու: Զոր ինչ ստուար {խումբ} դարուց, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխին աղճատել աղճատե

Մովսէսի պատուէրները այնքան ազդեցութիւն չունէին մի {խումբ} իսրայէլի վրայ, որ նա ամեն օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշ

. Քեզ շատ անգամ քարկոծեցին Կեղծաւորաց {խումբերը}: Բայց դու մենա՜կ, մարդ քաջարի,

ողմ էր վազում եւ երկու ճեղքում զինավառ թշնամիների {խումբը}, կը սարսափէիր: Աքիլլեսից որոշւում էր նրանով միա

ռ եւ տխուր հանդիսաւորութեամբ հետեւում էր սգազգեաց {խումբը} ։ Հանգուցելու մերձաւոր բարեկամքը եւ ուսանողքը ձեռ

մասնակից լինելու այս տխուր հանդիսին։ Սգասիրտ {խումբը} յառաջ շարժուեցաւ դէպի Վագայնկով). մի երկու ժամ

ած էր պոչի տակին: Սատանան եւ բոլոր դժոխային {խումբը} ծիծաղեցան որպէս խելագար, հա՛, հա՛, հա՛..

շնորհակալութիւնը միահամուռ յայտնում ենք բովանդակ {խումբին}, որի մէջ տեսանում ենք քանքար խոստացող բոյսեր:

ով, որ անձամբ անձին կարողանայ առաջնորդել զօրքերի {խումբին}, որ դուրս էին գնում Հռովմից պատերազմի համար։ Մի

բայց տունը մարեցաւ: Մի գերդաստան ընկաւ հասարակաց {խումբից}: Արդեօք որքա՞ն գերդաստանք ընկնում են այսպէս

: Մանրամասն պատմություն առնս ոչ նուազ երեւելոյ ի {խումբս} եկեղեցականաց մերոց չէ առ տեղեաւս պատշաճաւոր գրել

ճոխ, Եւ շուշանը գարնայնի. Ո՛չ կենդանեաց խայտուն {խումբք} Ո՛չ սոխակի երգն անուշ, Որով ամենքն են հրճւում -

1088) կարդում ենք "Ամբերթը գոված ջուր ա, համա սրա {խումը} չունի"։ Այս խում խօսքը ճիշտ այն է նշանակում, ինչ

ք ուրիշ բառերում ուզեցանք ասել. այսինքն՝ եթէ ջրին {խումը}, ապա եւ երկաթին ծեծուածքը։ Յոյս ունինք, որ այժմ հ

Եւ ձեռք քաղուսք սրտի կուսին պատահին: Այլ {խուն} ի վեր ամբարձեալ անդի զաջ ի խանդ՝ Զնախանձոտ

իտոյ է յառաջանար պակասութիւնքը վերանալուց յետոյ, {խունկ} չէիք ծխելու այդ պակասութենների կուռքերին եւ չէիք

էս գրկեց կոյսին ` Ոչի՛նչ հաճոյքն այդ չի՛ չափի: {Խունկ} է բերում ստինքներից, Հոտոտո՜ւմ է քերովբէն մեր.

ններով մնացած Ծխում արցունք մարդկային, Իբր անուշ {խունկ}, առ Աստուած, Ալելուներն են հնչում Երկնային ողջ

գ Տէրը անյա՜գ, հեշտօրէ՜ն ` Նրցունքներն այն - իբր {խունկ} ` Որ սփռում էր սերովբէն: Եւ կարկառւում է ստեղծիչ

Համակ ղօրութեանց երկնից: Եւ հոտոտի Տէր ի {խունկ}, Զոր արկան էր սերովբէն, Բանին ականջք

պատմութեան առաջեւ, իսկ Պ. Չամուռճեանը եթէ կամի {խունկ} եւ զմուռս ծխել այնպիսուն, ազա՜տ է: Մի գործ կ

... Կորչի գնայ... մեզ հարկաւոր չէ. նորա {խունկ} ու մոմը պէտք չէ, միայն թէ մեր եկեղեցին թող չգայ

տադրութիւնը, եթէ Աստուած տայ ինձ այն օրը, որ ես {խունկ} ծխեմ դրացու աղջկանը մեր շեմքի վերայ, իբրեւ քո հա

ով խնդրում եմ քեզանից, որ չընծայես այն իմ հարսին {խունկ} ծխելու վարձ, որպէսզի նորան չպատժի այդ մահը իսկոյ

ը, խնդրեց նորա օգնականութիւնը։ Կամենալով դեռեւս {խունկ} ծխել Խաչատուրի պատուասիրութեանը, առաջարկեց, որ

ազատ է մեր ազգը: Չկարծեն, թէ այս խօսքերը ասելով {խունկ} ենք ծխում ազգին, ո՛չ. միայն ճշմարտութիւնն ենք խ

դ, վեր բարձրացան դէպի երկինք իմ ջերմեռանդ աղօթքի {խունկերը}, եւ Ամենաբարձրեալը գթացաւ իմ վերայ: Մի երեկ

եւ այնքան վաղ, որ նաեւ հազար տարի ետքը Իսրայէլի {խունկերը} ծխւում էին բարձրավանդակների վրայ եւ զոհերի ծուխը

ժողովուրդը, շատանայ մեր զոհերի թիւն եւ բարձրանայ {խունկերի} ծուխը: - Շատ բարի, մռայլագոյն սատանայ, ինք

այն թէ ճշմարտութեան երեսից փախչին, ինչպէս սատանան {խունկից}, չեն ամաչում մինչեւ այսօր էլ այս սուրբ եպիսկոպոսը

, եկեղեցին, բացի քանի մի փուդ մոմից, կոճատից եւ {խունկից} այլ բան չունէր... - Ապա ժողովուրդը՞, - հա

ոստովանելուց այնպէս են փախչում, ինչպէս " սատանան {խունկից} ", այդ մարդիկ իրենք չունենալով մի արժանաւորութիւ

ւ անկաճ դնելով այդ բարբառներին։ Հին լեզ. {խուպանիլ} ։) Վխտալ՝ кишѣть։ "Լալիս եմ" քի

ասիքը, այն կանացի եւ խորհրդական առանձնարանքը... {խուռն} յորձանքով յիշեցնում են Լուդովիկոսները, Դիւբարրի

ւհու կեանքը: Մի փոքրից յետոյ ասես թէ տեսանում էի {խուռն} բազմութիւն կատաղիների՝ ձայն, աղաղակ, խռովութիւ

նում է ազգը այս ճանապարհը եւ այս վերջին օրերում, {խուռն} յորձանքով, բայց այդ վաճառականների ընդհանրութիւնը

ալքը: Եւ ինչպէս միջին դարերում Ասիոյ անկիւններից {խուռն} բարբարոսներ իջան ու հեղեղեցին Եւրոպա, այնպէս եւս

, ճգնեցան, քրտնեցան եւ դեկտեմբերի 14-ի երեկոյին {խուռն} հայկազանց ներկայութեամբ առաջին անգամ բացին ազգի ա

ռհասարակ եկեղեցական կառավարութեան մէջ, որ խառն ի {խուռն} եւ անկարգութեամբ յառաջանալով, մեծ մասով պատճառ է

ոխ դեւերի, դուրս պրծած դժոխքի աջ կողմից, խառն ի {խուռն} աղաղակով գալիս էին դէպի սատանայի գահը: Նոցա մէջ

ի նման չեն, սոքա ծերունի, նիհար, տգեղ, խառն ի {խուռն} մազերով, աչքերը ներս ընկած, երեսները գունաթափ,

այ եւ ազգն: Յայս գործ Մագիստրոսիդ] տեսանեմ յաւէտ {խուռն} բազմութիւն վկայութեանց աստի եւ անտի հաւաքելոց, ք

ժամու: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ նմին {խուռն} ամբոխին աղճատել աղճատեաց զլեզուն, անհատ ոք անկար

ի հաւատով, այնպիսի ոգեւորութեամբ, որ ժողովուրդը {խուռն} բազմութենով հաւաքւում էր նորան լսելու։ Մինչեւ ան

նայն հասակի մարդիկ՝ ծերից բռնած մինչեւ մանուկը, {խուռն} բազմութենով վազում էին նորա մօտ, որ տեսանեն այս

աց նորան: - Ես անչափ շնորհակալ եմ այդ գեղեցիկ {խուսակցութեանդ} վերայ. ճշմարի՛տ, ես շատ խելօք մարդիկ տեսել էի Խ

ացարձակորեն որեւէ բարբառի ձեւերին եւ այնքան ավելի {խուսափել} նրանից՝ հօգուտ նոր պրոգրեսիվ լեզվի, որքան այդ բ

խդ ազատել ես ընդհանուր դատողություններով, կարծես {խուսափելով} ուղիղ պատասխանից: Սատանան գիտե ինչու՝ մի տեսակ

դեր խաղալու հավակնություն ունեն, վերջիններից ես {խուսափում} եմ այնպես, ինչպես Պուշկինը սեմինարիստներից: Բոլ

րովին հաստատ հողի վրա կանգնած լինելով, ամեն կերպ {խուսափում} էինք այնպիսի ուշադրությամբ, ինչպես փորձառու նավա

այնպիսի ուշադրությամբ, ինչպես փորձառու նավավարը {խուսափում} է ծանծաղուտներից: Մեր նկարագրած այդ բոլոր կոր գծ

մ են, հանդիսանում են հե՛նց այն խութերը, որոնցից {խուսափում} է ժողովուրդը եւ որոնք անանցանելի պատի նման գրական

Եւ ի համբոյր վառ վարդիցն եկեալ. Այլ նա {խուսել} ճգնի յիմ ձեռաց, Եւ ընդվզեալ ամբառնայ զձայն

րոյ զմասն Եւ զկծեալ զոյգ ի զոյգ Ամոլք {խուսեն} խայտացեալ Ի մենաւոր վայրս անքոյթ, Առ

եր պատմութեան վրայ, տակաւին աշխատում ենք մի քանի {խուրձ} աւելցնել։ " Դի՛ր զմեղս 'ի վերայ մեղաց"։ Բայց բ

անի դրած պոչի տակում. թեւերի տակին երեւում էր մի {խուրձ} թուղթ, արիւնով եւ ցեխով ապականուած, գօտուցը կախ

տակին չարագործների եւ աւազակների հետ միասին, մի {խուրձ} յարդի վերայ։ Այնտեղ, ուր մի կողմից սաստիկ ն

կարող է երեւել այս կրակը, որպէս շատ ճառագայթների {խուրձ}, երբեմն բոլորշի եւ երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայր

բանք Յունաց եւ Հռոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ {խուց} աբեղայից չէ երբեք այն դիտանոց, ուստի կարելի էր հ

տի խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն լիցի {խուց} եւ լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի

ատմութիւնը։ Չեմ ասում դեռեւս այն, որ աբեղայական {խուցը}, չէ՛ եւ չէ՛ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի լինէր

շակվի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լեզուից {խպնելու} ) եւ առանց այս կամ այն գաւառական բարբառին ստրկան

ակուի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լեզուից {խպնելու}, առանց գաւառական բարբառների կամ օտար լեզուների ա

անայ Մամիկոնէի սպարապետի Հայոց, ընդ որում գտաւ ի {խռան} մարտին ընդդէմ Յազկերտի Երկրորդի Պարսից արքայի, ո

ւ իններորդ դարու մէջ, հերիք չհամարելով այն բոլոր {խռիւը}, որ դիզուած է մեր պատմութեան վրայ, տակաւին աշխա

, մինչ ամբողջ գիշերը թաւալւում էր իւր անկողնի մէջ {խռխռալով}: Նա քնած ժամանակ եւս մտածում էր շահաստացութեան վ

ազգի մէջ, ինչպէս հայոցն է, հանդէս հանելու համար {խռկել} են իւրեանց ուղեղի մէջ քանի մի հին լեզուի մեռեալ բ

ծ է լինում աղօտ եւ խաւարային խորհուրդներով եւս եւ {խռկուած} աւելորդապաշտութիւններով։ Կրօնի ներգործութիւնը ազ

յաւուր միում ասացեալ է արժանապատիւ Պօղոս քահանայի {Խռճեանց} եւ այլոց, որոց մոռացեալ եմ զանուն, որ կարէ վկայ

ուեց այդ կարգադրութեան մասին, գազազած ժողովուրդը {խռներամ} դիմեց պատրիարքարան, շրջապատեց այն, եւ, չնայած

նքն ի վեր Ու բարձրաղաղակ սուլում, ձայն տալիս, {Խռնըւում} ճամբորդ հոծ բազմութիւններ: - Դէպի՜ Փարիզ, դէպի

Մեքենայք որ եւ սուլեն, Ուղեւորք խուժին, {խռնին} Ի կառս կառս, եւ ճեպեն: Ի Փարի՜զ, ո՛

, - որ կարողանաք պահպանել. տենդային ամբոխմունքով {խռնւում} է ազգը պառլամենտի դռներում, որ կարողանար ստանալ

արթերես մի տիկին. Տեսքով սակայն տխուր սաստիկ ու {խռով}, Խիստ թխագոյն մի վերարկու կար հագին: " Ողջոյն

րեկցաբար եմ ասում, խեղճ գործարանը իւր կարճատեւ, {խռովալից} շրջանի մէջ գրեթէ բազմաթիւ վերակացուք եւ շատ հոգատ

յին: Տեսանում եմ, որ դուք շատ վշտացած եւ շատ {խռոված} եք եպիսկոպոսի սպառնալիքներից, հավատացեք, որ ոչի

գրաւոր բամբասանքներին, ո՛չ որպէս վիճաբանասէր կամ {խռովայոյզ} ոգւով, այլ իրենց փաստերը յառաջ բերէին արդարապէս

ցոյց տալով եթէ որքան սխալական եւ մեղանչական է այդ {խռովայոյզ} ժողովի սահմանադրութիւնը, դու ասա, Լեւոնի տումարը։

նջութենէ, անկելոյ յոմանս ի նոցանէ, ի ձեռն ոմանց {խռովասիրաց} ոչ անյայտ եղելոց ձեզ եւ այլոց բազմաց, այլ եւ զայ

րի սորանից առաջ նշանաւոր էր գտանուած իւր դժոխային {խռովասիրութեամբ}. նա շաբաթներով քունը կոտրում էր եւ հաց չէր ուտու

Յիսուսեանք՝ Մաճիօ եւ Ճենտիլ, երկուսը եւս ճարտար {խռովարար} եւ յաջող Պալատականք։ Նոքա կարողացան դարձուցանել

օծեալի վերայ։ Յիսուսեանների եւ Դուքս դ'Էպերնօնի {խռովարարութեամբ} շատ թոյլ կերպով կատարուեցաւ Րաւալեակի գործի քննու

.. )։ Այս կերպով Ֆրանսիայի համար Յիսուսեանների {խռովարարութեան} պտուղը այն եղաւ, որ նորա երեւելի թագաւորներից մի

որ ինքեանք Յիսուսեանք են հերետիկոս եւ կամենում են {խռովել} եկեղեցու խաղաղութիւնը։ Պապի դեսպանները եւ Յի

ւթեան զիւր անմիտ գանգատ, թէ ապստամբ ոք իցեմ ես, {խռովեցուցիչ} ժողովրդեան եւ զրպարտող անմեղ գործոց իւր իսկ Այվազ

թիւնն նոցա " (Մարկ., գլ. ԺԴ. հ, 55-58)։ " {Խռովէ} զժողովուրդս, ուսուցանէ ընդ ամենայն Հրէաստան, սկ

ներին եւ սկսեց երգել. Ո՛հ, լոկ երազ էր, մի {խռովէք} ինձ, Իմ մոլորութեան քաղր պատկերներ․ Ինձ

րեսս կը բռնի՞, որ ասեմ Սօսն ա ղրկել, համա թէ որ {խռովի}, չի առնի, յետոյ արի, էշը ցեխից դու հանա՛, փալ

Անմիաբանութիւն, Մեք շատ դարեր անցուցել ենք {խռովով}, Եւ շատ մարդիկ փոսն են ընկել մեր ձեռքով "

մբոյր բնաւորութիւնը, տեսանելով նորա փոթորիկներից {խռովուած} թանձր եւ մառախլապատ ամպերը, յետ է քարշում իւր ոգ

ամբոխուած էր նորա շնչառութիւնը, սիրտը մի առանձին {խռովութեամբ} բաբախում էր կուրծքի մէջ. երեսի վերայ, երբեմն,

սխանիս ոչ գրէք. եւ ես գլխովին տատանեալ ի մտայոյզ {խռովութեան} յոգիս եղէ ապաստան եւ մինչեւ ցայժմ չստացեալ զպատաս

ելութեան, կապակցութիւնը բաժանման եւ խաղաղութիւնը {խռովութեան} փոխելու պատճառ ըլլան։ Այսպիսի բանաւոր եւ պատկառե

կաց թեմակալ արքեպիսկոպոսն Փարիզու: Եւ ի բազմանալ {խռովութեան} ՚ի ժողովին, լուծաւ այն, զոչինչ որոշեալ. իսկ ճի

ւթիւնք կատարել. արհի նախագահը, ապստամբութեան եւ {խռովութեան} առաջին դուքսը, օրագրութեան ոստիկանը, գրականութե

չի ծայրը: - Թո՛ղ հանդէս գայ ապստամբութեան եւ {խռովութեան} արհի նախագահը, - ասաց սատանան: Գ Յառաջ եկաւ

ս դեւը կը ճանաչէր նորա դէմքից, թէ՛ սա չար ոգի էր {խռովութեան}, ապստամբութեան եւ յեղափոխութեան, որի անունը Աստ

թերի օգնականութեամբ ես պահում եմ բոլորին կատարեալ {խռովութեան} եւ անհանգստութեան մէջ. ապսպարում եմ ապստամբութիւ

ացուն հանդիպեցաւ կոմսին, երբ նորա միտքը հասել էր {խռովութեան} մինչեւ հնարաւոր ծայրը. այս պատճառով կոմսը չէր կա

լաւ նկատողը, դուռից կարող էր իմանալ նորա կուրծքի {խռովութեան} աստիճանը. նա սպասում էր վերջին րոպէին, որ պիտոյ

Հ. Իգնատիոս Փափազեան եւ այլն եւ այլն։ Յայսմ {խռովութեան}, մինչդեռ վարէին զդատ իւրեանց 'ի Հռովմ, եւ 'ի կո

ին սոքա, զրահաւորուի մի մշտնջենաւոր պատերազմի եւ {խռովութեան} հոգով։ Յիսուսականութիւնը, որ հակառակ էր Ֆրա

յ Կամսարականների մօտ, այն բոլոր պատերազմների եւ {խռովութեանց} ժամանակները մինչեւ ձեր հնազանդուիլը։ Նորանից յե

եւ թիկունքը։ Փարպեցին սոցա մօտ է կեցել այն բոլոր {խռովութեանց} եւ պատերազմի ժամանակները, որ Պերոզի ընդդէմ մղում

լ է՝ Յունաստանից վերադառնելուց յետոյ, երբ բոլոր {խռովութեանց} եւ պատերազմերի ժամանակները Կամսարականների մօտ էի

թեան, ատելութիւնը դէպի հերետիկոսները, վէճերի եւ {խռովութենների} մէջ վարժութիւնը. ամենայն ինչ մի խօսքով շատ յարմա

իսկ Թաթարները, պարապած լինելով իւրեանց սեպհական {խռովութեններովը}, կտրեցին իւրեանց յարձակմունքը եւ ասպատակութիւնը

էի խուռն բազմութիւն կատաղիների՝ ձայն, աղաղակ, {խռովութիւն}, էշաֆոտ, դահիճ եւ երկու կտրուած ու արիւնով շաղա

ն, փողոցների սալայատակները կողոպտեցին, աղաղակ, {խռովութիւն}: - Ի՛նչ բանի վերայ էք: - Չե՞ս տեսնում

ստահարութիւն, որի հերոսը չէր եկեղեցական, որտե՛ղ {խռովութիւն}, որի խմորը չէր եկեղեցական: Այո՛, ժամանակը լ

սոփայ " դառնալու համար իր ազգի մէջ, որչափ կռիւ, {խռովութիւն}: Մինը Քանթին է հետեւում, միւսը Ֆիխտէին, միւսը

երի հետ յարուցել էր Կաթողիկոսը անվերջանալի վէճ եւ {խռովութիւն}, որ ոչինչ խորհուրդ չունէին վերաբերութեամբ դէպի Հ

ս քանի ժամանակ յառաջ, Փարիզումը, հանեցի գեղեցիկ {խռովութիւն}: Ժողովուրդը երեք օր շարունակ կռւում էր որպէս վագ

ուրեւիցէ, ինչեւիցէ պատճառով մի ապստամբութիւն կամ {խռովութիւն}, ապա թէ ո՛չ, ես քեզ... Quos ego.... ինչ

դիւահարւում են, կեղծաւորւում են, բամբասում են. {խռովութիւն}, ապստամբութիւն, զրկանք, արիւն, հրկէզ, արտասո

րեց. - Ի՞նչ լուր է այդ, ի՛նչ ամբոխ է, ի՛նչ {խռովութիւն}: - Անբաղդութիւն, Ձեր մռայլութիւն. մեղաւոր

անել անդադար մարդկային ազգի երկու ցեղի մէջ վէճ եւ {խռովութիւն}: Ը Այս միջոցին դժոխքի կամարների տակ լսւում է

ում էր եւ հաց չէր ուտում, եթէ իմանար, որ մի տեղ {խռովութիւն} կար, ու ջանում էր ապա գիշեր ցերեկ, որ այդ խռովո

ահա Երուսաղէմի վանականներրը, Դռան ներշնչումով, {խռովութիւն} առաջացրին ազգի մէջ, պահանջելով, որ ապագայ պատրի

նքը, այլ ցանկալի է իմանալ, ինչպէ՛ս վերջացաւ այն {խռովութիւնը}, որ հանեցիր հիւսիսումը, գետի եզերքներում աւազու

ւթիւն կար, ու ջանում էր ապա գիշեր ցերեկ, որ այդ {խռովութիւնը} բորբոքուի, վէճը, կռիւը, բողոքը, որ դժոխքի եւ

արկում էր այդ կերպարանքի մէջ: Նորա սրտի եւ հոգու {խռովութիւնը} անցել էր չափից, յուսահատութիւնը սրտապնդեց նորան

նը։ Վկայ է պատմութիւնը, որ ապստամբութիւնք, {խռովութիւնք}, սպանութիւնք, հրկէզք, յափշտակութիւնք եւ այլ սո

եղած լինելը եւ այլ թագաւորութենների մէջ նոցա ձգած {խռովութիւնքը} հարկադրեցին թագաւորին, որ իւր մտադրութիւնը յետ դ

ւս կբերեի, բայց աստծուն հայտնի է, որ լսելով այդ {խռովությունքըն}, սիրտս պաղեցավ. ասացի, ինչպես առհասարակ ասում

ուտ սկսեց այստեղ: Հիւսիսային արեւելեան մրրիկները {խռովում} են անդադար Սեւ ծովի տարածութիւնը: Ողջ եղիք:

ս մի բռնակալի հետ, որ, տիրապետելով մի աշխարհի, {խռովում} էր դրացի ազգերի խաղաղութիւնը: Նա ո՛չ եթէ յաղթութ

րա աչքերի մէջ: - Ինչու՞ այդպէս շփոթում է եւ {խռովում} է քո խաղաղութիւնը իմ պարզ հարցմունքս, եւ կամենու

(Ագաթ, եր. 119)։ § 28. " Եւ պահէր Եսաւ ո՛ {խս} Յակովբայ վասն օրհնութեանցն զոր օրհնեաց զնա հայր ի

ես իմ տանս եկամուտն քառասուն հազար ռուփոյ եկամուտ {խսելով}, այսպէս տուր եւ առութիւն արարի, որ իմ յիշեալ տո

խս ամենեւին ումեք չպարտիմ ինչ սանաթով, չիթով կամ {խսեպագրով}, ուրեմն եթէ ոք պահանջեսցէ ինչ, անընդունակ արասց

հետո տենդս ուժեղացավ, իսկ երեկոյան դեմ փոխվեցավ {խստագույն} պարոքսիզմի, այնպես որ, բժիշկ Կեպեն հավանորեն ավ

աց աշխարհէն եկն երկիրս Հայոց, նովին կրօնաւորական {խստամբերութեամբ} եւ հրեշտակակրօն առաքինութեամբ կեցեալ " եւ այլն։

րեր վերոհիշյալ գործի մասին՝ հանուն արդարության, {խստապահանջ} արդարության: Համենայն դեպս, ճշմարիտ է մեր գործը

տում է այսպէս Խոժոռադէմ ` հրեշտակին, Որ խրատուած {խստապէս} ` Դառնում է իր կրընկին. Արտասուելով վշտագին Թռչո

ուն։ Քո կրպակաց պատուարք, որմունք եւ {խստապինդ} մեծ գրունք Ի քոյդ գլուխ աւերակօք կարկառեսցին

օք յԵգիպտոս, եւ քաղցրանային ՚ի քիմս նորա սոխն եւ {խստորն} առաւել քան զմանանայն երկնառաք: 9) Երես 56

պատճառը: Որովհետեւ, ինչպէս ականատես էի, սա շատ {խստութեամբ} էր վարւում ծառայողների հետ, այս պատճառով նոքա բո

ւ ամառը, եւ ցուրտը դարձեալ փչեց իւր բոլոր աոաջին {խստութեամբ}: Երկար ժամանակ, բացի Բենեդիկտեան կարգի Բասի

ակին շրջապատող աշխարհի ազդացքը, եթէ նաեւ ամենայն {խստութեամբ} դրուին անդամահատական դանակի տակ, այնուամենայնիւ

որ բնութեան համար այդ մի փոխանցական միջոց էր կոշտ {խստութենից} դէպի քաղցր մեղմութիւն: Բայց այս մխիթարութիւն

Սպանիական նահանգապետների վերայ, թէ նոքա իւրեանց {խստութենովը}, որ գործ էին դնում դէպի այնտեղի բնակիչքը, եւ ան

ելագարին ամենայն ինչ ներելի է. օրէնքի եւ պատշաճի {խստութիւնը} թուլանում է այս երկու դիպուածներումը, դու, լինե

պաշտել բարոյականութեան օրէնքը, բայց մանաւանդ այս {խստութիւնը} պիտոյ է գործ դնել իւր անձի վերայ, եթէ կենակից էր

կէս դիւթական պարգեւովը, յաւելացրել է ուր սեփական {խստութիւնը} այնպէս, որ ասպատակութեան ժամանակ նորա ճանապարհը

րարչի ` Լինել նրան պատկառու. Ուստի եւ նա անվրդով {Խստութիւնից} Ադամայ ` Գուրգուրում էր ` ճախրելով Անդադար շուրջը

ոսեան եկեղեցւոյ - քանզի մկրտելոյն ի Քրիստոս չի՛ք {խտիր}: Պատուիրանք քրիստոնէութեան ո՛չ թուլանան վասն որո

լինիմք գիտուն լինել ասացելոցս, զի մեզէն չկարեմք {խտիր} առնել ընդ վերաuաց սկզբունս, զորս միահամուռ մերժե

շեալ տներն եւ նորա քրէհն եւս իմ միւս տներիս քրէհի {խտուրն} բաժանեսցեն իմ համեմատ իմ ներքոյ գրեալ Բ հատորեալ

րած ծախսի մապլաղն եւս վերն յիշեալ իմ տներիս քրէհի {խտուրն} բաժանեսցեն համեմատ իմ ի ներքոյ գրեալ պատուիրանին

Բարոյական Հերքուլէս, Ո՜ղջ մարդկութեան {խտտած} հոգին Իջնում է մեծ ասպարէզ...

մ ուժեղ հազը՝ շնչափողի եւ նրա աջ ճյուղի անհաճելի {խտտոցով}, քիչ է կրկնվում, իսկ խորխելիս շնչառության օրգան

այն քրիստոնէական իւրոյ խղճի գ) անընդհատ եւ առանց {խտրելոյ} լուծանէ նա զպահս ձկամբ, այսմ կարեն վկայել երդմամ

, որի միայն կարող էր ժամանակը կորուսանել, առանց {խտրելու} այս բաների յատկութիւնքը, այսպէս ահա Շահումեանցը

, պարտական ենք սիրել ամբողջ մարդկութիւնը, առանց {խտրելու}, - թէ այս ոք հեթանոս էր, միւսը հրէայ, միւսը մա

գունից սակի համարիմք ուսանիլ նոյնպէս, եթէ զիա՛րդ {խտրին} սկզբունքդ ի պապական դատապարտեա՛լ սկզբանց, որք զա

վ] ընդ մէջ անցելոց դարուց ցչորրոդն զկնի Քրիստոսի [ {խտրոց} ի մէջ անկանի], վիհ մեծ անանցանելի [առ ի մէնջ]:

ական զօրութիւն է հարկաւոր, որ տասն եւ չորս դարու {խտրոցը}, որ այնքան մեծամարմին ընկած էր V եւ XIX դարերի մ

բոլոր եկեղեցականներին, առանց աստիճանի եւ պաշտօնի {խտրութեան}, չհամարձակուիլ ձեռք վերցնել կամ գաւազան բարձրացն

ցա բոլորի բնաւորութեանը, որովհետեւ առանց այսպիսի {խտրութեան}, հանդիպողին հրաւիրել, իմ կարծիքով, յիմարութիւն

խիջեւանայ եւ առագաստել զիւր կաթոլիկութին, զի մի՛ {խտրութիւն} ինչ ծագեսցի ընդ մէջ իւր եւ նոցա: Յետ այսր ամե

նը, ապրելու եւ ընտանիք պահելու հոգսը, շատ անգամ {խտրութիւն} չունին հնարների մէջ, որոնցով կարելի էր արծաթ վաս

պահպանում է եւ դարմանում է ամբողջ տիեզերքը առանց {խտրութիւն} առնելու, թէ այս մինը մարդ էր, իսկ այն միւսը մի

Շահումեանցը, - ընդունու՞մ ես, որ բնութեան համար {խտրութիւն} չկայ արարածների մէջ, նա միօրինակ դարմանում է հան

ծ լինէր իւր քոյրը կամ կինը: Ինչի՞ համար է այս {խտրութիւնը}, ի՞նչ բանով աւելի իրաւունք ունի Պ. Չամուռճեանի

եթե ժողովուրդը գործածում է առանց կարիքի եւ առանց {խտրության} շարադրել նոր լեզվի համեմատական քերականությունը՝

Ո՛չ սոխակին զերգ անոյշ, Յօր համօրէն {խրախանան} Բնութիւնք խոշոր եւ քնքոյշ: Տո՛ւր նախ զ

բ սիրոյ հայրենիքը, ուր Խնջոյք է անվերջ, պար ու {խրախճան}: Ես ոսկորներս եմ քարշ տալիս ուժատ, Իմ կապանքն

սո՜ւրբ սիրոյ հայրենիս՝ Ուր պա՜ր յաւէրժ եւ {խրախճան}, Ընդ քարշ տանիմ զոսկերս իմ՝ Մազապուր

ժան համարեմք զյայտնիսս մեզ գրուածովք՝ կոչել յայս {խրախճան}, զանյայտսն, թողեալ այլում հայրենասիրի եւ հնասիր

՛նչպէս կարելի է, որ նա երեխայի պատճառով յետ մնայ {խրախճաններից}, պարահանդէսներից եւ դիմակահանդէսներից, թող երեխ

առաջ Պ. Իսահակեանցը իւր յօդուածի ներածութեան մէջ {խրախոյս} եւ քաջալերութիւն է տալիս " Մեղուի " հրատարակողին

զբարին հասարակաց: Հոգեւորք, որք առ ընկճեալ ազգս {խրախոյս} եւ քաջալեր կարդացին հօտին իւրեանց, հոգեւորք, որ

քան քո գալն Բերեց ծեր Մասաց Ցնծութիւն, {խրախոյս}, Վհատ զաւակաց Միւս անգամ գալուս Բ

անձաւոր լինէին ազգի լուսաւորութեանը եւ պատշաճաւոր {խրախոյս} եւ քաջալերութիւն տային այն մարդերին, որոնք անդադ

եղուի " համար պատրաստած օրհասին։ Բայց զուր է այս {խրախոյսը} եւ քաջալերութիւնը. պատճառ, արդէն ամենայն մարդ,

ակ, այլեւ բացի դրանից, իրենց երկդիմի վարմունքով {խրախուսել} են նրան, երբ մեր երկու հարյուր հազարի չափ եկեղեց

վսեմութիւնը, մոլութեան վատթարութիւնը. առաջինին {խրախուսելով} եւ երկրորդից զգուշացնելով եւ ոչ միայն այսչափ, նա

կաթոլիկության եւ եթե հնարավոր է՝ որեւէ այլ կրոն {խրախուսելու} մեջ է՝ հայ մասսան իրար ատող դավանաբանական մի քան

ղմից Ձեզ վարձատրելու, իսկ միւս կողմից ուրիշներին {խրախուսելու} համար, որ հետեւին Ձեր ամենահպատակ օրինակին, յաւ

՚ի դէպ ժամու լուիցէ ձայնից ազգային նահատակաց, եւ {խրախուսեսցի} վանել զամենայն դիմամարտ ՚ի պաշտպանութիւն եկեղեցւո

ծ տեսանեմ, այնքան եւս սրտապնդութիւն եմ ստանում, {խրախուսեցի} ընկերներս, եւ քաջալերեցի ահաբեկուած նաւապետը, թ

տ ողորմած կերպով լսեց այս գանգատին։ Յիսուսեանք, {խրախուսուելով} այս բանից, առաջարկեցին նորան Քրիստոնէական Հասարա

չումը եւ բռնակալի գործ է յանձն առնում. մի կողմից {խրախուսում} է իւրայինները, եւ միւս կողմից դեսպան է ուղարկում

հրամայում է, եթէ քո եղբայրը մեղանչէ քո ընդդէմ ` {խրակիր} նորան առանձին. եթէ չլսէ ` մի երկու վկայի առջեւ.

եւ լսում է անլռելի " կեցցեները"։ Ահա մի նոր {խրատ} մարդկության, մի սոսկալի ապացույց այն բանին, թե

ի է գրել ոչ թե մի նամակ, այլ ամբողջ դիսերտացիա ի {խրատ} քաղաքային կառավարչության պաշտոնաթող փարիսեցիների

յն թէ այս վերջիններուն համար Գերապայծառ Հասունին {խրատ} կը տանք (ան ալ իրեն կրօնակցաց օգտին համար), թէ

ղէկ իմանայ եւ արժէքնիդ ճանչնայ: Բայց ձեզի վերջին {խրատ} ըլլայ ըսելիքնիս եւ երանի՜ թէ կարենայինք օգտել: Մ

նօգուտ է այլեւս: Նա, իբրեւ օրինակ միայն, իբրեւ {խրատ}, կարող է երեւել մեզ հեռուից. ներկայ կեանքը նորա

: Մեզանից յառաջ ազգերի կատարած փորձը պիտոյ է մեզ {խրատ} եւ օրինակ լինի: Նախիջեւանի հասարակութեան վե

" Պատկառանօք եւ խոնարհութեամբ հասկցուած կտորներէն {խրատ} ՝ առնելու, չհասկցուածին հաւատալու, եւ յամենայնի

եցական գործերի պատճառով ունէր շատ վէճեր: Թող մեզ {խրատ} լինի այսպիսի աղուէս մարդերի ընթացքը, որ մեք ուրի

նութիւնը որպէս յանցանք։ Բայց մեք որպէս ուսումն եւ {խրատ} ամեններիս համար, պարտական ենք տեղեկանալ մեր բարոյ

նջի վերայ քնած չեմ. ինչեւիցէ թէ մեղադրանք է, թէ {խրատ} է, ընդունիր, եւ այս նամակս ստացածովդ շտապի՛ր գա

էս մի բարեկամի խորհուրդ, եւ ոչ որպէս պատուէր կամ {խրատ}, ես առհասարակ սովորութիւն չունիմ իմ խրատնելով գլ

վեր առաւ եւ սկսեց կարդալ. ՓԵՐԻՆԵՐ ՀՐԱՒԻՐԵԼՈԻ {ԽՐԱՏ} " Եթէ կամենաս փերիները հրաւիրել, հարկ է, որ

ողուլ ինձ ձեր նկատողութեններից. պատճառ, ամենայն {խրատ} եւ խորհուրդ, որ ուղղակի վերաբերւում էին իմ ընտան

՛ղ նորա բամբասողքը առաւել լաւ գործ կատարեն, թո՛ղ {խրատ} քաղելով նորա արածների հետեւանքներից՝ հաստատեն իւ

նի ջուրը կտրում: Պէ՛տք էր որ Հեթումի պէս մարդիկը {խրատ} առնուին այս բանից. մանաւանդ հեղինակը, Հեթումի ա

էս այդ այլանդակ եւ տմարդի գաղափար յղացողը կամ այդ {խրատաբանութեան} հետեւողքը ապրում են միեւնոյն արեւի լուսի տակ, ին

է թէ " պատմութեան փորձերը անպտուղ են անց կենում, {խրատական} հետք չթողնելով մարդկային յիշողութեան մէջ"։ Ինձ

աշխատում էր, որ իւր ծիծաղը ուրիշի համար լինէր մի {խրատական} ու աչք բացող բան: Այս պատճառով սկսեց. - Պարո

կապետութեան քարոզիչքը զարմանային։ Փաղաքշանքով եւ {խրատական} պատիժներով ներս էին բերում նոքա այս վայրենի Ազգի

շի խղճմտանքին, պիտի յանդգնի բերա՞ն բանալ, մա՞րդ {խրատել}, իրաւասութի՞ւն բանեցնել: Ողորմելի՛ է այն մարդը

ռ, ճշմարիտ, արդար եւ օրինաւոր խօսքը՝ ժողովրդին {խրատելու} համար ասուած, երկնաւոր լուսով ծաղկեցնելով, պտղա

ով զգուշացնէ պարզամիտները, արթնեցնէ թմրածները եւ {խրատէ} անմիտները: Քահանայապետը վախճանեցաւ, թէ ո՛չ, այ

ցութեան արժանի. ճշմարիտ, եթէ պատահէի նորան, կը {խրատէի}, որ հետ կենար այսպիսի անօգուտ եւ յիմարական բաներ

ն խնդրած չէին՝ ճիշդ պահելով մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի {խրատը}, թէ. " Մի՛ արկանէք զմարգարիտս ձեր առաջի խոզաց,

քիոյ բարեկամ, անգլիական տէրութեան Մինիստրի տուած {խրատը}, ուր ասում էր նա, թէ " պարտքով ապրիլը նմանում է

Ուղարկեցին ինձ միայնակ, Տուին իւրեանց {խրատը}. " Որդեա՛կ, գործիդ եղիր արի, Տե

այլաբանական ակնարկութիւններ, զորօրինակ բնութեան {խրատը}, սերմի հատիկները, կրոկոդիլոսը, Բրամինների ձորը

ի ներգործէ ժամանակի ոգուն համեմատ, այստեղ անցածի {խրատը} հազիւ թէ կարող է արժէք ունենալ. Գրանովս[կին] խոս

րը"։ Մինչդեռ կարդում էր կոմսը այս յիմարական {խրատը}, բոլոր հիւրերը, որ կային Մահտեսի Թովմասի տանը,

թէ Մարդասէրը գթալով, ժողովրդոց փրկութեան համար, {խրատի} խօսք կամենայ տալ քարոզչին, նայելով նոցա դառն խոր

ելու էր մեր խաբեբայութիւնը։ Չէ. հետեւինք Քրիստոսի {խրատին}. նա չէ հրամայում պահել մեր վերայ այն զգայարանը, ո

" խելագարի հացը խելօքի փորը"։ Շատ շնորհակալ եմ {խրատիցդ}: - Եղբա՛յր, եթէ դու աւելորդ կարողութիւն ուն

ւէր կամ խրատ, ես առհասարակ սովորութիւն չունիմ իմ {խրատնելով} գլխացաւութիւն պատճառել օրիորդներին, - հաւելացոյց

կուժը ձգէ, միւսն առ " եւ ասոր նման հազար ու մէկ {խրատներ} եւ սպառնալիք՝ Հայերէն գրով, Հայերէն լեզուաւ խօս

ից եւ գրաւիչ եւ դաստիարակիչ նիւթեր, նմանախօսական {խրատներ}, զգուշացուցիչ եւ ահաւոր այլաբանական ակնարկութիւն

իմաստութեամբ է ասած: Սորա կեանքը թէ ի՛նչ գեղեցիկ {խրատներ} են մեր համար, թող իմանան ուղեղաւոր գլուխները. ո

մանաւանդ երբ դպրոց-մպրոց չլինելուց յետոյ բերանացի {խրատներ} էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ լսում են լոկ խաւա

հարցանուին նոքա, իմ ըստ աշխարհի որպէս հայր տուած {խրատներիս} եւ ըստ հոգու իմ վարդապետութեան խօսքերի մասին. եւ

արելու ժամանակ։ Շատէլ, բորբոքուած, վառուած այս {խրատներից}, գնաց Պալատական Գաբրիէլ անունով տիկինի տունը, ո

ութեան լաւ ժամին Դու դատաւոր մի՛ նստիր {Խրատներով} մեր գլխին: Վշտաբեր ակնարկութիւնք,

սա " եւ այն խրատողից թելադրուած մօրը կամ իրեն իսկ {խրատողին}, որպէս թէ աղջիկը տալը կամ չտալը կախւում է լոկ Գա

թիւն է. " Դու այսպէս ասա կամ այնպէս ասա " եւ այն {խրատողից} թելադրուած մօրը կամ իրեն իսկ խրատողին, որպէս թէ

Եւ նա սաստում է այսպէս Խոժոռադէմ ` հրեշտակին, Որ {խրատուած} խստապէս ` Դառնում է իր կրընկին. Արտասուելով վշտա

աւոր սխալն այն է, որ չկամ են ալով առաջին փորձովը {խրատուիլ}, վերստին շարունակել է իւր խիստ ընթացքը: Եթէ նա

ի ներկայանում են մեզ, իբրեւ օրինակ, հարկ է, որ {խրատուինք} եւ չ'երթանք այն ծուռ ճանապարհը, որից եւ գնացողը

քարոզող վարդապետութիւնը, որ մեծ լինել ցանկացողին {խրատում} է ամէնից փոքր լինել, այն վարդապետութիւնը, որի հ

րան տեսնում, եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ։ Գարեգինը {խրատում} է, համոզում է տուն դառնալ, եւ Սօսը դառնում է։

նորան տեսնում եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ: Գարեգինը {խրատում} է, համոզում է տուն դառնալ եւ Սօսը դառնում է: Բա

նական ճառս թուով քսան կամ աւելի եւ զայլ բարոյական {խրատս}: Իսկ Խոսրով գրէ վասն մեր զպատմութիւն վարուց սրբո

՝ բարոյական առածք, սկզբնական հիմունք, բարոյական {խրատք} եւ նկատողութիւնք։ Այդ մեծ աշխատութեան եւ բան

մեր երանելի Հայրապետներից, որոց եւ ոչ կօշիկների {խրացը} արժանի էր լուծանել: Այդպիսի աշխատութեան հատուցու

թատրոնի վերայ, նախատել մարդիկ, որոնց կօշիկների {խրացը} արժանի չէր լուծանել, հայհոյել նաեւ հանդիսականքը

, գուցէ մինն քան զմիւսն արժանաւոր գտցի վճիտ կամ {խրթին} հայախօսութեամբ: Այլ զայսմանէ չէ խնդիրս. այդ ամե

ւ այրիանալով վանական դարձած։ Առհասարակ, տեղ-տեղ {խրթին} գաւառական բառեր, որ թէեւ մեզ հասկանալի այլ ընդհա

պարզ գրաբառի կանոնիցն էլ դուրս եւ աւելի միջակ եւ {խրթին} ոճերի համաձայն, յատկացուցիչը յատկացելուց նախընթա

փոխառնուլը դատապարտելով, ինքներս շատ անգամ աւելի {խրթին} բառեր ենք առնում հին լեզուից, որ ժողովուրդը չէ գ

" Ագապի " մակագրով ազգային վիպասանութեան մասինկ: {Խրթին} տաճկաբանութեամբ է գրած եւ մեր փոքր ի շատէ տաճկագի

լուսաւորելու համար հարկաւոր չէր ոտանաւորներ եւ ոչ {խրթին} եւ հին հայախօսութիւն, որ 19 դարու տգէտ մարդերի մ

խօսի, որ դիմացի մարդը նորան չհասկանայ, եւ որչափ {խրթին} եւ մութը կը խօսէր, այնչափ արժանաւոր եւ քանքարաւո

մերումս] 19-երորդ դարու [ելանէ] ի բեմ [հայկական] {խրթնաբանութեան} իւրովքն] երկհատոր տաղաչափութեամբք մակագրելովք " Ո

միտ իմաստնոց հայոց զձգտողութիւն ամենաճիգն լինիլ ի {խրթնաբանութեան}, զորոյ ապացոյց՝ կարեմք քաղել ի գովաբանութեանց ն

քիկ ոչ պահանջին, դոքա] սքանչանան [միայն ընդ] այս {խրթնաբանութիւն} եւ իբրեւ [տկարամիտ համբակս կոյր զկուլայն] զհետ մի

ըստ ամենայնի, զիւր օգնութիւն ի ծանր յայս գործ, {խրթնացեալ} առաւել քան կիսդարեան բազմութեամբ ամաց, եթէ դէպ լ

դ՝ պիտանի՛ դատի առ հոգեւորականութիւն. եւ այսպէս {խրթնացեալ} եկեղեցի մեր ի վայելուչ բարեզարդութեանց, զբարոյակ

ձին: Հնասէր մատենագիրք դարում, որն ամենաջան {խրթնութեամբ} գոլն գործին գրել զինչ եւ իցէ, եթէ հետեւել համարի

ա ուրեմն ասասցուք, որ ինչ ասելի զգործոյն որ եւ ի {խրթնութիւնս} դարուց ապագայից [որ անցանելոց էին ըստ կարգի, ահա

միայն սպասելով վերջին եւ ահեղ դատաստանի: Այսպիսի {խրթնութիւնք} աղօտ արկանեն ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ զի զկնի

արդխ նայինք, ո՛րը ավելի շուտով կհրամային, բայց {Խրիմը} ինձի շատ լավ կըլլար: Տարին վաղուց անցավ, որ ես

բարեկամությանը: Ուղարկում եմ Քռիլովի առակը. {խրիստոմատիան} վերջին տիպը դեռ չէ դուրս եկել. եթե այն եւս ավարտ

չեւ գարուն: Խնդրեմ հարցանես գերապատիվ Մատվեյ {Խրիստոֆորիչ} Երեցփոխյանից, արդյոք իմ ստրախավոր գրած նամակս ստ

եւ դուք եւ ամեն մարդ հանդարտեր: Չգիտեմ Մատվեյ {Խրիստոֆորիչը} այդտեղ է թե ոչ. ես նորան գիր պիտի գրեի, բայց կա

որ ինձ օտար էր, ամոթ համարելով, բայց պարոն Իվան {Խրիստոֆորովիչ} Ալաճալովից կարող եք իմանալ, ամեն մինչ որպիսությո

նդյանց 1855 հուլիսի 11 Մոսկվա [Հ. Գ. ] {Խրկած} դեղերս արդյոք ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ թե գործ ածե

ա պատճէնը, թուղթը ըստ հասցէին եւ պատճէնը ` տունը {խրկելու} համար: Թուեալ է 25-ից: 27-ին նամակ ստացայ եղբօ

տիչ վարդապետին գիր գրից, որ թաթիմորիին Կարապետին {խրկեն}: Խնդրեմ, եղբայր, նարա ասիք, որ ինքը տված թուղ

ցածին ձեռագիր թող տա, եւ դուք առաջին փոշտիվ մեզի {խրկեցեք}, կամ Ավետիքին գրիլ տվեք, եւ մեք փողն, ո՛րքան է

շնայի բեչաթն չըլլա նե, չընդունիլ, անոր համար չի {խրկեցի}, միամիտ եղիր: Ես հոսեն շատ լավն կառնում եւ կտան

մար, եւ մամայիս պատկերը Ռոստով հանել տաս եւ ինձի {խրկիս} անպատճառ: Ես իմ երթալու տեղես կգրեմ իսկույն, բա

, այսքան: Շատ կխնդրիմ ձեզի, որ ինչպես ըլլա նե, {խրկիք} եւ իրեն ասիք, որ նրա ոտքը ոսկորը կպած է. միմիայ

հոժարացունուք, թուղթ առնուք, ճամբու խարճ տաք, {խրկիք} շուտով եւ իրեն ձեռագիրներն ստրախավոյ գիրով մեզի հ

ցհնձողսն, քաղեցէք նախ զորոմնդ, եւ կապեցէք զայդ {խրձունս} առ ի յայրել եւ զցորեանն ժողովեցէք 'ի շտեմարանս իմ

.. Ակնթարթում նրա վզից բռնելով Փաթաթւում եմ նրա {խրոխտ} բուրգերին... Եւ այտերը վառում իմ տաք համբոյրով

ձեռքն ղեկին, Եթէ ցնցուես ` տեղից պոկուած Կայմի {խրոխտ} շառաչից, Աչքերըդ վեր երկինք ուղղած ` Մի՛ մոռան

դու կոյս, Ընդ արեւուն արտափայլել Ընդ {խրոխտ} լերանց գագաթունս, Իջեալ ի դրախտ ընդ այգս ա

է, ուր չկայ երկիւղ, անդ թուլահոգի մարդիկը միշտ {խրոխտ} են լինում. իսկ մի փոքր կասկածելի բանի մէջ, մինչ

, թողեալ զայլսն, յիշեմք զՆերսէս Լամբրոնացի՝ այր {խրոխտ}, քաջալեզու եւ գիտուն յոյն եւ լատին դպրութեան ի 2

շները եւ մանաւանդ խեղճ ողորմելի գերմանացիք ցեխում {խրուած}, նախանձու տրաքում են եւ տակաւին հաւան էլ չեն Անգ

, եւ ոչ թարմ եւ զարթուն ծառը պիտի աճէ՝մեքենաբար {խրուելով} չորցած եւ անհիւթ արմատի վրայ։ Եւ աւերակի քարե

շխանին: Բոլոր այդ գնդի հրացանների խողովակի ծայրը {խրված} են վարդի փնջեր, հիանալի եւ սրտաշարժ տեսարան:

հերձուած անունին վրայ եւ ի՞նչ ըսել է, որ այդ չափ {խրտեր} են ու չկրցին օր մը ոտքի վրայ ելնելով ըսել, թէ "

ու բոց: Շուրջ ` կենդանիքն այն ամեն Կրակի տեսքից {խրտնելով}, Մասն են առնում - ասում են - Սիրոյ հրից հոգեթով

ձեւն ենք տեսնում եւ հայի եւ թուրքի մէջ, դորանից {խրտնելով}, թէ վայ, թուրքը որովհետեւ այսպէս է ասում, ես ն

արտասանական ոճով, առանց ծանրացնելու իմ գլուխը եւ {խրտնեցնելու} իմ երեւակայութիւնը: Բուբանդուսը ուղղեց թուղթ

աքինի մարդերից ոմանք՝ ծեծի տակ հոգին փչելով (մի {խրտուիլակ} թագաւորի հրամանով), ոմանք՝ մի պիղծ թագաւորի ձե

մից, Կրօնական ժողովը, եթէ ստուգիւ, եւ ոչ որպէս {խրտուիլակ} կամ մի այդպիսի ժողով, ապա ուրեմն կազմուած չէ հո

տարանայ այդ դպրոցից եւ նայի նորա վերայ, որպէս մի {խրտուիլակի} վերայ: Կարծեմ, որ այժմ կը հասկանայ Պ. Իսահակեա

էջ, սորանից վախենամ է գերմանացին, ինչպէս ագռաւը {խրտուիլակից}, առանց քննելու թէ այդ երեւոյթը ամենեւին անվնաս է

ագե աչքեր եւ հետեւապես (ըստ Անանիայի տեսության) {խցանային} ուղեղ ունեցող գրողի ճիգերը հասնում են կոմիզմի: Խ

ամ քսակիս բերանը, թո՛ղ մեր Սարգիսը դիմանայ միայն {խցանը} բանալով․ բայց բանը այդ չէ, մեք ուրիշ մտածելիք ու

ինչ Հայոց ազգի աբեղայքը, փակուած իւրեանց վանական {խցերում}, անգիր էին ուսանում Արիստոտէլի Պորփիւրոսը, եւ Դ

յի] ոստիկ[անական] թերթիկի սրբագրիչ: Ցանկանում էր {խցկվել} թատրոն, իհարկե նրան առաջ տանելու վսեմ նպատակով,

- Եթէ այդպէս է, եթէ բարի խորհրդի ընդդէմ ականջդ {խցում} ես իժ օձի նման, եթէ այդ քո հարստութիւնը պահում ե

տապատառ աղերսանացը ձայներուն ականջնիդ ու սրտերնիդ {խփելով}, տարիք ձեր փառասէր անկալութեանց իբրեւ փոխարէն,

Այո՛, թաղել: Դեռ կը ծագի նա քո վերա, կը {խփէ} շող դամբանիդ, Նա կը հասնի քեզ այգորել, քա

արգով գալիս են, Առաջից դրօշակները, թմբուկ {խփում} են: Թնդանօթները պղնձեայ վազում, որոտում.

րով եւ արտասուալից աղաղակով խնդրում են Փրկչից. " {Խօ՛սք} տուր, - ասում են, - շնո՛րհ ուղարկէ. բո՛ւն դու ին

ղաչելով, թէ. " Աղօ՛թք արէք եւ իմ համար, որ ինձ {խօ՛սք} տրուի բերանս բանալու ժամանակ ". արդ եթէ նա, որ

ծատուր Սիմէոնեան Չոռչաքեանց Բալտազար Էմմանուէլեան {Խօճայեանց} Ստաւրոպոլ ` Յովհաննէս Պօղոսեան Չուվալեան 6 օրինա

եկից այժմ առ հրիտակն հանգուցեալ Տիկնոջ Կատարինեայ {Խօջամալ}: ՚Ի գրութեանս ՚ի սկզբան թղթոյս յիշելոյ պատմե

ն Մասեհի Բաբաջանեան, իսկ 300 ռուփին՝ Կատարինեայ {Խօջամալեան}: Բաց ՚ի գումարէն հատուցելոյ ինեւ, պարտ է վ

եպիսկոպոսն Բեկնազարեան ՚ի մասին հրիտակին տիկնոջն {Խօջամալեան}: 6. Վերոգրեալ պատճէն նամակի յիշեալ քահանային

անեան իսկ զերիս հարիւրս վասն հրիտակին Եկատարինեայ {Խօջամալեան}: Այս ամենայն գումար պարտ ՚ի ծախիլ ի պէտս պատրաստ

ծոցն Մասեհ Բաբաջանեանի եւ վասն գործոյն Եկատարինայ {Խօջամալեան} 300 ռուփի: 9. Գրութիւն պ. Պայլի յ3էն Օգոստ

աբաջանեան բողոքաց: 12. Տպեալ օրինակ Կատարինէ {Խօջամալեան} բողոքոյ եւ գործոյն: 13. Գրութիւն օրէնսգէտ Պա

վասն երկուց փաստաբանաց ի մասին գործոյն Կատարինեայ {Խօջամալեան}: 14. Ստացագիր պ. օրէնսգէտ Պալիի 17/29էն Օգո

50 ռուփիս ի պէտս երկուց փաստաբանաց յաղագս գործոյն {Խօջամալեան} հրիտակի: 67. ՍԵԹ ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ 27 սեպտեմբ.

Մասեհի Բաբաջանեան, երկրորդ, տիկնոջն Կատարինեայ {Խօջամալեանց}, երրորդ, Յակոբու Եղիայեան եւ չորրորդ Սարգսի Ծատ

րեւի, թէ բաժին Նախիջեւանայ, թողեալ ի Կատարինեայ {Խօջամալեանց} ի ժամ մահուան նորա, եղեալ է 2342 ռուփի: Յիշեալ

ելոյ ՚ի հանգուցեալ բարեպաշտ տիկնոջ, ի Կատարինեայ {Խօջամալեանց}, յօգուտ բարեկարգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի (ո

ոյ ի բարեպաշտ տիկնոջն հանգուցելոյ, ՚ի Կատարինեայ {Խօջամալեանց}, յօգուտ բարեկարգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի, ո

քահանայացած են, եւ Յիշատակարանիս գրողը շատ անգամ {խօսած} է նոցա հետ: Այժմ գուցէ մի կամ երկու մարդ ծերունի

արու մէջ ունեցած յարաբերութեան մասին չար լեզուներ {խօսած} են շատ կեղտոտ բաներ... ): Ինչեւիցէ: Ահա այդ գո

կան կողմից: Շատ անգամ բերանացի եւ նամակներով {խօսած} ենք զանազան մարդերի հետ մի ընդհանուր ազգային արծա

այ բերանը, ինչպէս այս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ {խօսած} չէի. եթէ լաց էին լինում, ոչ թէ կամենում էին իւր

ք յիշենք այստեղ մի իրողութիւն, որի մասին միանգամ {խօսած} ենք այլ տեղում։ Հենրիկոս չորրորդ Ֆրանսիայի թ

Լայենէզը կատարեց այս գործը մեծ ճարտարութեամբ իւր {խօսած} ճառովը, որ կարո՛ղ էր օրինակ լինել դպրոցական իմաս

ած յատկացուցիչներին նայի, կը տեսնէ, որ ժողովրդի {խօսած} լեզուի հոսանքին հետ երթալով՝ յատկացուցիչը միշտ ն

ուով գիրք կամ օրագիր հրատարակելը կարող է ժողովրդի {խօսած} լեզուն մաքրել, մշակել կամ նորա վրայ ազդեցութիւն

րեւելի բնութիւնը նորան չափ դառնայ։ Մենք արդէն {խօսած} ենք բնութեան ազդեցութեան մասին, բայց եւ այստեղ վ

ք, - ասաց Պ. Բէգզադէն (որպէս թէ իմ մինչեւ այժմ {խօսածը} կատակ էր), - ես գործի եմ եկել եւ շատ հարկաւոր գ

ն իւրեանց անձը Խորենացի ու Եղիշէ։ Մեր այսպէս {խօսածը} առանց հիմքի չէ։ 1853 թուակ. մի հայ սխօլաստիկ Թի

ղսիրտ ձեւը, այլ այն միայն, որ հասկանալի լինի քո {խօսածը}, ուրեմն պիտոյ էր խօսել պարզ եւ կենդանի բարբառով

հետ խօսելու ժամանակ, շատ անգամ չհասկանալով նորա {խօսածը}, որովհետեւ միտքս թռչում էր այն աղջկայ քամակից,

լի՞ է եզրափակել նոցա անբանութիւնը, ոչ ապաքէն մեր {խօսածը} եւս նոցա համար այնպէս անհասկանալի է, որպէս նոցան

րիորդը մի փոքր կարմրելով: Բայց բոլորովին սուտ էր {խօսածը}. նորա կարծիքը իւր երգածի մասին ամենեւին այնպէս չ

ենք խօսում ձեր հետ: - Ուրեմն դուք չգիտէք ձեր {խօսածը}, եւ ինչպէս վարձկան լալականը ննջեցելու տունի տեսա

գրելու միտք չունինք, վասնորոյ թող հերիք լինի մեր {խօսածը} կրօնի վերայ, մանաւանդ, երկարաբանելով այդ մասին, կ

ը եւ երեսփոխանքը չ'կարողացան հասկանալ այս աբեղայի {խօսածը}, վասն որոյ փակած մնացին Համալսարանի դուռները Յիս

, որ քսան տարի ետքը աւելի լաւ պիտի հասկանան իրար {խօսածը} ։ Կան գաւառական բառեր, որ գրեթէ նոյնանշան են

է կամ թաքուն խօսել, որ իր չարչարողը չտեսնէ նորա {խօսածը} ու գլխին չզարկէ, կամ պարապ միջոց գտած ժամանակը ա

արհի բաների մէջ: Սա մի օր եկեղեցու մէջ պատահմամբ {խօսածի} համար յանդիմանութիւն լսելով Թիւթիւնճի-օղլուից, ո

նձինքը։ Այն Հայերից, որ նեղսրտելու էին մեր այսպէս {խօսածի} վերայ, հարցանում ենք՝ ի՞նչ մի ազգօգուտ գործ են կա

բան հասկանալ եւ չհաւատալ այնուհետեւ չար լեզուների {խօսածին}, թէ " դատարկ տակառը մեծ ձայն է տալիս"։ Պար

չինչ չխօսելով հարկադրւում եմ ականջ դնել ուրիշների {խօսածին}: Մի անգամ մի տան մէջ հաւաքուած կային մօտ իբր ինն

... - Ես ճշմարիտ բան եմ ասում, եւ սուտ չկայ {խօսածիս} մէջ. ո՛վ կարող է արգելուլ ճշմարտութեան ճանապարհը

է, կրկնում ենք վերստին: Մեր մինչեւ այստեղ {խօսածից} երեւում է, որ մեք մարդուն համար իբրեւ առաջին խնդ

ից բարեկամ. ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ․ Չնեղանաս բաց {խօսածիցս}, ինչպէս նկատում եմ, քո խոստանալը շատ է, քան թէ

ռաջ անկատարը ձեռք բերէ: Եթէ մինչեւ այժմ մեր {խօսածներից} հասկացաւ մեր նեղսիրտ ընթերցողը ազգութեան վերայ մե

ւ մահադէմ վարագոյրը մեր ազգի վերայ. մի՞թէ սուտ է {խօսածս}: - Ձեր ամենայն բանը հակառակ է։ Ես տեսանում

ձուցանել այդպիսի մի չնչին գործողութեան վերայ եւ, {խօսակից} լինելով նորա գործակատարների հետ, անպատուել իմ ան

մօտ լինէինք Մասեաց դարեւանդին եւ եթէ նորա Մուզան {խօսակից} լինէր մեր հետ: Եւ ձեր հետ խօսելու վերայ եւս կասկ

է կարողանամ իմանալ, ովի՞ հետ շնորհել է ինձ բաղդը {խօսակից} լինել: - Ես Հայ եմ, - պատասխանեց, - եւ աւե

ւրեան ձեռք պարզել մի ուրիշին, մինչեւ զոհ համարել {խօսակից} եւ հանդիսակից լինել մի ուրիշին...: Այո՛

անցի գլուխը, նա սիրում է ոգիների եւ փերիների հետ {խօսակից} լինել միշտ․ նոցա բան ապսպարել, եւ շատ անգամ հաւա

գրական երեք խօսքերը: - Այդչա՞փ միայն: {Խօսակիցը} զարմանում էր սորա բթամտութեան վերայ, եւ գրեթէ ատ

, գէթ խօսքով օգուտ քաղեմ այդ արտօնութենից: {Խօսակիցը} վայրկեան մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պէտք է ասել, խղճ

- Աշխատելու եւ ընտանեաց օգնելու, - կրկնում է {խօսակիցը} անհնարին տխրութեամբ: Անցնում է սորա վերայով

, - ասաց նա: - Աստուծոյ բարին, - պատասխանեց {խօսակիցը}: - Դարձեա՞լ գերեզման... - Օրհնած, այ

րբ խօսօղը չէ հասնում իր նպատակին, որովհետեւ նորա {խօսակիցը} չէ հասկանում նորա միտքը այն ձեւերի տակ։ Տաճկական

գալիս, բայց, բարձրաձայն խորհելով - ինքը իւր հետ {խօսակցելով}: Ին՞չ մեղքս պահեմ, հետաքրքրութիւնս բռնադատեց ակ

նեալ, Եւ ի բարբառ Եդեմայ Ընդ նախահօրն {խօսակցէր}. Այնմ երկինք են վկայ՝ Սերովբէն ինչ

է եւ տանելի: Այսօրեան օրագրութիւնս հարուստ է այն {խօսակցութեամբը}, որ պատահեցաւ իմ եւ Պ. Խ... մէջ, որ ընդդէմ ամ

նիր հալածանս, զորմէ աւելորդ համարիմ գալ ի գրաւոր {խօսակցութեան}, ժամանակին թողեալ յաջողելոյ՝ եթէ արժան գտայց տե

այն եղան, ինչ որ գրած է Յիշատակարանիս մէջ: Այս {խօսակցութեան} մին բանի վերայ միայն զարմացած եմ, թէ ինչպէս մի ք

ի դուռը եւ մի քանի վայրկեան ուշացաւ: Լսում եմ մի {խօսակցութեան} անորոշ ձայն, բայց բան չեմ հասկանում։ Վերջապէս ն

րի հետ, ամենայն կերպ աշխատում են իւրեանց Հայերէն {խօսակցութեան} մէջ որքան կարելի է շատ գործ ածել Ռուսի բառեր:

պանելը կամ փակելը ներկայումս համարեա թէ հասարակաց {խօսակցութեան} նիւթ է Տաճկաստանում: Ոմանք համարում են օգտակար,

ոչ թէ միայն գաղափարքը միեւնոյն, այլեւ շատ անգամ {խօսակցութեան} նիւթը եւս: Այստեղ եւս երեւում են երկու անբաղդ գե

ութիւնը ասես թէ կամաց կամաց դառնալու են հասարակաց {խօսակցութեան} նիւթ, բայց մեր ցանկութիւնը այն է, որ այդ առարկա

աւոր հատուցումն: Մեք կտրում ենք այս մասնաւոր {խօսակցութեան} թելը, որ մի տան անկիւնում երկու մարդու մէջ կար:

եան պարծանքի համար, որ այդ պառաւը իւր վայրիվերոյ {խօսակցութեան} պատուհասը ընդունեց մի կտրիճ բանասէրից մի բազմութե

չ'կային Հայերի մէջ։ Ես շատ լաւ գիտեմ, որ իմ {խօսակցութեան} ձեւը ունի պակասութիւններ, բայց ի՞նչ առնես. ամեն

ց յետոյ, նստեցինք գետի ափումը կանաչ խոտի վերայ: {Խօսակցութեան} թելը նա բաց արեց, եւ ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես

նսիացիք եւ անգլիացիք, որ եւ մի ժամանակ եւրոպացոց {խօսակցութեան} նիւթ էր եղել եւ հնձում էր նոցայ գովութեան դափնիքը

եցինք համարեայ թէ բոլոր օրագրութիւնների մէջ: Այդ {խօսակցութեան} ձեւը աւելի ճարտասանական... յունական եւ աբեղայա

սկոյն սկսեց օգուտ քաղել իւր դրութենից, փոխեց իւր {խօսակցութեան} ոճը Շաքարեանցի հետ, եւ կրաւորական բնաւորութիւնը

ապում էր ազգի կամ քաղաքի յառաջադիմաթեան ընթացքը: {Խօսակցութեան} ձայնը սկսանում է այնուհետեւ բարձրանալ, հասանում

մացոյցին: Ես շատ զարմացած լինելով այս մարդուց {խօսակցութեան} սկզբի եւ բանի վերջաւորութեան վերայ, չհամբերեցի,

ձանից առաւել համբերող գտանուիր, եթէ ես, կտրելով {խօսակցութեան} թելը, կարճ ծանօթութիւն տամ քեզ Թիւթիւնճի-օղլուի

ինչքան խելք ու բանականութիւն որ նա ցոյց տուեց իւր {խօսակցութեան} մէջ, Շահումեանցի հետ, ինչպէս վերեւումը տեսանք,

, նորա կազմուածքը քեզ պէտք չէ եւ հանդէս չունի մեր {խօսակցութեան} մէջ. ի հարկէ, եթէ դու ասես մարդու ինչ լինելը,

մարիմ, - խօսքը եղաւ սորա պատասխանը: Բայց այս {խօսակցութեան} մէջ արդէն սկսած լինելով խմել թէյը, խօսակցութիւնը

էր, իսկ աղջիկը ընդունելու չէր այս քամահրանքը այն {խօսակցութեան} վերայ. այս պատճառով միշտ, երբ սկսում էին այսպիս

առաւել ծիծաղեցան, որ շատ ուրախացել էր իւր սրամիտ {խօսակցութեան} վերայ։ " Իմ այս համեմատութեան համար դու ի՞նչ ես

այս, բայց, թողնելով այլ ժամանակի, յառաջ տանեմ {խօսակցութեանս} թելը: Եթէ քաջ վարժ լինէին ներգործող պարոններ

րգութիւն կայ եւ ոչ ոճ, գործ են դրել միայն փողոցի {խօսակցութեանց} ձեւ, զարմանք չէ, եթէ ժողովուրդը աւելի հասկացել

յ դորա անզգամութեան վերայ, որովհետեւ այդքան կծու {խօսակցութենից} յետոյ, արդէն ի՛նչ տեղիք կար իրեար հիւրասիրելու:

: Բէգզադէի սովորական կանոնն է այս: Երկար ու ձիգ {խօսակցութենից} յետոյ գործակատարը, տեսանելով, որ աւելորդ էր վիճ

չեւ քո անօրէնութեանէ վրեժը հատուցանես: Այս {խօսակցութենից} յետոյ սկսաւ նա այլագունիլ, աչքերը դէպի երկինք բա

է, կարճ, ամենայն կերպ փախչելով երկար եւ կապակից {խօսակցութենից}, որ իւր մտածողութիւնը չհեռանայ այն առարկայից, ո

ոյ հարկադրեցին նորանց լռել եւ դադարիլ այդ անօգուտ {խօսակցութենից} ։ Հաւաստի է միայն այս, որ Լայենէզ իւր առաջին անգ

բանութիւնը իմանալը...: Ինչեւիցէ, ուրիշ շատ {խօսակցութեններից} յետոյ, որ առ այժմս անպատշաճ եմ համարում ներս բեր

վ՝ մօտեցաւ ինձ, եւ մեր մէջ բացուեցաւ մի այսպիսի {խօսակցութիւն} ՝ առանց ողջունի. - Մեր տղա՛յ, ոչինչ բանից տ

ն բարեկամքս կարող են զարմանալ, թէ այս ի՛նչ տեսակ {խօսակցութիւն} է: Պատճառն այն է, որ վաղուց ճանաչում ենք միմեան

մ ասացի ես քեզ, թէ ականջ չունիմ լսելու այդ տեսակ {խօսակցութիւն}: Բայց զգուշանալով, որ մի գուցէ, քո վերստին բան

ինք կատարում մի հանգուցելու: Այդտեղ սկսուեցաւ մի {խօսակցութիւն} հասարակաց եւ մասնաւոր խնդիրների վերայ, որ տեւեց

վ. կարող է սպասել մինչեւ որ... - Այդ տեսակ {խօսակցութիւն} քեզ չի վայելում, Մանուշակ. վայ գլխիս, ո՞վ էր տ

չպէս ասացինք, պատճառւում էր մաղձից: Նա խոստացաւ {խօսակցութիւն} բանալ դրացու հետ աղջկայ մասին միւս օրը. պատճառ,

նի իւր մէջ երկու մուտք, հինգ գլխաւոր տեղիք եւ մի {խօսակցութիւն} (dua praeludia, puncta quinque et unum colloqui

Պելագիական էր. պատճառ, վեցերորդ նիստումը, երբ {խօսակցութիւն} էր լինում Աստուածային գթութեան մարդու վերայ ներգո

Վերջապէս իւր՝ Հռովմի մէջ ունեցած դեսպանի ձեռքով {խօսակցութիւն} բացեց Կարգի Գեներալի հետ, այսինքն՝ Լաուրենտ Րիկ

ւմ է պատկերի բոլոր մանրամասնութիւնքը, եւ վերջապէս {Խօսակցութիւն} (Golloquium) աղօթք է առ Աստուած, որի մէջ նկարւում

իրաւունք երէք նորան։ Նախ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիսի {խօսակցութիւն} չէ լսվում ժողովրդի մէջ, երկրորդ՝ պ. Պռօշեանցը

թեան մասին մենք լսում ենք մի շատ պարզ եւ սրտաշարժ {խօսակցութիւն}, երբ Սօսենք, գիշերով, արաղ են քաշում իրենց այգ

նում․ եւ քո ընթացքը, ախոռի հանդերձանքը, այժմեան {խօսակցութիւնդ}, իմ համար, եգիպտական առեղծուածներից (հանելուկն

ւշադրութեան արժանի բան չգիտէի: Պ. Խ. սկսեց իւր {խօսակցութիւնը} իմ հետ այսպէս. - Կարդացե՞լ ես " Հայաստանի Մ

տակարանը: Ներողութիւն, պիտոյ էր այստեղ գրել այն {խօսակցութիւնը}, որ պատահել է մի շինականի եւ մի վաճառականի մէջ:

ուածը ասելով: Բայց մեք, այսպէս շարունակելով մեր {խօսակցութիւնը}, չմօտեցանք բուն խնդրին, որի մասին ինձ բերեցին ձ

տալիս եմ ձեզ արձակել ինձ՝ առանց հրապարակելու մեր {խօսակցութիւնը} մեր կառավարութեանը, որովհետեւ դորա հետեւանքը միմ

պատահել այդ մարդուն, երեւի թէ իմ հաստատ եւ խիստ {խօսակցութիւնը}, հոգեբանաբար ներգործելով, թուլացուց նորա հոգին

մբ չհաստատուելիք: Թէորիանոսի՝ Շնորհալու հետ {խօսակցութիւնը} բովանդակող գիրքը, որ Պ. Խուդաբաշեւը ընդունում է

հասել իւր ուխտեալ խորհրդին: Այս մեր ընդհանրապէս {խօսակցութիւնը} առիթ ունինք մի փոքր պարզելով շօշափելի կացուցանել

լ այդպիսիների հետ անհնար էր, որովհետեւ կանոնաւոր {խօսակցութիւնը} երկու կողմից էլ տրամաբանութիւն է պահանջում. բայց

ինչ է, եթէ ո՛չ անձնախաբէութիւն։ Կնքելով իմ {խօսակցութիւնը} հայկական մատենագրութեան վերայ, արժան եմ համարում

թէ կամք ունէիր կենդանի էակների հետ խօսել, եթէ քո {խօսակցութիւնը} ունէր մի իրական խորհուրդ եւ ո՛չ գաղափարական միայն

է հոգի առնելուց յետոյ, երկու սրտակից բարեկամների {խօսակցութիւնը} ստացաւ բոլորովին այլ ուղղութիւն: Դ․ -

ել է ժողովուրդը այնպէս, որ ոչ ոք չկամի լսել նորա {խօսակցութիւնը}: Չէ՛, եղբայր, նա մեր ընկեր մարդ չէ, հեռի մնան

չ, ոչի՛նչ. մեզ ամենեւին ձանձրութիւն չէ լսել ձեր {խօսակցութիւնը}, - պատասխանեցին մի քանի ձայներ հիւրերի միջից:

մի քանի մարդիկ Մահտեսի Թովմասի հետ միասին, որով {խօսակցութիւնը} դարձաւ հասարակաց: - Յառաջ գնանք եւ չդադարենք

ով իւր խօսքը չթողեց նորան բերան բանալ: - Ձեր {խօսակցութիւնը}, որի մէջ յիշեցիք գերբնական ու ֆանտաստիկական բանե

հասկանամ եւ կը պատասխանեմ քեզ, եւ լաւ է, որ մեր {խօսակցութիւնը} ստանում է այսպիսի շարունակ ընթացք, գոնէ՛ ժամանակ

III Այն, որ չգիտէր Մանուշակը, թէ ի՞նչ էր մօր {խօսակցութիւնը} Աղուանեանց Մկրտչի հետ, չարչարում էր նորան, բայց

խօսակցութեան մէջ արդէն սկսած լինելով խմել թէյը, {խօսակցութիւնը} կտրուելուց յետոյ, մի երկու վայրկենում աւարտեցին

ց եւս փախչել էր հարկաւոր: Բայց այս երեկոյ մեր {խօսակցութիւնը} փոքր ինչ երկարեց. արդէն իններորդ ժամն է. ներեցէ

ուցիք ինձ ձեր գալովը: - Յոյս Աստուած, որ մեր {խօսակցութիւնը} եւ բարեկամութիւնը լինի յարատեւ... Բայց այժմ,

եւ դուրս չգալ կուրծքի վանդակից, եթէ չէր լսած հօր {խօսակցութիւնը} մօր հետ: - Գիտե՞ս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն իւ

ին Կոստանդնուպօլսի ճանապարհի վերայ, լսեցինք նորա {խօսակցութիւնը} Մարգար վարդապետի եւ Կարնեցի Խաչատուրի հետ։ Տեսան

լու։ Այս խորհրդով ուսաւ այնտեղի հասարակ ժողովրդի {խօսակցութիւնը} եւ սկսեց երեխայք հաւաքել եւ ուսուցանել, քարոզել

թիւնճի-օղլուն վաղուց ահա գնացել է քնելու: Այս {խօսակցութիւնից} յետոյ խմեցին թէյի վերջին բաժակը, եւ Թիւթիւճի-օղլ

ոչ խաբել, այդ պարզ երեւում է Հեթումի եւ իր կնոջ {խօսակցութիւնից} (եր. 203), ուր Համասփիւռը մեղադրանքով խօսում

տականութիւնը իւր քահանաներից մէկին, որի վրայ մեր {խօսակցութիւնն} է: Այս քահանան թէպէտ բոլորովին անընդունակ եւ անա

: Ես ինքս, շատ ժամանակ, լսելով մի քանի մարդերի {խօսակցութիւնները}, որ իւրեանց շատ վեր մարդ են համարում եւ այնպէս բ

որ պատահել էր իմ եւ Պ. Բէգզադէի հետ այստեղ յիշած {խօսակցութիւնս}, բարեկամիս մինը քաղաքական փոստայով ուղարկեց իմ մ

ընկերներին։ Ես ազգային խօսքի շինութեան մասին {խօսակցութիւնս} կնքում եմ սորանով, թէ մինչեւ նոր լեզուն չ'լինի ա

տճառուած որեւիցէ յիմարութենից. երկրորդ, զանազան {խօսակցութիւնք} ծագել, որ ընդդէմ էին մեր ուրախութեամբ ոգեւորուած

ել, ուրախութեան մէջ ի՛նչ հարկաւոր են ուսումնական {խօսակցութիւնք}. մարդը ուրախանալու ժամանակ պիտի մոռանայ իւր անձը

ուն կամ վաթսուն հոգի: Այդ տեղերում լինում են շատ {խօսակցութիւնք}, եւ այդպիսի տեղերում կարելի է ճանաչել ժողովրդի ս

նելուն, որ իսկոյն կատարէին նորա հրամանը: Շատ {խօսակցութիւնք} արեցինք այնտեղ, ճաշ կերանք, չէր կամենում երկար

երայ. այս պատճառով միշտ, երբ սկսում էին այսպիսի {խօսակցութիւնք}, նա վրէժը հանում էր նորանով, որ չէր լսում, այլ

րասիրելու: Վերջապէս գնաց Պ. Խ... Մեր բոլոր {խօսակցութիւնքը} նորա հետ այն եղան, ինչ որ գրած է Յիշատակարանիս մ

արտ Թ. Հիւսիս - Շահբէգի գերութիւնը - Շամիլի {խօսակցութիւնքը} - Շահբէգի երազը - Արեւմուտք օրագիրը: Հիւսիս

" մեղաներով " շփում էին իւրեանց սպիտակ մօրուքը: {Խօսակցութիւնքը} կտրուեցան, եւ ես կանգնած սպասում էի լսել իմ դատա

կոմսութեան նոր մայրաքաղաքը: Յիշատակարանի {խօսակցութիւնքը}. - Շահբէգի նամակը. - Թիֆլիզու առաջնորդի ճանապար

րպէս թէ գրուած էին Շնորհալու եւ Թէորիանոս աբեղայի {խօսակցութիւնքը}, իւր ներկայ աշխատութեան մէջ նկարագրում է Ներսէս

իկ կտրուկ գծերով նկարագրութիւնը, նա մինչեւ անգամ {խօսակցութիւնքը} (առաջարկութիւնքը եւ դիմադրութիւնքը) եւ պառլամեն

նչեւ այժմ ջատագովուած արժանաւորութեան վերայ: Այս {խօսակցութիւնքը} վերջացան տաղի հետ միասին: Տիրեց րոպէական լռութիւ

բարձրաձայն: Ես ամբոխուեցայ, որովհետեւ իմ բոլոր {խօսակցութիւնքը} անտարակոյս պիտի լսած լինէր այդ անպարկեշտ մարդը:

իւս կողմում, բոլոր հիւրերը կանգնած լսում էին այս {խօսակցութիւնքը}. երբ որ վերջացան, իսկոյն բոլորեքեան նստան իւրեա

: Պարտականութիւն կայ մեր վերայ, պարզելով այս {խօսակցութիւնքը} մի փոքր հասկանալի կացուցանել մեր ընթերցողներին բա

. " Մինչեւ այժմ այս կոնդակի մասին եղած վէճերը եւ {խօսակցութիւնքը} տրւում են մոռացութեան"։ Այս թագաւորական հրո

, 99 եւ 100-րդ երեսներում, Վարդիթերի հօր եւ մօր {խօսակցութիւնքը} եւ սոցանից երեւցած կեանքի պատկերը այն աստիճանի գե

իւն: Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ {խօսել} զյանձն եղեալ ինձ գործոյ. զհետեւանաց այսր տեսութե

եմ քեզ, - պատասխանեցի ես, - կարող ես ինչ կամիս {խօսել}, որովհետեւ հիւանդին եւ խելագարին ամենայն ինչ ներ

լինելով ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւսը, ազատապէս կարող ես {խօսել}, բայց այսքան խնդրում եմ հասկանալ, որ " Մեղուի "

հետեւ նա միայն ուղղակի եւ կտրական կերպով կարո՛ղ է {խօսել} իւր պակասութենների վերայ, որ գիտակցաբար ճանաչում

մանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժիններին, {խօսել} սառն հոգով եւ հաւատարիմ մնալով լօգիգական կանոններ

ռնէին քո հոգու համար, շատ երեխայք, առաջին անգամ {խօսել} սկսանելով, սիրով կը սովորէին արտաբերել քո անունը

բառերը, այնուամենայնիւ աւելորդ չէր մի փոքր պարզ {խօսել}: Ազգային ուսումնարան ասելով՝ չեմ հասկանում

էջ՝ ամենայն ամօթ ու պատկառանք յետ դրած, մեծ-մեծ {խօսել}, թէ հասուցած էին 400 աշակերտք: Ովին են խաբո

մանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժիններին, {խօսել} սառն հոգով եւ հաւատարիմ մնալով ճշմարտութեան կանոն

ւոր, կապակից, հիմնաւոր ապացոյցներով եւ փաստերով {խօսել} ։ Այսօր բանը կ'ասեմ, եւ դուք պարտական էք հաւատալ

ւ երկչոտ մարդը լինէի, չէի կարողանալու դրականապէս {խօսել} այս կամ այն բաները Պ. Իսահակեանցի հետ, եւ թէ մի

ն, այլ նոցա անմահ յիշատակները: Այսպէս չէ կարելի {խօսել}, որովհետեւ բուն անմտութիւն է: Բայց արի տես, որ

դագօգիայի մէջ ամենավերջին թուլութեանը, աւելորդ է {խօսել}, որովհետեւ այդ պարոնը, մի ասիական անմխիթար դպրո

, ուրեմն մեծատունների մասին միջապէ՞ս հարկաւոր էր {խօսել}, черезъ г. Исаакьянца, что ли? չեմ հասկանում:

ւ, ամենեւին անգէտ լինելով մտածութեան, կարելի չէ {խօսել} եւ ոչ իսկ բան հասկացնել: Պ. Իսահակեանցը հար

ր ներկայութիւնը խափան չէ ինձ՝ առանց վարագուրելու {խօսել} ճշմարտութիւնը, բայց ո՛րչափ խօսք եւ զրոյց կը բարձ

Յիշատակարանը, ուստի թողնում եմ այլ բաների մասին {խօսել} մինչեւ մի այլ յաջող րոպէ: Ժ. 18/30 Յո

ր անտարակոյս տեսած չես, հարկադրում է մի քանի բառ {խօսել}, մինչեւ որ դու ինքդ տեսանես եւ գրես մի օրինաւոր

վարժարանին, եւ նոցա մասին միտք ունիմ առանձնապէս {խօսել}, մանաւանդ՝ այն խնդրի վերայ, թէ արժանայիշատակ Մ

նը թարգմանելու գործի մէջ: Աւելորդ չէ մի քանի բառ {խօսել} այս մասին եւ աւելի բացայայտ կերպով ասել մեր կարծի

գային չենք ճանաչում այն դպրոցը, ուր հրամայւում է {խօսել} Ռուսերէն, Ֆրանսիարէն, սակաւ երբեմն՝ Հայերէն:

պարտական է նա քաջանալ իւր լեզուի մէջ: Հայերը դեռ {խօսել} չգիտեն, թո՛ղ ուրեմն Հայ մանուկը նախ եւ յառաջ որպ

դ, թէ ինչպէս կարելի է ազգի յառաջադիմութեան վերայ {խօսել}, ազգի վերանորոգութեան վերայ մտածել, առանց ճիշդ

թիւնքը, այն ժամանակ կարելի է աւելի դրական կերպով {խօսել} ՝ յարմարուելով ազգի քանակութեան հետ, նորա նիւթակ

տճառով եւս որոշեցինք Յիշատակարանիս միջնորդութեամբ {խօսել}, ուր մաքուր խղճմտանքով կ՚աշխատենք հանդէս հանել մ

ենք ներկայումս այդ պարծանքից: Չկամինք առաւել {խօսել} Պ. Չերքեզեանի գրուածի պատճառով, այլապէս դէպի չա

այս պատճառով եւս աւելորդ համարեցինք մի երկու բառ {խօսել}, մանաւանդ ցանկանում էինք, որ մի փոքր յարատեւէ ն

ռով, որ չենք կարող այս անգամս ուրիշ բաների վերայ {խօսել}, ըստ որում, առանց նոցա եւս բաւական ձգուեցաւ բան

... - Այժմ կեցցէից աւելի ուրիշ բան չէ կարելի {խօսել}. կեցցէ՛: - Կեցցէ՛, - ասաց խեղճ մարդը եւ հ

գձգենք որպէսզի Պատմութիւնն այս չափածոյ ` - Ինչու՞ {խօսել} աւելորդ - Ուստի պատմենք կարճառօտ: Մարդը հէնց որ

սքւոյ ինքնին դատախազ լինի նմա։ Մարթ էր զայդպիսիս {խօսել} ՚ի կաճառի խելագարաց, այլ ո՛չ երբէք ի լոյս հրապա

. - Բայց դու ի՛նչ ես կարծում, Նա սկսաւ այս {խօսել} ։ " Մարդը կարող է մտածել, " Դատե

ր ձեռք ունի, ձեռք՝ լսի՛ր. " Խելք, միտք, {խօսել} ու մտածել, " Յիմար բաներ մի՛ խօսիլ"։

ր է, յանցաւոր, Աղա զատայի հետը էնպէս {խօսել} չէր կարող: Ну, дорого я бы дал Знать

արտասուք ինձ խեղդում են, Այլ չեմ կարող բան {խօսել}: Չէ՛... թշուառ չէ Իտալիան, Եթէ կան

րդալ չգիտէ. քահանայ ունինք, որ հայերէն չէ կարող {խօսել}: Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցականների ձեռնադրո

իկ լեզուն, որովհետեւ այն բոլոր բաները, որի վրայ {խօսել} էին եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բա

ոչ այլապէս, նոյն իրաւունքով այժմեան հայը կարող է {խօսել} այսպէս եւ ոչ այլապէս։ Բռնադատել նոր լեզուն եւ մի

ն պարծանքն էր։ Ուրեմն, նախ պիտոյ էր այն լեզուով {խօսել}, որ ժողովրդի ականջը ներգործէր սրտի վերայ եւ այն

ոց թիւը Այն տղայի համար, որ այնտեղ մինի մօտ է, {խօսել} Սաղայի եւ Նազարեանցի հետ Հիւսիսափայլի 6 համարը պ

ւական աշխատութեանը, պատշաճ ենք համարում փոքր ինչ {խօսել} մեր ազգի հետ, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա ասած բանը ընդհան

ակ եւ ո՛չ եւս ձեւերին. Այսինքն՝ դեռեւս չգիտէ նա {խօսել}, ուրեմն եւ չգիտէ մտածել։ Բայց այդ բանի մէջ մեղա

ք մեզ Հիւսիսափայլի գալոց ամսատետրակներից մինի մէջ {խօսել} այս պատուական աշխատութեան երկրորդ աւելի ճոխ հատոր

ղտնիքը: Այս պատճառով, շատ անգամ պատահում է նոցա {խօսել} յունական արուեստի յաւիտենական գեղեցկութեան մասին

օսեց. Ես չգիտէի, թէ կարդինալն եւս կարող էր սուտ {խօսել}, եւ իսկոյն հրաժարուեցաւ իւր պաշտօնից: Այնուհետ

թէ ի՞նչ բան դրդում էր նորան այդպիսի բաների վերայ {խօսել}: Երբ տեսաւ, որ սորանով եւս չէ կարողանում իւր նպ

անձի եւ վրէժխնդրութեան պատճառով, ոչինչ բաներ էին {խօսել} տալիս նորանց, եւ իրենք ուրախացած բացագանչում էի

իշտ ձեռքը բռնած, յիմարացած մարդոց պէս այս ու այն {խօսել} ։ Իսկ մեր երանելի ուսուցիչքը, եկեղեցու բոլոր Կտա

ինի այս ոճը սիրելը շատ անգամ պիտի ստիպէ մեզ երկար {խօսել} հիմնաւոր փաստաբանութեամբ։ Եթէ պ. Էմինը տարակ

)։ Ի՞նչ ուրիշ եկեղեցու համար կարելի էր այսպէս {խօսել}, բացի Ս. Կաթողիկէ Էջմիածնից։ Ամենին յայտնի

1 թուականի Վաղարշապատի Սուրբ Ժողովում, որի մասին {խօսել} ենք (§ 6), մենք տեսնում ենք Մուշէին որպէս Սիւն

. Էմինի ծանօթութիւնքը ստիպում են մեզ երկար բարակ {խօսել} ։ Նախ՝ գլխաւոր քահանայութեան խօսքը, որպէս նա

ինչպէս նաեւ գրաբար եւ աշխարհաբար խօսքեր՝ գըրաբառ {խօսել}, աշխարհաբար գրել. բայց բուն մակբայը կամ մակբայի ս

ինական առածը, "Մեռածների վերայ կամ լաւ, կամ ոչինչ {խօսել} ". բայց մեր դատաստանի առաջեւ աւելի յարգ ու արժանաւ

արհուրելի ձայնով. - ինչպէ՞ս համարձակւում ես սուտ {խօսել}, իմ առաջեւս, այդպէս առանց խղճմտանքի, որպէս թէ

- Եւ ո՞ր յայսմհետէ այն բարբառ իցէ, յոյս արժան էր {խօսել} ընդ մռայլութեանդ մեծի... իմ ուսեալ է ըստ հնոցն

ն, որ հասկանալի լինի քո խօսածը, ուրեմն պիտոյ էր {խօսել} պարզ եւ կենդանի բարբառով, եթէ կամք ունէիր կենդան

նի բարբառով, եթէ կամք ունէիր կենդանի էակների հետ {խօսել}, եթէ քո խօսակցութիւնը ունէր մի իրական խորհուրդ ե

, ի՞նչ տրամաբանութեամբ մտածում ես. նա, որ չգիտէ {խօսել}, ինչպէ՞ս կարող է գրել. եւ միթէ՞ լեզուն կամ գրիչ

ինքնին։ - Ես թոյլ տուեցի միայն գրել եւ ո՛չ {խօսել}: Այս է ահա պատճառը, որ խելացի մարդիկ հարցան

երեւում էր միմիայն գրչի տակից. սատանան արգելել է {խօսել}, թոյլ տալով միայն գրել: Սատանան ոչինչ այլ

, թէ մինչեւ ինքը սատանան չհարցանէ, չէ կարելի բան {խօսել}: Հանդէս դուրս եկաւ Բէհեղզեբուղը յայտարարութ

ւնը: Դժոխքի թագաւորը ձեռքը ձգելով, այսպէս սկսեց {խօսել}. - Ընդունեցէ՛ք այդ ծայրագոյն Բրամինը այն օթեւանի

ողջունել իւր բարեկամը. բայց պ. Մարկոսը յառաջեց {խօսել}. - Ինչպէ՛ս է այժմ առողջութիւնդ, ես, ճշմարի

նման վեր ու վայր էր լինում իմ մէջ: Սկսեցի բարձր {խօսել} իմ հետ, կատարելի վհկական արարողութեանս մասին: Ձ

մարում էի յաւերժահարսն: - Երբ որ ամենայն բան {խօսել} էի եւ մի փոքր հանդարտել էի, թափելով սրտիս ուրախո

իշ ի՛նչ այնպիսի բանէր կային, որոնց վերայ պիտոյ է {խօսել}: - Դու գրում էիր, թէ պիտոյ է խորհուրդ կատար

ւրիշ բան է. ես այդ խնդրի մասին պատրաստ եմ օրերով {խօսել}, սիրական Շաքարեանց, եւ բացայայտ կերպով հասկացնե

րքագրութիւնը. այս պատճառով համարձակութիւն չունիմ {խօսել} հրապարակով իմ ընթերցողների հետ կոմս էմմանուէլի ան

եւ պաշտօնը այնպէս է, որ ոչ ոք արժանի չէ համարում {խօսել} իմ հետ. աղախինքը կամ սպասաւորքը զզուելով տալիս ե

ւթեան տէր մարդն ունի, ոչինչ չէ խօսում, թէպէտ եւ {խօսել} եւս չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ բ

իջակ մարդիկ, որոնց ամօթ է հարուստի ներկայութեամբ {խօսել}, կամ հրատարակել իւրեանց կարծիքը. պատճառ, միանգ

տեղ ես եկել, քո խելքի բան է այսպիսի բաների վերայ {խօսել}: Երիտասարդը առաւել է զայրանում եւ պատասխանում է

որ յայտնի ցոյց էր տալիս, թէ ծանրութիւն էր իւրեան {խօսել} այն րոպէին օդի վերայ: Արդարեւ, եթէ մարդու կ

չեւ հնարաւոր ծայրը. այս պատճառով կոմսը չէր կարող {խօսել} այլ բանի մասին, քան թէ նիւթ էր եղած նորա ամբոխմո

մանաւանդ կանանց մէջ, այսպիսի հիմքերով դրական բան {խօսել}: Թ․ Մահտեսի Թովմասի տանը կային շատ հիւրեր,

լաւ որ Մարիամը տանն էր, որ կարողացաւ ֆրանսիարեն {խօսել}, ապա թէ ոչ, անհնարին պիտի լինէր միմեանց հասկանա

լուն, - թէ իմ ձեռքիցս գար ես կ՚աշխատէի ամենայն օր {խօսել} քո հետ այսպիսի գեղեցիկ բաների վերայ, բայց ի՞նչ ա

իչը շատ հասարակ եւ անկիրթ մարդ էր, եւ Մանուշակին {խօսել} էր իւր կին առանց հարցանելու նորա կամքը, եւ Մանու

հարցրեց Շահումեանցը, - այս երեկոյ ես կամենում եմ {խօսել} այս հարցմունքի վերայ, պատճառ, առաւել մօտ է մեզ

, մինչ սկսել էին Շահումեանցը եւ Թիւթիւնճի-օղլուն {խօսել} իւրեանը սովորութենով: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, ին

, եւ ցանկանում էի միշտ միասին լինել ձեր հետ, եւ {խօսել} այսպիսի բաների վերայ. չգիտէք, թէ որքան ուրախացո

տեսանամ էր այստեղ մի սառնութիւն, եւ Շահումեանցի {խօսել} եւ լսել կամենալուցը եզրակացնում էր, թէ նա պատճառ

հումեանցը, այնպէս զարմացաւ, որ ոչինչ չկարողացաւ {խօսել}: Շահումեանցը իւր կողմից տեսանելով այս անորոշ նայ

այլը, պատճառ, աքաղաղը լուսադէմին սկսած է լինում {խօսել}... Խեղճ դայեկը երեսը խաչ հանելով, մտանում

աձայն էր իւր մտքին: Վարդ-խաթունը այսպէս սկսեց {խօսել}: - Եթէ պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն այժմ չէ կամենու

իշները նոցա վերայ բացի լաւ խօսելուց չեն կարող վատ {խօսել}, այսինքն ճշմարտապէս նկարագրել նորանց. վերին աստ

Շահումեանցը կամենում է դարձեալ մի նոր խնդրի վերայ {խօսել}, իւրեանց սովորական կերպով: Բայց ինչեւիցէ, Թիւթ

ոյացաւ Մխիթարեան ասացեալ ընկերութիւնը, այդ մասին {խօսել} ենք նախընթաց յօդուածի մէջ), ուր եւ ընկերութեան

ը, որպէսզի ընտրեալքը երեւին։ Մեր խնդրից դուրս է {խօսել} այստեղ եւրոպական լուսաւորութեան աստիճան առ աստիճա

առաջ խաղալ մեր ընթացքում, հետեւեալ գլխին պահելով {խօսել} բուն Մխիթարեանց լուսաւորութեան վերայ, որովհետեւ

եանց մատենագրական գործունէութիւնը, պարտական էինք {խօսել} եւ այս բաները ցոյց տալու համար, թէ արդեօք բուն ա

նն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկայդ։ Աւելի ինչ {խօսել} 'ի վերայ այսր 'ի զուր է, քանզի յայտնի տեսանի զի

իւն կայ Ճիզուիթների եւ Մխիթարեանց մէջ, այդ մասին {խօսել} ենք այս յօդուածի երկրորդ գլխում՝ քննելով Մխիթարե

անց, եւ ոչ թե առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար գրել եւ {խօսել} յունկն ժողովրդեան: Նոցին շրջանկատ եւ առողջամիտ Ե

ն եւ ի Գաբրիէլեան քերականութեանց, աւելորդ ինչ էր {խօսել} եւ խուզարկել, զի որ ոք եւ տեսցէ զայն, անդէն առն

ղանան մի կերպով ներգործել ժողովրդի վերայ։ Ինչպէս {խօսել} եմ յառաջաբանութեանս մէջ, ես հարկաւոր համարեցի մե

վ՝ իմանում եմ Ֆրանսիայն, եւ դիտաւորութիւն ունիմ {խօսել} միայն Ֆրանսիայի մասին այն պատճառով, որ այս ազգի

primum proponere sibi ob oculos humanum regem), {խօսել} այս թագաւորի հետ, յետոյ փոքր առ փոքր թագաւորի տե

ջ միայն երեք կամ չորս օր կարելի էր Աստուծոյ վերայ {խօսել} (quaestiones de Deotridui aut quatridui spatium

։ Բայց իմ յօդուածի սահմանը չի ներում երկար ու ձիգ {խօսել} այս մասին, վասն որոյ որքան կարելի է շատանում եմ

ն դեռեւս ժողովքի առաջին նիստումը գովասանութիւն էր {խօսել} հռչակաւոր Դիւպէնը, շատ սաստիկ վրդովեց Յիսուսեանն

չ'նայելով իւր սրբազնութեան վերայ, չարաչար սուտ է {խօսել}, թէ նա ինքն է հերետիկոս, եւ այս բանը պիտոյ է ապ

բոլորը, որ համարձակւում էին գրել կամ հրապարակով {խօսել} " Unigenitus " կոնդակի հակառակ, մինչեւ անգամ շատ

յլ ժամանակ տպել այս հրովարտակի պատճէնը եւ վերստին {խօսել} Յիսուսեանների մասին՝ սկսած Պիոսի ձեռքով նորանց Կա

համարում այդ նոր տպածի բովանդակութեան վերայ երկար {խօսել} մեր կողմից։ Դորա ընդհանուր արժանաւորութեան վերայ

յի ասածը՝ " գրել այնպէս, ինչպէս որ խօսում են եւ {խօսել} այնպէս, ինչպէս որ գրում են"։ Այդ առածը, որ նա

լորդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ {խօսել}, մանաւանդ որ ինքը՝ արգոյ հեղինակը, կամ մեր ընթ

էս ես գործ դնում կամ այնպէս ", այդպէս չենք կարող {խօսել} հազարների եւ բիւրերի հետ։ Հեղինակը ազատ է այս ու

) չունի այդ ազատութիւնը. նա այնպէս միայն կարող է {խօսել}, ինչպէս խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդա

ւել շատ եւ առաւել մեծ բազմութեան հասկանալի կերպով {խօսել} ։ Այս պատճառներով, նոր լեզուն պիտի նայվի եւ մշակ

ններելի սխալ է, որի մասին աւելորդ չէ մի քանի բառ {խօսել} ։ Բայը մէկ մասն բանի է, որ ցոյց է տալիս անել կամ

էլ ունենալու. յետոյ կարելի՞ է մի այդպիսի լեզուով {խօսել} ։ Կարելի է, ասում են, որովհետեւ էական բայը ինչ

այց ինչ հարկաւոր է այսպիսի ուժով կենդրոնների վրայ {խօսել}. շատ հոյակապ եւ հեշտ պատուաստող բառեր եւ ձեւեր կ

նկարի միջնորդութեամբ եւ այդ ստորագրութեան համեմատ {խօսել} բնաւ իսկ մի որպիսի եւ է խեղճուկ տիրացուի գործ չէ

լորդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ {խօսել}, մանաւանդ որ ինքը արգոյ հեղինակը կամ մեր ընթերցո

էս ես գործ դնում կամ այնպէս ". այդպէս չենք կարող {խօսել} հազարների եւ բիւրերի հետ: Հեղինակը շատ անգամ ազա

) չանի այդ ազատութիւնը: Նա այնպէս միայն կարող է {խօսել}, ինչպէս խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդա

ւունք որ ուներ 4. 000 տարի առաջ ապրած հայը այնպէս {խօսել}, նոյն իրաւունքին համազօր իրաւունք ունի այժմեան հ

ւունքին համազօր իրաւունք ունի այժմեան հայը այսպէս {խօսել}. ո՛վ հաւան չէ, գնա՛յ գերեզմանները փնտրէ 4. 000

ւունքը, չենք կարող կենդանիքը թողած մեռելների հետ {խօսել}: Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, թէ որ աստիճանի

ւել շատ եւ առաւել մեծ բազմութեան հասկանալի կերպով {խօսել}: Այս պատճառով, նոր լեզուն պիտի նայուի եւ մշակու

հետեւ արժանաւորութեան մասին ընդհանրապէս ենք միայն {խօսել}: Բայը կատարել այս պարտականութիւնը, եւ այն քիչ թ

եւ իրաւունք չունինք նորա օգտի կամ նորա ընդդէմ բան {խօսել}: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է Մարինոսի աչքին եւ օխտը

ն ձեւ ու ոճը գործ դնելու: Մենք չենք ուզում երկար {խօսել} այս մասին, որովհետեւ մեր համար աչքի յայտնի ճշմար

ր սենեկի մէջ նստած, կամեցածի պէս կարող է գրել եւ {խօսել}, ինչ ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց բոլոր ազգը չունի

ազգի բերանում այս է, եւ թէ կամենային հին լեզուով {խօսել}, այդ անհասկանալի էր ժողովրդին։ Այս պատասխանը ար

այն բանի միջու, մ որ պիտոյ էր ազգի հետ մտածել եւ {խօսել} այն լեզուաւ, որ նորան հասկանալի էր։ Մեք, երկար

ացել ենք, որ մարդումս լեզուն այն ժամանակ կարող է {խօսել}, ինչ ժամանակ միտքը արդէն խօսելի բանը դասաւորում

մարդը՝ առանց ոչինչ հասկանալու։ Ի՞նչպէս կարելի է {խօսել} մի մարդի հետ այնպիսի մի լեզուով, որ նա չէր ուսել

մասին, իւրեանցից կանոն են հաստատել, թէ պիտոյ էր {խօսել} այնպէս, որ դժուար լինէր հասկանալը։ Ուրեմն եթէ դ

ազդեցութեանց տակ, քան թէ այն Հայերը, որ երբեմն {խօսել} են հին լեզուով։ Աւելորդ է ասել, որ այն պատմական

հիման վրայ, ինչ իրաւունք որ ունէր անտիկեան Հայը {խօսել} հին լեզուով, հին ոճով, հին քերականութեամբ, նոյ

, նոյն իրաւունքը, իր կարգով ունի եւ այժմեան Հայը {խօսել} նոր լեզուով, նոր ոճով եւ նոր քերականութեամբ։ Մե

լ իրենց լատիներէնի հարաբերութեամբ աղքատ լեզուն ու {խօսել} հին հռովմէական գերապանծ լեզուով, կամ Ֆլորենդացու

նր ստրկութեան մէջ շատ անգամ ստիպուել է կամ թաքուն {խօսել}, որ իր չարչարողը չտեսնէ նորա խօսածը ու գլխին չզա

զարկէ, կամ պարապ միջոց գտած ժամանակը այնպէս արագ {խօսել}, որ չարչարողը վրայ չհասնի եւ այս պատճառով բառերի

անութեամբ ես խօսում, թէ խօսում ես, խօսիր ինչպէս {խօսել} են քու նախնիքը, բուն հայկական տրամաբանութեամբ "

ովանդակելով իր մէջ արդի գիտութեանց վերջին խօսքը։ {Խօսել} հազար ու մին մուրացած խառնուրդներով, խօսել կցկտո

սքը։ Խօսել հազար ու մին մուրացած խառնուրդներով, {խօսել} կցկտուր, ճնճղուկի նման զոյգ ոտքով այստեղից այնտե

տելով եւ, այս ամեն սքանչելի յատկութեններով, դեռ {խօսել} լոկ առտնին խոշոր բաների մասին, կամ առ եւ տուրի մ

ներ եւ սպառնալիք՝ Հայերէն գրով, Հայերէն լեզուաւ {խօսելէն} ետեւ, " Յետ բանիցս " ըսելով՝ Հայոց բերնին կղպան

նորդութեամբ տարածել մի գաղափար, մի՞թէ նորա մասին {խօսելը} է աւելի վտանգաւոր, եւ այդպիսի դիպուածում ո՞ր կող

որպէս հիւր նստած կանանց միմեանց հետ բարձր ձայնով {խօսելը} եւ ծիծաղելը, մինչեւ երբեմն երբեմն խափանելով ոչ թ

րդերի եւ մանաւանդ աղջիկների երիտասարդ մարդերի հետ {խօսելը}: Ո՜հ, ե՞րբ պէտք է վերանայ այս կեղտը, որ մի թեթ

կեանքից անց կացաւ: Մենք թողում ենք այն բանի վրայ {խօսելը} մի ուրիշ աւելի յարմար ժամանակի: Բայց մեզ մն

ւար լինէր հասկանալը։ Ուրեմն եթէ դժուար հասկանալի {խօսելը} գովելի մի բան էր, բնաւ չխօսելը որչափ եւս։ Սոցա

ն ժամանակ կարող է խօսել, ինչ ժամանակ միտքը արդէն {խօսելի} բանը դասաւորում է. պատճառ, որ խօսքը, որ ձայնաւ

կիր, Եթէ սոսկական քաղաքացի լոկ. Պատճառ ` ուղիղը {խօսելից} յետո Պէտք է սպասել դառնալու մերկ, բոկ: ՖԻԶ

երջոյ, դու նորա անպայման տէրն ես, եւ դորա վերայ {խօսելիք} չկայ: Իսկ խօսելիքը վերաբերւում է դաշտային հողին

արը ասում է, թէ չէ կարող մի ոսկուց պակաս կարել: {Խօսելիք} ունի՞ս։ Եթէ չվճարես ոսկին, առանց կօշիկի կը մնաս

պայման տէրն ես, եւ դորա վերայ խօսելիք չկայ: Իսկ {խօսելիքը} վերաբերւում է դաշտային հողին, ուր պիտի ընթանայ ե

ի շատէ լարուած կամ նախապաշարուած լինի, չէ սերտել {խօսելիքը}, ինչպէս պաշտօնական ժողովների ժամանակ. բացի սորա

կ լինելով ընդհանուր մարդկութեան պատմութեանը, մեր {խօսելիքը} երեւելու էին մի օտար աշխարհից եկած ձայն։ Նոքա զա

բոլոր պարապմունքը մեքենայակազմութեան վերայ փարթամ {խօսելն} էր: Կարդինալ սորան շատ էր սիրում մի անձնական պատ

ն կայ վերաբերութեամբ դէպի իմ խաւար գահը: - Ի {խօսելն} մեր հասկանալի ոճով, ժողովուրդն ամենայն զչափ առցէ

զ1000 ռուփիս, պարտ է վճարել փաստաբանին, որ վասն {խօսելոյ} յատենին, վասն միոյ աւուր կանխիկ ստանայ 160 ռուփ

ղեցի"։ Զայս հարցումն առաջարկէ Այվազովսքին, յետ {խօսելոյ} եւ սահմանելոյ զյատկութիւն ուղղափառ կաթողիկէ եկեղե

երոյդ մռայլութեան օգտի, որ ի մերոյս անհասկանալին {խօսելոյ}, եւ վնասուն, որ ի մերոյս յայտնութեամբն խօսելոյ

խօսելոյ, եւ վնասուն, որ ի մերոյս յայտնութեամբն {խօսելոյ}: - Այդտեղ ի՞նչ օգտի կամ ինչ վնասի բան կայ վ

ցեալը, ամենեւին եւրոպական կերպով, որ աւելի ճիշդ {խօսելով}, պիտոյ էր ոսկու հանք անուանել, անտես է արած բոլ

որ այդպիսի քնքուշ սրտի տէր էր այդ մարդը: Յետոյ, {խօսելով} մի քանի մխիթարական խօսքեր, ասում եմ. - Մեծ

ւթիւնը բնագիտութեան մէջ շատ պարզ երեւում է, մինչ {խօսելով} Բաքուի հրաբուղխների մասին (տե՛ս երես 407), համ

ր անսահման իրաւունքներին, որից օգուտ էր քաղում: {Խօսելով} Նոր-Նախիջեւանի վերայ, խօսելով եկեղեցիներում գտան

օգուտ էր քաղում: Խօսելով Նոր-Նախիջեւանի վերայ, {խօսելով} եկեղեցիներում գտանուած գրչագիրների մասին՝ ասում

է. հիմք եւ լօգիկա չկայ... Այս ուրախական խօսքերը {խօսելով} մխիթարուելուց յետոյ՝ իսկոյն փոխում է բերանը (տե

. անգոսնելի կիրք: Մուրադեան վարժարանի վերայ {խօսելով} ՝ ասացինք, թէ վերապատուելի Հայր Ղեւոնդ Ալիշանեան

, բայց մեզ չյաջողեցաւ տեսանել եւ ընթեռնուլ: {Խօսելով} այսքան հոգեւոր վիճակից մարդերի վերայ՝ հարկ համար

դապետը այս բաները տպում է իւր առանձին տպարանում: {Խօսելով} տպարանի վերայ՝ պարտականութիւն ենք համարում մեզ լ

Յիշատակարանիս մէջ (1858 Օգոստոս Հիւս. Հ. 8), {խօսելով} Նախիջեւանի հացի, իւղի եւ երկաթի վաճառականութեան

եր հոգով չափ սիրելի Հայերը չկամին, որ եղբայրաբար {խօսելով} նոցա հետ, խնդրէինք վերացնել այն տգեղութիւնքը, ո

հովել են իւրեանց բարեկենդանութիւնը: Երբեւիցէ {խօսելով} ազգի վերայ՝ միշտ մեր աչքի առաջեւ ունինք Հայոց հա

ա որքանութեան եւ վիճակի մասին: Մինչեւ այժմ մեք, {խօսելով} այս բաների վերայ, համարեա՛ թէ խարխափել ենք մի խա

րակաց կարծիքը դատապարտեց նորա հեղինակը: Ճշմարիտը {խօսելով} ՝ մեք անչափ ուրախացանք՝ տեսանելով մի այդպիսի թէ՛

, ձեռք է զարկում այդպիսի բաների, կամ աւելի ճիշդ {խօսելով}, ուրիշներին աշխատեցնում է այդպիսի եգիպտական գործ

դու կեանքը նիւթերի անդադար փոխանակութիւն: Այսպէս {խօսելով} ՝ չենք մերժում մարդկային կեանքի բարոյական կողմը,

ոյժերը ներգործում են էակի վերայ (սովորական ոճով {խօսելով} ) աւերողապէս, էակը անդադար շարժում է, ընդունում

էրքը, իւրեանց հոգու լեզուով, ահա այսպիսի խօսքեր {խօսելով}, կտակներ աւանդում էին Նախիջեւանի լինելոց դպրոցի

ր դատաստանաց: 10) Երես 64. Այվազովսքին, {խօսելով} զգլխաւոր մեղաց, թուէ զեօթն մահացուս, յարելով,

մի քանի օրինակը ցոյց տուինք, որովհետեւ ճշմարիտը {խօսելով}, մենք այդ հայկաբանութեան վրայ նայում ենք, ինչ է

ու հեղինակքը, չորրորդ եւ հինգերորդ դարու լեզուով {խօսելով}, ստիպում են ժողովրդին եւս մոռանալ XIX դարը, մոռ

գութեան]] եղերերգութեան, յայտնի բանէ համեմատաբար {խօսելով}, ճշմարիտ որ վատ չներգործեցին: -----------------

րտութիւնը գիտութեան մէջ յառաջ տանելու համար։ {Խօսելով} ընդհանրապէս կրիտիկայի վերայ, այս եւս պիտի ասել,

ռած ու գլուխ բերած, այնքան յստակ եւ գեղեցիկ ոճով {խօսելով} իւր գրքի մէջ, այնուամենայնիւ, այնքան համեստ է ե

(եր. 40)։ Վաթսուն երկրորդ երեսում Փարպեցին, {խօսելով} իր սուրբ Գրոց տեղեկութեան մասին, ասում է դարձեալ

փոխ առնելով, կրկնում է։ Կիրակոս Գանձակեցին, {խօսելով} Մեծ թարգմանչաց վրայ, ա՛յսպէս է շարունակում. " Ո

՛յգ է, Կիրակոսը իր յառաջաբանի մէջ (եր. գ. ), {խօսելով} հայ պատմիչների վրայ, տալիս է Ղազար Փարպեցու անու

նալ, որ Խորենացին, Կորիւնը եւ ինքը՝ Փարպեցին, {խօսելով} Աստուածաշնչի թարգմանութեան մասին եւ երբեմն էլ գոր

ց յետոյ, որովհետեւ Թովմա Արծրունին (եր. 91), {խօսելով} նորա հօր եւ հօրեղբարց մասին, ասում է. " կացեալ

լինէին Փարպեցու ծնողքը։ Երկրորդ, Փարպեցին, {խօսելով} իր մարդու ծառայ չլինելու մասին, իսկոյն յարում է

հինը՝ "գրաբար" եւ ոչ "գրաբառ"։ Յայտնի է, թէ ուղիղ {խօսելով} ՝ չէ կարելի ասել գրաբար, այլ գրաբառ, ուրեմն եւ աշխ

լ. ԺԴ). Տարօնի սուրբ Կարապետի՝ Գլակայ վանքի, վրայ {խօսելով} կոչում է նորան եւս "Մայր եկեղեցեաց ամենայն Հայաստ

էջ, որ կապուած նախարարների եւ Ս. Ղեւոնդեանց մասին {խօսելով} ՝ պատմում են մեզ ե՛ւ Փարպեցին, ե՛ւ Եղիշէն՝ առանց Ձ

ռաջ գնաց կաթողիկոսին։ Սա հանդիպեցաւ Աբովեանին եւ {խօսելով} նորա ուսումնական գործունէութեան վերայ՝ հարց էր ա

մեր փրկութեան միայնակ միջնորդը, երկնաւոր հօր հետ {խօսելով}, թէ այս է յաւիտենական կեանքը, որ ճանաչեն քեզ ճշ

գաստ, առանց արբենալու, այն ժամանակ ինչպէս բարձր {խօսելով} գինի պահանջելու էր պ. Շաքարեանցից, սորա ժլատութ

դու: Ի՛նչ գլուխ ունէր, ի՛նչ ուսում ունէր, կարճ {խօսելով}, փիլիսոփայ մարդ էր: Ինչպէ՛ս գեղեցիկ մեկնում էր

ւել լաւ չէր կարելի ցանկանալ... Այս խօսքերը {խօսելով}, Մանթուխեանցը հանեց կեղտոտ եւ հնոտի սերտուկի ծոց

Դիցուք թէ բանաստեղծութիւնը, պատմելով մի անցք կամ {խօսելով} մի մարդու մասին, չէ պահում այդ անցքերի կարգը, գ

Առաջինը, - կտրեց խօսքը տիկին Յովնաթանեանցը շտապ {խօսելով}, - ընտանեկան բաների մէջ ներգործական է իմ ձայնը ե

էպի Մխիթարեանք եւ դէպի Վատիկանը։ Համառօտապէս {խօսելով} այստեղ Մխիթարի վերայ՝ անցանենք քննել նորա ընկերո

ս ժամանակ չունինք հանդէս բերել։ Մեք, այսչափ {խօսելով}, կամէինք ցոյց տալ, թէ ո՛րքան անհրաժեշտ է կրօնը

նուոր, որի թիկունքը տեսանելու չէին թշնամիք։ {Խօսելով} կրօնի վերայ՝ մեք ցոյց տուեցինք ստրկական եւ ազատա

արելագործէ Գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազեանը՝ {խօսելով} Ուրուագծի (տպած Փարիզ, 1857) 75 երեսում. " Ար

նդադար հպատակութեան թղթեր են գրում Հռովմի պապին։ {Խօսելով} այս բաները՝ չէ պիտոյ մոռանալ, որ եթէ Հայոց ազգի

ԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ ՇԱՐԺԱՌԻԹԸ Նախընթաց գլխումը, {խօսելով} Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութեան վերայ, խո

, ոմանք վերագրում են մի առանձին քանքար։ Ճշմարիտը {խօսելով} եթէ ասենք, նա, ո՛չ այն է եւ ո՛չ այն. նորա հռչա

, որ Պարոն Փափազեանը, իւր եկեղեցու պատմութեան մէջ {խօսելով} Ռուսաստանի Յիսուսեանները ներս ընդունելու վերայ, զ

նանք դէպի Պ. Պռօշեանցի գործը։ Ֆաթալիզմի վրայ {խօսելով} ՝ ազգային աւանդութեանց մէջ մտանք, այնտեղից էլ՝

ն կամ բարոյական որպիսութեանց մասին բնաւ իր բերնից {խօսելով} հանդէս չի գալիս. ներգործողքը իրենց խօսքերով կամ

րբեմն Արշամ (եր. 35, 166): Նոյնպէս, Հեթումը {խօսելով} Սոսենց վրայ մի անգամ ասում է թէ սոքա երեք եղբայր

րծերը գովեստի չափով չեն: Հեղինակը իր կողմից {խօսելով} հակամէտ է զարդարել նորա գլուխը, բայց ինքը Գարեգի

բանաստեղծ իրաւունք չունի տարաժամ եւ այն իր բերնից {խօսելով} մերկացնել ապագայի վարագոյրը: Իբրեւ գրագէտ, իբրե

ան, - ինչպէս են բնական գիտութիւնքը: Այս պատճառով {խօսելով} այդ գիտութեանց վրայ, չէ կարելի եզրակացութիւնք հա

արակ պ. Պռոշեանցի ծանօթաբանութիւնքը աջողակ չեն: {Խօսելով} հարսանիքի, որսի եւ մենամարտութեան մասին (եր. 1

աւերանքի տակ է ընկել այդ լեզուն: Սովորական ոճով {խօսելով} գործ դրինք աւերանք բառը, ապա թէ ոչ փիլիսոփայաբար

վը խառնուած է, եւ թէ ազգը չի հասկանայ։ Մեք, {խօսելով} մի աշխարհաբառ եւ նորախօս լեզուի վերայ, երբէք չեն

հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ էին տուել ձեզ այնքան {խօսելու}, մինչեւ որ Մուզան հարկադրուէր Մասեաց դարեւանդիցը

թէ նորա Մուզան խօսակից լինէր մեր հետ: Եւ ձեր հետ {խօսելու} վերայ եւս կասկած ունինք. միգուցէ Թիֆլիզի վարձաւո

՝ արծաթ ձգել ազգի գանձանակը: Այո՛, Պարո՛ն, բան {խօսելու} ժամանակ չէ պիտոյ մոռանալ այն շրջապատը, որի մէջ կ

եւ չեմ կարող կատարել քո փափագը, երկու խօսք պակաս {խօսելու} համար, վատ չէր լինելու, եթէ թողուիր ինձ միայն:

գու խաղաղութիւնը եւ պատճառ էին տուել նորան այնքան {խօսելու}, մինչեւ որ Մուզան Մասեաց դարեւանդիցը հարկադրուէր

նը, որին պատասխանում է նա, թէ " այժմ ժամանակ չէ {խօսելու}, յետոյ կը գրեմ"։ Ի՛նչ պիտի գրէ. ազգի անցեալ ե

ր, որ նորա մտածութիւնքը մարդավայել դառնային, եւ {խօսելու} ժամանակ դահճի պէս չվարուէր լօգիկայի հետ: Տեսանեն

ը կարեվէր խոցելուց յետոյ, ասում եմ, թէ նորա հետ {խօսելու} վերայ եւս կասկած ունինք"։ Զարմանք, որ Պ. Իսահ

խառնափնդորում է եւ չէ յայտնում, թէ ո՞վի ում հետ {խօսելու} վերայ է իմ կասկածը, եւ այդ բանի հետ ինչ յարակցու

ս, որ մեծ կասկած եւ երկբայութիւն ունիմ մուզաների {խօսելու} մասին Պ. Իսահակեանցի հետ: Բայց նա, առանց լուծա

ն դղրդեցին իմ հոգին եւ պատճառ տուեցին այդ խօսքերը {խօսելու}: Շամիլը պատասխանեց ինձ. - Սուտ չէ՛ քո

այց եւ ո՛չ մի խօսք այն բաների համար, որոնց մասին {խօսելու} ծարաւը խեղդում էր ինձ. խօսք, որ մօտ էր իմ սրտին

ճարել որոշած գինը: Բայց մեք այդ բաների վերայ {խօսելու} միտք չունինք՝ լռութիւնը համարելով ամենարդար դատա

կավիթխար ապագան, լուռ կացին եւ առանց միմեանց հետ {խօսելու}, միմեանց միտքը եւ դրութիւնը լաւ հասկնալով, որոշ

ողտրիկ եւ անմեղ հայեացքը, որ առանց ձայնի, առանց {խօսելու}, կարող են ամոքել ճակատագրի դառնութիւնը, եւ այս

օսում եմ քո հետ. մեռելները վաղուց արդէն թողել են {խօսելու} սովորութիւնը: - Ինձ ի՛նչ փոյթ, դու կենդանի

նը, բայց կարծում ենք, թէ Պ. Չամուռճեանը այնպէս {խօսելու} չէր, ինչպէս այժմ խօսեցաւ, եթէ Պօղոսի չարագործու

բանութեան բնաւ իսկ տեղեկութիւն չունէին եւ հայերէն {խօսելու} ժամանակ, ամաչում եմ ասել, ռուսերէն մտածելով, ռ

ք էին հիմնաւոր եւ կանոնաւոր կերպով ամեն բանի վրայ {խօսելու} համար, երբ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը այս կամ այն գ

ատ դժուարութիւնք կան այս լեզուով գեղեցիկ եւ յաջող {խօսելու} ։ Այդ կը հոգայ ժամանակը, երբ նոր լեզուն, հեղինա

համեստ է եւ բարեհոգի, որ չկամի երբէք համարել իւր {խօսելու} ոճը " ամեն տեղ զուտ ոսկի, այլ հոգով չափ պատրաստ

լու համար, դառնանք դէպի վերակացուն. սոցայ վերայ {խօսելու} համար, դեռ շատ ժամանակ ունինք: Նոր վերակա

աշակերտների հետ գայթակղեցուցիչ եւ անհանճար բաներ {խօսելու} համար, սո՛ւտ մշակներ անուանեց նորանց), եւ, չ

նութեան վրայ (որ պատճառ դարձաւ մեզ ակամայ այսքան {խօսելու} ) " կամ զՎաղարշապատ իմանալ պարտ է եւ կամ զմերձակա

աբեղային հաւատալ չէ կարելի, եթէ դժոխքի վերայ եւս {խօսելու} լինէր. պատճառ, նա մի յարակցութիւն ստեղծագործելո

խարհի երեսի եղած բաների, նոյնպէս եւ դժոխքի մասին {խօսելու} ժամանակ, ճշդութիւնը անհրաժեշտ պայման է. պատճառ

, բոլոր գործերի մասին, ես քո հետ ուրիշ կերպ չեմ {խօսելու}, եթէ ոչ վիպասանաբար, այսինքն ընդհակառակը:

ւմ եմ իմ թագաւորութեան մէջ այդ հին եւ մեռեալ ձեւը {խօսելու}. դորա մէջ չկայ այլ խորհուրդ, բացի չար եւ տղայակ

տասխանը կը գրեմ նամակով այն պատճառով, որ բերանով {խօսելու} ժամանակ այնպէս գեղեցիկ բացայայտելու չէիր քո միտքը

մէջ: Սատանան չնկատեց այս գործողութիւնը իւր {խօսելու} ժամանակ, բայց երբ աւարտել էր իւր խօսքը, պատասխա

մենեքին լռուել էին դժոխային լռութեամբ, որովհետեւ {խօսելու} կարգը հասել էր տէր սատանային: Եւ ահա վեր կա

բաներով պարապիլ... Պ. Մարկոսի այս բաները {խօսելու} ժամանակ, Շաքարեանցը ընկաւ մի տխուր մտածութեան մէ

նում էի նորան: Թուլացայ, մաշուեցայ. մարդու հետ {խօսելու} ժամանակ, շատ անգամ չհասկանալով նորա խօսածը, որո

, գտայ, - կանչեց Պ. Շաքարեանցը: - Տնաքանդ, {խօսելու} ժամանակ չէ, բե՛ր կարդանք, - իսկոյն պատասխանեց պ

Երկու բարեկամքը եւս բաւական ժամանակ մնացին առանց {խօսելու}: Այդ միջոցին, նոցա միտք հասկացնող միջնորդը չէր

չէ՞: - Անտարակոյս: - Ուրեմն ժողովուրդը {խօսելու} համար, հարկաւոր է, որ այդ առանձին առանձին մարդի

րկեշտ է, եւ գիտելով իւր աղքատութիւնը, որովհետեւ {խօսելու} կամ բանի մէջ խառնուելու իրաւունքը շատ կամ սակաւ կ

յց իմ մտքերը կերպարանագործելու եւ այս մասին երկար {խօսելու} համար հարկաւոր է ժամանակ... մանաւանդ այստեղ յա

կ դուրս էր գնացել հիւրընդունարանից եւ արդէն կոմսը {խօսելու} վերայ էր, երբ ներս մտաւ: Ձեռքում բռնել էր մի թո

կեց նա Աւազակներից մի անմեղի կեանք․ Առանց {խօսելու}, համր նշանով, Վտանգի ժամը յայտնեց բացարձակ

քին. եւ այնպէս հաստատ ձայնով, որպէս թէ ամենեւին {խօսելու} բան չկար այդ մասին: Շահումեանցը իւր սեփական ս

ր մի խնդիր, որպէսզի պատճառ տայ Թիւթիւնճի-օղլուին {խօսելու}, ինչպէս եւ այս երեկոյ արեց, հարցանելով մահի ինչ

ջ ընկերութիւններ կան, սորա նորա անցքը իմանալու, {խօսելու} եւ շատ անգամ պատգամախօսի պաշտօնը յօժար սրտով վերա

գութենով ցած վազեց սանդուղքներից եւ մօրը ուղարկեց {խօսելու} այցելուի հետ, ինքը մնալով գետնատնումը մօրը տեղ:

ր ուշանար այդքան, մինչ հարկաւորութիւն կար շուտով {խօսելու} նորա հետ: Մկրտիչը եկել էր... Մանուշակը դո

- յաւելացրեց նա: - Ես ասացի, որ առանց քո հետ {խօսելու} չեմ կարող կտրական բան ասել: - Շատ լաւ ես ասել

ղ լինել: - Դու կարելի է ունիս հիմնաւոր պատճառ {խօսելու} ուրիշ մարդերի վերայ, բայց ինձ ինչո՞ւ ես մէջ խառն

խաղալիք չէ, որ կատարուէր առանց մտածելու, առանց {խօսելու}, առանց մինը միւսի վճռական կամքը լսելու, միմիայն

մի տարի լեզու պահել կը տամ, բայց դորայ փոխանակ {խօսելու} վարձ մի տարուց յետոյ կ՚ընծայեմ նորան այն մատանին

եթէ բարով ամուսնանամ, այդ մատանին չտալ իմ կնոջը {խօսելու} վարձ, մի՛ ցանկանար իմ անբախտութեանը: Վարդ-խ

րող էր եւ ժամանակի ընթացքը շուտացնել: Մայրը, {խօսելու} ժամանակ Մանուշակի հետ, հազիւ թէ երկու խօսքին ստա

ալածեցին, ինչպէս մանրամասն կը տեսանենք այս մասին {խօսելու} ժամանակ։ Զարմանալի է Յիսուսեանների ժրութիւնը

ութիւնը։ Փրկչի յաղթութեան եւ թագաւորութեան վերայ {խօսելու} ժամանակ հարկաւոր է երեւակայել գեղեր, քաղաքներ (

էր թագաւորի գալուն։ Գաբրիէլ տիկինը թագաւորի հետ {խօսելու} ժամանակ յանկարծ ցած ձգեց ձեռքից թաշկինակը։ Հենրի

ասաց նախագահին. " Աստուած պարգեւել է մի քանիսին {խօսելու} շնորհք, ուրիշներին գուշակութիւն, բայց ինձ, մոռ

։ Եթէ ժողովուրդը այնպէս է գործ ածում այդ բառը իւր {խօսելու} ժամանակ, որ որոշակի չէ լսւում հ տառի ձայնը, դոր

ծագումը քննելու համար չդադարեցանք. եթէ այդ մասին {խօսելու} լինինք, այսինքն ընդհանրապէս այն անունների մասին

ի էլեկտրականութեան վրայ, ապա եթէ այս չենթադրելով {խօսելու} լինինք, այն ժամանակ պիտի ստիպուինք ամբողջ էլեկտր

է քաղում այն ազդեցութիւնից, որ այս, դրականապէս {խօսելու} ձեւը անում է իր էրկայ վրան: Հեղինակը քաջ հասկացե

ն էլ ասիացիք, երկուքն էլ արեւելքցի եւ խորհելու, {խօսելու} ձեւերով բնականապէս մօտ. պատճառ, ինչպէս ասացինք

Շատ եւ շատ զարմանալի է, որ այդ հնամոլ պարոնները {խօսելու} ժամանակին թէեւ աղաւաղ, այնուամենայնիւ նոր լեզուո

ասում է. " Կարդալը հարստացնում է մարդու միտքը, {խօսելու} մէջ վարժուելը յաջողագիւտ է անում նորան, իսկ գրել

անում: Ամենեւին վատ չէր լինելու Պ. Իսահակեանցին {խօսելուց} յառաջ մի փոքր մտածել, ուսանել, որովհետեւ, ամեն

ձ դարձեալ ընդունեց նոյն սենեկի մէջ եւ մի քանի բառ {խօսելուց} յետոյ ասաց. - Անցեալ օրուայ խօսքերիցդ տեսայ

հ... "։ Այդ տիրացուն էր, որ տաղերի մասին {խօսելուց} ոգեւորուելով ցոյց էր տալիս անմարդացած փողոցի պատե

աստան կատարել, իսկ ուրիշները նոցա վերայ բացի լաւ {խօսելուց} չեն կարող վատ խօսել, այսինքն ճշմարտապէս նկարագրե

ով՝ չեմ հրաժարւում այլեւս ուրիշ անգամ նոցա վերայ {խօսելուց} ։ Իգնատիոս Լօյոլա՝ Յիսուսեան Կարգի նախա

կեղեցու մէջ, երկար բարակ Վարդիթերի հետ մտերմաբար {խօսելուց} յետոյ, երբ Անոյշը յայտնում է նորան մանուշակների

սնունդ տալ տկար հայոց զաւակներին։ Այս բաները {խօսելուց} յետոյ, եթէ պատահելու լինի մեզ տեսանել այդ հնամոլ

ուն հայկական ձեւերով կամ հայկական տրամաբանութեամբ {խօսելուց}, երբ լեզուն այն ձեւերի տակ զրկuում է իր խորհրդից

ն կարդացի՝ մնացածը հարեւանցի թերթելով: Այժմ {խօսեմ} ուրիշ բաների մասին: Փարիզից ստացած նամակներս

հետեւ հո՞ չէ՛ կարող ոչինչ առնել այսուհետեւ հո՞ կը {խօսեմ} նորա վերայ համարձակ: Եթէ այս ճշմարտութիւնը կ՚ուր

դ դպրոցը: - Ի՞նչ ես խօսում: - Ի՞նչ պիտի {խօսեմ}, ո՛ր դպրոցի աշակերտը տեսար, որ ազգը սիրէր ու նո

ակեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ես նորա հետ եւս կը {խօսեմ} եւ կը յայտնեմ ձեզ մեր վճռական համաձայնութիւնը կամ

քեզ Աղուանեանցի հետ ամուսնանալուց. ես շուտով կը {խօսեմ} քո հօր հետ եւ կ՚աւարտեմ գործը: Մանուշակը թրթռ

ալ իմ վերայ, ես իսկոյն կ՚երթամ դրացու տուն եւ կը {խօսեմ}: - Բացի դորանից այնպէս արա՛, որ երկու հազար

անուշակ, ժամանակը ուշ է... Մանուշակը առանց {խօսեյոլ} համբուրեց Շահումեանցի երեսը: - Մնաս բարեա՛ւ,

աբեղայի ֆանատիկոսութիւն: Թող ինչ կամին {խօսեն}, բայց Բէգզադէն համը տարաւ: Յիշատակարանս պարտակա

.. Դու ընկեր ես վշտերին... Քազ հետ նոքա կը {խօսեն}, որ պատահմամբ հիւր եկան Ահա ինչպէս ես այսօր

ժողովքի անդամներից իւրաքանչիւրը կէս ժամից աւելի չ' {խօսեն}. Սալմերօնը եւ Լայենէզը այնպիսի ճարտարութենով խառ

նը կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ կայ: Բայց եթէ ճիշդ {խօսենք}, այդպէս եւս չէ կարող մնալ, որովհետեւ բնութիւնը

ւթ: Մեք մի առանձին յօդուածով մասնաւորապէս կը {խօսենք} " Արեւմուտքի " վերայ եւ մի երկու բան մէջ կը բերեն

ւմ է իւր աքսորի մէջ: Մեք շուտով մանրամասն կը {խօսենք} " Արեւմուտքի " մասին: ԺԳ. 1860 թ. Մա

ՄԻԿՈՆԵԱՆ ՄԵԾ ՎԱՀԱՆԻ ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ Հիմի է՞լ {խօսենք}, եղբարք, հիմի՞ էլ, Երբ ընտանեկան երկպառակ

Մեր նախնեաց ուխտը ոտքով կոխել ենք. Հիմի է՞լ {խօսենք} ։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ քաջն Վարդան

ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ {խօսենք}, երբ քաջն Վարդան Վաթսուն հազարից հազարով մն

եր վատութեամբ՝ ո՜ղջ կորուսել ենք. Հիմի է՞լ {խօսենք} ։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ օտարից շատ

ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ {խօսենք}, երբ օտարից շատ Մենք ենք մեր ազգի արիւնը խմ

Երբ այս ամենը մենք կատարել ենք. Հիմի է՞լ {խօսենք} ։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ հրապարակում

ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ {խօսենք}, երբ հրապարակում Պարսիկը առակ արել է Հային

տ է Հայը ", մենք այս տանո՜ւմ ենք. Հիմի է՞լ {խօսենք} ։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ իշխանութիւն

ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ {խօսենք}, երբ իշխանութիւն Ծախում է անարգ հացկատակներ

ւ մենք մեզ կոխող ո՜տքը լիզում ենք, Հիմի է՞լ {խօսենք} ։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ Լուսաւորչի

ենք, Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ {խօսենք}, երբ Լուսաւորչի Բնիկ ժառանգի թեւերը կտրած,

դեռ՝ " կեցցէ՛ արին " գոռում ենք. Հիմի է՞լ {խօսենք} ։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ ձեռք ենք տալիս

ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ {խօսենք}, երբ ձեռք ենք տալիս, Երբ ողջունում ենք մեն

Այդպիսիներին դարձեալ պատւում ենք. Հիմի է՞լ {խօսենք} ։ Էլ մեր երեսին մնա՞ց մի կաթիլ Ամ

, Ազգ, եկեղեցի փրկենք ազատենք։ Ապա թէ {խօսենք} ։ ՅԻՇԵՆՔ Հայկ ու Տիգրանին յիշենք միշտ

ւ բոլորովին այլ ուղղութիւն: Դ․ - Այժմ {խօսենք} մեր խնջոյքի մասին, - ասաց պ. Մարկոսը, արաղը խմե

, արաղը խմելուց յետոյ, ցած դնելով բաժակը: - {Խօսենք}, եղբա՛յր, խօսենք, - պատասխանեց պ. Շաքարեանցը մ

ոյ, ցած դնելով բաժակը: - Խօսենք, եղբա՛յր, {խօսենք}, - պատասխանեց պ. Շաքարեանցը մեքենաբար, ցանկանալ

եք այս բաների վերայ ուրիշ անգամ աւելի ընդարձակ կը {խօսենք}, - ասաց Մանթուխեանցը, ձեռքը պարզելով դէպի արաղի

մենայն բան կը հոգանք, հայրդ կը գայ, նորա հետ կը {խօսենք}, տեսանենք ի՞նչ կը տայ Աստուած: Մանուշակը կար

ող նոքա իւրեանը թէյովը պարապին, մէք մեր բաներիցը {խօսենք} եւ ժամանակը չկորուսանենք զուր տեղը: - Թող այդ

միայն կրօնի ինչութիւնը եւ խորհուրդը)։ Բեր այժմ {խօսենք} իւր կարգով եւ պապականութեան վերայ, որովհետեւ դա

սօր իմ փոխանակ զՀայր Մկրտիչդ եւ զՀայր Իգնատիոսդ, {խօսեսջիք} զճշմարտութիւն եւ մի՛ երկնչիք 'ի թշնամեաց իմոց, ե

քել դատավճիռ, զի՞նչ փառք արդարացի առն՝ որ միայն {խօսեսցի} ի լեզու հինգերորդ դարու յայժմուս ժամանակի՝ յորու

է դոցա ի հին մատենագրութենէ, կամիմք լսել. թո՛ղ {խօսեսցին} պատուելիքդ: Բայց ցորչափ դոքա լռութեամբ միայն խոս

: Այնուհետեւ յառաջ տարաւ իւր պատմութիւնը եւ {խօսեց} այսպէս, Հիւսիսային Ամերիկայի Քուէպէք քաղաքում,

եւ հասկանալով նորա դաւաճանութիւնը, այսքան միայն {խօսեց}. Ես չգիտէի, թէ կարդինալն եւս կարող էր սուտ խօսե

ծա՛ղր անելով՝ ամաչեցնում են նորան։ " Միանգամ թէ {խօսեց}, էլ լռել չգիտէ, - ասում են, - եւ զուր տեղը կանչո

ւթիւնը՝ զոհեց միանգամայն եւ իւր կեանքը։ Գեղեցիկ {խօսեց} Պ. Նազարեանց վարդապետը իւր դամբանական ճառի մէջ.

անք լսելով ինձանից իւր արբեցութեան մասին, այսպէս {խօսեց}. - Պարոն, դու գիտե՞ս, որ մարդը աշխարհի մի

: Պ. Շաքարեանցը այնպիսի անկեղծ ոգեւորութեամբ {խօսեց} այս բաները, որ պ. Մարկոսը շարժուեցաւ: Նորա երե

լեզու, այնուամենայնիւ, այս դիպուածում, այնպէս {խօսեց}, որ, ասես թէ, նորա բոլոր շարժողութիւնքը, դէմք

չո՛ւ համար, եթէ ամենեքեան հրաւիրում են նորան, - {խօսեց} Շաքարեանցը: - Նորա համար... - պատասխանեց

ովհետեւ այդպիսի բնաւորութեան տէր մարդ էր, - ջերմ {խօսեց} պ. Մարկոսը: - Այդ ինչ խորհրդով, - հարց արե

ասներկուսն էր, իսկոյն ղահուէ մատուցինք, խմեց եւ {խօսեց} երկար միջոց Մարիամի եւ իմ հետ (Մարիամի թարգմանչո

ր նա կեղտոտ բաներ չէր սիրում: - Կան մարդիկ, - {խօսեց} Շահումեանցը, - որ միմեանց բարեւ տալ-առնուլը, կամ

կատարե՞լ է, քա՛ւ լիցի: - Ճշմարիտ է ասածդ, - {խօսեց} Շահումեանցը, - բայց ես դուք ասացի նորա համար, որ

ուածի համար: - Ափսոս, որ հանդարտ չէ հոգիդ, - {խօսեց} Շահումեանցը, - ես մի քանի բան ունէի քեզ ասելու,

Հազիւ թէ աւարտել էին սոքա իւրեանց երգը, աքաղաղը {խօսեց}... Երեւում էր դարձեալ Խանլը-դերէն, իւր տխո

մանիա։ Լեժէ Րեգենսբուրգի մէջ այնպիսի ջերմութեամբ {խօսեց} Վերանորոգութեան ընդդէմ, որ ժողովուրդը կատաղելով

երգել կամեցաւ. մի քանի վայր ի վեր, ղալբ, ղուլբ {խօսեց}, այդտեղ մի քանի խոշորամիտ մարդերից ծիծաղ ծափահար

մէկ կամ երկու անգամ, տարա՞ւ ինձ իր սենեակը, եւ {խօսեցա՞ւ} իմ հետ, ինչպէս Փրկիչը հրամայում է, ես եւ ինքը ա

Ведъ դուոռնիկին ձայն տուիմ Եւ նրա հետ {խօսեցամ}, И молодой человек-ն Ведъ սահաթը երկու

է չիցէ տեղւոյս արժան, զորաց ի հաuարակի ցայս վայր {խօսեցայ}, ՚ի մասնաւորի պարզաբանել, գէթ ՚ի վկայութիւն աղէ

պէս ասէ Տէր, եւ ես ոչ առաքեցի զնոսա եւ ես Տէր ոչ {խօսեցայ} եւ սկսան յարուցանել բանս " (Մարգ. Եզեկ., գլ.

ոչ աւելի քան 270 լիբրէս ի տարւոջ, զորմէ ի հարկէ {խօսեցայց} յատենի Կորտին, եթէ այդպէս իցէ ստուգիւ: Քանզի,

ատրուակ մերկացուցեալ զսիրտ որպէս առաջի հօր ազգի, {խօսեցայց} ուրեմն ՚ի մասնաւորի: Այլ որովհետեւ առ սակաւութեա

եմն եւ հայոց եկեղեցին սխալեալ։ Ի մասնաւոր ժողովս {խօսեցան} այո՛ զիրաւասութենէ պապին, մանաւանդ ՚ի Տրիտենդեան

Ողջով ведь, նորա վերան Վատ-վատ բաներ {խօսեցան}, Ну, ведь, ես ոչինչ չգիտեմ ` Ո՛չ լ

ղութիւնը, այնտեղ չէ երեւում այն վիհը, որի մասին {խօսեցանք}: Իսկ երբ ամենայն սառնութեամբ քննեն իւրեանց բռնած

արօտ չլինի նիւթի եւ չհասկնայ հացի խնդիրը. եւ մեք {խօսեցանք} միայն այն խնդրի վերայ, քանզի նորանով միայն կարող

րաւորականապէս գործ դնել, ինչպէս հալածը, որի մասին {խօսեցանք} ։ Առ հասարակ մենք խօսում ենք ընդհանուր կանոններ

իւնը: VI Միւս առաւօտը այն գիշերին, որի մասին {խօսեցանք}, Մանուշակը առողջ վեր չկացաւ իւր անկողնից: Նո

ջիկների վրայ: Մենք հերիք համարում ենք որքան {խօսեցանք} հասակի մասին, որովհետեւ ձանձրալի կարող էր լինել

այտանում են: Սոցա յանկարծական միաւորութեան մասին {խօսեցանք} - յայտնի է թէ որպէս ծովից մի կաթիլ ջուր առնելով -

ծ լինելով էապէս այն պայմանների վրայ, որոնց մասին {խօսեցանք}. բայց մենք չենք ուզում աւելի ձգացնել բանը: Մեր

ի կնոջից: Մենք միայն շերամաբուծութեան մասին {խօսեցանք}, բայց միայն այդ չէ, որից կարող են օգուտ քաղել հ

ր։ Անշուշտ, այն գեղեցկութիւնը, որին մասին մենք {խօսեցանք}, այսինքն՝ յարաբերաբար դրական գեղեցկութեան տեղ ա

զլոյսն խաւար ", եւ դէպի առաքեալի ասածը, թէ. " {Խօսեցարո՛ւք} զճշմարտութիւն իւրաքանչիւր ընդ ընկերի իւրում, զի

Պ. Չամուռճեանը այնպէս խօսելու չէր, ինչպէս այժմ {խօսեցաւ}, եթէ Պօղոսի չարագործութեան ենթակայ եղած լինէր իւ

կին Եթովպացի առ։ Եւ ասեն, թէ ընդ Մովսիսի միա՞յն {խօսեցաւ} Տէր. ոչ ապաքէն եւ ընդ մե՞զ խօսեցաւ եւ լուաւ Տէր

ովսիսի միա՞յն խօսեցաւ Տէր. ոչ ապաքէն եւ ընդ մե՞զ {խօսեցաւ} եւ լուաւ Տէր... Եւ եղեւ բարկութիւն սրտմտութեան Տ

ւ դադարեաց հարուածն յորդւոցն Իսրայէլի)... Եւ {խօսեցաւ} Տէր ընդ Մովսիսի եւ ասէ. Փենէէս որդի Եղիազարու,

ը, որ շնորհ բերեց մեր մօտ, որի մասին այս րոպէիս {խօսեցաւ} նորին մռայլութեան խաւարափայլ վէզիրը: Եթէ դուք ամ

Ականաւոր գրուածք սորա համարին. ա) Ճառ, զոր {խօսեցաւ} ի ժողովն Դուինի յ719 թուականի յերկրորդ ամի կաթողի

մք այո՛ զներելի եւ զփոշետեսակ մեղս, զորմէ ո՛չինչ {խօսեցեալ} Այվազովսքւոյ, գուցէ համարի ի թեթեւ աստիճանս մահա

էր խօսողին բացեալ զբերան: 13) Այվազովսքին {խօսեցեալ} զտասնաբանեայ պատգամաց, աղճատէ ո՛չ միայն զհամարսն

մասին, - շարունակեց պ. Մարկոսը: - Յատկապէս {խօսեցի} այդ մասին: Ասում է, թէ այդ իմաստունքը ոչ այլ ին

յիշատակի այն, որ միւս առաւօտը, որի օրամտի մասին {խօսեցի}, պաշտօնական լուր էր այդ քաղաքի պառաւների բերանու

եղ յարմար չէր երկարաբանել... գուցէ աւելորդ եւս {խօսեցի}... Ահա այսպէս լինելով Հայերի կեանքը, բանա

Միթէ մնա՞ց ժամանակ, Մի վայրկենում երբ {խօսեցին} Լոնդոն, Նոր-Եօրք, Պուլ-Պինանդ:

քաջ արմենուհիների, որոնց մասին մի փոքր վերեւում {խօսեցինք}. մեծ եւ անմերժելի պարտականութիւն կայ ձեր վերայ՝

ԻԹԱՐԵԱՆՑ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ Նախընթաց յօդուածի մէջ {խօսեցինք} Մխիթարի վերայ, պատմեցինք նորա վարքը եւ իւր անուն

առաջացած էր արդէն այն բարոյական ճեղքը, որի մասին {խօսեցինք} ։ Այդ պատճառով եւս մատենագրութեան յառաջ շարժող զօ

ենարար վարդապետին Յիսուսի բան ելցէ ի կատար թէ զոր {խօսեցիք} յունկանէ, քարոզեսցի ի վերայ տանեաց ", վասն այն

նդունելութեան անարժան պատճառ է, թէ օտար լեզուներ {խօսեցնելով} ազգի զաւակներին, պիտի վարժեցնէին նորանց այդ լեզո

սիրութեամբ հռչակուած Յոյն աբեղան, որ սա բերանացի {խօսէ} Շնորհալու հետ եւ կարգի դնէ միաւորութեան խնդիրը:

ւր, - ասում են, - շնո՛րհ ուղարկէ. բո՛ւն դու ինքդ {խօսէ} մեզ հետ դորա բերնով, ինչպէս երբեմն խօսում է՛իր ս

ս ուրեմն յառաջացաւ Եւրոպայի լուսաւորութիւնը, թող {խօսէ} պատմութիւնը։ Եւրոպական մարդկութեան ոյժը եւ զօրու

միայն իւր օրերումը, այլ եւ հին ժամանակներում։ Թող {խօսէ} ինքը՝ Քերթողահայրը. "Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ եւ

որ ջատագովք Հայոց, եւ 'ի վանս իւրենաց ոչ անդադար {խօսէին} եւ խորհէին եւ գործէին առ 'ի ճարել զարդարացումն Հա

ուցանեմք զընթացս բանից, թէ գրոցս այս լեզուաւ եթէ {խօսէին}, կային այնք ի ժամանակս Հայկայ եւ թէ ընդունելի լի

. Խուդաբաշեւի չնաշխարհիկ ժողովածուի ընդդէմ: Ի՛նչ {խօսէինք} դորա վերայ։ Դիցուք թէ Պ. Խուդաբաշեւը, ձանձրոյթ

եւս չմոռանալ: Չկարողացայ դիմանալ, որ այլեւս {խօսէր} նա, արիւնը ապստամբուեցաւ երակներիս մէջ, փաթաթու

մ էր Փարպեցին. պատճառ, այն ժամանակ պիտի այլապէս {խօսէր} Թղթում եւ պիտի ասէր, թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ

իտոյ է, որ այս... Յիսուսեան աբեղաների դատակնիքը {խօսէր} իմ բերանը "՝ Fallait il donc que ces b... de

արդը նորան չհասկանայ, եւ որչափ խրթին եւ մութը կը {խօսէր}, այնչափ արժանաւոր եւ քանքարաւոր էր հեղինակը։ Սո

ան կամ թշնամութեան չափով: Ստոյգ ազգասէրը պիտոյ է {խօսի} ճշմարիտը, այո՛, ճշմարտութիւնը շատ անտանելի է լի

Ո՛վ Նախախնամութիւն, եթէ, արդարեւ, այսպէս պիտի {խօսի} Յիշատակարանիս կարդացող Հայը, ինչո՞ւ ապա վառեցիր

ւններ, բայց ի՞նչ առնես. ամենայն մարդ իւր պէս կը {խօսի}, անհատութիւնը չէ կարելի ոչնչացուցանել։ Իմ խորհո

նը։ Չէ կարելի պահանջել, որ ամենայն մարդ մի կերպ {խօսի}, կամ թէ վերին կամ գեղեցիկ մտքեր բացատրուին խաժամ

Յունաստան գնացել. թո՛ղ այսուհետեւ ո՛վ ինչ կամի, {խօսի} ։ § 19. Այս Կամսարականները Վահանի հօրեղբօր,

Եթէ զփորձ ինչ խնդրէք զՔրիստոսի, որ ինեւս ընդ ձեզ {խօսի} " (Թ. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր., գլ. ԺԳ. հա

նակը գնում էին նորան Պարսից ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ {խօսի} ինքը՝ Փարպեցին. " Եւ լուեալ զայս պատգամ չորեցու

էր տեսել, որ աղջիկը մօր հետ իւր հարսանիքի վերայ {խօսի}, մեր տեսածը, եթէ ծնողքը խօսում էին այդ մասին,

վերատեսչական պատւոյ յամ ի 1179 ի ժողովն Տարսոնի, {խօսի} զճառ վասն միաւորելոյ զեկեղեցին Հայոց ընդ Յունաց:

4. 000 տարի առաջ մեռածներին եւ այդ մեռելների հետ {խօսի}: Իսկ մենք, կենդանիքս, որ դիտենք խոստովանիլ ժամ

հարազատութեանը մենք ուզում ենք լռել, որ հեղինակը {խօսի}: " Երեխեքը... ճօճանակներն ու ճեռերը ածեցին (

է, երբ դպրութիւնը միայն գիտական առարկաների վրայ {խօսի}, այնտեղ այն աստիճանի կարօտ չէ այն դատապարտուած ձ

ստի եւ ասում են, որ պիտոյ է մարդ այնպիսի լեզուով {խօսի}, որ դիմացի մարդը նորան չհասկանայ, եւ որչափ խրթի

ջարկութիւնը կարելի է առնել եւ հայ մարդուն, որ նա {խօսի} Խորենացու կամ Եղիշէի ոճով ու լեզուով։ Յայտնի է,

ութիւն, եւ կամ այլ կոչումն, զորմէ չկարեմ այժմիկ {խօսիլ} ինչ, այլ նոյնութեամբ հասուցանել առ իս զայն ընդ ձ

ւ յանուն նորին գերազանցութեան Իւան Դաւիթիչի կարեն {խօսիլ} փոխանակ իմ՝ ընդ իմ, եւ թէ զի՞նչ անցք անցին ընդ

բնաւ ներգործեն ՚ի Սինօդին, եւ լօգիկաբար չէ մարթ {խօսիլ} ընդ գլխաւոր անդամոցն, յորոց ի ձեռին գտանի եւ երա

: ՚Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ, {խօսիլ} զյանձն եղեալ ինձ գործոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան

ան ամ ըստ ամէ զբաժինսն եւ եթ: Եկից այժմ ի {խօսիլ} զայլոց հրիտակաց, թողելոց այսրէն, ընդ այնոսիկ դ

, Ներքոյ ստորագրեալս, ցանկալով այց ելանել եւ {խօսիլ} ընդ ձեզ, ի մասին հրիտակին թողելոյ ՚ի հանգուցեալ

Ի ներքոյ ստորագրեալս ցանկանալով այց ելանել եւ {խօսիլ} ընդ Ձեզ, ըստ պաշտօնի իւրոյ, ի մասին հրիտակին,

սն ծախուց ց75 ֆունտ ստերլինգաց: Ոչինչ է պիտոյ {խօսիլ} զթանգութենէ ծախուց վասն դատաստանի, զորպիսի չէ մե

իտակէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեանի, աւելորդ է այլեւս {խօսիլ}, քանզի տեղեկութիւնք հասեալք առ իս վկայել վկայեն

մենեցուն, այս ո՛ւխտ է, որ ստիպէ զմեզ անպատրուակ {խօսիլ} Ձեզ զճշմարտութիւն. սա՛ է ձայն, թռուցեալ ի ճնշեա

ալ է դարձեալ ընդ ձեռն տօկոսեաց: Զայսմանէ ՚ի {խօսիլ} իմ ընդ մեծարու ծերունւոյն պ. Յարութիւնի Աբգարեան

ւանդ թէ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր չէ դորա վերայ {խօսիլ}, նկատենք Պ. Իսահակեանցի հրաշագործութիւնը:

ճարում եմ այժմ հարիւր: Ի՛նչ հարկաւոր է տան վերայ {խօսիլ}, ո՞ր բանը այսպէս չէ: Այսքան տարի ապրել եմ եւ մի

համբերեմք ազգովին: Այո՛, որովհետեւ սկիզբն կալայ {խօսիլ} ընդ Վեհափառ Տեառնդ, անպատրուակ մերկացուցեալ զսիր

ստիճանս մահացուաց տեսանել։ Այլ զայսմանէ արժան էր {խօսիլ} ըստ պատշաճի, մանաւանդ զի մատենիկն վտիտ ի դաստիար

, միտք, խօսել ու մտածել, " Յիմար բաներ մի՛ {խօսիլ} "։ Կեանք ուրացողը հեռացաւ Անբաւա

Մինչեւ յե՞րբ պաշտեսցի առ մեզ ասիականդ մոլորութիւն {խօսիլ}, գրել, երգել, այնպէս որպէս զի հասկացողք գտցին

ռացօնս ազգին, զի փոյթ չեղեւ [պատուելի հեղինակիդ] {խօսիլ} ընդ ազգին ի լեզու, [զոր հասկանայ եւ ազգն: Յայս

անաւորութենէ. ոչինչ տարադէպ համարիմք առ տեղեաւս {խօսիլ} սակաւուք զՊատմութենէ Հայոց, եթէ, միայն կարելի է

ին պիտի լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն պարտի {խօսիլ} ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն լիցի խուց եւ

նորոգ տպագրութեամբն ուղղագործելոյն, այլ արժան էր {խօսիլ} ի մասնէ զքննութենէ նորա " Վէպք հնոյն Հայաստանի "

ւր տալ եւ սնուցանել առ պտղաբեր գործելոյ, եթէ ո՛չ {խօսիլ} ընդ ազգին լեզուաւ՝ որոյ ուսանելոյ վասն չունէր ծա

ռիս յիշելոյ զնորգ հայախօսութիւն, արժան համարիմ ք {խօսիլ} զկազմութենէ նորա, թէ զիա՞րդ արժան էր գործանաւորե

պանծան Եւրոպացի մանկտիք: Դէպ եղեւ մեզ երբեմն {խօսիլ} ընդ ուրումն հնասիրի (որ շատ թէ փոքր շահեալ էր զվ

, ներգործութեան, եւ երրորդ՝ զի հնար էր հետզհետէ {խօսիլ} նոր հայախօսութեամբ կիրթ եւ մշակեալ ոճով, եւ զամե

մտածութեանց թէ առ անձնասիրութեան եւ եթ անխղճ էին {խօսիլ} ընդ ազգին հին լեզուաւ, անհասկանալի զբանն կացուցա

մի հասարակաց լեզու, գլուխս քարը կը տայի, էլ չէի {խօսիլ} ։ " Է՛հ, հոգիդ դուրս գայ, այնպէս գրէ, որ ամենք

կինը: Թէ ի՜նչ բանի նշան է թուրը, այդ մասին {խօսիլն} էլ աւելորդ ենք համարում, իսկ որսի համար ասում ե

ն է փոխ առնում այս ձեւը. " Զի ընդ գիտունս օրինաց {խօսիմ} " (Թ. Պաւղ. առ Հռովմ., գլ. Է, համ. 1)։

ուցանելով ի տգիտութեանն աղջամուղջ գիշերի: Զարդիս {խօսիմ} ես, եւ ժողովուրդն յակճիռս կայ անշարժ, լսէ զձայն

ւնիս, - յաւելացրեց Շահումեանցը, - ես այլ տեսակ կը {խօսիմ} քո հետ, միայն կը ցանկանայի, որ հասկանայիր իմ աս

ս, մի գաւաթ արաղ խմելու համար մտանեմ գինետուն եւ {խօսիմ} արաղավաճառի հետ... Ուրեմն այդ Աստուծոյ պատուէր

այլ իբրեւ յԱստուծոյ, առաջի Աստուծոյ, 'ի Քրիստոս {խօսիմք} " (Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. երկր. գլ. Բ, համ.

ք յառաջներորդ թուականէ անցելոյ դեկտեմբերի, ոչինչ {խօսին} զայդպիսւոյ գործոյ, ուստի մնայ ինձ եզրակացուցանել

. (զեֆքինէ վարմաք իստերլէր) առնեն զոր հաճին եւ {խօսին} 'ի հաճիլ. (գնա՛ մեռի՛ր, եկու սիրեմ), հատանեն

ասն գտանի ի կրթութեանց, զի պատուելի հեղինակք մեր {խօսին} վասն նոցա Սինէական հայախօսութեամբ, զոր եւ փոքր ե

րով իրարից չէին կարող հեռու լինել: Թող ինչ կամին {խօսին}, բայց մարդկային հոգին ցոլացնում է արտաքին բնութի

տա՞յ, որ Պօլիսի Մխիթարեան համախոհաց վրայ քիչ մը {խօսինք} ու ազգայնոց կամացը դէմ եւ մեր աչաց առջեւը, տներո

րութիւն։ Թէ ի՛նչ է այդ զօրութիւնը, մեք յետոյ կը {խօսինք}, այժմ այսչափ միայն հարկաւոր է ասել, որ եթէ չկայ

ւ, չենք վհատում: Մեք, ուրիշ անգամ, դարձեալ կը {խօսինք} նորա հետ այս խնդիրների վերայ եւ մեր ամեն ճիգը կը

ր առջեւ պիտի դնէ հրաման: Գործը ցոյց տալով՝ պիտի {խօսինք} համոզման անունով, նա, հրամանը մէջ բերելով, պիտ

ուգական Մովսէս Խորենացին։ Բայց մենք մանրամասն կը {խօսինք} այս բաների մասին, երբ Աստուծու աջողելով հրատարակ

լը, կամ կառավարիչը դնում էին իւրեանց վճիռը։ {Խօսինք} այժմ Յիսուսեանների ներքին կազմուածքի մասին։

թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է ստրկացել: Բայց ի՛նչ {խօսիս}: Մարդ խոցելու կամ վիրաւորելու համար չէ մեր

առ կ'ընկնես Յիշատակարանիս մէջ: - Մեծ մեծ մի՛ {խօսիր}... Ինձ Բէգզադէ են ասում... - Ասացի քեզ միան

ւրս գնալով երեւիլը փողոցի մէջ: - Արի քո հետ {խօսիր}, ի՞նչ մարդ ես, ինձ եւ այդ աստղը մի շինեցիր. խղ

ն: Տօ՛, մի նորա չափ ազատութիւն ձեռք բեր, յետոյ {խօսիր} է. ղարաբաղցու ասածը չլինի " ըռխին յաշիր"։ Բայց

տաճիկ տրամաբանութեամբ ես խօսում, թէ խօսում ես, {խօսիր} ինչպէս խօսել են քու նախնիքը, բուն հայկական տրամա

զմաց ճառել, յայն սակս, յայս նուագ ի նիւթ առցուք {խօսից} մի միայն զԱյվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն։ Մի՛

ելեաց չէ՛ մարթ ի գործ դնել զայդպիսի կամայական ձեւ {խօսից}, այլ ըստ ամենայնի պատկառ կալ սահմանի եկեղեցւոյն

ոգ Աբրահամու, ապաքէն այդ առակ էր, սովորական ձեւ {խօսից} Քրիստոսի ի քարոզութեան, կամելով օրինակաւ ցուցանե

լի յատկութիւնք են եկեղեցւոյն Քրիստոսի: Այլ յոճոյ {խօսից} Այվազովսքւոյ յայտնի նշմարի, զի զամենայն զնշանս բ

ն հայոց, եւ յարդի ժամանակս երկիր առնուն զհին ձեւ {խօսից}, որով երբեմն, մանաւանդ թէ, յունաբանեցին նախնիք

ութիւն թարգմանչաց աղբերանայր ոչ ի կենդանի եւ ոճոյ {խօսից]} պաշտելոյ առ ազգն, այլ [ի պղտորեալ վտակաց անագան

հաւանական, թէ ի ժամանակի թարգմանչաց նոյն էր [ոճ {խօսից]} եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն՝ զի՞նչ ապա հեկեկանք ծ

դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ {խօսից]} եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ուրեմն եւ ամենայն գր

լոյս առեալ ի յունաց եւ ստրկաբար կալանաւորեալ [յոճ {խօսից} յունականին], զնոյն կալան շաւիղ եւ նոցին առաջնորդ

դ առաջինսն, թէպէտ ի տեղիս տեղիս ցուցանէ ճապաղ ոճ {խօսից} եւ ամենեւին հակառակ ամփոփախօս Մովսիսի Խորենացւոյ

զայս ամ ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայոյն եւ նոր յոճ {խօսից}, հասկանալի առ հասարակ, վասն զի հասկանալիքն կարէ

եան եւ որ ողբալին է եւ չար քան զամենայն, զայլ ոճ {խօսից}. առ ի ապացուցանել զայս կարծիք պիտոյ է գէթ հրաւիր

էջ բերելով Առաքելու ասածը. " Եթէ զլեզուս մարդկան {խօսիցիմ} եւ զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ

քրոջ Թամարի հետ։ Բայց որ ասում է " վասն անհանճար {խօսիցն} ", մենք հասկանում ենք այդ Յովնադաբի տուած խորհու

եւ ոչինչ, վասն զի անկարող են ջիլքդ զտպաւորութիւն {խօսիցն} հասուցանել ի նպատակ իւր, այսինքն յիմացարան ուղղո

գլ. Ը, համ. 1, կարդում ենք. " Եւ բանից գլուխ {խօսիցս} ", որ բառ առ բառ է յունականի հետ. " Kefàlaion d

՝ չլսուած բան է Նախիջեւանցու համար, եւ մի յստակ {խօսող} մարդ իւր մաքրախօսութեամբը կարող էր տգէտների համար

Բայց ցաւելով եմ խոստովանում, որ մեր հին լեզուով {խօսող} հեղինակները պակաս են այս խորհրդից։ Մի այդպիսի հե

երը խօսքը չէ կարող իր ըթը նու փոխել եւ եթէ այդպէս {խօսող} էլ լինի, ինչպէս կան մի քանի նուասէր մարդիկ, դար

ած բառեր միայն սորվենք, հերիք չէ մեզ այդ բառերով {խօսող} ազգի լեզուն հասկանալ եւ դորա հակառակ, եթէ այդ լե

երեսի վրայ ընկած: Ստոյգ է, որ այդ բաների համար {խօսող} ասող էլ չկայ, գիտութիւնը ոտք չէ կոխել Հայաստան,

ուի ոգուն կամ ազդեցութեան, որովհետեւ նոր լեզուով {խօսող} Հայերը ընկած են ուրիշ պատմական եւ բնական ազդեցութ

շ այլ ոչինչ: - Տեսանո՛ւմ ես, - ասաց իմ հետ {խօսողը} թոյլ ձայնով, - այդ հազար կարկատաններով կցկցած պա

յն օրերը լոկ կեցցէի եղանակ էր եւ ուրիշ բանի վերայ {խօսողը} մահի պարտաւոր: Մի քանի օրից յետոյ, երբ արդ

կցութիւն չունենալով պահանջում է, որ ճշմարտութիւն {խօսողը} մի գերբնական զօրութիւն ցոյց տայ իւրեանից, որպէսզ

էր մի այսպիսի մաքուր զեղումն սրտի: Կոմսի հետ {խօսողը} էր մի տիրացու: - Դո՞ւք էք, - ասաց կոմսը փոխ

բռնութեամբ ներս մտանէին։ Այն ազգն ենք, որ ճշմարիտ {խօսողը} համարում էինք մեզ թշնամի, այն ազգն ենք, որի Կաթող

սում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ինքն {խօսողը} ։ Իսկ այդ ընկերութեան բարբառը կերպարանագործվել է

սում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ինքը {խօսողը}: Իսկ այդ ընկերութեան բարբառը կերպարանագործվհլ է

ո՛չ դուք, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը կարող չէին փակել {խօսողի} բերանը, ուր խօսք ասացեալը համազօր է կրակի եւ սու

եան թագաւոր նստելը, կամեցաւ մի ակնթարթ, բռնանալ {խօսողի} կարծիքի վերայ: - Ասա՛, եղբայր, ասա՛, ին

աշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս, զի նման է լեզուի ճարտար {խօսողի}, որպէս եւ մարգարէին լեզու գրչի արագագիր դպրի..

տիճան, որ առանց մի ձայն լսելու, միմիայն նայելով {խօսողի} բերանի, դէմքի եւ ձեռքերի շարժողութիւններին, խու

նց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ բարբառները նոցա {խօսողի} անցուցած կեանքի արդիւնքն են։ Յայտնի է, թէ ոչ մէ

այս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը եւ նորանով {խօսողի} վրայ որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, որպ

յս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը, եւ նորանով {խօսողի} վրայ, որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, ո

մակս, այլ եւ զխորհուրդ աղեաց հաշուեն մինչ չեւ էր {խօսողին} բացեալ զբերան: 13) Այվազովսքին խօսեցեալ զտ

նալեացն զի՞նչ օգուտ: Կրկին ասեմք՝ զի՞նչ օգուտ. {խօսողին} պիտի լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն պարտի խօ

օգուտ. խօսողին պիտի լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ {խօսողն} պարտի խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն լ

այն արդարացնելով, այլեւ դատապարտում է դրսէ-դուրս {խօսողներին}: " Ը՛հ, հողս դրանց ասաուսայ գլխին, - ասում է նա

թաբակով եւ, գլխին քարշելով գլխարկը, հեռանում է {խօսողներից}, որ մի այլ անօրէնութիւն յղանայ: Հինգերորդ՝

ի, այլ հոգով չափ պատրաստ էր ուսանել իւրեանից լաւ {խօսողներից} "։ Միայն թէ օր մի յառաջ, եթէ կան, հանդէս ելանէ

ւմ եմ երկբայութեան տակ: Ձեր որդին գտել է իւր հետ {խօսողք} միայն, որ, քաղաքագէտ մարդիկ լինելով, մի կերպ վ

նք: Այս կերպարանքը երկու քայլ յառաջ սողալով դէպի {խօսողքը}, յետ գնաց յանկարծ երեք քայլ: Պ. Յովնաթանեանցը

ԺԳ. 1860 թ. Մայիս: Հասարակաբար {խօսուածք} ազգին վերաբերեալ - Պ. Շահբէգի եւ Պ. Տիրատուրեան

որ զուարճութիւնք, սրամիտ, ազատօրէն եւ իմաստալից {խօսուածք}, քանի՛ զուարճալի զրոյցներ, յիշատակի արժանի փոքր

դկային ազնուութեան, յուսամք թէ ջանք մ եր խօսք եւ {խօսուածք}, որք հայ էին ի լուսաւորութիւն տառապեալ ազգի մերո

րինակները խիստ շատ կան Ասիայում, ուր այլաբանական {խօսուածքը} եւ ձեւը տիրապէս սովորական էր, մանաւանդ հին ժաման

ութենով, այլ եւ ջանք անէ փոքր առ փոքր մաքրել իւր {խօսուածքը} ՝ դուրս ձգելով այն բառերը, որ օտար ազգերից մտած

թէ ինչո՞ւ համար խառն եղել է գերապատիւ Նազարեանցի {խօսուածքը} գրոց լեզուի հետ, պատճառը շատ հեշտ էր ճանաչել. ո

ցա դրութեանը եւ նոցա իւրաքանչիւր դարու լեզուին եւ {խօսուածքին} ։ Այս միայն հայոց խելօք պարոններն են, որ 19 երրո

կ, որպէս թէ Աստրախանից, որի մէջ ափեղ ցփեղ բաներ {խօսուելուց} յետոյ, ասւում է եղած, թէ դուք հետամուտ էք խլել

Փարպեցու Պատմութեան եւ Թղթի մէջ փոքր այլապէս պիտի {խօսուէին}, եթէ Ձուիկը լինէր երբեւիցէ բռնուած։ Այս

արդ կամ մի ազգ անարգելու. քաւ լիցի, բայց ինչ որ {խօսում} եմ, խօսում եմ որպէս պաշտօնեայ ճշմարտութեան։ Ճշմ

զգ անարգելու. քաւ լիցի, բայց ինչ որ խօսում եմ, {խօսում} եմ որպէս պաշտօնեայ ճշմարտութեան։ Ճշմարտութիւնը ա

նհասկանալի մարդ ես, ես փիլիսոփայութեան վերայ չեմ {խօսում} քո հետ, այստեղ բանը վաճառականութեան վերայ է:

արապէր: Ընդհանրապէս սկսանելով ձեր գրուածքը՝ {խօսում} էք ազգի հետ հասարակաբար, բայց յանկարծ տեսանում ե

սին, ֆանատիկոսութեամբ եւ տենդային ջերմութեան մէջ {խօսում} էք, եւ այդ է պատճառը, որ չէք կարող զանազանել ազ

ան ոսկի տառերով կը գրեմ անունդ: - Ինչե՞ր ես {խօսում}. ի՞նչ բանի համար ջուրը ձգեմ այդքան արծաթ, ես դո

ան վատ մարդ չէ, թէեւ մի փոքր յիմար է. նա այսպէս {խօսում} է այն ժամանակ միայն, եթէ մի փոքր աւելի փախել էր

արմասօն... - Կարծում ես, թէ երեխայի հե՞տ ես {խօսում}, որ հարցանում ես, թէ ի՞նչ ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմ

էգզադէն խելագարուած լինի. մի այնպիսի ջերմութեամբ {խօսում} էր նա իմ հետ, որպէս թէ ես էի այն մարդու փորը կրա

ռերով այնպէս, որ ներկայ ժամանակումս Նախիջեւանցին {խօսում} է Ռուսերէն եւ Թաթարերէն, քան թէ Հայերէն, որովհե

ց տալով, ասելու էր. " Խե՛ղճ մարդ, ի՛նչ բաներ է {խօսում}, ի՛նչ քարոզներ է տալիս, չգիտէ, որ մեր ականջը ը

Ասացին. " Ճշմարտութեան քարոզիչների լեզուն, որով {խօսում} են կամ գրում են, անպիտան է եւ անհասկանալի ", բա

ւոր մարդերի կարգը ընկնի, որովհետեւ երկբայութեամբ {խօսում} էր նախասացեալ փոսի վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում

պետէ Սուրբ Գիրքը. պատճառ, մկրտութեան ժամանակ նա {խօսում} է եւ խոստանում է անբարբառ երեխայի փոխանակ, իսկ ա

եսմերի արուեստը: Մեղայ, մեղայ, Պ. Իսահակեանցը {խօսում} է Մասեաց քնքուշ Մուզաների հետ, որոնց համար պատմո

որովհետեւ նոցա մասին, բայց ոչ նոցա օգտի համար, {խօսում} էր այնտեղ Ղազարը, ինչպէս երեւում է նախընթաց եւ հ

, ես Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շատ վատ վատ բաներ է {խօսում} այս եւ գալոց տարու համար: - Եւ այդ բաները ամ

մ է դէպի վանքը եւ տեսանում է, որ երիտասարդ կոմսը {խօսում} է Լէոնորայի հետ. այստեղ Մանրիկօն իւր բարեկամների

բայց հազիւ լսեցի, թէ. " Սորան նայի՛ր՝ ինչեր է {խօսում}. անծանօթ մարդ է գտել, քամիներ է փչում: Դա ո՛չ

ամ տեսանում եմ ես մի մարդ, որ այդպէս քնքշութեամբ {խօսում} էր իմ հետ: Մինչեւ այժմ, բացի բամբասանքից, քսու

ութիւնը է այդ ուսումնարանը, որի մասին գովութեամբ {խօսում} է հեղինակը: " Սենեակք լայնանիստք, որմունք բ

իռը եւ չափը: Վերջաբանի մէջ (տե՛ս երես 503) {խօսում} է հեղինակը Հայաստանի բերանից. " Առ այժմ լիովին ս

միւս օրը գնում է վաճառափողոցը (биржа) եւ այնտեղ {խօսում} է այսպէս. - Մի մարդ, որ ինձ յիմար անուանէ,

ընտանիքը կամ, աւելի լաւ, այն մայրը, որ մօր պէս {խօսում} էր իւր զաւակների հետ. մեք չտեսանք դեռեւս, եւ չտ

թշուառ է, ստրկութիւնը եւ աղքատութիւնը բարձրաձայն {խօսում} են այստեղ: Եթէ յոյս ունինք ապագայի վերայ, նորա

նորան պայմանիդ խորհուրդը: Եւ այսպէս, դնենք, թէ {խօսում} ենք մի այդպիսի դժբախտ գործաւորի կամ անհող երկրագո

ազդեցութիւն չունին այս խնդրի վերայ: Ստիւարտ Միլը {խօսում} է հասարակութեան հետ, նա բողոքում է նորա ընդդէմ,

Այստեղ անհատուցանելի է պարտքը, այստեղ բարձրաձայն {խօսում} է սնանկութիւնը: Այո՛, ոսկին, իբրեւ մի ազնիւ մե

ուցանում են իւրեանց ազգութեամբ: Կենդանի եմ ես եւ {խօսում} եմ առջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց նա չէ ընդունո

էս Հայ: - Եղբայր, ի՞նչպէս կենդանի չեմ, ես {խօսում} եմ քո հետ. մեռելները վաղուց արդէն թողել են խօսել

ք տալ այս ժխտողութեան, տակաւին իրաւունքի անունով {խօսում} է իմ հետ. " Ի՛նչ ես արել, որ ես համակրութիւն ցո

դնում ես քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց հետ {խօսում} ես իրաւունքի անունով, իսկ իմ վերաբերութեամբ ինչի

տ մերկ է: Եւ աւելորդ է պատասխան տալ այնտեղ, ուր {խօսում} են հեղինակութեան անունով, որ մեք չենք ընդունում

երկու ոտքով կաղում-կակազում է, դրախտի լեզո՞ւն է {խօսում}, հայկաբա՞ն է միթէ։ Կամ նա, որ չափածոյ է գրում

սաթեւ Ճախրելով շուրջը նրա. Եւ բարբառով դրախտային {Խօսում} նրա հետ - տրտում, Դրան երկինքն է վկայ, Որ սերով

ւրջը նրա: Եւ մինչ Ադամն զբաղուած Սիրոյ մասին չէր {խօսում}, Սերովբէ, յո՜ւշ, նրա վրայ Թափեց խաղաղ ու խոր ք

փոքրիկ"։ Արդ, այսպէս էր սերովբէն Կշռադատում եւ {խօսում}, Մինչ Ադամը քնի մէջ ` Ո՛չ զգում էր, ո՛չ լսում:

յրը ուզեց հաւաստել մեզ Թէ նրա բերնով աստուած {խօսում} էր: Նայեցէ՛ք, տղերք, նորա վերան,

ւ, Կըրակ է թափում այրող բերանից. Մուսան նորանով {խօսում} է մեր հետ, Սիրտ է զմայլում նորա երգերից: Նա այ

րտէր, դու շատ вeдъ Բըռ, բըռ, բըռ, բըռ, {խօսում} ես, Աղա զատան չի սիրիլ, Ահա ասում եմ

Hy, տէրտէր, դուք գալիս էք, Շուխռի-մուխռի {խօսում} էք, Ողջիդ խելքը չափում էք, Բափ բարաբ

Հողս գլխիդ, ձեր ո՞ր գործի Համար այդպէս էք {խօսում}: Թէ՞ կարծում էք, որ աշխարհում

չենք ընդունում եւ որ մերժում ենք միահամուռ: Մէք {խօսում} ենք պարզ, այնպէս, ինչպէս առանց կարմրելու կարող

նութեամբ եւ ռուս բաղդասութեամբ լոկ հայ ձայնով էին {խօսում}, այդպիսի սքանչելի պարոններն էլ իրենց չգիտութիւնը

չունին։ " Հիւսիսափայլը " աստեղաբաշխութեան վրայ է {խօսում}, ֆիզիօլօգիայի վրայ, կամ ուրիշ այս ու այն գիտութ

րովհետեւ այն բոլոր բաները, որի վրայ խօսել էին եւ {խօսում} էին դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բայց խնդրում ենք

հին հայոց իրաւունքը։ Եւ ի՞նչ իրաւունքով հին հայը {խօսում} էր այնպէս եւ ոչ այլապէս, նոյն իրաւունքով այժմեան

ին, այնուամենայնիւ միեւնոյն տրամաբանութեան տակ է {խօսում} ։ Այդ տրամաբանութեան ընդդէմ անկարելի է ուղղակի պա

անմատչելի լեզու։ Անցան այն ժամանակները, գեղեցիկ {խօսում} է Պարոն Պիսարեւսկին, ) երբ համարում էին մարդիկ

й глас меня смущает, зовет меня[... ] Էակներ {խօսում} էին վատթար միմիայն քաղաքականութեան վերայ: [Բայց

լի գերազանց է, քան թէ այն լեզուն, որ ժողովուրդը {խօսում} էր հասարակ կեցութեան մէջ։ Չէ, լինինք խելացի

է հալիւցինացու մէջ ընկած Բոռքին: Հայմը այսպէս է {խօսում} այս հատուածի վրայ. " Այս հատուածի մակարդակը է եր

լիտիկական կուսակցութեանց դատողութեանցը, երբ նոքա {խօսում} էին իրենց հակառակ կուսակցութեանը մասին: Պրուսակա

օրին նա գործարանումը բազմաթիւ պաշտօնակիցների մօտ {խօսում} էր այսպէս. հո՞ մեռաւ պապը, այսուհետեւ հո՞ չէ՛ կ

ործարանից: Այն օրը երեկոյին նա շատ սրտաշարժ ոճով {խօսում} է, բոլորեքեան գրեթէ կարեկցութեամբ շարժւում են եւ

ն շատ պարեգօտաւորների շնորհից (ահա անզգամեցայ եւ {խօսում} եմ, աղաչում եմ մի փոքր ներէ՛ իմ անզգամութեան),

ւմ եւ աշխատում էր կորցնել։ Բայց, էլ ո՞ւր եմ {խօսում} արարածների միմեանց ունեցած նախանձի մասին, երբ եւ

բ հանում են անպիտան համբաւներ եւ նախանձի պատճառով {խօսում} են անարժան բաներ։ Պա՛տճառ, ո՞վ արդեօք երկայն

դիկը, որ ուրիշների բերնից իրենց կամքի ուզա՛ծն են {խօսում} եւ չե՛ն սոսկում Տարսոնացի Սերովբէ Պաւղոսից՝ ա՛յն

ի Սերովբէ Պաւղոսից՝ ա՛յն մարդուց, որով Քրիստոսը {խօսում} էր աշխարհի հետ, որ Փրկչի չարչարանքների մնացո՛րդ

ւ մենք չենք. բայց ինչ որ նորա գիտութեան մասին էք {խօսում}, ստո՛յգ է, առաջ շատ համեղ եւ զօրաւոր կերպով էր

հասկանալ, թէ իրենց դատապարտութեան եւ ամօթի համար {խօսում} էին այդպիսի բաներ։ Թո՛ղ ասեն ուրեմն, որի՞ հ

դու ինքդ խօսէ մեզ հետ դորա բերնով, ինչպէս երբեմն {խօսում} է՛իր սուրբ Պաւղոսի ձեռքով։ Նորա՛ն իմացուր քո հաշ

թիւնը։ Նոյնպէս ասում էին. " Առաջ գիտնաբար էր {խօսում} Ղազարը, իսկ այժմ՝ անգիտաբար"։ Քանի որ դոցա մէ

ց մօտ նստած, ուրիշներին լսելի կերպով յիմար յիմար {խօսում} են բարձրաձայն։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ ժամանակս բաւ

նեցու պատմութիւնից, ուր 32-դ երեսում, այսպէ՛ս է {խօսում} երջանիկ ծերունին. " Իսկ Վահան զեկեղեցիս Աստուծոյ

տեղ էլ անունով պատմում է այսպիսի բաները, բնաւ չէ {խօսում} Ս. Կաթուղիկէի մօտ կրօնաւորների բնակարան լինելու

րինակաց"։ Աստուածաշնչի թարգմանութեան մասին է {խօսում}, եւ որովհետեւ ասում է 'ի ստոյգ օրինակաց, ուրեմն

թէ ասեն մեզ, թէ մի քանի ուրիշ հեղինակներ նոյնպէս {խօսում} են այդ բանը. մանաւանդ, որ մեր ժամանակագիրքը ինք

այց սակայն պ. Էմինը, իր յառաջաբանի մէջ այսպէս է {խօսում}. " Գնացեալ աշակերտեցաւ Ղազար առ ոտս Աղանայ, որ

ենք, ոչ թէ պ. Էմինի առհասարակ ձեւի վրայ, որով {խօսում} է եւ պատմում է մեզ, որ Աղանը, Վահանին քեռի լինե

ւմ ենք, թէ ի՜նչ որդիական եւ արժանի յարգութեամբ է {խօսում} նա Մեծ Թարգմանչաց մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փար

ակ ո՞ր աստիճանի յարգութեամբ եւ քաղաքավարութեամբ է {խօսում} Փարպեցին Մարզպանին հետ եւ Կամսարականների մասին,

Պ. Էմինը իր յառաջաբանի մէջ (եր. 18) այսպէս է {խօսում}. " Թէեւ անյայտ է մեզ անուն ծնողաց նորա. սակայն

մինը. բայց ինչ ասենք այս խօսքերին, որ Պ. Էմինը {խօսում} է իր յառաջաբանի մէջ. " Յանդիման եղեւ (Փարպեցին

պատմելով Բուխայի հասուցած հարուածները, այսպէս է {խօսում}. " Եւ անտի եւս չուեալ (Բուխայ) յՈւտի գաւառ՝ ձ

մանին ոչ մի բան չէր անում. եթէ ասենք, թէ եւ չէր {խօսում}, կարծում ենք, թէ չենք սխալւում։ Եւ այս յայտնի

էս հալածը, որի մասին խօսեցանք։ Առ հասարակ մենք {խօսում} ենք ընդհանուր կանոնների վրայ, որոնց մանրամասն եւ

այդ օրհնեալ տիկնոջ գովասանութիւնը եւ այնտեղ, ուր {խօսում} է Դռնում կապուած նախարարների՝ Հայաստան մնացած կան

թեան Վարդապետի աստիճան ստանալու համար։ Շատ անգամ {խօսում} էր մեր հետ այդ մասին դեռեւս իւր ուսման ընթացքը աւ

ղարկաւորքս ճաշ էինք վայելում, ամենայն ոք մեզանից {խօսում} էր հանգուցելու մասին. յիշում էինք զանազան դիպուա

ջոց մնացինք Պ. Սարաջեանի օթեւանում, ուր անդադար {խօսում} էինք դարձեալ հանգուցելու վերայ։ Այստեղ ըստ պա

, եւ լրագիրներով եւ օրագիրներով: Նոցանով սուտ են {խօսում}, գողանում են, սպանում են, խարդախութիւն են առնո

րը եւ ծանօթ է այն լեզուներին, որ ջրհեղեղից յառաջ {խօսում} էին: - Ինչպէ՛ս է առողջութիւնդ, կէտադիր դեւ

ձեւ ու ոճը եւ վերահասու եղիր, որտե՛ղ եւ ո՛ր ազգ {խօսում} է մի այնպիսի լեզուով, որ ժամանակը դատապարտել էր

ն յիմարութեան վերայ: Եթէ մի մարդու պատահէիր, որ {խօսում} էր քո հետ, փոխանակ նորա խօսքին պատասխանելու, պի

ն հայեցուածով առողջն տեսանել: - Դու դարձեա՞լ {խօսում} ես այդ լեզուով: - Ո՛չ ապաքէն համոզեցայք Դու

նում էին, թէ ինչու համար հնամոլ հեղինակները չէին {խօսում} հին լեզուով եւ այդ լեզուն երեւում էր միմիայն գրչի

սատանան թէեւ կասկած ունի նորա վերայ, բայց բան չէ {խօսում} քաղաքավարութիւն պահելով. սատանան, մի նայէք, որ

, հարսանիքի մէջ ջուրը գինի փոխեց, դու ինչե՞ր ես {խօսում}: Եթէ մեր Հայերի մէջ կան եւ այսպիսի մտածութեա

ից երկիւղ չունիմ... "։ - Գուցէ ճշմարիտ էք {խօսում}, ապա ուրեմն, այդպիսի վատաբաղդ դիպուածում վնասը

մարաբար վտանգի մէջ ձգեմ: Մինչդեռ պ. Մարկոսը {խօսում} էր ծառայի հետ, եւ ահա պ. Շաքարեանցը բարկացած,

Մարկոսի խօսքը, ասաց. - Եղբա՛յր, ինչե՛ր ես {խօսում}, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ

յլն, ամենեքին իւրեանց համար ջոկ ջոկ լեզու դարձած {խօսում} էին պ. Շաքարեանցի փոխանակ: Նա յայտնեց, թէ այդ

վատ չէ աշխարհի երեսին: - Դու եւս ճշմարիտ ես {խօսում}: - Բացի դորանից, մարդը ինչո՛վ է զանազանւում

, պիտի ասեն, թէ մարդը բանական հոգի ունի, մարդը {խօսում} է եւ այլն: Նախ, ո՛վ է տեսել այդ հոգին, մարդու

րանց: Եւ ինչ տեղից գիտենք, որ այդ անասունքը չեն {խօսում} միմեանց հետ իւրեանց լեզուով, մեր նոցա լեզուն չհա

Րօթշիլդը կոպեկ չարժէ նորա առաջեւ: - Ի՛նչ ես {խօսում}: - Լսի՛ր, նա պարապում է Ալքիմիայով...

ու սկզբումը եւ էնէաս Բլասիուս, հետեւեալ դարում, {խօսում} են այդ գիտութեան վերայ, որպէս արդէն բոլորովին յա

ն որպէս կախարդ, երեւի թէ պղնձեայ գլխի համար, որ {խօսում} էր եւ համարում էր ոչինչ պակաս, քան թէ կարող էր մ

անց. այս ո՞ր քամին փչեց քեզ մեր մօտ, այս րոպէիս {խօսում} էինք քո մասին: Պ. Մարկոսը խնդրում էր ինձանից,

սկոյն պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Ինչ բաներ էք {խօսում}. ես շատ ուրախ եմ, որ չկայ նորա անունը. եւ եթէ

ուանելու է խելագարութիւն եւ յիմարութիւն: Ես, որ {խօսում} եմ այս բաները, փորձով գիտեմ: Մի անգամ բնական գի

ններ, կամ թէ տեսանեն, որ մի աշխարհից դէպի միւսը {խօսում} են երկու րոպէում, ելեքտրամագնիտական հեռագրով: Ե

անութեանը, ապա բանանք այդ դպրոցը: - Ի՞նչ ես {խօսում}: - Ի՞նչ պիտի խօսեմ, ո՛ր դպրոցի աշակերտը տես

ատճառով եւս իմ ընթերցողքը չեն կարող ասել ինձ, թէ {խօսում} էի մի բոլորովին նոցա անծանօթ մարդու մասին: Ինչեւ

ղջ երեք ժամ: Բայց չկարծէք, որ իննսուն հոգին եւս {խօսում} էր, թէպէտ գործը իննսունին եւս վերաբերւում էր: Ա

տ կամ սակաւ կարողութեան տէր մարդն ունի, ոչինչ չէ {խօսում}, թէպէտ եւ խօսել եւս չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը.

, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ բանի վերայ {խօսում} էին, նոյնպէս չգիտէ. նորա խելքը չէ հասանում այդպ

րս եկաւ, մնաց վաթսուն: Բայց այս վաթսունը եւս չէ {խօսում}: Վաթսունի մէջ կան քառասուն եւ հինգ կամ յիսուն մի

մի այնպիսի տեղ, ուր չկան հարուստ մարդիկ, այնտեղ {խօսում} են, քննում են եւ շատ անգամ աւելի առողջարար մտածո

տեղում տասն կամ տասն եւ հինգ հոգի հարուստքը, որ {խօսում} էին: Բայց պիտի այս եւս ասել, որ այս մարդիկը եւս

սի համար: Միւս մնացող հարուստներից ոմանք նոյնպէս {խօսում} են իւրեանց մէջ: Նոցանից մինը կամ երկուքը պահում

կարող փոխել նորա կարծիքը: - Ամենեւին զուր էք {խօսում}, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը, - եւ ես չէի կարո

րութիւն չունենալ երգելու մէջ, այդ այլ բան է. ես {խօսում} եմ համեմատաբար: Այո՛, կատարելութեան ցանկութիւնը

են չիմացող տուներից ուղղակի մեր տուն մտանել, ուր {խօսում} էին այդ լեզուով: - Ես եւս զարմացայ, երեւի ա

.. Մեր մէջ, ինչ ասես կարելի է պ. Յովնաթանեանցը {խօսում} էր դպրոցների վերայ եւ բերան սերտած բառերով հաստատ

անելու հնարը: - Ամենեւին ճշմարտութիւն է, որ {խօսում} էք, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, - եւ ես մեծ յօժար

ողութիւն, ինձ թուեցաւ թէ ազգասիրութեան վերայ ենք {խօսում} ձեր հետ: - Ուրեմն դուք չգիտէք ձեր խօսածը, ե

էս սկսանում է իւր ողբը, այնպէս եւ դուք մեքենաբար {խօսում} էք այդպիսի բաների վերայ, առանց զգալու...

յեկի եւ արճըճի արժողութենների վերայ: Մինչդեռ {խօսում} էր պարոնը իւր գործակատարի հետ, ամենայն զգուշութե

ին ծանօթացնեմ այն տան հետ, ուր այս երկու մարդիկը {խօսում} էին, կամ նոյնիսկ մարդերի հետ, վասն որոյ, սիրել

եան հետ զուգահեռաբար: Այս միջոցին, որի մասին {խօսում} ենք այստեղ, տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն աղախնի հետ մի

տացել ես, պիտի կատարես: - Դու ուխտի մասին ես {խօսում}, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը: - Ամենե

ս պատրաստութիւն չունինք: Նա եւս անցեալները, որ {խօսում} էինք, ասաց թէ ամառը Աստուծով Մանուշակի հարսանիքը

քը դէպի նա. ի հարկէ հասկանում ես, թէ ո՛վի մասին {խօսում} եմ, չկամիմ եւ նորա անունը գրել, եւ երանելի կը լ

ւր հարսանիքի վերայ խօսի, մեր տեսածը, եթէ ծնողքը {խօսում} էին այդ մասին, աղջիկը լուռ եւ տրտում կը նստէր,

անում էր մօրը, եթէ առաջուայ աղջիկները ոչինչ չէին {խօսում}, այն էր պատճառը, որ ծնողքը կապում էին նոցայ բեր

խորացած լինելով իւրեանց առարկայի մէջ, որի մասին {խօսում} էին: Այս միջոցին աղախինը ներս բերեց թէյի մեքե

արժառիթի ազդեցութեան... Մինչդեռ Շահումեանցը {խօսում} էր այսպէս, Մանուշակը պայծառ երեսով նայում էր նոր

մրգեր եւ այլ կերակուրներ, նոցանիցը իւրաքանչիւրքը {խօսում} էին միմեանց հետ. ծիծաղում էին, զուարճանում էին

րուէիր այդ ամուսնութենից. պատճառ, լաւ բաներ չեն {խօսում} այդ աղջկայ մասին, ասում են, որ շատ բաց աղջիկ է

էր կասկածանքի եւ երկբայութեան տակ ընկնելու։ Մեք {խօսում} ենք այսպէս ճիշտ կրօնական մտքով. ընդհանրապէս չէ կ

ւեց Մխիթարեանց այս հոգին՝ մի րոպէ մոռանալով, թէ {խօսում} էր Հայերի հետ, ուրեմն, առանց հայութեան դիմակով

գործերից։ Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը եւս {խօսում} էր ամենայն տեղ այս սխալների վերայ եւ պարծենում էր

ոնի աշխատութեան մէջ այսքան սխալ գտայ։ Նա թուով էր {խօսում}, բայց ես մոռացել եմ թիւը։ Հիւսիսափայլի

. ուսել էր ո՛վ գիտէ ինչ Աստուածաբանութիւն, բայց {խօսում} էր այնպիսի հաւատով, այնպիսի ոգեւորութեամբ, որ ժ

, որ հառաչում է, հեկեկում է, գանգատական բաներ է {խօսում} եւ այլն եւ այլն, եւ այն այնպիսի կարգով, որ փորձ

մէջ եւ դորանով վնասէ Կայսրի իշխանութեանը։ Այսպէս {խօսում} էին Յիսուսեանք, որ Փեքինումն էին, իսկ նոցա Գենե

։ Երկրորդ տեսաւորութեան ժամանակ, երբ Մեցցաբարդան {խօսում} էր Պապի ամենայն գործերի մէջ անմեղանչականութեան վե

Տէրութիւն հիմնարկելու գաղափարը. այս ասելով՝ ես {խօսում} եմ Պարագուայի վերայ։ Յիսուսեանք Ֆիլիպպ IIIին

ր այնտեղ ներկայ էր, եւ որ մինչեւ այն ժամանակ չէր {խօսում}, ասաց. " Sumus tales quales " (մեք այնպէս ենք

ահապանը արգելեց։ Ինչ ժամանակ աբեղայն բարձր բարձր {խօսում} էր պահապանի հետ, Հենրիկոս III-ը, լսելով այս աղա

եր որ յարում են Ռուսաստանի կողմը: Այս մասին պարզ {խօսում} են Դռան պաշտօնեաները, ինչպէս նաեւ Երուսաղէմի վան

Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝ " գրել այնպէս, ինչպէս որ {խօսում} են եւ խօսել այնպէս, ինչպէս որ գրում են"։ Այդ ա

ր այբբենարանը " գրած է այնպիսի լեզուով, որով չէր {խօսում} ժողովուրդը։ Ի՞նչ էր ինքնահակառակութեան պատճառը։

գիտութիւնը ստանալով օտար լեզուով, մտածում են եւ {խօսում} են օտարաբար աւելի, քան թէ հայաբար. շատ բնական բ

ան մէջ առանց ծածուկ մտքերի, այլ պարզութեամբ, եւ {խօսում} ենք ուղղակի մեր սրտից, որ շատ անգամ չէ ենթարկվու

ա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգիստ {խօսում} է, ուղիղ մտածում է, յիշողութիւնը չէ կորցնում,

տութիւնը. նա այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս {խօսում} է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ինքն խօսո

իւն է մեր արածը, ո՛չ այլ մենք այդ բոլորի վրայ թէ {խօսում} ենք, այն է պատճառը, որ պ. Պռօշեանցի գործի մէջ

գրով թէեւ, այլ եւ այնպէս, տաճկերէն գրած: Մենք {խօսում} ենք " Ագապի " մակագրով ազգային վիպասանութեան մասի

բանաստեղծութիւն է, բայց բանաստեղծը որտեղ ուղղակի {խօսում} է բնութեան լեզուով, ուր միայն լոկ թարգման է լինո

ը, որ առանց ուրիշի բերան տալու, ինքը հեղինակն է {խօսում}, այդ տեղերում բնութիւնը տկարանում է եւ հեղինակի

ւթիւնից (եր. 203), ուր Համասփիւռը մեղադրանքով {խօսում} է Արշաւրի մասին, թէ առաջ շատ յորդորել է, որ Վար

նորանց դէպի մահ: Բայց պ. Պռոշեանցը իր բերնից է {խօսում} այս բաների վրա եւ նորա նկարագրութիւնը, որ վերաբե

ա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգիստ {խօսում} է, ուղիղ մտածում է, յիշողութիւնը չէ կորցնում,

ճառը պիտի առնունք որպէս ճար ու դեղ, է՛լ ո՞ւր ենք {խօսում} կրթութեան եւ լուսաւորութեան վրայ, ու՛ր ենք առաջա

աքակրթութիւն բառերը բերան առնում: Գեղեցիկ է {խօսում} հոյակապ Լիբիզը իր նամակների մէջ, " երեւակայութիւ

րութեան մէջ ոչ միայն մանրամասն եւ հիմնաւոր կերպով {խօսում} է ընդդէմ սքանչելի ինքնակիզութեան, 1850 թ. յետոյ

տութիւնը: Նա այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս {խօսում} է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ինքը խօսո

եւ այլն: Խեղճ հարեւանը գիտէ, որ Հեթումը սուտ է {խօսում}. աղաչում է նորան, " Հեթո՛ւմ ափեր, - ասում է ողո

ամբ պատասխան է տալիս: " ապրե՞ս, որդի, խելօք ես {խօսում}, օձի փուշը լակլակը (արագիլ) կը մարսի... "։

զով իշխանն ա գնում գլուխ տալի, բարովում, աղավար {խօսում}, հետը նստում վեր կենում. համա ես, որ տեսնում ե

ւնեցել, բանըդ չեն շինել... Արշամի բերնով {խօսում} է նոր ժամանակների որդին: Պարէտը եւ Սօսը գուցէ իր

այրը հանդիպում է նորան ճանապարհի վրայ եւ այսպէս է {խօսում}, " Էդ տերեւը ո՞ր ծառիցն ա, էն կարմիր կորզաւոր թ

մի պատուական ճեմելիքից: Բնութիւնը այսպէս է {խօսում}, " կամ ուսի՛ր իմ օրէնքները, տիրէ՛ ինձ, օգո՛ւտ

ւ անբնական. - ինձ ի՛նչ փոյթ, - ես բուն հայերէն եմ {խօսում}. ժողովուրդը խանգարել է իր բաղդասութիւնը, նորա լ

հում էր հարցանել դոցա, թէ ինչո՞ւ հին լեզուով չեն {խօսում} ընդհանրապէս, այլ նոր լեզուով, կը լսէիր պատասխան

ր ազգդ այդ տրամաբանութեամբ եւ այդ բաղդասութեամբ է {խօսում} ։ Մոռցնել նորան այդ բոլորը եւ քաշել տանել հին լեզ

նելու՝ " ձայնդ կտրի՛ր, տաճիկ տրամաբանութեամբ ես {խօսում}, թէ խօսում ես, խօսիր ինչպէս խօսել են քու նախնիք

յնդ կտրի՛ր, տաճիկ տրամաբանութեամբ ես խօսում, թէ {խօսում} ես, խօսիր ինչպէս խօսել են քու նախնիքը, բուն հայ

թուեցնում, բայց մի՛ շտապէք քարկոծել մի մարդ, որ {խօսում} է այն ազգի մասին, որին ինքը եւս անդամ է, ինչպէս

II. Ահա՛ մարդուս կեանքը աշխարհի երեսին. երեկ {խօսուն}, շարժուն եւ զգայուն էակ, այսօր դրած դագաղի մէջ

էապէս այն, որ կենդանի է, յար շարժողական ինչ մի {խօսուն} եւ ձայնաւոր ի շրթունս ազգի)], կրկին մեռուցանել

ք չորս ժամ հեռաւորութիւն ունին, բայց այդ տեղերում {խօսված} լեզուին ուշադրութեամբ ականճ դնողը կարող է տարբերո

նոքա ամբողջ լեգէոնի նիզակների սլաքներից, նոյնպէս {խօսւում} է եւ նաւերի կայմերի լուսաւորութեան մասին: Այս բա

եսփոխան, գրել զթուղթն անուանելով զայն կտակ, այդ {խօսք} նորա չէ վաւերական, ուստի բողոքեմ առաջի քո եւ հր

տարւում էին այն իրողութիւնքը, որոնց վերայ են մեր {խօսք} ու զրոյցը: Ճշմարտութեան պաշտօնեայ լինել մի հ

նակից էր երեխաների: Մի անզգուշութիւն, մի անտեղի {խօսք}, մի անպատշաճ գործողութիւն, որ կատարւում էր երեխ

մ, ուրեմն եւ չեմ կարող կատարել քո փափագը, երկու {խօսք} պակաս խօսելու համար, վատ չէր լինելու, եթէ թողու

եկեղեցու մէջ եւ կամ բաղանիքում: Օրիորդների վերայ {խօսք} եւս չկա. նոքա տարին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը,

օզ: 6) Պաւլոս եւ Վիրգինիա: 7) Մինին ` {խօսք}, միւսին ` հարսն: 8) Այբբենարան հայկական լե

այն երկուքը (" Պաւլոս եւ Վիրգինիա " եւ " Մինին ` {խօսք}, միւսին ` հարսն ") գտանւում են տպագրական մամուլ

Հայոց առաջնորդի իշխանութեանը: Այս բանի մասին շատ {խօսք} եւ զրոյց յառաջացաւ այն ժամանակ եւրոպական եւ ռուս

նց վարագուրելու խօսել ճշմարտութիւնը, բայց ո՛րչափ {խօսք} եւ զրոյց կը բարձրանայ մի այլ աշխարհում, ուր ո՛չ

եւ ո՛չ միւսը կարող չէին փակել խօսողի բերանը, ուր {խօսք} ասացեալը համազօր է կրակի եւ սուրի: Այո՛, ձեր ան

եւ շաբաթները վազում էին ջրի պէս, բայց եւ ո՛չ մի {խօսք} այն բաների համար, որոնց մասին խօսելու ծարաւը խեղ

մար, որոնց մասին խօսելու ծարաւը խեղդում էր ինձ. {խօսք}, որ մօտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն

եւ գրես մի օրինաւոր քննութիւն: Աւելորդ է մի {խօսք} եւս ասել տպագրութեան անպիտանութեան մասին: Թիֆլիզ

եղ չեն կարող գտանել այդ դպրոցի մէջ: Աւելորդ է մի {խօսք} եւս ասել՝ դպրոցի ուղղութեան բնաւորութիւնը սահման

էր կտակը համօրէն ազգի օգտի համար: Ինձ պատահեցաւ {խօսք} բանալ պատուելի կառավարչի հետ, թէ կարո՞ղ էին արդե

լով ձանձրութիւն պատճառել: Չէ կարելի մի երկու {խօսք} չասել Փարիզում գտանուած մի ծերունի պապական Հօր մա

դական աղքատին դպրութիւնը: Բայց չէ կարելի մի քանի {խօսք} չասել այն մասին, թէ հեղինակը այդ գործի զուր տեղը

նդունակ են դարձել մեր կանայքը: Աւելորդ էր մի {խօսք} եւս ասել մայրաքաղաքներում գտանուած Հայ կանանց մաս

որուսած լինէի։ Այլ հարկաւոր եմ համարում մի երկու {խօսք} ասել այն մասին, թէ ինչ բաներ հարկաւոր էին ազգին

րագրերից գոնէ հարիւրից մինը իմանում էք եւ գիտէք, {խօսք} չկայ, որ մի թշուառ բան է այս։ Բայց մեք այս կողմ

րձրացել էր մինչեւ թշնամութեան աստիճան: Որքան {խօսք} ու ժողովք եղած են միաւորութեան խնդրի մասին, այդ

ականութիւնը յառաջացուցել է Եւրոպիոյ մէջ: Այս լոկ {խօսք} չէ, այլ ամենայն ուշադրութեան եւ ընդունելութեան ա

եւակայութեա՞ն մէջ, թէ՞ օդի մէջ: - Այդ ի՛նչ {խօսք} է, աշխարհը ինչպէս կարող է կառավարուիլ, եթէ չլին

ն իրականապէս, քանի որ հաւասարութիւնը, իբրեւ լոկ {խօսք}, հնչում է միայն օդի մէջ եւ քանի որ իրական անհաւա

, մեր պարոնների բռնաբարութեան. կանանց մասին այլ {խօսք} չէ մնում: Մեր որդիքը նոքա փոխեցին շունի հետ: Չէ

աւելի մօտեցած... Ազատութիւնը ըստ ինքեան լոկ {խօսք} է եւ իրողապէս չէ կարող մարմնանալ՝ առանց տնտեսակա

չթողեց եւ ոչ մի Ամաղեկացի, իսկ միւս ազգերի համար {խօսք} չկայ, ոչ սուրբ եւ ոչ անսուրբ գրքերում: Դնենք,

երեւոյթի վերայ պատշաճ չենք դատում մաշուած ձեւերով {խօսք} բանալ: Հայոց ազգը, զանազան աշխարհներում,

այումս: Թէպէտեւ այդ բաների մասին գրաւոր կարելի է {խօսք} ու զրոյց բանալ տէրութեան դեսպանութեան ձեռքով, բա

ւմ ինձ. Ես խառնւո՞ւմ եմ ձեր գործին, Լսե՞լ էք մի {խօսք} ինձնից: Թէ՞ ասելիք չունէի Ձեր անկայուն բարքերից

եղծաւորի դա աստղ էր, Որ իւր օրում ուղիղ մի {խօսք} Մարդու երբեք ասած չէր. Փարիսական իւր

րութիւնը: Իսկ մէք Պօղոսի համար մահապարտութեան {խօսք} արած չէինք, եւ վատութիւնը միայն հարկադրել էր Պ.

ԵՐԿՈՒ {ԽՕՍՔ} Թէ ինչպէս է մեր հայեացքը մի օրագրի պաշտօնակատարու

որ լսում էի, գրում եմ այստեղ, որ յետոյ մի քանի {խօսք} ասեմ դոցա մասին։ Առաջին յանցանք. " Հիւսիսափայլի

որձել գիտութիւնք աւանդել, մարդու վայելուչ կերպով {խօսք} բանալ եւ ոճով կարգով բան առաջացնել այդ իրենց սքան

որ լեզու չէ կարող տանել։ Չկայ մէկ տող, չկայ մէկ {խօսք}, որ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը գրած լինէին առանց չա

ասին եւս այսքան ծանօթութիւն տալուց յետոյ մի երկու {խօսք} պատշաճ եմ համարում ասել այն մասին, թէ ես իմ այս

Ա. ՀԱՏՈՐ, ՄՈՍԿՈՒԱ, 1857։ Մեր " Մինին {խօսք}, միւսին հարս " անունով այժմուս տպի տակ եղած գործ

մուս տպի տակ եղած գործի յառաջաբանութեան մէջ, ուր {խօսք} է լինում բաւական երկար հին եւ նոր հայկական բարբառ

ւնների հանճարեղ, զօրաւոր, քաջասիրտ ասացուածք եւ {խօսք}, համեմաւոր զուարճութիւնք, սրամիտ, ազատօրէն եւ

կ առնելով միմիայն այս հաւասարութիւնը, անհնարին է {խօսք} եւս մէջ բերել հաշտութեան եւ ապրեցնելու մասին: Բո

յին խօսքը կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապա ուրեմն ամէն {խօսք} իրարից տարբեր է եւ չէ շփոթւում: Փիլիսոփայ պարոնն

հա գրած էր Ալբիոնի ապառաժների վրայ: Նա միայն մէկ {խօսք} ունէր - մա՜հ ֆրանսիական անաստուածներին, մա՜հ թագ

4-ին 1831-ին"։ Պարտական ենք այստեղ մի երկու {խօսք} աւելացնել այն պատճառով, մանաւանդ, որ Հեգելի այս

ութիւն եւ սէր, հարկաւոր եմ համարում ասել մի քանի {խօսք} եւ նորա ծառայապետի համար, որին կարդինալը սիրում

ամապահ Ինձ քաղցր է ասել, գոչեց նա, մի քանի {խօսք} այն եռանդուն եւ կրակոտ երիտասարդի վերայ, որին բն

ր, թէ " պէ՛տք էր, որ նոքա մտածէին եւ մի այդպիսի {խօսք} ինձ չուղարկէին։ Անզգամութիւն է նոցա արածը. բայց

. Մամիկոնեանց տան մի քանի աւագ ծառաները երդումով {խօսք} են տուած մեզ, եւ այդ տան Աւագ անունով քահանան աս

ր։ Բացի սորանից, եթէ յանկարծ մարդասէր Աստուծուց {խօսք} շնորհուի, խեղդւում են նախանձից։ Եթէ տեսան ժողով

դասէրը գթալով, ժողովրդոց փրկութեան համար, խրատի {խօսք} կամենայ տալ քարոզչին, նայելով նոցա դառն խորհուրդ

են այս րոպէիս մեր ձեռքում եղած գրքերը, որոնց մէջ {խօսք} կար Փարպեցու աշակերտութեան մասին։ Կը հաւատանք,

ոյ դրախտին"։ Մեզ թւում է, թէ այս մի այնպիսի {խօսք} է, որ բնաւ հիմք չունի, որպէս եւ այս խօսքերին յա

դեռեւս պ. Մարկոսը մի երանելի մարդ է: Որովհետեւ {խօսք} ընկաւ այստեղ պ. Մարկոսի վերայ, ապա թող ծանօթացն

, որ, ինչպէս յայտնի է ընթերցողին, մի փոքր յառաջ {խօսք} էր տուել պ. Շաքարեանցին, ոչինչ հարցախնդիր անտես

որ ստուգապէս ոսկի էր: - Ոսկի եղածը ոսկի է, {խօսք} չկայ... - Ուրեմն ինչ: Այդ պրծած բան է. ա

. բացի սորանից, նա անվաւեր է համարում այն բոլոր {խօսք} ու զրոյցքը, որ լինում էին այսպիսի տեղերում, եւ

ւնը յառաջանում էր նորանից, որ չգիտէր, թէ ինչպէս {խօսք} բանայ եւ ինչ բանի համար. մանաւանդ լսած լինելով ի

, որ արժէ tartarus emeticus ․ ինձ հարկաւոր չէ մի {խօսք} եւս յաւելացնել. ինքեանք ընթերցողք կարող են հասկա

կցութեան արժանի: Ի՛նչ հարկաւոր է այժմ դորա մասին {խօսք} բանալ եւ տխուր մտածութեններով կամ քննութեններով ձ

շտութեամբ կարող է կարճ ժամանակից միլիոնների մասին {խօսք} բանալ. ըստ որում, որքան քայլ, այնքան շահաստացո

դրում եմ լսել ձեր խորհուրդը, որի պատճառով այսքան {խօսք} յառաջացաւ: - Իմ առաջին եւ վերջին խորհուրդը ա

տարը, ստրկական պատկառանքով: - Շատ լաւ, եթէ {խօսք} դուրս չգայ գործաւորներից, ոչ ով ոչինչ չէ իմանալո

 ՄԻՆԻՆ ` {ԽՕՍՔ}, ՄԻԻՍԻՆ ` ՀԱՐՍՆ ԳՈՐԾ ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ

ետրիքական մատեան վարել: Ինչպէ՛ս եւ իցէ մի հաստատ {խօսք} չկար Նախիջեւանումը այս մարդու վերայ, այնտեղ, ու

է եւ կապում է, որ դժուարանում եմ այս րոպէիս ձեզ {խօսք} տալ: - Ուրեմն ես մի քանի օրից սպասեմ պատասխան

- Անպատճառ, ես կը հոգամ եւ կ՚աշխատեմ նորա եւս {խօսք} հասկացնել։ - Մնաք բարեաւ: - Երթաք բարեա՛ւ

կարողացաւ եւս լսել, մինչեւ Մանուշակը առանց եւ մի {խօսք} եւս ասելու իսկոյն վեր ելաւ սանդուղքից, արձակելով

շատ զզուած էր այս բանից, բայց ո՞վին ասէ. եթէ մի {խօսք} եւս ասել էր Թիւթիւնճի-օղլուին, նա կատաղելու էր,

յդպէս վրդովուած էր քո հոգու խաղաղութիւնը: Ես քեզ {խօսք} տուել եմ եւ հաստատ եմ իմ խօսքիս. եթէ դու եւս հաս

կը գամ ձեր պարտէզը եւ կը սպասեմ քեզ, մի վճռական {խօսք} լսելու համար: Որովհետեւ մի քանի բան ունէի քեզ

չէր կարող մտքից եւս անցուցանել, որովհետեւ աղջիկը {խօսք} արած էր Մկրտչի հետ, ուրեմն եւ այդ մտածելու բան ե

կամ բօթ: - Ի հարկէ հրաժարուեցա՛ր, որովհետեւ {խօսք} ենք տուած Մկրտչին տալ մեր Մանուշակը: Քիչ մնաց

ասաց. - Ինչպէս կարելի է այդպիսի բան. մինին {խօսք} տալ, միւսին ` հարսն: Մանուշակը կարողութիւն չ

ուսնանալուց. բայց ես այնպէս վատ սրտով մարդ չեմ. {խօսք} տուել եմ, կը կատարեմ: Ուրեմն ողջունեցէք իմ հարս

րի ձեռքով Մխիթարեանց մասին գրուած տեղեկութեան մէջ {խօսք} է լինում, թէ Վենետիկի կառավարութիւնը այն խորհրդո

վասն է՞ր խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս ամենայն {խօսք} եւ զրոյցք լսելի եղեն զկնի տպագրութեան " Առաջին հո

էին մարդկային ազնուութեան, յուսամք թէ ջանք մ եր {խօսք} եւ խօսուածք, որք հայ էին ի լուսաւորութիւն տառապե

հանդիսանալ ընդհանուր պատմութեան մէջ։ Քանի մի {խօսք} ասենք այժմ " Հոգեւոր Վարժութիւնք " անունով գրքի վ

ողովքի կազմութեանը, հարկաւոր համարում եմ մի քանի {խօսք} ասել։ Եկեղեցական Վերանորոգութիւնը անհաւատալի

ւարութենից եւ հազիւ թէ ուսել էր Եափոներէն քանի մի {խօսք}, սկսեց վիճել Բօնզերի) եւ Եափոնիայի իմաստուններ

շատանում եմ համառօտ գրելով։ Նախ եւ յառաջ քանի մի {խօսք} ասենք Եափոնիայի Յիսուսական Առաքելութեան վերայ։

մի Յիսուսեան աբեղայ մօտեցաւ Դամիէնին եւ, մի քանի {խօսք} ասելով, հեռացաւ նորանից։ Բայց այս բանը դեռ հաստ

ց: Այդ աւանդութեան ծագման եւ հանգամանքների մասին {խօսք} կայ միայն XVIII դարի Երուսաղէմի վանականներից մէկի

ի նկարագրութիւնը, որ մենք, առանց մեր կողմից մեծ {խօսք} եւս աւելցնելու, քաղեցինք բնագրից (եր. 218-222

ուրին ընծայուի, թէեւ պ. Պռօշեանցի պատճառով էինք {խօսք} բացում։ Պ. Պռօշեանցի ձեւ ու ոճի մէջ մենք տես

նք այսպիսի մէկ-մէկ հատ երեւցած արտուղութեանց վրայ {խօսք} ենք բանում. բանը շատի կամ քչի վրայ չէ, այլ կանո

րծիական չափով, կամ համեմատ խօսքը եւ կամ մի ուրիշ {խօսք}, որ աւելի յարմարութիւն ունի բանին. Ինչպէս՝ " վ

ենք այդ տեսակ պակասութեանց մէջ։ Աւելորդ չէ երկու {խօսք} ասել այս պատճառով, որ երեւցած հակառակութիւնը բաց

չունի, բայց եւ այնպէս չհամբերեցինք, որ մի քանի {խօսք} չասենք։ Այս խնդիրը խիստ մօտ է իմ սրտիս, ուստի թ

եւ բոլորովին անխարդախ եւ բնական նկարադրութեանցը: {Խօսք} չկայ, որ այդ գործը բանաստեղծութիւն է, բայց բանա

ելիք ունենալու չէինք, եթէ, գլուխը քարը, լոկ մի {խօսք} կամ մի նշան գրէր նա ձուի վրայ, կամ շատ-շատ որեւի

ը: Հարկ չկայ, կարծում ենք, ասել, որ այս բոլոր {խօսք} ու զրոյցքը ոչ թէ լոկ մեր հեղինակին չեն վերաբերւու

կանթեղը Արագածի եւ նորա մասին ուզում ենք մի երկու {խօսք} ասել: Մեզ մինչեւ այժմ հանդիպած չէ խօսք կամ

րկու խօսք ասել: Մեզ մինչեւ այժմ հանդիպած չէ {խօսք} կամ զրոյց մեր կլասիկական դպրութեան մէջ. խոստովան

մ Կաստոր եւ Պոլլուկս, որի մասին կ՚ասենք մի երկու {խօսք}: Իսկ թէ ի՛նչ է այդ կրակը, ահա մեր ծանօթաբանութե

նչեւ անգամ աստուածընդդէմ հայհոյութիւնք գտնէ, երբ {խօսք} է լինում աստուծու աչքի, ձեռքի, կամ բարեկամութեա

երբեմն զուարճութեան համար անում էին"։ Ի՛նչ {խօսք} է այս: Նախ, որ մենամարտութիւնը եւ որսորդութիւնը

ժամանակի: Բայց մեզ մնում է տակաւին մի քանի {խօսք} " Սոս եւ Վարդիթեր " գործի վերաբերութեամբ, որ դեռ

Մարդ խոցելու կամ վիրաւորելու համար չէ մեր այս {խօսք} ու զրոյցը այս մեր հայեացքն է, մեր կարծիքը: Եւ ի

նութեամբ խոսէր եւ ազգի մեծագոյն մասին հասկանալի, {խօսք} ենք տալիս, որ մենք առաջինը վազենք նորա դրօշի տակ

ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար պիտոյ էին այդքան {խօսք}, վկայութիւնք եւ օրինակներ։ Շատ եւ շատ զարման

ամրանալ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ Քանի մի {խօսք} եւս պատշաճ համարում եմ ասել այն մարդերին, որոնք

ի, առանց հարկի, առանց որեւիցէ ազդեցութեան ոչ մի {խօսք} աւելցնում է, եւ ոչ մի խօսք պակսեցնում կամ այլայլ

իցէ ազդեցութեան ոչ մի խօսք աւելցնում է, եւ ոչ մի {խօսք} պակսեցնում կամ այլայլում. այլ լեզուի ամեն շարժող

արզ երեւում է, որ գեղեցկութիւն խօսքը, լոկ անզօր {խօսք} է, եթէ գործ է դրւում հին լեզուի իրաւունքը ջատագո

թարգմանչաց աշակերտ եւ վերջը այսպիսի բացադրութեամբ {խօսքդ} յետ առնուս։ Բայց մենք չենք մեղադրում Չամչեանին.

ը եւ նպատակը։ Այլապէս չէր կարելի. պատճառ, ի՛նչ {խօսքեր} կարող էր գործ դնել մի մարդ, ամենեւին թարմատար նշ

րը, այս հանդիսաւոր րոպէումս, մի քանի դատապարտող {խօսքեր} ունէր մեզ ասելու: Արդեօք անցեալ տարում ճանաչե՞լ

ում, որ, տեսանելով ձեզ, կարո՛ղ էի այդպիսի տհաս {խօսքեր} լսել ձեզանից: Ես ունիմ բանականութիւն, ունիմ գիտ

էր այդ մարդը: Յետոյ, խօսելով մի քանի մխիթարական {խօսքեր}, ասում եմ. - Մեծ երջանկութիւն կը համարեմ ին

Հայհոյանք, թուք ու մուր եւ այլ անասելի եւ անխելք {խօսքեր} թափւում են Բէգզադէի կողմից աղքատ պատանու վերայ:

ւմ է ջարդել ողորմելի տղայի քիթը բերանը՝ դժոխային {խօսքեր} դուրս ժայթքելով բերանից։ Պօլիցմէյստերը պատուանից

ակրի, հանդերձի, զբօսանքի եւ այլ զուարճութենների {խօսքեր}, եւ շատ անգամ այս տղայական բաները հերիք պատճառ ե

ազգի քանակութիւնը ստուգապէս: Այս բանի մասին եւս {խօսքեր} կան մեր մէջ եւ ճաշակ տալու համար մեր ընթերցողների

ող չուրախանալ ` Հայ մարդու բերանից լսելով այսպիսի {խօսքեր}: Օրհնեա՛լ է Աստուած: Պարոն Տիրատուրեանի առա

չպէս կարելի է ընդունել այն խօսքերը որպէս սեպհական {խօսքեր} Շնորհալու, որի հոգին եւ ուղղութիւնը քաջ յայտնի ե

տ ազգասէրքը, իւրեանց հոգու լեզուով, ահա այսպիսի {խօսքեր} խօսելով, կտակներ աւանդում էին Նախիջեւանի լինելոց

գրկի մէջ փակուես, Եւ մրմնջան քո ականջին Քնքուշ {խօսքեր} մեղրալից, Ալ այտերիդ վարդաքաղին ` Մի՛ մոռանար

վ եւ գիտակից ազատութեամբ: Կարկատած աբեղայական {խօսքեր}, հաւատացնում ենք, որ ժանգոտ փարայի արժէք չունին

այս անօգուտ է, միւսը զուր է եւ այլն խօսքերը լոկ {խօսքեր} էին, խօսքեր եւ էլի խօսքեր. պատճառ, իրենց հրատա

է, միւսը զուր է եւ այլն խօսքերը լոկ խօսքեր էին, {խօսքեր} եւ էլի խօսքեր. պատճառ, իրենց հրատարակութիւնը այ

է եւ այլն խօսքերը լոկ խօսքեր էին, խօսքեր եւ էլի {խօսքեր}. պատճառ, իրենց հրատարակութիւնը այս պէտք չեղած,

տարաբախտի եւ լսում է նորա բերանից մի քանի ցաւալի {խօսքեր}, կարծես թէ մի փոքր թեթեւանում է իւր վշտերից եւ ս

նալ, ձեր սիրտը շարժէլու համար կ՚ասեմ ձեզ մի քանի {խօսքեր}, եթէ դուք ուշադրութեամբ կը լսէք: Այս խօսքերից յ

ճեցնել: Այստեղ չկարողացայ համբերել, կտրեցի նորա {խօսքեր}, ասելով. բարեկա՛մ, ժողովուրդը որ տեսանում էր դ

ծ գործերը նորա խելքի բանը չէին, եւ ուրիշ այսպիսի {խօսքեր} շատ: Երանի՜ թէ այն անմիտը զգաստանար մի փոքր, որ

անարժան քահանայապետութեան եւ ուրիշ այսպիսի անտեղի {խօսքեր} մէկ մէկու վերաբարդել, եւ այն, դեռեւս ողջակիզի մ

։ Այս տեսնելով՝ չար նախանձով լցուած մարդիկը սուտ {խօսքեր} հանեցին նորա վանքի եւ նորա ուսումի մասին, որ նոր

է որպէս մակբայ, ինչպէս նաեւ գրաբար եւ աշխարհաբար {խօսքեր} ՝ գըրաբառ խօսել, աշխարհաբար գրել. բայց բուն մակբայ

ում էին շատ կողմերից զանազան դժոխային գովասանական {խօսքեր} ծայրագոյն Բրամինի մինչեւ այժմ ջատագովուած արժանաւ

.. ո′հ... ո′հ, - եւ մի քանի այսպիսի կցկտուր {խօսքեր} դեռեւս արտաբերելով, ընկաւ աթոռի վերայ ամենեւին ո

. Մարկոսի վերայ, յետոյ սկսեց, մի քանի արաբական {խօսքեր} արտաբերելով, պտոյտ գալ սենեկի մէջտեղում: Պ. Մա

սել էի Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, բայց այդպիսի {խօսքեր} լսած չէի: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ են, բայց չգիտ

եց աղքատին բակի մէջ, աղքատը քթի տակից օրհնութեան {խօսքեր} ասելով, մտաւ բակը: - Ահա՛ քեզ ողորմութիւն, -

փուեցաւ. նամակը չէր պարունակում իւր մէջ սիրայայտ {խօսքեր} եւ դարձուածներ: Նա տեսանամ էր այստեղ մի սառնութի

Յիսուսեանի մի շարադրութեան մէջ գտանուեցան այնպիսի {խօսքեր}, որ անարժան էին գրելու։ Հենեարին կախեցին։

սան չորս անարգական, ըստ մեծի մասին՝ նոյնանշան, {խօսքեր} ), որոնցով դատապարտւում էին Քենելի գրքի հարիւր

ւի մաքրութեանը, այլ, շատ անգամ թոյլ տալով օտարի {խօսքեր} կամ տեղական մասնիկներ, որոնցից կարելի է փախչել,

ւ բեդնամ են լինում: Մի մայր, հրապարակով այդպիսի {խօսքեր} իր աղջկայ մասին ասելուց յետոյ, այնուհետեւ ի՛նչ ա

սի ինքնահաւան եւ անգործ մարդերից լսել ենք զանազան {խօսքեր} " Սոս եւ Վարդիթերի " վրայ: Տակաւին ներելով նորան

փիւռը բարկացած Սօսենց խաղ ասելու վրայ, անիծախառն {խօսքեր} է հանում բերնից եւ նախատում է Վարդիթերին, այն խե

ինակ գործածական եւ որոնց գաղափարը մէկ բառով տուող {խօսքեր} ոչ միայն նոր լեզուի մէջ, միայն մի որեւիցէ գաւառա

դման համար դժուարին: " Գնա՛, կորի՛ր, սերովբէ, {Խօսքերդ} անցնում են չափից, Եւ ինչո՞ւ չես հեռանում, Անզգա

թոռները, որ իւրեանց մեծ մօրից լսում էին հետեւեալ {խօսքերը}. ՄԵԾ ՄԱՅՐ Պառաւը, մի փոքր հարբած, Իւր թոռն

ի շրջակայքը մարդու վերայ. լսելով Պ. Իսահակեանցի {խօսքերը}, " թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ

ր լինել իւր մօր մահի համար. ողորմելի կնոջ վերջին {խօսքերը} լինում են վրէժ, վրէժ. ուտող եւ մաշող կրակը կապո

. Ազուչենայի ականջին դարձեալ լսւում են մօր վերջին {խօսքերը} ՝ վրէժ, վրէժ: Խեղճ Ազուչենան համարեա թէ խելակոր

՝ երիտասարդ կոմսը, միտք ունէր ամուսնանալու: Այս {խօսքերը} տեղիք են տալիս մենամարտութեան. քաջ եւ յաջողաշարժ

արկը յուսներիս ձգած Հայաստանէն պիտի փախչենք։ Այս {խօսքերը} չեմ ասեր՝ հոգեւորականները պաշտպանելու, այլ կ՚ու

ւն պահելով՝ իբր թէ կ՚արհամարհեն իրենց վերայ եղած {խօսքերը}, բայց շատ կը սխալին, եւ ապագային այս լռութիւնը

իկ է ձեր հզօր ձեռքում: Սրտապնդելով ասացի այս {խօսքերը} բռնակալին՝ մտածելով, եթէ կը վնասէ ինձ, գլուխը

րը միասին դղրդեցին իմ հոգին եւ պատճառ տուեցին այդ {խօսքերը} խօսելու: Շամիլը պատասխանեց ինձ. - Սուտ

լ Պետերբուրգի մէջ, շատ կարծիքական մի բան է: Այս {խօսքերը} չեմ ասում ես այն պատճառով, որ արգելեմ ձեր գրութի

այիբները, որ նստած էին նորա մօտ, լսելով իմ խիստ {խօսքերը}, երբեմն երբեմն զարմացական " մեղաներով " շփում էի

նորա հոգու վերայ: Այդպիսի դիպուածում ազդու հոգու {խօսքերը}, մինը միւսի քամակից, կայծակի նման թափուելով դիմ

ութիւնը եւ վեր բարձրանալ մտքով դէպի քեզ: Այս {խօսքերը} ասաց՝ առանց ուշադրութիւն դարձուցանելու իմ վերայ

մի՞թէ վերջապէս ծագել է գթութեան օրը: Վերջին {խօսքերը} ասելու ժամանակ դարձեալ վեր բարձրացրեց ձեռքերը եւ

քին անիրաւ եւ բռնակալ մարդերի կողմից: Վերջին {խօսքերը}, թէ " անիրա՛ւ եւ բռնակալ մարդիկ հարստահարել են ն

չարողներին: Մի սարսուռ զգացի ես՝ լսելով այս {խօսքերը}, յետոյ որպէս թէ մի եռացուցեալ ջուր թափեցին գլխիս

ոտ մարդիկ այստեղից ոչ շատ հեռի՝ ահա այնտեղ (այս {խօսքերը} ասելով՝ ցոյց տուեց մատով մօտակայ ուռիների անտառը

ը եւ արտասուքը թոյլ չտուեցին շարունակել նորան իւր {խօսքերը}: Մի փոքրից յետոյ, մի սպիտակ թաշկինակով սրբելով

լ, այլեւ բերանից անգամ հանել: Ահա հեղինակի բուն {խօսքերը} (տե՛ս երես 438). " Մերկանան զհանդերձս իւրեանց

օդը: Այդպէս կարելի չէ օդ քննել եւ այդպիսի անհիմն {խօսքերը} ոչինչ գին եւ արժէք չունին գիտութեան մէջ, որ պահա

Հայերէն եւ զՌուսերէն"։ Հեղինակը գրում է այս {խօսքերը}, մինչդեռ բոլոր Նախիջեւանը գանգատում է դպրոցի անպ

սկանալի է. հիմք եւ լօգիկա չկայ... Այս ուրախական {խօսքերը} խօսելով մխիթարուելուց յետոյ՝ իսկոյն փոխում է բեր

ն փոխում է բերանը (տե՛ս երես 504), եւ ահա նորա {խօսքերը}. " Ի վերջոյ, եթէ Խորենացին Մովսէս ողբոց իւրոց զ

ւս շարունակւում է: Ես չկարողացայ այս երկու տեսակ {խօսքերը} հաշտեցնել միմեանց հետ։ Մնաց, որ վերստին (Յիշատ

մախոհ Մխիթարեանց Վենետկոյ: Այս վերջին բացայայտիչ {խօսքերը} թերեւս գրւում են այն մտքով, որ ընթերցողը իսկոյն

ուցանել պանդոկներում: Մեր ընտանիքների մէջ լսուած {խօսքերը} են կերակրի, հանդերձի, զբօսանքի եւ այլ զուարճութ

է ուրիշինը կ՚իմանայ: Մեր շրթունքը այրւում են այս {խօսքերը} կրկնելու ժամանակ, եւ զայրացած ամօթապարտւում ենք

երանի՜ թէ մի քանի զոհ փրկէին իմ այս արտասուախառն {խօսքերը}, որքա՜ն պիտի մխիթարուէի ես. յոյսիս արեւը մի գրկ

ընկնում են այդ վէճերի քամակից: Օտարոտի են Ձեզ իմ {խօսքերը}, այնպէս չէ՞։ Պարզեմ, որ հասկանաք: Այս միջ

Լսենք մի փոքր մեր Յովհաննէս պատմաբան Կաթողիկոսի {խօսքերը}, որ, պատմելով Արեւելքի առանձին առանձին պատրիարք

նը ճանաչում է " կարօտ ուղղութեան"։ Ահա նորա {խօսքերը}. " Որովհետեւ այն բաները, որ մեղադրանք էին համար

որիանոսի գրքի մէջ: Ի՛նչպէս կարելի է ընդունել այն {խօսքերը} որպէս սեպհական խօսքեր Շնորհալու, որի հոգին եւ ու

ս, - եւ տհաճութեամբ կրկնեց այն ճակատագրական երեք {խօսքերը}: - Այդչա՞փ միայն: Խօսակիցը զարմանում

նք մեք անգլիական պառլամենտի մէջ լորդ Ջօհն Ռըսսելի {խօսքերը} ամերիկեան խնդրի վերաբերութեամբ: " Չէ կարելի

որտեղի՞ց ուսար դու: Զարմացնում են ինձ սաստիկ Քո {խօսքերը}, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ սերովբէ ` Չիմանալըս թող ն

մեր սրտում Նորա երկու կեղծաւոր եւ կամ քաղցր {խօսքերը} Կը զօշոտեն մեր աչքը, կը մոռնանք հն ընկերը

մ: Իսկի կայ մարդ, որ ստանար Այս {խօսքերը} իւր բաժին, Առատութեամբ, որ նա տուեց Ո

ր է միմիայն խղճմտանքը եւ իրաւադատութիւնը: Այս {խօսքերը} ասելուց յետոյ ամենայն իրաւունք տալիս ենք Պ. Չամո

ուռճեանին, կամեցածի չափ, Մաշտոցի կամ Սուրբ գրքի {խօսքերը} քաշքաշելու: Միւս կողմից, Կրօնական ժողովը, ե

. Չամուռճեանը իւր պառաւական հերետիկոս եւ անհաւատ {խօսքերը} մեր համար գրելու. այդ նորա միակ ազդու զէնքն է,

կանութիւնը պիտի պարծի թէ ա՞զգ պահեց: Մեր միւս {խօսքերը}, հոգեւորների ընդդէմ, չէ վերաբերւում մեր տօնելի

նելով Կրօնական ժողովի զանցառութեան վերայ: Այս {խօսքերը} ասում ենք ամենայն լրջութեամբ եւ ծանրութեամբ: Կրօ

ս պէտք չէր, այս անօգուտ է, միւսը զուր է եւ այլն {խօսքերը} լոկ խօսքեր էին, խօսքեր եւ էլի խօսքեր. պատճառ,

ած էին այն պարոններից դատապարտուած օրագիրքը։ Այս {խօսքերը} ասելով՝ չենք ակնարկում մի որպիսի եւ իցէ պարոնի վ

իտ հեղինակների առ ի սրտէ ճշմարտասէր եւ ցաւակցական {խօսքերը} Ազգի անուսումնասիրութեան եւ անգրասիրութեան մասին

ցա հոգեղէն զարգացման վերայ։ Իսկ թէ Ազգայինքը այդ {խօսքերը} բերան առել են միայն այն մտքով, որ բամբասեն հեղին

յտնի կը լինի եւ կը հասկացնէ բանի զօրութիւնը։ Այս {խօսքերը} ես ասում եմ ընդհանրապէս, իսկ, իմ կարծիքով, մին

ա՛ երեւելի հայկաբան է... Չեմ խղճահարւում այս {խօսքերը} ասելու ժամանակ. պատճառ, կենդանի ճշմարտութիւն է

ն կարող առանց ամաչելու արտաբերել իրենց բերնից այն {խօսքերը}, ինչ որ դրուած էին Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութ

րեց բանի թելը եւ բացականչելով, բերանից հանեց այս {խօսքերը}, որ նոյնութեամբ դնում եմ այստեղ: Ո՛վ դու ա

չառ դատաւոր ամենայն գործերի, քե՛զ եմ յանձնում իմ {խօսքերը}, որ յաւէրժացնես քո յիշատակարանների մէջ (նոցայ հ

կին վերակացուի անմեղութիւնը, յիշում էին Քրիստոսի {խօսքերը}, թէ " որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ

եծ մեծ առաքինութիւններ ունենալ, որ կարողանայ իւր {խօսքերը} ազդու կացուցանել ժողովրդի սրտի մէջ: Վերակացուի ա

արտէզում, մի քանի մարդերի կողմից քեզ Տիրոջդ ասած {խօսքերը}, որ այն մարդիկը, քեզ արծաթ խոստանալով, խնդրում

ողորմութիւն անէ Տէրը ինչպէս Ոնիսիփորի տանը, այս {խօսքերը} ասողի բարեխօսութեամբ. պատճառ, շատ անգամ ինձ հան

տարւում է Հոգու խօսքը, որ ասում է, թէ. " Տիրոջ {խօսքերը} լսելու սո՛վ կ'ուղարկեմ ձեզ"։ Իրենց մտածութիւ

պիտի մխիթարեն մեզ Հրէից ազգին ասուած կարծելով այդ {խօսքերը} ։ Այնպիսին, թո՛ղ, լաւ ուշադրութեամբ մտածէ. արդ

բացատրութեանց մէջ պահեցինք ոչ միայն բուն Ս. Գրքի {խօսքերը} ՝ ուղղակի արտագրելով Աստուածաշնչից եւ տեղերը ցոյց

տագրելով որպէս Թղթի բնաբանը, նոյնպէս եւ Ս. Գրքի {խօսքերը}. եւ սորա պատճառը մեր բացատրութեանց մէջ յայտնած ե

րպեցու Պատմութեան 307-դ երեսը։ Ահաւասիկ Փարպեցու {խօսքերը}. " Եւ օրհնեալ զամենեսեան, նախ գային 'ի քաղաքն Վ

Կոմիտասին, եթէ միայն յիշենք Յովհաննէս կաթողիկոսի {խօսքերը}, հերիք էր, որ անդարձ փարատուի ամենայն տարակոյս

պատրաստէր, ուստի եւ անհասկանալի չէ Փարպեցու այն {խօսքերը}, որ մի նոր հիմնարկութիւն կարող էին համարել տալ ն

թղթերում, այլ բովանդակ նոր կտակարանում չկան այս {խօսքերը} ։ Միայն, Պաւղոսը Փելիքս դատաւորին այսպէս է ասում

առայք անպիտան եմք " (եր. 39)։ Բո՛ւն Աւետարանի {խօսքերը}. " Յորժամ առնիցէք զամենայն հրամայեալսն ձեզ, ասա

արս՝ Տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն"։ Այս {խօսքերը} յիշեցնում են մեզ Պաւղոսի Ագգրիպասին տուած պատասխա

վ, եւ մանաւանդ այդ Թղթի հետ միասին, տպում է այս {խօսքերը} ։ Մենք զարմանում ենք, ոչ թէ պ. Էմինի առհասարակ

մենք էլ յոքնականապէս պիտի հասկանանք։ Այս վերջին {խօսքերը} ասում ենք այն պատճառով, որ Փարպեցու ասած " առ 'ի

չ որպէս մի աղքատ մարդ եւ այլն, յայտնի է, թէ այս {խօսքերը} չէ կարելի առնուլ բացառոցաբար նորա ծագման վերաբերո

. Ծնունդք, գլ. ԻԷ, համ. 41։ Նօտր գրով տպուած {խօսքերը} հրէական բնագրին մէջ այսպէս են. " եւ ասաց Եսաւ 'ի

ջ, բացի Յովհաննէս Աւետարանչից, ոչ ոք է ասել այդ {խօսքերը} ։ Մենք դրականապէս ընդունեցինք պ. Էմինի առաջարկու

աննէս Աւետարանչին է հասկացել։ Բայց որովհետեւ այդ {խօսքերը} Աւետարանի մէջ չէին, այլ Առաքեալի Թղթում, ուստի

ին յաջորդող, միւս, սոցանից ոչ պակաս, զարմանալի {խօսքերը} այդ յառաջաբանութեան, որ, ճշմարիտն ենք ասում, հ

դնել մեր առջեւ որպէս գիտութեան խօսքը։ Գիտութեան {խօսքերը} չեն դոքա, եւ գիտութիւնը նոյնպէս հրաժարւում է այս

է տալիս մեզ մի այդպիսի վերլուծութեան։ Ահա բնագրի {խօսքերը}. " Եւ կամաւ եւս խորհիցիս զյիշելդ զտուեալ պատգամն

րծ են ածւում փոխանակ թանձրացեալի) եւ քահանայապետ {խօսքերը}, բո՛ւն յունական archiereus բառի ճիշդ թարգմանութի

երժում, թէ գլխաւոր քահանայութեան կամ քահանայապետ {խօսքերը} չէ կարելի եւ կաթողիկոս հասկանալ. ըստ որում՝ շատ

բայց այս սխա՛լ է, քանի որ վերը շատ անգամ յիշուած {խօսքերը} լոկ կաթողիկոս չեն նշանակում։ Երկրորդ, դնենք

Վարդիթեր վիպասանութեանց ձեւի եւ ոճի մէջ։ Մենք այս {խօսքերը} ասում ենք ոչ միայն հիմնուելով այդ երկու գործի վրա

այդ պարոններին իմացնել, որ գրաբառ կամ աշխարհաբառ {խօսքերը} չեն բաղկացած գիր եւ բառ կամ աշխարհ եւ բառ բառերից

նայն բանի տալ իւր արժանի վարձը, գնահատելու են մեր {խօսքերը} եւ արդարացնելու մեր անձը. փոյթ չէ, որ այն ժամանակ

յիշեցնում էր նորան կաթողիկոսի նզովքը։ Ահա Մաշտոցի {խօսքերը}. "բայց իմ նզովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ ար

ձեռք չես վեր առնում դու"։ Այս տխուր խորհրդաւոր {խօսքերը} Կաթողիկոսի բերանից, որպէս թէ մուրճի զարկով մի վա

իշում էինք զանազան դիպուածներ նորա կեանքից, նորա {խօսքերը} եւ գործածական զուարճալի առածները. պատմում էինք մ

երդ բարեհաճեցէք քննել: Աստարօտը, ասելով այս {խօսքերը}, դարձուց իւր քամակը սատանային եւ վեր բարձրացնելո

մ է իւր սիրականին եւ եկածի պէս կրկնում է միեւնոյն {խօսքերը}: Իմ գլուխը պտոյտ է գալիս գործի շատութենից:

կեշտութիւնը թոյլ չի տալիս ինձ չափից անցուցանել իմ {խօսքերը} (ծափահարութիւնք): Իսկ դու, իմ զաւակ, քե

եւ երեք անգամ կրկնելով հալին մեղք, հալածին դեւք {խօսքերը}, այլեւ մի փոքր ջուր սրսկելով Շաքարեանցի երեսին,

ւցաներ ինձ իմ նպատակիս: Պ. Շաքարեանցը, այս {խօսքերը} ասելով, սկսեց երեխայի պէս լալ եւ գլուխը ծեծել ձե

են իւրեանց կեանքի եւ գոյութեան խորհուրդ: Այս {խօսքերը} սաստիկ տպաւորութիւն գործեցին պ. Մարկոսի վերայ եւ

Մարկոսը, - ես շատ դիտաւորութիւնք ունէի... Այս {խօսքերը} ասելու ժամանակ մի այնպիսի հայեացք ձգեց պ. Շաքարե

, որ առաւել լաւ չէր կարելի ցանկանալ... Այս {խօսքերը} խօսելով, Մանթուխեանցը հանեց կեղտոտ եւ հնոտի սերտ

ես, մինչեւ հասել եմ դորան: Մանթուխեանցը այս {խօսքերը} ասելով տուեց մետալը Շաքարեանցին, բայց աչքի հայեա

պարոնները պատրաստ են ստորագրութեամբ հաստատել ծերի {խօսքերը}: Այս տեսակ չէզոքական մարդիկը այսպէս մտածում են.

նելով բանը, ո՞ւր կը մնան ձեր պահանջողութիւնքը եւ {խօսքերը}: Շատ տխուր տպաւորութիւն, գործեցին այս բաներ

աւոր երաժշտութեան հետ, այլեւ չէին հասկանում տաղի {խօսքերը} նորա լեզուի հնութեան պատճառով։ Ցաւելի է մեր

ր էր գործ դրուած ճշմարտութեան անունը: Վերջին {խօսքերը} ասելով դուրս գնաց բժշկապետը, իւր արծաթապահի մէջ

առանոցում մի տեսութիւն... Վերջին, վճռական {խօսքերը} ասելուց յետոյ, դուրս գնաց տիկինը: Ցաւալի էր

ւն խնամուս առողջութիւնը: - Փառք Աստուծոյ: {Խօսքերը} վերջացան եւ տիրեց մի քանի րոպէական լռութիւն, երե

նգնած լինելուց: Մանուշակը այնպէս լսում էր այս {խօսքերը}, այնպիսի ծարաւով, ինչպէս մի ագահ եւ արծաթապաշտ

ած է քո սիրտը եւ երկիւղ եմ կրում, թէ միգուցէ այդ {խօսքերը} առաւել եւս վրդովէին քո հոգին: Այդ խօսքերի վեր

ուշակը, այն ժամանակ բժիշկ կանչեն: Այս վերջին {խօսքերը} դուրս չէին գալիս տիկին Թիւթիւնճի֊օզլուի սրտի վկայ

տւությունը ստանալու համար, յաւելացրեց այն վերջին {խօսքերը}, որպէս թէ չէր հերքում բժշկի օգտակարութիւնը, այլ

: Խմեցին եւ միւս բոլոր օրիորդները, կրկնելով այս {խօսքերը}: Սորանից յետոյ սկսեցին նոքա բոլորը միասին քաղ

մարդը պէտք է կառավարէ իւր կնոջը: Վարդ-խաթունի {խօսքերը} մի անորոշ տպաւորութիւն գործելով Աղուանեանցի վերայ

, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, ընդհատուած արտաբերելով {խօսքերը}, պատճառ, թաբակը վառելու համար կարճ եւ ստեպ էր շ

ութիւնը, ականջներս բաց պահելով դէպի Քրիստոսի այն {խօսքերը}. " Վա՛յ, որ ասիցէ զխաւարն լոյս, եւ զլոյսն խաւա

վիթ ըսուիլը իրենց մեծ պարծանք կը համարէին"։ Այս {խօսքերը} գրում է մի այնպիսի մարդ, որ երեսուն երկու տարի ա

ամ։ Տեղիք չունին գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետի {խօսքերը} երկբայութեան տակ ընկնելու. պատճառ, Մխիթարեանք ի

ընթացքի մէջ արդարացնում են եւ իրաւացնում են նորա {խօսքերը}, եւ մի այնպիսի մարդու, որ կասկածում էր այս բանի

նորա մահարձանի վերայ հետեւեալ արժանի ուշադրութեան {խօսքերը}. Cujus animus Vastissimo coërcèrï non po

որակարգ մարդու տուն։ Ահա Կլեմենտ XIի կոնդակի {խօսքերը}, որ Կարդինալ Տուրնօնը տարաւ Պօնդիշար. " Մեք չեն

չպէս)։ Կառավարիչը խնդրեց նորանից բացայայտել այս {խօսքերը} ։ Աբեղան պատասխանեց. " Յիսուսեան աբեղաները իրողա

ձեր գրքից կամ այս րոպէիս մեռանել"։ Մինչդեռ այս {խօսքերը} ասում էր նա, երկու մարդիկ, որ թագնուած էին սենե

A propos, Հորթաթողի բարեկենդան կամ Հորթաթողի պաս {խօսքերը}, որ այլաբանութիւն չէ, այլ պարզ անուն, չգիտենք

հին լեզուի գործադրութեան գաղափարը։ Անշուշտ, այս {խօսքերը} չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով՝ նոր

ստուած, որ մենք չենք հասկանում այստեղ մէջ բերված {խօսքերը} ։ Խորենացու հնչեցուցածը նուա՞գն է, թէ բամբիռը։

յլ մինչեւ անգամ արհամարհել մեզ՝ կածելով, թէ մեր {խօսքերը} ուրիշ բանի համար չեն, եթէ ոչ ուրիշի գրածը դատել

, ընթերցողը պիտի իր հայեացքը ուղղէ դէպի հեղինակի {խօսքերը}, որ առանց ուրիշի բերան տալու, ինքը հեղինակն է խ

ւնել որպէս մի սիրապատում վիպասանութիւն: Այս {խօսքերը} չեն տկարացնում Սօս եւ Վարդիթերի արժանաւորութիւնը

-երէք անգամ տեսնում ենք Անոյշին եւ լսում ենք նորա {խօսքերը} ծաղկազարդի օրը եկեղեցում եւ տերեւ տարած ժամանակը

ուած իր բանը գիտի... " (եր. 204): Այս {խօսքերը} վիպասանութեան մէջ ներգործող մարդոց բերանը չէ դրու

յլ եւ ուրիշ շատ հազարաւորը կարդալով պ. Պռոշեանցի {խօսքերը} ոչ միայն չեն երկբայիլ այդ վարդապետութեան վրայ, ա

ր գրագէտքը կարդալով, իմ մինչեւ այստեղ առաջ տարած {խօսքերը}, կ՚ասեն թէ " այդ բոլորը մեզ մի անծանօթ կամ նոր բ

ռած լեզուի գործադրութեան գաղափարը: Անշուշտ, այս {խօսքերը} չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով նոր լ

դ առնուած մի որեւիցէ անկիրթ հասարակութիւնից: Այս {խօսքերը} թող չվհատեցնեն նորանց, մենք ոչ թէ չենք ոզում, ո

եւ այլն վիճակը լոյս հանէ ու ազգի առջեւ դնէ: Այս {խօսքերը} եւ այս գաղափարը ամենայն ընդունելութեան արժանի բան

ած ժամանակս, ասես թէ կենդանի ձայնով լսում էի այս {խօսքերը} հայ կնոջ բերնից. այնչափ բնական եւ այնչափ հարազատ

ւրել տալիս: Մենք ուզում ենք մէջ բերել պառաւի այն {խօսքերը} միայն, որ նա Հանավանքից տուն դառնալուց եւ Հեթում

էն վախտն ինչ կ՚ասեն"։ Բանն այն է, որ դրսի {խօսքերը} բոլորը ճշմարիտ են եւ եթէ բանը երես-երեսի գալու ըն

գլուխը խնամի Յարութիւնի գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի {խօսքերը} նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ իրաւ, որ տեսէք, թէ

ուրի, խոցերից ազատ է մեր ազգը: Չկարծեն, թէ այս {խօսքերը} ասելով խունկ ենք ծխում ազգին, ո՛չ. միայն ճշմարտ

ա գրողներն կենդանի եւ առողջ ականջ ունենային՝ այս {խօսքերը} լսելու. Պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։

լոր թանգագին գոհարները եւ հարստութիւնքը: Այս {խօսքերի} վերայ Պ. Խ. մի փոքր հանդարտեց եւ, բոլորովին այ

անարգել, կ՚անուանեն նորան ձեր անունով: Այս {խօսքերի} վերայ Շամիլը ընկաւ մի փոքր մտածութեան մէջ. երեւո

ծառայութիւնը, ուրեմն իմ տեղը ուղարկի՛ր ինձ: Այս {խօսքերի} վերայ Բէգզադէն եւս առաւել բարկանում է: Այս միջոց

նը՝ Վահագնի մասին, եւ Հայոց լեզուի մէջ զենդական {խօսքերի} երեւելը: Խորենացին կարդացողը, եթէ օրինաւոր կարդ

տել է: Բացի սորանից, Պ. Խուդաբաշեւը, զենդական {խօսքերի} անունը յիշելով եւ նորանց ապացոյց բերելով Հայոց կր

ամ այլ աշխատութեններից: Մեք բողոքում ենք այն {խօսքերի} ընդդէմ, որ Թէորիանոսը կամայաբար դնում է Շնորհալո

կէս մի թթուեցնում է դէմքը, տհաճութիւն զգալով մեր {խօսքերի} մռայլոտ կերպարանքից, կէս մի այլապէս է մտածում,

՝ քանի մի հին լեզու իմացողների ձեռքում։ Այդ {խօսքերի} վերայ ինձ քաղցր եղաւ դուրս տալ Եւժէն Սիւ Պարոնի "

ացել ենք - մենք ամէնքս աստուծոյ որդիք ենք"։ Այս {խօսքերի} մէջ հնչում է քրիստոնէութեան նախազգացութիւնը: Հռո

ել, բոլորովին վստահանալով մի քանի մարդերի անտեղի {խօսքերի} վերայ: Գրեթէ ըստ մեծի մասին այդպէս է. շատ խոստա

մաստ մարզպանի վրայ, թէ նա գիտէ չլսել խաբեբայական {խօսքերի} եւ իրաւունքը ճանաչել, որպէսզի նորա առջեւը արդարա

՛կ պատերազմում ընկան։ Ամոնը չէ՞ր, որ, անխե՛լք {խօսքերի} համար, երկար ժամանակ ատելի դարձած լինելով իր եղբ

յր տուած խրատներիս եւ ըստ հոգու իմ վարդապետութեան {խօսքերի} մասին. եւ ինչ որ ամեն մինը լսել են, առանց իրենց

արգելով եւ անմոռաց զարմանալով լուսաւոր եւ ողջամիտ {խօսքերի} բղխելու վրայ, հրապարակներում եւ փողոցներում միայ

ոյնպէս յիշել այստեղ եւ Նիկոլայոս Ֆլամելը, որ շատ {խօսքերի} պատճառ է եղել իւր կեանքի մասին: Ազգը ասում էր թէ

կայ: Թիւթիւնճի-օղլուն առաւել եւս զարմացաւ այս {խօսքերի} վերայ, պատճառ, թէեւ նա կարդալու մօտ չէր, բայց

բարկացած մտածում էր, եւ որպէս թէ առանց ձայնի եւ {խօսքերի} պատասխանում էր մօրը, եթէ առաջուայ աղջիկները ոչին

նչ համբերէ, երբեւիցէ Մանուշակս նորանն է: Այս {խօսքերի} վերայ Մանուշակի կուրծքիցը դուրս թռաւ մի խոր հառաչ

թիւճի-օղլուն նոյնպէս, ինչպէս առաջ, ուրախ էր այս {խօսքերի} բայց Շահումեանցը քիչ մնաց, որ պիտի բարկացնէր նոր

երայ: Մանուշակը այնպէս էր ուրախացած այս սիրայայտ {խօսքերի} մասին, որ մոռացաւ իւր մեղադրանքը, որ պատրաստուե

այդ խօսքերը առաւել եւս վրդովէին քո հոգին: Այդ {խօսքերի} վերայ Մանուշակը դարձեալ շփոթուեցաւ. նա երկիւղ էր

ը վկայ լինի իմ անխարդախ կուսական երդմանը: Այս {խօսքերի} վերայ, լուսինը գողի նման դուրս նայեց մի վայրկեան

իւր վերայ այդ սարսափելի դատապարտութեանը: Այս {խօսքերի} վերայ Վարդ-խաթունը ցած դրեց ձեռքից ջրի շիշը, բայ

ատանայն առնու այս յիմարին. ինձ վիրաւորեց"։ Այս {խօսքերի} վերայ Մօնտինի ասպետը տեսաւ մի անծանօթ մարդ, որ գ

իսի հետ էր, Փարիզ հասանելուց յետոյ եւ իւր սրամիտ {խօսքերի} համար թագաւորին հաճոյանալուց յետոյ մի անգամ ասաց

։ Կնճռադէմ քարոզիչը թելադրեց գրողին փոխանակ քաղցր {խօսքերի} այնպիսի բառեր, որոնցից թափում էր լեղի եւ արհամար

, իբրեւ հեղինակ առաւել եւս իրաւունք չունի այսպիսի {խօսքերի} հանդէս տալով դարաւոր եւ խաւար ժամանակներից սերման

ղութեան բանաստեղծութեան մասին: Մեր հետեւեալ {խօսքերի} մէջ վերստին կը լսեն այդպիսի անձինքը այն, ինչ որ

ցրել թղթի վրայ, եւ այն, պարզ, բնական եւ անզարդ {խօսքերի} միջնորդութեամբ, այնպիսի հարազատութիւն ունին այդ

եւ Սօսը գուցէ իրենց սրտում ընդունում են Վայկունի {խօսքերի} ճշմարտութիւնը, բայց վախենում են, յայտնի դաւանել

երեւեցուցիչն է. նա ոչ միայն ընդունում է այդ դառը {խօսքերի} ճշմարտութիւնը, այլեւ դատապարտում է իր եղբարց երկ

մ քարոզութիւնը եւ նպատակը ամենեւին համաձայն չէ իմ {խօսքերին}, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը այլ բան են եւ

` Միթէ չէ՞ ինձ բաւական: Զարմանում եմ անհանճար Քո {խօսքերին}, սերովբէ՛, Ըստ քեզ, դէպի վսեմը Սիրտն անզգա՞յ է

տ մնաս, ապրես արեւու երես, Լսի՛ր Քրիստոսի {խօսքերին}, թէ անվախճան այս են կեանք, Որ հաւատա՛յ Աս

սփռում էի սուրբ սիրոյ սերմեր։ Այլ իմ {խօսքերին} ընդդէմ ու ներհակ Շինեցին նոքա մի չար ամբարտա

մ է թոյլտւութիւն: Խելքս չէ հասնում այս հակասական {խօսքերին}: 23-ին երեկոյեան ստացայ երկու նամակ, մինը 22-ից

նը գտնւում է - եթէ հաւատանք գերմանական փիլիսոփայի {խօսքերին} - այնպիսի դրութեան մէջ, որ նա ամէն ուրիշից աւելի

սած, նոքա երբեք ուշադիր չէին նորա սուտ եւ անտեղի {խօսքերին}, քաջ գիտելով, թէ ի՞նչ բան դրդում էր նորան այդպի

բաւական մօտ է Երեմիայի մարգարէութեան նախադրութեան {խօսքերին} ԺԵ. " եթէ հանցեն զպատուականն յանարժանէ իբրեւ զբե

ակաց, ուրեմն՝ երկրորդ թարգմանութեան մասին։ Այս {խօսքերին} նայելով՝ Փարպեցին 433 թուականներին գործակից է Ս

աւին կարող էր անել պ. Էմինը. բայց ինչ ասենք այս {խօսքերին}, որ Պ. Էմինը խօսում է իր յառաջաբանի մէջ. " Յան

յնպիսի խօսք է, որ բնաւ հիմք չունի, որպէս եւ այս {խօսքերին} յաջորդող, միւս, սոցանից ոչ պակաս, զարմանալի խօ

հական կանոնք: Բայց ժամկոչը ուշադիր չեղաւ այս {խօսքերին}. նա իւր կեանքում չէր փորել այդպիսի խոր գերեզման

դէպի լուսաւորութիւն, այլ մանաւանդ վկայ ունինք մեր {խօսքերին} անզուգական Մովսէս Խորենացին՝ այն պատկառելի եւ խնկ

իռը այդ լուծեց վա՛ղ: Նրանց, որ չեն հաւատում Այս {խօսքերիս} անպաճոյճ ` Յայտնում ենք, որ չենք խաբում, Ահաւաս

ջադիմութեան տունը աւազակաց այր շինած լինէին։ Այս {խօսքերից} յետոյ, որ բաւական հանդարտութեամբ յառաջ է տարել,

սահակեանցը իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը, եթէ ոչ իմ {խօսքերից}, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքերից բաղկանում էր իմ ք

ատակը, եթէ ոչ իմ խօսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ {խօսքերից} բաղկանում էր իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը։ Այլապէս

րեցի ահա նորա սրտի ցանկութիւնը, ըստ որում, նորա {խօսքերից} երեւում է, որ մի բարեհոգի, ազգասէր, այլեւ ճշմա

ների ընդդէմ, ուրիշ բան չունինք ասելու, բացի այն {խօսքերից}, որ հռչակաւոր Ֆօքսը դրեց մի անգլիական Լօրդի, որ

ղաչեմ, որովհետեւ քո ծանր կերպարանքից եւ քո ազդու {խօսքերից} հեշտ կարելի է իմաստասիրել, որ դու շատ բաներ տեսա

անի խօսքեր, եթէ դուք ուշադրութեամբ կը լսէք: Այս {խօսքերից} յետոյ նա սրտի խորքից հառաչեց եւ ասաց, որ ժողովու

սրտաշարժ իրողութիւն է ժամանակագրութեան մէջ: Այս {խօսքերից} յետոյ նա յանկարծ մէջից կտրեց բանի թելը եւ բացական

աւատքի տեղեա՛կ մարդու հետ է խօսքս։ Այլ այն քի՛չ {խօսքերից}, որ Կորնթացոց առաջին թղթումն է գրում, թէ ինչի՞

ւմ, թո՛ղ թէ նորա մարդոցը"։ Եւ լսողքը, այսպիսի {խօսքերից} թուլանալով, էլ այնուհետեւ աշխատում էին ժողովել ա

քն Վաղարշապատ, որ այժմ անուանի Նոր քաղաք"։ Այս {խօսքերից} յետոյ ամեն ուրիշ վկայութիւնք աւելորդ են Նոր քաղաք

այ ուրուք"։ Երկրորդ, վերը մէջ բերած յառաջաբանի {խօսքերից} յետոյ պարոնը շարունակում է. " քանզի վաղ տեսանեմք

ագրեալսն յինէն կարծեօք" (Յովհ. կաթ., եր. 83)։ Այս {խօսքերից} յետոյ Մաշտոցը քաղկեդոնիտ էր ասողը պարզապէս հայհոյ

ւս չէ երեւում չորս կողմը ստանալու.... Այս {խօսքերից} յետոյ, պարզեց ձեռքը դէպի տակառը, բոլոր պալատակա

անեց պ. Շաքարեանցը ինքնաբաւական կերպով: Այս {խօսքերից} յետոյ, լցրեց նա ծխամանը թաբաքով: Պ. Մարկոսը եւ

մար, ազատուելու իւրեանց ծնողների կամ ամուսինների {խօսքերից} եւ նկատողութեններից. մանաւանդ որ ձեր դուստրը ամե

անջում եմ եւ քեզանից: Մի՛ վիրաւորուիր դու իմ այս {խօսքերից}, պատճառ, հարկաւոր էր, որ լսէիր դու նորանց յառա

ւ նա պապական լուծի տակ։ Նորա ամեն մի քաջալերական {խօսքերից}, որ տալիս է իւր աշակերտներին, պարզ երեւում է,

ձեռքով։ Նոքա, ինչպէս երեւում է դը-Տու նախագահի {խօսքերից}, առաւել կատաղի դահիճք եղան այն հռչակաւոր սպանութ

բռնուեցաւ մի երիտասարդ մարդ Բարրիեր անունով, որի {խօսքերից}, որ ասել էր հրապարակական տեղում, կարելի էր եզրա

չ որ խոստովանութեան ժամանակ ասում էին ինձ"։ Այս {խօսքերից} առաւել ոչինչ չ'կարողացան լսել նորանից։ Հենրի

րտը ցաւեցնէ, բայց հարկադրուելով իր եղբօր Գարեգնի {խօսքերից} կատարում է, Վարդիթերը, թէեւ սաստիկ ուրախացել է

նք, մէ մերըդ մին էլ բռնի ` պարծենա"։ Այս {խօսքերից} պարզ երեւում է, թէ ի՞նչ սիրով պահւում է այնտեղ շ

անի բառ խօսելուց յետոյ ասաց. - Անցեալ օրուայ {խօսքերիցդ} տեսայ, որ մոլորուած ես դու, ցաւում եմ քո վերայ

ուծոյ պատկեր եմ, ես բանականութիւն ունիմ, եւ այս {խօսքերիցս} տեսանում ես ահա, որ ես շատ լաւ ճանաչում եմ իմ ար

Կասես. ո՞ւր են, ե՞րբ անցան: Այս {խօսքերն}, որ մեր հոգին Միօրինակ կրկնում է, Նո

իւրաքանչիւրի, այլ երբեմն մէջ բերինք Թղթի բնագրի {խօսքերն} էլ, եթէ որեւիցէ պատճառով հարկաւոր թուեցաւ։ Ս

. 16)։ Մեզ թւում է՝ Թղթի յառաջաբանը գրողը այս {խօսքերն} է, որ ուրիշ ձեւով առաջ է բերում. պատճառ, բացի

ենք գրեցինք " Յովհաննէս Առաքեալ"։ Ահաւասիկ բուն {խօսքերն} էլ. " Են մեղք, որ մահու չափ են. ոչ վասն այնորի

կը բարձես ձիուդ ու կը տանիս: - Վայկուն ափոր {խօսքերն} Աւետարանի կողքին գրուած են, - ասում է Արշամը, Սօ

քո արժէքդ կատակ է: Մխիթարեան համախոհք. {Խօսքերնիս} " Ընծային " չէ, վասնզի այն պատիւն անոր ընելու մի

րովհետեւ, նայելով քերականական կանոններին, ուրիշ {խօսքերով} միեւնոյն միտքը այսպէս է դուրս գալիս, թէ " անմահ

է լատինական immediate կամ Ռուսաց непосредственно {խօսքերով}, ուրեմն մեծատունների մասին միջապէ՞ս հարկաւոր էր

Նա ամենայն տեղ, ամենայն րոպէ զանազան ազգասիրական {խօսքերով} աշխատում է վարագուրել դրամատիկական գործողութեան պ

տական, որովհետեւ այս ծերունիների առաջեւ յանդուգն {խօսքերով} անարգեցիր ինձ, բայց ես քո դատաստանը կը յանձնեմ ա

ք կարող են մեծ անպատուութիւնք ծնուցանել: Այսպիսի {խօսքերով} համոզում է Բէգզադէին, որ կա՛մ հետը տանի տղան, կ

Մա՛րդ եղիր եւ դու մեր պէս. Վերացական {խօսքերով} Մի՛ գար միւս անգամ հանդէս: Մեք

ւրս գամ դէպի հրապարակ, Առանց քնարի, անզարդ {խօսքերով}. Ես պիտի գոչեմ, պիտի բողոքեմ, Խաւար

ինչեւ այժմ վերացականութեամբ ապրեցանք, որ, ուրիշ {խօսքերով}, ասել է մեռանք, մի՞թէ պէտք չէր մի փոքր կեանքի վ

պուած ենք ծանօթաբանել, որպէս եւ այստեղ, թէ վերի {խօսքերով} չենք ուզում, որ լեզուն մնայ երեսի վրայ կամ աճէ օ

ը եւ նպատակն էլ այն է, ինչ որ դու ասում ես ուրիշ {խօսքերով}, էլ ինչ երկար բարակ գլխացաւութիւն: Բանն էլ

արակ գլխացաւութիւն: Բանն էլ այն է, որ ուրիշ {խօսքերով} եւ եթէ մարդկային խօսքը կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապ

իստոնեաներին: Նա դառնում է դէպի թամաշաւորքը դառն {խօսքերով}. " Առանց բարկութեան, առանց երկիւղի, զբօսանքի հ

ման եւ անշահախնդիր ազատասիրութիւնը: Հետեւեալ {խօսքերով} վերջացնում է Հայմը իր դասերը: " Նա մեռաւ իր

ւնը քահանայապետի, որ այն րոպէին, երբ ստիպողական {խօսքերով} աղաչում էր հեզահոգի վերակացուն սորան գործարան ընդ

ազարը քաջ պատերազմողի պէս զինեց իրեն, որ զօրաւոր {խօսքերով} իր ոգու եւ անվախութեան եւ կերպարանքի պատկերը այս

հոգեւոր տեղում մնաց։ Բացի սորանից, ուրիշ չար {խօսքերով} քեզ, Տէ՛ր, իմ վրայ նեղացնել էին աշխատում, թէ մ

ղների մօտ վազելով եւ միտք պղտորող խաբէբայական չար {խօսքերով} ասում էին. " Ա՛յ յիմար մարդիկ, ինչի՞ էք ունայն

բանը, յաջո՛ղ, թէ անյաջող: Պ. Մանթուխեանցը {խօսքերով} չպատասխանեց այս հարցմունքին, աչքով միայն ստորասա

սկոյն գործով ապացուցանելու: Ի՛նչ մի դժուար բան է {խօսքերով} միայն լինել ազգասէր եւ այսպիսի ամուլ շատախօսութեա

ապետ, որ դուք ձեր խորհուրդը տուեցիք ինձ շատ խիստ {խօսքերով}: - Ճշմարտութիւնը միշտ աչք է ծակում: - Ճ

ւրիշ կերպ չեմ կարող վերջացնել նամակս, եթէ ոչ այս {խօսքերով}, թէ դուք վշտացնելով իմ պատիւը, պարտական էք զղջա

ացում է դուռը. մարդիկ առանց ներս մտանելու, կարճ {խօսքերով} խնդրում են նորանից, որ շուտով պատրաստուի եւ գայ

մի քանի քայլ առաջ եկաւ եղբօր առաջեւ եւ ընդհատուած {խօսքերով} ասաց դրականապէս: - Այս րոպէիս պահանջում եմ քե

եւ թէ ստորագրել էր իւրեանց մահու դատակնիքը, այս {խօսքերով} համոզում է խոհարարը եւ երկու դաշնակը ցցւում են Խա

կով, երկրորդումը՝ գեղեցիկ հարսնացուի փաղաքշական {խօսքերով} ։ Մինը Հռովմի քահանայապետներից կողոպտեց եկեղեցակա

ւ սորա ժամանակը պապերի անկախութիւնը մնացած էր լոկ {խօսքերով} միայն, բայց Գրիգորը, որի խելքով եւ կառավարութեա

այն բանի մէջ մարդկեղէն աշխարհում այն է, որ ուրիշ {խօսքերով} անուանւում է պապական անմեղանչականութիւն։ Ինչո՞ւ

փետուրներով եւ բոժոժներով, օձ, սողուն, գորտ, {խօսքերով} միայն Պապական, իսկ իրողապէս Աստուած մի անձն դաւա

այսինքն՝ Խորենացու առարկան նուագն է կամ Չամչեանի {խօսքերով} ՝ " նուագն է խնդիր սեռի բայիս հնչեցուցանէ ", ուր

երնից խօսելով հանդէս չի գալիս. ներգործողքը իրենց {խօսքերով} կամ գործերով ցոյց են տալիս մեզ իրենց ո՛վ եւ ի՛նչ

է ստանում, որ տասը պատկերի նիւթ կը լինի, որոնց {խօսքերով} միայն ստորագրութիւնը ամբողջ երեսից աւելի է: Թողա

իճանի գեղեցկութիւն ունին, որ մենք չենք կարող մեր {խօսքերով} բացատրել: Իսկ մէջ բերել հեղինակի գրուածը նոյնպէս

կութեանը: Մեզ էլ շնորհաւորում ենք, Խանումի {խօսքերով} (եր. 76), թէ " Աչքդ լիս. փառք աստուծու, անշ

ւց յետոյ անհնար է քերել հանել ազգի վրայից։ Ուրիշ {խօսքերով} ասելով՝ ինչ պատմական եւ բնական պատճառներ ունէր հ

րող են համարուել որպէս առաջադիմութիւն"։ Այս {խօսքերում}, պ. Հայմը մեծապէս սխալւում է, եւ դորա պատճառն

, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը այլ բան են եւ {խօսքերս} ՝ այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղից իմացաւ Պ. Իսահակեան

եւ եկեղեցին: Հերի՛ք է, արտասուքը խեղդում են {խօսքերս} կոկորդիս մէջ, աչքերս ընդունակ են այժմ առաւել լալ

Անբաղդ Հայկածին Քաջերն յանձնեցին Ասել {խօսքերս} Ասկճի Գասպարին. Հայաստան աշխարհ.

սը բացեց կնիքը եւ աչքերը տրորելով կարդաց հետեւեալ {խօսքերս} ․ " Սրտակից բարեկամ. ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ․

ան կերպով իրեար ողջունելուց յետոյ իմ հիւրի առաջին {խօսքը} այն եղաւ, որ հարցանէ ինձանից զանազան նորութեններ

ր, լաւ է. մի՛ բարկանար, մեք շատ խոր մտանք, իմ {խօսքը} Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսի վերայ էր, որ իւր ուսում

էջ: Մեր սիրելի Հայերը, որպէս նաեւ Ասիացիք, այն {խօսքը} ընդունում են, որ դուրս էր գալիս բարեկամի կամ համ

ստեղ, շատ անգամ կրկնելով " ազգային ուսումնարան " {խօսքը}, թէեւ իսկոյն վերաբերած ենք Եւրոպական եւ բազմակող

եւ խաբեբայութիւն, տարակոյս չկայ, որ այդպիսիների {խօսքը}, կարծիքը, ցնորաբանութիւնքը իմ համար մի ժանգոտ կ

ան, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը չեն մոռացել Կեսարի {խօսքը} ՝ age quod agis, որ դադարելու չեն ներգործելուց,

րի մանկավարժը: Ես, հերքելով նորա այն երախայամիտ {խօսքը}, թէ " հանգամանքը բռնի խլել են Խորենացու բերանից

րում լայնարձակ ասպարէզ ստացաւ ժողովրդական կենդանի {խօսքը}, որ է ազգի բարոյական կեանքը եւ հոգին: Անցեալ տա

րոպէիս գտանուելով իմ ձեռքում, յանդգնո՞ւմ ես այդ {խօսքը} ասել: - Խնդրում եմ չբարկանալ իմ վերայ, եթէ

կել զհամախոհս Մխիթարեանց, ուրեմն շարունակենք մեր {խօսքը}: Անանուն Փեփէ Մարիձայի մը զաւակ ելաւ, տետրա

երայ խորհելո՞ւ, թէ... - Չէ՛, - ընդհատում է {խօսքը} Բէգզադէն, - մեր ընկերութիւնը բամբասանքի ընկերութ

ազգային դպրոցներ, որոնց մէջ պիտի լսուէր հայկական {խօսքը}, ուր Հայոց բառերով պիտի ներս մտանէին ազգի զաւակն

ն օրից...: Հա՛յ կանայք, ձեր հետ է այսօր իմ {խօսքը} ։ Ազգի վերանորոգութիւնը եւ փրկութիւնը լոկ երազ է

կը համարես, երբ որ կը կարդաս " հեշտ ճանապարհով " {խօսքը}, բայց այն ժամանակ յիշիր, որ Հայերը ունին եւ պահ

րանում, որովհետեւ կեանք ունի: Աւարտելով մեր {խօսքը} այն չորս խնդիրների մասին, որ եղած էին մեզանից՝

ի վերայ, որ պիտի ազատենք, - ընդհատում եմ ես նորա {խօսքը}: - Բայց դու պայման դրեցիր, որ գրաւ դնելու

զբաղած: Բայց, - ինքնաբաւական կերպով յառաջ տարաւ {խօսքը}, - պիտի իրաւունք տալ մեզ, որ կտրիճի պէս գործ կա

ելնէ: - Հողը իմ սեպհականութիւնս է... {Խօսքը} բերանը մնաց: Այն կողմից կտրիճի մինը, երկաթի տրա

երկի տակ: - Կեցցէ՛ մահ: Այս էր վերջին {խօսքը}, որ լսուեցաւ: Եւ խեղճ մարդը, վարատական եւ անհո

արժէք ունին նորա աչքում: Շատ դառն է մեզ ասել այս {խօսքը}, բայց ծածկել այն, ինչ որ զգում ենք, համարում ե

ից եւ աղքատութենից, այն ժամանակ ես կը հասկնամ քո {խօսքը} եւ, ընդհանուրի շահի մէջ եւ իմ սեպհական շահը տեսն

ժող զօրութիւնը"։ Մեր բառարանի մէջ հնազանդութիւն {խօսքը} չկայ, որովհետեւ հրամայական եւ հնազանդական առնչու

էր, նզովում էր հրապարակաւ մարդերը. Որ իւր {խօսքը} չէին պաշտում ու իւրեանց հին կանոնով Վարւում

Դա աղջկայ մի աստղ էր, Որ իւր հօր ու մօրը {խօսքը} Իւր կեանքումը յարգած չէր. Նա փախել է

Ուրախացի՛ր, դու Հայաստան, Լսելով քո որդու {խօսքը}. Փառք ու պատիւ քեզ կը բերեն Քո մարմն

ահու պատանք լուանում եմ քո համար ". Եւ այս {խօսքը} ասած չասած, ծուխի պէս Անյայտացաւ իմ աչքիցը

. ի՞նչ վնաս... Միւսներին էլ օրինակ... {Խօսքը} բերանը մնաց: " Տօ՛, այդ կնդուկ պոչատին

նպտուղ եղան քո պատճառներով... "։ Դեռ {խօսքը} կիսատ, դռները բացուեց Սեւագլուխ մի մարդ մեր

օրագրի պաշտօնակատարութեան մասին։ Անշուշտ, մեր {խօսքը} վերաբերում է այնպիսի օրագիրների, որ մասնաւորապէս

րուած լինէր մասնաւորապէս այս կամ այն նիւթին։ Այս {խօսքը} ասում ենք մենք՝ նայելով մեր ազգի ներկայ վիճակին

յետոյ ո՞րքան աշխատութիւն պիտի մեր Ազգին Հայկական {խօսքը} վերակենցաղելու, քանի՞ սիրտ ու ձեռք նոր հայախօսու

մ է իւր հետ միասին եւ մեր ընթերցող ազգը։ Մեր {խօսքը} գերապատիւ Նազարեանցի " Հանդէս Նոր հայախօսութեան "

համար։ Առաջին հատորը, որի վերայ է այժմ մեր {խօսքը}, ազգի փոքր ի շատէ գրագէտ բազմութեան եւ զարգացած

միայն իրաւունք չէ, այլեւ անբարոյականութիւն: Մեր {խօսքը} այն է, թէ գիտութիւնքը, մարդու կեանքը, ժամանակը

անն էլ այն է, որ ուրիշ խօսքերով եւ եթէ մարդկային {խօսքը} կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապա ուրեմն ամէն խօսք իրար

երի հարստութիւնը: Այստեղ վերստին կատարւում է մեր {խօսքը}, թէ ազատութեան կենդանի գործողութիւնը (процесс)

Ֆրանսիս XVIII դարու փիլիսոփայութեամբ, որի վերջին {խօսքը} էր 1789 եւ 93 թուականները: Բայց որտեղի՛ց յանկարծ

Հարկաւոր է ուրեմն աւելի քաջ բացատրել մեր այն {խօսքը}, թէ " անդրանկական համակարգութիւնը անգլիական ազգի

արքը պարտ են քեզ օգնական լինել, բայց սուտ էր այդ {խօսքը}. պապի ասութեամբ քեզ պարտ է նոցայ իշխանութեան տակ

է առանց ձանձրութեան կը լսէք: Այստեղ ես նորա {խօսքը} կտրեցի ասելով. առ ժամանակ թո՛ղ այդ բաները, նախ

ացուն սորան գործարան ընդունելու, ասաց " Թո՛ղ ձեր {խօսքը} լինի, սակայն քա՛ջ իմացիր, որ մի փոքր ժամանակից

աւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ չտարաւ իւր {խօսքը}, եւ եզրափակեց այստեղ իւր պատմութիւնը այսպէս. Այ

էին: Ո՜հ տարաբախտ Հռոմ, ասաց նա, ընդհատելով իմ {խօսքը}. քանի՞ցս անգամ այսպէս քո բախտաւորութիւնը զոհեցին

շակի բաներ նորանից, բայց նա չկամեցաւ յառաջ տանել {խօսքը}: Ես եւս անքաղաքավարութիւն համարելով ստիպել նորան

արհաւիրքը: Երբ, կատակ համարելով, մեր բարեկամի {խօսքը} մերժեցինք, այն ժամանակ ցոյց տուեց նա մեզ մի պաշտ

ապեցան։ Մեծ շահ համարելով իրենց անձերին երկնաւոր {խօսքը} ՝ միշտ պատրաստ ունեցան, որ թէ՛ իրենց եւ թէ՛ լսող

ութեան եւ իմաստութեան որպէս պատճառ ընդունեցին այդ {խօսքը} ՝ սորվելով մարգարէից, որ ասում է, թէ. " Ով որ

լինի"։) Պատճառ, ճշմարիտ, արդար եւ օրինաւոր {խօսքը} ՝ ժողովրդին խրատելու համար ասուած, երկնաւոր լուս

որ իրենցից խնդրողներին տալ կարողանան աստուածային {խօսքը}, հոգու փրկութեան համար։ Այս տեսակ մարդերից մ

մարդերից. ուստի միտքը բերելով եւ յիշելով Պաւղոսի {խօսքը}, թէ. " Թո՛ղ աստուածասէրքը ամեն ժամանակ այնպէս ա

ամայեցիր, որ միւսանգամ կրկնէ այն մարդոց ուղարկած {խօսքը}. որի ընդդէմ դու, Տէր, ուրիշ էլ շատ բաներ ասելո

մ թաղէ՛. չլինի թէ մի մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգու {խօսքը} իմ վրայ բերէ, թէ՝ վա՜յ նորան, որ չար ագահութիւ

րի՞ համար շնորհուելով պարգեււում է վարդապետութեան {խօսքը}, ասողի՞ համար. չէ՞ որ ախորժանքով անկաջ դնողների

սկ երբ դոցանում առատացաւ այդպիսի չարակամութիւնը, {խօսքը} դադարեցաւ եւ արգելուեցաւ, եւ ո՛չ թէ ասողից, քա՛

չեն պակասում ", այլ դոցանից, որ իրենց փրկութեան {խօսքը} չլսեն. որոնց վրայ կատարւում է Հոգու խօսքը, որ ա

ութեան խօսքը չլսեն. որոնց վրայ կատարւում է Հոգու {խօսքը}, որ ասում է, թէ. " Տիրոջ խօսքերը լսելու սո՛վ կ

ում յիշել զարմանալի եւ երեք անգամ երանելի աւազակի {խօսքը}, որ խաչին վրայ իր թշուառ ընկերին էր ասում, թէ.

ու ժամանակին նայելով, երկիւղով հասկանայ, թէ այդ {խօսքը} վերաբերում է այն ամեն մարդոց, որոնք նոյնտեսակ գո

նարժանէ իբրեւ զբերան իմ լիցիս"։ § 5. Բնագրի {խօսքը}. " 'ի շնորհացն որ ելանէին 'ի բերանոյ նորա " (եր

ք"։ Մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի Նորքի {խօսքը} հանել, երբ բանը Նոր քաղաքի վրայ է, եւ երբ Նոր ք

կեղեցու մէջ հաւաքեց այն սուրբ ժողովը, որի վերջին {խօսքը} էր անա՛թեմա Լեւոնի տումարին։ Կարելի՞ բան է թո

պեցու " 'ի նմին աւուր յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " {խօսքը} վերաբերւում է Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցուն ո՛չ, այլ վ

որ ունին իրենց յատուկ անունը։ Համառօտենք մեր {խօսքը} ։ Փարպեցուն յանձնուել է Նոր քաղաքի Ս. Կաթողիկէ ե

իշ ուսուցիչք, երբ յոքնականապէս վարում է վարդապետ {խօսքը}, եւ եթէ մենք էլ յոքնականապէս պիտի հասկանանք։ Այ

ղիկո՞ս է հասկանում պ. Էմինը քահանայապետ աշխարհին {խօսքը}, եւ ուզում է ասել, թէ Փարպեցու Սիւնեաց աշխարհու

րաբերութեամբ աւելցնում է " քահանայապետ աշխարհին " {խօսքը}, որով, յատկացնելով նորան Սիւնեաց երկրին, պարզա

թութիւնը բացատրելու, յիշատակարանների այս կամ այն {խօսքը} մեկնելու կամ լուսաբանելու, պարտակա՛ն է հերքել եւ

ւում է, թէ ո՛չ անխորհրդաբար ասում է Փարպեցին այս {խօսքը}, երբ իր ազատութիւնը հիմնում է պարեգօտի վրայ՝ աւ

ծէն եւ 'ի մանկտւոյն"։ Չորրորդ, Փարպեցու այս {խօսքը} " եւ ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն ", յայտնի է, թէ ա

էր Աղան քո Տեառն քեռի էր " (եր. 41)։ Եթէ քեռի {խօսքը} պարզապէս մօրեղբայր հասկանանք, եւ պիտի այսպէս հաս

հասկանալ, որովհետեւ ուրիշ նշանակութիւն չունի այդ {խօսքը}, որքան մեզ է յայտնի, ապա ուրեմն Վահանի մայրը՝

, թէ իրաւունք չունինք բանի տեղ չդնել այս եւ այլն {խօսքը}, որովհետեւ շատ անգամ Չամչեանի աղբիւրը այդ խօսքն

մեն բան նշանակելով, մեր թարգմանութեան մէջ բնագրի {խօսքը} պահեցինք, որովհետեւ չգիտենք ստուգապէս, թէ ի՞նչ

ի Կաթուղիկէսն " (եր. 42) մենք, 'ի Կաթուղիկէսն {խօսքը} Իմաստութիւն (Սողոմոնի) կարդալով թարգմանեցինք,

) կարդալով թարգմանեցինք, որովհետեւ այն Փարպեցու {խօսքը} չէր։ Կաթուղիկեայց անունով յիշուած վկայութիւնը ո՛

ել ենք " առաջին թղթում ", որովհետեւ յերկրորդումն {խօսքը} Փարպեցու խօսքը չէր, այլ օրինակող գրիչների աղճատա

թղթում ", որովհետեւ յերկրորդումն խօսքը Փարպեցու {խօսքը} չէր, այլ օրինակող գրիչների աղճատանք. պատճառ, մ

. Առաջ., գլ. ԺԱ., համ. 31)։ (Դատապարտէաք {խօսքը} պիտի կրաւորականապէս հասկանալ, յունական բնագրին հ

դիւնքը կամենում են դնել մեր առջեւ որպէս գիտութեան {խօսքը} ։ Գիտութեան խօսքերը չեն դոքա, եւ գիտութիւնը նոյն

նցքը։ Ի՛նչ իրաւունք ունինք " 'ի Սեւկոյ դրախտին " {խօսքը} բացարձակապէս ներգոյական հոլով ճանաչել, " Սեւկոյ

րկար բարակ խօսել։ Նախ՝ գլխաւոր քահանայութեան {խօսքը}, որպէս նաեւ քահանայապետ բառը, միմիայն Հայոց կաթ

յաթոռ կաթողիկոսութեան"։ Յայտնի է, թէ հայրապետ {խօսքը} կաթողիկոս չէ նշանակում այստեղ, այլ՝ եպիսկոպոս,

թէ հերիք չէ համարում լոկ " գլուխ քահանայութեան " {խօսքը} եւ Ս. Ղեւոնդի բերնով Ս. Յովսէփին անուանում է "

հաւանականաբար ենթադրել, թէ Փարպեցու քահանայապետ {խօսքը} վերաբերւում է նաեւ գո՛նէ Սուրբ Ղեւոնդին, եթէ ոչ

հանաներին։ Անտարակոյս, պ. Էմինի քահանայապետ {խօսքը} միակողմանի հասկանալն էր պատճառը, որ ինչպէս § 21

նք, թէ կարելի է այս տեղում գլխաւոր քահանայութեան {խօսքը} կաթողիկոս հասկանալ, բայց եւ այնպէս, մեզ թւում է

յաշխարհիկ բարբառ, որ միանալով (կրճատուել է բարբառ {խօսքը} եւ մնացել է միայն բառը, որով եւ դարձել է մէկ բառ

րթը գոված ջուր ա, համա սրա խումը չունի"։ Այս խում {խօսքը} ճիշտ այն է նշանակում, ինչ որ մենք ուրիշ բառերում

լինէր եւ Թուղթն էլ չյայտնուէր, ընդունէինք Վարդանի {խօսքը} ։ Բայց, քանի որ Հմայեկի կնոջ՝ Ձուիկի սնուցած հոյակ

է նոցա մօրը՝ Ձուիկին, մենք չենք ընդունում Վարդանի {խօսքը} ։ Փարպեցու Թղթից իմանում ենք նորա յարաբերութիւնը Ձ

դարձեալ որպէս բովանդակութիւն գործ է ածում "գլուխ" {խօսքը}. "Գլուխք պատգամաց թղթիս ամբաստանութիւն էր" եւ այլ

ում է Էջմիածին գնալ Երեւանից՝ կաթողիկոսի վճռական {խօսքը} լսելու համար։ Բայց ո՛վ վատաբաղդութեան ազգիս.

մէջ լուռ, անշարժ. եւ մի՞թէ ճշմարիտ չէ Մարգարէի {խօսքը}, թէ մարդը վայրի ծաղկի պէս ծաղկում է. փչում է նո

ան լինել ձեզ... Սատանան, ընդհատելով նորա {խօսքը}, պատասխանեց - Սիրական Բուբանդուս, սկսիր շու

ւնը իւր խօսելու ժամանակ, բայց երբ աւարտել էր իւր {խօսքը}, պատասխան չստանալով գրականութեան դեւից, աչքը ձգ

ել իւրեան կամ համարուել ուրիշների աչքում: Ես այս {խօսքը} ասում եմ միմիայն մեր հայերի համար եւ ոչ ուրիշ ազգ

անելու էր բոլորը․ այս դիտմամբ կտրելով պ. Մարկոսի {խօսքը}, ասաց. - Եղբա՛յր, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ

մէջ... - Միթէ դու մի բան տեսա՞ր, - կտրեց {խօսքը} պ. Շաքարեանցը: - Եղբայր, ես կոյր չեմ, եւ

մանքները, որ ուրախութիւնը համ տայ նորա բերանին: {Խօսքը} մեր մէջ մնայ, մարդը այդպիսի ժամանակ պիտի մի փոքր

ամենայն տեսակ լրբութիւն առնել, - յառաջ տարաւ իւր {խօսքը} պ. Մարկոսը: - Գիտե՞ս, որ նա հարբելու էր եւ

ին, նոցա միտք հասկացնող միջնորդը չէր աստուածեղէն {խօսքը} եւ բանականութիւնը, այլ մի տեսակ կատաղի ցնցողական

րստացած մարդ․ այս պատճառով եւս, նորա կարծիքը կամ {խօսքը} աւելի մեծակշիռ է: Սակայն այս է բանը, որ այդ ծեր

, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, երբ կոմսը աւարտեց իւր {խօսքը}, - բայց ասես թէ ասածներդ խելքիս նստում են. ինչե

բան ասել, բայց Մահտեսի Թովմասը յառաջ տանելով իւր {խօսքը} չթողեց նորան բերան բանալ: - Ձեր խօսակցութիւն

լի են դորա ախոռի մէջ... - Ձեր պատմելով, - {խօսքը} ընդմիջեց կոմսը, - դորա ախոռը բաւական նմանութիւն

Ձեռքում բռնել էր մի թուղթ: Կոմսը վերջացնելով իւր {խօսքը}, դարձաւ դէպի օրիորդը հարցանել, թէ ինչ թուղթ էր

ւրդը, - շարունակեց բժշկապետը, ընդհատելով պարոնի {խօսքը}: Պ. Յովնաթանեանցը իւր կարգով ընդհատեց նորա

: Պ. Յովնաթանեանցը իւր կարգով ընդհատեց նորա {խօսքը}: - Պարո՛ն բժշկապետ, ես բարերար եւ գործակալ

լի չէր ինձ տեսանել: - Այո՛, այդ է իմ վերջին {խօսքը}: - Համաձայնեցէք, պարոն բժշկապետ, որ դուք ձ

ստերս հիւանդութիւնը... - Առաջինը, - կտրեց {խօսքը} տիկին Յովնաթանեանցը շտապ խօսելով, - ընտանեկան բա

ն մի կերպ հանգստութեամբ: - Բայց, - կտրեց նորա {խօսքը} Շահումեանցը, - մի այնպիսի բան է, որ կամք ունէր,

լուն կասկած չտանի... - Դու ընդունու՞մ ես, - {խօսքը} յառաջ տարաւ Շահումեանցը, - թէ աշխարհը ենթարկուած

ի՞նչ ասել է ձեւ. ձեւը կերպարանք է, բայց այստեղ {խօսքը} իրի վերայ է եւ ո՛չ նորա ձեւի: - Ի՞նչ առնես,

բայց փայտը կորուսանում է իւր փայտութիւնը, - կտրեց {խօսքը} Թիւթիւնճի-օղլուն, - մոխիրը այլ է, փայտը այլ. դո

նճի-օղլուն, րոպէաչափ լռութենից յետոյ, - բայց մեր {խօսքը} մահի վերայ էր եւ դուրս եկանք կղմինդրի եւ փայտի վե

, պէտք է նորա համար պատրաստութիւն տեսանել"։ Այս {խօսքը} Թիւթիւնճի-օղլուի համար մի այնպիսի բացասական էլեկտ

ի համար, փեսայի նոցայ տուն գալը, - ընդհատեց նորա {խօսքը} Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ամենայն ժամանակ բաց է մ

դուք անպատճառ կամենում էք, ի՞նչ պիտոյ է առնել, {խօսքը} կտրիճինն է... Պարոն Մկրտիչը չթողեց, որ աւա

չը չթողեց, որ աւարտէր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը իւր {խօսքը}. իսկոյն բռնեց նորա մսի աւիշկով եւ իւղով տոգորուա

արմարիոն: - Մկրտիչը եկել էր, - շարունակեց իւր {խօսքը} մայրը, - որ շուտով հարս առնենք քեզ, զաւա՛կս, ի

ս եկել, այժմ եկած չեկած, այդ է քո քաղաքավարական {խօսքը}, - պատասխանեց կինը: Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտեցաւ

Շատ ուրախ եմ: - Այդ դատարկ բաներ են, - կտրեց {խօսքը} Թիւթիւնճի-օղլուն, - թող նոքա իւրեանը թէյովը պարապ

ուն, - այսինքն... - Ամենայն կողմից, - կտրեց {խօսքը} Շահումեանցը, տեսանելով, որ կակազում է Թիւթիւնճի

տաք, - ասաց Շահումեանցը, - ես պատիւ կը համարիմ, - {խօսքը} եղաւ սորա պատասխանը: Բայց այս խօսակցութեան մ

հայեացքը մարդու եւ մարդկութեան վերայ, - վերջացրեց {խօսքը} Շահումեանցը, տեսանելով, որ տիկին Թիւթիւնճի-օղլո

խ ցաւեցուցի... - Ի՞նչ էք հրամայում, - կտրեց {խօսքը} Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես շատ ուրախ եմ, եւ ցանկանու

յց յետոյ լաւ էր համարում, լսել նորա մի քանի ասած {խօսքը}, եւ եթէ տեղիք կը լինէր այդպիսի մեղադրանքի, ապա

նձ մի խորտակիչ հարուած, հանդարտ հոգով կը լռեմ քո {խօսքը} ` թէեւ լինէր այն իմ մահու դատակնիքը... - Այ

ւ պաշտել: Հազիւ թէ Շահումեանցը աւարտել էր իւր {խօսքը}, Մանուշակը վեր առեց. - Ինչ որ դու ասում ես ա

ւր դուստրը, այնպէս սուրբ էր նորա համար Մանուշակի {խօսքը}, որ թէեւ աչքով տեսանում էր նորա թուլութիւնը, այ

րջին գնդակը հալուեցաւ"։ Հազիւ թէ ասել էր նա այս {խօսքը}, կատուն մլաւեց դարձեալ, եւ ամենակործան կայծակը

իլ լինելը... - Եթէ դու այդպէս մտածում ես, - {խօսքը} վեր կալաւ Աղուանեանցը, - ես բոլորովին համաձայն եմ

ած է, քարը թանկագին... - Գիտեմ, - ընդհատեց {խօսքը} Աղուանեանցը, - բայց դու չգիտես, թէ ինչ ապաբախտու

մատանու պատմութիւնը, ապա թէ ո՛չ... Վերջին {խօսքը} ասելու ժամանակ Վարդ-խաթունը հափշատկել էր սեղանի վ

ւածը, այն պատճառով Աղուանեանցը շտապեց կտրել քրոջ {խօսքը}, եւ որքան կարելի է հանդարտեցնել նորա ալեկոծուած

մ էր այս պատմութիւնը: Երբ որ աւարտեց եղբայրը իւր {խօսքը}, քոյրը մի գազանական լացով ողբաց իւր ամուսնու մահ

. որով խոստանում էր սիրականը այսօր իսկ վերջացնել {խօսքը}, եւ ստանալ Թիւթիւնճի-օղլուի ճակատագրական համաձայ

ցի առաջարկութենից, եւ կամենում էր ճիշտ պահել իւր {խօսքը}, որ տուել էր ուխտաւոր Մկրտչին: Մանուշակը ոչի

. Այդպիսի նեղսիրտ փեսայ մեզ հարկաւոր չէ: Այս {խօսքը} աւարտած, նետեց նամակը սեղանի վերայ: Մանուշակ

այս միաբանութեան վերայ, եւ մի քանի բամբասողների {խօսքը} հերիք պատճառ է լինում Պապին, կասկած տանելով Մխիթ

նոյնքան ժամանակ է, որ եւ կրօնը կայ։ Այստեղ մեր {խօսքը} միայն լինելութեան վերայ է եւ ո՛չ այսպէս կամ այլպէ

ակուելով այդ ազատական կրօնի առաջնորդութեամբ։ Մեր {խօսքը} այստեղ ընդհանուրի վերայ է եւ ո՛չ մի քանի մասնաւոր

ւ գործարան սոսկալի եւ սարսափելի յանցանքների։ Մեր {խօսքը} այս կերպով յառաջ տանելով՝ ասում ենք, թէ մարդը ո

արոյականութեան մասնաւոր եւ սեպհական աղբիւրը. մեր {խօսքը} այն կանոնադրութեան վերայ է, որով վարւում էին Մխի

սիրական Հայերի արմատական ախտերից մինն է։ Այս ծանր {խօսքը} ասում ենք՝ ոչ թէ նայելով ազգի այժմեան սառնութեանը

մանակ հրաւիրում էր իւր չորս օգնականքը։ Բայց նոցա {խօսքը} ոչինչ ազդեցութիւն չունէր. Գեներալի կամքիցն էր կա

ւքանդ եղած հասարակութիւնը արտաբերում է իւր վերջին {խօսքը}, այսինքն՝ կոյր հնազանդութիւն։ Այս էր հիմնարկող

բերեն, թո՛ղ մարդավայել կերպով հերքեն հակառակորդի {խօսքը} եւ լուսափայլ կացուցանեն իւրեանց ճշմարտութիւնը։ Ա

ը մի տեսակ մարդերի, որ նուիրած են իւրեանց անձը, {խօսքը} եւ գրիչը սորա կամ նորա պակասութիւնքը ծածկելու:

իայն այո՛, կամ ո՛չ. երրորդը չկայ: Չմոռանան այս {խօսքը} այն ազգասէրքը, որ իւրեանց սէրը դէպի ազգը յայտնու

նիչքը մեր ազգի, ուր եւ իցէ։ Վերջացնելով մեր {խօսքը}, յայտնում ենք Պ. Գամառ-Քաթիպային մեր սրտի անկեղ

գործ դնել կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր {խօսքը} բուն հասարակ ժողովրդի վրայ է) չունի այդ ազատութի

բողջապէս, ինչպէս " ներկում է ", որպէսզի ներկում {խօսքը}, էական է բային խնդիր չդառնայ եւ գաղափարի շփոթութ

վ, այնպէս, որ մէկ ամբողջ վանկ պակասում է, որով {խօսքը} թեթեւանում է։ Եթէ գրենք " ներկում են ", այն ժամ

։ Եթէ գրենք " ներկում են ", այն ժամանակ ձեռքերը {խօսքը} չէ կարող իր ըթը նու փոխել եւ եթէ այդպէս խօսող էլ

ուն, ինչպէս ձեռ-քեր-ն են-ներ-կում, որով ձեռքերը {խօսքը} առանց իր նշանակութիւնը փոխելու կամ կորցնելու ձգտո

վում է եւ անխտիր գործ է դնում ճիւղեր, ճիւղերու։ {Խօսքը} այն չէ, թէ առաջինն է գեղեցիկը, թէ երկրորդը, այ

ղե՞րի, թէ՞ ճիւղերու։ Ոչ լոկ այս բառի վրայ է մեր {խօսքը} եւ ոչ իսկ պ. Պռօշեանցի գրուածքի վրայ. այսպիսիք

ում է սեռական հոլովով եւ նորա մօտ դնում է կամ չափ {խօսքը} ՝ գործիական չափով, կամ համեմատ խօսքը եւ կամ մի ո

մ է կամ չափ խօսքը՝ գործիական չափով, կամ համեմատ {խօսքը} եւ կամ մի ուրիշ խօսք, որ աւելի յարմարութիւն ունի

հետ է կանգնել իր խօսքից եւ էլ չէ ուզում: Արշաւրի {խօսքը} փոխելը եւ նորա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են վարում

ելի յիշեցնում է մեզ ֆրանսիական " le roi le veut " {խօսքը}, քան թէ մի բնական երեւոյթի պատճառ կեանքի կամ նոր

ուէր է տուել իր ծառային եւ ծառան, առանց տիրոջ մի {խօսքը} եւս մոռնալու, կատարում է պատուերը: Մենք գիտենք

յի հետ մասն ու բաժին չունին, եւ նոցայ հետ չէ մեր {խօսքը}: Մենք եւ ոչ իսկ ուզում ենք վրդովել նոցայ քունը.

ի հետ, մենք իսպառ մերժում ենք. նախ, որ անպարան {խօսքը}, այսինքն պարան միացած բացասական ան մասնիկի հետ մ

վերջինը եղած լինէր դպրութեան մէջ, մինչդեռ Ապարան {խօսքը} (յատուկ առքով) երեւում է գործածուած: Երկրորդ,

եւ Մասիսի եւ Արագածի երեւակայեալ պատկերները: Այս {խօսքը} գործ դրինք այն պատճառով, որ ոչ Մասիսը նման է իր

ակը: Այո՛, կարող էր եւ այն ժամանակ երեւիլ. մեր {խօսքը} այդ չէ, այլ այն, թէ լոկ անունը չէ կարող ընդունո

որին բնաւ մեր եկեղեցին չէ ճանաչում: Սուրբ Հելմոս {խօսքը}, ինչպէս կարծում են Հելենէի աւերանքից է առաջացել

նէ ուսանել կամեցողի աոջեւը որպէս գիտութեան ներկայ {խօսքը}: Մեզ թւում է, թէ մեծ ծառայութիւն ցոյց տուա

ները իրենց կը քաշէին մեր ուշադրութիւնը: Բայց մեր {խօսքը} հասարակ ժողովրդի օգտին վրայ է, թէեւ, այո՛, Ցիմ

են այն բոլոր արարողութիւնքը որոնց մասին եղաւ մեր {խօսքը}, պատճառ կեանքի եւ ընկերական պայմանքը փոխուած են

իքը եւ մաքրել հայկական անդաստանը: Ահա մեր վերջին {խօսքը}: Պ. Պռոշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ

գործ դնել կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր {խօսքը} բան հասարակ ժողովրդի վրայ է) չանի այդ ազատութիւն

ց այն, ինչ որ անկողոպտելի է: Մենք ասում ենք այս {խօսքը}, որովհետեւ մի քանի այդպիսի ինքնահաւան եւ անգործ

իս մեր ականջին, երբ լսում ենք հայկական անբռնադատ {խօսքը}, երբ այդ ձայնը դուրս է գալիս ուղղակի ազգի սրտից

տելով ուրիշների վիճակագրութեանը հետ ասում ենք այն {խօսքը}, թէ մեր ազգը շատ խոցերից ազատ է: Բայց, չն

կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ լսում են լոկ խաւարի {խօսքը}: Վերջին աստիճանի բարբարոս ազգերի մէջ եղած կանացի

եւ կապակցել, թէեւ նոր հոլովներով, այժմեան հայի {խօսքը}: Բայց ժողովուրդի անկաջին ծանր է եւ անբնական. - ի

ոնից: Մենք, հերիք համարելով առայժմս այսքան {խօսքը}, կտրում ենք մեր ճառի ընթացքը, ձեռք զարկած լինել

իտքը արդէն խօսելի բանը դասաւորում է. պատճառ, որ {խօսքը}, որ ձայնաւորուած լսւում էր օդի մէջ մեր բերանից,

պէտքերի իրաւունքը յափշտակելու չափ ուժ չունի։ Մեր {խօսքը} սիրահար մարդու վրայ չէ, սիրահարը օրէնք եւ իրաւու

թիւնը պիտի չափուի բնութեան չափով։ Բայց մարդկային {խօսքը} կամ նորա ձեւը անտեսանելի եւ մտքով միայն հասկանալի

ւմը։ Սորանից պարզ երեւում է, որ գեղեցկութիւն {խօսքը}, լոկ անզօր խօսք է, եթէ գործ է դրւում հին լեզուի

ելը սովորեցնում է ճշտութիւն"։ Իրաւ որ, կենդանի {խօսքը} աւելի ճապաղ է, քան թէ գրութիւնը, որ աւելի քիչ խ

ոզելու, որ իր կամքով համազօր է մարդկային կենդանի {խօսքը} ուրանալու։ Այն մարդը, որ մի անգամ հիմնաւորապէս

նալի՝ բովանդակելով իր մէջ արդի գիտութեանց վերջին {խօսքը} ։ Խօսել հազար ու մին մուրացած խառնուրդներով, խօս

մնականքն են պարտական գործ կատարել։ Ո՛չ, ազգային {խօսքի} տնտեսութեան մէջ ամենայն մարդ իւր վիճակի եւ կարողո

առնալ նոյնպէս իւրեանց ընկերներին։ Ես ազգային {խօսքի} շինութեան մասին խօսակցութիւնս կնքում եմ սորանով,

ռաքինի մարդերի ձեռքի տակ ուսանելով եւ աստուածային {խօսքի} մարգարիտը կատարելապէս իր մէջ ընդունելով՝ վերադար

տմութիւնը կարդալով, այս Թուղթն էլ կարդան եւ նորա {խօսքի} արժանաւորութիւնը փորձով հասկանան։ ԲՈՒՆ

ինձ քո ընտանիքին յանձնեցիր, դոքա եղան իմ վրայ քո {խօսքի} հրամանը կատարողքը, առանձին առանձին, ի՛րենց կամե

այս բանը դրականապէս։ Ուստի, եթէ հիմնուինք քեռի {խօսքի} վրայ, եւ պէտք է հիմնուել, ուրեմն Ձուիկն էլ, Ան

լ մի ուրիշ անուն, ապա, հիմնուելով Փարպեցու քեռի {խօսքի} վրայ, առանց երկարաբանութեան կ'անցնէինք՝ եւ բնա՛

ալով Մանուշակին, - ահա պարոն Շահումեանցը: Այս {խօսքի} վերայ փոքր մնաց, որ Մանուշակը ձէռքիցը ցած ձգէր հ

եցէ՜ք, պարոն Շահումեանց"։ Շահումեանցը առանց {խօսքի}, միայն գլխի շարժելովը շնորհակալ լինելով Թիւթիւնճ

յնով, - " առաջին գնդակը հալուեցաւ ", իսկոյն այս {խօսքի} վերայ կատուն, որ քծնում էր նոցա ոտքերին, երկրոր

թիւնը: Աստծոյ օրհնութիւնը լինի քո վերայ: Այս {խօսքի} ժամանակ արտասուքը փայլեցաւ Մանուշակի աչքերում:

րութեան հիմք դնելը։ Այս երկրորդ յօդուածի մէջ մեր {խօսքի} առարկան լինելու է ահա նոյն այդ ընկերութիւնը. յան

մ։ Երկրորդ, շատ անգամ հերիք է, եթէ հարցնողը իր {խօսքի} բայով ցոյց տայ ժամանակը, դէմքը եւ թիւը, պատասխա

ողի մեզ գլուխ բերել այդ կտիտ գործը։ Այս բոլոր {խօսքի} զօրութիւնը այս է, ա) թէ բայերը չպիտի բաժան գրվի

երցողքը մեր տկարութիւնը, երբ չենք կարողանում մեր {խօսքի} ընթացքը կտրել, երբ բանը գալիս է լեզուի մշակութեա

էլ են շահւում: - Ես արմանում եմ քեզ վրայ, - {խօսքի} մէջ է մտնում Սօսի մեծ եղբայրը Պարէտը, - ա՜յ տղայ

անելու, պիտո՞յ է ասէիր, թէ գնա դու այժմ, եւ ես {խօսքիդ} պատասխանը կը գրեմ նամակով այն պատճառով, որ բերան

մի փոքր հանդարտեց եւ, բոլորովին այլ ընթացք տալով {խօսքին}, շարունակեց. - Մի՛ բարկանար, լաւ է. մի՛ բ

ելը անօգուտ էք համարում ազգին։ Իբրեւ ապացոյց ձեր {խօսքին} ՝ մէջ էք բերում Խորենացու ողբը Հայոց ազգի վերայ ե

" ելդըրըմ"։ Մոմը վառուելով մինչ հասանում էր այս {խօսքին}, որ կայծակ է նշանակում, իսկոյն երկինքը մթնում է

լիան, այլ երկիրներ եւ կղզիք կենդանի վկայք են մեր {խօսքին}: Ասիոյ ապագան աւելի մեծ է, աւելի լայն է տնտեսակ

ջոցին ոչինչ այլ բան չէ, Բայց եթէ թարգման մուսայի {խօսքին}, Նորայ ասածը, որ նա լսում է, Մեզի բաշխում է զի

աշտօններ, ի՜նչ տխուր առարկաներ նիւթ են այսօր մեր {խօսքին}: Ա՞յս էր մեր գործը: Արիւն է կաթում մեր սր

աւագ մարդերի, պաշտօնատեարց եւ ծառայողների միաբան {խօսքին}, որ քեզ զգուշացնում էր, այդպիսի անիրաւ գործ չգո

քը։ Յովհաննէս կաթողիկոսը այսպէս է վկայում մեր {խօսքին}. " Մեծ հայրապետն Հայոց Բաբգէն առնէ ժողով եպիսկոպ

ած եւ Քո ուղարկած Յիսուս Քրիստոսը, վկայում է մեր {խօսքին} ։ Օրհնեալ է Աստուած, որին ճանաչելը պարգեւում է մ

վ, որ մենք հանդիսով հակառակուեցանք Փարիզումը այդ {խօսքին} եւ դատապարտեցինք համարեայ թէ բոլոր օրագրութիւններ

դու պատահէիր, որ խօսում էր քո հետ, փոխանակ նորա {խօսքին} պատասխանելու, պիտո՞յ է ասէիր, թէ գնա դու այժմ,

ւմ են մի հարուստի ժպիտին կամ կիսաքաղցր, կիսաթթու {խօսքին}, չեմ ասում, դեռ եթէ մի այդպիսի պարոն ճաշի կանչէ

ւամենայնիւ մեղք էր համարում հակառակուիլ Մանուշակի {խօսքին}: Եւ այս պատճառով եւս բժիշկ կանչելը թողուցին, ու

, խօսելու ժամանակ Մանուշակի հետ, հազիւ թէ երկու {խօսքին} ստանում էր մի պատասխան, եւ այն անիմաստ, կցկտուր

արստութիւնը։ Մատաղահաս Կայսրը լսեց իւր վարժապետի {խօսքին} եւ արգելեց Հօլանդացոց առեւտուր առնել Չինաստանի մէ

իշիլիէն չէր սիրում ամենեւին, որ հակառակուէին իւր {խօսքին} ։ Նա արտաքին կերպով հաշտուեցաւ Րիշիէի հետ, եւ հր

ւնը համաձայն է նորա գործածած՝ Կառամզինի իմաստուն {խօսքին}, ապա ի՞նչպէս պիտոյ է մեկնել նորա գործակատարութիւ

ը հաստատ է իր սիրու մէջ եւ խնդրում է, որ Սօսն էլ {խօսքին} հաստատ մնայ. " համայ, իմ աղլուխը քու գլուխը, ե

նը: Գուցէ ձեզ յայտնի չլինի, բայց վկայ է Աստուած {խօսքիս} ճշմարտութեանը, որ ձեր Խալիլ նայիբը, երկար ժաման

Ինձ արբածք խոնարհում են. Աստղերն էլ {խօսքիս} լսելով ` Ուրախ շողերով խաղում են:

ս միջոցին ծառան գանչեց. " Իմ պարոն, Լսի՛ր {խօսքիս}, բայց տե՛ս, դու ձայն չհանես. Ապա թէ ո՛չ,

ղաղութիւնը: Ես քեզ խօսք տուել եմ եւ հաստատ եմ իմ {խօսքիս}. եթէ դու եւս հաստատ ես քո վերայ, ուրեմն էգուց ե

Կեանք ուրացողը հեռացաւ Անբաւական իմ {խօսքից}. Ես ու Բաքոս մենակ մնալով Սեղան նստանք

ունով. ուրեմն, վայելեցէ՛ք եւ ուրախացէք: Այս {խօսքից} յետոյ ամենայն ոք, սկսեց ուտել իւր ամանից զանազան

ր Վարդիթերը Սօսին տան, իսկ այժմ հետ է կանգնել իր {խօսքից} եւ էլ չէ ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը եւ նորա դր

էս թէ աղջիկը տալը կամ չտալը կախւում է լոկ Գարեգնի {խօսքից}: Առաջ էլ ասացինք, որ հեղինակը անդադար պարա

գիդ, գիտեմ, չես կորուսանում Եւ խոստացած, {խօսքիցդ} յետ չես դառնում: Մի՛ հրաժարուիր, քան

քու երեխին, որ մի կապայ ես կարում, թէ էքսի օրը {խօսքիցդ} դուս ա գալի, ասում ես, թէ ա՜յ որդի, քեզ շոր կա

նչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին {խօսքն} որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազ

ինձ Սէր, կին, ինչո՞ւ Տէրն օրհնեց, Ակնարկում է {խօսքն} այն ի՞նչ ` Թէ ` աճեցեք... " եւ լռեց: Եւ կռւում

նչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին {խօսքն}, որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ.

էպէտեւ երեւիցեմ " (եր. 39)։ Դարձեալ, Պաւղոսի {խօսքն} է այս. " Եւ համարիմ կղկղանս " (Թ. Պաւղ. առ Փի

խօսքը, որովհետեւ շատ անգամ Չամչեանի աղբիւրը այդ {խօսքն} է լինում, որին ո՛չ տասնաւոր, այլ հարիւրաւոր ապա

ացարձակապէս ներգոյական հոլով ճանաչել, " Սեւկոյ " {խօսքն} էլ՝ դրախտին յատկացուցիչ։ Մեզ թւում է, թէ Փարպե

ուն կամ մի կոտոր կապերտ: - Ուրեմն ձեր վերջին {խօսքն} է հրաւիրել իմ փեսան, որի երեսը ցանկալի չէր ինձ տ

ուե՛լու կերպով կաղում են հաւատքի մէջ, բայց, այս {խօսքո՛վ} է միայն եւ ո՛չ գործով. պա՛տճառ, մարմնի պարկեշտո

ծ, նենգաւոր եւ այլ յանցանքների տէր լինելուց, մի {խօսքով}, հոգու անբարոյականութենից յառաջանում էր այդ կասկ

եան կեանքին: Անչափ են դորա չարագործութիւնքը. մի {խօսքով}, այդ մարդը մի շարժական գահ է սատանայի եւ բոլոր դ

ան արաղ, բայց ոչ դուրս տանել Ռուսսիայի ներս, մի {խօսքով} ՝ ամենայն տեսակ վաստակասիրութիւնք տարածել ամեն մի

րպը, մշակները, ապրուստը, բնակութեան վարձը, մի {խօսքով} ՝ ամենայն բան թանգ է, քան թէ Նախիջեւանի մէջ։ Բա

ան չափ օգնական լինել այդ գործի յառաջադիմութեանը՝ {խօսքով} եւ գործով, ամենեւին այն սրտով եւ այն ջերմեռանդու

ելով։ Ես, որպէս եւ ուրիշները, հասկանում եմ այդ {խօսքով} այն իդէայն, որ հասկացւում է լատինական immediate

ի երեսի բոլոր կրօնքը եւ դաւանութիւնքը: Ասել է մի {խօսքով}, թէ ոչինչ սուրբ բան չկայ ձեր համար աշխարհի երեսի

ան սերմը, վառել նոցա սրտում Հայութեան կրակը, մի {խօսքով} ՝ կատարել այն ընտանեկան պարտականութիւնը, որ ծնող

վ նորանց եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսի գրուածներով: Մի {խօսքով}, ես Յոյն կը լինիմ եւ Յոյների համար, կամ աւելի լ

եռք բերածներիս մինը եւս ազատութիւն է: Թո՛ղ, գէթ {խօսքով} օգուտ քաղեմ այդ արտօնութենից: Խօսակիցը վայր

ստել, եւ ի վերջոյ, որի արժէքը պայմանական է, մի {խօսքով} ՝ դրամը, որ մարդը վաստակել է: Բայց հողը նա չէ վ

րկադրէ նորանց դէպի յափշտակութիւն եւ կողոպուտ, մի {խօսքով}, բաբելոնեան խառնակութիւն: Բայց չէ պիտոյ մոռանալ

ն, զարմանք, զմայլանք, ցաւ եւ կարեկցութիւն: Մի {խօսքով} այդ բեմը սիրում է մարդու բոլոր հոգեբանական կարողո

ակառով. Շարան ո՞վ է, Ֆոյլը ի՞նչ է Մէկ {խօսքով} իմ առաջին. Երկու թունկի օրը չըխմել Մեծ

Ա՛հ, խելագար ապստամբք: Ուզո՞ւմ են, որ մի {խօսքով} Դորանց դժոխք ուղարկեմ, Կամ նզովքի շան

Հայաստան, որ երազական Եղել է այսօր իրօք եւ {խօսքով}, Ոչինչ աւելի հնախօսական Քան թէ անխորհ

ր մեզ գիր տուեց. Հողեր եմ վարում հեռուից ` {խօսքով}. Հրացան իմ պէսը կուրծքին ե՞րբ սեղմեց...

րամանովն եկար։ Շատ մարդիկ ինձի երբեմն {խօսքով}, Գանգատ տուեցին երբեմն գրով. Բայց եւ

որութեանը, որ գործել էր մեր վերայ այն գիրքը. մի {խօսքով} ՝ հրապարակաւ յայտնել մեր կարծիքը այդ աշխատութեան

իմութեան ասպարէզը " գոնէ տեսական յարաբերութեամբ " {խօսքով}: Զարմանալի է, որ չկամին հասկանալ, թէ մի փոքր թ

ոյն զօրութիւն ունի, ինչ որ ունէր առաջուանը. մէկ {խօսքով}, կենդանի սահմանադրութիւն եւ կենդանի օրէնք անսահմ

ա ձեռքում (մի շաբաթու մէջ, մի խոհարար կարդինալի {խօսքով} երեք անգամ արտաքսեց եւ երեք անգամ յետ բերեց: Միւ

չէր այնքան չափազանցօրէն գովել նորան թէ գրով եւ թէ {խօսքով}, մինչեւ անգամ նորան մի նոր Մեծ Կարոլոս ասելով Հռ

ալածանք եւ նախատինք ի սէր ազգին յանձն առնուլ. մի {խօսքով}, միայն նորա դրօշի տակ զինուորուիլ եւ նորա դրօշի

ահում իր տանը"։ Դարձեալ ասում էին, թէ " մէկ {խօսքով} պի՛ղծ եւ չարագործ մարդ է. վանք ունի այնտեղ Ղազար

չունի, այլ երկուքի գաղափարն էլ տալիս է միեւնոյն {խօսքով}, միեւնոյն դերանունով, որ նախնիք թէեւ սովորաբար

սկանում պ. Էմինը, ինչպէս Մխիթարեանք քահանայապետ {խօսքով} ՝ Հռովմի Պապը։ Թիւր ըմբռնողութիւն է, եթէ վերը յ

տմում էինք միմեանց ո՛վ ինչ գիտէր նորա վարքից, մի {խօսքով} ՝ բոլոր ընկերութիւնը ոգեւորուած էր նորա քաղցր եւ

անց յառաջաբանների եւ ընծայաբերութիւնների մէջ. մի {խօսքով} ամբողջ դժոխքի փառքը: Այս տեղագրական եւ համա

համար, գիշերը թռչում են յանկարծ մահիճներից: Մի {խօսքով}, թագաւորել է անկարգութիւն, խառնակութիւն, մտքեր

խանձողքը, ծոյլերը, ագահները, որկրամոլները. մի {խօսքով} դժոխքի բոլոր փառքը: Երբ սոքա բոլորը անցել էին,

եր քսանչորս շիշ. Մադեռա, Խերէս, Ռէյն-վէյն, մի {խօսքով} թունդ գինիներ տասն եւ ութն շիշ: Կատարումն օրինաց

ց երեսի, որի թերթերը ցիրուցան, որը ցեցակեր. մի {խօսքով}, բաբելոնեան խառնակութիւն: Ահա այս պահարանի մէջ

ան, ոմանք տրտմութեան, ոմանք յուսահատութեան, մի {խօսքով}, հոգու բոլոր զգացողաթիւնքը, բոլոր հոգեբանական ե

նա համբուրում էր նամակը, փայփայում էր նորան, մի {խօսքով}, այնպէս էր վարւում այն անշունչ նամակի հետ, ինչպ

, չիմացած նորա բնաւորութիւնը, վարքը, բարքը, մի {խօսքով} որպիսութիւնը, անունը միայն լսում էին եւ պսակուած

, այլ ընդհանրապէս, նորա վախճանը եւ նպատակը, մի {խօսքով} մարդը ամենայն կողմից, դարձեալ կրկնւմ եմ ` ոչ ֆիզ

, մտածութիւնը, ապրելու կերպը, եւ հոգին էս. մի {խօսքով}, բացի մարմնի կերպարանքից, որ Աստծուց է կախուած

որեց խնամք, դարմանատարութիւն եւ խաղաղութիւն. մի {խօսքով} ՝ նորա մահը գրաւական եւ ապահովութիւն եղաւ ամենայն

եց թամքին գօտին, ճանապարհի պարկը, հողաթափը, մի {խօսքով} ՝ ինչ որ կը վայելէր ուխտաւորի ունենալ, եւ այս կե

կան կամ, լաւ ասել, սեպհական գործունէութիւն, մի {խօսքով} ՝ մարդը շինել մեքենայ։ Այս պատճառով չէ կարելի կա

ր է, այսինքն՝ մարդկային հոգու թռիչքի վերայ. մի {խօսքով} ՝ շարադրում է " Բնաբանութիւն " (Physiologia) ու

եւ խռովութենների մէջ վարժութիւնը. ամենայն ինչ մի {խօսքով} շատ յարմար էր Պապի ցանկութեանը եւ հանգամանքների պ

թագուցանում էին նորա չարչարանքը, նորա մահը, մի {խօսքով} ՝ այն ամենայն բանը, որ սեպհական էր Քրիստոսի, ին

ին հրաժարուիլ իւր գրքից եւ գրել նորա հակառակ, մի {խօսքով} հերքել իւր ասածները։ Րիշիէ չ'լսեց խիստ նախարարի

ան բարբառներ։ Այսպիսի բառերը աւելի լաւ է մի քանի {խօսքով} բացայայտել, քան թէ տեղական մի այլ բառով. ինչպէս

ւթեան գործն է, բայց մենք կամեցանք, որ այս երկու {խօսքով} պատճառ տանք մեր գրագէտներին, որ թէ մենք սխալվում

տեւ կրաւորականը գործ են դնում որպէս կորցվիլ. մէկ {խօսքով}, կրաւորականը վեվով գործ դնելը համօրէն ազգի հանրա

պսակվում են իրենց ճգնութեան չափով " եւ այլն։ Մէկ {խօսքով} ՝ ըստ-ը վերջահոլով տրականի խնդրով կենդանի լեզուի

րէնքներով միմեանց հետ են կապվում այդ բառերը, մէկ {խօսքով} լեզուի բաղդասութիւնը այնպէս հեշտ չէ եւ երկար տարի

ալ, հեղինակը ոչ միայն շատ տեղ հարեւանցի եւ երկու {խօսքով} է անցնում երկրորդական ներգործողների մօտից, ինչպե

ն թէ մի խեղճ տիրացու: Մենք, վերեւը, երկու {խօսքով} մեղադրեցինք Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ այն հերի

ն աւելի պարզաբանութեան եւ ծանօթաբանութեան: Լոկ, {խօսքով} հանդէս եկած չհամարուելու համար, մենք հրաւիրում ե

՛ւ Աստուածաշունչը միօրինակ գոյացած են աստուածային {խօսքով} " (Յուստոս Լիբիղ, նամակ 4. տես եւ նորա աւելուա

որ ամէն մարդ իր մտքով ու սրտով հասկանայ, ուրիշի {խօսքով} արուած նկարագրութիւնը թոյլ է լինում, մանաւանդ եր

տկանում էր, որ ազգի հոգին, լուսաւորութիւնը, մի {խօսքով} ՝ նորա բոլոր արժանաւորութեան հանդէսը կարելի էր քն

ը աւելի ճապաղ է, քան թէ գրութիւնը, որ աւելի քիչ {խօսքով} իմացնում է նոյն գաղափարը։ Յայտնի է թէ նոր լեզուն

ի կորած շուարած որդիքը կարողանում են նորա կենդանի {խօսքով} երկու տող գրել։ Այո՛, մենք շատ խոտեր գիտենք, ո

րը սխմած երկար ձայնաւորները դէպի կարճ փոխել, մէկ {խօսքով} ՝ եթէ ազգը ստիպուել է, հայախօսութիւնը որպէս մաքս

մնալ ջերմութեան, խոնաւութեան լուսի եւ օդի, մէկ {խօսքով} ՝ նորան շրջապատող արտաքին աշխարհի ազդեցութիւնից,

իր, իսկ ես քո կողմից երաշխաւոր եմ կացած իմ ազնիւ {խօսքովը}: Մանուշակը արտասուքը աչքերում փաթաթուեց հօր վ

ը մատեան էր անցուցանում: Հազիւ թէ աւարտել էի {խօսքս}, Պ. Խ. գանչեց. - Չարախօսութիւն է, որ առն

կալ Տէրը օրհնել է նոցա վաստակը: Երբ աւարտեցի {խօսքս}, Պ. Խ. վեր կացաւ տեղից եւ, բարեաւ մնա ասելով

ինձ պիտի տանէ՞ք... - Դէպուղիղ Շամիլի մօտ, - {խօսքս} կտրեցին Լեզգիները: Երկու օր երկու գիշեր ճանա

ւթենների վրէժը: - Ես քրիստոնեայ եմ, - կտրեց {խօսքս} իմ անծանօթ սիրելին. - ես չէ պիտոյ մտածեմ վրիժառո

հայեացք ունենալով՝ եւ ամենափոքրը հսկայ է թւում: {Խօսքս} Նախիջեւանի ուսումնարանի վերայ է. ահա հեղինակի բա

խարդախութիւն արած չէ, - ասում են մարդիկ: - {Խօսքս} այն չէ, - պատասխանում է Բէգզադէն, - արել է կամ

վ իմ հայեացքի եւ սկզբունքի մասին՝ շարունակում եմ {խօսքս}, թէ մեր ազգութիւնը զօրացնելու եւ ազգութեան գաղափ

անկացաւ. Գինու մառան կոկորդիցս Յանկարծ {խօսքս} դուրս թըռաւ. " Մարդը ջոկվում է գազանից,

Մեք ազատութեան ենք միայն թարգման, Միայն այս {խօսքս} ունինք բերանում: " Ո՛վ Հայր, ո՛վ դո

ւրալով ապրել: Երկու կողմից եւս պաշարուած եմ: Իմ {խօսքս} վերջացնելուց յետոյ ես ասացի նրան, կը ցանկամ որ,

ւելո՛րդ. պա՛տճառ, Հաւատքի տեղեա՛կ մարդու հետ է {խօսքս} ։ Այլ այն քի՛չ խօսքերից, որ Կորնթացոց առաջին թղ

քելանմա՛ն նահատակ Հայոց վարդապետ Գրիգորի մասի՛ն է {խօսքս}, եւ նոցա՛ նմաններին, որ նո՛յն առողջամտութեան ճա

ռնել, քան թէ այդ սիրուց զրկուիլ։ Բայց այժմ, {խօսքս} վերջացնելու գալով, յարմա՛ր եւ արժա՛ն եմ համարում

. Բնագրում ասած է. " Քանզի ընդ գիտնոյ Օրինաց են {խօսքս} " (եր. 46)։ Պաւղոսիցն է փոխ առնում այս ձեւը.

ատում եմ, քո խոստանալը շատ է, քան թէ կատարելդ. {խօսքս} մեր խնջոյքի վերայ է, որի մասին զրուցելով անցեալն

ք ձգել սորան, այսինքն թէ ինչպէ՛ս արբեցած է: {Խօսքս} այն բանի վերայ է, թէ պ. Մարկոսի համար մի պակասո

էն աղեքանց ոտը կը պաչէի, իմ տանս վեր կը բերէի, {խօսքս} կշտին կտրուկ կ՚ըլներ, ո՛ւմ տունն ուզէի կը քանդէի

է իր խորհրդից եւ չէ կարում վարել իր պաշտօնը, երբ {խօսօղը} չէ հասնում իր նպատակին, որովհետեւ նորա խօսակիցը