տ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ բերել էր Լ[ազար] {Ի[լյիչը]} հարիւր հատ սիգար: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուա

ը տուին նորան: 27-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] {Ի[լյիչի]} եւ Վ[արդերեսի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակո

թուղթ եւ այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] {Ի[լյիչի]} եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

տամ երկուշաբթի: 19-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] {Ի[լյիչի]} եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ին

կսիմատ եւ Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] {Ի[լյիչի]} եւ Սուլթանշահի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակա

նամակի սպասեցի: 7-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] {Ի[լյիչի]}, տէր Գրիգ[որի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Սարգ

ութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Լ[ազար] {Ի[լյիչի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբեր

ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դաղինէի] եւ Լ[ազար] {Ի[լյիչի]}. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 12-ին:

, 4-ից թուեալ: 7-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Լ[ազար] {Ի[լյիչի]} հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս, Յովհ[աննէսի] եւ

21-ից գրուած: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] {Ի[լյիչի]} եւ Յովհ[աննէսի] հետ. ստացայ Մոսկ[ուայից] գրեանք

թիւն] եղբ[օրս], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Լ[ազար] {Ի[լյիչի]} եւ Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], նոյնպէս բժշկին Լ[ազար] {Ի[լյիչի]}, Մ[ագդաղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

դու Եւ գլուխըս վեր բռնած ` Թաքստոցը մտնելու: {Ի՛նձ} վրայ, կոյս, դու ցօղիր Կուսութիւնըդ անարատ, Ս

ա՛ստ գտնուելով, ձե՛զ հասած վշտերից վախենաք։ Եթէ {ի՛նձ} սիրեցին, ապա եւ ձե՛զ կը սիրեն, եթէ ինձ հալածեցի

ածեն, եթէ ինձ ատեցի՛ն, ձե՛զ էլ կ'ատեն. եւ եթէ {ի՛նձ}, որ տանը տէ՛րն էի, Բէեղզեբո՛ւղ անուանեցին, ո՞ր

, որ ես ուշանայի եւ սպասել հարկադրէի քեզ: Ներիր {ի՛նձ}. այդ, ինչպէս ասում եմ, պատահեց պահապանի պարսպի

ւ ողջունում են քեզ: Պետք է տեսնես թե " Ժիտը " {ի՛նչ} փառավոր տպվում է, փիր փերվենտե եւ լավ հասկանալի

մ Լոնդոնից ու կհայտնեմ իմ հասցեն: Չգիտեմ, թե {ի՛նչ} վիճակի մեջ է " Հյուսիսափայլը"։ Այվազը այս կողմե

չ հարկավորություն ունիմ էշի նահատակ լինելու: Այդ {ի՛նչ} խելագարություն է, որ ես ուրիշից պարտք առնեմ ապրե

այտնել իմ վիճակի մասին (երեւի թե այս է մեղքս), {ի՛նչ} հայտնեի. ես ինքս զզված եմ իմ դրությունից, ուրեմ

ոչ օտար աշխարհ ճանապարհ է կատարել եւ ոչ գիտե, թե {ի՛նչ} ասել է կամ ո՛ւր է Կալկաթա: Մենք հատուկ խնդրում ե

ր եթե այն գնացողքը հարկադրվին այնտեղ երկար մնալ, {ի՛նչ} պիտի ստանան քաղաքից յուրյանց կառավարության համար

ւթյամբ: Մեզ մինչեւ այժմ ոչինչ բան հայտնի չէ, թե {ի՛նչ} կա այնտեղ, բան մնացե՞լ է, ովի՞ ձեռքում կամ ո՞ւր

վ, որ նա քննել, հարցանե, տեղեկանա, իմանա, թե {ի՛նչ} բան մնացել է այն օրից, ո՛ւր է, ովի՛ ձեռքում, ո

ո՛վքեր են հայ բողոքականները եւ որ գլխավորն է, թե {ի՛նչ} տեսակ մարդիկ են այդ պարոնայք միսիոներները, նա ան

ւրս չեկավ: Ամբողջ խնդիրը, կարճ ասած, ահա թե {ի՛նչ} է: Հայերը Թուրքիայում բոլորովին անպաշտպան են: Ա

ւթյունը: Հույս ունեմ, որ դու այժմ հասկացար, թե {ի՛նչ} եմ խնդրել ես: Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթե դու

էր առածս, քանիում գիրս է տեյին խոռոզլամիշ եղածդ {ի՛նչ} է, ատմիշ կարդացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ որ դուն ալ,

մ սըքլիլ է, բանը քիչ մը աղեկ է, կասե: Աղեկը {ի՛նչ} է. ջերմը ամեն օր չի բռնիլ, բռնածն ալ առաջվան չա

նել ձեր համար. ճշմարտութիւն, հա՛ ճշմարտութիւն. {ի՛նչ} օգուտ կայ մի այնպիսի ճշմարտութենից, որ կտրատում

էր իմ վաճառական տեսութեանը (теорія): - Դու {ի՛նչ} անձնասէր մարդ ես, ինչ բան որ համաձայն չէ քու տես

մասին իմ տեսութիւնը հաստատապէս օգտակար է: - {Ի՛նչ} է քո այդքան օգտակար տեսութիւնը վաճառականութեան մէ

որովհետեւ այդքան կծու խօսակցութենից յետոյ, արդէն {ի՛նչ} տեղիք կար իրեար հիւրասիրելու: Վերջապէս գնաց Պ.

այի եւ Եւրոպայի հետ, եւ եւրոպացի երեւելի Բանկերը {ի՛նչ} մի պակաս արդիւնաբեր կամ անբարոյական գործ են, որ

ց լսելու էիք մի իրաւացի անմռունչ գանգատանք, թէ " {ի՛նչ} օգուտ, որ ունիմ բիւրաւոր գիտնական որդիք եւ այլն

": Վաճ. - " Դու ինչ յիմար բաներ ես ասում. {ի՛նչ} յարակցութիւն կայ օդի ելեքտրականութեան եւ մի մոմի

րթութեան եւ թեթեւամտութեան պտուղը. Աստուա՛ծ իմ, {ի՛նչ} ողբալի մարդիկ կան աշխարհիս երեսին: Գ. Մի մա

ձեր ամուսնուն Չէի՞ք խաբում կամ նենգում: - " Այդ {ի՛նչ} կարելի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բայց ես իմ քա

, որ շարունակւում էր երրորդ օրից սկսած: Յանկարծ {ի՛նչ} տեսանեմ. մի մարդ, փաթաթուած իւր վերարկուի մէջ,

րիւր ութսուն բարեկամքս կարող են զարմանալ, թէ այս {ի՛նչ} տեսակ խօսակցութիւն է: Պատճառն այն է, որ վաղուց

, վատ չէր լինելու, եթէ թողուիր ինձ միայն: - {Ի՛նչ} է ասում այս մարդը։ Է՜յ, բարկացար, ինչ է, մեր

որի մէջ մտել է... - Խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ. {ի՛նչ} մարդ, ի՛նչ փոր: - Իհարկէ, չգիտես, բայց դո

է... - Խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ. ի՛նչ մարդ, {ի՛նչ} փոր: - Իհարկէ, չգիտես, բայց դու հարցուր մի

տակին, - ասում է Աթենասը: - Ի՛նչպէս: - {Ի՛նչ} բանի համար պահում ես դու այդ շանթերը, ո՞չ ապաքէն

նոնի կառավարութեամբ բացուած Տրոյայի վերայ: - {Ի՛նչ} մարդ է այդ, Ճակատագի՛ր, - որոտաց աստուածների հա

ոհեմ եւ մարդասէր բժիշկ Ֆրանց Իւանովիչ Գեռռեւինը: {Ի՛նչ} օգուտ, որ չէ ճանաչում ժողովուրդը նորա յարգը, ի՛

նչ օգուտ, որ չէ ճանաչում ժողովուրդը նորա յարգը, {ի՛նչ} օգուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ խնայելով պիտոյ է

դարձեալ միլիոններ է վաստակում կարճ ժամանակի մէջ, {ի՛նչ} պատճառով դորա անմիջական վաճառատունը չէ շահուելու

թիւն (шелководство) նոյնպէս բարձիթողի են արած: {Ի՛նչ} գեղեցիկ եւ պտղաբեր դաշտեր կան Նախիջեւանի շրջակայք

Ւ՛նչ է պատճառը, որ չկայ այս բաներից ոչ մինը, {ի՛նչ} է պատճառը, որ ժողովուրդը՝ միմեանցից բաժանուած,

այս կարգերը, ժողովուրդը պիտոյ է ընդդէմ դառնայ: {Ի՛նչ} է ժողովրդի բեռը ազգի եւ հասարակութեան համար, որի

նելով, չկարողանար այս քաղցր լուծը յանձն առնուլ: {Ի՛նչ} է պատճառը, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ եւ այն մարդիկը

րմատ արձակելու վերայ է, թէեւ սակաւ մարդերի մէջ: {Ի՛նչ} պիտոյ է առնել, պիտոյ է յուսալ, որ այդ սակաւքը շ

եկցութիւն ցոյց տալով, ասելու էր. " Խե՛ղճ մարդ, {ի՛նչ} բաներ է խօսում, ի՛նչ քարոզներ է տալիս, չգիտէ,

ասելու էր. " Խե՛ղճ մարդ, ի՛նչ բաներ է խօսում, {ի՛նչ} քարոզներ է տալիս, չգիտէ, որ մեր ականջը ընդունակ

ելու չէի՞նք նոցա դէպի մեզ ատելութեան փայլակները։ {Ի՛նչ} փոյթ, միանգամ ասացինք, որ յիմարի դատաստանը անվա

թէ " այժմ ժամանակ չէ խօսելու, յետոյ կը գրեմ"։ {Ի՛նչ} պիտի գրէ. ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ լ

ւէին. այդ արատները կարօտ են սրբուելու: Բայց {ի՛նչ} ասեմ ես այն մարդուն, որ չկամի հասկանալ, թէ Հայա

ափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել իւրեանց գաղափարը, թէ {ի՛նչ} հանգամանքների մէջ ոտք կոխեցին Հայաստան, թէ ի՛նչ

ի՛նչ հանգամանքների մէջ ոտք կոխեցին Հայաստան, թէ {ի՛նչ} ընդունելութեան պատահեցան եւ ի՛նչպէս կատարեցին իւր

ւթիւնը եւ նպատակը։ Այլապէս չէր կարելի. պատճառ, {ի՛նչ} խօսքեր կարող էր գործ դնել մի մարդ, ամենեւին թարմ

ս պատմութիւնը՝ ասում եմ Գուլի-Շամամային. - {Ի՛նչ} լաւ պատահեց քո՝ իմ մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ

ենտրոնացած, ցուցակ է լինում մի ողորմելի վիճակի: {Ի՛նչ} ասել է կենտրոնանալ իւր մէջ: Կտրել ամենայն հաղորդ

համար նայելով նորա վերայ: Բայց... Աւա՜ղ... Այդ {ի՛նչ} մեռելատիպ գունաթափութիւն է, որ բռնել է արեւի երե

կտրում է այդ ողորմելի բուսականի կեանքը: Այդ {ի՛նչ} ողբալի եւ տխուր աշխարհ է. մի՞թէ Նախախնամութիւնը

ացնել մի մելամաղձութեան անձնատուր հոգու մէջ: {Ի՛նչ} անսիրելի ներդաշնակութիւն՝ եղանակի անախորժութիւն

անկութիւնը: Մինչ այս խորհրդի վերայ էի, չգիտեմ՝ {ի՛նչ} չար հոգի դրդեց ինձ դուրս գալ Րեդուտկալէից դէպի Կո

ձ դուրս գալ Րեդուտկալէից դէպի Կովկասու սարերը... {Ի՛նչ} ծածկեմ պատճառը, մի փոքր արծաթի հաշիւ ունէի մի նա

էս հաշուատեսութիւնը, նոյնպէս եւ պարտքը վճարելը: {Ի՛նչ} պիտոյ է առնել, վաճառականութիւն է... Ասացի, այս

անալու: Լեզուագիտութիւնը շատ լաւ բան է. ապա {ի՛նչ} կը լինէր իմ վիճակը, եթէ ես չիմանայի նոցա լեզուն

ւրեան: Նա տարաւ ինձ Շամիլի բնակութիւնը: {Ի՛նչ} աւելորդ գլխացաւ պատճառեմ՝ նկարագրելով նորա քաղաք

աւանդ, ներեցէ՛ք տարապայման համարձակախօսութեանս, {ի՛նչ} կարիք ունիմ ընդունելու ձեր կրօնը, որի կտակը գրու

ինէիր, որ ես իմ ձեռքով առնէի քո դատաստանը, բայց {ի՛նչ} հարկաւորութիւն ունիմ անհաւատի արիւնով պղծել իմ ձե

ածների ճշմարտութիւնը, եթէ մի փոքր մտածէք միայն: {Ի՛նչ} կ՚ասէ ձեր ազգը, ձեր ժողովուրդը, եթէ տեսանէ, որ

ամենեւին անհոգ լուսաւորութեան մասին: Չգիտեմ, թէ {ի՛նչ} ազգից ես դու, բայց ով եւ լինէիր, մի՛ արհամարհիր

լուսաւոր միտք եւ գաղափար հասկացնելու յարմարաւոր: {Ի՛նչ} ասեմ, Հայերը մինչեւ այժմ դեռ կռիւ ունին իւրեանց

օրագրի գործակալ պիտի անուանուի Պ. Նալբանդեանցը: {Ի՛նչ} լաւ կը լինէր, գո՛նէ հնար կ՚ունենայի ես եւս ստանա

ւթիւն չունին իմ նուիրական ազգային խնդիրների հետ: {Ի՛նչ} օգուտ ինձ Լոնդոնի հսկայական կերպարանքից, ինչ օգո

ռնել եւ օր աւուր վերածել ի լաւ անդր վիճակ"։ {Ի՛նչ} կամի ասել սորանով, անհասկանալի է. հիմք եւ լօգիկ

մ էր դեռեւս մի անգամ չաւարտած իւր ուսման շրջանը, {ի՛նչ} օգուտ ազգին: Փարիզեան ազգային վարժարանի պահպ

ւութեան հրաժարականն ելեր ի սկզբանէ տուեր է. ասոր {ի՛նչ} ըսենք, ի՛նչպէս հասկնանք, հասկնանք ալ նէ, որի՛

ձուած ենք անոնցմէ, որք եկեղեցինիս կ՚արհամարհեն, {ի՛նչ} անպատուութիւն կայ այդ անուանը մէջ... "։ Եթէ այս

այական դատողութիւնքը, խնդրում են պատասխանել, թէ {ի՛նչ} աղբիւրից յառաջանում էին դոքա եւ թէ կարելի՞ է արդօ

ել էր իւր քեռուց: Լաց է լինում, ողբում է, բայց {ի՛նչ} ճար. մնում է միայն այս գազանական անգթութեան ընդդ

ո օրից այսօր քանի՞ դար անցաւ, Սիրական լեզուդ {ի՛նչ} օրեր տեսաւ, Քանի՞ հալածանք, քանի՞ նեղութիւն

կնելով՝ խափանառիթ է եղել այս խնդրի մշակութեանը: {Ի՛նչ} էր այդ այլ բանը. այն, որ մեք չգիտենք դեռեւս մեր

գուցէ շարժում էի ձեր հարցասիրութիւնը, թէ արդեօք {ի՛նչ} դպրոցի եւ ի՛նչ փիլիսոփայութեան հետեւող եմ: Առանց

էի ձեր հարցասիրութիւնը, թէ արդեօք ի՛նչ դպրոցի եւ {ի՛նչ} փիլիսոփայութեան հետեւող եմ: Առանց դատողութեան չե

պատմութեան չլինելը արդէն զգում են շատերը: Եւ {ի՛նչ} ծանրութիւն էր Հայոց ազգի անդամների համար տարին եր

ա գործակիցների վերայ: §2. Մեզ գրում են, թէ {ի՛նչ} պատճառով մինչեւ այժմ մի քանի բառ չխօսեցինք Պ. Խո

համբաւը, որ սկսել էր արդէն գունաթափուիլ: - {Ի՛նչ} կ՚ըլլայ եղեր: - Բայց արդեօք այդ գրուածովը հա

րծը, կարօտութիւն չունի մտանել այն խնդրի մէջ, թէ {ի՛նչ} չափով պիտանի էր այդ գործը ապսպարողին: Նորանից խն

տակ ձգուին բոլոր մեզ շրջապատող պայմանքը: Իսկ {ի՛նչ} ասենք, մինչդեռ Դուք եւս, լինելով Եւրոպայի մէջ,

լ աշխարհի առաջեւ, որ բնաւ իսկ գաղափար չունի, թէ {ի՛նչ} ասել է Հնդկա-եւրոպական լեզուներ, կատարելապէս ապա

լեւ հիմնադիր թարգմանութեան Սուրբ Գրքի: Չգիտենք՝ {ի՛նչ} մտածել Պ. Խուդաբաշեւի խղճմտանքի մասին, որ չէ եր

չ հարկ կար վերստին բաժանուելու: Չգիտենք, թէ {ի՛նչ} աղբիւրից գիտէ Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս թէ հոգեւորա

նք Պ. Խուդաբաշեւի չնաշխարհիկ ժողովածուի ընդդէմ: {Ի՛նչ} խօսէինք դորա վերայ։ Դիցուք թէ Պ. Խուդաբաշեւը,

կէ այդպիսի լուրեր, մեք արգելք չենք. եւ յիրաւի, {ի՛նչ} այլ պաշտօն ունէր նա, բացի սորանից, կատարելու:

կից ընդունում էր հիւսիսային Ամերիկան: " Այս {ի՛նչ} բաբելոնեան խառնակութիւն է, - կարող է մտածել մի մա

մութիւնը այնպէս է, ինչպէս որ կան այսօր: Թէ {ի՛նչ} է տէրութիւնը, այդ մասին մի ուրիշ ժամանակ. առայժ

տ տեսնենք որեւիցէ նիւթական կարողութեան նշմարանք: {Ի՛նչ} աղբիւրներից կարող է հանել հասարակ ժողովուրդը իւր

տակները կողոպտեցին, աղաղակ, խռովութիւն: - {Ի՛նչ} բանի վերայ էք: - Չե՞ս տեսնում. ազատութիւն

ր դարաւոր ցանկութեան, վերջապէս, հասանք: - {Ի՛նչ} շինեցինք: - Աւելի ի՛նչ կամիս, - եւ տհաճութ

էս, հասանք: - Ի՛նչ շինեցինք: - Աւելի {ի՛նչ} կամիս, - եւ տհաճութեամբ կրկնեց այն ճակատագրական

.. երեւակայութեա՞ն մէջ, թէ՞ օդի մէջ: - Այդ {ի՛նչ} խօսք է, աշխարհը ինչպէս կարող է կառավարուիլ, եթէ

լ, դրամով է գնել իմ հայրս, իմ պապս: - Ինձ {ի՛նչ} փոյթ: Բռնակալութիւնը, որ նոյնն է, թէ աւազակութ

ես կը քանդուիմ, ես մինչ ցարդ ապրում եմ նորանով. {ի՛նչ} կը լինի յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ սերունդի վիճակը

՛ր երթայ 23 միլիոն ժողովուրդ, անհող եւ անկայան, {ի՛նչ} գործէ, ինչպէ՛ս ապրի: Նոյն հողը, որի վերայ բնակ

այժմ նոյնը պիտի անուանուէր վճար: Բայց շինականին {ի՛նչ} մխիթարութիւն անուանափոխութեան մէջ, քանի որ գործը

ս է, որ մետալեայ դրամը ամենայն տարի շատանում է, {ի՛նչ} է ուրեմն պատճառը, որ ժողովուրդը չէ տեսնում նորա

ծեցիր, թէ խելքիս նստեցուցի՞ր ասածներդ... - {Ի՛նչ} կայ: - Դու ասացիր, որ դրամի պակասութիւնը հ

ւթիւնը չունի, որովհետեւ ապրուստը թանգ է: - {Ի՛նչ} է այդ թանգութեան պատճառը եւ ի՛նչ ասել է թանգութիւ

թանգ է: - Ի՛նչ է այդ թանգութեան պատճառը եւ {ի՛նչ} ասել է թանգութիւն: - Եթէ մինչեւ այժմ չգիտես

ան տէրը չկամի տալ յիսունի եւ պահանջում է հարիւր։ {Ի՛նչ} կարող ես ասել: " Եթէ դու չտաս հարիւր, ուրիշ տու

մ, ուստի եւ հարկադրուած վճարում եմ այժմ հարիւր: {Ի՛նչ} հարկաւոր է տան վերայ խօսիլ, ո՞ր բանը այսպէս չէ:

ինչեւ այստեղ աշխատեցանք միմիայն մերկացնել նորան: {Ի՛նչ} է մեր խնդիրը: Ո՛չ Ամերիկայի պատերազմը, ո՛չ Անգլ

ւրքիոյ պարտքերի շահը եւ տարեկան ծախքի պակասորդը: {Ի՛նչ} պիտի լինի ուրեմն այս հնարների ուղղակի հետեւանքը:

վաղը կամ միւս օր պիտի հանդիպի երես առ երես: {Ի՛նչ} հնար կարող է գործ դնել հասարակութիւնը այդ վտանգից

ինչ որ պատկերացնում է այժմ մեր խեղճ ազգի վիճակը: {Ի՛նչ} տեղ, ուրեմն, որոնենք փրկութեան հնարը, ո՞րն է ա

ոց ժողովրդին, որ նա չբնակի վերասաց տեղերում. եւ {ի՛նչ} տեղեր, ուր պարարտ հողը բուսուցանում է գրեթէ ինքն

մի քանի օր: Բայց վճարի ժամանակը աւելի մօտեցաւ, {ի՛նչ} ճար: " Այս առաջին հատուցումը ձեռք բերելու համար

դ, երրորդ եւ միւս վճարները հետզհետէ, մահի պէս: {Ի՛նչ} եղաւ հետեւանքը: Մանր վաճառականը բոլոր ժամանակ աշ

ւստի համար: Ո՛ւր գնայ այժմ այն վաճառականը, {ի՛նչ} գործէ: Հաւատարմութիւնը ընկած է, ոչ ոք ապրանք կա

ների ազդեցութեան տակ է նա, եւ գործը հիմք չունի: {Ի՛նչ} գործէ, ուրեմն, այդ վաճառականը: Մնում է նորան ի

կը. այսօրը է նորա Աստուածը, որ պաշտում է, վաղը {ի՛նչ} կամի թող լինի, ովի՛ բան ու գործը կտրուել է, որ

եւ չէ թողնում ման գալ: Այսպիսի դժբաղդութեան մէջ {ի՛նչ} կ'օգնէ ճանապարհի լայնութիւնը, քանի որ կօշիկը նեղ

նապարհից: Այս պատճառով մէջտեղ դնում ենք խնդիրը՝ {ի՛նչ} է ազգութիւնը: Ազգութիւնը, իբրեւ պատմական ի

ակ, դարձեալ այդպիսի մարդերից չէ՞ր բաղկացած: Այս {ի՛նչ} բաբելոնեան խառնակութիւն է"։ Բայց չէ՛. սխա

թիւը չէ սակաւանում, թէեւ մեռնէր մի ահագին ազգ: {Ի՛նչ} է ուրեմն չքացողը, մեռնողը. ի՛նչ է յառաջացողը,

մի ահագին ազգ: Ի՛նչ է ուրեմն չքացողը, մեռնողը. {ի՛նչ} է յառաջացողը, եւ ի՛նչ զօրութիւն է այն, որ երբ չ

ուրեմն չքացողը, մեռնողը. ի՛նչ է յառաջացողը, եւ {ի՛նչ} զօրութիւն է այն, որ երբ չքանում է, կենդանի մարդ

, եթէ չգիտենք կեանքը, ուրեմն յառաջ կեանքը: {Ի՛նչ} է կեանքը: Կեանքը է անդադար շարժողութիւն, ն

տաքին, աւերիչ ոյժերի հաւասարակշիռ զօրութիւն։ Թէ {ի՛նչ} է այդ զօրութիւնը, մեք յետոյ կը խօսինք, այժմ այս

արդէն թողել են խօսելու սովորութիւնը: - Ինձ {ի՛նչ} փոյթ, դու կենդանի չես, - կրկնում է նա ամենայն ս

ն, տակաւին իրաւունքի անունով խօսում է իմ հետ. " {Ի՛նչ} ես արել, որ ես համակրութիւն ցոյց տամ քեզ, որ ես

սովամահ: Բայց մասնաւոր ուշադրութեան արժանին {ի՛նչ} է. նոյն ինքը՝ այդ հզօր ազգութիւնը, օգուտ չունի

ն ծանր լուծը՝ առանց հաշիւ տալու ինքը ինքեան, թէ {ի՛նչ} բանի համար են այն զրկանքը, որ յանձն է առնում: Ի

չ բանի համար են այն զրկանքը, որ յանձն է առնում: {Ի՛նչ} կ'առնու իւր դրօշի փառքից, եթէ այդ փառքը չէ բերու

են կառավարութեան: - Ապա ազգը՞: - Ազգը {ի՛նչ} վերաբերութիւն ունի տէրութեան հողին կամ գանձին հետ

նձ կերակուր չէ տալիս, - ասում է ազգը: - Եւ {ի՛նչ} հարկաւոր է քեզ կերակուր, երբ դու ապրում ես այդ փ

ող արդարանալ եւ մարդկային բանականութեան դիմանալ: {Ի՛նչ} էր այդ փաստը: Այն, թէ հզօր կառավարութիւնքը տիրո

եմ քեզ եւ ամենեւին վերաբերութիւն չունիմ քո հետ, {ի՛նչ} պատճառով, հակառակ իմ կամքին, առնում ես եւ բռնու

տ բարի, պատասխանում եմ ես, բայց, ասա՛ խնդրեմ, {ի՛նչ} բանի համար պահենք, ի՛նչ է պահելու օգուտը եւ ի՛նչ

ս, բայց, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ բանի համար պահենք, {ի՛նչ} է պահելու օգուտը եւ ի՛նչ է կորուսանելու վնասը: Վ

ի՛նչ բանի համար պահենք, ի՛նչ է պահելու օգուտը եւ {ի՛նչ} է կորուսանելու վնասը: Վերացական ազգութիւնը, որ

ցողը կամի յետ դառնալ, բայց ոտքը սայթաքում է: Եւ {ի՛նչ} խելք է կատարելութիւնը տեսնելուց յետոյ անկատարին հ

, թէ գտանուին մարդիկ, որ ասեն մեր համար. " Այս {ի՛նչ} Մովսէս է, որ ճանապարհ է ցոյց տալիս ազգին դէպի մի

տեցանք մեք նորա առջեւ կերպարանել մեր միտքը: {Ի՛նչ} է արդեօք նորա մտածութիւնը: Աւելորդ հարցմունք է ա

դն է, որ անշունչ բնութիւնը մարդ չէ. ապա թէ ոչ, {ի՛նչ} փոխարէն պիտի տայինք արեւին, որ մեզ լուսաւորէր:

, զորս միահամուռ մերժեմք, եւ զհակառակն պնդեալ, {ի՛նչ} ո՛չ սայթաքիմք յանմոլար պողոտայէն, եթէ յաւելցուք

շտանալ փորերնիս։ Ներկայ դարուս ուսումնականք {ի՛նչ} մեծ գիտեն, ի՛նչ իշխան. Ազատ Աստուած մեզ ստ

Ներկայ դարուս ուսումնականք ի՛նչ մեծ գիտեն, {ի՛նչ} իշխան. Ազատ Աստուած մեզ ստեղծեց, կասեն կել

Նորա խելքը լաւ չափել, Ասի. - Բայց դու {ի՛նչ} ես կարծում, Նա սկսաւ այս խօսել։

Գութ չունեցաւ իւր սրտում: " Ապա այն {ի՛նչ} աստղ է, հայրիկ, Որ այնպէս պարզ վառւում է

Տե՛ս իմ երկու պատուի նշանքը: Դու {ի՛նչ} կենտրոն ես հարցանում, Իմ կենտրոնը է իմ փորը

ս հաւասար բաժին: ԱՌՕՐԵԱՅ ԱՇԽԱՐՀ {Ի՛նչ} ես գոռում, ի՛նչ խնդրում, Դու անհանգիստ հե

ԱՌՕՐԵԱՅ ԱՇԽԱՐՀ Ի՛նչ ես գոռում, {ի՛նչ} խնդրում, Դու անհանգիստ հեղինակ. Մեզ

Մեք կամինք կեանք վայելել. Ուրեմն {ի՛նչ} հարկի համար Մեզ պիտոյ էր ծառայել Ճշմա

րս... ինձ պատուէր Sուել են քեզ սպանանել. {ի՛նչ} առնես.... Եւ թէպէտ ես այս րոպէիս կա

Կամ կախաղան պիսի ուտէր գլուխս. Բայց {ի՛նչ} կ՚առնունք մեք անցածը յիշելով, Կիւրակէ է այս

Արի մորթի՛ր, դու քո ձեռքով ինքդ քեզ. {Ի՛նչ} դանակ է, - ածելու պէս սուր սրած, Մի կարճ ա

մ, հրապուրուելով պարծանքից: Ուրեմն, {ի՛նչ} լուր էք հանել սուտ տեղը, Թէ մի փոքր նեղացն

մ մի լուր օր իմ ձեռք կ՚ընկնես, Այն ժամանակ {ի՛նչ} կը լինիս, գիտեմ ես"։ ԵՐԱԶ Սար

յնքան աղաղակ: Երբ մօտեցայ աւազանին, {ի՛նչ} տեսնեմ, Մի հրաշագեղ, մատաղահաս օրիորդ,

Ո՛ր տեղից ես եկած այստեղ եւ ինչո՛ւ, Այդ {ի՛նչ} բան է, լուանում ես երգելով: - Ինձ պա

շտը սեւանում է չորս կողմից. Ես չգիտեմ, թէ {ի՛նչ} պիտի գայ գլխիս, Բայց դողում եմ բոլոր մարմն

Չէի՞ք խաբում կամ նենգում: - " Այդ {ի՛նչ} կարելի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բա

դէմ պատերազմելով: Ներկայ օրերում այլ {ի՛նչ} սեւ քնար, Սուր է հարկաւոր կտրճի ձեռքին.

բնութեամբ, մի մարդ անպիտան Սողաց դժոխքից, {ի՛նչ} կայծակ զարկեց, Թափեց արիւնը... ծերի պատուա

չունի: Բայց այս է բանը, թէ Պ. Չամուռճեանը, {ի՛նչ} նկատմամբ արդեօք եկեղեցականների դասը աշխարհականներ

ծրարի մէջ կ՚ուղարկենք նորան մի օրինակ: Ո՜հ, {ի՛նչ} ցաւալի պաշտօններ, ի՜նչ տխուր առարկաներ նիւթ են ա

լ էին մարտիրոսաբար, ազգի ազատութեան անունով: {Ի՛նչ} մնաց մեզ մեր անցած օրերից, ի՛նչ վիճակի մէջ ենք ն

եան անունով: Ի՛նչ մնաց մեզ մեր անցած օրերից, {ի՛նչ} վիճակի մէջ ենք ներկայումս, ի՛նչ ճանապարհ է մեր գ

ր անցած օրերից, ի՛նչ վիճակի մէջ ենք ներկայումս, {ի՛նչ} ճանապարհ է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ ելքը:

Կիրակոսի այրին ատենի ձեռքով Մարկոսին մահի մատնէ. {ի՛նչ} եղաւ այս սքանչելի հաւասարութեան էական եւ շօշափելի

նում է յանցանքների թիւը եւ կեանք է տարածում: {Ի՛նչ} է այս քննութեանց արդիւնքը: Մովսիսի կրօնից աղ

, դու որ ապրում ես հարիւր տարի Քանթից յետոյ, քեզ {ի՛նչ} կարող են օգնել Քանթը կամ Հեգելը, եթէ քո խուզարկո

տեսնող մարդոց համար, որեւիցէ մի հասարակ ազգի մէջ {ի՛նչ} բան ունի փիլիսոփայութիւնը: Կո՜յր զքեզ. նորա փիլ

նով տեսնել եւ գնահատել: Այդ փիլիսոփայ պարոնը {ի՛նչ} տեղից առաւ իր դրութիւնքը. յայտնի է, թէ կայ աղբի

ւթենական կառավարչութեանց ներքին աճելութեան վրայ, {ի՛նչ} արդիւնք ցոյցը տուեցին, երբ գործ դրուեցան: Ստոյգ

այլել, առանց անօգուտ եւ վնասակար դառնալու: Բայց {ի՛նչ} անես, որ Հեգելի պէս մարդը փրկութիւն է տեսնում բռ

րժանաւորութեան ուրացողութիւնը էին նորա ոգին: {Ի՛նչ} տեղ էր Գերմանիան, երբ մարդկային արժանաւորութիւնը

սխալ գործերով, զոհ էր բերում դրուժան թագաւորը, {ի՛նչ} բանի մէջ էր նոյն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ եւ բոլ

ոլթէռը ` ճիզուիթների: Իհարկէ, ով որ չէ ուսել թէ {ի՛նչ} է եւ ո՛վ է Վոլթէռը եւ միայն անունն է լսել եւ ճանա

կեանքից, եւ նորա համար բնական երգը այդ է միայն: {Ի՛նչ} անէ այստեղ վիգը կամ տորին, ինչ անէ երեսփոխանական

ամում. այն հինգ տմարդի ոգիների չարեացակամութիւնը {ի՛նչ} կարող էր վնասել մեզ: Գտանուեցան մասնաւորապ

նակալների սուգը, որովհետեւ գիտէին, թէ կարդինալը {ի՛նչ} մարդ կամէր նորա փոխանակ վերակացու կարգել: Բոլոր

ութեամբ համախոհ էին առաջին վերակացուին, գիտես թէ {ի՛նչ} մեքենաներ լարեց նոցայ դէմ, եւս առաւել պաշտօնաւոր

տք է հանէր դորայ մտքից այն դաւաճանութեան մթերքը. {ի՛նչ} եմ ասում ես, նա խոստացաւ մինչեւ իւր կեանքի վերջի

, որ այնքան իմաստութեամբ է ասած: Սորա կեանքը թէ {ի՛նչ} գեղեցիկ խրատներ են մեր համար, թող իմանան ուղեղաւ

ւ դա լաւ հետեւանք չէր ունենալու: Գիտե՞ս դու, թէ {ի՛նչ} փառքի ասպարէզներ բացուելու էին քեզ. այն ժամանակ

ապատ քաղաքից դուրս չէր, այլ՝ նորա մէջ։ Բայց {ի՛նչ} հարկաւոր են մեզ հողեղէն վկայութիւնք, երբ գրաւոր

ուցէ աւելորդ երեւի ոմանց։ Խոստովանում ենք, բայց {ի՛նչ} անես, երբ Փարպեցու Թուղթը կարդացողին սար ու ձոր

եւ ոչ գիտութիւն եւրոպական հասկացողութեամբ. ուստի {ի՛նչ} որ մարդու միտքը գալիս է, կարելի է ասել. էլ ո՛չ

րավարն Հայոց 'ի Սեւկոյ դրախտին էր " (եր. 21)։ {Ի՛նչ} տեղից է առնում պ. Էմինը այս հարցասիրութեան արժան

տակաւին մի քայլափոխ առաջ տանել մեր սկեպտիցիզմը։ {Ի՛նչ} է մեր հիմքը, որ մենք պիտի ասենք, թէ՛ Սեւուկի դր

, թէ՛ Սեւուկի դրախտի մէջ է անցել յիշուած անցքը։ {Ի՛նչ} իրաւունք ունինք " 'ի Սեւկոյ դրախտին " խօսքը բացար

ւ ազգասիրական արտասուքի հեղեղով։ " Վարժապետ, {ի՛նչ} լուր, ի՛նչ համբաւ ", - հանդէպ են դուրս գալիս աշա

ն արտասուքի հեղեղով։ " Վարժապետ, ի՛նչ լուր, {ի՛նչ} համբաւ ", - հանդէպ են դուրս գալիս աշակերտքը, որո

թեան, կերակրի, զգեստի եւ այլ հարկաւոր պիտոյքը։ {Ի՛նչ} ճար գտանել սորա համար։ Աբովեանցը տեսանում էր ուս

ժանի յատուկ եւ մեծ ուշադրութեան: - Անպիտան, {ի՛նչ} պաքսիմատներ ես ուղարկել ինձ, - ասաց սատանան բարկ

նկալի էր ինձ իմանալ, - շարունակեց սատանան, - թէ {ի՛նչ} են արժում այդ բոլորը քո կարծիքով։ - Չնչին բա

գոյն սատանայ. Ձեր խաւար տէրութեանը յայտնի է, թէ {ի՛նչ} ջերմեռանդութեամբ աշխատել եմ միշտ դժոխքի օգտի համա

լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր: - Այդ {ի՛նչ} բաբելոնեան խառնակութիւն է. ես ամենեւին չեմ հասկա

քո անիծեալ պոչովը, Ձեր մռայլութիւն: - Բայց {ի՛նչ} դուրս եկաւ դորանից: - Շատ գեղեցիկ բան: Այս

շնադրութիւնների սրբութիւնը պաշտեն ու չդրժեն: Ապա {ի՛նչ} է շինում Անգլիան: - Նա այժմ պարապած է հնդկակ

է Ձեր մռայլութիւնը կը բարեհաճի փորձով իմանալ, թէ {ի՛նչ} կատարելութեան աստիճանի հասուցել եմ ես դժոխքի իշխա

ատանան, դառնալով դէպի իւր վէզիր Բէհեղզեբուղը, - {ի՛նչ} տեսակ գրում են դոքա այժմ. կարդայ ինչպէս կամիս,

բերել տալ ֆրանսիական, անգլիական օրագիրներ. դոքա {ի՛նչ} դժոխքի բաներ են, մանաւանդ ինչ յատկութիւններ, որ

իւնը, իսկոյն հարց արեց. - Ի՞նչ լուր է այդ, {ի՛նչ} ամբոխ է, ի՛նչ խռովութիւն: - Անբաղդութիւն,

արց արեց. - Ի՞նչ լուր է այդ, ի՛նչ ամբոխ է, {ի՛նչ} խռովութիւն: - Անբաղդութիւն, Ձեր մռայլութիւն

տժեցէք, բայց եւ գթացէ՛ք... - Ին՞չ բան է, {ի՛նչ} կայ: - Ձեզ յայտնի է, մռայլագոյն սատանայ, ո

մէջ, ուր ամենների սիրտը լցուած է ուրախութեամբ, {ի՛նչ} մնում է ինձ ասել, եթէ ոչ սրտիս խորքիցը օրհնել այ

ծ դժոխքի որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում էք ահա, թէ {ի՛նչ} արժանաւորութիւնք ունի իմ զաւակը, որ շնորհ բերեց

. Ծ... վը ասաց մեզ հայերէն. - տեսանո՞ւմ էք, {ի՛նչ} օրն ենք ձգել սորան, այսինքն թէ ինչպէ՛ս արբեցած է

ւ, որ դիւթութեամբ պարապում է դարձեալ ախոռում: - {Ի՛նչ} անքրիստոնեայ մարդ է դարձել դա, - մտածում էր պ.

ապետին, այնպիսի կարդացող եւ աստուածաբան մարդու: {Ի՛նչ} գլուխ ունէր, ի՛նչ ուսում ունէր, կարճ խօսելով,

րդացող եւ աստուածաբան մարդու: Ի՛նչ գլուխ ունէր, {ի՛նչ} ուսում ունէր, կարճ խօսելով, փիլիսոփայ մարդ էր:

ն դրականապէս պատասխանել նորա հարցասիրութեանը, թէ {ի՛նչ} դիպուածով յատկապէս ընկել էր Շաքարեանցը այդ վիճակի

ւմս գրել էի հրաւիրելուս պատճառը. փառք Աստուծոյ. {ի՛նչ} վախենալու բան կայ. պիտոյ էր ուրախանալ: - Սե

ախութիւն կը գար քո գլխին, եթէ չէի կարդացել... {ի՛նչ} օր էին ձգել քեզ քո բարեկամքը. հաւատա՛, Շաքարեան

խօսքը, ասաց. - Եղբա՛յր, ինչե՛ր ես խօսում, {ի՛նչ} դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է, թէ

ց. - Եղբա՛յր, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ դեւ, {ի՛նչ} աղօթք, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ: -

ա՛յր, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, {ի՛նչ} բան. խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ: - Իմ խելքս գլխ

ն առաջեւ եւս կը չոքեմ... - Ասա՛, խնդրեմ, {ի՛նչ} խորհուրդ ունի այս բոլորը․ ես ոչինչ բան չեմ հասկան

արդացող մարդ ես, այսօր դարձիր եւ խոստովանահայր, {ի՛նչ} կայ որ: Գ․ Պ. Շաքարեանցը, այս իւր յառաջաբա

... գիտեմ միայն, որ ներս վազեցի... բայց թէ {ի՛նչ} էր պատահել այնուհետեւ, դու պիտոյ է ինձանից լաւ ի

եւեցաւ իւր պարոնի ձայն տալու վերայ: - Տե՛ս, {ի՛նչ} է ասում պարոնը, - շարունակեց Շաքարեանցը ծառային,

նաց: Պ. Շաքարեանցը շարունակեց. - Ուրիշ {ի՛նչ} այնպիսի բանէր կային, որոնց վերայ պիտոյ է խօսել:

րուի: Եւ ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ուրախութեան մէջ {ի՛նչ} հարկաւոր են ուսումնական խօսակցութիւնք. մարդը ուր

նտանելի է, մարդու գլուխ կը ճաքեցնէ. միւս կողմից {ի՛նչ} մի մեծ վնաս է, եթէ մարդը երբեմն երբեմն անասնանայ

ից, մարդը ինչո՛վ է զանազանւում անասուններից, եւ {ի՛նչ} բանով գերազանց է, քան թէ անասունքը, միթէ՞ նորան

որուսանել այս խորհրդակատարութեան վերայ: - Դա {ի՛նչ} մի երեւելի գործ ունի, ի՛նչ մի արքունի պաշտօնի տէ

թեան վերայ: - Դա ի՛նչ մի երեւելի գործ ունի, {ի՛նչ} մի արքունի պաշտօնի տէր է, որ չկարողանար բարեկամն

օրեր պատրաստ էր զոհ բերել իւր բարեկամներին․ բայց {ի՛նչ} առնես, այս րոպէին նա այնպիսի դրութեան մէջ է, որ

նայ, որ Րօթշիլդը կոպեկ չարժէ նորա առաջեւ: - {Ի՛նչ} ես խօսում: - Լսի՛ր, նա պարապում է Ալքիմիայո

- Լսի՛ր, նա պարապում է Ալքիմիայով... - {Ի՛նչ} ասել է Ալքիմիա, խնդրեմ հասկացրու, - վեր առեց շո

տ, առաջին անգամ լսում եմ այդպիսի բան: - Ապա {ի՛նչ} էիր կարծում, սիրելիս: Ալքիմիան քո կարդացած բանե

, սիրելիս: Ալքիմիան քո կարդացած բաների նման չէ. {ի՛նչ} քո կարդացած, եւ իմ թալիսմաններին եւս նման չէ. դ

, եւ ինչպէ՛ս ուսել է պ. Մանթուխեանցը: - Թէ {ի՛նչ} տեղից է այդ գիտութիւնը, երկար կը լինի պատմել, մ

առօտապէս դնել այստեղ Ալքիմիայի տեսութիւնը, թէ նա {ի՛նչ} հիման վերայ կարելի է համարում ոսկեգործութիւնը, ե

ն վերայ կարելի է համարում ոսկեգործութիւնը, եւ թէ {ի՛նչ} հնարներ ունի այդ մասին: Ջեբերի տեսութիւնը այ

նչեց պ. Մարկոսը, աւարտելով թղթի կարդալը, - այս {ի՛նչ} բաներ են... եւ զխորհուրդս քո ո՛ գիտաց... որ

նասուն հինգ փորձն էր, որ կատարել է, երկու փորձը {ի՛նչ} բան է նորա համար: - Ինչու համար քեզանից խնդր

ր երեք հարիւր մանէթ. երեք հազար եւս կը հաւատամ, {ի՛նչ} բան է այդ, մանաւանդ այնպիսի մարդու համար, որ այ

նազանդւում էր քո իշխանական հրամանին, այն ժամանակ {ի՛նչ} յարգ ոսկուն կամ արծաթին: Թո՛ղ ուրիշները որոնեն ն

ն, ամենեքեան օբսկուրանտ, ամենեքեան եզուիտ... {ի՛նչ} ասել է, Աստուած միմիայն կոմս էմմանուէլին է խելաց

'ի լերինն այլակերպէալ ցուցեր զքո զօրութիւնդ ". - {ի՛նչ} ասել է, թո՛ղ մի մեկնէր ինձ: Նա միանգամայն պիտոյ

ութեան օրէնքներով: - Ին՛չ անզգամ մարդ է դա, {ի՛նչ} չար լեզու ունի. Աստուած ազատէ, - ասաց Շաքարեանց

բացայայտ կերպով հասկացնել քեզ իմ տեսութիւնս, թէ {ի՛նչ} էր մի Հայի պարտականութիւնը իւր ազգի առջեւ: -

եանքը նոյնքա՞ն է, որքան տգէտինը, թէ ոչ. ուրեմն {ի՛նչ} գործնական օգուտ ունի հոգին ուսումից․ ո՛ր սուրբերը

այսպիսի ուխտատեղեր, որ օրհնենքագիր ստանանք: Ախ {ի՛նչ} գեղեցիկ են այդ օրհնութեան գրերի ոճը եւ շարադրութի

ւթեան գիր շատ անգամ կարելի է կէս մանէթով ստանալ: {Ի՛նչ} է մարդուս երջանկութիւնը սորանից աւելի. " Յայտ լի

այդ բաները, եւ մտածել են եւ մտածում են եւս: Դու {ի՛նչ} ես կարծում, եթէ նոքա չլինէին, մեր լոյս հաւատը կ

լ: Մեզ ասում են, թէ արդիւնք ունէինք ժողովրդից. {ի՛նչ} տեղից է մեր արդիւնքը: Մկրտութենից, պսակից եւ մե

տանիքիցս մի մարդ մեռանի. բայց դորա փոխանակ, այն {ի՛նչ} արդիւնք էր այն տարում... - Բայց, մի կատար

մի քանի քահանայք գալիս էին հաշիւ տեսանելու, բայց {ի՛նչ} հաշիւ, ի՛նչ քննութիւն: Հանգուցեալը լաւ գիտէր իւ

այք գալիս էին հաշիւ տեսանելու, բայց ի՛նչ հաշիւ, {ի՛նչ} քննութիւն: Հանգուցեալը լաւ գիտէր իւր բանը: Հաշի

արց արեց կոմս էմմանուէլը: - Հը՛մ, ժողովրդին {ի՛նչ}. եկեղեցական գործերի մէջ ի՛նչ գործ ունի ժողովուրդ

- Հը՛մ, ժողովրդին ի՛նչ. եկեղեցական գործերի մէջ {ի՛նչ} գործ ունի ժողովուրդը. այստեղ հոգեւոր իշխանութիւն

եկեղեցու տարեկան արդիւնքին եւ ծախքին: Երեսփոխանը {ի՛նչ} է. ովի՛ երեսփոխանն է նա. ո՞չ ապաքէն ժողովրդի եկ

ր ստացել նորա բուրդից եւ կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կամ {ի՛նչ} բանի համար ծախք էր արել: - Ոչխարը անբան անաս

խօսել եւս չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ թէ {ի՛նչ} բանի վերայ խօսում էին, նոյնպէս չգիտէ. նորա խելք

ւ, ծերը ազդում է երիտասարդին, դու դեռ տղայ ես, {ի՛նչ} մարդ ես որ մէջտեղ ես եկել, քո խելքի բան է այսպիս

՞ն կը լինի, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը: - {Ի՛նչ} է, մտածում ես, որ դուրս կը փախչի մեռեալը, այդ

գը չունի հոգաբարձու եւ գտանելու չէ երբեք: Ուրեմն {ի՛նչ} պիտի լինի այս ազգի վերջը, շարունակում էր նա մտած

սրտի խորքից: Ինքը ինչ բաների վերայ էր մտածում, {ի՛նչ} օդեղէն ամրոցնէր էր շինում, տիրացուն, որ եւ քառա

, տիրացուն, որ եւ քառասունի չափ աշակերտ ունէր, {ի՛նչ} բան էր հարցանում: Տիրեց դարձեալ լռութիւն:

: - Խնդրեմ, առանց հաճոյախօսութեան... ես {ի՛նչ} երգող իմ, այսքան հրապարակի մէջ, ամօթ է մինչեւ ա

ինչ տեղեկութիւն: Այսպէս լինելով նոցա դրութիւնը, {ի՛նչ} զարմանք, որ մի տաղ կամ մի կանոնաւոր երաժշտութիւն

կանոնաւոր երաժշտութիւն տեղ չգտանէ նոցա սրտումը. {ի՛նչ} զարմանք, եթէ սառն աչքով նայեն այսպիսի բանի վերայ

անս: - Տեսանենք, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, - {ի՛նչ} ազդեցութիւն կը գործէ այս տաղը պ. Եումի վերայ:

ցութիւն կը գործէ այս տաղը պ. Եումի վերայ: - {Ի՛նչ} ազդեցութիւն պիտի գործէ. նա չէ կարող ընդունել դոր

լ դորան, որպէս բուն հայկական ազգային երգ: - {Ի՛նչ} պատճառով: - Այն պատճառով, որ տաղի բովանդակո

: - Եկեղեցական երգերի կամ շարականների մասին {ի՛նչ} է ձեր կարծիքը: - Նոցա բոլորի արմատական բնաւո

ըստ որում օրինաւոր բան չէին կարող ունենալ: - {Ի՛նչ} պատճառով: - Ո՛հ, շատ խո՛ր է դորա պատճառը,

րքան խոր, այնքան եւս խորին ցաւակցութեան արժանի: {Ի՛նչ} հարկաւոր է այժմ դորա մասին խօսք բանալ եւ տխուր մտ

Թովմասը, - դեռեւս տասն ժամը չկայ, թէ տուն գնաս {ի՛նչ} պիտոյ է առնես, ո՛չ ապաքէն ժամանակ է, որ անցուցա

եխայի պէս ուրախացող պարոնները ինքեանք չգիտեն, թէ {ի՛նչ} պայմաններ էին հարկաւոր, որ մի երգ լինէր ազգային

րծեց այդ պատկերի յայտնութիւնը, եթէ տեսաւ: - {Ի՛նչ} պիտոյ է առնել, - ասաց կոմս էմմանուէլը, - նանրահ

- Բայց ասացէք խնդրեմ, - հարց արեց կոմսը, - {ի՛նչ} ոտանաւոր է այդ եւ ովի՛ շինած: - Այն ժամանակ

Թէ միայն հաճէր... լինել համաձայն․ Այն {ի՛նչ} շնորհք էր, որ կաթեց մատից, Որով ցոյց տուեց

յայտնեց բացարձակ: Ին՜չ կարեկցութեամբ, {ի՛նչ} անմեղ սիրով Թունալի բաժակը տեղափոխեց նա,

իք): Եկաւ մօտեցաւ նաւը մեր նաւին. {Ի՛նչ} սիրտ կտրատող մի պատկեր էր այն, Թշուառ յուսահ

գնող մարդերի վերայ: Չար լեզուներ ասում էին... {ի՛նչ} ասում էին... ասում էին, թէ... ինչե՛ր չեն ա

կայ իւր ցանկութիւնը իսկոյն գործով ապացուցանելու: {Ի՛նչ} մի դժուար բան է խօսքերով միայն լինել ազգասէր եւ ա

ցա օգուտը, առանց ամենեւին գաղափար ունենալու, թէ {ի՛նչ} ասել է դպրոց, եւ թէ ինչպէս պիտի լինէր նա, որ լց

սին, անբաղդ, որպէս հայր: Եւ այս քանի տարու մէջ {ի՛նչ} բաներ անցկացան իմ գլխից. եւ այդ բոլոր անախորժութ

, մտածելը անգամ դառն... իսկ որդիքս, որդիքս. {ի՛նչ} առնեմ, ո՞ւմ ասեմ, իմ երեսի կեղտը պիտի որ ես ինք

ռական գործարաններում արիւնի անկարգ շրջանառութիւնը {ի՛նչ} կերպով ծանրացնում է շնչառութիւնը: Բայց այժմ, որ

Ճռաքաղը եւս հաստատեց... - Ես չգիտեմ, թէ {ի՛նչ} է գրել մինը եւ ինչ է հաստատել միւսը. բայց իմ խոր

բժշկութեան մասին, որ չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ, թէ {ի՛նչ} պատճառով մէջ էք բերում այդ բաները: - Ներողու

իւքը: Շտապելով ներս մտաւ գործակատարը: - {Ի՛նչ} շինեցիք գործարանում, - հարց արեց պ. Յովնաթանեան

աւական օգուտ, - կրկնեց քթի տակից պարոնը, - բայց {ի՛նչ} արժէ ինձ այդ օգուտը եւ ի՞նչ է մնում նորանից ինձ ս

ամբ կ'անցանէ ձեռքից: Ամենայն անգամ ես գիտեմ, թէ {ի՛նչ} եմ կրում. Դեպարտամենտի դուռերը մաշուեցան: -

եմ, եթէ կարելի է, շնորհեցէք ինձ տասն արծաթ: - {Ի՛նչ} հաշուով տասն արծաթ. ինչի՛դ է հարկաւոր այդքան մեծ

աւ, բայց ամսական հինգ մանէթի անուն տուեցիր, այդ {ի՛նչ} հինգ մանէթ է: - Իմ ամսական ծառայութեան վարձը:

արօտ դառնաս, նզովեալ․ Հայ չե՞ս, քեզ մարդ ասողին {ի՛նչ} ասեմ: Սորան նայիր, ծառայութեանը նայիր, պահանջա

քում էք զուր տեղը նորա թշնամութիւնը դէպի ինձ: Թէ {ի՛նչ} է ձեր փաստը, եւ ի՛նչ հաստատող վկայութիւն այդ մաս

թշնամութիւնը դէպի ինձ: Թէ ի՛նչ է ձեր փաստը, եւ {ի՛նչ} հաստատող վկայութիւն այդ մասին կարող էիք մէջ բերել

մսը ո՛վ է, որ Յովնաթանեանցը երկիւղ կրէ նորանից. {ի՛նչ} պիտոյ է առնէ, որի՞ն է վախեցնում: Ես այսուհետեւ

զ իմ շնորհակալութիւնը: Բայց մի մատենագիր մարդ {ի՛նչ} բանով առաւել կարող է ցոյց տալ այս մարդկային ազնիւ

ինը, - որ տեսանում էք իմ հագուստը այդպէս անկարգ, {ի՛նչ} առնես. տան հարկաւորութիւնքը ստիպում են երբեմն դո

բռնութեամբ դուրս թռաւ նորա կուսական կուրծքից: {Ի՛նչ} լալու բան կար այստեղ, մի՞թէ տխուր բան էր 18 տարե

ւր փեսայացուն խնդրում էր շուտով ամուսնութիւն: {Ի՛նչ} ատելի եւ արհամարհելի մտածութիւն էր այս խեղճ Մանու

, դու կը կատարես քո խոստմունքը... Այնպէս չէ՞: {Ի՛նչ} եւ իցէ, բանը մի կերպ պիտի շուտով աւարտել, որ մի

գնայ գայ երթալու տեղերը, յետոյ տեսանենք Աստուած {ի՛նչ} կը տայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, համարեայ թէ բար

իւնը, ասաց. - Ես հանգիստ եմ այժմ... Ասա, {ի՛նչ} որ ունէիր ասելի... Կը տանեմ, թէեւ պատրաստած լ

ք, իսկոյն հասկանում է բանի զօրութիւնը... Բայց {ի՛նչ} առնես, որ միւսները թափել էր ճանապարհին: Մէք

արկը, դեռեւս հարկաւոր էր ասել, թէ մի անզգամ կին {ի՛նչ} բաներ չէ ստիպում իւր մարդին կատարել, եւ քանի՛ ար

ուած լինելով չէր կարող բան յառաջացնել: Չգիտեմ {ի՛նչ} էր պատճառը, երեւի թէ յաջող չգնաց այս խնամախօսութ

առելու համար կարճ եւ ստեպ էր շունչ քաշում, - բայց {ի՛նչ} առնես, այդ եւս մի յիմարութիւն է, ոչ այս, ոչ այ

իմ ինչպէս եւ իցէ հարսն առնել մի հատիկ Մանուշակս. {ի՛նչ} կայ, կարող է վեց եօթն ամիս եւ համբերել. եւ ինչպ

ինչ վիրաւորուեց, թէ չէ, մի ամիս եղաւ գնացածը, {ի՛նչ} քաղաքավարութիւն է մի նամակ չգրել: - Ի հարկէ,

երում: - Ի՞նչ է, Մանուշակս, լաց ես լինում, {ի՛նչ} պատճառով: - Ո՛չ, մայրիկ, ասեղով ծակեցի ձեռք

անալու էր այս բանը: Մանուշակը մտածում էր, թէ {ի՛նչ} կեանք պիտոյ է լինի իւր կեանքը այնպիսի կոշտ եւ սոպ

քիչ-քիչ արժում էր երեք հարիւր մանէթ, բայց չգիտեմ {ի՛նչ} անձնասիրութենով ասաց. - Ինչպէս կարելի է այդպ

ականութեան թոյնը։ Այսպիսի հոգու տէր մարդու համար {ի՛նչ} էր Մխիթարի առաջարկութիւնը։ Այս պատճառով եւս շատ

նքը գլխաւորապէս աճում է կրօնի հիմքերի վերայ։ {Ի՛նչ} է կրօնը եւ ի՛նչ յարաբերութիւն ունի դէպի մի մարդ,

աճում է կրօնի հիմքերի վերայ։ Ի՛նչ է կրօնը եւ {ի՛նչ} յարաբերութիւն ունի դէպի մի մարդ, դէպի մի ազգ, դ

կենդանութեան աղբիւրի մասին՝ Աստուծոյ մասին։ Թէ {ի՛նչ} կերպով Աստուծոյ մասին հասկացողութիւնը, ուրեմն եւ

նութեան հետ ձեռք ձեռքից բռնած յառաջ է խաղում, թէ {ի՛նչ} վերանորոգութենների է ենթարկւում, այդ բոլորը չեն

անող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ {ի՛նչ} դրութեան մէջ էր քո բանականութիւնը։ Փիլիսոփա

երով, որով պահպանւում էր նոցա մարմնի շինուածքը։ {Ի՛նչ} կերպով կատարւում է այս։ Սորան պատասխանելու համար

ան ներգործում են զանազան ուժերի ազդեցութեամբ։ Եւ {ի՛նչ} այլ հետեւանք կարելի էր յուսալ այն բանից, ուր ամե

ր պարզ եւ վճիտ սէր, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն, {ի՛նչ} զարմանք է, որ նախապատիւ եւ գերապատիւ լինի միւս ա

դ մասն է այս յօդուածի մէջ լուծանելու խնդրին։ {Ի՛նչ} է պապականութիւնը. մեր համար ծանր լուծանելու խնդի

զ դիմել դէպի նոցա կրօնը, որ է պապականութիւն։ Թէ {ի՛նչ} է պապականութիւնը, ասել ենք նախընթաց գլխումը։

անող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ {ի՛նչ} վիճակի մէջ էր քո բանականութիւնը"։ Արդարեւ, պապ

թիւն։ Եւ այսպէս, հարցնում ենք պատմութիւնից, թէ {ի՛նչ} վիճակի եւ ո՛ր աստիճանի մէջ էր Եւրոպացոց լուսաւորո

որպէս իտալական ճիզուիթների, բայց ոչ աւելի։ {Ի՛նչ} կարելի բան է, որ մի մարդ երկու տեսակ սրտի վկայու

ել։ Երանի՜ թէ ունենայինք գովեստի արժանաւոր բաներ, {ի՛նչ} ուրախութեամբ փառաւորելու էինք այս իրողութիւնքը եւ

ռն կերակրոյն, յորովայնն զջուր եւ եթ արկանէր: Առ {ի՛նչ} դոցա հոգալ զլուսաւորութենէ ազգի. հերիք է զաւակաց

նչ ուսումն չունի, հազիւ գիտէ գրել եւ ընթեռնուլ։ {Ի՛նչ} փոյթ. մի քանի ժամանակից յետոյ բոլորը կ'իմանայ։

ընծայ չէին քաղաքագիտութեան մէջ. նոքա գիտէին, թէ {ի՛նչ} է նշանակում թագաւորութեան մէջ զինուորական ոյժը,

ւոր չէ " Սոս եւ Վարդիթերը ", իմանալու համար, թէ {ի՛նչ} տեսակ հեղինակի հետ է կարդացողի գործը. նորա հոգու

քերով կամ գործերով ցոյց են տալիս մեզ իրենց ո՛վ եւ {ի՛նչ} լինելը: Մեծ տարբերութիւն կայ տեսնելու եւ լսելու

ր ժանգը. " Ա՜խ, ծակծակոտուած, սեւ սրտի աղջիկ. {ի՛նչ} անեմ, խաւարէր էն օրը, որ դու լիս ընկար, էն քշե

խօսքեր իր աղջկայ մասին ասելուց յետոյ, այնուհետեւ {ի՛նչ} աղջիկների կարգ է դնում նորան. սորա վրայ հարկաւոր

թը գրեթէ եգիպտական բուրգերին հաւասար: Չգիտենք թէ {ի՛նչ} մտածենք, մի՞թէ հաւատանք: Բացի սորանից, ինչ խոր

լ եւ բանալիքն էլ հանել: Սօսին իրենց տանը փակելով {ի՛նչ} օգուտ կարող էին քաղել, մանաւանդ, երբ նա բարկացա

առակ, եթէ աչքի տակ ենք առնում բոլոր հանգամանքը: {Ի՛նչ} երեխայութիւն է. " Դու այսպէս ասա կամ այնպէս ասա

ատ հեռու է այդ տեսակ բաներից: Եւ զարմանում ենք. {ի՛նչ} հարկ կայ Սօսի սիրող, երգող, ուրախ եւ աշխատաւոր

ծ տեղում (այն քարէ ձուն էլ չլինի կը նստի) խելքդ {ի՛նչ} է կտրում, այն քարից ձագ դուրս կը գա՞յ: Չէ՞ որ զ

դութիւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք թէ ինչ բան է այդ եւ {ի՛նչ} արարողութեան մնացորդ, բայց եւ այնպէս, կարծում ե

կապիլ է... Այլ թէ սորանից յետոյ էլ {ի՛նչ} է արել, այդ միտքս չէ, միայն լաւ գիտեմ, որ մի ք

աւանդութիւն է այդ. աշտարակցոց կարծիքով ո՛վ է կամ {ի՛նչ} է այդ Նուրինը. ցաւում ենք, որ հեղինակը ոչինչ չէ

էս համաձայն չէին կանթեղի աւանդութեան: Յետոյ {ի՛նչ} դուրս եկաւ. էլ ոչինչ չմնաց, այս չէ, այն չէ:

լլուկս, որի մասին կ՚ասենք մի երկու խօսք: Իսկ թէ {ի՛նչ} է այդ կրակը, ահա մեր ծանօթաբանութեան բուն խորհու

զսառն որպէս պատառոտ առաջի ցրտոյ նորա կարէ կալ"։ {Ի՛նչ} վսեմ նկարագրութիւն: Բայց այս բոլորը լինում են այ

, առանց ասում ենք, գոնէ՛ մասնաւորապէս յիշելու թէ {ի՛նչ} ճանապարհով հասել էին այս հեղինակները իրենց մերժող

եւ բախտի անգութ հարուածներին մատնելը, իւր սարոք {ի՛նչ} ուղղափառութիւն է: Թո՛ղ դժոխքի ջամբռ մատենի մէջ գ

պիտի մի մակերեւոյթ եւ մի հաւասարութիւն ունենան: {Ի՛նչ} է սորա բնական հետեւանքը, այն, որ Մասիսի ճնշուած

բեմն-երբեմն զուարճութեան համար անում էին"։ {Ի՛նչ} խօսք է այս: Նախ, որ մենամարտութիւնը եւ որսորդու

ան հաչան, հոգիները դուրս գայ. քա՛, խիզա՛ն, էս {ի՛նչ} կրակ ա, ամօթ չունի՞ն ըստօնք. ինչ բերաններից դու

Բայց " Սոս եւ Վարդիթերից " մենք տեսնում ենք, թէ {ի՛նչ} ողորմելի վիճակում է շերամաբուծութիւնը Աշտարակում

ով, այնպիսին չէ կարող պատասխանել կամ մեկնել, թէ {ի՛նչ} է այն երեւոյթի բնական եւ հոգեբանական պատճառը, որ

ր հայ է: Լաւ որ հնար չկայ իմանալու թէ ով մեզանից {ի՛նչ} ազգից է ծագում, ապա թէ ոչ, բուն տոհմական հայերը

Բայց ժողովուրդի անկաջին ծանր է եւ անբնական. - ինձ {ի՛նչ} փոյթ, - ես բուն հայերէն եմ խօսում. ժողովուրդը խա

ել է թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է ստրկացել: Բայց {ի՛նչ} խօսիս: Մարդ խոցելու կամ վիրաւորելու համար չ

ջուրը հիւանդին դեղ ա, Սիրածը սիրածին չեն տալ- էս {ի՛նչ} անիրաւ գեղ ա. Էն սարը բարձր սար ա, - տակը զընջը

վայի կրակն ու բոցը, ո՛չ Մովսէս կար եւ ո՛չ Եղիա։ {Ի՛նչ} է պատճառը, որ Եգիպտոսից դուրս եկած օրից այնքան դ

գործունէութիւնը եւ ապահովում է քեզ ու քո տունը։ {Ի՛նչ} է պատճառը, որ Մասիսի նման ապառաժի չկարողացածը կա

րտասունքից փթթած թերթերը դարձնելու ժամանակ, բայց {ի՛նչ} օգուտ. անցածը յետ կը գա՞յ։ Եթէ մնար հայկական ան

էր, չեն նորա համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգամ, թէ {ի՛նչ} է ինքը, ի՛նչ պաշտօն ունի ամենաբարի բնութեան գոգո

համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգամ, թէ ի՛նչ է ինքը, {ի՛նչ} պաշտօն ունի ամենաբարի բնութեան գոգում կատարելու,

ցրեց յանկարծ. - գազաններից Մարդըս ջոկվում է {ի՛նչով} ։ Ես ուզելով նախ եւ առաջ Նորա խելքը լաւ

ռնուք օրհնել ինձ մի նամակով, իմանաք, թե ո՛ւր եւ {ի՛նչպես} պիտո էր մակագրել: Եթե Ձեր հովվապետական հորդորը ա

ատմութեան մէջ երեւեցած իրողութենների վերայ, բայց {ի՛նչպես} լուռ մնանք՝ համր դեւի պէս պապանձուած, կամ ի՛նչպ

նչպես լուռ մնանք՝ համր դեւի պէս պապանձուած, կամ {ի՛նչպես} չբողոքենք այն զրպարտութենների ընդդէմ, որ պարոնը

, եւ որոնց գերեզմանի հողը համբուրելի են մեզ: {Ի՛նչպես} չհարցանենք Պ. Խուդաբաշեւից, թէ Խորենացու ո՞ր բա

յսպիսի օրհնությամբ լի ու առատ դարու քաղաքացի հայը {ի՛նչպես} կարող էր ամենեւին սառը մնալ, ի՛նչպես կարող էր փա

ղաքացի հայը ի՛նչպես կարող էր ամենեւին սառը մնալ, {ի՛նչպես} կարող էր փակել յուր աչքը եւ սիրտը, կամ թե ուրանա

ոյ ասում ենք, թէ Աստուած բարկանում է մեր վերայ, {ի՛նչպէս} չբարկանայ, երբ աշխարհը տակ ու վերեւ են բերում այ

ծ են իւրեանց նպատակին, - ասում է Աթենասը: - {Ի՛նչպէս}: - Ի՛նչ բանի համար պահում ես դու այդ շանթերը

մանում, սեւանում է, ողորմած-հոգու փորը եւ աղիքը {ի՛նչպէս} կարող էին չայրուիլ"։ Չկամի ամենեւին մտածել, որ

կատարւում են ռուս ծառաների եւ աղախինների ձեռքով: {Ի՛նչպէս} կարելի է, որ Հայ կինը, թէեւ հաց չունէր ուտելու

ին Հայաստան, թէ ի՛նչ ընդունելութեան պատահեցան եւ {ի՛նչպէս} կատարեցին իւրեանց ասպարէզը, իմ սիրտը չէ դիմանում

բայց ի՞նչ... Պատահում են այդպիսի բաներ... - {Ի՛նչպէս} թէ պատահում են. դա շատ հազուագիւտ կանացի սիրտ է

որոնել. մեր մէջ եւս կայ մի դորա նման բան: - {Ի՛նչպէս}: - Դու գիտես Պ. Բէգզադէի ազգաբանութիւնը:

րականն ելեր ի սկզբանէ տուեր է. ասոր ի՛նչ ըսենք, {ի՛նչպէս} հասկնանք, հասկնանք ալ նէ, որի՛ պոչէն ըմբռնենք։

անւում են մարդիկ, որ հարցանում են Բէգզադէից, թէ {ի՛նչպէս} այդքան արծաթ հաւատացիր, մինչդեռ խանութը եւս քո ա

ով 55. 000 մանէթ պարտական: - Բայց այդ օտարքը {ի՛նչպէս} ապա պիտի ստանան իւրեանցը քո մարդ շինած գործակատար

, իսկ գերդաստանների մայրերը ազգի մայրն են: Բայց {ի՛նչպէս} են մեր ազգի մայրերը ներկայումս. արդեօք իւրեանց կ

կինը ամօթ է համարում ինքեան ծիծ տալ իւր զաւակին։ {Ի՛նչպէս} կարելի է, որ նա երեխայի պատճառով յետ մնայ խրախճա

ինաւոր դպրոցների հիմնարկութիւնք: Բայց այս րոպէիս {ի՛նչպէս} կարող են հիմնուիլ այդ դպրոցքը, մինչ ո՛չ արծաթագլ

նելով Եւրոպայի մէջ, ազատ չէք այս թշուառութենից, {ի՛նչպէս} ներենք Ձեր աշխարհում բնակուող մեր եղբայրներին, ո

բ հաստատուած բանը երեւում է Թէորիանոսի գրքի մէջ: {Ի՛նչպէս} կարելի է ընդունել այն խօսքերը որպէս սեպհական խօսք

ւր ձեռագործքը, որ պէտք ունի միլիոնաւոր ձեռքերի, {ի՛նչպէս} ուրեմն կը լինի այն աշխարհների վիճակը, ուր անգլիա

: Այժմ կամենում է բարւոքել իւր դրամական վիճակը. {ի՛նչպէս}, մի կողմից՝ արտաքին նոր պարտքով (եթէ տան), ի

գինը հարիւրին մի քանի տասանորդ: Միւս վաճառականը {ի՛նչպէս} կարող է պահել նոյն ապրանքի նախկին արժէքը. իջեցնո

էս չէ՛։ Ասացինք, որ ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս։ {Ի՛նչպէս}, ուրեմն, մեռնում է ազգութիւնը: Մահը անհասկանալ

ւնը այն պարտքը, որ առնում է ժողովուրդից: - {Ի՛նչպէս} թէ ինչով, տէրութեան հողով, գանձով եւ այլն եւ այ

ին՝ Քրիստոսի արիւնը։ Այժմ պիտոյ է տեսանենք, թէ {ի՛նչպէս} այդ մեծագին ազատութիւնը հետզհետէ կապանքի տակ է դր

անակ իմ վարած կեանքի որպիսութիւնը, դո՛ւ, Տէ՛ր, {ի՛նքդ} լաւ գիտես)։ Իմ ուսուցիչների հրամանով գնացի

քին պատճառ եղած չլինինք: " Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ {ի՛նքն} նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց եւ ազգականաց

իովին գիտակցում է իր իրավունքը՝ ներկայումս խոսել {ի՛ր} իմացածի պես: Լեզուն ժամանակի արդյունք է եւ մշակվ

ր իր եղբօր հետ։ Արդարեւ կրկին շարժողութիւնքը ե՛ւ {ի՛ր} առանցքի վրայ, ե՛ւ դէպի միւս իր նմանը։ Կա՞յ այս

այ քո խօսքի հրամանը կատարողքը, առանձին առանձին, {ի՛րենց} կամեցողութեամբ, վանքի պտղաբերութիւնը հատուցանելո

լով ազգի գանգատը, յաւելացնում են դեռեւս. " Դուք {ի՜նչ} զարմանալի մարդիկ էք, ինչո՞ւ ձեր արծաթով անարգանք

յժմ շատ մարդերի, բայց այս վերջին տասն նոր տարիքը {ի՜նչ} բաների վկայ են եղել իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի ե

ր տարիքը ի՜նչ բաների վկայ են եղել իմ հետ միասին, {ի՜նչ} ողբալի եւ արտասուելի գործերի ականատես, որ գործու

Մի երեկոյ երկար մտածութեններից յետոյ քնեցայ... {Ի՜նչ} տեսակ երազներ, ի՜նչ պատկերներ ներկայացան իմ հոգո

ծութեններից յետոյ քնեցայ... Ի՜նչ տեսակ երազներ, {ի՜նչ} պատկերներ ներկայացան իմ հոգու առաջեւ, բայց հարկա

Փունջեր քաղում ` ցօղի մէջ Իր մատները թրջելով: {Ի՜նչ} չքնաղ է, սիրայոյզ, Երբ գնում է ընդառաջ Եւ ասո

տենչում է տարագնայ ` Ափին ` նաւորդն ալեկոծեալ. {Ի՜նչ} կարօտով դիտում է նա Փարոսի հուր - շողը պայծառ.

օրից այսօր քանի՜ դար անցաւ, Սիրական լեզուդ {ի՜նչ} օրեր տեսաւ, Քանի՜ հալածանք, քանի՜ նեղութի

որան մի օրինակ: Ո՜հ, ի՛նչ ցաւալի պաշտօններ, {ի՜նչ} տխուր առարկաներ նիւթ են այսօր մեր խօսքին: Ա՞յ

վազովսքին իւր սպառնացած քննութիւնը սկսանէ (ո՛հ, {ի՜նչ} սարսափ մեր համար), Հիւսիսափայլը կը կշռէ նոցայ ա

րչի հիմնած եւ շինած հայկական նախամեծար եկեղեցին։ {Ի՜նչ} ուրիշ եկեղեցի առաւել յարմարութեամբ կարո՛ղ էր հանդ

ամսուայ երախտիքը, մանաւանդ մենք տեսնում ենք, թէ {ի՜նչ} որդիական եւ արժանի յարգութեամբ է խօսում նա Մեծ Թա

, որ բնաւ օրինակ եւս չենք ուզում բերել։ Բայց {ի՜նչ} ասել է Սեւուկի պարտէզի մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ դրախտը

երից մինը եւ ինչո՛ւ չէ համարելու իւրեան ազգասէր, {ի՜նչ} մի դժուար բան է ազգասէր համարել իւրեան կամ համարո

այ. ինչ երեւելի փիլիսոփաներ եղած են Յունաց մէջ, {ի՜նչ} ճարտասաններ Հռոմայեցոց մէջ. նա ասում է, թէ այդ

ութեան տէր դառնալուց յետոյ, ասելիքս այս էր, թեւ {ի՜նչ} պիտոյ է առնենք ազգի համար: - Ուրեմն քո առաջա

օգո՞ւտ ունի նոցա անձնական շահասիրութեանը, ուրեմն {ի՜նչ} հարկաւոր է ամէն մարդու հետ կռիւ վէճ բանալ: Քաղաք

րկու հազար մանէթ ձրի արծաթ մտանէ իմ գումարի մէջ, {ի՜նչ} ուրախութիւն պիտի առնեմ, առաջին գործս քեզ մի թաւշ

նքումը կատարելու էր հօր այս պատուերը, բայց հարկը {ի՜նչ} բաներ չէ ստիպում կատարել մեր սրտի յօժարութեան ընդ

: Թէ ու՛ր է հասած այժմ բնական գիտութիւնը եւ {ի՜նչ} անհասկանալի քրմական գաղտնիքներ քակում է նա, ի՜նչ

ի՜նչ անհասկանալի քրմական գաղտնիքներ քակում է նա, {ի՜նչ} համարձակ քայլափոխներ է անում, այդ մասին հարիւրաւ

անաւորութիւնը իրաւամբ ստանում է իր կինը: Թէ {ի՜նչ} բանի նշան է թուրը, այդ մասին խօսիլն էլ աւելորդ ե

ւում է շերամի խնամարկութեան, աստուա՜ծ ազատէ, թէ {ի՜նչ} վիճակում է: Շերամի դեղնացաւը պատճառւում է Մարինո

ող էին սպասաւորել նորա սեփականքը, բայց եւ այնպէս {ի՜նչ} համեմատութիւն կայ սոցա եւ մունջի մէջ։ Այն թշուառ

իկոնեանց գերդաստանին վերաբերեալ մի նշանաւոր անցք, {ի՜նչպէս} կարելի է, որ Փարպեցին լռէր Ձուիկի գերութիւնը։ Մեն

ու ծուկից մի մարդ դուրս էլ է գալիս այն շորերով, {ի՜նչպէս} տգեղ է երեւում մեզ։ Տարակոյս չկայ, շորը նոյնն է

Տեսէք, մինչեւ անգամ Միքել Անջելօյի ձեռագործքը, {ի՜նչպէս} գեղեցիկ են, ի՜նչպէս կատարեալ, ո՛րքան ներդաշնակո

Միքել Անջելօյի ձեռագործքը, ի՜նչպէս գեղեցիկ են, {ի՜նչպէս} կատարեալ, ո՛րքան ներդաշնակութիւն կայ, ո՛րքան զո

Հաւատարիմ մնայ սակայն լռութեան... Ես {ի՞մ} անդէն, - եթե ոչ սուրբ բնութեան։ Ե. ՕՐՀՆԵԱ

երը եւ տեղեկանալով ձեր բոլորի որպիսություններին, {ի՞նչ} այլեւս հարկավորություն ունեի, որ օտարներից լսեի

լավ անունս լսած չեք նե, գեշը բնավ լսած չեք, ապա {ի՞նչ} է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, ասացեք, որ ես էլ իման

օգնական լինել. ես գամ ու մնամ Նախիջեւան, ասացեք {ի՞նչ} անեմ ես այդտեղ, ո՞վ է ինձ հաց ու ջուր տվողը հավի

ստ ինքյան դիցաբանությունը բանաստեղծություն է, եւ {ի՞նչ} հնար կար, որ առանց նվիրական երգերի կատարվեին նոց

իսի 11 Մոսկվա [Հ. Գ. ] Խրկած դեղերս արդյոք {ի՞նչ} օգուտ տվին քեզ կամ թե գործ ածեցի՞ր, թե ոչ, խնդր

տվողը կամ հարցմունք անողը, որ ես ալ իմանամ, թե {ի՞նչ} կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը, կարծում իս, թե

դրեմ մյուս անգամ գիր գրելու ժամանակ հայտնես ինձ, {ի՞նչ} եղավ մեր վարժապետի գործը, հույս կա՞ փրկության կա

, հույս կա՞ փրկության կամ ողջ առողջ է, եւ գործը {ի՞նչ} դրության մեջ է: Մեք ամենքյան, որոնց որ ճանաչ

ղբայր, ես դոցա խոսք հասկացնել չկարողացա, չգիտեմ {ի՞նչ} է միտքերը: Այս ամառ հուլիսի վերջերին կամ կես

կի մեջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, եւ եթե վատ, արդյոք {ի՞նչ} դիտավորություն ունիս այդ մասին: Պետրոս Նիկողա

առնուք օրագրի մասին աշխատելու ծանրությունը: {Ի՞նչ} պիտի ասենք, ազգը դժվար է հասկանում առաջին անգամը

ս արքեպիսկոպոսի հետ, այդ հարկավոր է: Չգիտեմ {ի՞նչ} ազդեցություն գործեց իմ նամակս " Հյուսիսափայլի " 1

վեր առիչ ըստ որում մի ժանգոտ կոպեկ չեմ ստանում: {Ի՞նչ} հարկավորություն ունիմ էշի նահատակ լինելու: Այդ ի

այն համաձայնիր ինքդ, որ հնար չունեի շարունակել. {ի՞նչ} անեի, ո՛ր քարին տայի գլուխս, մտածիր ինքդ ու հետ

այնտեղ, բան մնացե՞լ է, ովի՞ ձեռքում կամ ո՞ւր եւ {ի՞նչ} են արել տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակների զորո

մ է սիրտս եւ այրում է հոգիս: Եվրոպայի դեպքերը {ի՞նչ} վերաբերություն ունին մեզ, կասեն ինձ մի տեսակ դժո

երի հետ անախորժ դրության մեջ մտանելու: Արդյոք {ի՞նչ} ես անում այժմ, ի՞նչ վիճակի մեջ ես. մի չար հոգի

յան մեջ մտանելու: Արդյոք ի՞նչ ես անում այժմ, {ի՞նչ} վիճակի մեջ ես. մի չար հոգի ականջիս կարծես թե ասո

տնտեսութեան առաջնորդ կացուցելոցն ՚ի Ջուղա: Առ {ի՞նչ} պէտս արդեօք վատնին եկամուտք վանացն մինչ եւ դպրոցն

մ հասկանում, թե ինչի՞ համար են այդ արցունքները. {ի՞նչ} է, նրանք քեզ բավականություն են պատճառում, թե՞ կ

ության ժամանակ դու ասացիր, որ փողի կարիք ունիս. {ի՞նչ} է՝ ստացա՞ր, թե ոչ: Եթե չես ստացել, ապա պետք կ

եք իմ նկատմամբ նրա ջերմ վերաբերմունքի համար: Այդ {ի՞նչ} Դանիելի " Աշխարհագրություն " է: Ասացեք Անանիային

. Պատկանյանը ցանկանում է ինչ որ թերթ հրատարակել. {ի՞նչ} է, սկսե՞ց հրատարակել, ի՞նչպես է կոչվում եւ հասա

հրատարակել, ի՞նչպես է կոչվում եւ հասարակությունն {ի՞նչ} ընդունելություն ցույց տվեց: Շատ ցավում եմ, որ մ

րցին վերաբերող հայտնի նամակների պատճենները: Բայց {ի՞նչ} նպատակով են այդ պատճեններն ինձ ուղարկված: Քո նամ

ություն բռնել: Ո՞րն է այժմ նրա ապագա հեռանկարը: {Ի՞նչ}, նա դեռ Մար[իա] Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, թե

ս, որ գրել էի Գ. Մ. Ալաջալյանի վերաբերյալ, եւ {ի՞նչ} տպավորություն թողեց այն: Եթե գիտես՝ հաղորդիր ին

հետ: Գրկում եմ քեզ: Քո Միշել Հ. Գ. {Ի՞նչ} նորություններ կան Մոսկվայի թատերական աշխարհում:

Մակոլեյն, ըստ սովորականին, կկարդամ հաճույքով: {Ի՞նչ} է, նրա պատմությունը դեռ լույս չտեսա՞վ: Ի դեպ,

գարի: Կրեյցբերգը գազաններին ձրի ցույց չի տալիս. {ի՞նչ} է, ես մի գազան էլ չարժեմ, որ ամեն անգամ ուզում

եմ տալիս, իմ սիրելի եղբայր: Ասացեք խնդրեմ, {ի՞նչ} եղավ հավատարմագիրը, որ պետք էր Հնդկաստան ուղարկե

չասել " Համբավաբեր Ռուսիո "-ի վախճանի մասին: Այդ {ի՞նչ} դժբախտ օր է հոկտեմբերի 17-ը: Նրա խմբագիրը բարի ժ

սեղմում եմ՝ ջրաբաշխական մամուլին չզիջող ուժով: {Ի՞նչ} է, Հովհաննես եղբայրս ոչինչ չի գրում. վաղուց է,

եւ նրանց չպատասխանելով, կօգտվեմ տրված դասերից: {Ի՞նչ} խոսք որ, ավելի հաճելի կլիներ, եթե մեկ ուրիշը հա

ահատվում է հարաբերականորեն՝ որոշ տեսակետով: Իսկ {ի՞նչ} բան է տեսակետը: Հեղինակությո՞ւն: Այդ դեպքում հռ

պաշտվել եւ իդեալ է եղել: Ժամանակակից մարդուն {ի՞նչ} օգուտ (սոցիալական իմաստով) Միքել Անջելոյի մեռած

ր, որովհետեւ հին ձեւով այլեւս չի հասկանում - ապա {ի՞նչ} տրամաբանությամբ մենք կարող ենք դիմել մի բարբառի,

տեսություն: Ի դեպ, խնդրեմ այդպես ուշ չգաս, այդ {ի՞նչ} արիստոկրատական այցելություն է. միթե չի կարելի գա

Պետք է, վերջապես, գիտությամբ պարապել. թե չէ՝ {ի՞նչ} արժեք ունի միակողմանի սոսկ բժշկությունը - ինչպես

: Հարցնել օդընտելացնողներից՝ կարելի՞ է արդյոք եւ {ի՞նչ} եղանակով օդընտելացնել Փոքր Ասիայի գխտորաբեր պիծակ

իայից է: Սպասում եմ պատասխանի: Նորից Հ. Գ. {Ի՞նչ} բույս է խավ տվող կոնը (ворсовальная шишка) - we

ցանկի մեջ զետեղված է տնտեսական սերմերի կարգում. {ի՞նչ} բանի է գործածվում եւ ինչպե՞ս է մշակվում: Պատասխա

ցույց տալով նրան սոսկ օրենքը, բայց թե ինչո՞ւ եւ {ի՞նչ} հիմունքով - այդ մասին դատելը երեխայի գործը չէ, ի

լի է, վերցնես մի օրինակ նրանից եւ ուղարկես ինձ: {Ի՞նչ} է, տալիս են նրան սաղմնաբանության ամբիոնը: Ասա ն

վաճառքի են հանում նրա տպարանական պարագաները: Իսկ {ի՞նչ} եղավ ծխախոտի խանութը, գոլորշիացա՞վ: Այս՝ Հո

ավերագրի՝ վկայությամբ հաստատված պատճենների մեջ: {Ի՞նչ} է, ուրեմն, ցույց տալիս այս: Ես մատնանշում ե

ոլոր անշարժ կայքն արդեն փոխադրել է ուրիշի անվան: {Ի՞նչ} կվերցնի հասարակությունը: Հապա 64. 000 ռուբլի՞ն,

ից, այնուհետեւ թող նրանք թեկուզ համբուրվեն, մեզ {ի՞նչ} փույթ: Ես չեմ կասկածում վերջին բարձրաստիճան հոգե

րքա՞ն հյութ է տալիս ցողունը իր կշռի համեմատ, գ) {ի՞նչ} թանձրություն ունի հյութն ըստ Բոմեի եւ, վերջապես

ինչ Իսակովը խոստանում է ավարտել Իլենկովի քիմիան. {ի՞նչ} է, մի՞թե մինչեւ հիմա էլ լույս չի տեսել: Մենք ու

Մենք ունինք տոմսակ. այդ մասին էլ իմացիր: Իսկ {ի՞նչ} եղավ Տրովատորի տեքստի սրբագրությունը: Եթե նա այդ

թյունը, հաճեցե՛ք: Ա. բնագիր ասելով (ծան. 4) {ի՞նչ} եք հասկանում, ասորերե՞նը, եթե այո՛ եւ եթե Լիտան

ակատա՞ր է բնագիր ասորերենը, թե՞ նույնպես թերի եւ {ի՞նչ} ՝ վերնագիր ունի: Գ. Չէ՞ կարելի արդյոք ասորերենը

, սիրելի ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. աճապ {ի՞նչ} խապեր կառնուք ինձմեն առողջությանս մասին. ինչ գրե

Ստեփանի՞ մասին...: - Ինչո՞ւ ես զարմանում. {ի՞նչ} մի երեւելի մարդ է դա: - Մանդինեանց Տէր Ստեփա

- Մանդինեանց Տէր Ստեփա՞նը...: - Այո՛, նա. {ի՞նչ} պատճառով այդքան շատ հարցանում ես: - Նորա համ

խայտառակել էր Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին։ Դու {ի՞նչ} ես ասում այս մասին: - Ինչպէ՞ս է խայտառակել,

արձրաստիճան անձն համալսարա՞ն է, ակադեմիա՞ է, թէ {ի՞նչ} է, որ կարող էր մագիստրոսութիւն եւ վարդապետութիւն

ր է ձգում երեսի դիմակը եւ ասպարէզ է մտանում։ Այս {ի՞նչ} դատաստան է, որ մեր լեզուագէտները գործ են դնում:

ստան է, որ մեր լեզուագէտները գործ են դնում: Այս {ի՞նչ} հայրենասիրութիւն է, որ կացին եւ մանգաղ վեր առած

էսը բացուէր եկեղեցու մէջ, բայց եկեղեցուց դուրս։ {Ի՞նչ} մի պակաս բան է թռչնավաճառութիւնը։ Ձեզ յայտնի չէ՞

որ հնարել է Բենիամին Ֆրանկլինը"։ Շին. - " {Ի՞նչ} ասել է շանթապահ գործիք"։ Վաճ. - " Կայծակից

ցութեան տակ պիտոյ է կերպարանագործուէր այդ բոյսը. {ի՞նչ} պայմաններ են դոքա՝ հողը, օդը, ջուրը: Եթէ անտա

կորուսանում է եւ ծաղիկ բանալու որակութիւնը: Այս {ի՞նչ} բան է. ո՞չ ապաքէն այդ ծառը ունէր իւր մէջ պտուղ բ

ու զօրանում էին։ Նորան անդադար քարոզել էին, թէ {ի՞նչ} աստիճանի զզուելի եւ գարշելի բան է մի այդպիսի անօր

ջ, յառաջանում էր մի մեծ հրկէզ ու անթիւ աւերածք: {Ի՞նչ} տեսակ կին կարող էին դառնալ ապագայումը այն աղջիկ թ

ես այժմ մեզ: - " Աստուած ինձ սիրտ էր տուել Ապա {ի՞նչ} բանի համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասե

դիր է ` անտես մնացած մեր ազգից մինչեւ այսօր: {Ի՞նչ} է մարդկային կեանքի խորհուրդը, մի՞թէ լաւ ուտել,

առերով կը գրեմ անունդ: - Ինչե՞ր ես խօսում. {ի՞նչ} բանի համար ջուրը ձգեմ այդքան արծաթ, ես դուստր չո

տարի զաւակների վերայ ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: {Ի՞նչ} պարտական եմ ես ազգին, ամենայն ծնող թող հոգս առնէ

մոլորութեանը: Էֆիմերդէ ասած բանը Սուրբ գի՞րք է, {ի՞նչ} է, որ եթէ մի մարդ չհաւատար դորան, Աստուած պիտոյ

սում ես, թէ մեք թերահաւատ էինք։ Ողորմելի մարդ, {ի՞նչ} է մեր թերահաւատութիւնը, արդեօք ա՞յն, որ, ճիշդ

թէ երեխայի հե՞տ ես խօսում, որ հարցանում ես, թէ {ի՞նչ} ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Ուրեմն գիտե՛ս

եմն գիտե՛ս: - Անտարակո՛յս: - Ապա ասա՛, {ի՞նչ} ասել է: - Անհաւատ, հերետիկոս, հերձուածող

լ... - Եթէ միայն լսելով քո ականջն է ցաւում, {ի՞նչ} առնէ ապա այն մարդը, որի փորի մէջ մտել է...

անդէս եկ եւ համար տուր ինձ, ո՞վ է այդ մարդը, եւ {ի՞նչ} ես գրել դորա ճակատի վերայ: Երեւեցաւ Ճակատագի

: Աստուծոյ սիրուն, նայի՛ր մի Էֆիմերդէն, տե՛ս, {ի՞նչ} է ասում: - Ես արդէն ասացի քեզ, թէ Էֆիմերդէ

համար թէ մի մարդ մեռած, թե մի հաւ սատակած։ Այդ {ի՞նչ} դեղ է, մի՞թէ կարելի է այդպէս կրակի նման սաստիկ դ

, երկու կամ երեք ժամը մի անգամ մի սեղանի դգալ. " {Ի՞նչ} պիտոյ է օգնէ, - ասում է, - հիւանդին այդ աննշան

րդ համարում է իւրեան մասնաւոր։ Նա ասում է. " Իմ {ի՞նչ} գործն է, թող ինչ կամին, առնեն "՝ առանց մտածելո

շխանութիւնը մեր ցաւելի եւ արտասուելի ազգի վերայ: {Ի՞նչ} է այդ մարդերի այսպիսի ուղղութեան շարժառիթը, ի՞նչ

Ի՞նչ է այդ մարդերի այսպիսի ուղղութեան շարժառիթը, {ի՞նչ} է, որ այդպէս հաստատ պահում է դոցա իւրեանց կամակո

աջին անգամից շատ սիրեցի, եւ այժմ եւս սիրում եմ. {ի՞նչ} պիտոյ է առնել, մարդ ենք, ունինք շատ թուլութիւնք

: Ւ՛նչ սովորութիւն է. մի բան էր, ասացի, գնաց, {ի՞նչ} էք վզիս նստել՝ անհաւատ մարդերի պէս ապացոյց պահան

, պասպորտ տուողդ պատրաստ, ո՞ր օրիդ ես սպասում, {ի՞նչ} ես փտրում Րեդուտկալէում: Աստուծոյ սիրուն, ասացէ

գրողների մեղքը յանձն ես առնում եւ քաւում ես դու։ {Ի՞նչ} պիտոյ է առնել. երեւի այդպէս նախասահմանուած է նոց

որ ցոյց տուեց մի թռչուն՝ Կազուարի անունով, բայց {ի՞նչ} կազուար. մի մեծ թռչունի վերայ, որ ես որոշ չնկատ

ած եւ ցաւագարուած: Հարցանում եմ. - Պարո՛ն, {ի՞նչ} է պատահել քեզ, միգուցէ հիւանդ էիր, որ ենթարկուե

տ գործ չունիմ, դու ծիծաղում ես իմ վերայ: - {Ի՞նչ} ծիծաղելու բան կայ. ես քեզանից հարցանում եմ քո այ

ատասխանեց Պ. Բէգզադէն: - Չեմ մոռացել, բայց {ի՞նչ} յարակցութիւն կայ քո տկարանանալու եւ այդ ցնորքի հե

ով երեւիլը փողոցի մէջ: - Արի քո հետ խօսիր, {ի՞նչ} մարդ ես, ինձ եւ այդ աստղը մի շինեցիր. խղճմտանք

ես դու նորա սրբութիւնը: - Եթէ սուրբ չլինէր, {ի՞նչ} է շինում երկնքումը: - Քեզ ո՞վ է ասել, որ նա

՛ ընթերցող, մտածել Նոր տարու վերայ: Պիտի ասես՝ {ի՞նչ} մտածելու բան կայ, Նոր տարին Նոր տարի է, դա մի ա

արձաւ, գլխներիս փորձանք դարձաւ, կարող էք ասել՝ {ի՞նչ} պիտոյ է առնել, այսպիսի Բէգզադէների պարտական ենք

եւ բարի սրտով։ Նա եկել էր հարցանել ինձանից, թէ {ի՞նչ} բան է Տրովատոր ողբերգութիւնը, որի մասին կարդացել

աժշտական գործերից պատուականն է: - Բայց միտքը {ի՞նչ} է, - հարցանում է Գուլի-Շամաման: - Մի կոմս

.. Մանուկը մի րոպէում չքանում է բոցերի մէջ: Բայց {ի՞նչ} յուսահատութիւն, ի՞նչ ողբալի բան, երբ Ազուչենան

չքանում է բոցերի մէջ: Բայց ի՞նչ յուսահատութիւն, {ի՞նչ} ողբալի բան, երբ Ազուչենան զգաստանալով տեսանում է

ան գթով եւ խնամքով սնուցանել իւր որդու պէս, բայց {ի՞նչ}... Պատահում են այդպիսի բաներ... - Ի՛նչպէս թ

փոխ լինելով, շատ սառնութեամբ ողջունեց ինձ: " Սա {ի՞նչ} օտարոտի մի մարդ է, - մտածեցի ես, - արդեօք ի՞նչ

ի՞նչ օտարոտի մի մարդ է, - մտածեցի ես, - արդեօք {ի՞նչ} է պատճառը, որ, աշխարհից բոլորովին յուսահատուելո

ւն էր թափել այդ կտակը վաւերացնելու համար: - {Ի՞նչ} կայ այդ կապոցի մէջ, - հարց արեցի ես: - Չգիտ

ծառայէիր իմ մօտ: - Իմ՝ ձեր մօտ ծառայութիւնը {ի՞նչ} յարակցութիւն կարող էր ունենալ իմ ազգի օգտի հետ:

- Ձեր լեզուո՞վ. Հայերի համար ձեր լեզուո՞վ: Այդ {ի՞նչ} խելացնոր բան է, մի՞թէ Հայք լեզու չունին: -

հասարակ մարդիկ, այլ՝ ուսումնականքը: - Դուք {ի՞նչ} տեղից գիտէք այդ բաները: - Ես ամենայն բան գիտ

կարող էր սառիլ քեզանից, շատ սխալւում ես: - {Ի՞նչ} պատճառով դու այդպէս սիրում ես ինձ, - հարցանում է

երի միջի վառուածը: Արդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը ( {ի՞նչ} տեղից պիտի իմանայ), թէ ծծումբը, վառուելու ժամա

կ՚ըսէ: Իսկ եթէ մինակ հեղինակն էր պատասխանատուն, {ի՞նչ} հարկաւորութիւն կար այդ Մխիթարեան պատկառելի անունը

ի՛ պոչէն ըմբռնենք։ Այսպիսի գրքի մը կատակէն ուրիշ {ի՞նչ} պատասխան կրնայինք տալ: Դուք, որ այդ գիրքը կարդա

ստ գտաք ու դատեցիք, մենք ատոնց վրայ ծաղրէն ուրիշ {ի՞նչ} կրնայինք աւելցնել: Գիրք մը, որ Հայ, Յոյն, Հրէ

ութեան հրաւիրող ծաղրալի գրութիւն մը կատակէն ուրիշ {ի՞նչ} բանի արժան էր: Մխիթարեան համախոհը Հայոց վրայ ամե

երնիս նորէն չալող կաշիերես համախոհը կատակէն ուրիշ {ի՞նչ} պատուոյ արժանի էր: Ասոնց ամենը մէկ դի:

կապուած մնացին ու հերձուած անունը միշտ մերժեցին։ {Ի՞նչ} կայ այդ հերձուած անունին վրայ եւ ի՞նչ ըսել է, որ

մերժեցին։ Ի՞նչ կայ այդ հերձուած անունին վրայ եւ {ի՞նչ} ըսել է, որ այդ չափ խրտեր են ու չկրցին օր մը ոտքի

րդ, որ ինձ յիմար անուանէ, իրաւունք ունի: - {Ի՞նչ} պատճառով, - հարցանում են վաճառականք: - Այս

էի ստախօսութիւնը եւ անբարոյականութիւնը: Բայց {ի՞նչ} բանով արդեօք կարելի է ամաչեցնել Բէգզադէին. Աստու

ս Բէգզադէի կառքով, ասում է Բէգզադէին: - Այս {ի՞նչ} պատիւ է, որ ցոյց ես տալիս գործակատարիդ հարսնացու

նորա համախոհ մարդիկ: Պարոնը հարցանում է. - {Ի՞նչ} ընկերութիւն է այդ, ազգային բաների վերայ խորհելո՞

, որ քահանան կարդում է մի բան, հարցանում է, թէ {ի՞նչ} էր կարդացածը: Քահանայն պատասխանում է՝ " Արեւմու

ւում ես կարդալ այն բանը, որ ես նզովել եմ: - {Ի՞նչ} նզովելու բան կայ այստեղ. ճշմարտութիւն, մի՞թէ դո

այրերը եւ քոյրերը, այսպէս էին մեր կանայքը, բայց {ի՞նչ} մնաց այն օրից...: Հա՛յ կանայք, ձեր հետ է ա

գով եւ սրտով ընդունել էին, իսկ թէ ընդունել էին, {ի՞նչ} հարկ կար վերստին բաժանուելու: Չգիտենք, թէ ի

այլ բուսականների մշակութիւնը ընկնի, այն ժամանակ {ի՞նչ} պիտի լինին անգլիական գործարանների եւ գործաւորների

ալ նոցա, մշակը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր գնայ եւ {ի՞նչ} գործէ. իսկ ֆերմերքը, իւրեանց կարգով, կախուած ե

մեզ ազնուականների անհուն հարստութեան տէր լինելը, {ի՞նչ} հարկաւոր է մեզ անգլիական դրամանոցի հսկայութիւնը,

հարկաւոր է մեզ անգլիական դրամանոցի հսկայութիւնը, {ի՞նչ} հարկաւոր է անգլիական կառավարութեան դրամի կարօտ չլ

ոյլ ջրի գինը: - Ճշմարիտ է այդ բոլորը, բայց {ի՞նչ} է պատճառը, որ բոլորը եւս միացել են եւ կրկնապատկե

Ռուսսիոյ ներկայ վիճակը, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը: {Ի՞նչ} է ուրեմն: Մեր խնդիրը... ինչ որ աւելի իրաւունք ո

րոնում է նա իւր արծաթը եւ ոսկին իւր գաւառներում. {ի՞նչ} զօրութիւն ունէին այդ գաւառները, որ կարողացած լին

անցի բեռնակիրքը, մնացածը առհասարակ վաճառական է. {ի՞նչ} վաճառական, կարելի է ասել իւր անունով ` ուրիշի գո

աթափ եւ թօշնած: Վերադառնում է իւր տունը... բայց {ի՞նչ} եղաւ արդեօք այն լքեալ տունի եւ ընտանիքի վիճակը նո

րտը պաղում է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել էր նա... {Ի՞նչ} բանի համար վերադառնայ: Նա գտանելու չէ իւր տունը

, սա եւս դուրս ընկաւ հասարակաց շինուածքից: {Ի՞նչ} կը լինի այն շինուածքի վիճակը, եթէ նորան կազմող մ

անը թերեւս ինքը շահուի, դարձեալ ազգին բան չկայ: {Ի՞նչ} կ՚օգնէ սորա անհատական հարստութիւնը միլիոնաւոր աղք

անց ստացուածքը ազգի օգտին, բայց հինգ, տասն ոյժը {ի՞նչ} կարող է օգնել, ի՞նչպէս կարող է դէմ դնել միլիոնաւ

- Բայց կշռի արդարութեան քննի՞չը: - Քեզ {ի՞նչ} փոյթ: Եւ այն օրից, երբ կառավարութիւնքը իւր

գրը բարոյական է, որովհետեւ մարդ չէ փառատում: Եւ {ի՞նչ} տարբերութիւն կայ. մինը (վագրը) ստիպուած է չգոր

րիշների գոյութեան վերայ թքում են լրբաբար: - {Ի՞նչ} է մնում այն մարդերին, որ ո՛չ միստիկ են եւ ո՛չ բռ

այն մարդերին, որ ո՛չ միստիկ են եւ ո՛չ բռնակալ: {Ի՞նչ} է մնում մեզ: " Քարոզել տնտեսական խնդիրը, ք

ռոտուելով անպիտանանում են կատաղի ծափահարութենից: {Ի՞նչ} է սորա պատճառը: Թատրոնի մէջ անկեղծ է հասարա

, (Ռիշըլեօ փողոց, համար յիսունվեց): - Հը, {ի՞նչ} կայ... - Մերսի՛: " Ըստ ձեր ընտրութեան, ինչպէ

է նա, Աստղերի շարքում Բոցավառ փայլում "... - {Ի՞նչ} է նրա անուն, - Հարցում է անում Զոհը թակարդեալ

ուն, - Հարցում է անում Զոհը թակարդեալ. - Կամ {ի՞նչ} նորա փայլ: " Մարդաչափ ահա Բարձրանում է նա Վեր

ռնութեան շղթայակապ Զոհը ` բանտի խորտակուելուն: {Ի՞նչ} են սոքա ողջ միասին Անձկութեան հետ հրեշտակի, Թէ

ժողովել կարենար Քո շանթն, ամպրոպ ու փայլակ"։ " {Ի՞նչ} ես փչում, սերովբէ, Եւ զուր ` ստեր հնարում, Մար

Եւ զուր ` ստեր հնարում, Մարդուն, իսպառ, դու, {ի՞նչ} է, Անզգա՞յ ես համարում. Եւ տիեզերքը, միթէ, -

կին, ինչո՞ւ Տէրն օրհնեց, Ակնարկում է խօսքն այն {ի՞նչ} ` Թէ ` աճեցեք... " եւ լռեց: Եւ կռւում են խիստ ա

ադիտակ. " Ես հի՞մ, ասէ, ստեղծայ, Առ {ի՞նչ} այս դրախտ փափկութեան, Առ ի՞նչ հանուրց կացո

այ, Առ ի՞նչ այս դրախտ փափկութեան, Առ {ի՞նչ} հանուրց կացուցայ Էից ի բնաւս տէր, իշխան:

ձ պսակք Լուսանորոգք եթերին, Քերովբէից {ի՞նչ} բանակք, Յի՞նչ զորութիւնք երկնային...

խայտացեալ Ի մենաւոր վայրս անքոյթ, Առ {ի՞նչ}, - այդ չէ ասացեալ: Յամբովկ հասեալ սերովբէ

ն՝ " Ոչինչ գտայց ուխտազանց, Ասէ, առ {ի՞նչ} տուաւ կին: Իմ ուխտեալ է չմեղկիլ Եւ յ

Յի՞նչ ուրեմն ինձ տուան Սէր, կին, առ {ի՞նչ} Տէր օրհնեաց, Յի՞նչ ակնարկէ նորա բան,

արցումն. " Պատրիարքաց մէջ նախապատմութեան կողմանէ {ի՞նչ} կարգ կայ ". պատասխան է Այվազովսքին, թէ ընդհանրա

ծայէր։ 11) Երես 68. Հարց. - " Սուրբ գիրքը {ի՞նչ} կերպով կարդալու է"։ Պատասխանի. " Պատկառանօք եւ

անդիսարան: 14) Երես 92. Հարց. - " Դրոշմը {ի՞նչ} է"։ Պատասխանի. " Այն խորհուրդն է որ զՀոգին սու

. Հարց. - " Զայս արարէք առ իմոյ յիշատակի ըսելով, {ի՞նչ} ըրաւ Քրիստոս"։ Պատասխ[անի]. " Հրաման եւ իշխանո

ՅԻՄԱՐԱՑ ՈՒՍՄԱՆ ՎԵՐԱՅ ՈՒՆԵՑԱԾ ԿԱՐԾԻՔԸ {Ի՞նչ} քո անձնդ մանուկ մատաղ՝ կը չարչարես նաֆիլէ,

հազար գիրք ժւղովել՝ բանդ գործդ ձգել անտէր։ {Ի՞նչ} հարկաւոր միշտ ամեն օր՝ նոր նոր բաներ մտքէդ հանել

Չափուի նորա տակառով. Շարան ո՞վ է, Ֆոյլը {ի՞նչ} է Մէկ խօսքով իմ առաջին. Երկու թունկի օ

ստանի եթէ նախնի Ծնունդները քեզ մեղան, {Ի՞նչ} է մեղքը այժմեանների, Որ քեզանից զուրկ մընան

ՎԱԶՈՂ ՋՐԻՆ Իստակ ջուր վազուկ, արդեօք {ի՞նչ} կլինէր, Որ քո ալիքներ տանէր իմ ցաւեր,

էր, Որ քո ալիքներ տանէր իմ ցաւեր, Կամ {ի՞նչ} կլինէր, թէ իմ վիշտ ու լաց Ինչպէս ծուխ օդում

ալի Ուսանողն ճաշած՝ դիպչում էր օդի։ " {Ի՞նչ} փուչ մարդիկ են ", - ասաց իւր մտքում, - " Բ

մարդ, այս աշխարհքում բեռնաւորուած յոյսերով {Ի՞նչ} ես օրդ դատարկ անցնում ` հառաչելով ու լալով.

նութեան դու Արարիչ, իսկոյն գոռաց իմ սիրտը, {Ի՞նչ} պատկեր էր, որ ես տեսայ, ի՞նչ էր սորա իմաստը.

աց իմ սիրտը, Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսայ, {ի՞նչ} էր սորա իմաստը. Արարիչը ասաց ինձի բընութեա

. Մեռաւ՜ մեր կայսրը Բայց տես այն կողմ, {ի՞նչ} առնում է առհասարակ ռամիկը, Տե՛ս, ի՞նչ ոգո

մ, ի՞նչ առնում է առհասարակ ռամիկը, Տե՛ս, {ի՞նչ} ոգով կոծում է նա Նիկողայոսի մահը. " Մեռաւ

մի ծեր մարդու կերպարանք). - Ասում են որ, {ի՞նչ} ասում են, այդ շատ հաստատ, ճիշտ լուր է, Մ

ու հաւատ Յոյս մեծ անուն տալիս է: Բայց {ի՞նչ} բան է այս յոյսը, Արդեօք երբէք իւր օրում

քած սեւով: Բացեց խեղճը դողալով. Բայց {ի՞նչ} կարդաց, ի՞նչ տեսնէ - Յոյս, յոյս, գլխից մ

Բացեց խեղճը դողալով. Բայց ի՞նչ կարդաց, {ի՞նչ} տեսնէ - Յոյս, յոյս, գլխից մինչեւ ցած `

յս է յոյսը աշխարհիս"։ ԼՍԱՐԱՆ Այն {ի՞նչ} տուն է, այն ի՞նչ տեղ է,. Որ մարդով լիք է

ս"։ ԼՍԱՐԱՆ Այն ի՞նչ տուն է, այն {ի՞նչ} տեղ է,. Որ մարդով լիք է, Որոյ մէջը

հեզ, կերպաս, Դիպակ, թաւիշ թանգագին. Նա չգիտէր {ի՞նչ} ասել է Արծաթի կարօտութիւն. Այժմ անլուայ, մազերն

Ցոյց տուր ինձ դու քո պարծանքդ: " {Ի՞նչ} հայրենիք, յիմար զքեզ, Հարցանում ես դու ին

ն կը տամ ողորմութիւն. Բայց թէ ո՞րքան, կամ {ի՞նչ} չափով, Այդ քո գործ չէ, ներողութիւն:

" Աստուած ինձ սիրտ էր տուել Ապա {ի՞նչ} բանի համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա

աճար Ու դէպի նա աղօթեց։ Իմ աչքին {ի՞նչ} երեւաց՝ Մի շինուածք կիսակործան Որի գլխ

ազգի գառները, Սորա հօտը լուսակիզն է. {Ի՞նչ} էր քուրմ Հոթորինը: Գօտեպնդած Մե՜ծ Պա

ուղթ, մի պստիկ նամակ... Մի քանի սու՜տ... {ի՞նչ} վնաս... Միւսներին էլ օրինակ... Խօսքը

զ դառնայ հայութեան Կատարելապէս, բայց յետոյ {ի՞նչ} էլ: Կ՚ասէ. " Եկել եմ, մայր իմ հարազ

ում է զգոյշ մեր ազգասէրը. " Բահ ու հրացան, {ի՞նչ} եղան նոքա, Թէ՞ քշում էիր դու ուրջուները..

ոյրը կամ կինը: Ինչի՞ համար է այս խտրութիւնը, {ի՞նչ} բանով աւելի իրաւունք ունի Պ. Չամուռճեանի պատուել

՞ Կրօնական ժողովը իւր մտացածին իրաւասութեամբ: {Ի՞նչ} ունի մեզ ասելու Կրօնական ժողովը, եթէ ասենք նորան

այի, հայկական եկեղեցիք, իսկ հայ եւ ո՛չ մի հատ, {ի՞նչ} եղան, ո՞ւր գնացին: Հոգեւորականութիւնը իւր տղ

": - Պատիժը կրելուց յետոյ արդարանալու օգուտը {ի՞նչ} է: - Այդ կանոնը կատարուելու համար գրուած չէ,

ուստի եւ ոչ կիրառական: - Չկատարուելու կանոնը {ի՞նչ} պատճառով է տպւում: - Ո՞վ է այդ իրաւաբանը:

անբռնաբարելի է, ինչպէս հին հայոց իրաւունքը։ Եւ {ի՞նչ} իրաւունքով հին հայը խօսում էր այնպէս եւ ոչ այլապէ

տրամադրել էր միայն նիւթական բաների համար, նորան {ի՞նչ} կը ներգործէ երկու տարին մի անգամ կամ տարին մի անգ

ի՞նչպէս պիտոյ է սոքա միմեանց հասկանան։ Չ'գիտեմ՝ {ի՞նչ} գերբնական զօրութիւն է հարկաւոր, որ տասն եւ չորս

թէպէտ այս մի մեքենական սարսափելի տանջանք է։ Բայց {ի՞նչ} օգուտ կարո՛ղ էր քաղել դորանից։ Ո՛չինչ, եւ Աստու

լ, չէ իմացւում բանի զօրութիւնը հասկանալ։ Ուրեմն {ի՞նչ} կարո՛ղ էր գտանել այնտեղ, որ եւ մտքի կողմից հասկա

ակներից։ Եւ առհասարակ մեր մատենագրութեան մէջ {ի՞նչ} գրքեր կան. Սուրբ գիրք, որ դժբաղդաբար հասկանում

իւրենաց սեպհական հեղինակի գործը։ Բացի սորանցից, {ի՞նչ} ունինք ժողովրդի մէջ՝ մի քանի աննպատակ եւ անտեղի

իրք, նա կատարում է իւր սրտի ցանկութիւնը։ Բայց՝ {ի՞նչ} խորհրդով, օգուտը ի՞նչ է, ո՞վ է կարդացողը կամ հա

սրտի ցանկութիւնը։ Բայց՝ ի՞նչ խորհրդով, օգուտը {ի՞նչ} է, ո՞վ է կարդացողը կամ հասկացողը, նա չէ մտածում

առ այնպէս գործածել, ինչպէս Կիկերոնն է գործածել, {ի՞նչ} պատճառով հայերս ամբողջ ոճեր եւ դարձուածներ չէ պիտ

նների մէջ Խորենացուց եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսից... {ի՞նչ} պատճառով հին լեզուի անգործածական բառերը եւ ոճերը

որ որդիքը ձեռնհաս լինէին քննել իմաստասիրաբար, թէ {ի՞նչ} է Պապականութիւնը առհասարակ, քննել նորա պատմութիւ

ր իմ խօսակցութեան ձեւը ունի պակասութիւններ, բայց {ի՞նչ} առնես. ամենայն մարդ իւր պէս կը խօսի, անհատութիւ

շաճ ենք համարում փոքր ինչ խօսել մեր ազգի հետ, թէ {ի՞նչ} է Կրիտիկա ասած բանը ընդհանրապէս, եւ թէ ի՞նչ ծանր

, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա ասած բանը ընդհանրապէս, եւ թէ {ի՞նչ} ծանր պարտականութիւն կար մի մարդու վերայ, որ կամէ

կանխակալ սովորութեններից եւ կարծիքներից։ Թէ {ի՞նչ} պատճառավ տալիս ենք մեր յօդուածին մի այսպիսի յառաջ

մբ, տեղեկանում է նորա խորհրդին եւ վճռում է, թէ՛ {ի՞նչ} չափով ու սահմանով կատարել էր հեղինակը իւր պարտակա

ա գիտէ պատուել եւ թշնամու արժանաւորութիւնը։ {Ի՞նչ} հարկաւոր է կրիտիկա. ամենայն մարդ, կարդալով մի շ

նա մի հոգեւոր շինութիւն չէ կարող ստանալ նորանից, {ի՞նչ} յանցանք է ասել, թէ մատենագրութիւնը դանակով կտրած

դանակով կտրած բաժանած է ժողովրդի կեանքից։ Ուրեմն {ի՞նչ} յանցանք է ասել, թէ ժողովուրդը չունի մատենագրութի

կեանքը, նորա երեսի եւ ամենանուրբ գծագրութիւնքը, {ի՞նչ} յանցանք է ձայն տալ մեր հեղինակներին, թէ պիտոյ էր

կրում, ըստ որում հնացած ու անպատշաճ էր երեւում։ {Ի՞նչ} ենք ասում Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում

ժամանակակիցքը։ Եթէ նիւթական զգեստը այսպէս, ապա {ի՞նչ} զարմանք, որ եւ մտքի զգեստը, որ լեզուն է, այդքա

Եւ Հայոց մանուկը, կամ թող ասել՝ Հայոց ազգը, {ի՞նչ} գրքի մէջ կարող էր տեսանել մի այդպիսի տեսակ տեսակ

արունակ թեթեւ ոճով գրած ճառեր այն բանի վերայ, թէ {ի՞նչ} է մարդը, եթէ քննում ենք նորա մարմնի կազմուածքը,

եւ մի նոր թէեւ սրբացուցած յանցանք էլ սա գործեց: {Ի՞նչ} է այս հաւասարութեան խորհուրդը: Քրիստոնէութիւ

կամ այն հեղինակութիւնից կամ համակարգութիւնից, էլ {ի՞նչ} համ կը մնայ մարդկային արժանաւորութեան մէջ: Հազար

՛վ ես դու, անծանօթ բարեկամ, որտեղի՞ց ես գալիս, {ի՞նչ} պատճառով եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, ասացի ես նորան

, իմս չմոռանաս: Մնացել եմ վարանման մէջ եւ չգիտեմ {ի՞նչ} առնեմ. եթէ վերադառնամ իմ հայրենիքս այսպէս մերկ ո

նորա մահից յետոյ իսպառ մոռացաւ նորա անունը եւ, {ի՞նչ} եմ ասում, այո՛ շատերը նոցանից նորա անաղօտ փառքի

ն կարդինալի դէմ վեր կենալու Դու իմացա՛ր, թէ {ի՞նչ} դարանագործութեամբ ճանապար ` ձգեց կարդինալը այն հմ

ն նորա սուտ եւ անտեղի խօսքերին, քաջ գիտելով, թէ {ի՞նչ} բան դրդում էր նորան այդպիսի բաների վերայ խօսել:

պաշտպանուած լինի, եւ սորա սրովը գօտեւորուած, նա {ի՞նչ} բանից կ՚երկնչի: Նոքա երբ մտաբերում էին սորա վատթ

նայ առաջի Հօր իմոյ որ յերկինս է"։ Գիտես, {ի՞նչ} սուրբ զգացմունք էին խաղում նոցայ հոգիների մէջ: Ն

զգայ, կամ շատ անհմուտ մարդ պէտք է եղած լինի. թէ {ի՞նչ} բանումն է երեւում նորա անհմտութիւնը, ահա: Նա իւ

ռոսին ` Ալեքսանդր, Եպամինոնդին ` Փիլիպպոս: Բանը {ի՞նչ} երկարացնեմ, սա իւր քաջաքաջ խորհրդակցութեամբք, ո

ւհետեւ նա գործարանի սեամի վերայ ոտք չկոխեց: Բայց {ի՞նչ} օգուտ: նա չկարողացաւ իւր արիութեան պտուղը քաղել

արգ եւ կշիռ ունէր իւր հայրենակիցների կողմից: Քեզ {ի՞նչ} ձանձրութիւն տամ, սա եւս զոհուեցաւ վերակացուի չար

ործերս, գրեթէ գլխաւորապէս աւագ մարդերից էին: Նա {ի՞նչ} էր գիտում, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էին: Ն

վ արեց, բայց սոքա, որ անհարազատ գտանուեցան, նա {ի՞նչ} մեղաւոր էր: Առաջին հոգատար Սա որդի էր մի Հ

, որ անճարացած գնաց Կիպրոս եւ այնտեղ մեռաւ: Ինքը {ի՞նչ} բան ասես, որ չէ արել. յառաջ, հոգեւոր ծառայութե

ն հանգուցեալ պապը արժանաւորութիւն տուեց, բայց թէ {ի՞նչ} պատճառով, անհասկանալի բան է: Ասես թէ ո՛չ, սա չ

ւ նորա մայրենի գրկումը զարգացած: Մնացածները {ի՞նչ} եղան, ասացի ես նորան, պատմիր, որ լաւ հասկանալո

տ աշխատեցի իմանալ, թէ այս անցքից յետոյ գործարանը {ի՞նչ} եղաւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ չտարաւ ի

Կարապետեան Տէրոյենց Չամուռճեան Պրուսացի"։ {Ի՞նչ} օրհնութիւն, կամ ի՞նչ գոհութիւն մատուցանենք պ. Չ

ամուռճեան Պրուսացի"։ Ի՞նչ օրհնութիւն, կամ {ի՞նչ} գոհութիւն մատուցանենք պ. Չամուռճեանին, որ քրիստ

մարդոց աղջկերքին եւ խառնակուեցան նոցա հետ"։ {Ի՞նչ} բանի համար, որդոց որդի, մինչեւ յաւիտեան այնպէս

Տէ՛ր, պահպանելով պիտի մեծարէիր ինձ"։ Սորանում {ի՞նչ} բանի չէին ցանկանում դոքա, արծաթ եւ ոսկի, որ թէ

ի կերպով յիմար յիմար խօսում են բարձրաձայն։ Էլ {ի՞նչ} ասեմ. իմ ժամանակս բաւական չէ թշնամու իմ վրայ քաշ

ումարուիլ մի այլ եկեղեցում։ Ամենին յայտնի է, թէ {ի՞նչ} ծա՛նր եւ մեծակշիռ խորհուրդ ունի Վաղարշապատ վերը յ

Արդ, բացի այսօրուայ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը, {ի՞նչ} ուրիշ եկեղեցի կարող էր լինել Վաղարշապատում, որի

ստին մեծապէս նորոգեաց " (Ասողիկ, եր. 82)։ {Ի՞նչ} ուրիշ եկեղեցու համար կարելի էր այսպէս խօսել, բաց

խօսքը պահեցինք, որովհետեւ չգիտենք ստուգապէս, թէ {ի՞նչ} բան էր, որ Փարպեցին տանում էր Վահանի քամակից, խ

Սեւուկներ լինել, բացի Անձեւացեաց իշխանից։ Եւ {ի՞նչ} պատճառով Սեւուկը անպատճառ պիտի մարդուն անուն կարծ

ռը կարճ է թէ երկայն, որ այդպէս է ձեւաւորվել, մենք {ի՞նչ} ունինք մերժել այդ բառը։ Հին լեզուում չկան բազմավա

ս։ Նորա համար, որ ճանաչել էր ճշմարտութիւնը, {ի՞նչ} մահ. նա յաւիտենական է, նա անմահ է։ Նոյնիսկ մեր

Դուք ասացիք, որ այս պաքսիմատները դիւրամարս չեն. {ի՞նչ} պիտոյ է առնել, եթէ չկայ սոցանից լաւը. բայց իմ կ

.... ւոյ տպէ..... 850..... - Այս {ի՞նչ} բան է, - ասաց սատանան նայելով բարկացած իւր պալատ

նաք արեւի անախորժ ազդեցութիւնից: - Ինչպէ՞ս, {ի՞նչ}. այդքան շինութիւն միայն մի ծակի համա՞ր: -

լու համար, երեք անգամ պտոյտ եկաւ օդի մէջ: - {Ի՞նչ} նոր բան ունիս, - ասաց խաւարի իշխանը: - Հաւ

Ին՞չ պատճառով չկայ ոչ մի օրինաւոր ապստամբութիւն. {ի՞նչ} եղան այն ապստամբութիւնքը, որ քանի տարի սորանից յ

ղոցները լցուած էին դիակներով, ո՛չ ոք չգիտէր, թէ {ի՞նչ} խորհուրդ ունի գործը... - Այդ լաւ է, այդ գ

եղեցիկ է, ահա լաւ բան, - ասաց սատանան. - յետոյ {ի՞նչ} եղաւ: - Չորրորդ օրը ես հաշտեցուցի նորանց այն

գալիս արբեցածի կամ կատաղածի նման: - Բայց ինձ {ի՞նչ} օգուտ դորանից. լաւ էր թէ թողել էիր դոցա առաւել ծ

բեք այս ազգի մասին: - Ճշմարիտ, մտքումս չէ: {Ի՞նչ} բանով է պարապում այդ անանուն ազգը: - Այժմ ոչ

նչպէս տեսաք, սորանից մի փոքր յառաջ: - Վերջը {ի՞նչ} եղաւ: - Ոչի՛նչ, մռայլագոյն սատանայ: Ես այ

երմացնել նորանց, թո՛ղ թէ խորովել... - Ապա {ի՞նչ} շինեցիր Իտալիայումը: - Ոչի՛նչ: - Ինչպէ

Ձեր մռայլութիւն. ժամանակները փոխուած են: - {Ի՞նչ} են այդ փոփոխութեան պատճառքը: - Այն, որ մար

ւատը կորե՞լ է դէպի մեզ, - բացագանչեց սատանան, - {ի՞նչ} բանից պատճառուեցաւ այդ: - Նորանից, Ձեր մռայ

տածել, - պատասխանեց դժոխքի թագաւորը բարկացած, - {ի՞նչ} հարկաւոր է ինձ այդ փորձանքը. ես ամենեւին չեմ հաս

կէտադիրը անհանգստութեամբ: - Անզգա՛մ... եւ {ի՞նչ} կարող էիր գործել... ես յաւիտեան վերջացնում եմ

տոյգ յօդացեալ ճեմարանին վերաբերութեան: - Ինձ {ի՞նչ} օրինակ են մի քանի հայ դպրոցականք, որ քեզ նման խե

մի դատարկ կաղինի մէջ ձգէիր եռացող ջրի մէջ: - {Ի՞նչ} բանի վերայ ես, - հարց արեց սատանան: Այս հա

ոսի դէմքի փոփոխութիւնը, իսկոյն հարց արեց. - {Ի՞նչ} լուր է այդ, ի՛նչ ամբոխ է, ի՛նչ խռովութիւն:

, ամենայն տեղ գինիները վաճառուած են, չգիտեմ, թէ {ի՞նչ} կերպով կարողանամ գինի ճարել Ձեր մռայլութեան համար

. շատերը միմիայն լսել են աշխատել, բայց ինչպէ՞ս, {ի՞նչ} պայմաններով, հասկացողութիւն եւս չունին դոցա վերա

մ գահը դղրդում է. դու ինքդ գրականութեան դեւ ես, {ի՞նչ} տրամաբանութեամբ մտածում ես. նա, որ չգիտէ խօսել

որ ի մերոյս յայտնութեամբն խօսելոյ: - Այդտեղ {ի՞նչ} օգտի կամ ինչ վնասի բան կայ վերաբերութեամբ դէպի իմ

որ սատանայ է, նա շատ երեւելի դիպլոմատ է: - {Ի՞նչ} նոր բան կայ, հարց արեց դժոխքի թագաւորը, ինչպէ՞ս

ինը: - Այսուամենայնիւ պիտոյ է կարգը պահել. {ի՞նչ} կասէ, եթէ տեսանէ անկարգութիւն, անվայելչականութի

գերազանց, թէ փայտը, - հարց արեց նա: - Այդ {ի՞նչ} տարակուսելի բան է: - Տնաքանդ, եթէ ճանաչում

պետը ջրհեղեղից յետոյ իսկոյն գործ դրեց նորան... {ի՞նչ} կ'առնուս գորտի նման ջուր խմելուց. ջուրը Աստուծոյ

ատրաստութիւնք տեսաւ ախոռը մտանելուց յառաջ: - {Ի՞նչ} պատրաստութիւնք․ - սկսեց պ. Մարկոսը հարց առնել:

Մարկոսը, - գոնէ՛ քնեց: Արի մի գնամ դորա ախոռը․ {ի՞նչ} կայ այդտեղ, որ այս խեղճի լերդը պատառել էր"։

. հանեցի եւ ձգեցի նորան յատակի վերայ... - {Ի՞նչ} բան ունի այդ հրէշի պատկերը իմ պտուկի մէջ, ո՞ր սա

չասե՞ս, մի նոր խնջոյք այլեւս կը կատարենք: - {Ի՞նչ} մին, ի՞նչ տասը... խելօք, ես քո համար շամպայն

նոր խնջոյք այլեւս կը կատարենք: - Ի՞նչ մին, {ի՞նչ} տասը... խելօք, ես քո համար շամպայնից վաննա (

անցը: - Ին՞չ է հարցանում այս մարդը, երկնքից {ի՞նչ} է թափուել երկրի վերայ, որ սա չէ ընդունել: Թ

արկաւոր է, այստեղ ես համարեա թէ ոչինչ եմ: - {Ի՞նչ} բաներ են ապա, - հարց արեց Մանթուխեանցը: - Ո

զգի կործանութեանը, ապա բանանք այդ դպրոցը: - {Ի՞նչ} ես խօսում: - Ի՞նչ պիտի խօսեմ, ո՛ր դպրոցի աշ

բանանք այդ դպրոցը: - Ի՞նչ ես խօսում: - {Ի՞նչ} պիտի խօսեմ, ո՛ր դպրոցի աշակերտը տեսար, որ ազգը

ցանկանար լսել մի Հայոց երգ, փորձելու համար, թէ {ի՞նչ} տպաւորութիւն կը գործէր իւր վերայ Հայոց երգը, ես

տակից պարոնը, - բայց ի՛նչ արժէ ինձ այդ օգուտը եւ {ի՞նչ} է մնում նորանից ինձ սեփական: Այս մինին բերանը ծե

խաւոր է Քո սրտակից բարեկամ Հեղինակը I - {Ի՞նչ} է մահը: - Այդպիսի հարցմունք կլինի՞. ով չգիտ

այսուամենայնիւ նա մարելու չէ՞ր մի ժամանակ: - {Ի՞նչ} ասել է, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ ճրագը

սաց Շահումեանցը, - ուրեմն այս հիման վերայ, մարդը {ի՞նչ} պատճառով աւարտելու չէր իւր կեանքը մի ժամանակ, թէ

փոխանակ գոյութիւն ասելու, սխալմամբ ձեւ ասացիր, {ի՞նչ} ասել է ձեւ. ձեւը կերպարանք է, բայց այստեղ խօսքը

այստեղ խօսքը իրի վերայ է եւ ո՛չ նորա ձեւի: - {Ի՞նչ} առնես, որ դու իր ասելով ձեւ ու կերպարանք ես հասկ

, միթէ՞ կարելի է ասել, թէ նա չքացաւ, ես տամ քեզ {ի՞նչ} բան կամիս եւ դու չքացուր, եթէ կտրես: - Ապա մ

րմար չէ եւ ես շատ ուրախ եմ, որ շփոթուեցար: - {Ի՞նչ} զանազանութիւն կայ առաջին եւ վերջին օրինակների մէջ

ի " `, կամ " Ժողովածուի " մէջ կա՞ն գրած, կամ թէ {ի՞նչ} տեղից ուսել ես, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլուն, զարմ

այ, որ փոքր ինչ ուրիշ տեսակ է դուրս դալիս: - {Ի՞նչ} բան է այն, - շուտով վերայ բերեց Շահումեանցը:

արդու մարմին, յետոյ բաղկացնեն մի այլ մարմին. եւ {ի՞նչ} պատճառով մարդը ականատես լինելով բնութեան փոփոխակա

չէի: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ են, բայց չգիտեմ, {ի՞նչ} բան է, որ ներսիցս ասում է, - թէ լաւ կը լինէր, ո

խօսել քո հետ այսպիսի գեղեցիկ բաների վերայ, բայց {ի՞նչ} առնես, աշխարհի սուտ եւ անիրաւ կարգը մեր երկուքի

ծ, գուշակելու մի մարդու ապագան, չէին իմանում թէ {ի՞նչ} գործով է պարապում Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ ի՞նչ աղբ

թէ ի՞նչ գործով է պարապում Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ {ի՞նչ} աղբիւրից ստանում է նա արծաթ, իւր ընտանիքը կառավա

այսպէս անհանգիստ արեցի ձեզ, ես չգիտէի... - {Ի՞նչ} անհանգստութիւն է, պարոն Մկրտիչ, զոքանչի համար ե

էս չէ՞, պարոն Մկրտիչ, բայց նա միայն ամաչել էր, {ի՞նչ} առնես, աղջիկ տղայ է, նորան այնպէս կը վայելէ:

Կարապետից. բայց եթէ դուք անպատճառ կամենում էք, {ի՞նչ} պիտոյ է առնել, խօսքը կտրիճինն է... Պարոն Մ

պէս յարմար է, պսակուիլ եւ յետոյ ուխտ գնալ: - {Ի՞նչ} ասել է. ի հարկէ հաշիւը մեծ բան է, եւ այդ հաշիւն

հարցանելու նորա կամքը, եւ Մանուշակի ծնողքը եւս, {ի՞նչ} մեղքս պահեմ - ուրիշ նախիջեւանցի ծնողների նման, յ

ր յոյս էր: III Այն, որ չգիտէր Մանուշակը, թէ {ի՞նչ} էր մօր խօսակցութիւնը Աղուանեանց Մկրտչի հետ, չարչ

Կը մտածէք, սիրելի՛ ընթերցող, թէ Մանուշակը {ի՞նչ} կերպով պիտոյ է իւր նամակը տեղ հասուցաներ. ծառայ

Նախիջեւանումը չկար քաղաքական սուրհանդակ, ուրեմն {ի՞նչ} պիտոյ է առնէր: Այսպիսի դիպուածներում այր մարդ

Մանուշակը: - Զարմանք է, - շարունակեց մայրը, - {ի՞նչ} պատահեց այս մարդու հետ, որ այսքան ուշացաւ: Է՜հ

որ այսքան ուշացաւ: Է՜հ, այր մարդիկ չե՞ն, նոցայ {ի՞նչ} փոյթ է, բոլոր տան կառավարութիւնը մեր գլխին է, ն

... - Բայց եթէ պատրաստութիւն չկայ, մայրիկ, {ի՞նչ} կ՚առնու նա պահանջելով. կարող է սպասել մինչեւ որ

ւն է առնում մօր հետ: Այդ լաւ չէ՛, զաւա՛կս, քեզ {ի՞նչ} փոյթ մտածել, մեք ամենայն բան կը հոգանք, հայրդ կ

նք, հայրդ կը գայ, նորա հետ կը խօսենք, տեսանենք {ի՞նչ} կը տայ Աստուած: Մանուշակը կարմրեց եւ սրտիցը ծ

ասելով, տուել էր մի մարդու ձեռք: - Բայց այդ {ի՞նչ} պսակ է, - շարունակում էր նա իւր մտքիցը, - որ երկո

մտքիցը, - որ երկու կողմից հաւանութիւն չկայ, այդ {ի՞նչ} երդում է, որ սիրտը չէ տալիս, այլ բերանը միայն,

չելուց եւ այլ հազար տեսակ հարկադրող պատճառներից, {ի՞նչ} ուխտ է, որ դնում է աղջիկը մի մարդու հետ առանց նո

եղ, եւ այս պատճառով շուտով հարցրեց կնոջից: - {Ի՞նչ} կայ. ի՞նչի է քիթդ կախած: - Ամբողջ օրը տուն չ

լով, վեր առեց եւ արդարեւ տարաւ իւր մօտ, տան մէջ {ի՞նչ} մաքրութիւն, ի՞նչ կարգ, թէեւ կին չունի, մայր չո

արդարեւ տարաւ իւր մօտ, տան մէջ ի՞նչ մաքրութիւն, {ի՞նչ} կարգ, թէեւ կին չունի, մայր չունի, ոչինչ չունի

նութեան վերայ, որի առաջնորդը էր խղճմտանքը, բայց {ի՞նչ} առնես, կան րոպէներ մարդու կեանքի մէջ, որ նման չ

շաբաթի մէջ ամուսնացնես Մանուշակը նորա հետ: - {Ի՞նչ} շտապելու բան կայ, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլուն, փո

աց Թիւթիւնճի-օղլուն, համարեայ թէ բարկացած, - դու {ի՞նչ} ասացիր, - յաւելացրեց նա: - Ես ասացի, որ առան

վհետեւ նա մեղադրում էր քաղաքի սովորութիւնը: - {Ի՞նչ} է մարդը, - հարցրեց Շահումեանցը, - այս երեկոյ ես կ

բանից հարկաւոր է իմանալ, թէ ինչ էինք մէք: - {Ի՞նչ} կողմից կամենում ես, որ պատասխանեմ քեզ, - ասաց Թի

իւնքը: - Որովհետեւ դու հարցրեցիր ինձանից, թէ {ի՞նչ} է մարդը ընդհանրապէս, ես եւս քեզ նոյնպէս պատասխան

պատկեր է Աստուծոյ: - Եւ այդ պատկեր լինելը դու {ի՞նչ} տեսակ ես հասկանում, մարդը նման է Աստուծո՞յ. այդ

ցը, - եւ դորայ պատճառը այն է, որ դու չգիտես, թէ {ի՞նչ} է մարդը, նորա արժանաւորութիւնը եւ պակասութիւնը.

րկեց, որ յառաջ Թիւթիւնճի-օղլուն առնու: - Այդ {ի՞նչ} բան է, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես տան մարդ ե

ի-օղլուն, - ես տան մարդ եմ. խնդրե՛մ հրամայեցէք, {ի՞նչ} ասել է փոխանակ տան տէրը հիւրին պատիւ տալու, հի՞ւ

կանութիւն կայ այն վատերը եւս լաւ շինել: Ինչո՞վ, {ի՞նչ} կախարդական գաւազանով: - Կախարդական գաւազանո՞վ.

կ լինելով, իրաւունք ունէին Աստուծոյ նմանել: Այդ {ի՞նչ} սէր է, որ դուք դնում էք այդտեղ ժամանակը մի կերպ

այց մի՞թէ չկային այնտեղ եւ լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ {ի՞նչ} իրաւունք է ասել, թէ ամենեքեան անարժան էին, թէ ա

ժամն է. ներեցէ՛ք, որ գլուխ ցաւեցուցի... - {Ի՞նչ} էք հրամայում, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - ե

, թէ Մանուշակը ընկած էր խելագարութեան մէջ: - {Ի՞նչ} պատահեց քեզ, սիրական, - հարց արեց Շահումեանցը:

ղիղ 11 ժամին, յանկարծ մի սպիտակ բան... Չգիտեմ {ի՞նչ} էր, այնտեղ թուփերի միջից դուրս թռաւ եւ վազեց ուղ

, եւ ինչպէ՞ս մի փոքր պատճառ դղրդում է քո ջլերը: {Ի՞նչ} պիտոյ է եղած լինէր այն... Անպատճառ կատու կը լի

աճ ենք համարում ծանօթացնել մեր ընթերցողներին, թէ {ի՞նչ} է թեթեւը: Խոստանալով ծանօթութիւն տալ թեթեւի մ

մասին, մէք յանձնառու չենք մեկնել դրականապէս, թէ {ի՞նչ} պատճառով այդ արարողութեան անունը թեթեւ է. բայց մ

ստանալուցը մեկնում է հիւանդի ցաւերի պատճառը. թէ {ի՞նչ} կերպով կամ ու՞ր հանդիպել է հիւանդը այդ ցաւին: Աւ

տոյ գալիս է հիւանդի տուն, նորան հարցանում են. " {ի՞նչ} բերեցիր ", նա երեք անգամ ղենջակը թօթափելով հիւան

իկ կը գտտնեմ, Նախիջեւանը մեծ, դո՛ւ կտրիճ տղայ, {ի՞նչ} կայ. մի՞թէ այժմեան ժամանակումը պիտի կտրիճը խնդրէ

դրացի Գասպարի աղջիկը, թէպէտ շատ սիրուն չէ, բայց {ի՞նչ} հարկաւոր է գեղեցկութիւնը, հացով ուտելու չես, գո

, քուրիկ, միայն Գասպարի աղջկայ աչքերը... - {Ի՞նչ} է, շի՞լ է փոքր ինչ, իմը եւս այդպէս էր, բայց իմ

տալու պատճառ է եղել, որոնք անմեղ են եղած, բայց {ի՞նչ} առնես, այդպիսի բռնակալ մարդերի չէ կարելի հաճոյան

ը, եթէ այժմ տար ինձ մի հազարը, ա՜խ հազարը... {Ի՞նչ} կախարդական ոյժ ունի այդ անիրաւը, ճշմարիտ, իմ առ

մ. մի այլ բան ընծայիր, եւ ոչ մատանին... - {Ի՞նչ} պատճառով մատանին ոչ. շատ գեղեցիկ շինուած է, քար

ս անզգամը ամիսը երկու անգամ հիւանդանում էր, բայց {ի՞նչ} պատճառով. սաստիկ բարկութենից կապւում էր նորա մաղ

յց այժմ, ո՛վ գիտէ, գուցէ... - Ինչ գուցէ, {ի՞նչ} է. ես կամեցայ իմ Մանուշակս տալ նորան, իսկ նա դե

անակ արտասուքը փայլեցաւ Մանուշակի աչքերում: - {Ի՞նչ} է, Մանուշակս, լաց ես լինում, ի՛նչ պատճառով:

ր էր թւում. իւրաքանչիւր րոպէի մէջ խեղճ Մանուշակը {ի՞նչ} օդեղէն ամրոցնէր էր շինում. երեւակայում էր իւրեան

ւած չլինէր պարոն Շահումեանցի հետ: Բացի սորանից, {ի՞նչ} կը լինէր նորա վիճակը, այս մտածելու ժամանակ, որ

պատճառով էր կանչել ինձ պարոն Շահումեանցը: - {Ի՞նչ} տեղից պիտի իմանամ, - պատասխանեց կինը, որ արդարեւ

, - պարոն Շահումեանցը... - Պարոն Շահումեանցը {ի՞նչ}, - հարցրեց կինը: - Պարոն Շահումեանցը, - պատաս

տ ամուսնութիւն եւ մեր ծնողական օրհնութիւնը: - {Ի՞նչ} ես ասում, ո՛վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ ես ինքս

ա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ ես ինքս զարմացած եմ, թէ {ի՞նչ} տեղից գլուխն է եկել այս բանը, նորա նման հարուստ

խիջեւանի մէջ, որ խնդրում է Մանուշակին: - Դու {ի՞նչ} պատասխանեցիր, - հարցրեց կինը: - Կարօտութիւն կ

էր ինքն իւրեան, եւ վեր թռած մահճակալի վերայ, թէ {ի՞նչ} ջերմեռանդութենով համբուրում էր Աստուածածնի պատկեր

եսաւ իւր հօրը կանգնած ննջարանի շեմքի վերայ: - {Ի՞նչ} ես առնում այդտեղ, Մանուշակ: - Փոշին մաքրում

առեց, -հարցրեց սա: - Թիւթիւնճի-օղլուի: - {Ի՞նչ} Թիւթիւնճի-օղլու: - Մի հատ է Նախիջեւանում Թիւթ

լ պահպանուելով միայն Հայաստանի վանքերի մէջ։ Բայց {ի՞նչ} էր այդ պահպանութիւնը՝ համեմատելով այն կարօտութեա

ալու համար պիտոյ է յառաջուց վճռել այս խնդիրը, թէ {ի՞նչ} ասել է կրօնը եւ թէ ինչ է պապականութիւնը. պատճառ

յս չկայ, որ նիւթական հնարները անպէտ էին։ Ուրեմն {ի՞նչ} կերպով եւ ո՞ւր պիտոյ է որոնէին իւրեանց վշտի եւ ցա

ից, որ տալիս է պապականութիւնը, այդպիսի մի կրօնի {ի՞նչ} անուն ունէիր տալու, սիրելի՛ ընթերցող, եթէ ոչ բո

տրկական եւ ազատական կրօնների բնաւորութիւնքը։ {Ի՞նչ} է պապականութեան խորհուրդը, որ ներգործում է այսպէ

տելու էին մեր այսպէս խօսածի վերայ, հարցանում ենք՝ {ի՞նչ} մի ազգօգուտ գործ են կատարել, քանի՞ ուսումնարանք ո

լուսաւորութենէ, այլ զի՞նչ հոգեւորրականք մեր, առ {ի՞նչ} արդեօք ձգտեն միտք դոցա, եթէ ոչ համոզել զժողովուր

iritualia), որ արդէն քանի անգամ յիշել ենք։ Այս {ի՞նչ} հրաշալի գիրք է, որին չեն կարող ընդդիմանալ ո՛չ մա

չեւ խորհրդական բաները բարձրանալու կերպը։ Սորանից {ի՞նչ} ուղղակի եւ անհրաժեշտ հետեւանք կը ծագի. նիւթական

յղացած Լօյոլայի սրտումը, կը տեսանենք յետոյ, թէ {ի՞նչ} գործերի ծնող դարձան։ Գարունը վերայ հասաւ։ Հ

ս ուսանում էին ինքեանք։ Նոցա դեռ յայտնի չէր, թէ {ի՞նչ} կամ ո՞ր աստիճանակարգի մէջ պիտոյ է մնային. պատճառ

անոնադրութեան մէջ այս մասին ոչինչ չէ յիշւում, թէ {ի՞նչ} խորհրդով է կարգած։ Երեք ուխտերի ուխտապահքը զանազ

տիկա։ Արդէն միմիայն այս անունը ցոյց է տալիս, թէ {ի՞նչ} նշանակութիւն ունէր այս գիտութիւնը Յիսուսեան դպրոց

նդիսացուցին հեթանոսների մէջ Քրիստոնէական հաւատը։ {Ի՞նչ} կարօտութիւն ունէր Հռովմ այնպիսի Աստուծոյ, որ զգե

նհաւատները շատ անգամ մկրտուելով չէին իմանում, թէ {ի՞նչ} է մկրտութիւնը կամ Քրիստոնէութիւնը։ Յիսուսեան

հարկադրուած կը լինի ցոյց տալ բոլոր աշխարհին, թէ {ի՞նչ} կարող էր առնել"։ " Ես չեմ հասկանում, - շարունակ

թէ կարմիր գոյնը սպիտակ է, իսկ սպիտակը՝ դեղին։ {Ի՞նչ} կարելի է մտածել այն մարդերի մասին, որ միեւնոյն գ

ծ չէր եւ ոչինչ հասկացողութիւն չունէր նորա մասին։ {Ի՞նչ} կ'ասէին իմ համար, թէ եւ ես երկնքի որդի եմ, եթէ

կցութեան վերայ։ " Իմ այս համեմատութեան համար դու {ի՞նչ} ես մտածում, - հարցրեց Կայսրը Մեցցաբարդայից, - ինչ

եծ ընկերութեանը նախագահ։ Ես ցոյց տուեցի, թէ {ի՞նչ} կերպով ներգործում էին Յիսուսեան քարոզիչքը Չինաստա

նքը եւ հերքել հոյակապ Պասկիէի իմաստուն ասածները։ {Ի՞նչ} ասել է, ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար հայհոյե

գի ընթերցանութեան համար, որի մէջ սահմանում էր, թէ {ի՞նչ} դիպուածներում կարելի է թագաւորական կեանքը դաւաճան

մ ապականուի իւրեանց տունը, որի մէջ բնակւում են. {ի՞նչ} խղճմըտանքով ուրեմն աշխատում են մի այդպիսի ապականո

պիսի՞ հանճարեղ գլուխս ունէր, եւ հաստ խելապատակ, {ի՞նչ} ասեմ, համարեայ թէ լի էր օդային հանճարեղ պարառութ

ր եպիսկոպոսները եւս այնպէս իմանան, թէպէտ մի փոքր {ի՞նչ} խաղողի ջրից... Բայց այդ եւս ներելի է, որովհետ

է այնպիսի լեզուով, որով չէր խօսում ժողովուրդը։ {Ի՞նչ} էր ինքնահակառակութեան պատճառը։ Եթէ Պ. Գամառ

ւք թէ արտաբերում է ժողովուրդը կամ չէ արտաբերում. {ի՞նչ} հարկաւոր է հետեւել նորա աղճատանքին։ Մեք կը համաձ

չէ կորցնում, աչք տեսնում է եւ ականջը լսում, էլ {ի՞նչ} պատճառից է մեռնում։ Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել.

որ այդ ուն վեվ պիտի հնչվի, ու պահելու խորհուրդն {ի՞նչ} է. ընթերցանութիւնը դժարցնել։ Ինչ որ մեզ է վերաբ

, եթէ գրելու ժամանակ իրենք իրենց հաշիւ տային, թէ {ի՞նչ} բանի վրայ են, այն ժամանակ բայական վերջաւորութիւն

եւ առանձին առնված էական բայ բայարմատից բաժանէին. {ի՞նչ} են կարծում այդ պարոնները, խոնարհածները աներեւոյթ

վհետեւ նոցա մեծագոյն մասը հին լեզուն չգիտէ, բայց {ի՞նչ} ասենք այն պարոններին, որոնք ոչ միայն պարծենում ե

, թէ այդ հին լեզուի կանոն է, դորանից նոր լեզուին {ի՞նչ} )։ Ինչպէս թէ ինչ. հին լեզուի բայը բայ է, նոր

րելի է բայերը դնել առանց եմ, ես է'ի. օրինակ, " {ի՞նչ} են անում ծոյլերը "՝ " ուտում, խմում, պառկում "

մինչեւ այժմ հայերէն չթարգմանեցին այդ գործը: Թէ {ի՞նչ} պատճառով տաճկերէն է գրել դորայ հեղինակը, կամ թէ

որ դու լիս ընկար, էն քշերը հէրդ ջաղացն էր գնացել {ի՞նչ} կլներ (?!) մեզ աշխարհքի միջին թուք ու բեդնամ ար

արերի վերջի եւ միջին, դարերի սկզբին պատկանաւոր: {Ի՞նչ} կարող են մեզ յիշեցնել միջին դարերը, կործանում,

ի վրայ. ընդունում ենք, բայց ինչ է մեր պաշտօնը: {Ի՞նչ} է քաղաքակրթութիւնը, status qus? ամէն այդ ազդեցու

լ ազգի վրայ այդ խաւար ուղղութեան տիրապետութիւնը: {Ի՞նչ} է դորայ խորհուրդը. ի՞նչ յոյս ունին դորանից:

ղութեան տիրապետութիւնը: Ի՞նչ է դորայ խորհուրդը. {ի՞նչ} յոյս ունին դորանից: Խորհուրդ չկայ. յոյսն է

մ այդ օտարոտի արարողութեան մասին եւ թէ պահե՛լ է, {ի՞նչ} աւանդութիւն է այդ. աշտարակցոց կարծիքով ո՛վ է կամ

ս իրողութիւն, բնականաբար խնդիր է առաջ գալիս, թէ {ի՞նչ} լոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ չկայ ասե

բնականաբար խնդիր է առաջ գալիս, թէ ի՞նչ լոյս կամ {ի՞նչ} կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ չկայ ասել, որ բնական

ար, ինչպէս հաւատացնում է մեզ մեր հեղինակը, բայց {ի՞նչ} յարաբերութիւն կայ հարսանիքի սիմբոլական արարողութե

ուն տիրապէս եւ աղճատանք համարել նորը դրականապէս: {Ի՞նչ} պիտի պատասխանեն մեզ, եթէ հարցնենք, թէ ինչ բանու

, ձին, կարկուտ, կայծակ թող դիպչի էլ, գա՛յ էլ, {ի՞նչ} վէճդ ա"։ Բագրատ աղայի գլուխը խնամի Յարութի

թիւնի գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա պէսին {ի՞նչ} կ՚ազդէ: Եւ իրաւ, որ տեսէք, թէ ի՞նչ անամօթ լրբո

նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ իրաւ, որ տեսէք, թէ {ի՞նչ} անամօթ լրբութեամբ պատասխան է տալիս: " ապրե՞ս, ո

որ քեթխուդէքն ու տանուտէրը մի քիչ շահասէր են. էս {ի՞նչ} ա, հիմի խարջ են կիտում, ես մի խեղճ մարդ եմ, նր

տ մարդ ստուգապէս այդ կարծիքի տէր է: " Ա՛յ տղայ, {ի՞նչ} ես խալխի ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, - ասում է Սօսը,

Բայց Վայկունը էլ առաջ է տանում իր բողոքը, - {ի՞նչ} են խարջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բա

արծենա"։ Այս խօսքերից պարզ երեւում է, թէ {ի՞նչ} սիրով պահւում է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը խնայում

յ: Բայց ոչ ծառ կայ եւ ոչ տնկելու դիտաւորութիւն: {Ի՞նչ} է պատճառը. ինձ պատասխանեցին, թէ առանց ծառի էլ մ

նքը, նորա որպիսութիւնը, նորա օրէնքները: Մոծակն {ի՞նչ} է, որ մարդ նորա կեանքը սորուի: Ընդունում ենք,

յթող միջատ է եւ մեր մասնաւոր սիրոյ անարժան, բայց {ի՞նչ} անես, երբ այդ չնչին միջատի որպիսութիւնը չիմանալը

մ բաղդասութիւնը դնել, որ այսօր անսովոր է ազգին: {Ի՞նչ} էական խորհուրդ ունի կենդանի ժողովրդի իրաւունքը ոտ

ասխանը արդար էր եւ ճշմարիտ, բայց արի քննենք։ թէ {ի՞նչ} է պատճառը, որ այդ պատուելի պարոնները ինչ ժամանակ

լու համար նորան դնէին սառուցի մէջ։ Այն ողորմելին {ի՞նչ} ջերմութիւն կարող էր ունենալ սառուցից։ Հայոց ո

օգուտ ստանային։ Թէեւ ցաւելով հարկէ խոստովանել՝ {ի՞նչ} էր դոցա գրածը՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմաճիւղ ե

։ Ասենք թէ խելագարուեցայ եւ դուրս ձգեցի, դորանով {ի՞նչ} կշահուիմ. այն փափկասուն տիկինները կը կենդանանա՞ն

րի) կարողութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը։ Նա չգիտէ թէ {ի՞նչ} տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է գնում։ (Թէեւ այս բանը եւ շ

ին իր սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ նա գիտէ, թէ {ի՞նչ} բնական օրէնքների ազդեցութեամբ երեւում են այդ գոյն

կզրկվի իր գոյության վերջին միջոցներից: Հա՛, էլ {ի՞նչի} մասին գրեմ: Ախր այս բոլորը ձանձրույթից է եւ մասա

ն գտնում Հեգելից"։ Մեզ շատ հասկանալի է, թէ {ի՞նչի} համար Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութիւնքը հանդիպու

պատճառով շուտով հարցրեց կնոջից: - Ի՞նչ կայ. {ի՞նչի} է քիթդ կախած: - Ամբողջ օրը տուն չես եկել, այ

: Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, թէ {ի՞նչի} մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը եւ ոչ

որ թերթ հրատարակել. ի՞նչ է, սկսե՞ց հրատարակել, {ի՞նչպես} է կոչվում եւ հասարակությունն ի՞նչ ընդունելություն

րծ՝ ե՛ւ աստուածային, ե՛ւ քաղաքական օրէնքներով: {Ի՞նչպէս} կարելի է գովել մի վաճառականութիւն, որ հիմնուած է

գործ կատարում է նորա համար, որ պարտական էր, եւ {ի՞նչպէս} կարելի էր այնուհետեւ բարեգործութիւն անուանել այդ

նոր սիւներ, բայց եթէ հիմքը ոյժ չունի, շինուածքը {ի՞նչպէս} կարող է կանգուն մնալ: Հարկաւոր է հիմքը նորո

գտին, բայց հինգ, տասն ոյժը ի՞նչ կարող է օգնել, {ի՞նչպէս} կարող է դէմ դնել միլիոնաւոր ժողովրդի կարօտութեան

զմութիւնը, որ առաւօտը զարթելով՝ պիտի մտածէ, թէ {ի՞նչպէս} սնանի կամ ի՞նչպէս սնուցանէ իւր ընտանիքը, որպէս թ

ւօտը զարթելով՝ պիտի մտածէ, թէ ի՞նչպէս սնանի կամ {ի՞նչպէս} սնուցանէ իւր ընտանիքը, որպէս թէ կարող էր մտածել

է կարող տալ նորան բաւական վարձ, թողունք եւ այս, {ի՞նչպէս} երթայ նոր ի նորոյ ծառայ դառնայ այդ հասակում: Բայ

եւ դու կենդանի չես, որպէս Հայ: - Եղբայր, {ի՞նչպէս} կենդանի չեմ, ես խօսում եմ քո հետ. մեռելները վաղ

իշողութեան առջեւ այն շրջապատը, որի մէջ ապրեցար, {ի՞նչպէս} են, կա՞ն այն հարուստները, որ տեսել էիր: Այնպէս

կ ծխեն քեզ, մեր աչքում դու ամբարիշտ ես: Եւ {ի՞նչպէս} չդառնաս դարձեալ դէպի տնտեսական խնդիրը, որ եթէ կա

պան, Անխիղճ, անհոգի, բաժին դիւական. {Ի՞նչպէս} իշխեցիր ձեռներդ Յուդայի Թաթաւել մի մեծ մարդո

արումը եւ ամենեւին ցած չ'գալ այս դարուցը։ Ուրեմն {ի՞նչպէս} պիտոյ է սոքա միմեանց հասկանան։ Չ'գիտեմ՝ ի՞նչ գե

իլի գնալը եւայլ եւայլն։ Տխուր մատենագրութիւն! Եւ {ի՞նչպէս} կարելի է պահանջել, որ ժողովուրդը ընթացք տայ այսպ

ւ՝ թարգմանողը։ Եւ ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել՝ {ի՞նչպէս} կարելի է, որ մի Պապական աբեղայ հակառակուի այնպիս

էր ըմբռնելի կերպով հասկացուցանել մեր Հայերին, թէ {ի՞նչպէս} էր Յիսուսեան Կարգի ուղղութիւնը, որ Պապականութեան

ընդհանուրի համար, մեք երանելի մարդիկ էինք։ Բայց {ի՞նչպէս} լինէր, կայի՞ն արդեօք լինելութեան պատճառները, ո՞

որելու, ասել, թէ մեր ազգը ունի մատենագրութիւն։ {Ի՞նչպէս} թէ չունի մատենագրութիւն. Վիեննացին այնտեղ, իւր

յդ փակած պահարանի համար եւ չէ կարող հասկանալ, թէ {ի՞նչպէս} էր իւրեանից յառաջ ազգի բանականութիւնը, եթէ նա մի

, թէ Ս. Էջմիածինը, կաթողիկոսական աթոռ լինելով, {ի՞նչպէս} կարելի է, որ յանձնուէր մի մասնաւոր վարդապետի տես

էր, իսկոյն քարկոծում էին նորան առանց խնայելու։ Էլ {ի՞նչպէս} ուրեմն կարող էր յատուկ բոզանոց լինել բանակի մէջ,

ած, եւ Աբովեանի հարցմունքին, թէ " Վեհափառ տէր, {ի՞նչպէս} է ձեր կամեցողութիւնը ուղարկելի աշակերտների մասին

ու հող տալ Պապական հոգեւորների եւ վանքերի համար, {ի՞նչպէս} տեղ կը տար մի օտարադաւան միաբանութեան։ Մեք այլապ

մէի մի մասնաւոր գաղափար տալ մեր սիրելի ազգին, թէ {ի՞նչպէս} էր Մխիթարի եւ նորա ընկերութեան յարաբերութիւնը դէպ

ը, ժամանակ առ ժամանակ կերպարանափոխ է լինում, թէ {ի՞նչպէս} մարդկային բանականութեան հետ ձեռք ձեռքից բռնած յառ

դ երեսում տեսանում ենք, թէ ինքը՝ այդ դատաւորը, {ի՞նչպէս} լսում է իւր այդօրինակ դատակնիքը, թէեւ՝ առանց այ

արդկային ազգին պապական դաստիարակների ձեռքով։ {Ի՞նչպէս} ուրեմն յառաջացաւ Եւրոպայի լուսաւորութիւնը, թող խ

սի կարգով, որ փորձով ճանաչուած էր ամենալաւ։ {Ի՞նչպէս} կատարելագործւում է այս կերպով պատրաստուած մեքենայ

յս կերպով պատրաստուած մեքենայն (Automatum). նա {ի՞նչպէս} է հասանում վերջապէս մինչեւ հաւատի խորհուրդքը եւ ճ

ւն այս զարմանալի վարդապետութեան հետեւողների մէջ։ {Ի՞նչպէս} ։ Փրկիչը ծունկի վերայ արիւն քրտինքի մէջ աղօթում է

աեւ աշխատում էին իսկ հասանել մի նոր լաւ ապագայի։ {Ի՞նչպէս} ուրեմն դադարեցուցանել, մեռուցանել մարդկային բանա

եմ հասկանում, - շարունակեց Մուրաօ անունով միւսը, {ի՞նչպէս} Պապի խիղճը չէ տանջում, այլ ներում է այսպիսի գործ

ր վեր առնու, եւ այս դիպուածը փրկեց նորա կեանքը։ {Ի՞նչպէս} ։ Շատէլ դուրս եկաւ թագնուած տեղից, այսինքն՝ վար

է նորա գործածած՝ Կառամզինի իմաստուն խօսքին, ապա {ի՞նչպէս} պիտոյ է մեկնել նորա գործակատարութիւնը, որ անհամա

քը դնում ենք նախադաս, ինչպէս " տուն եմ գնում ". {ի՞նչպէս} է, որ այս դիպուածում չէ հասկացվում այս եմը որպէս

լսէր այն հասարակ մարդը՝ առանց ոչինչ հասկանալու։ {Ի՞նչպէս} կարելի է խօսել մի մարդի հետ այնպիսի մի լեզուով,

ձեւը անտեսանելի եւ մտքով միայն հասկանալի բան է, {ի՞նչպէս} ուրեմն կարելի է, որ երեւելի բնութիւնը նորան չափ

երբ նա իմ զաւակների մայրն է, իմ տան կառավարիչը, {ի՞նչպէս} ես կարծում, ես դուրս կը ձգե՞մ նորան, երբ գաս ու

եցութեանց մէջ չփնտռենք այս բաների բուն պատճառքը, {ի՞նչպէս} պիտի հասկանանք եւ մեկնենք երեւոյթը, որ լոկ բնակա

նքի հետ լծակից է, լեզուն, որ մտքի յայտարարն է, {ի՞նչպէս} կարող էին ազատ մնալ այն ազդեցութենից։ Մի տեղ խոտ

եշտ պիտոյքը։ Այս բաներից կարելի է եզրափակել, թէ {ի՞նչքան} մեծ գանձ էր բերում Կարգին այս հարուստ երկիրը, որ

ում էին միմիայն անհրաժեշտ հարկաւորութեններով, եւ {ի՞նչքան} աշխատութիւն պիտոյ է գործ դնէին Յիսուսեանք, որ ջն

յիշխանութիւն առաջնորդաց: Ցանկալի էր մեզ գիտել, {ի՞ւ} արդեօք տարբերին սկզբունքդ ՚ի դատապարտելի սկզբանց

րն է այժմ նրա ապագա հեռանկարը: Ի՞նչ, նա դեռ Մար[ {իա]} Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, թե եղբոր, ինչպես

մենայն, որ կախիցի զփայտէ " (Երկր. Օրէնք, գլ. {ԻԱ}, համ. 23)։ Իսկ խաչուիլը համարւում էր փայտից կ

ս հետ: 31-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ Անան[ {իայից]} 29-ից: 1864-ն էլ վերջացուցինք, բայց տխրութեամբ

§ 31. Տե՛ս Առաջին Թագաւորութեանց ժը, ժթ, ի, {իբ}, իգ, իդ եւ իզ գլուխները։ § 32. " Եւ դպիրքն

ամբքն, զորս ի մէջ բերէ Խորենացին, թէ ո՛րպես Մար {Իբաս} առաքեալ ի Վաղարշակայ արքայէ Հայոց՝ առ Արշակ արքա

ի եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ Թագուհի {Իբերական}, Կարթալինեան եւ Վրացի Թագաւորների եւ Կաբարդինեան

ւ եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ Թագաւոր {Իբերական}, Կարթալինեան, Վրացի եւ Կաբարդինեան երկիրներին,

գրեցեալ, եւ երկրորդ լսեմ այժմ զի այնոքիկ թուղթք {իբր} ըստ յանձնարարութեան նորին վեհափառութեան հասեալ են

վերստին հաստատել զիս ի հոգեւոր կոչման: 5 Յետ {իբր} ութն ամսոյ նորին բարձր սրբազնութիւն կոչեալ զիս առ

ց ձեզ եւ այլոց բազմաց, այլ եւ զայս թէ յետ աւուրց {իբր} երկուց կամ երից ելանեմ [Էջմիածնէ ՚ի Թիֆլիս, ըստ

արձակեցաւ ժողովն եւ ես կացի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ {իբր} ժամանակաւ սպասելով որ եւ իցէ պաշտօնական տեղեկութե

արել առաւել քան զ700 վերստ, որ է ճանապարհ աւուրց {իբր} տասնից կամ աւելի եւս: Ուստի ազատ համարելով զ

կուսակալին Անգլիոյ ՚ի Հնդկաստան: Աւուրց, յետ {իբր} երկուց կամ երից ստանամ ես զբնագիր եւ զթարգմանութի

ծ թավալվում են փոշու մեջ: Երեւում է, որ սորանից {իբր} երկու հարյուր տարի առաջ, Արգոսյան դուքսի ընդդեմ

նկս թշնամեաց, առանձին խնդրագրով, ստորագրութեամբ {իբր} 280 անձանց առաքեալ է առ վեհափառ կաթողիկոսն:

ին ընկալաւ զայլս. նաւեցի ի Գենուա, ուր հասի յետ {իբր} երկուց աւուրց մեծ նեղութեամբ: Իբրեւ տեսի, ե

նվարի մտի ի Փարիզ: Զտեղի կալեալ անդէն զաւուրս {իբր} զչորս ի 10/22 ամսոյս ելի անտի եւ դէմ եդեալ, յերե

նանեանցին, եւ որպէս թէ նամակն այն խնդրագրով մերձ {իբր} 280 անձանց առաքեալ է առ վեհափառ կաթողիկոսն, եւ ա

որ Նախիջեւանայ, որ առ երի ամրոցին Ազովու, մերձ {իբր} զութսուն հազար հունս, կարգելով ինքեան կտակակատար

դմինիստրացիօնին, զի թուի թէ կառուցեալ իցէն ամօք {իբր} հնչիւք եւ ո՛չ եօթանասնիւք, յառաջ քան զայս: Ա

որ Նախիջեւան եւ Գրիգորիապօլ քաղաքաց թողեալ է մերձ {իբր} 250. 000 Մադրասայ ռուփիս, կարգելով ինքեան կտակակ

ըստ ռուսական դրամոց, ըստ արդի գնոցն, առնէ մերձ {իբր} 1852 մանէթս արծաթոյ եւ որ ի հարկէ մինչեւ ցարդ աճե

ւս ի շինութիւն դպրոցին, զոր հիմնէիք տակաւին ամօք {իբր} երկուք յառաջ: Եթէ հաճութիւն լիցի վեհափառութե

ավացի կլինի իր անզգույշ, բացարձակ դատողությամբ՝ {իբր} " մենք մեր երեւակայության զավակներն ենք"։ Ա՜յ ք

երգործում համարյա բոլոր բորբոքումների դեպքերում, {իբր} քակող եւ լուծողական միջոց: Բժիշկներից ոմանք, կր

ղությունը (այստեղ ես հիշում եմ Դովրիտովին), որ {իբր} թե լեզուն, ինչ որ ադամանդի պես կարելի է փակել ար

նքը գիտե այդ եւ գնորդներին նախազգուշացնում է, թե {իբր} այդ պատճառով կարելի է գիրքը ետ դարձնել, եթե թերթ

խոսել: Օրինակ, հանգստացուցիչ այն պատասխանը, որ {իբր} " ատոմների զանազան դասավորություններից է կախված մ

թե մինչեւ անգամ դժբախտ վավերագիրը հայտարարեր, որ {իբր} մենք, ներքո ստորագրողներս, հոժար ենք ու գոհ արդ

ն էր ստացել Քիթաբէութան (գիրք կուլ տուող): Մօտ {իբր} վաթսուն տղայ Յովսէփ սրբազանը, գաղթեցնելով Բեսսար

այն ժամանակ Հայաստանը Սահակի եւ Մեսրոպի ձեռքով, {իբր} 60 աշակերտ Եւրոպա կամ Ալեքսանդրիա ուղարկելով, կա

, թէ Պ. Բէգզադէն, անչափ ուրախացել է՝ լսելով, {իբր} թէ հօրեղբայրս պատուիրել է ինձ ներս չբերել Յիշատակ

գոյ պարոնի տանը: Մոսկուայի եւ եկաւոր Հայերից մօտ {իբր} երկու հարիւր մարդ՝ այր եւ կին, ներկայ էին այդ հ

ան: Բայց լռութիւն կը պահեն եւ լռութիւն պահելով՝ {իբր} թէ կ՚արհամարհեն իրենց վերայ եղած խօսքերը, բայց շ

րից յետոյ հասայ Րեդուտկալէ բոլորովին հիւանդ: Մօտ {իբր} քսան օր ընկած էի մահճի մէջ, եւ բանագէտ բժիշկների

ն: Ժամանակ չունէի բոլոր գիրքը կարդալու. մօտ {իբր} 60 երես կարդացի շարունակ, մնացածը տեղ տեղ, ինչպ

մեծ նեղութեան մէջ: Ասում են, թէ դպրոցը ունի մօտ {իբր} քսան աշակերտ ընդամենը, որոնցից երկուքը՝ ֆրանսիա

տրաստ է մի քանի ամիս ժամանակով գնել Բէգզադէից մօտ {իբր} 15. 000 մանէթի ապրանք՝ հարիւրին 10 շահով: Բէգզա

տացած ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն երկու թողուն նմա {իբր} ժառանգութիւն յինէն եւ զայս պարտ է կտակակատարն իմ

րով, Միջիններով մնացած Ծխում արցունք մարդկային, {Իբր} անուշ խունկ, առ Աստուած, Ալելուներն են հնչում Ե

ռունգ Տէրը անյա՜գ, հեշտօրէ՜ն ` Նրցունքներն այն - {իբր} խունկ ` Որ սփռում էր սերովբէն: Եւ կարկառւում է ս

տաստանի պարտաւորեալ զԽալիպեանն ՚ի հատուցանել մերձ {իբր} զերկու հարիւր հազար մանեթս արծաթոյ, կողոպտեցան յ

ողովք միշտ առաջին համարել են միշտ զպապն Հռովմայ, {իբր} զյաջորդ առաքելոյն Պետրոսի: Եկեղեցին Հայոց ընդհան

ընդհանրական եւ առաքելական եկեղեցի։ Ամսօրեայ {իբր} ժամանակօք յառաջ քան զայս, նախարարն ներքին գործոց

ք, վառվառուն, Արուսեկի եւ արփային նաժիշտք յաւէժ {իբր} հարսունք, Լուսացնցուղ բոլորեցէք կաճառ զնոքօք բիւ

որդիքդ եւ թոռունք Զքարի հարցին միշտ անխնայ, {իբր} զծնունդ քաղդէեան։ Իմաստութիւնն չէ՞,

եր թշուառ կրքին, Որին շատ անգամ պաշտեցինք, {իբր} ստրուկ նորա կամքին. Սուրբ ու ազնիւ զգացմուն

ափան, Ծառի ծայրր դեռ վառւում է ջրի տակում {իբր} ի տան. Եւ բնութեան չնչին մասն իւր պաշտօնը

գոյն Նեղոս ` Թագաւորների դամբանը լուանում է {իբր} հոս. Բեդուին մոռցաւ իւր չուելը, որ հանգչէ

աբներ Անում, որպէս հերձուածող: {Իբր}. " Մեսրովբ պարտական է Սըւազցի Մխիթարին.

ժամուժ ամբոխը դեւերի չգիտէ ոչինչ թաքուն բան: {Իբր} թէ ժամանակով մահկանացու մարդերի միջից այնպիսի մի

ում հարկաւոր արծաթը, ես արդէն տուել եմ նորան մօտ {իբր} երեք հարիւր մանէթ. երեք հազար եւս կը հաւատամ, ի

խօսածին: Մի անգամ մի տան մէջ հաւաքուած կային մօտ {իբր} իննսուն հոգի, կիրակամուտ էինք կատարում մի հանգու

րտ կտրատող մի պատկեր էր այն, Թշուառ յուսահատ {իբր} անխել նաւորդք Կորուսել էին եւ յոյս փրկութեան

նում ենք... բռնեց քարերից Եւ շուտ վեր ելաւ {իբր} աննիւթ մարմին: Հոգնած, ուժաթափ, մինչ

Մխիթարեան միաբանութիւնը երբեմն բաղկացած է մօտ {իբր} 60 անդամից, որոնց թիւը նուազած է այժմ, եթէ առնո

Հայոց, 'ի վանս եւ յեկեղեցիս նոցա հանապազորդելով {իբր} զմի 'ի վարդապետաց նոցա. եւ յետ բազում դիպուածոց

ի նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայ հօր եւ հետեւողաց նորա. {իբր} զի 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօնն եւ թէ զվանս, գոլո

երտաց, որոց ոմանք էին բուն իսկ վարդապետք Հայոց, {իբր} նուիրակ հանելով աստ եւ անդ որպէս եւ զկնի նորա, ե

ին եւ գործէին առ 'ի ճարել զարդարացումն Հայոց, եւ {իբր} թէ ոչ կրթէին զմանկունս իւրեանց նովին տոգորմամբ,

էք պիտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ գահին {իբր} բողոք եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի։ Եւ

այժմ զիա՞րդ մոլորամիտ գտաւ։ Պատմագիրք Հայոց {իբր} երեսուն ամօք յառաջ 'ի լոյս ընծայեցաւ եւ 'ի Հռովմ

Իսկ դիտումն Վահանին է ցուցանել, թէ եկեղեցի Հայոց {իբր} եկեղեցի ընդունի զամենայն ճշմարտութիւն հաւատոյ։ Ե

որ ինչ ցայս վայր հեղինակք ըստ առաջնոցն շաւղաց, [ {իբր} թէ արդիւնաւոր գտան, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեա

շունչ մատեանն եւ քանի մի պատմաբանական [մատեանք], {իբր} ի բազումս պակասեալք եւ ի կանոնաց՝ պատմագրութեան

րդեանն, եւ թէ թոյլատրեսցուք ոմանց կարծեաց երեւիլ {իբր} հաւանական, թէ ի ժամանակի թարգմանչաց նոյն էր [ոճ

ցէն առողջ հայեցողութեամբ՝ ընկալցուք ապա զկարծիսդ {իբր} հաւանական, ապա թե ո՛չ զմերն յառաջ խաղացուցանեմք

այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին բառիւք, եւ {իբր} ի բազումս անծանօթիւք բազմաց, այլ, սմին հակառակ]

հին հայախօսութեամբ, զի որ ի նոսա են շեղջակոյտք [ {իբր} ի բազումս] անգործածական բառից, շարունակելոց յողջ

ոց՝ յաջորդէ զՍահակ Պարթեւ, որ ստացեալ զաշակերտս {իբր} վաթսնից՝ փոյթ ի մէջ առնու կրթել զնոսա յուսումն "

եզ յիւր փոքրիկ տետրակս եւ " Հաւատապատում " գրեալս {իբր} նոր հայախօսութեամբ, այլ այդոքիկ տետրակք, ըստ խղ

էր Դուքս դ'Էպերնոնը եւ մինչեւ անգամ թագուհին եւս {իբր} մասնակից թագաւորի դաւաճանութեանը։ Մարիա Մեդիչիսի

ց, այլ Երուսաղէմի վանականների մի յօրինուածք է եւ {իբր} հաւանութիւն է գտել Էջմիածնի ծայրագոյն պատրիարք Կա

պահանջը եւ միաժամանակ գործ դնել բոլոր միջոցները ` {իբր} թէ հայկական գործերը կարգի բերելու համար: Հետեւան

ասած ենք, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, {իբր} թէ եւ որպէս օգնական առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ սի

ւակոխէ յապահովութիւն սննդեան պանդխտացելոյն, ես, {իբրեւ} եղբայր նորա հարազատ, նոյն եւ որդի ծնողի նորա, ի

չէ մեզ պիտոյ, դուք պահեցէք զայն գիր միշտ առ Ձեզ {իբրեւ} զամրագիր կամ դոկումենտ: Դրութիւն մեր եւ առողջ

ց Նախիջեւանայ վասն դաստիարակելոյ զորդիս իւրեանց, {իբրեւ} արգելեալ եղեւ օրինօք յուսուցանելոյ, ըստ տնօրէնու

ալ ուրեք խնդրագործ, իսկ յամի 1850 յամսեանն մարտի {իբրեւ} տեսի, թէ արդարութիւն իմ դնի ըստ ամենայնի ընդ գրո

ուցանէ զ4600 վերսս, առ որ անշուշտ պէտք են դրամոց {իբրեւ} 400 մանէթ արծաթ, այլ ես փոխանակ ունելոյ զայնքան

Ձերոյին գերազանցութենէ, զի Դուք, ողորմած տէր, {իբրեւ} պաշտպան ցուցեալ ինձ ի բարձր սրբազան տեառնէ՝ խնամ

հարկաւորեալ վկայագիրս իմ մտեալ եմ ի Համալսարանն՝ {իբրեւ} ազատալուր, զի այլ ազգ չկարէի առնիլ. ապա թէ ոչ՝

, զի ամենեցուն, որ յազգին են աչք՝ ի Ձեզ հային, {իբրեւ} ի պաշտպան տառապեալ որդւոց Հայկայ, ընդ բաղդին հազ

առակ խոսում եք. առաջ ասում եք, թե ինձ սիրում եք {իբրեւ} եղբայր, հետո Մոսկովից եկողների խոսքին նայելով,

ղ եք մտածել, կուզեք ինձ օտարի կարգ դրեք, կուզեք {իբրեւ} եղբայր ընդունեցեք, իրավունք ունիք, իմ սրտիսն էլ

եսին կամ թե կան այժմուս: Հայկական լեզուն եւս {իբրեւ} մարդկային լեզու ամենեւին բաց առնված չէ այս կանոնի

են (conceptus). սորանից երեւում է, որ լեզուն {իբրեւ} բնության այլ մարմինները ենթարկվում է ընդհանուր եւ

ե տարակույս չունինք, որ լեզուն, ինչպես տեսանք, {իբրեւ} բնության այլ մարմինները (իմանում եմ գործարանավոր

որո ովի՞ն կարող էի դիմել այս խնդրովս, եթե ոչ Ձեզ {իբրեւ} հայրենակցի եւ ազգի օգտին ցավակցողի: Թեպետեւ այս

թ ավելացնել: Մսերը հունվարից կամի " Ճռաքաղը " {իբրեւ} օրագիր տպել ամիսը 4 թերթ, նշանակած գինն է 4-50 կ

ն, եթե կորած կամ երկբայական բաներ կան: § 3. {Իբրեւ} վարձ աշխատության երեսփոխաններին տալ, ստանալիք գո

ծանրացելոց ի վերայ ազգին ի բազում ամաց հետէ: {Իբրեւ} զօրաւոր բանիւք ընդդէմ զինեցայ վերոյգրեալ սրբազան

վաղ ուրեմն հասուցեալ եմ առ Ձեզ, եւ ի ժողովի անդ {իբրեւ} տեսի եթէ ոչ ուղիղ գնան յիրաւունս ոմանք անդամք, զ

ար մղեցին զշոգենաւն ՚ի Սիկիլիա կղզի, յետ զաւուրս {իբրեւ} զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս: Ելեալ ի ց

զբեռինսն եւ ստանալոց անդէն, նաւեցի ի Գենուա: {Իբրեւ} տեսի, եթէ առողջութիւն իմ վտանգելով վտանգի ի ձմեռ

ընդ այգն, մտի ի Փարիզ, ուր զտեղի կալեալ զաւուրս {իբրեւ} զչորս ՚ի 10/22 ամսոյս յուղի անկայ անտի եւ յերեկն

ար մղեցին զշոգենաւն ի Սիկիլիա կղզին, յետ զաւուրս {իբրեւ} զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս։ Ելեալ ի Մ

ր հասի յետ իբր երկուց աւուրց մեծ նեղութեամբ: {Իբրեւ} տեսի, եթէ առողջութիւնն իմ վտանգելով վտանգի ի ձմե

արժէ այժմ, քան զոր արժէր ոչ զամս քառասուն, այլ {իբրեւ} զտասն յառաջ քան զայս: Այսոքիկ ամենայն պարզես

որդ թղթոյն, այլ եւ յայնմ գտաք զերկուս վկայս: {Իբրեւ} այսպէս խուճապէաք, դիմեցի առ հիւպատոսս Ֆրանսիոյ ե

ուլ թարգմանօրեն ըստ կարի ճիշտ զերկրորդ զթուղթն եւ {իբրեւ} ընթեռնուի զայն ի լեզու ֆրանսիական, ասաց ցիս, թէ

ան, ասաց ցիս, թէ մարթ է զթուղթդ զայդ հրատարակել {իբրեւ} զպարգեւագիր (дарственная запись) եւ ոչ իբրեւ զկ

ել իբրեւ զպարգեւագիր (дарственная запись) եւ ոչ {իբրեւ} զկտակ, եւ պարգեւագիրն վաւեր է եւ երկոքումբք վկայ

ալ առ ինքն յետ վեց աւուրց, այն է յ3 Յուլիսի: {Իբրեւ} ներկայացեալ առարկի զհրիտակէն, յայտնելով վերստին

ստ որում Այվազովսքին պահանջեալ էր յառաջագոյն: {Իբրեւ} տեսի, եթէ ոչ յօժարի ի խաղաղութիւն, յայնժամ հարկ

ւթեանց ազգի մերոյ, փոքր մի եւս եւ կատաղիմք իսկ, {իբրեւ} ի շանթից, ի հարուածոց առ ազգն, ընդոստացեալ, ք

նքս անձամբ կատարել ձեր հանձնարարությունը, իհարկե {իբրեւ} բանական այր, կհասկանաք, որ ես ազատ չեմ, որ կամ

ական գործիքով (որովհետեւ այդ մեզ մոտ կատարվում է {իբրեւ} փորձ, փոքր չափով), որից հետո որեւէ գործիքով [ա

ռությունն ու թեթեւամտությունը, այլեւ ծառայում էր {իբրեւ} օրինակ նրան շրջապատող մյուս պետությունների համար

ր այն արյունալի դրաման, որի մասին Ֆոշեն խոսում է {իբրեւ} կորիֆեի [նշանավոր դեպքի]: Ի դեպ, ինչպես կարելի

ից շատ բան է փոխվել, իսկ ինչու անցյալը ցույց տալ {իբրեւ} ներկա: Ես անգլիամոլ չեմ, բայց գերադասում եմ ճշմ

ականապես ետ է մնում, բայց նրան կարելի է ընդունել {իբրեւ} արդեն կատարված փաստ: Ով որ քիչ թե շատ ուսումնասի

երի, զրկանքների, հալածանքների եւ տառապանքների, {իբրեւ} ալֆա եւ օմեգա, հանդես են եկել այդ անհատները: Դր

յսօր, չի կարողացել ոչ մի կերպ գոյություն ունենալ {իբրեւ} անկախ ժողովուրդ: Նա երբեք չի դրսեւորել ամբողջակա

րձ լրացումը նոր լեզվի մշակման համար կարող է միայն {իբրեւ} ֆոն ծառայել, իսկ ամբողջությամբ վերցրած որեւէ գավ

ք է դուրս թողնել, որպեսզի դրանք միասին կազմվեն, {իբրեւ} երկու հատորների հավելված: Տես, չմոռանաս: Սա

խատանք, բայց այժմ օդընտելացումից կարելի է օգտվել {իբրեւ} երրորդ աղբյուրից՝ առաջին երկուսի՝ հողի եւ աշխատ

a armeniaca " անունով, կարելի՞ է արդյոք գործածել {իբրեւ} անուշահոտություն: Անանիային խնդրում եմ այդ մասին

սիրել այն: Դա կարելի է հրատարակել նաեւ առանձին, {իբրեւ} 8-10 թերթանոց գրքույկ, թեեւ առաջին հրատարակությո

իաստր: Այդ կառավարությունները կարծում են, որ նա {իբրեւ} ժուռնալիստ որեւէ կշիռ ունի եւ այդ պատճառով տալիս

տ որեւէ կշիռ ունի եւ այդ պատճառով տալիս են նրան, {իբրեւ} ողորմություն, այդ չնչին գումարը: Բայց պետք է ճշ

, երբ այս նամակից իմանան, թե ինչ պտուղ է նա: Նա {իբրեւ} թուրքական լրտես, յուրաքանչյուր ամիս մատնությունն

ինչ ընդունում եմ ծծմբային խինին եւ գործ եմ ածում {իբրեւ} օծանելիք kali jodatum։ Երկուշաբթի օրից սկսած առ

որ առանց դրան վավերագիրն ուժ կունենար, ո՛չ, այլ {իբրեւ} նմուշ, թե ինչ ոգով են վարել ամբողջ գործը: Իսկ ի

մ՝ մորու ընտիր շաքարաջրի մեջ: Թթուն ներգործելով {իբրեւ} զորեղ քրտնաբեր միջոց, ոչնչացրեց կատարային ջերմը

ոծելը եւ ողբ կատարելը անօգուտ էք համարում ազգին։ {Իբրեւ} ապացոյց ձեր խօսքին՝ մէջ էք բերում Խորենացու ողբը

աջանում են մեծ մասով յուսահատութենից, մինչ մեք՝ {իբրեւ} քրիստոնեայ, դատապարտւում ենք, եթէ, կորուսանելո

չ. պատճառ, նա չէր տեսել իւր շրջապատի մէջ, որ, {իբրեւ} մի սովորական բան, գործուէին այդպիսի անօրէնութիւն

օսիցիմ եւ զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես {իբրեւ} զպղինձ, որ հնչէ, կամ իբրեւ զծնծղայս, որ ղօղանջ

ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղինձ, որ հնչէ, կամ {իբրեւ} զծնծղայս, որ ղօղանջեն եւ այլն " եւ թէ. " Մի՛ յո

ջ, իհարկէ, կարող չէր եւ թէատրոնի մէջ հանդէս գալ {իբրեւ} գործ ու պաշտօն կատարող անձն: Անարդարութիւն կը լի

իրենց կանչելէն ետեւ, անոր ալ գոհ չըլլար կ՚ելնէ ( {իբրեւ} կարեկից) Էջմիածնայ վարդապետի մը խնդրոյ մէջը կը մ

սրտերնիդ խփելով, տարիք ձեր փառասէր անկալութեանց {իբրեւ} փոխարէն, դժոխաորդոց ձեռքը գրաւ ձգեցիք... Դո

՛ նորան կեանք որպէս նահապետ, Սիրական լեզուիդ {իբրեւ} արքուն տէր: Նա նոր է զարթել Դարաւոր

յսինքն՝ կրակապաշտութեան թագաւորեալ կրօն լինելը, {իբրեւ} վկայութիւն մէջ է բերում Խորենացու հոգաբարձութեամբ

վաղուց, որ Հայաստանին օգնելու մտքով չէր, այլ՝ {իբրեւ} մի որոգայթ, խորամանկ քաղաքական խորհրդով: Ո՛

ում արտասւում էր հերձուածի դառն պտուղների վերայ: {Իբրեւ} վկայութիւն այս բանին՝ կարո՞ղ է արդեօք պարոնը յառ

ւզանդիոնը մեծ ազդեցութիւն ունէր Հայաստանի վերայ: {Իբրեւ} ապացոյցք մեր այս մասին ասածներին՝ դնում ենք Պ.

ց աւելի բան չունինք ասելու եւ ցաւում ենք շատ, որ {իբրեւ} յիշատակագիր, մի փոքր մերկանդամ հարկադրուեցանք ցո

, երբ յաղթահարուած էր ստրկութիւն քարոզողը, մարդը {իբրեւ} անասուն գործածողը"։ - Այո՛, այո՛, այդ ազ

չափ միայն: Այսպէս եւ այն խեղճ գործաւորքը, {իբրեւ} շնորհք, ստանալով մի քանի շիլլինգ մի անգամ, մինչ

, որ եթէ վաճառականութիւն է... հիմք չունի, այլ, {իբրեւ} պատահական մի բան, ենթակայ եւ պատահարների ազդեցու

արակ կերպով: Ես եւ դու հաւասար իրաւունք ունինք, {իբրեւ} հայրենիքի հաւասար որդիք, այնպէս չէ՞: - Այո

ւասարութեան իրականապէս, քանի որ հաւասարութիւնը, {իբրեւ} լոկ խօսք, հնչում է միայն օդի մէջ եւ քանի որ իրակ

բարձրաձայն խօսում է սնանկութիւնը: Այո՛, ոսկին, {իբրեւ} մի ազնիւ մետալ, չէ կարող մնալ մի այնպիսի խառնակ

նում: Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադարին նորան {իբրեւ} դրամ գործ դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ իսպառ մերժուի

կերպով դարման տանել իւր աղքատութեան: Եւ այսպէս, {իբրեւ} գրաստ, իբրեւ մեքենայ ծառայելով արտասուելի օտարու

տանել իւր աղքատութեան: Եւ այսպէս, իբրեւ գրաստ, {իբրեւ} մեքենայ ծառայելով արտասուելի օտարութեան մէջ տասն-

թն կամ քսան տարեկան որդին, որ աճել եւ զօրացել էր {իբրեւ} մի ծաղիկ իւր սեպհական հողի վերայ, առնում է ձեռքը

չ գործէ, ուրեմն, այդ վաճառականը: Մնում է նորան {իբրեւ} վարձկան ծառայել ուրիշի մօտ, բայց այս հեշտ բան չէ

էութիւն՝ illusion optique! Բացառութիւնը չէ կարող {իբրեւ} օրէնք քննուիլ, ուրեմն եւ չէ կարող օրինակ դառնալ

թիւնը, քանի որ Թիւրքիան յարաբերում է Եւրոպային՝ {իբրեւ} բացասական մեծութիւն դրական մեծութեան: Մեզ ուրիշ

սածը ապացուցանելու համար. ազգի վիճակը առնում ենք {իբրեւ} իրողութիւն եւ նորան դարձեալ իբրեւ վկայ դնում ենք

ճակը առնում ենք իբրեւ իրողութիւն եւ նորան դարձեալ {իբրեւ} վկայ դնում ենք ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ գնում

սկսանին իւրեանց պատմութիւնը, եթէ ընդունակ լինին {իբրեւ} ազգ ապրելու. իսկ եթէ ոչ, օրըստօրէ կ'անհետանան,

նք խնդիրը՝ ի՛նչ է ազգութիւնը: Ազգութիւնը, {իբրեւ} պատմական իրողութիւն, իբրեւ հաւաստի երեւոյթ ընդհա

ը: Ազգութիւնը, իբրեւ պատմական իրողութիւն, {իբրեւ} հաւաստի երեւոյթ ընդհանուր մարդկութեան կեանքի մէջ

յին, որովհետեւ մարդը կայ: Բայց, որովհետեւ նոքա {իբրեւ} Փիւնիկեցի երեւեցան, ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի վեր

րովհետեւ նոքա իբրեւ Փիւնիկեցի երեւեցան, ուստի եւ {իբրեւ} Փիւնիկեցի վերջացան: " Ազգ գայ եւ ազգ երթայ ", -

ակում են իւրեանց կեանքը՝ կազմելով մի այլ էակ կամ {իբրեւ} նիւթ, պիտոյանալով այլ կազմուածքի, այնպէս եւս ազ

րատարակում նա, եւ ամեն մարդ առանց երկբայութեան, {իբրեւ} մի ապահով տեղ դնում է իւր ունեցածը: Եւ ինչի՞ պիտ

հրատարակեց, թէ Իռլանդիոյ անկախութեան աշխատողքը, {իբրեւ} տէրութեան ընդդէմ ապստամբք, կարո՛ղ են դատապարտուի

ի եւ սեռի, Ռուսիոյ գերմանաթաթար կառավարութիւնը, {իբրեւ} մի վամպիր, ծծում է Լեհաստանի արիւնը, փակում է ն

ւրանից՝ եւ այդ երկիւղը չկայ: Սոքա ամէնքը, {իբրեւ} բռնի վարժապետ, քաղաքակրթութիւն են տարածում, եւ

սաւորուիլ, կամ լուսաւորուելուց յետոյ՝ յարատեւել {իբրեւ} բռնակալութիւն ", - կրկնում ենք, մեր դարու երեւե

ր է եւ օգտակար այն ժամանակ, երբ նա չէ բորբոքւում {իբրեւ} մի րոպէական կայծ, իբրեւ պատահական եւ հանգամանքնե

կ, երբ նա չէ բորբոքւում իբրեւ մի րոպէական կայծ, {իբրեւ} պատահական եւ հանգամանքներից կախուած մի բան, այլ

ր յառաջ, այն ժամանակ այդ ազգութիւնը կը մնայ միշտ {իբրեւ} մի ամուր գաղափար, որ յետ չէ մնում բարոյական Չինա

ից. իսկ երբ նա անցել է, անօգուտ է այլեւս: Նա, {իբրեւ} օրինակ միայն, իբրեւ խրատ, կարող է երեւել մեզ հե

է, անօգուտ է այլեւս: Նա, իբրեւ օրինակ միայն, {իբրեւ} խրատ, կարող է երեւել մեզ հեռուից. ներկայ կեանքը

ան ծովեր եւ որ բոլորովին ձրի ներկայանում են մեզ, {իբրեւ} օրինակ, հարկ է, որ խրատուինք եւ չ'երթանք այն ծո

երը, որ թողել էին ծովի հորիզոնական մակերեւոյթը, {իբրեւ} անձրեւ կամ իբրեւ կարկուտ, անհնարին բռնութեամբ գա

ն ծովի հորիզոնական մակերեւոյթը, իբրեւ անձրեւ կամ {իբրեւ} կարկուտ, անհնարին բռնութեամբ գահավիժում են իւրեա

ւ այստեղ խօսածից երեւում է, որ մեք մարդուն համար {իբրեւ} առաջին խնդիր առնում ենք տնտեսական խնդիրը եւ անուա

ր յանցանքները, որ նա չէ գործում, եթէ չէ գործում {իբրեւ} ստրուկ, հնազանդուելով մի գերագոյն հեղինակութեան

թէ կարգի դրուած լինէր, այս խեղճ մարդը իւր կեանքը {իբրեւ} շնորհք, չպիտի ստանար բռնակալ-բարերարից: Մի

մէջ, իւրեանց գոյութիւնը քարոզում են ուրիշներին, {իբրեւ} հաւատալիք, իսկ այդ ուրիշների գոյութեան վերայ թքո

ով իւրեանց յաջորդներին, միւս կողմից իւրեանց անձը {իբրեւ} վկայութիւն դնելով հասարակութեան առաջեւ, ապացուցա

ել այսուհետեւ ի վերայ յիշեալ տանն եւ նորա եկամտին {իբրեւ} տէր, այլ միայն ցորքան կենդանի մնացից ես, զյիշեա

ն եւ իւր եկամուտն ի ներքոյ կառավարութեանս պահելով {իբրեւ} ի կողմանէ նոցա գործակալ, հաւատարմաբար զամենայն ե

։ Զանշարժսն պահեսցէ ի ներքոյ կառավարութեան իւրոյ {իբրեւ} տէր եւ զշարժելիսն առաքեսցէ ի Նոր Նախիջեւան: Եւ ի

այ է հինգ հազարն Նոր Նախիջեւանայ տպարանում մնասցէ {իբրեւ} հիմն մշտնջենաւոր նոյնոյ տպարանացն այսու դաշամբ,

լով Նուիրական բոսորում ` Հպարտանում է, ցնծում {Իբրեւ} փեսան նորհարսի, Իսկ դեւը դառն հեծեծում Հեռու կ

երթեւեկն... Քամեալ զբաժակ սիրահոսան {Իբրեւ} զերկաթ ի մագնիտ՝ Ընդարմացեալ մածնու հրեշտա

լ մեզ, զամենայն այլանդակ եւ զնորահնար ուսմունս. {իբրեւ} զկաթն դիեցուցանել նկրտեալ: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ

եալ ՚ի պապականաց, գտաւ եւ յայս նուագ անխրատ, եւ {իբրեւ} զանդատաստան ոք մանուկ փառաց ի փառս ընկալաւ զպարտա

ն, մանաւանդ ՚ի Տրիտենդեանն, ուր ի կողմանէ պապին {իբրեւ} պատգամաւորք յայտնեցան երկու յիսուսեանք, Լայենեզ

պատրոյգը վառւում, Պատերազմում փորձ ու արի, {իբրեւ} մրրիկ, Առաջնորդէ սպառն[աց]այտ զօրապետ ծերի

Այո՛, գոհ չե՛մ քեզանից. Տրտնջում է եւ աշխարհ: {Իբրեւ} պատիժ ինձ տուիր, Տրտում սրտիս մխիթար, Թէ՞ զգալո

նորան կեանք որպէս նահապետ, Սիրական լեզուիդ {իբրեւ} արքուն տէր: Նա նոր է զարթել Դար

։ Ոհ, Մեսրո՛բ, ների՛ր դու ինձ՝ {Իբրեւ} որդւոյ քո ազգի, Ապերախտ եմ առաջիդ Որպէ

րտեց, Ջերմաջերմ արտօսր երեսին փայլեց։ {Իբրեւ} մարգարիտ թափուեցան գետին, Դարձեալ առաջին բա

երեսօք նստին, որպէս առ հոտեալ դիական, պապանձեալ {իբրեւ} զհամր դեւ"։ Այս տխուր պատմութիւններից յետոյ

, մեր դէմքը դարձնում ենք դէպի Կրօնական ժողովը եւ {իբրեւ} անդամ ազգի եւ եկեղեցու առաջարկում ենք նախ, հասկա

մի ազգի հոգու հետ, այն մատենագրութիւնը, որի մէջ {իբրեւ} հայելու մէջ չէ երեւում ազգի կեանքը, նորա եւ ամեն

ազնիւ եւ բարակ զէվզէկութիւն: Այս բոլորը եթէ {իբրեւ} մի առանձին գիտութիւն, համակարգութիւն, աւանդւում

ւնքը հանդիպում են Հեգելի յարգութեան: Վելլինգտօնը {իբրեւ} զօրապետ եւ ռազմագէտ (стратегик) այո՛, ունի հոյ

ետ: Յայտնի է, թէ այս երկու մոմենտքը, պատերազմը {իբրեւ} ցաւագարական (патологический) եւ առողջ կեանքը իբ

եւ ցաւագարական (патологический) եւ առողջ կեանքը {իբրեւ} բնիկ (նախագաղափարական (нормальный), երբեք չեն

աչէր եւ մինը միւսի գործին չխառնուէր երբեք. այլ, {իբրեւ} մի ազգային գործի մասնակից, իւրաքանչիւր ոք աշխատէ

քերը: " Նորա մայրը հռոմայեցի էր, ասաց նա, որին {իբրեւ} մանուկ, միտ դնելով պատմութեանը, փախցնում է մի մ

ընդդէմ էր իւր պատուի աստիճանին: Ամենեցուն վերայ {իբրեւ} հասարակաց հայր լինելով, պէտք է իւր հայրագութ սիր

որամանկութեամբ վարուեցաւ նա, ձեւացնելով իւր անձը {իբրեւ} մի մարդ, որ դադարած էր իւր չարագործութիւններից.

ի քանի հին հայեացքով եւ հին դատողութեամբ մարդերից {իբրեւ} մի ճարտասան, բանիմաց եւ գիտնական անձը, Թերսիտէս

մենամեծ յանցանքը ծածկում. իսկ միւսերի ամենափոքրը {իբրեւ} քրէական յանցանք դատապարտում: Վատթա՞ր կիրք: Երրո

րի կղկղանք) երեւիմ, տղամարդի որդի լինելով), {իբրեւ} մի անզգամ, ինչպէս Պաւղոս մեծ առաքեալը, բայց դո՛

, կամ մէկ եւ կամ երկու ընկերով, որ չհաւնելով եւ {իբրեւ} մեղաւոր եւ մաքսաւոր համարելով՝ ինձ հալածէր։

ն առ ժամայն. նա աղաչելով զերանելի մայրն հոգացեալ {իբրեւ} զեղբայրս 'ի վերայ եղբօր, այլ առաւելս զայրացուցեա

ւմ այսպէս. " Եւ եթէ հանցես զպատուականն յանարգէ, {իբրեւ} զբերան իմ եղիցես"։ Մարգ. Երեմ. գլ. համար 19

յս վկայութիւնը. " որ հանէ զպատուականն յանարժանէն {իբրեւ} զբերան իմ եղիցի " (եր. 344), որ բաւական մօտ է

խօսքերին ԺԵ. " եթէ հանցեն զպատուականն յանարժանէ {իբրեւ} զբերան իմ լիցիս"։ § 5. Բնագրի խօսքը. " 'ի

ի խարիսխաձեւ ճախարակաձեւ խարիսխ ոսկի. մեծութեամբ {իբրեւ} զմեծ մի բլուր եւ բարձր մինչեւ յոյժ, եւ 'ի վերայ

եւ ոչինչ է մեծ, թէ եւ պաշտօնեայք նորա կերպարանին {իբրեւ} զպաշտօնեայս արդարութեան, որոց կատարածն եղիցի ըստ

լ. ԺԱ, համ. 13-15)։ § 12. " Քանզի ոչ եմք {իբրեւ} զայլսն, որ վաճառական լինին բանին Աստուծոյ. այլ

զայլսն, որ վաճառական լինին բանին Աստուծոյ. այլ {իբրեւ} 'ի հաստատութենէ, այլ իբրեւ յԱստուծոյ, առաջի Աստ

բանին Աստուծոյ. այլ իբրեւ 'ի հաստատութենէ, այլ {իբրեւ} յԱստուծոյ, առաջի Աստուծոյ, 'ի Քրիստոս խօսիմք "

... մի ոք համարեսցի զիս անզգամ. ապա թէ ոչ գո՛նէ {իբրեւ} զանզգամ ընկալարուք զիս " (Թ. Պաւղ. առ Կորթ. ե

իւնը, որոնց տակ ճնշուել է այդ Թուղթը. պա՛տճառ, {իբրեւ} իրողութիւն ուզում է մեզ հաւատացնել, թէ այդ կրճատ

ինը երկու բանի վրայ է հիմնում այս կարծիքը։ Նախ՝ {իբրեւ} ծանօթութիւն կամ վկայութիւն, հարուստ բառի տակ, բ

դրել զիս եւ գտել յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ {իբրեւ} զաղքատ զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն, եւ ոչ իբ

եւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն, եւ ոչ {իբրեւ} օտար զոք 'ի քէն եւ կամ ծառայ ուրուք"։ Երկրորդ,

եւ կարո՛ղ էր իր Թղթում ասել, թէ " ածէր ի տուն ոչ {իբրեւ} զաղքատ զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն"։ Չոր

տւոյն"։ Չորրորդ, Փարպեցու այս խօսքը " եւ ոչ {իբրեւ} օտար զոք 'ի քէն ", յայտնի է, թէ ազգակից չէ կարո

այ նոցա՝ եւ գնացին... Եւ ահա Մարիամ բորոտեալ էր {իբրեւ} զձիւն. եւ հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ ահա բորոտ

մարիտն ենք ասում, հիացնում են մեզ։ Եւրոպան, {իբրեւ} արծաթ կրակով է փորձում այսօր գիտութիւնը եւ ինչ որ

իտութիւնը եւ ինչ որ չէ դիմանում այդ հրափորձութեան {իբրեւ} փոշի ցընդեցնում է օդի մէջ՝ մաքրելով գիտութիւնը ե

ուածները խմբագրութիւնս միացրել է մի վերնագրի տակ՝ {իբրեւ} միեւնոյն նիւթի վերաբերեալ յօդուածներ։ Գ

ով Դեկան Անքէ վարդապետի վկայութեանը, սիրեց նորան {իբրեւ} մի բարի անդամ մարդկութեան բարեկամ ընկերութեանը,

էր, քան թէ մերը, թէեւ սիրած լինէինք հանգուցեալը {իբրեւ} մեր անձը. սփոփել եւ մխիթարել սիրտը այն մօր, որ

- ասաց սատանան բարկութեամբ, - չոր են միանգամայն {իբրեւ} փայտ: - Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց վախեց

: Սատանան բռնեց նորա ականջից, բարձրացրեց օդի մէջ {իբրեւ} մի փետուր, դրեց նորան Մխիթարի, ահագին, Մատթէոս

ն դժոխիկ, քո սիրեկանի անունով, եւ բնակել այնտեղ {իբրեւ} երկրորդական սատանայ. չէ՛, հարկաւոր չէ՛, այս դժ

ը սովորաբար սկսանւում էին ` արդ, քանզի՛ եւ արդ, {իբրեւ} յորժամ, առ բառերով, եւ մինչեւ այժմ ոչ ոք այդպէս

ւր հոգին, նոյնպէս պատկանում է մեզ. նոր հանդերձը {իբրեւ} կողոպուտ կպատկանի ծխատէր քահանային, այս պատճառո

րտօպիանոյի ձայնը: Այս յառաջանում էր նորանից, որ {իբրեւ} ասիացիք ոչինչ հասկացողութիւն եւ համակրութիւն չուն

ածինը, ջրածինը, թթուածինը ապրում էին մի ժամանակ {իբրեւ} ծառ, իբրեւ բուսական, փոխում են իւրեանց ձեւը, շ

ինը, թթուածինը ապրում էին մի ժամանակ իբրեւ ծառ, {իբրեւ} բուսական, փոխում են իւրեանց ձեւը, շատ անգամ եւ

, - ասաց Շահումեանցը, - ես պատւում եմ քեզ. ո՛չ թէ {իբրեւ} տան տէր, այլ իբրեւ ինձանից առաւել հասակաւոր, մէ

, - ես պատւում եմ քեզ. ո՛չ թէ իբրեւ տան տէր, այլ {իբրեւ} ինձանից առաւել հասակաւոր, մէք հրաման ունինք Աստծ

ակալ եմ, որ հիւրի նման չես վարւում իմ տանս, այլ {իբրեւ} քո տանը: - Եթէ թոյլ կը տաք, - ասաց Շահումեանց

միր գունով, Խանլը-դերէն, առհասարակ դատապարտուած {իբրեւ} ոգիաբանի, զարհուրելի տեղ, այս գիշեր առաւել զարհ

տեսանենք, մեծ ազդեցութիւն ունէր իւր եղբօր վերայ {իբրեւ} երէց քոյր: Այն միջոցին երբ Աղուանեանցը բարկացած

որ ես խունկ ծխեմ դրացու աղջկանը մեր շեմքի վերայ, {իբրեւ} քո հարսի ապայ այն օրից պիտի փոխեմ նորա վարքը, բ

եւ ահա՛ մատանին, որ ստացայ պարոն Շահումեանցից, {իբրեւ} գրաւական: Այս ասելով հանեց մատանին եւ տուեց կ

ացին ծածկել 'ի յերեւան գալ այժմ միաբանութեան, զի {իբրեւ} ձորձ ինչ պատառոտուն ընդ որով մերկութիւն մարմնոյն

շակերտս վարժեաց 'ի նոյն եղանակ, որոց գլխաւորն եւ {իբրեւ} իւր երկրորդ եղեւ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ջատագով նմա

զայն, ազգասիրութիւն առդնելով եւ յօգուտ ազգային։ {Իբրեւ} վախճանեցաւ առաջին Ստեփանոս աբբայ, յաջորդեաց նման

լոյ իմ զնոսա, այլ փախուստ տուեալ տագնապեցան, եւ {իբրեւ} մեղուք բորբոքեալք զհասարակութեամբ մերով դիմեցին ա

գ յայսպիսեաց կորիցէ. կրկին հայեցայ եւ տեսի զազգն {իբրեւ} զոսկի, բայց գտի զնոսա խառնուրդ պղնձի եւ կապարի,

Իսկենտերայ նստաւ 'ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ նոցա։ {Իբրեւ} լուան նոքա թէ Իսկենտեր ինքնին գայ պատգարակաւ, 'ի

րբազան Հայրդ երկու գիրս գրեցի, առ սրբազան ժողովն {իբրեւ} բողոք, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լու

ազան ժողովն իբրեւ բողոք, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ {իբրեւ} աղերս, լուեալ էք եւ լսէք զվիճակ ուղղափառաց քաղաք

։ Հա՛յր սուրբ, ձեռն սրբութեանդ կարէ բարեկարգել, {իբրեւ} այն որ գլուխ եկեղեցւոյն Քրիստոսի. ապա թէ ոչ, կա

ղիղ գաղափարօք եւ մաքուր հայեցողութեամբ ի բնաւս եւ {իբրեւ} առ անձնական եւ մասնաւոր ինչ պաշտեն զհին դպրութիւն

դոքա] սքանչանան [միայն ընդ] այս խրթնաբանութիւն եւ {իբրեւ} [տկարամիտ համբակս կոյր զկուլայն] զհետ միտեն նորին

արտի սեպհական լինել բովանդակ մարդկութեան, եւ ո՛չ {իբրեւ} խորհուրդ կամ գաղտնիք՝ յոր նուիրեալ [էին սակաւք ո

ուանել գիտութիւն. ամենայն որ եւ է լեզու, տեսեալ {իբրեւ} պահարան գիտելեաց, յարգելի էր եւ եթ. բայց այն լե

այ կարողութիւն ճանաչելոյ եւ դատելոյ, մինչ լեզուն {իբրեւ} նիւթական մշակ այսր իմացական ներգործութեան, կերպա

երանելոյս տուեալ զեպիսկոպոսութիւնն Բագրեւանդայ, {իբրեւ} դեղ մահու հեղձուցանեն ի նմին, եւ զի ընդ այս նոցա

ւ փիլիսոփոսական գիտութիւնս. սոյն նա յայտնի է մեզ {իբրեւ} թարգմանիչ յոյն եւ ասորի գրեանց, զորս թէեւ ըստ ժա

ւ՝ զհաստահիմն կայարան հայկական հնախօսութեան, եւ {իբրեւ} ի լապտերէ իմեքէ լոյս տալ ազգին անխոնջ երկասիրութե

ախնեաց մերոց ի դաւանաբանական մասին, թէեւ դատելով {իբրեւ} մարդու առողջահայեաց, չունեմք իրաւունս եպերելոյ զ

ղի իշխանութիւն նորա ի վերայ ընդհանուր եպիսկոպոսաց {իբրեւ} փոխանորդ Քրիստոսի եւ գահակալ Պետրոսի, պատուելի Չ

, պարտ էր միտ դնել բռնակալ հանգամանաց ժամանակին, {իբրեւ} ի վերայ մարդոյ միշտ ծառայողի, զորոց կախին ամենայ

նստիլ ի վերայ նորա, հանգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ {իբրեւ} ի վեր գերաշխարհիկ իմն էակի. այլ ո՞րպէս կարիցեմք

) զեկեղեցի Հռովմայ առձայնելով: Դիցուք թէ Մխիթար {իբրեւ} այր 16 եւ 17-երորդ տարուց, առաջնորդեալ եղեւ միջի

առաջնորդեալ եղեւ միջին դարուց տեսութեամբ, եւ կամ {իբրեւ} այր ո՛չ ուսումնասէր եւ ցանկացող լոկ ուսման եւ ո՛չ

այր ո՛չ ուսումնասէր եւ ցանկացող լոկ ուսման եւ ո՛չ {իբրեւ} ինքնացեալ ուսումնական, չկարաց անպղտոր աչօք տեսան

խարհիկ, շինեալ եւ մշակագործեալ հեղինակացն ջանիւք {իբրեւ} գործարան ազգային լուսաւորութեան: Այս էր առաջին պ

պատուելի Մխիթարեան միաբանութեան տեղւոյն, եւ կամ {իբրեւ} հնար տարածելոյ զանալի կարծիս եւ զդատողութիւնս աբե

ց Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ {իբրեւ} սիրող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նո

կարծեաց նոցա իւրաքանչիւրոց, եւ տեսանել, թէ դոքա {իբրեւ} անդամ միոյ ազգի ունէին ամենեքին զմի նպատակ վերաբե

լ եւ գգուել զնոսա հայրական սիրով, ընդունել զնոսա {իբրեւ} զորդիս միոյ իսկ գերդաստանի, որում եւ ինքեանք պատ

ատութիւն հեղուցու զիմաստութիւն ի խելապատակս Հայոց {իբրեւ} զանձրեւ յերես երկրի անձրեւեալ, իսկ եթէ ոչ այսպէս

ասիրաց առ ի զօշոտել զաչս հասարակաց: Ըստ մեզ Հայք {իբրեւ} ժողովուրդ ոչ պատմականք (իմա դու ինձ զբառդ անձուկ

հայրենակիցք մեր ընկալցին զգրածս մաքուր խղճմտանօք {իբրեւ} բղխուածք ազգասէր սրտի, առանց իրիք կողմնապահութեա

ներգործել։ Կարգի օգուտը ունենալով իւրեանց համար {իբրեւ} հասարակաց նպատակ՝ խափանեցին ժողովրդի մտաւոր աճեց

կում գտնւում էր Ֆերդինանդի եւ Իզաբելլայի պալատում {իբրեւ} մանկլաւիկ։ Պալատի ճոխութեան եւ շռայլութեան մէջ,

։ Ամենայն մարդ փախչում էր նորանից՝ երկիւղ կրելով {իբրեւ} ախտացած մարդուց, որպէս զի ինքը եւս չ'վարակուի ան

նորա տգիտութիւնը, իսկոյն հրամայեց բռնել նորան եւ {իբրեւ} խաբեբայ կամ ժողովրդի մոլորեցուցիչ տարեց Եպիսկոպոս

իւնը։ Կարգի բոլոր յառաջադիմութիւնքը այս գրքի մէջ {իբրեւ} գաղափար պարունակուած մտքերի պտուղքն են միմիայն։

նայում նորա վերայ եւ մինչեւ անգամ դատապարտում էր {իբրեւ} հերետիկոս։ Ասում էին, թէ նա իբրեւ հերետիկոս հալ

ատապարտում էր իբրեւ հերետիկոս։ Ասում էին, թէ նա {իբրեւ} հերետիկոս հալածուած է Սպանիայից եւ Ֆրանսիայից։ Գ

բ Դոմինիկեան կրօնաւորները բանդ էին դրել Իգնատիոսը {իբրեւ} ժողովրդի մոլորեցուցիչ։ Բայց ի վերայ այսր ամենայն

րների հագուստներով, ձեռքերում Սուրբ գիրք բռնած, {իբրեւ} ուղղափառութեան նշան՝ գլխների վերայ վարդի պսակներ

րտիցի հաւատարմութիւնը շահել, որ այն ժամանակում, {իբրեւ} երեսփոխան Կարոլոս Vի գործերումը, երեւելի ներգործ

եւ մեծ փառք էր ճարել Փարիզի Համալսարանի մէջ։ {Իբրեւ} երեսփոխան Կարոլոս Vի գործերումը, Օրտիցը հարկադրո

ալ Գուիդիչիօնին. փոփոխակի ներգործում էր, երբեմն {իբրեւ} քաղաքական մարդ, երբեմն իբրեւ Սուրբ, եւ վերջապէս

գործում էր, երբեմն իբրեւ քաղաքական մարդ, երբեմն {իբրեւ} Սուրբ, եւ վերջապէս հասաւ իւր ցանկացած նպատակին։

իդենտի մէջ։ Պապը կամենում էր ուղարկել այն ժողովը {իբրեւ} իւր երեսփոխան այնպիսի մարդիկ, որ նախ եւ յառաջ շա

։ Նա ընտրեց այս մասին Լայենէզը եւ Սալմերօնը, որ {իբրեւ} Պապական Աստուածաբանք հասան Տրիդենտեան ժողովը մայի

՛չ թէ մի հասարակ մարդ, այլ Աստուծոյ մարգարէ, որ {իբրեւ} դաբիրայ եռոտանու վերայ մեկնում էր խորհուրդներ եւ

եւ Սալմէրօնը դարձեալ յայտնուեցան այս ժողովքի մէջ {իբրեւ} Պապական Աստուածաբանք։ Նոցա գլխաւոր միտքը այն էր

այլ ինչ էր, եթէ ո՛չ կամակոր մոլակրօնութիւն։ Նա {իբրեւ} Սպանիացի ունէր արմատական կամ ժառանգական հպարտութի

ն մէջ։ Այս կազմակերպութիւնը ընդունուած է բոլորից {իբրեւ} քաղաքականութեան օրինակական գործ։ Իգնատիոսը անգիտ

ասարակութիւնը արդարեւ յաւիտեանս յաւիտենից կը մնար {իբրեւ} մի անլուծանելի առեղծուած օրինատուերի եւ Տէրութենա

ւ այլն, ինչպէս զորօրինակ Յիսուսեան դպրոցների մէջ {իբրեւ} օրինակ ցոյց տուած չափաբերական գրուածը՝ անունովս

րբ Իգնատիոսը եւ նորա առաջին ընկերը՝ Պետրոս Ֆաբեր {իբրեւ} Դաֆնիս եւ Լիցիդա)։ Հիները կարդացւում էին մի

րոգութեանը յաղթանակելու։ Այժմ կը տեսանենք նորանց {իբրեւ} շատ զօրացած մարդիկ Պապական կոնդակներով, որ ամենե

յն Հռովմէական Քաղաքացիների, այլ եւ բոլոր մարդերի {իբրեւ} անդամների միեւնոյն մարդկութեան, որ ներկայ էր նոր

եմն կարմիր"։ Դեսպանը պատասխանեց, թէ Պապը, {իբրեւ} Քրիստոսի փոխանորդ աշխարհի երեսին, հոգեւոր գործեր

դեցութեան տակ, վասն որոյ տուեց նորանց Պարագուայն {իբրեւ} Տէրութիւն՝ ամենեւին անկախ Սպանիայից, որի մէջ Կա

ղղութիւն։ Այս օրից նոքա յայտնւում են ամենայն տեղ {իբրեւ} թագաւորների խոստովանահայր եւ նոցա ձեռքով ներգործո

ակին։ Հաստատում է, որ այն սուտ է եւ անիրաւ, եւ {իբրեւ} մի չարագործութիւն յանձնում է Ֆրանսիային Պէրերի դա

դեկտեմբերի 29ին, վճռեց, թէ " Յիսուսեան աբեղայք {իբրեւ} խանգարիչք աշակերտների բարոյականութեանը, որ ուսան

յականութեանը, որ ուսանում էին նոցա դպրոցներում, {իբրեւ} հասարակաց հանգստութեան վրդովիչք եւ իբրեւ թշնամի թ

ներում, իբրեւ հասարակաց հանգստութեան վրդովիչք եւ {իբրեւ} թշնամի թագաւորի եւ Տէրութեանը, պարտական են բոլոր

գամ ոտք կոխեն Ֆրանսիայի աշխարհը, պիտոյ է պաժուին {իբրեւ} թագաւորի հրամանի յայտնի հակառակորդներ"։ Եւ

սեանք իւրեանց սովորական կերպով դատապարտեցին նորան {իբրեւ} հերետիկոս, բայց այս օգուտ չ'բերեց։ Րիշիէի գիրքը

մանակում անուանուեցաւ Լիոնի Արքեպիսկոպոս։ Պապը, {իբրեւ} փոխարէն այն բարերարութեանը, որ արեց, պահանջում

նամիքը հալածելու համար գործ էր դնում Յանսէնի գիրը {իբրեւ} առիթ. ուրեմն բնականաբար պիտոյ է բարեյաջող լինէր

համոզում էին Պապին, որ նա այս կոնդակը հրատարակէ {իբրեւ} պապական եկեղեցւոյ հիմնաւոր հաւատալիք։ Հակառակութ

լամենտը չէին կամենում ընդունել Unigenitus կոնդակը {իբրեւ} հիմնաւոր հաւատալիք պապական եկեղեցու, եւ Յանսէնեա

ի վերայ ընդունել Ֆրանսիայի մէջ Unigenitus կոնդակը {իբրեւ} հիմնաւոր հաւատալիք, բայց Լուդովիկոսը պատասխանում

աղաքում։ Յիսուսեանք փառաւորում էին նորա անունը՝ {իբրեւ} զրպարտուած մարդու անուն, եւ վերագրում էին նորան

ուքսի հրովարտակը Unigenitus կոնդակը Ֆրանսիայի մէջ {իբրեւ} Կրօնական հաւատալիք ընդունելու մասին, նախարարի հր

Պարլամենտի անդամքը ընդունեցին Unigenitus կոնդակը {իբրեւ} կրօնական հաւատալիք, վասն որոյ վերադարձան աքսորան

րդութեան, բայց չէին ընդունում Unigenitus կոնդակը {իբրեւ} կրօնական հաւատալիք։ Յանսէնեանք համարւում էին մար

բնակւում էր Պարին, կտրատում էին մեռածի շորերը եւ {իբրեւ} մի սուրբ նշխար պահում էին իւրեանց մօտ։ Նորան մեծ

դանութեան ժամանակ չէր ընդունել Unigenitus կոնդակը {իբրեւ} կրօնական հաւատալիք։ Ժողովրդի վրդովումը սաստկանու

դիկը զրկելը, որ Unigenitus կոնդակը չէին ընդունած {իբրեւ} կրօնական հաւատալիք ", գ. " Մինչեւ այժմ այս կոնդ

Դամիէն, որ ծառայում էր Յիսուսեան Կօլլէգիումի մէջ {իբրեւ} աշխարհական ժողովող։ Սա մի շատ անկիրթ մարդ էր, ե

կեղեցւոյն եւ եթէ եկեղեցւոյն ոչ լուիցէ, եղիցի քեզ {իբրեւ} զհեթանոս"։ Երբեմնական կրօնաւորը լսե՞ց եկեղ

իր է ասում Ռօբինզօնի վարքը։ Այդ հետաքրքիր բառը, {իբրեւ} ածական գործածուած անշունչ իրի համար, սխալ է, որ

այն ժամանակ բայական վերջաւորութիւնը պէտք չէր, որ {իբրեւ} առանձին առնված էական բայ բայարմատից բաժանէին. ի՞

ւոյթ եղանա՛կ է, թէ ընդունելութիւն որ եմ, ես է'ն {իբրեւ} էական բայ գրում են առանձին։ Թերեւս մեր պահանջողո

խալւում: Գիտենք, հեղինակը կամ շատ ուրիշներ էլ, {իբրեւ} իրողութեան կարող են իմ առջեւը դնել այն բանը, թէ

ատեւութիւնը պահպանելու բնական ունակութիւնը: {Իբրեւ} թերութիւն կարելի է տեսնել եւ Արշաւրի բնաւորութիւն

ամ նորա նկարագրութեան մէջ: Մենք չենք ուզում {իբրեւ} թերութեան նայել Վարդիթերի մօր անխելք յողդյողդութե

: Բայց մենք ասացինք, որ չենք ուզում այս բաներին {իբրեւ} թերութեանց վրայ նայել, որովհետեւ այս բոլորը կարե

մասին գրեթէ մենք ոչինչ գիտենք: Երկու-երէք տեղ, {իբրեւ} մի անհագագ բան երեւում է նորա մայրը, եղբօր անուն

, որ հեղինակը ինքը իր կողմից ասում է: Հեղինակը, {իբրեւ} բանաստեղծ իրաւունք չունի տարաժամ եւ այն իր բերնից

ն իր բերնից խօսելով մերկացնել ապագայի վարագոյրը: {Իբրեւ} գրագէտ, իբրեւ հեղինակ առաւել եւս իրաւունք չունի

ելով մերկացնել ապագայի վարագոյրը: Իբրեւ գրագէտ, {իբրեւ} հեղինակ առաւել եւս իրաւունք չունի այսպիսի խօսքերի

փոշիների տակից, բայց աւանդութիւնք ենք ասում, որ {իբրեւ} մի պատմական սերմ, միշտ կարող են ազգի կեանքի մէջ

: Մեր յարաբերութիւնը միջին դարերի հետ այնպէս չէ: {Իբրեւ} ազգ անտիկեան ենք. իբրեւ քրիստոնեայ, եթէ ոչ նոյն

ն դարերի հետ այնպէս չէ: Իբրեւ ազգ անտիկեան ենք. {իբրեւ} քրիստոնեայ, եթէ ոչ նոյնպէս անտիկեան, ըստ որում

արդիւնք տալու: Նա նմանում է այն քարէ ձուին, որ {իբրեւ} բունկալ մնում է հաւի ձու ածած տեղում, բոլորովին

այդ ցեղի նախահայրը, երբ փախչում էր Չինաստանից, {իբրեւ} երեւելի մարդ, ունենար իր ծառայքը կամ բարեկամքը,

չունի այդ բաները։ Մեք տեսանում ենք նորան միմիայն {իբրեւ} պահարան հայոց հինգ դարու լեզուախօսութեան եւ քանի

նա հանում էր, արդեօք լսողների ուղեղին կը հասնէր {իբրեւ} նշանական ձայներ, թէ միայն ականջի թմբուկի արձագան

թէ դուրս էլ գալու լինի գերեզմանից, ժառանգը նորան {իբրեւ} օտարոտի մի երեւոյթ, իբրեւ մի ճիւաղ կը հալածէ եւ

զմանից, ժառանգը նորան իբրեւ օտարոտի մի երեւոյթ, {իբրեւ} մի ճիւաղ կը հալածէ եւ ոչ միայն ժառանգութիւն, այլ

գին ունին, բայց, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես {իբրեւ} դրամ գործ դնել նորա մետալիօնները։ Բազար որ տանիս

տալ նորան եւ սահմանափակել նորա կարողութիւնը, որ {իբրեւ} ելեքտրականութեան լաւ առաջնորդ, կամուրջ է լինում

ւ Սարգիս, որ յայնոսիկ ժամանակս գտանէր Էջմիածին, {իբրու} թէ ես գրեալ իցեմ նոյն տիրացու Սարգսին զերկուս աղա

ն նպատակիս: Պատկառ ակնածութեամբ աղաչեմ զՍինօդն, {իբրու} ողորմեալ աղքատութեան եւ թշուառութեան իմում, փութ

յնոյ անուանակոչութեամբ եւ յետ այնու ընդունելոց եմ {իբրու} հոգեւորդի, վասնորոյ խնդրեմ հարկիւ ի ժառանգորդացս

. Ո՛չ ոք չասի, թէ սիրտ ունիմ՝ ` ինձ գրաւած {իբրու} գանձ. Ո՛չ ոք չասի, թէ աշխարքումս՝ ես հար

ի հնասիրաց, աղաչեմք տալ պատասխանի հարցմանս (որ {իբրու} վէմ անվանելի յառաջընթացն լինի նորախօսութեան), թ

յին մատենագրութեան: Խնդրեմք ի պատուելի հնասիրացդ {իբրու} յապացուցութիւն մերոյս ուղղութեան կարծեաց, թէ ո՞յ

եք, որով հանդիսացուցանէին զնուիրական պաշտամունս {իբրու} աստուածային բարբառով: Այլ այս պղտորեալ տեսութիւն

կան բառից, շարունակելոց յողջոյն ընթացս գրուածոյն {իբրու} ընդ մի օղ շարեալ, առ եւ ո՛չ մի հեղինակ գտանեմք,

դի մարց՝ լոյս տեսեալ զհրապարակի եւ ահա տեղափոխին {իբրու} ի մի գերեզմանէ ի միւս գերեզման: Իմ է այդպիսի իրո

ն Լուսաւորչին Հայաստանեայց դատապարտեալ առ հասարակ {իբրու} շտեմարան սնոտիապաշտութեան, ընդ երեւելի եւ հազուա

դեամբ տանի ի գլուխ հինգերորդ դարու զերկոսին զսոսա {իբրու} պսակ ոսկեփունջ ոսկեղէնն դարու, պարտաւորին որդիք

1. Տե՛ս Առաջին Թագաւորութեանց ժը, ժթ, ի, իբ, {իգ}, իդ եւ իզ գլուխները։ § 32. " Եւ դպիրքն որք

սկսեալ 'ի Գալիլեէ մինչեւ ցայսր " (Ղուկ., գլ. {ԻԳ}., համ. 5)։ " Գտաք զսա զի թիւրէր զազգս մեր,

24։ Տե՛ս եւ Մարկ., գլ. ԺԵ., հ. 10, Ղուկ. {ԻԳ}., համ. 4, 14, 15, եւ 22)։ " Առէ՛ք զնա դու

նը եղել է պախարակել այդ կողմերի վաղ ամուսնութիւնը {իգական} սեռի, այդ բանում էլ անաջող է. պատճառ, եթէ ութը

ր, ֆիզիոլոգիկաբար եւ հոգեբանաբա՛ր քննէինք այստեղ {իգական} սեռի անհատների աճելութիւնը եւ սորա օրէնքը, քայլ

ր դրած էր մօտին, եւ որ ժառանգել էր նա հանգուցեալ {Իգնատիոս} Փափազեանի մատենադարանից, եւ նստաւ նորա վերայ: Ա

մատ որոնելով. նորա բաղդից հանդիպեցան նորա ձեռքին {Իգնատիոս} Փափազեանի Եկեղեցական պատմութիւնը, Եւրոպա լրագրի

էին այնմ մասնաւորապէս Հ. Մկրտիչ Աւգերեան եւ Հ. {Իգնատիոս} Փափազեան եւ այլն եւ այլն։ Յայսմ խռովութեան,

իրատ կարգի, աշխարհին յայտնի կանոնադրութիւնը, որ {Իգնատիոս} Լոյոլայի երեւելի աշակերտ Լայենեցի աշխատասիրութիւն

ը), որ գրում էր հայր Մկրտիչ Աւգերեանին եւ հայր {Իգնատիոս} Փափազեանին, որ գտանւում էին Հռովմի մէջ, " Վահան

դապետաց Տեառն Տեառն Հայր Մկրտիչ վարդապետի եւ Հայր {Իգնատիոս} վարդապետի, 'ի տէր խնդալ։ Զգիր վերապատուելու

ից երեւում է ահա, որ Աւգերեան Մկրտիչ եւ Փափազեան {Իգնատիոս} վարդապետքը համախոհ են Չամչեանին եւ պաշտպանում են

եալ Ընդհանրական ", տպեալ ի Սանկտպետերբուրգ: {Իգնատիոս} վարդապետ՝ մեկնիչ Ղուկասու աւետարանի, իսկ Սարգիս

03 г. ՅԻՍՈՒՍԵԱՆՔ ՅՕԴՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ {Իգնատիոս} Լօյոլա. - Յիսուսեան Կարգի ծագումը. - Տրիդենտեան ժ

այլեւս ուրիշ անգամ նոցա վերայ խօսելուց։ {Իգնատիոս} Լօյոլա՝ Յիսուսեան Կարգի նախահայրը, ծնեցաւ 1491

գնեալ իսկ այսօր իմ փոխանակ զՀայր Մկրտիչդ եւ զՀայր {Իգնատիոսդ}, խօսեսջիք զճշմարտութիւն եւ մի՛ երկնչիք 'ի թշնամե

րը կամենում էին Կարգը անուանել հիմնադրի անունով " {Իգնատիոսեան} ", բայց Լօյոլա հրաժարեց իւրեանից այդ պատիւը եւ հ

ը թէպէտեւ երեւելի մարդիկ էին, բայց ո՛չ հարուստ։ {Իգնատիոսը} իւր տասն տարեկան հասակում գտնւում էր Ֆերդինանդի ե

էր նորան եւ անդամ Իգնատիոսի Յիսուսեան Կարգի։ {Իգնատիոսը} պատանեկութեան հասակում շատ գեղեցիկ էր եւ անչափ կն

րդէն վճռել էին տալ քաղաքը թշնամու ձեռքը։ Միմիայն {Իգնատիոսը}, որ Պամպէլունայի զօրքի մէջ կապիտանի պաշտօն ունէր

րին. Ֆրանսիացիք մի քանի օրից յետոյ քաղաքը առին։ {Իգնատիոսը} գտանւում էր թշնամիների մեծահոգի խնամածութեան տակ

մանաւանդ անհանգստութիւն էր տալիս նորան։ Քաջասիրտ {Իգնատիոսը} հրամայեց սղոցել այս մասնը եւ երկար ժամանակ կապում

գուտ չ'տուեցին, եւ նա մինչեւ իւր մահը կաղ մնաց։ {Իգնատիոսը}, իւր ծանր ու դանդաղ բժշկութեան ժամանակ, անգործո

ան տուեցին Պապական վանքերի աւանդութիւնքը։ Աշխոյժ {Իգնատիոսը}, այս գիրքը կարդալով, զգաց իւր մէջ մի այլ ընդուն

ածները, թողեց նորան ճանապարհի վերայ եւ հեռացաւ։ {Իգնատիոսը}, բարկանալով այս բանի վերայ, զգաց իւր մէջ մի անզ

յաջողեց եւ Մաւրը ոչինչ տեղում նորան չ'հանդիպեց։ {Իգնատիոսը} հասաւ շուտով Մանրէզ քաղաքը, որ հռչակաւոր էր իւր

նքովը եւ Աստուածամօր հրաշագործ պատկերովը։ Այստեղ {Իգնատիոսը} արձակեց իւր ծառայքը, գնեց մի աբեղայական հաստ մոխ

աշխարութիւնը։ Աբեղայն գովեց այս դիտաւորութիւնը։ {Իգնատիոսը}, քանի օր, քանի գիշեր ծունկի վերայ մնալով Աստուա

մ էր, որ բազմութենով գալիս էին նորան տեսանելու։ {Իգնատիոսը}, կարծելով, թէ սատանայն փորձում է իւր հեզութիւնը

լ ժողովրդին։ Ինչպէս ասում են նորա պատմիչքը, {Իգնատիոսը} այս միջոցին գրել է իւր շարադրութիւնը, որ յայտնի

կիրթ երեւակայութենով մարդ, ինչպէս էր այն ժամանակ {Իգնատիոսը}, կարողանար այսպիսի գիրք գրել. երեւի թէ նա գրել

կ Քաղաքագիտութեան մասին տեղեկութիւններ։ Վերջապէս {Իգնատիոսը}, որ մտածում էր, թէ գնայ Երուսալեմ սուրբ տեղերին

, ամբողջ քաղաքներ, ամբողջ գեղեր դատարկուած էին։ {Իգնատիոսը} ՝ գունաթափած, չարչարուած եւ միանգամայն հալումաշ

ակուի անողորմ ցաւովը։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի {Իգնատիոսը} ուրախանում էր քաշած չարչարանքների համար. նա համա

հասաւ Երուսալեմ դեկտեմբերի 4-ին 1523 թուականին։ {Իգնատիոսը} վաճառեց իւր ունեցած չունեցածը, որպէս զի, կարողա

յլտուութիւն ստանայ Փրկչի գերեզմանի մօտ աղօթելու։ {Իգնատիոսը} հազիւ թէ հասել էր իւր նպատակին, փոխուեցաւ. նա մ

րամայեց բանդ դնել նորան եւ բոլոր նորա աշակերտքը։ {Իգնատիոսը} եւ աշակերտքը բանդումը նստած երգում էին հոգեւոր տա

վարդապետներից, որոնք յայտնի յայտնի, ինչպէս ինքը {Իգնատիոսը} ասում էր, հակառակւում էին Աստուածային հոգուն, ո

անքից, բաժանուեցան իւրեանց վարժապետից, վասնորոյ {Իգնատիոսը}, բարձելով իշի վերայ իւր գրեանքը եւ ամենահարկաւոր

աւիա քաղաքի մօտ եղած պատերազմը դեռ չէին մոռացել։ {Իգնատիոսը} մի աբեղայի խորհրդով ուսումնապարապի ժամանակ ուղեւո

իւանդանոցները եւ սկսեցին ապրել մուրացկանութենով։ {Իգնատիոսը} Մոնտեգիւ (Montaigu) դպրոցում մի տարի մնալուց յե

դնում այն ժամանակ, երբ բանը նեղ տեղը կ'ընկնէր։ {Իգնատիոսը} ուրախ էր, որ պիտոյ է չարչարուի՝ Աստուծոյ փառքին

տոյ՝ Մագիստրոսական աստիճան։ Մի քանի ժամանակ {Իգնատիոսը} լսեց Յակոբեանների մօտ Աստուածաբանական դասեր, բայ

ան ձեւը շատ զարմանալի էր։ Ահա՛ նորա մի օրինակը։ {Իգնատիոսը} գիտէր, որ իւր ընկերներից մինը ամենայն օր գնում է

դ ընկերը։ Երբ սիրահար երիտասարդը մօտեցաւ գետին, {Իգնատիոսը} դուրս բարձրացաւ ջրից՝ գոռալով դէպի նա. " Ա՛յ ան

ովը հեռացնեմ քեզանից Աստուծոյ բարկութիւնը"։ {Իգնատիոսը} այս միջոցներում կարողացաւ բաւական օգուտ բերել խու

մալսարանական ուսումնականք կամակից էին այս բանին։ {Իգնատիոսը} խաբեբայութեամբ այս բանը նորանցից իմանալով՝ մատնե

e), որ շատ աշխատաւոր եւ քանքարաւոր ուսանող էր։ {Իգնատիոսը} շատ աշխատութիւն կրեց մինչեւ կարողացաւ համոզել այս

աւ Իգնատիոսին։ Սորանից պակաս դժուարութիւն չ'կրեց {Իգնատիոսը} իւր երկրորդ ընկերը ճարելու համար։ Շատ ժամանակ էր

պատճառ, ինքը շատ հաստատ չէր հաւատի վերայ։ Բայց {Իգնատիոսը} ամենեւին չէր յուսահատւում։ Նա մի փոքր ժամանակ Կս

ասութիւն էր զգում եւ ամենահարկաւոր բաների համար։ {Իգնատիոսը}, արծաթ տալով նորան, որ հաւաքում էր մուրացկանութ

այ նորանց միանգամայն աշխարհքից հրաժարել, կամեցաւ {Իգնատիոսը} երդումով կապել։ Այս պատճառով Աստուածածնի վերափոխ

իա, որ կարգի դնեն այնտեղ հասարակութեան գործերը։ {Իգնատիոսը} երկիւղ կրելով, թէ մի՞ գուցէ այս երիտասարդ մարդիկ

ու տեղ նշանակելով աշակերտներ Վենետիկ քաղաքը։ {Իգնատիոսը} երկար չմնաց հայրենիքի մէջ. զուր տեղը նորա ծերուն

մանակ, երբ Դոմինիկեան կրօնաւորները բանդ էին դրել {Իգնատիոսը} իբրեւ ժողովրդի մոլորեցուցիչ։ Բայց ի վերայ այսր ա

օգնութենով։ Բայց եպիսկոպոսի բարեհաճութիւնը դէպի {Իգնատիոսը} երկար չ'տեւեց. պատճառ, Կարաֆֆայն ինքը եւս մտածո

ել իւր Կարգի հետ Լօյոլան եւ նորա աշակերտքը։ Բայց {Իգնատիոսը} կարո՞ղ էր արդեօք իւր նպատակից հրաժարուիլ, որին հ

պի սուրբ տեղերը ցանկալի ճանապարհորդութեան մասին։ {Իգնատիոսը} կարծում էր, թէ կանուխ է դեռեւս Կարգին օրինաւոր ե

ետրոս Օրտիցը, այն երեւելի Աստուածաբանը, որի հետ {Իգնատիոսը} լաւ չէր մինչ դեռ Փարիզումն էր համալսարանի մէջ։ Ա

ի օրհնութիւնը եւ մանաւանդ ողորմութիւնը. պատճառ, {Իգնատիոսը} եւ նորա ընկերքը ոչինչ չունէին։ Այս խորհրդով նա ի

պարհորդութիւնը շատ վտանգաւոր դարձաւ։ Այն ժամանակ {Իգնատիոսը} հաւաքեց իւր ընկերքը եւ յայտնեց նորանց, թէ Աստուա

անեց այս կարծիքին եւ դատողութեանը, եւ վճռեց, որ {Իգնատիոսը}, Ֆաբերը եւ Լայենէզը գնան Հռովմ, ընկնեն Պապի ոտք

ւմ եւ հրապարակներում եւ դ) առանց ամենայն վարձի։ {Իգնատիոսը}, Ֆաբերը եւ Լայենէզը ուղեւորեցան դէպի Հռովմ։ Այս

որքան մօտենում էին Սուրբ Քաղաքին՝ Հռովմին։ Բայց {Իգնատիոսը} շուտով արիացրեց նորանց. նա ճանապարհի վերայ փոքր

ասել է նորան " Romae tibi propiturus ero"։ {Իգնատիոսը}, Հռովմ հասանելով, շատ ջերմութեամբ սկսեց իւր գոր

է Հնդկաստան՝ Քրիստոսի Աւետարանը քարոզելու։ Բայց {Իգնատիոսը}, այսպիսի հարկաւոր ժամանակում չ'կամենալով բաժանել

րալի ընտրութեանը։ Ամենայն մարդ ցանկանում էր, որ {Իգնատիոսը} լինի։ Նա երկար ժամանակ հրաժարւում էր, բայց յետո

Իգնատիոսի վերայ, եւ բացի այն ուխտերից, որ արեց {Իգնատիոսը}, նոքա յաւելացուցին մի այլեւս ուխտ, այսինքն՝ հն

Լեւոն X-ի շռայլութենովը պակասել էին պատշաճից... {Իգնատիոսը} իւր ուշադրութիւնը դարձուց անպարկեշտ կանանց վերայ

եւ ուսումնական մարդիկ՝ ժողովը ուղարկելու համար։ {Իգնատիոսը} ուրախութեամբ կատարեց այս հրամանը, որ պիտոյ է նոր

Այս Կարգի Պատմիչքը ասում են, թէ, չ'նայելով, որ {Իգնատիոսը} հիւանդ էր տենդով, այսուամենայնիւ մի այնպիսի գեղե

թիւնքը աբեղայական Կարգերի մասին։ Այս միջոցին {Իգնատիոսը} խնդրեց եւ ստացաւ Պապից ուրիշ շատ արտօնութիւններ ի

նան եւ անտես առնեն Կարգի օգուտը։ Այս միջոցին {Իգնատիոսը} իւր Կարգի երկու աստիճանների վերայ (այսինքն՝ անդ

շատ յարգելի էր Պապական աշխարհի մէջ։ Այս խորհրդով {Իգնատիոսը} դիմեց դէպի Լօտարինգեան Կարդինալը, որ գտանւում էր

Աբբային Պապից պարգեւած արտօնութեան զօրութենովը։ {Իգնատիոսը} գրեց նորանց, որ չի յուսահատուին, այլ շարունակեն

երից եւ դարձուցանէին նորան իրական գործերի վերայ։ {Իգնատիոսը}, բնակուելով Պապական Ապարանքի մօտ, որ այն ժամանա

թիւնը՝ խորին քաղաքականութեան բովանդակ մասներով։ {Իգնատիոսը} եւ մտածած չէր անգամ դորա մասին, եւ կարողութիւն ե

ենայնի Գրիգոր XV մարտի 12ին 1622 թուականում դասեց {Իգնատիոսը} սուրբերի Կարգը, եւ Նիդերլանդիայի Յիսուսեանները գ

ութեան հանդէպ աչքդ եւ կը տեսանես, որ ողջից մեծ է {Իգնատիոսը} "։ Կարճ ի կարճոյ նկարագրեցի ես այստեղ Յիսուս

է բոլորից իբրեւ քաղաքականութեան օրինակական գործ։ {Իգնատիոսը} անգիտաբար դրեց նորա հիմքը եւ հաւաքեց նիւթեր, որ

Faber sub persona Daphnydic et Lycidae " (Սուրբ {Իգնատիոսը} եւ նորա առաջին ընկերը՝ Պետրոս Ֆաբեր իբրեւ Դաֆնիս

ներեւ է։ " Հոգեւոր Վարժութեան " մէջ, որ գրել էր {Իգնատիոսը}, երեւում են դեռ ոգեւորութեան նշմարանք, կանոնադր

որ ծնել էին հոգու մէջ պատկերը տեսանելու ժամանակ։ {Իգնատիոսը} ինքը չէ զարգացնում այս ձեւերը եւ զգացողութիւնքը.

սեանք, Լայենեզ եւ Սալմէրոն, նախահրաւէր աշակերտք {Իգնատիոսի} Լոյոլայի, հիմնադրի կարգին ճիզվիթաց, որք առ շրջե

ոս Րիբադայները, որ ժամանակակից էր նորան եւ անդամ {Իգնատիոսի} Յիսուսեան Կարգի։ Իգնատիոսը պատանեկութեան հաս

ւեցաւ նոյն թշնամիների ձեռքով իւր հայրենի ամրոցը։ {Իգնատիոսի} վէրքերը բժշկելու համար գանչուած բժիշկները ասացին

ւ ձիգ հարինքից յետոյ, որ հազիւ կարողացաւ տանել, {Իգնատիոսի} վէրքը բժշկուեցան, միայն մի ոտքը կարճ մնաց միւսից

ինում է անապատական եւ հիմնադիր աբեղայական Կարգի։ {Իգնատիոսի} վարքագրիչքը ասում են, թէ երբ նա դեռ մտատանջութեա

ութիւն։ Այս միջոցին վերկացաւ մի անսովոր աղաղակ, {Իգնատիոսի} սենեակի պատուհանները դուրս ընկան, Սատանայն, որ

կապել էր նորան աշխարհի հետ, թողեց յաւիտեան։ {Իգնատիոսի} առաջին խորհուրդը եւ նպատակը Երուսալեմ ճանապարհորդ

տ սա կրօնական վէճ բաց արեց։ Մաւրը, չ'ընդունելով {Իգնատիոսի} ասածները, թողեց նորան ճանապարհի վերայ եւ հեռացաւ

նոցա քամակից։ Դոմինիկեան աբեղաները, նախանձելով {Իգնատիոսի} յառաջադիմութեանը եւ սիրելի լինելուն ժողովրդի մէջ

արդում Վօվէսկեան Կօլլեգիումի մէջ։ Սա ծիծաղում էր {Իգնատիոսի} վերայ եւ ոչինչ զուարճութիւն չէր գտանում նորա կրօն

ի " հրաշալի զօրութենից համոզուելով, միաւորուեցան {Իգնատիոսի} հետ։ Որպէս զի կարողանայ նորանց միանգամայն աշխարհ

բեր ու հրեշտակներ, երբեմն՝ դժոխք ու սատանաներ։ {Իգնատիոսի} հոգու այսպիսի խառնափնդորուած վիճակը սաստիկ խանգար

յս պատճառով դարձաւ նորան թշնամի։ Այս միջոցին {Իգնատիոսի} աշակերտքը, որ Փարիզումն էին, նոր աշակերտներ ճար

ջերումը։ Այստեղ նոքա, ողջը միասին հետեւելով {Իգնատիոսի} օրինակին, մտան զանազան հիւանդանոցներ՝ տկարներին

ձեռնադրուել քահանայ ո՛ր եպիսկոպոսից եւ կամենան։ {Իգնատիոսի} աշակերտքը, շատ շնորհակալ մնալով Պապի մարդասէր ըն

ւ հնարը Պապի դռնումը, որ յառաջադիմութիւն պարգեւէ {Իգնատիոսի} մտադրութեան։ Ամենայն բան լաւ էր գնում հասարակութ

ն, որ չէր կարելի ամենեւին կարծել, թէ այդ անկիրթ {Իգնատիոսի} գրածը լինէր. երեւի թէ նորա աշակերտներից մինը եւ

զանութեամբ, որ երդում ուտելու ժամանակ նայում էին {Իգնատիոսի} վերայ, եւ բացի այն ուխտերից, որ արեց Իգնատիոսը

կռուով ապրում էր իւր մարդի հետ։ Նա, համոզուելով {Իգնատիոսի} քարոզներից, մնաց այս տան մէջ։ Այս բանը արդէն հե

դէպի Պապի պաշտպանութիւնը, որ իւր կոնդակովը սրբեց {Իգնատիոսի} եւ նորա ընկերների արատաւորուած պատիւը։ Այս մ

ձրացաւ մինչեւ ութսուն։ Պապը, օրէ օր համոզուելով {Իգնատիոսի} ջերմեռանդութենից, յաւելացնում էր Յիսուսեանների ա

տեւեցուցին նորա մարմնի նուազութիւն, որ թուլացուց {Իգնատիոսի} ի բնէ բիրդ եւ առողջ կազմուածքը։ Երբ բոլորովին զր

էին։ Կեանքի վերջին ժամանակներումը չ'մնացին {Իգնատիոսի} մէջ նորա առաջուայ աշխուժի եւ ոգեւորութեան մինչեւ

էր առաջ միմիայն հաւատից, բայց յետոյ, այսինքն՝ {Իգնատիոսի} յաջորդների օրովը, այդ բաները գործիք դարձան զարհո

ը գործիք դարձան զարհուրելի քաղաքականութեան։ {Իգնատիոսի} վարքը գրողքը ընծայում են նորան շատ հրաշքներ։ Միմ

ու համար, բոլոր ուսանողների ներկայութեամբը ծեծել {Իգնատիոսին}. այս մի խիստ պատիժ էր, որ գործ էին դնում այն ժա

թիւնը"։ Այս կերպով Ֆաբեր առաջին հետեւողը դարձաւ {Իգնատիոսին} ։ Սորանից պակաս դժուարութիւն չ'կրեց Իգնատիոսը իւր

րտքը բժիշկներ կանչեցին, որոնք խորհուրդ էին տալիս {Իգնատիոսին} ուղեւորիլ դէպի հարաւ, բայց նա ամենեւին չէր համաձ

ն եւ ապաշխարութիւն։ Այսպիսի կեանքը սիրելի դարձաւ {Իգնատիոսին}. նա դիպուած էր որոնում, որ կարողանայ իւր առաջու

ջ Աստուածաբանութեան ամբիոններ, այլ եւ թոյլ տուեց {Իգնատիոսին} աշխատել Հռովմի մէջ հոգիների փրկութեան համար։

։ Ամենայն բան լաւ էր գնում հասարակութեան համար։ {Իգնատիոսին} թւում էր, թէ հասել է վերջապէս Կարգը հիմնելու ժամ

մէջ Կարգի անդամները։ Բանը այսպէս լինելուց յետոյ {Իգնատիոսին} հարկաւոր եղաւ դիմել դէպի Պապի պաշտպանութիւնը, որ

եզութեան ուխտին։ Այս բանը բոլորովին անհաճոյ եղաւ {Իգնատիոսին}. պատճառ, որ գրեց Միրային. " Այդպիսի պաշտօնքը հ

մինչեւ անգամ Վենետկի դուռի պահապանքը չ'հարցրեցին {Իգնատիոսից}, թէ ո՞վ է, ո՞ր տեղից է գալիս կամ ո՞ւր է գնում,

ս վերջինս հեռացաւ Կասսանօ սարը եւ այնտեղ լսում էր {Իգնատիոսից} Աստուածաբանական դասեր, չ'նայելով, որ ինքը՝ Օրտ

շատ հեռի տեղեր։ Պորտուգալիայի Տէրութիւնը խնդրեց {Իգնատիոսից}, որ սա մի քանի մարդ ուղարկէ Հնդկաստան՝ Քրիստոսի

ենայն մարդիկ յամենայն ժամ " (Գործք Առաք., գլ. {ԻԴ}., համ. 16)։ Մեզ թւում է՝ Թղթի յառաջաբանը գր

ե՛ս Առաջին Թագաւորութեանց ժը, ժթ, ի, իբ, իգ, {իդ} եւ իզ գլուխները։ § 32. " Եւ դպիրքն որք յԵրու

իտանիության, այն բանի, որ մի ժամանակ պաշտվել եւ {իդեալ} է եղել: Ժամանակակից մարդուն ի՞նչ օգուտ (սոցի

րի: Մարդկությունն արդեն շատ է տառապել ամեն տեսակ {իդեալական} սիստեմների համար, որոնց վրա նա այժմ ծիծաղում է,

ծավորությունը սուտ ճգնավորի դիմակի տակ: Նրանց {իդեալը}, նախատիպը, կիսաստվածը 12 տարի կառավարել է քաղաք

գրեթե անկարելի է արտահայտել, որովհետեւ բարեպաշտ {իդեալիստների} մազերը կդիզանան, իսկ Իսպանիայում թերեւս նորից կբ

ասեցան բերանաբաց փիլիսոփաներ, որ քամի կուլ տալով {իդէա} քարոզեցին, առանց այդ սքանչելի իդէան երբեւիցէ, ի

գելը անում է միշտ, աչքի առջեւ ունենալով յունական {իդէալը}, այն ժամանակ նորա փիլիսոփայական համակարգութեանը

նել ոչ միայն տէրութիւնը, այլեւ համակարգութիւնը ` {իդէալիզմի} համակարգութիւնը: Եւ արդարեւ երկիւղը, թէ համ

, գերմանիկ ոգին իր ելքը աշխատեցաւ փնտրել անպտուղ {իդէալների} մէջ եւ մինչեւ այսօր չպակասեցան բերանաբաց փիլիսոփա

նեն, կը քաշքշեն, կը կրկտեն ըստ զանազան խելաց եւ {իդէայից} ")։ Միշտ ներելի է հին լեզուից փոխ առնուլ, եթէ

որպէս եւ ուրիշները, հասկանում եմ այդ խօսքով այն {իդէայն}, որ հասկացւում է լատինական immediate կամ Ռուսաց

մի կուլ տալով իդէա քարոզեցին, առանց այդ սքանչելի {իդէան} երբեւիցէ, իրենց համար մարմնաւորել կարողանալու:

էս իւր լեզուովը նոյնպէս եւ բովանդակութեամբ, թէեւ {իդէան} եւ բանի խորհուրդը նոյնն էր։ Այս պատճառով մեք աւե

սպառ չորանայ: Բայց որովհետեւ Պ. Իսահակեանցը իւր {իդէաները} առնում էր այգիներից, ուստի չէր կարող այնտեղ այսպ

ն կնոջն Մադիանացւոյ հարելոյ Քազբի " (Թիւք, գլ. {ԻԵ}, հ. 6-8, եւ 10-15)։ " Ապա եկաց 'ի մէջ Փենէէս

ոցն յայնցանէ քսա՛ն եւ չորք հազարք " (Թիւք, գլ. {ԻԵ}, համ. 1-3, 5 եւ 9)։ " Եւ մի՛ պոռնկիցուք որպէ

։ Կարդացողը կարո՛ղ է տեսնել այդ առակը Մատթ. գլ. {ԻԵ}, համ. 1-12։ § 58. Սաղմոսիցն է փոխ առնում ա

ուսաղէմ, տեղեակ են " եւ այլն. Գործք Առաք. գլ. {ԻԶ}, համ, 4։ § 18. Այստեղ բնագրում այսպէս է աս

աջին Թագաւորութեանց ժը, ժթ, ի, իբ, իգ, իդ եւ {իզ} գլուխները։ § 32. " Եւ դպիրքն որք յԵրուսաղեմէ

ւր տասն տարեկան հասակում գտնւում էր Ֆերդինանդի եւ {Իզաբելլայի} պալատում իբրեւ մանկլաւիկ։ Պալատի ճոխութեան եւ շռ

րութեանը, որ այս գիրքը ազդում էր։ Ֆերդինանդի եւ {Իզաբելլայի} փառաւոր մանկլաւիկը, քաջ կապիտանը յանկարծ լինում

ոքր ժամանակ Կսաւիէի համար դարձեալ Ֆերդինանդոսի եւ {Իզաբելլայի} պալատական դարձաւ. ամենայն տեսակ կեղծաւորւում էր

ս էին մտել Եւրոպա վեցերորդ դարումը Կասսիոդորոսի, {Իզիդորոսի} եւ Մարկիանոսի անճոռնի գրքերով։ Այս գիտութիւն

սիացին չէ կարող մերկանդամ տեսանել ճշմարտութիւնը: {Իզիսը} պիտի քօղով ծածկուի միշտ եգիպտացու աչքից։ Այս պատ

խառնափնդորութիւն, արեւի լոյսի տակ ցոյց էր տուել {Իզիսի} երեսը: Ասացին, թէ ինձ հարկաւոր է այլ ճար... "

, 000 հայեր: Միայն Եվրոպական Թուրքիայում, սկսած {Իզմայիլից} ՝ Տուլչի, Սիլիuտրիա, Վարնա, Սոֆիա, Ադրիանապոլ

մտայ 4 Ելայ 8 Յոպպէ 9-10 Ալէք[սանդրետ] 11 Ելայ 14 {Իզմիր} մտայ 18 Ելայ Պոլիս մտայ նոյեմբ. 20 Պոլսից ել

աննէս Պօղոսեան Չուվալեան 6 օրինակի փող 2 օրինակ {Իզմիրեանցին} 1 օրի[նակ] Աջեմեանցին 1 - Եզեանց 1 - Բուդաղ[եան

ը 4 թերթ, նշանակած գինն է 4-50 կոպեկ, որովհետեւ {Իզմիրյանը} կամ, մի քանի այլ մարդիկ տարեկանը սկելու են յուրյ

: Պետերբուրգից մի քանի մարդիկ, որոնց մեջ եւ պ. {Իզմիրյանցն}, նամակ են գրել Այվազովսկուն, որ նա զուր տեղը չհ

տեանցին, մուրհ[ակով] 61 Սերոբ եղբօրս 62 Տրապ[ {իզոնի]} ռուսի շոգ[ենաւային] ընկեր[ութեանը] 63 Փոթի, Լ

ան լուրջ պարապում եմ. հուսով եմ, որ տքնությունս {իզուր} չի անցնի: Ասենք, ոչ ոք չի տեսնի աշխատանքս, եթե

զատեցի նորան շուտով: Նիկողոսը չծերացաւ {իզուր} տեղը, Նա չգտաւ երկրիս վերա իւր նմանը,

յրենակիցների յանձն առաւ այս անախորժութիւնը: Բայց {իզուր}, որովհետեւ կարդինալը դիտաւորուել էր անպատճառ հեռ

ան չեն հնազանդում եւ նորա ձայնը կտրւում է, եւ նա {իզուր} է աշխատում ազատուել նեղից. ահա այսօրինակ դրութեա

ի ուղարկեմ նորան այժմ 41 տալեր 21 զիլբեր գրոշ: {իզվոշ[չիկ]} 30 մինչեւ Կաստ[էլ] 42 բագաժ 20 ծառային 12 ծառա

բագաժ 20 ծառային 12 ծառային 12 տոմսակ 27 гро[ш] {իզվոշ[չիկ]} 42 крейцер Էմսում 2 талер ծառային եւ թրեւ

յ զի սպանից զՅակովբ զեղբայր իմ ". Ծնունդք, գլ. {ԻԷ}, համ. 41։ Նօտր գրով տպուած խօսքերը հրէական բնա

արդարոյդ այդորիկ. դուք գիտասջիք " (Մատթ. գլ. {ԻԷ}, հ. 18 եւ 24։ Տե՛ս եւ Մարկ., գլ. ԺԵ., հ.

յդպէս է, եթէ բարի խորհրդի ընդդէմ ականջդ խցում ես {իժ} օձի նման, եթէ այդ քո հարստութիւնը պահում ես ձեռք

ար) գնելով՝ թուրի պէս սրեցին իրենց լեզուները եւ {իժերի} թոյն կար նոցա շրթունքի տակ։ Եւ ես, չկարողանա

73. " Սրեցին զլեզուս իւրեանց որպէս զօձի եւ թոյնք {իժից} 'ի ներքոյ շրթանց նոցա " (Սաղմ. ՃԼԹ, համ. 4)

1830-31-ին: Թուրքի ասածի պէս. մասգարալըք փարայ {իլեն} փուլ իլեն դէիլ տըր: Տտես թէ ինչ է պատմում Հ

ն: Թուրքի ասածի պէս. մասգարալըք փարայ իլեն փուլ {իլեն} դէիլ տըր: Տտես թէ ինչ է պատմում Հայմը Հեգել

ենք: Ի դեպ, մոտ օրերս հավանորեն լույս կտեսնի {Իլենկովի} տեխնիկական քիմիայի երկրորդ հատորը, որի համար դու

րուց էլ ավելի է, ինչ Իսակովը խոստանում է ավարտել {Իլենկովի} քիմիան. ի՞նչ է, մի՞թե մինչեւ հիմա էլ լույս չի տ

թիւն եղբօրս, Սուլթանշահի, Նազարեանցի եւ Լ[ազար] {Իլի[չի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 25-ին:

, եթե նա ինձ տեսության գա, ինչպես ասում էր Լազար {Իլիչը}: Բոքլի գիրքը բոլորովին տարբեր հրատարակությու

նգամ կիրառեց Փարիզում նոր վախճանված նշանավոր Սենտ {Իլյեր} Ժոֆրուան: Եվրոպան դրանով նրան շատ է պարտական: Ե

ս պղտորեալ տեսութիւն էր կելոց ի նախնի դարս, այժմ {իկ} ի լուսաւորեալ 19-րդ դարում՝ նախատինք էին անլուան

ն պատասխանեցի: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 16-ին: 11-ին Քերոբի

ացայ եղբօրիցս: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18-ին նամակ

ծիս պատասխանը: 6-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Աոաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 8-ին նամակ

կ՚երթայ վաղը: 13-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տե[սութիւնը] 20-ին: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրից

նամակ ստացայ: 20-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ին: 23-ին նամակ

նամակ ստացայ եղբօրիցս: 27-ին տես[ութիւն]. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] մայիսի 4-ին: Այսօր

յն օրից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տե[սութիւնը] նշանակ[ուած է] 11-ին: Այսօր ստացայ

ց գրուած: 18-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 25-ին: 21-ին նամակ

ածիս դարձը: 25-ին տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ: Առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] յունիսի 1-ին: Այսօր

սխանը: Յունիսի] 8-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 15-ին: 12-ին նամակ

: 15-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Անանիային հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 22-ին: Այսօր հիւանդ

եղբօրիցս: 22-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 29-ին: Մօրս գիրը:

եղբ[օրս] հետ. այսօր իմացայ Անանուշին մահը: Առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] յուլիսի 6-ին: Յուլ

յլն, եւ այլն: 6-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 7-ին նամակ

օր[իցս]: 13-ին տես[ութիւնս] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 20-ին: 14-ին այսօր

լ թուղթ գրէ: 20-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ին: 22-ին լերդս

-ից գրուած: 27-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ, առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշանակուած է օգոստոսի 3-ին: Օգոստ

3-ին: Օգոստոսի 3-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 10-ին: 5-ին սենեակս

0-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ ստացայ եղբօրից

7-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] եւ վարդապետի հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշանակած է 24-ին: 19-ին նամակ ստա

եղբօրիցս: 24-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 31-ին: 26-ին նամակ

ցայ եղբօրիցս: 31-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] սեպտեմբերի 7-ին: Ս

4-ից գրուած: 7-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 14-ին: 9-ին նամակ

ց գրուած: 14-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 21-ին: 16-ին նամակ

ցայ եղբօրիցս: 28-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշանակուած է հոկտեմբերի 5-ին: Հոկ

օրս հետ, Մագ[դաղինէի] եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի]. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 12-ին: 8-ին նամակ

էսի] հետ. այսօր տուի Սուլթ[անշահի] նամակը. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 19-ին: Տունից եկած

ր գրուած: 26-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] նոյեմբերի 2-ին: 29

ն] եղբօրս, Յովհ[աննէսի] եւ Աճեմ[եանի] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 16-ին: 11-ին նամակ

բ[օրս] հետ, Յովհ[աննէսի] եւ տէր Գրի[գորի]: Առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18-ին նամակ

չի], Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] դեկտեմբերի 7-ին [Դեկ

7-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս հետ] եւ Բերբ[երի]: Առաջ[ {իկայ]} տեսութիւնը 14-ին: 10-ին նամակ գրեցի եղբօրս,

ին տես[ութիւն] եղբօրս եւ Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշանակուած է 21-ին: 16-ին երկու ն

ից գրուած: 21-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 28-ին: 24-ին նամակ

ի: Յունուարի 1-ին տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 4-ին: 4-ին տես[ութ

ից գրուած: 11-ին տե[սութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 18-ին: 13-ին բոլոր

ւեցաւ. տեսնենք: Տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 25-ին: Այսօր ընդ[ուն

մարելի է: 25-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] փետրուարի 1-ին: 25

տես[ութիւն] Յովհ[աննէսի] եւ Ան[անիայի] հետ, առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] 8-ին: Այսօր ընդունեցի 7-երորդ բաղն

ժշկին Լ[ազար] Ի[լյիչի], Մ[ագդաղինէի] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 15-ին: 8-9 վատ: 9

առ լաւ եմ: 15-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 22-ին: 15-ին ընդ[ո

սպառ քամեց ուժս. տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] մարտի 1-ին: 22-23 id[em] 23-24 լա

հ[արինէի], Յովհ[աննէսի] եւ Ան[անիայի] հետ. առաջ[ {իկայ]} տես[ութիւնը] նշ[անակուած է] 8-ին: Վերջ

ալու թե սուր մերկացնողքը երկու uպայք էին, մինը Վ[ {իկտոր]} Էմմանուելյան, իսկ մյուսը բուրբոնյան, որ դղյակի

մ, դու այդ բանը համարում ես դրուստ: Ես ոչ ոքի, {իհարկե} եւ ձեզ, չեմ կարող հարկադրել, թե ինձ այսպես ճանա

որպիսությունը հարցրել տեղեկացել եմ, թե ոչ. դուք {իհարկե} հարցրել եք այն մարդերին, որոնց մի անգամ միայն տե

մեն մարդ ունի յուր աչքի առաջը յուր ապագա վիճակը, {իհարկե} դուք որ ինձ մեղադրում եք, այս բաները չեք չափել,

որդի սերմը, այսպես ներգործում է եւ լեզվի վերան. {իհարկե} խելագարություն է ջնջել եւ չքացնել որդին, որ գուց

յուն տալ, վնասելու եւ քանդելու միշտ պատրաստ են. {իհարկե} այս ոչ այլ ինչ է, բայց եթե ապացույց նորա բարոյակ

ությունը ո՛ր աստիճանի մաքրության հասցուցինք, այդ {իհարկե} տեսաք, կտեսնեք միշտ օրագրի հետեւյալ համարների եւ

մի երկու խոսք խոսելու է " Մասյաց Աղավնու " վերա, {իհարկե} կկարդաս, միայն ինչ որ դու կկարդաս եւ կհասկանաս,

պատերազմ անեն, թող անեն եւ մեզ միացած պատահեն: {Իհարկե} կարդացած կլինեք Մխիթարյանց մասին գրածս. նոյեմբ.

նի ժամանակ դուրս գալ Մոսկվայից դեպի օտար աշխարհ, {իհարկե} դուն լավ գիտես իմ տկարության որպիսությունը եւ հու

եւ վերջաբանով վաղուց ուղարկված է ցենզորին, այժմ {իհարկե} ստացավ, եւ կտպվի փառավոր: 2 № " Հիշատակարանն

ացավ, եւ կտպվի փառավոր: 2 № " Հիշատակարանն " {իհարկե} կարդացիր, թող պ. Շամիլը յուր Խալիլ Նայիրին մին

որ վերջումը նյութ եղավ արաբական բանաստեղծներին. {իհարկե}, հիշում ես Անթարը: Թատմորից գնացինք Ցեյլոն կ

ողացա ինքս անձամբ կատարել ձեր հանձնարարությունը, {իհարկե} իբրեւ բանական այր, կհասկանաք, որ ես ազատ չեմ,

որք, այլ իրագործվի de facto, օ՜, այն ժամանակ, {իհարկե}, ես անչափ ուրախ կլինեմ եւ " երեւակայության զավակ

ղմից է նրանից առաջ բացված ու տրորված սխալ ուղին: {Իհարկե}, քարտեզի անճշտության համար էլ չի կարելի նրան մեղ

ննադատությունը ցույց տա նրան այդ. նման դեպքում, {իհարկե}, գիրքն ավելի կմոտենա ճշմարտության: Ֆ. Մ.

դություն, որը, անշուշտ, անհայտ չէր Անանիային: {Իհարկե}, նման հյուծախտի դեպքում կարմիր քամու բորբոքը կար

ս է վախճանը այն ամենի, ինչ սկիզբ ունի, վախճան, {իհարկե}, միայն տիպիկական եւ անհատական իմաստով եւ ոչ թե բ

գրքերի եւ Գալուստովի չարաբաստիկ արկածների մասին: {Իհարկե} նախադասում եմ առաջինը: Այսպես ուրեմն, նորից կրկ

ուրախ նամակի սպասելով, անցնում եմ Ֆոշեի գրքին, {իհարկե}, սոսկ միայն ներածությանը, որ ես կարդացել եմ, ե

քը կազմելու ժամանակ այդ դեռ տեղի չէր ունեցել: {Իհարկե}, այդ գրքի վերլուծությունը որեւէ փոստային թղթի վր

րի որոշ պետական անձերի մարդասիրական ձգտումներին: {Իհարկե}, կարելի է մատնանշել Անգլիայի հրեաներին, բայց դա

բար, նրան հարցերով կգնդակոծեի, եւ նախ եւ առաջ, {իհարկե}, կասեի " Cвет Любим Карпович! Հիշո՞ւմ ես անցյալը

] թերթիկի սրբագրիչ: Ցանկանում էր խցկվել թատրոն, {իհարկե} նրան առաջ տանելու վսեմ նպատակով, բայց հետո, վեր

արադրում են 16-րդ եւ հետագա դարերի պատմությունը: {Իհարկե}, ով տեղում հիմնավորապես չի ուսումնասիրել, թե ո՛

ավանաբանական մի քանի պարտիաների բաժանելու համար: {Իհարկե}, Դռնից խնամքով թաքցրին մեդալի մյուս երեսը, որտե

մ, եւ որն արդեն, որքան հնարավոր է, մշակել եմ ( {իհարկե}, մտովին), նույնիսկ ամենափոքր մանրամասնությունն

եզվում անգործածելի բոլոր ձեւերից, բացառությամբ, {իհարկե}, օտար բառերից՝ եթե ժողովուրդը գործածում է առանց

եմ ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տեղ չեմ գրի, բացի, {իհարկե}, քննադատությունից եւ ինձ վրա եղած հարձակումների

ել: Ես դեռ հույս ունեմ նրա մասին խաբրիկ ստանալ, {իհարկե} քեզանից, մինչեւ երեքշաբթի, եթե ինքդ մոտ օրերս ս

յին նամակ կգրես, հաղորդիր նրան ողջույնս եւ ասա ( {իհարկե} նամակում), քանի որ նա էլ ինձ նման համակրում է խ

: Անցյալ անգամ գրեթե մի ամբողջ ժամ սպասեցինք. դա {իհարկե}, մեծ ցավ չէ, բայց պետք է ի նկատի ունենալ, որ ծ

ն է եղած, ուրեմն ես ընդունում եմ իմ հաշվիս վրա։ {Իհարկե} գրածիս օրինակը քեզ կուտան, եւ դու կտեսնես, որ բ

ն էր եւ ճշմարտութեան համար խաչի մահը յանձն առաւ. {իհարկէ}, այդ բաները քո համար անհասկանալի են, միայն պիտո

օդ), շատ անգամ հանել է նորան փայտակուտի վերայ: {Իհարկէ}, կարդացած կը լինիք Լերմոնտովի Մարգարէն։ Նա մի տ

տ է ժամանակի, բայց դոցա նշանքը կ'երեւին իսկոյն, {իհարկէ} ՝ փոքր դրութեամբ, եթէ մի բանագէտ եւ հետախոյզ մար

դ գլխի՞դ է, թէ ոչ. ի՛նչ մարդ, ի՛նչ փոր: - {Իհարկէ}, չգիտես, բայց դու հարցուր մի ինձանից, Աստուած

բարի բարի յոյսերը, որ ունէինք այդ քաղաքից: {Իհարկէ}, լսելու եմ այն սովորական պատասխանը, թէ մի այդպի

ութեան վերայ, որ ոչինչ չհասկացայ, փառաւորի նա, {իհարկէ}, այդպէս է հարկաւոր։ Վաղուց այդպիսի մարդիկ պէտք

ւած քեզ դատաւոր: Բէգզադէ"։ Ոչինչ բան, {իհարկէ}, չէք կարող հասկանալ սորանից, պատուելի՛ ընթերցող

ենայն իրաւունքից ընկերական կենցաղավարութեան մէջ, {իհարկէ}, կարող չէր եւ թէատրոնի մէջ հանդէս գալ իբրեւ գործ

եր աչքից ուրախութեան արտասուք. մոռանալ մի գործ, {իհարկէ} ՝ զզուելով նորա անպիտանութենից, որի գործելու ժամ

այ գործերին եւ խորհուրդներին օգնական, կարող էք, {իհարկէ}, պատրաստել ինձ շատ անախորժութիւնք, բայց այն ժամ

ւր, այլեւ հայկական լեզուի մէջ ` զարմանալու չես, {իհարկէ}, եթէ ասեմ, թէ այդ բաւական հաստափոր գիրքը շտեմար

Հիւսիսափայլի " ճանապարհը հարթելու, այն ժամանակ, {իհարկէ}, մեք եւս կը զոհէինք ազգի օգուտը մեր շահին, մեք

իս ցաւը թափելով, մի փոքր ազատ շունչ առնուլ: {Իհարկէ}, պիտի հարցանես, թէ այս ինչ մարդ է, որ բոլորովի

նչեւ որ թաղման գերեզմանդ լցուի աչքիդ արտասուքով։ {Իհարկէ}, ազգային օրագրերից գոնէ հարիւրից մինը իմանում էք

կ: Եւ այս, յայտնի, գրաւոր, եւ օր ու ցերեկով: {Իհարկէ}, շատերը թռան դէպի Սիբիր, շատերը մաշւում են բանտ

եւի, որ ժողովրդի գանգատին արժան է իրաւունք տալ, {իհարկէ} մեր պատուելի հեղինակքը իւրեանց ընթացքը կը յարմարե

դ առնուր իւր ձեռքը հին լեզուով շարադրած մի գիրք ( {իհարկէ} ՝ հայերէն) եւ սկսէր չոր չոր կարդալ այնքան, մինչ

տը դէպի միւսը, չարաչար գործ էր դրել իւր ընկերը։ {Իհարկէ} եթէ մի կենդանաբանի ցոյց տաս մի սիրամարգ ու արագիլ

եւ շատ բաների մասին գաղափարք չունենալով իւր մէջ, {իհարկէ} չունի եւ դոցա յայտարար բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ

ան լօգիկայի ազդեցութեան տակ լուսաբանած, սկզբումը {իհարկէ} պիտոյ է նորան օտար թուին դոքա, որովհետեւ Հայը ո՛

ն տէրութենական սահմանադրութեանց կազմուածքին: {Իհարկէ}, ինչպէս ուրիշ շատերը եւ մանաւանդ Դուքս Վելլինգտօ

, Ներոնը ` Սենեկայի, իսկ Վոլթէռը ` ճիզուիթների: {Իհարկէ}, ով որ չէ ուսել թէ ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթէռը եւ մի

րանումը եւ նորանով մի կշիռ ունենալ ժողովրդի մէջ: {Իհարկէ}, այս բանը նորանից է յառաջացել, որ նոքա խելօք մա

երեւի, իսկ մեծամեծները ծածկում, որ հարստանայ: {Իհարկէ} այսպէս բան բռնողը, անտարակոյս պիտի շուտով հարստա

ամ զմերձակայն Նորք " ասելով։ Մեզ գուցէ ասեն ( {իհարկէ} ՝ ոչ պ. Էմինը), թէ Ս. Էջմիածինը, կաթողիկոսակ

օրինակում կրաւորականացուցել է միայն ու (վեվի տեղ {իհարկէ} ) աւելացնելով ներգործականի վրայ, ինչպէս՝ կատարելագ

ին մարդիկ... Դ Երեւակայեցէք ձեզ մի դեւիկ ( {իհարկէ} դուք դեւ տեսած կլինիք), երեւակայեցէք ասում եմ մ

ցայ բոլորին ճանաչում է, եւ բարեկամ լինելով մեզ, {իհարկէ} ճշմարիտը կ'ասէ մեր օգտի համար: - Յայտնի բան

ց յառաջ վարելով իւր պարոնի գործերը այս քաղաքում, {իհարկէ} ոչ առանց անձնական օգտի, վերջապէս դարձել էր նորան

ռ, յաճուրդ զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: Յայն սակս {իղձ} լինիմք գիտուն լինել ասացելոցս, զի մեզէն չկարեմք

րտ ՚ի պաշտպանութիւն եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ, որում {իղձ} լինիմք: Յանձն արարեալ զմեզ եւ զճակատագիր ող

անխորհուրդ անուն դառնալով: Ազատութեան {իղձ} շրթունքի վրայ Մի քանի մարդոց տեսնում ենք, ա

ԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ ՊԱՏՈՒԱՐԺԱՆ ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ} ԸՍՏ ՀՈԳՒՈՅ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, Ի բազմաց հետէ զրկեալ ի

սութենէ Ձերմէ, ի թախիծ համակիմ, եւ ոչ զոք գտեալ {իմ} սրտակից, որպէս Ձերդ եղբայրութիւն կարեկից էր մեզ

առ Տօնաւ: 2. ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ} Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ՇՆՈՐՀՈՒՆԱԿ ԲԱՐԵԿԱՄ,

Զի՞ է քեզ, եղբայր, ի մոռացօնս արկանել զյիշատակ {իմ}, զի իցէ թէ ստացեալ էք զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետր.

ս արկանել զյիշատակ իմ, զի իցէ թէ ստացեալ էք զգիր {իմ}, գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւին զպատասխանիս ոչ գրէք

զմեզ մատուցանել, ասելով. " Ահա՛ ես եւ մանկունք {իմ} "։ Ձերդ բարձու սրբազնութեան ամենախոնարհ ծա

քայէլ Ղազարեան Նալպանդովն, իսկ եթէ զի՞նչ է խնդիր {իմ}, այնմ զհետ գան յօդուածք: Յանդիման կացուցեալ

Նախիջեւանայ հայոց հասարակութիւն ի մասին մտանելոյ {իմ} ի հոգեւորական կոչումն, վաւերացուցեալ ստորագրութե

ց հասարակութենէ: Որպէսզի ընկալեալ զայս խնդիր {իմ} հրամայեալ լիցի յաղագս առաջի առնելոյ զվերոյիշեալ վ

կութիւն եւ մինչ անգամ նուաղումն սրտի մնաց ի վերայ {իմ}, զոր զկնի ամսօրեայ ժամանակի յետ ծախելոյ զբազում

չս բժշկաց եւ դեղորէից վերջապես հաստատեցաւ ի վերայ {իմ} մնալով անբոյժ, ուստի եւ չկարեմ ամենեւին մնալ ի հ

նեւին մնալ ի հոգեւորական կոչման, վասնորոյ եւ կամ {իմ} վերստին մտանել ի թիւս հարկատու անձանց կայսեր, ըս

կ եթէ չէ կարգադրեալ, ոչնչացուցանել զառաջին գործն {իմ} եւ յետս առաքել զարձակման վկայագիրս, զի ես լինելո

մեջի գրվածներն, եւ ես ալ հուսով եմ, որ դուք ալ {իմ} ամենայն փոշտի գրած գիրերս կստանաք, որոնց մեջն կհ

ն փոշտի գրած գիրերս կստանաք, որոնց մեջն կհայտնվի {իմ} որպիսությունս: Շատ ավելի ուրախացա Սերոբին Խառ

բան արա՞վ թե չէ, եւ այլն: Բավ է: Եթե կամիք {իմ} որպիսությունս հարցանել, փառք աստուծո, ողջ եւ առ

, այժմ տաք է, փառք աստուծո: Ծանի՛ր, եղբայր {իմ}, Գրիգոր Ղազարյան: Սրբազանն այս փոշտի Պապային եւ

սն օծե, ինչպես իրենց ալ սրբազանին բերնեն ես գրիլ {իմ}, ամմա եթե շատ կուզին նե, գրիլ է, թող պատկերն ի

ի հեռաւոր բացակայութեան՝ առ այն մնացեալ էր վասն {իմ} առնելն կառավարութենէդ զտնօրինութիւն, յաղագս ներկ

առավարութենէդ զտնօրինութիւն, յաղագս ներկայանալոյ {իմ} ՝ ի ժամ քննութեանն: Իմ տեառն աստուծոյ յաջողո

, յաղագս ներկայանալոյ իմ՝ ի ժամ քննութեանն: {Իմ} տեառն աստուծոյ յաջողութեամբ հասեալ աստանօր եւ իմա

զայնց ամենից՝ մնացի ապաքէն յապշութեան թէ ե՞րբ է {իմ} ունեցեալ զգրութիւն ընդ Բարսեղ քահանային, ուստի ե

է՞ արդեօք ստացաւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ {իմ} էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի ես եւ երբեմն ընդ ինքեա

իւն պահանջեալ համաձայն օրինաց տէրութեան, զզրկանս {իմ} ի Բարսեղ քահանայէ զոր հառաջացուցեալ է նա ինքն՝ ա

: Ես ամենախոնարհաբար խնդրեմ դատ առնել ընդ մէջ {իմ} եւ քահանային Բարսեղի համաձայն սրբազան օրինաց տէրո

րդասիրութեան նորա ժամանեալ կորզեաց զողորմելի անձն {իմ} ի գերեզմանէ:: Եղանակն տեղւոյս է ամառնային կ

ային կոնսիստորիայն թեմիս հրովարտակաւ իւրով յանուն {իմ}, ի 9-էն ամսոյս համարաւ [բաց] առաքելով ընդ այնմ ե

զիս ի թուոյ աշակերտաց, հակառակորդի եդեալ ի վերայ {իմ} զանուն, թէպէտ եւ ցայն վայր չունէր նա ինձ ուսուցե

ի 1850 յամսեանն մարտի իբրեւ տեսի, թէ արդարութիւն {իմ} դնի ըստ ամենայնի ընդ գրուանաւ, եւ ես ինքն ենթարկ

խանի, այլ յօրէ յայմանէ մինչեւ ցայսօր չէ ունեցեալ {իմ} ի կողմանէ նոյն հոգեւոր կառավարութեան զորպիսի եւ ի

ամբարձ սրբազնութեան, որոց գլխաւորն է աղքատութիւն {իմ}, որ ո՛չ ներէ ինձ չուել աստի ի Քիշինեւայ յԷջմիածի

անց, որոց կարեն վկայել տեսողքն բոլոր եւ բարեկամք {իմ} եւ թշնամիք: Բարեհաճեսցի Ձերոյին բարձր սրբազնութի

ուր հարկն է ազատ կացուցանել զիս յայսմանէ, քանզի {իմ} պատասխանիք են այսոքիկ, նախ, զի, որպէս ի վերոյ

յ ի ճառ արկի, անբաւականութիւն, գոյացեալ ընդ մէջ {իմ} եւ կաթոլիկ Սիմոնեանին, է վասն նորին հակառակութեա

աւորութիւն, զի զի՞նչ օգուտ կարէր ինձ բերել գրելն {իմ} զայդ առ տիրացու Սարգիսն, երբ նա ինքնին աստանդակա

նդական դեգերէր յԱթոռն, եւ ո՛չ կարեն զայդ ի վերայ {իմ} հաստատել ըստ արդար խղճի, թերեւս եւ բռնութեամբ իս

ս եւ վասն քրէական յանցաւորութեանց, եթէ իրօք իցէր {իմ} գործեալ, թող թէ վասն այդօրինակ անվաւեր զրպարտութ

ւ թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, եթէ միայն պաշտպան կալն {իմ} յամենայն ժամ իմոյ ուղղափառ եկեղեցւոյ ենթարկէ զիս

անց 14. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ}, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գիրդ ընկալայ, եւ ինչ

էս հարկն էր, ուստի դուք ըստ ամենայնի միամիտ եղիք {իմ} մասին: Յուսամ, որ Պատկանովին յանձնած լինես 70 մ

ամէ ծառայեալ եմ եկեղեցւոյն), նոյնպէս եւ զկարգիլ {իմ} ի ջահընկալութիւն ի վերայ հիման այնր հաստատութեան

ի են արդէն Սինոդի սրբոյ Էջմիածնի, այլ՝ դրութիւն {իմ} ո՛չ ամենեւին: Քանզի՝ աւուրք իմ անցանեն եւ ժաման

, այլ՝ դրութիւն իմ ո՛չ ամենեւին: Քանզի՝ աւուրք {իմ} անցանեն եւ ժամանակ իմ կորնչի, եւ ես կամ տարակուս

չ ամենեւին: Քանզի՝ աւուրք իմ անցանեն եւ ժամանակ {իմ} կորնչի, եւ ես կամ տարակուսեալ ի վերայ երկուց ճան

եւոր կոչումն, որովք եւ ազատ համարեալ կարեմ զխիղճ {իմ} յապագայ կեանս իմ, եթէ այլ ազգ լիցի վախճան նպատակ

ովք եւ ազատ համարեալ կարեմ զխիղճ իմ յապագայ կեանս {իմ}, եթէ այլ ազգ լիցի վախճան նպատակիս: Պատկառ ակնած

ջ վճռեսցէ եւ մի՛ թողուցու ինձ կորուսանել զժամանակ {իմ} ի չարաչար զրկանս ողորմելի անձին իմոյ՝ եւ հասանել

կոչումն, բարեհաճեսցի զարձակման է հարկաց վկայագիր {իմ}, ըստ առաջնոյն, չեղծանել, վասն զի հարկաւոր լիցի

յախտ թուլութեան մինչեւ չիմանալ զառնել եւ զգործել {իմ}, դեգերելով տառապագին ի դրունս բժշկաց եւ դեղավաճա

եալ իցէ, իսկ թէ ոչ, յետս առ իս զարձակման թուղթն {իմ} առաքել, զոր եւ ընկալայ եղծեալ խաչագծիւ: 4 Ի

որ ամօք սպառնացեալ էր ի բժշկաց թագաւորել ի վերայ {իմ} ցմահ, յընթացս այսր առողջարար դեղընկալութեան հրաւ

րութեան նորին սրբութեան ծայրագոյն պատրիարքին վասն {իմ} ո՛չ առցէ զիւր վախճանական լրումն: 6 Գործս այս

նի ներողաբար վարէր ընդ իս, եթէ իրօք գտանեցեալ էր {իմ} յիր ինչ յանցաւոր: Այլ այն ամենայնիւ ես ի դէմս պա

ուրն պարէն եւ Սինօդն Էջմիածնի յետադրեաց զիւր վասն {իմ} տնօրինութիւն, պարտաւորեցայ առանձին խնդրագրաւ ի 1

, առանց զիս դեգերեցուցանելոյ եւ ծախելոյ զժամանակ {իմ} ի նանիր, յետս առ իս զվկայագիր իմ դարձուցանել, ո

ախելոյ զժամանակ իմ ի նանիր, յետս առ իս զվկայագիր {իմ} դարձուցանել, որպէսզի ընկալեալ զայն, մարթացից օր

այսերական մեծության, խնդրելով ընդ նմին զվկայագիր {իմ} չեղծանել ըստ առաջնոյն խաչագծիւ ի պատճառս պիտոյ այ

ատկանեալ ընթացս, որով հայտնեսցի ինձ ապագայ վիճակ {իմ} այս է կամ ընդունել զիս եւ վերահաստատել ի հ[ոգեւոր

որ] կոչման եւ կամ վերադարձուցանել առ իս զվկայագիր {իմ} ամենայն ամբողջութեամբ, զի առանց կորուսանելոյ զժա

յն ամբողջութեամբ, զի առանց կորուսանելոյ զժամանակ {իմ} յընդվայր կարողացայց զայն ի գործ դնել յամենահպատակ

գերազանցութեան Իւան Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փոխանակ {իմ} ՝ ընդ իմ, եւ թէ զի՞նչ անցք անցին ընդ իս՝ համարի

ութեան Իւան Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փոխանակ իմ՝ ընդ {իմ}, եւ թէ զի՞նչ անցք անցին ընդ իս՝ համարիմ թէ գիտա

՝ համարիմ թէ գիտացեալ է Ձեր գերազանցութիւն: Յոյս {իմ} հաստատ է ի Ձեզ, թե Դուք, ողորմած տէր, ըստ բարձ

խոհականութեան Ձերոյ, կարէք ճանաչել զանմեղութիւն {իմ} եւ զի նանիր հալածանս, զորմէ աւելորդ համարիմ գալ

հրամայեսջիք դարձուցանել առ իս զօրինաւոր վկայագիրս {իմ} որք գտանին այդր, եւ զառանձին վկայութիւն՝ յայնմ

ք տեղի կասկածանաց, թէ շնորհելով Ձեր զվկայաթուղթս {իմ} ՝ պարտավորեսջիք զիս գոլ միշտ երախտագէտ առ ազգասէր

յլով բանախօսութեամբ, քան նկարագրելով որչափ ուժ է {իմ} կարողութիւն՝ զբարերարութիւն Ձեր առ իս, ի վեր քա

ռ իս, ի վեր քան զհայրական, եւ զերախտապարտութիւն {իմ} առ Ձերոյին գերազանցութիւնս: Աղաղակեմ այսօր,

Ձերոյին գերազանցութեանց այլապէս. կենդանի է յոյս {իմ}, թէ եկեսցէ ժամանակ, յորում Ձերով Հայրագութ խնամ

ողաց: Ես չունելով ի ձեռին զհարկաւորեալ վկայագիրս {իմ} մտեալ եմ ի Համալսարանն՝ իբրեւ ազատալուր, զի այլ

կուրդ ըստ օրինադրեալ կարգին, մեծ արարեալ ի վերայ {իմ} ղՁեր բարերարութիւն, իսկոյն առանց ժամավաճառ լինել

յանդիման եւ հեռաւորաց եւ մերձաւորաց: Անմա՛հ {իմ} տեարք, կեցջիք ի սփոփանս ազգի, զի ամենեցուն, որ

55 20. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱ՛ՅՐ {ԻՄ}. ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Երեկի, որ էր ամսույս

լինիմ քեզ ճանաչել եւ օտարի աչքովը պիտի ճանաչեմ. {իմ} սերս ահա՛ այսքան է, թեեւ ձեր աչքումը եւ մեկ թուր

կանգուննոց ասեղներ, որ քանի կարելի է, լավ ծակե {իմ} սիրտս, եւ ես իմ այս օտարությանս մեջ ամենայն օր ն

եր, որ քանի կարելի է, լավ ծակե իմ սիրտս, եւ ես {իմ} այս օտարությանս մեջ ամենայն օր նորոգեմ իմ սրտիս խ

, եւ ես իմ այս օտարությանս մեջ ամենայն օր նորոգեմ {իմ} սրտիս խոցերը, որոնց համարը աստուծո միայն հայտնի

ամեն մարդ ունենար այնքան մաքուր սեր, ինչ որ կաս {իմ} սրտիս մեջ ոչ թե միայն իմ ծնողաց եւ եղբարց եւ ազգա

մաքուր սեր, ինչ որ կաս իմ սրտիս մեջ ոչ թե միայն {իմ} ծնողաց եւ եղբարց եւ ազգականաց վերեւ, այլեւ օտարն

եին, ես շատ երանելի մարդ կլինեի, եթե կարողանայի {իմ} ընտանյաց կողմից գտնել այնքան սեր, ինչքան ես ունե

սեր, ինչքան ես ունեի: Ես ամոթ կհամարիմ, որ {իմ} ծնողաց որպիսությունը հարցանեմ օտարից, մի՞թե լսող

արդերին, որոնց մի անգամ միայն տեսել եմ, եւ նոքա {իմ} հայ չսիրելս կարելի է այն բանից են դուրս բերել, ո

մ եմ ամեն օր Համալսարանումը, հետո նստում եմ տանս {իմ} գործերովս պարապած, այդ ասողների գլխուն վերան այն

կուզեք իբրեւ եղբայր ընդունեցեք, իրավունք ունիք, {իմ} սրտիսն էլ թող աստված գիտնա: Ես չգիտեմ, թե ին

ծ գիտնա: Ես չգիտեմ, թե ինչո՞վ պատճառ տվել եմ {իմ} ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ ես անարժան եմ եղել նո

եմ կամ բամբասանքի տեղիք եմ տվել: Կարծեմ, որ եթե {իմ} լավ անունս լսած չեք նե, գեշը բնավ լսած չեք, ապա

ւնս լսած չեք նե, գեշը բնավ լսած չեք, ապա ի՞նչ է {իմ} ծնողաց ընդդեմ մեղքս, ասացեք, որ ես էլ իմանամ.

մ, թող ներեն, բայց լավ կլինի, եթե ես էլ իմանամ {իմ} մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: Եթե հեռու եմ նոցան

է հարկը, ես այստեղ բժիշկ դառնալով, կարող եմ ե՛ւ {իմ} ծնողացս, ե՛ւ իմ ազգականացս ամեն կերպ օգնական լին

եղ բժիշկ դառնալով, կարող եմ ե՛ւ իմ ծնողացս, ե՛ւ {իմ} ազգականացս ամեն կերպ օգնական լինել. ես գամ ու մն

րանք սովորել եք, առել եք ու կերթաք. փոխանակ ինձ {իմ} օտարությանս մեջ մխիթարելու, ամեն օր կաշխատիք, ո

, վեր առնեմ մի հավատարիմ եկողի հետ ուղարկեմ։ Ես {իմ} պարտականությունս կատարեցի, բերի նորան այստեղ հաս

յս բաները փոքր ի շատե խոսելուց հետո, հայտնում եմ {իմ} որպիսությունս, որ ես ողջ եմ եւ առողջ եւ հետեւում

իսությունս, որ ես ողջ եմ եւ առողջ եւ հետեւում եմ {իմ} գործիս, նույնպես Ավտուշն ողջ եւ առողջ է, այս բա

ւնիմ, եւ այն ժամանակ ինձի չէիք մեղադրել: Խնդրեմ {իմ} ողջույնը հասուցանել ծերունի հորս եւ սիրական մորս

կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ նոքա եւս իմանան {իմ} արդարությունը այս բանի միջում: Ինձ վերա եթե հ

ել Նալբանդյանց 10 փետրվարի 1855 Մոսկվա {Իմ} հասցեն այսպէս գրեցէք. Его благородию студенту

հասակի վերաբերած քանի մի հիշատակարանք ունելով ես {իմ} մոտ, կամ իմ սեփական մտածողության պտուղը եւ կամ ո

երած քանի մի հիշատակարանք ունելով ես իմ մոտ, կամ {իմ} սեփական մտածողության պտուղը եւ կամ ուրիշից մշակած

չմատնել հավերժական կորուստի, ինչպես մինչեւ այսօր {իմ} անհոգութենովը իմ գրած բաներից շատերը այս կամ այն

ն կորուստի, ինչպես մինչեւ այսօր իմ անհոգութենովը {իմ} գրած բաներից շատերը այս կամ այն կողմ ցրված կորած

ալով, որ ձեզ մոտ չէ կարող Սատուրնոսը մերձենալ եւ {իմ} գրածներովը յուր որկորը խճողել, թեպետ այս գրվածքը

սկվա 22. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ}, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Եղբայրական ողջույն մատուց

նք մինչեւ ժամը 10, հետո նա գնաց տուն, ես էլ եկա {իմ} տունս, Ավտուշն եւս հետներս էր: Հույս ունիմ, որ

ւնը տանեիք, որովհետեւ օտար երկիր է նորա համար եւ {իմ} բարեկամս է, ամիսներով նորա հետ միասին բնակվել են

ք, որ նա Ավտուշին համար հոգս չանե եւ թե ` ինձ եւ {իմ} գրածիս չի հավատալ, ահա կգա Մարտին Մակարիչը, կար

երապատիվ Մատվեյ Խրիստոֆորիչ Երեցփոխյանից, արդյոք {իմ} ստրախավոր գրած նամակս ստացե՞լ է, թե ոչ եւ խնդրես

1856 23. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ}, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Հունվարի 10-ին գրած սիրո

պ. Նազարյանցը, ամենայն ամիս ութածալ ութն թերթ ( {իմ} անվամբ խնդրել չէր կարելի, պատճառ, որ ես համալսա

նությունը, մանավանդ որ ես արժանի էի մեղադրության {իմ} լռութենովը: Սիրական եղբայր, նամակ չգրելս ո՛չ

նամակ ստացել եմ Ձեզանից, երրորդը, որ ասում եք, {իմ} ձեռքը չէ հասած: Այն ոտանավորն կուղարկեմ դիմացի շ

Մ. Նալբանդյանց 19 ապրիլի 1856 Մոսկվա {Իմ} հասցես. На Большой Дмитровке, возле Дворянск

սրան կից հիշյալ կոմիտեի քննությանը ներկայացնելու {իմ} աշխատությունը հայերեն լեզվով՝ " Եսեն Սյուի ստեղծ

, որ ուղղված է արված նշումների համաձայն, որ գտա {իմ} ձեռագրի էջերի վրա, երբ այն ետ ստացա գրաքննչությա

ացված են, 29-ը վերափոխված: Սույն ուղղումներն {իմ} կողմից կատարված են այդ նույն էջերի վրա, բացառութ

ւյն թվահամարներով: Եվ այսպես. 29 հոդվածներից {իմ} կողմից ամբողջովին ոչնչացվել են 22-ը, իսկ մյուս յ

երափոխվել: Այն դեպքում, եթե յոթ հոդվածներում {իմ} կատարած զգալի ուղղումները չեն համապատասխանի գրաքն

լիակատար իրավունք ունի թույլատրելու ինձ տպագրելու {իմ} աշխատությունը այն հիմամբ, որ յոթ հոդվածներից այն

1857 29. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Մարտի 29-ին գրած գիրդ ստաց

արազատ բարեկամդ: Ստրախավոյ գիրիս մեջը հայտնիլ {իմ} Օդդենի փասիլկան չառածը, սպասում եմ գրիդ, որ այն

նն ողջ է եւ առողջ, եւ քո ասած բաներդ բոլորը ասիլ {իմ}, եւ նա համաձայն է, միայն փոքր համբերե, որ այս

7 Մոսկվա 30. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած նամակներդ ստացել եմ,

շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ եւ քաջալերվում եմ, որ {իմ} ազգի համար աշխատությունս կորած չէ. գոնե կա մի մա

բարեկամությունը պիտի մինչեւ գերեզման գնա, եւ ես {իմ} այս գրչովը պետք է արձան հավիտենական հիշատակի կանգ

չունիմ, որով կարողանայի կատարելապես հայտնել քեզ {իմ} սրտի շնորհակալությունը, պատճառ, եթե այդ գիրքը պ

ռնող, դորա պատճառը դու էիր: Հույս ունիմ, որ {իմ} այս խոսքերս կընդունես որպես անկեղծ սրտի բխվածք:

յդ աշխատությունը պիտի մնար ո՞վ գիտե որքան տարի եւ {իմ} այնքան տարվա ջանքս եւ տառապանքս պիտի զուր անցաներ

եւ տառապանքս պիտի զուր անցաներ, ուրեմն ընդունիր {իմ} անկեղծ շնորհակալությունս, որպես գրավական մեր անք

րագրի եւ վերջապես սրբազանի գործերը այնպես են արել {իմ} դրությունը, որ համարյա թե ամեն րոպես հաշված է:

ր համարյա թե ամեն րոպես հաշված է: Ես գիտեմ քո {իմ} վերա ունեցած սերդ եւ բարեկամությունդ եւ հույս ուն

ւթյունդ եւ հույս ունիմ, որ երբեք բարկանալու չէիր {իմ} վերա: Պարոն Օդդենը չկամի այն բաներն առնուլ,

Օդդենը չկամի այն բաներն առնուլ, ես եւս, դուն իս {իմ} պարունս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, պահել իմ

իմ պարունս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, պահել {իմ} տանս եւ սպասում եմ հրամանիդ: Ինչ որ մինչեւ ա

իմ Նախիջեւանում քեզ տեսանել: Խնդրեմ ողջունես {իմ} կողմից բոլոր մեզ սրտով բարեկամքը: Ինչ բաների մաս

տապես հավատացած լինելով Ձեր ազգասիրության եւ դեպի {իմ} նվաստությունը բարեկամության եւ սիրո վերա, առաջար

թյունը բարեկամության եւ սիրո վերա, առաջարկում եմ {իմ} անձնական խնդիրս, որ թեպետ ուղղված է ազգին, մանա

ւ այնպես ինձ եւս քաջալերություն կլինի եւ կբարվոքե {իմ} աղավաղյալ վիճակը: Ես գրում եմ Ձեզ որպես բարե

կամի, առանց թագուցանելու, որպեսզի Դուք իմանալով {իմ} հանգամանքը, միանգամայն շարժվիք եւ ազգասիրությամբ

եաց, նույնպես Դուք հանձնառու լինիք ի սեր ազգի եւ {իմ}, բանալ մի ստորագրություն Ձեր ծանոթների եւ բարեկա

սի մի ազգասիրական օգնություն մատուցանելուց, որով {իմ} տարեվոր աշխատությունը պիտի կենդանանա ազգի համար,

գի համար, հավաստի եմ նույնպես, որ բավական կմնաք {իմ} աշխատությունից, որովհետեւ ամենայն մաքուր խղճմտան

համարձակվելու չէի: Հավատացած եմ, որ կկատարեք {իմ} խնդիրը: Ստորագրողների անունը, ինչպես պ. Նազարյ

արակ ընթացքին: Ես մինչեւ այժմ սպասում էի Ձեզանից {իմ} նամակի պատասխանին, որ գրել էի դեռեւս անցյալ տարո

գիրը պարտական է յուր գոյությամբը եւ հառաջ գնալովը {իմ} քաղաքացոց եւ գլխավորապես Ձեզ: Այդ բաների վերա հե

արտված է, շուտով կտպվի " Պավլոս եւ Վիրգինիան ", {իմ} " Թափառական Հրեան " մինչեւ ապրիլի 10 կավարտվի նու

յնպես, եւ այն ժամանակ պիտո էր մի հոգաբարձություն {իմ} մյուս աշխատությունը հանդես հանելու համար, որի մա

օր հինգ կամ վեց ամիս անցավ, վասն որո նորոգում եմ {իմ} առաջարկությունս, հարակցելով թե, եթե դուք, ազգի

այրենակից եւ խնդրում եմ ազգի անունով անտես չառնել {իմ} խնդիրը, այլ մի քանի ազգասիրաց ձեռնտվությամբ հասո

1858 34. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ, ՀՈԳԵՀԱՐԱԶԱՏ ԲԱՐԵԿԱՄ, Ք

րկար ժամանակ նամակներիդ չպատասխանելուս պատճառը էր {իմ} անդադար զբաղմունքը եւ եթե ճշմարիտը կամիս, վերին

տող բանիս համար, ես կամեի դորանով ցույց տալ քեզ {իմ} երախտագիտական շնորհակալությունը, բայց քո առաքինո

թյունը, բայց քո առաքինությունը գերազանցեց քան թե {իմ} երախտագիտությունը՝ հեռի փախչելով ամենայն արտաքին

տեսանելով, որ հասել էր Ձեր պատվականության ձեռքը {իմ} աշխատությունը, ուրախացա: Այն ստությունքը եւ խաբ

եւ խայտառակվեին: Ազգի եւ ճշմարտության համար {իմ} կյանքը իմ աչքումը ոչինչ է, եւ ամեն րոպե պատրաստ

ակվեին: Ազգի եւ ճշմարտության համար իմ կյանքը {իմ} աչքումը ոչինչ է, եւ ամեն րոպե պատրաստ եմ զոհել,

անգամանքը, պիտի խորտակեմ դավաճան վիշապի գլուխը: {Իմ} մինչեւ այժմ գրած բաները, թե իմ եւ թե կոմս Էմմանո

ն վիշապի գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաները, թե {իմ} եւ թե կոմս Էմմանուելի անունով " Հյուսիսափայլի " մ

նամիքը: Ինչ ասեմ, կարծեմ որ դուք ամեն բան առանց {իմ} ասելուն եւս գիտեք եւ հասկանում եք: Ցանկանում

հասցեքը եւ ստորագրության գները կարող եք ուղարկել {իմ} վերա. ես ներքեւում դնում եմ հասցես, որ եթե աշխա

դյան 9 հոկտեմբ. 1858 թիվ Մոսկվայի մեջ {Իմ} հասցեն. Его благородию Михаилу Лазаревичу

իմ, որ երկարաժամանակյա լռությունս վերագրած լինիք {իմ} անչափ պարապմունքիս, թե անձնական եւ թե օրագրական

նի Ձեզ եւ " Հյուսիսափայլի " 11 №. այնտեղ կտեսնեք {իմ} մին նամակը առ հրատարակողը, որ ճշմարտությունից եւ

հարկավոր է: Չգիտեմ ի՞նչ ազդեցություն գործեց {իմ} նամակս " Հյուսիսափայլի " 11 № մեջ: Շուտով 12 № կ

քո ուղարկելու փողը դեռեւս ուշանա, ահա, եղբայր, {իմ} որպիսությունը: Ես անչափ շնորհակալ եմ քեզանից եւ

եմ քեզանից եւ մինչեւ ի մահ մոռանալու չեմ քո սերը {իմ} վերա: Խնդրում եմ, որ ինձ հասուցանելու 250 մանեթ

ստացա, սվոտի մասին տնօրինություն կառնեմ: Ես {իմ} տկարության պատճառով, խորհրդով Վանավինսկուն եւ Գլ

, գնում եմ սահմանից դուրս, այս բանը հարկավոր էր {իմ} կյանքը փրկելու համար... մանրամասնությունը այս

/2 ժամին դուրս կերթամ Մոսկվայից դեպի Վարշավ... {իմ} հոգաբարձությունը հանձնելով իմ բարեկամներին եւ նախ

ց դեպի Վարշավ... իմ հոգաբարձությունը հանձնելով {իմ} բարեկամներին եւ նախախնամությանը: Լազարյանք ք

եւ գրողին անվանեց հիմար ավանակ, ասում է՝ եթե նա {իմ} ձեռքում ուսանող լիներ, միայն այս բանի համար 1 կգ

ց ինձ, անունը չգիտեմ, որին դու ճանաչում ես: {Իմ} գնալուս համբավը, որ Նախիջեւան տարածվի գնալուցս հ

ինչեւ այժմ, եւ խնդիրքս կատարած, ըստ որում մեծ է {իմ} հույսս քո բարեկամության եւ մարդասիրության վերա:

4-ին դուրս եկա Մոսկվայից եւ այսօր հասա Վարսովիա: {Իմ} տկարության պատճառով հարկավոր համարվեցավ մի քանի ժ

ոսկվայից դեպի օտար աշխարհ, իհարկե դուն լավ գիտես {իմ} տկարության որպիսությունը եւ հույս ունիմ, որ ամեն

ոթապարտվին։ Կարդացած կլինիք " Մեղուի " 10 համարի {իմ} նամակիս պատասխանը, որ գրել է պ. Բալասանյանցը:

Վիեննայից դարձյալ կգրեմ եւ դու առժամանակ, մինչեւ {իմ} հասցես կարողանամ ուղարկել, եթե կամենաս ինձ նամակ

յս կկատարվին այդ բոլոր հանձնարարությունքդ, որպես {իմ} ներկայությամբ. տեր Գեորգի շլյափը ողբալով կեցած է

պ. Շամիլը յուր Խալիլ Նայիրին մին հոգոց ասե: {Իմ} առողջությունս այս րոպեիս այնպես է, ինչպես թողել

լի 1859 թիվ Փարիզ 5 մայիսի ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա գտանվում եմ Փարիզում ե

մ Փարիզում եւ էգուց դուրս կգամ դեպի Լոնդոն, միշտ {իմ} հետ տանելով ձեր ազնիվ բարեկամությունը եւ սերը: Խ

ով ձեր ազնիվ բարեկամությունը եւ սերը: Խնդրում եմ {իմ} հարգությունը հայտնել Գայանե Նիկոլաեւնային եւ Պետր

տրոս Նիկոլաեւիչին: Ես կգրեմ Լոնդոնից ու կհայտնեմ {իմ} հասցեն: Չգիտեմ, թե ի՛նչ վիճակի մեջ է " Հյուս

արկեցեք պ. Նազարյանցին, նա կհասուցանել ինձ: {Իմ} ողջույնը եւ հարգությունը հայտնել հետեւյալ պարոննե

կարող է հասկացնել [..... ] ինչպես պիտի որոշեմ {իմ} ապագան, որ հ[ուսալով] աստուծո նախախնամությանը նվ

, որ հ[ուսալով] աստուծո նախախնամությանը նվիրել եմ {իմ} սիրեկան Ազգին: Աղաչում եմ եղբայր, չմոռանալ

ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ, Գիտեմ բարկացած ես {իմ} այսքան անկամ լռությանս պատճառով, բայց պիտի ներող

պատճառով, բայց պիտի ներողամիտ լինես, եթե իմանաս {իմ} ողորմելի վիճակը եւ դրությունը, որի մեջ գտնվեցա մ

նաս, թեեւ չեմ կարծում, որ բոլորովին անգետ լինիս {իմ} հանգամանքներին, ըստ որում դեռ անցյալ տարի բացել

անքներին, ըստ որում դեռ անցյալ տարի բացել էի քեզ {իմ} սիրտը: Չկամիմ երկար գրել, որովհետեւ սիրտս լցվու

ժշկությունը շարունակել: Պետք է որ ես ինքս գտանիմ {իմ} ճարը, ըստ որում ոչ մի կոպեկ ստանալու հույս չունի

ի սիրտս խառնվի ու փսխելիքս գա. ահա եղբայր, այժմ {իմ} դրությունը եւ հուսահատության չափը։ Ափսո՛ս ինձ

այնքան հոգու զորություն ունիմ, որ ոչ ոք չի կարող {իմ} դրությունը կարդալ ելլեսիս վերա: Ուրախ եմ միայն,

Պետերբուրգ մնալ մի քանի ամիս ու քննություն տալ. {իմ} ամեն բանը այսպես պատերազմով պիտի լինի, բայց երեւ

սիրտ կմնա՞, չե՞ս հուսահատվիլ... Ահա եղբայր, {իմ} հանգամանքները, թողում եմ Սադայի 250 մանեթ պարտքը

ւ սիրտը եւ հոգին ինչպես կլիներ, մի՛ մեղադրիր ինձ {իմ} լռության համար, այլ ներիր եւ ցավակից եղիր որպես

մբ. 1859, Ս. Պ. բուրգ ՍԻՐԵԼԻ ԵՎ ՀՈԳԵԿԻՑ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած ցավակցական նամակդ ստա

Ն, Գրած ցավակցական նամակդ ստանալով փոքր չեղավ {իմ} մխիթարությունը. շատ շնորհակալ եմ, որ ինձ չես մո

ս ես եւս չեմ մոռանում: Գրում ես, թե իմանալով {իմ} դրությունը ցավել եք եւ մի փոքր բարկացել եք: Ցավա

ր պիտի ցավեիք, բայց եղբայր, ինչո՞ւ եք բարկանում {իմ} վերա, ինչ եմ արել ես. եթե առաջ չեմ հայտնել իմ վ

մ իմ վերա, ինչ եմ արել ես. եթե առաջ չեմ հայտնել {իմ} վիճակի մասին (երեւի թե այս է մեղքս), ի՛նչ հայտ

ե այս է մեղքս), ի՛նչ հայտնեի. ես ինքս զզված եմ {իմ} դրությունից, ուրեմն ինչ ուրիշներին եւս զզվանք եւ

սորանից, ես, մանավանդ քեզանից բան թաքցրած չեմ, {իմ} դրությունը որ ոչ ոք չգիտե, քեզ միշտ հայտնի է եղե

մեկ տեղ կգտանեն, եւ կկարողանամ գլուխս ապրեցնելով {իմ} գործը շարունակել եւ այս հուսով դուրս եկա Մոսկվայի

Եթե դուք այնքան բարի եք, որ կամիք ինձ օգնել եւ {իմ} խավար դրութենից դեպի լույս քարշել, շատ եւ անչափ

տալ. եթե այսքան դժվարությամբ եւ նեղությամբ գնաց {իմ} բանս, գոնե դորանով մխիթարվիմ, որ Փարիզի Ակադեմի

անով մխիթարվիմ, որ Փարիզի Ակադեմիայի մեջ ավարտեմ {իմ} գիտություն ուսանելու ընթացքը. հավատացած կացի՛ր,

այն ժամանակ կցնծացնում ամեն բան։ Ահա եղբայր, {իմ} միակ խնդիրս եւ ցանկությունս. Փարիզում ես կարող ե

յունս շատ վեր է. ահա միայն սորանով մխիթարվում եմ {իմ} վշտահար եւ հուսահատ դրության մեջ: Գայանե Նիկ

ԻՆ 30 մարտի 1860, Ս. Պ. Բուրգ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ}, ԼՈՒՍԵՂԵՆ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Այս րոպեիս ստացա քո մարտ

ընդ աղօթս եւ օրհնութիւնս, զորս հեղուիք ՚ի վերայ {իմ} որպէս ծայրագոյն քահանայապետ, մանաւանդ շարժեալ ի

ում այդպիսի հաշիվները: Հույս ունեմ, որ կկատարեք {իմ} այս խնդիրը: Մեծարանքով միշտ ձեր Մ. Նալբան

ահավասիկ, առաջին սուրհանդակով, հայտնում եմ Ձեզ {իմ} կարծիքը եւ մտքերը այդ գործին վերաբերությամբ: Բայ

մբ երկու կողմից եւս յուրյանց կարգով: Ահավասիկ {իմ} եւ պ. Հ. Աջեմյանի պայմանները. եթե Դուք կամ քաղ

երկաթուղու իջեւանը եւ ստանամ գիրքը: Այսպես է {իմ} հասցեն. B С. П. буpгe, нa Васильевском остр

ս, հաճեցաւ այսօր հաստատել զթուղթ երեսփոխանութեան {իմ} եւ արգոյ Աջեմեանցի, զտուեալն յազգէն Հայոց բնակել

իրաւունս համարեալ զառաջին զայն որոշումն եւ զխնդիր {իմ} որպէս զխնդիր երեսփոխանի պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի

նջել յԱյվազովսքւոյ զգումարս դրամոց զորոց յիշեալ է {իմ} յբ., յգ., եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս, Սինօդն զկ

ղաչելով զՁեզ աներկբայ լինել ՚ի մշտական յարգութեան {իմ} առ Ձեզ ցանկամ մնալ նովին ազգասէր պարոնացդ մ

որին պայծառափայլութեան, պարտականութիւն ինձ համար {իմ} յայտ առնել Ձեզ, թէ նորին պայծառափայլութիւնն հրամ

ուրախ եմ, սակայն տեսանելով նորա ազատությունը եւ {իմ} ազգի տկարությունը, կարծում է սիրտս եւ այրում է հ

մահաբեր մտածություն: Մնաս բարյավ, ողջունիր {իմ} կողմից, որոնց կուրծքի մեջ զարկում է ստուգապես հա

նչեւ հասցի պատասխանին ի Լոնդոնէ, ուղղեցի զընթացս {իմ} ի Կոստանդնուպօլսոյ յԱնգլիա, մտեալ ՚ի ծովի 21 դեկ

նաւեցի ի Գենուա: Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւն {իմ} վտանգելով վտանգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ըն

նչ կարեւոր դատեմ յայտնել արգոյ պարոնիդ: Ի մտանել {իմ} ի Լոնդոն, անդէն առնմին փութացի ի նամակատունն, տ

անց առաքեալ է առ վեհափառ կաթողիկոսն: Ոչինչ է {իմ} գրեալ ՚ի Թիֆլիսէ առ պ. Նազարեանցն. մի նամակ միա

եծ նեղութեամբ: Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւնն {իմ} վտանգելով վտանգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ըն

Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ: Ի մուտ գործել {իմ} ի Լոնդոն, անդէն առ նմին գնացի ի նամակատունն տեսա

անց բռնադատին եղջերուաքաղօք մխիթարել: Ոչինչ է {իմ} գրեալ ի Թիֆլիզէ առ պ. Նազարեանցն, մի նամակ միայ

այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ {իմ} յիւրում ժամանակի, այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ

եթէ պարապի նա այդպիսեօք չգիտեմ, միայն նամականիք {իմ} վաղ ուրեմն տնօրինեալ առաւել իմաստութեամբ, քան զո

նօթութիւն Զհարկաւորելոյն, մինչեւ ցմուտ գործել {իմ} ի Լոնդոն, յայտնեալ եմ արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: Վեր

ցվերջ ամսոյս, ըստ հին տոմարի, թէեւ հարկ ի վերայ {իմ} կայր անդէն առ նմին ուղեւորիլ ի Հնդկաստան, այլ ձ

հաւատամ, թէ առաւելն ցանկալի է ազգին կենդանութիւն {իմ}, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ վասն գործոյն ինձ յանձն եղե

ելն ցանկալի է ազգին կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ վասն {իմ}, գէթ վասն գործոյն ինձ յանձն եղելոյ: Ուստի ՚ի

պատասխանատու կալ բարոյապէս առաջի ապագայիցն, իսկ {իմ} պաշտօն եւ առաքելութիւն լրանայ ամենայն պարծանօք:

եղեկութիւն: Խնդրելով աներկմիտ լինել ի յարգանս {իմ} առ Ձեզ եւ առ ազգն, մնամ մեծապատիւ հայրենակցիդ

ր կաթողիկոսի ամենայն Հայոց եւ զպատասխանատուութիւն {իմ} առաջի օրինացն Ռուսսիոյ, ըստ պաշտամանս, հարկ անժ

վիճակ հրիտակացն, յայնժամ աղաչել աղաչեմ, ի հաշիւ {իմ}, թղթակցիլ ընդ որոց արժան իցէ, ՚ի Մադրաս եւ զքաղ

ութեամբ, յԵւրոպա եւ յԱսիա հռչակաւոր, առ խնդիրս {իմ} ի մասին հնդկական հրիտակացն, ծանոյց թէ տունն եւ

եալ նմա զթուղթն երեսփոխանութեան, յայտնեցի զանձն {իմ}, որպէս եւ զպատճառ գալստեանս ՚ի Կալկաթա: Առ այս

, պ. Հագն ցարդ ոչ ետ պատասխանի ինչ. եւ ՚ի գնալ {իմ} առ նաեւ ի խնդրել, փութացուցանել զպատասխանին, ա

եւ առ կառավարութիւնս այսոցիկ տանց՝ զորս ցարդ չէ {իմ} տեսեալ եւ զորս փոքրագոյն յոյժ ասեն լինիլ, քան զե

մ կտակին ու կամ հրիտակին, ամենայն խուզարկութիւնք {իմ} անցին վայրապար, աստ ի Կալկաթա մնայ ինձ ուրեմն տք

րեմն տքնիլ զայսմանէ ի Մադրաս: Նախ քան զխօսիլ {իմ} զհրիտակէն, թողելոյ ի հանգուցեալ Սարգսէ Ծատուրեան

ութիւնս այս, ծանր յոյժ եւ տաղտուկ, քամէ զվերջին {իմ} զոյժ: Խնդրելով հաւատալ անկեղծութեան հարգանաց

սի 26/8 հուլիսի, 1861, Կալկաթա ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ {ԻՄ}, Ա[ՆԱՆԻԱ] ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ] Մինչեւ այժմ չկարողա

տեսանելու հույսը քաջալերում է ինձ եւ զորացնում է {իմ} ֆիզիկական թուլությունը՝ պատճառված դժոխային ջերմո

ում այլոց չեմ գրած, կվիրավորվին. հույս ունիմ որ {իմ} դեպի քեզ այս բարեկամությունը առիթ չշինես ուրիշներ

ույգ է այս խավար գուշակությունը, համբերիր մինչեւ {իմ} գալը, անշուշտ մի գործ կգտնենք, քանի ընկեր [ենք]

պանդխտության դժնդակ ծանրությունը խլում են ինձնից {իմ} վերջին հնարները: Բայց դու աշխատիր գեթ մի հատ ազա

յառաջ խաղամ ի պատմութեանս: Առ ձեզ է գրութիւն {իմ} ՝ նախկին ՚ի Կալկաթայէ, կալարուք զայն եւ ընթերցջի

ռնուլ զոր ինչ գրեմս այժմիկ: Առ պահանջողութիւն {իմ} յադմինիստրաթորէն Կալկաթեան Սուպրիմ Կորտի ՚ի պ. Հ

, եթէ չկարէ ինքն այլ ազգ կատարել զպահանջողութիւնս {իմ} եթէ ոչ ներկայացուցեալ զգործն յատեան դատաստանի հան

քն, յաղագս մուծանելոյ զքանակութիւն նորա ՚ի բողոք {իմ}: Յետ ընդերկար պատճառաբանութեանց եւ թանգարանաց ի

ղոքել. այս ամենայն ոչ կարեն մտանել ՚ի ներկայ դատ {իմ}, քանզի ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, այդ դատ

ս ոչ ուղղակի վերաբերեալ առ ներկայ պահանջողութիւնս {իմ}: Իսկ զկնի ստանալոյ զգումարն, զտունն հանդերձ

վճարեալ յաւուր զմի ֆունտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծախք {իմ} լոկ ի պանդոկի աստ յամիսն լինի 60 ֆունտ ստերլինգ:

ւ երրորդ վասն տարածութեան քաղաքիս: Ըստ այսմ ծախք {իմ} աստէն, առանց վարձուց թափչի (լուացարարի) եւ առա

զորպիսի չէ մեր տեսեալ ՚ի Ռուսսիա: Ի սկսանել {իմ} զգործն, օրէնսգէտն պաշտօնական գրութեամբ պահանջեաց

այդչափ գումարաց: Զայս ամենայն առեալ ի նկատի {իմ} կարծիք այս են, թէ յաջողիլ ինձ տիրել տանն եւ ի ս

տանգեալ գումարաց եւ վաճառեալ տանց եւ ի վերադառնալ {իմ} յԵւրոպա, բարւոք լինի, եթէ ազգն տացէ ինձ զայլ թո

կաթա զհաւատարիմ եւ զարժանաւոր ոք ի փոխանորդութիւն {իմ} առ ՚ի վարել զդատն: Գէթ այսպիսի եղանակաւ ազգն զեր

Այլ ես եկից ի կարգ պատմութեանս. այնինչ օրէնսգէտն {իմ} յարդարեաց զթղթեանն, առաքեաց զայնոսիկ առ օրէնսգէտ

իազ, որպէս զի եթէ հաւան իցեն եւ նոքա, օրենսգէտն {իմ} տացէ տպել զայնս: Այլ օրէնսգէտն պ. Հագի ոչ կամեց

օժարիլ ՚ի ստորագրել զպատմութիւն գործոյն եւ զբողոք {իմ}, պատճառելով, եթէ առաջին կտակն հանգուցեալ Բաբաջա

Զայս եդեալ ի պատճառս, հետեւեցուցանէր, եթէ բողոք {իմ} պարտի յառաջանալ ըստ զօրութեան կտակին, որով բովա

դի օրինաց Անգլիոյ: Ելեալ անտի գնացի առ օրէնսգէտն {իմ} եւ առանց յայտնելոյ նմա զխրատելն իմ հիւպատոսէն Ֆրա

ի առ օրէնսգէտն իմ եւ առանց յայտնելոյ նմա զխրատելն {իմ} հիւպատոսէն Ֆրանսիոյ, ամենայն սառնութեամբ հարցանե

ն արդեաց: Ելեալ անտի, փութացայ առ փաստաբանն {իմ} եւ խնդրեցի բողոքել առաջի գեներալ Պրօկուրօրին, որ

րինաց զօրէնսգէտն պ. Հագին, համաձայնել ընդ բողոք {իմ} ըստ զօրութեան տակին եւ պարգեւագրոյն: Գեներալ

եւ ՚ի դարձուցանել նորա զայն ամենայն առ օրէնսգէտն {իմ}, գործն այն բովանդակ, այն է կտակն եւ պարգեւաթու

ւ պարգեւաթուղթն, թուղթն երեսփոխանութեան եւ բողոք {իմ} այլեւ դատողութիւնք օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից ունի

ան Էլիազ, առ որ գտանի գումարն: Առ յիշեալ գիր {իմ} Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27-էն Յունիսի պատասխանի գրեաց

ոյն յայտնեցից զո՛րպէսն եղերելոյ եւ զերբն ելանելոյ {իմ} աստի, զորոց չկարեմ այժմիկ գուշակել: Մեծարու

Յետ մեծի կարեկցութեան, զոր ցուցիք ինձ ՚ի կատարել {իմ} զառաքելութիւնս, ի մասին ազգային հրիտակաց թողելոց

առ իս զոր նա ընկալաւ կամակար: Այժմիկ աղաչանք {իմ} այս կան. յետ տեսանելոյ զհաշիւսն եւ ստանալոյ զմնա

դ ձեռն դրամանոցին Բենգալու անցուցանել զայն յանուն {իմ} ՚ի Լոնդոն եւ զփոխանակագիրսն հասուցանել առ իս յաղա

էն Անգլիոյ որ ՚ի Լոնդոն: ՚Ի փոխանակագիրսն զանուն {իմ} գրեալ այսպէս " Michel Nalbandoff"։ ՚Ի միասին

ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ Պ. ՍԵԹ Խնդրում եմ Ձեզանից {իմ} հաշվով տալ ծերունի եւ աղքատ Ռեթեոսին (Ավետ) 50

բազմօրյա աշխատությանն: Ընդունեցեք, խնդրեմ, {իմ} անկեղծ հարգության հավաստիքը, որով մնամ Մեծարո

իքայէլ Նալբանդեանց Վեհափառ տէր, ՚Ի մեկնիլ {իմ} ՚ի Կալկաթայէ, յամին անցելոյ յամսեանն Հոկտեմբերի

առ առաջնորդութիւն յիշեալ եպիսկոպոսի: Ի նստիլ {իմ} ի Կալկաթա, զամիսս աւելի քան զչորս, տեսի զքահանա

ացին վարեալս անդր քան զովկիան: Բայց երանի թէ չէր {իմ} տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, զահարկու զտառապանա

ռութեանդ կարէ բացերես տեսանել: Առ Ձեզ է բողոք {իմ} զանարժան հոգեւորաց ընդհանրապէս, ուղղեալ ՚ի Պետեր

: Զայդ ամենայն պարտ է կնքել ի մի ծրար յանուն {իմ} եւ առաքել ի Պետերբուրգ ՚ի բնակութիւն իմ մշտական ը

ար յանուն իմ եւ առաքել ի Պետերբուրգ ՚ի բնակութիւն {իմ} մշտական ըստ ներքոյգրեալ հասցէիս. անտի անկորուստ

արձեալ ընդ ձեռն տօկոսեաց: Զայսմանէ ՚ի խօսիլ {իմ} ընդ մեծարու ծերունւոյն պ. Յարութիւնի Աբգարեանց ե

կնքեալ ի վերայ արտաքին պահարանին մակագրել զանուն {իմ} եւ զլիակատար հասցէ, զոր ունիք գտանել ի վերջ միւս

յիմում բացակայութեան, յայնժամ հաւատարիմ թղթակից {իմ} բնակեալ ի տան յորում եւ ես բնակիմ, հասուսցէ առ

Աղաչելով զօրհնութիւն վեհափառ հայրապետիդ ի գլուխ {իմ}, մնամ միշտ, որպէս էի եւ եմ Ձերոյին սրբազնակատա

ցույց տան: Այնտեղ կտեսանեք, որ ես հաստատ եմ {իմ} խոստմունքիս մեջ. բայց թե ցարդ չկարողացա ինքս անձ

սկանաք, որ ես ազատ չեմ, որ կամեցածիս պես ուղղեմ {իմ} ընթացքը. պաշտոնիս հանգամանքները չթողին ինձ եւ որ

գրելուց հետո, գրեցի նույնպես Թիֆլիս եւ Էջմիածին {իմ} հավատարիմ բարեկամաց, որք անշուշտ նույնպես կգրեն

Ձեր աշխատությունը այս ազգօգուտ գործի մասին, ուր {իմ} անձնականը այնքան է, որքան ամեն մի հայ մարդ ունի

վի մեջ երեւեցած արծաթի գումարով, կուղարկեք ինձ, {իմ} հասցեով, որ տպված է հայտարարության մեջ: Ես կարգ

ոգաբարձությունը այս գործի մասին, խնդրեմ ընդունել {իմ} անկեղծ հարգությունը, որով մնամ միշտ Մեծարու պ

. 1862, դեկտեմբերի 30, Ս[անկտ] Պետերբուրգ {ԻՄ} ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԵՎ ՇԱՏ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Ք

մենին, լաց չեմ լինում եւ համբերությամբ տանում եմ {իմ} խաչը: Ուրեմն դու այլեւս լաց չես լինի ու չես տ

նրա բոլոր պատվերները: Գրիր նույնպես, որ չտխրեն {իմ} մասին ու լաց չլինեն: Ես շատ եմ նեղվում, որ չորս

արազատներիս, ազգականներիս եւ ծանոթներիս ողջունիր {իմ} կողմից: Շնորհավորում եմ նրանց բոլորի առաջիկա նոր

ելի բարեկամ Անանիա Պավլովիչ Սուլթան-Շահին, նրա՝ {իմ} վիճակի մասին հայտնած կարեկցության համար։ Ես երբե

ւ ավելի կամ պակաս շեղվում նորմայից, որը թերեւս ( {իմ} անձնական ենթադրությունն է), կապված է որեւէ քիմի

Սաուտհամպտոնում, որ ես ուղիղ ուղարկել էի ամբողջ {իմ} իրերը, եւ, հասնելով, չգտա մի ճամպրուկ, որտեղ

բարեկամության, խնդրում եմ անուշադրության չմատնի {իմ} այս խնդիրը: Թող նա, իր հերթին, մանրամասն գրի Ի

չ կվերաբերի նրա անմիջական հսկողության: Անցյալ {իմ} նամակը դու հավանորեն արդեն ստացել ես եւ եթե համաձ

համալսարանի կանդիդատ Միքայել Նալբանդյանից {Իմ} խնդրանով իշխանությունը հանձնել է իմ եղբայր Ղազարո

յանից Իմ խնդրանով իշխանությունը հանձնել է {իմ} եղբայր Ղազարոսին Հնդկական այն գործին վերաբերող թղ

ւ Ձեզ պահ տված դրամը, պետք է մնան Ձեզ մոտ մինչեւ {իմ} գործիս վերջանալը, որովհետեւ թղթերն էլ դրամ են,

դրամ են, չեն կարող հանձնվել հասարակությանը առանց {իմ} ՝ հասարակությանը լիակատար հաշվետվություն ներկայաց

եմ, որ Դուք, ողորմած տեր, ճշտությամբ կկատարեք {իմ} օրինական խնդիրքը: Իմ ականջիս է հասել, որ պ.

եր, ճշտությամբ կկատարեք իմ օրինական խնդիրքը: {Իմ} ականջիս է հասել, որ պ. Ալաջալյանը (իսկ գուցե ե

ումով թույլ է տվել իրեն կասկածել Կալկաթայի փողերի {իմ} կողմից բերելու նկատմամբ, այնպիսի համառ - եթե ավ

բանկային տոմսերը, որ ես պահ էի տվել Ձեզ, մինչեւ {իմ} գործի վերջանալը: Թեեւ ես ուժեղ ցանկություն ու

թաքցնելու Ձեզնից այն զգացմունքը, որ հարուցել էր {իմ} մեջ պ. Ալաջալյանի արարմունքը, չեմ կարող այնուամ

ռով, որ պ. Ալաջալյանի այդ ձգտումը կարող էր գցել {իմ} վարկը հասարակության աչքում, - այդ կողմից ես բոլո

ք կարող ժողով գումարել այդ խնդրի մասին, թեեւ թե՛ {իմ} եւ թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ էին ձեռք առնված դրանց

ը, հաշվետվություն ներկայացնել մեր հասարակությանը {իմ} գործողությունների մասին: Լավ կլինի, եթե իմ օրին

յանը իմ գործողությունների մասին: Լավ կլինի, եթե {իմ} օրինակին հետեւին եւ այն անձինք, որոնց ձեռքում է

հնդկական գումարի նկատմամբ, կասկածի կայծ է գցում {իմ} մեջ. չե՞ն ցանկանում արդյոք նրանք եւ ա՛յդ փողերը

րագիտական բառարանի 5-րդ հատորի հետ միասին: Սկսեմ {իմ} սիրելի բարեկամ Անանիայից: Շնորհավորում եմ նորա բ

ն զարկերակայնության դեպքում: Աչքի առաջ ունենալով {իմ} ներկա վիճակը, հիվանդությանս նկատմամբ ես կարող եմ

ւմ նաեւ հոգու հանգստություն, - որոնք առայժմ չկան {իմ} տրամադրության տակ: Ուրեմն համբերություն: Փարոսը

ստանաս նամակս, բարեւի հետ միասին հայտնիր նրան եւ {իմ} անկեղծ շնորհավորանքը եւ ցանկությունս, որ նա որքա

ների համար եւ, ըստ կարելույն, հանգստացրու նրանց {իմ} նկատմամբ։ Հենց որ դու որեւէ լուր ստանաս ռնգեղ

չյունները. ինչ վերաբերում է ինձ՝ բացի երբեմնակի {իմ} մենաստանին հասնող զանգերի տրտում ղողանջից, ահա յ

orghum Saccharatum-ի նմուշների հետ նույնպես հասան {իմ} ձեռքը, եւ որ ամենից շատ ինձ ուրախացրեց՝ Ֆոշեի գ

թյունը ես արդեն կարդացի, եւ մի փոքր ներքեւ կասեմ {իմ} կարծիքը: 14-ին նամակ էի գրել քեզ, հավանաբար, ա

հասել է քո ձեռքը, որի մեջ ես արդեն արտահայտել եմ {իմ} կարծիքը հանրագիտական բառարանի եւ Լիխուտինի գրքի մ

յլ բան չգտա. նամակդ ինչ որ թախիծ է արտահայտում. {իմ} նամակների մասին խոսվում է որպես ձեր միակ ուրախութ

քերը չեն կարող ինձ ուրախություն պատճառել եւ վանել {իմ} բացարձակ միայնության վիշտը. նման բաներն առավել ե

ց օգուտ չկա: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ {իմ} նկատմամբ ունեցած եղբայրական վերաբերմունքի համար.

է այն բանին, որ ես նրան որեւէ աշխատանք տամ, ապա {իմ} կարծիքն է՝ հետաձգել այդ բարենպաստ ժամանակի, թեր

հետաձգել այդ բարենպաստ ժամանակի, թերեւս մինչ այդ {իմ} հորիզոնն էլ կպարզվի եւ ի վիճակի կլինենք միասին զբ

արդեն յոթ ամիս է, ինձ մոտ անօգուտ ընկած են: {Իմ} առողջության վերաբերմամբ հանգիստ եղեք. բոլորովին

նավանդ որ վաղուց արդեն տառապանքներին սովորել եմ. {իմ} կյանքի ճանապարհին երբեք վարդեր չեն փթթել... ։

ր չեն փթթել... ։ Բոլորիցդ շնորհակալ եմ, որ {իմ} կենացը խմել եք. ես երբեք չեմ կասկածել իմ լավ ընկ

եմ, որ իմ կենացը խմել եք. ես երբեք չեմ կասկածել {իմ} լավ ընկերների զգացմունքների նկատմամբ: Ողջունեցեք

Գ. Սուլթան-Շահին եւ շնորհակալություն հաղորդեցեք {իմ} նկատմամբ նրա ջերմ վերաբերմունքի համար: Այդ ի՞նչ

անց փողի մնալ, բացի այդ ընկնել նաեւ պարտքի մեջ: {Իմ} փոխարեն սեղմիր Հովհաննես եղբորս ձեռքը. Հուսով եմ

տամոլությունը: Արդյոք ե՞րբ կլսեմ " Տրովատոր "-ից {իմ} սիրած երգը՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես, դու

թյունների համար: Թուղթս չի բավականացնի, որպեսզի {իմ} միտքը լիովին զարգացնեմ: Մայր ցամաքից ֆիզիկապես մ

արդարացնելու մտքից. ամեն մի բռնի միջոց հակառակ է {իմ} համոզմունքներին, եւ ես զզվանքով երես եմ դարձնում

այն մտքից, որ ուսումնասիրեմ այդ գիրքն այժմ, եւ {իմ} այժմյան վիճակում. բայց այս մի քանի դիտողությունն

ությունները թող մնան որպես հուշարձան Ֆոշեի գրքի՝ {իմ} վրա գործած առաջին տպավորության: Ես այն ուշադ

եւ գլխավոր ոստիկանապետի թույլտվությամբ, թողել եմ {իմ} սեփական կառքը կապալառու Կարպովին հանձնելու համար

արդյոք նրանից: Խնդրում եմ, որպեսզի քո նամակում {իմ} բոլոր հարցերի պատասխանը լինի, թե չէ այնքան անախո

յնպես զբոսնել եմ, բայց ավելի քիչ: Առողջությունս {իմ} - ոչինչ, բայց երեկվանից փայծախս ինչ-որ բան է սար

երի մեջ: Ես շատ ուրախ եմ, որ Անանիան զբաղվում է {իմ} հիվանդությամբ եւ դրա հետեւանքով պատվիրում է ինձ զ

ը եւ ոչ թե մարդկության ճնշումն ու տառապանքը: Ահա {իմ} կարծիքը եւ իմ ցանկությունը հրեաների վերաբերմամբ:

դկության ճնշումն ու տառապանքը: Ահա իմ կարծիքը եւ {իմ} ցանկությունը հրեաների վերաբերմամբ: Ահա այն ամ

: Ահա այն ամենը, ինչի մասին կարող էի ես գրել {իմ} ներկա վիճակում: Ա՜հ, խնդրեմ հաղորդել Անանիայ

ն Դուլսինեայի ազատագրման կախարդանքից: Հայտնիր {իմ} հարգանքները բոլոր լավ ծանոթներին եւ իմ կողմից շնո

Հայտնիր իմ հարգանքները բոլոր լավ ծանոթներին եւ {իմ} կողմից շնորհակալություն մատուցիր նրանց ինձ հիշելո

լի հրեա գիտնական Հայր Ֆիրկովիչին, հայտնեցեք նրան {իմ} անկեղծ հարգանքը: Երեւի նա ինձ կների, որ ես այն

կների, որ ես այն ժամանակ չկարողացա նրա մոտ լինել {իմ} հիվանդության պատճառով եւ աններելի անփութության հե

խվել է մանկատուն՝ Воспитательный дом. Մոսկվայից {իմ} մեկնելու ժամանակ Մ. Ն. Պանովայի հետ նա այնքան է

պարհից՝ չնայած նրան ճշմարիտ ճանապարհի վրա դնելու {իմ} ջանքերին: - Ուստիմովիչն ինչո՞ւ էր Իսահակի հետ ապ

ւնում են ինձ: Նրանց թվարկումը քո նամակում շարժեց {իմ} ժպիտը. դու գրում ես՝ " քո բարեկամները՝ ե՛ւ կան

իրում. միայն շնորհակալություն եմ հայտնում նրան՝ {իմ} մասին հայտնած շատ բարենպաստ կարծիքի համար, բայց

Անգին եղբայր, Քեզ ընդարձակ նամակ գրելու {իմ} բուռն ցանկությամբ հանդերձ, մեծադիր թղթի ուղղակի

յս ներշնչեց, որ շուտով կրկին կգրկեմ ձեզ եւ կլսեմ {իմ} սրտակիցների կենդանի ձայնը: Կարդալով " История ци

: Վայ ինձ, եթե Անանիան Մոսկվա կմեկնի նախքան {իմ} պատմության ավարտվելը. այժմ, համենայն դեպս, ես

, ինչպես ասում էր Ամիրյանը: Չնայած էգոիզմ կլիներ {իմ} կողմից նրան ստիպել, որ մինչեւ իմ գործի վերջանալն

ծ էգոիզմ կլիներ իմ կողմից նրան ստիպել, որ մինչեւ {իմ} գործի վերջանալն այստեղ մնար, բայց ոչի՛նչ, ես այ

երեին. եւ թույլ կտայի՝ լիովին հավատացած, որ նա {իմ} այդ քմահաճույքը չի մերժի, եթե այդ քմահաճույք է ե

իրելի եղբայր, շուտափույթ տեսակցության սպասելով, {իմ} նախորդ նամակներում չասացի քեզ, որ դու չես պատասխ

րդ նամակներում չասացի քեզ, որ դու չես պատասխանել {իմ} հարցին, թե տանից ստացե՞լ ես արդյոք այն փողը, որ

ատասխանները: Հուսով եմ, որ այս անգամ կբավարարես {իմ} ցանկությունը: Ստացե՞լ է արդյոք Հայրապետյանը ն

եմ, որ դու տնեցոց հաճախ ես գրում եւ հետեւաբար, {իմ} եւ քո առողջության մասին մերոնք գիտեն, դա անհրաժե

ոց: Այնուհետեւ կառքը պետք է ներկել: Ծախսերը թող {իմ} հաշվին գրի, ես շնորհակալությամբ կվճարեմ՝ առաջին

գի կառքը եւ տա նրան նախկին տեսքն ու ամրությունը: {Իմ} առողջությունը վատ չէ. այսօր չնայած արեւ է, բայց

, աստված նրանց հետ, այդ տեսակցությունների, եթե {իմ} բանտարկությունը դեռ երկար է տեւելու: Ես ուղղակի

ն անցնում են, հույսերը թռչում են, մնում է միայն {իմ} անմխիթար բանտարկությունը: Տա՛ աստված, որ մինչեւ

ւնը: Տա՛ աստված, որ մինչեւ զատիկ սենատը վերջ տա {իմ} այս վիճակին: Ես արդեն չեմ էլ մտածում վախճանի որպ

ս մեկ այլ մասում, վերջնականապես կսպանե ինձ: {Իմ} առօրյա կյանքի միանգամայն պրոզայիկ վիճակից երես շր

ռանց դժվարության հնարավոր չէ կարդալ, մանավանդ որ {իմ} աչքերով պարծենալ բոլորովին չեմ կարող: Ութ ամիս գ

մ եմ, կամա-ակամա ամեն աչք կհոգնի: Մինչդեռ դա {իմ} միակ զբաղմունքն է, որից ոչ մի կերպ չի կարելի հրա

ին կգնեն, դրա համար էլ քեզ նեղություն եմ տալիս, {իմ} սիրելի եղբայր: Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ եղավ հավա

քեզ որոշակի ոչինչ չեմ կարող ասել, մանավանդ որ, {իմ} խնդրի պատասխանը դեռեւս չունեմ: Խնդրում եմ անկ

1863 թ., ապրիլի 8, Պետերբուրգ {Իմ} սիրելի եղբայր, Երեկ չէ մյուս օրն ստացել եմ գր

ը գրքերի եւ ողջույնի համար. խնդրեմ հաղորդես նրան {իմ} անկեղծ հարգանքը: Հավանորեն մոտ օրերս Անանիայի

նանիային նամակ կգրես, ապա չմոռանաս նրան հաղորդել {իմ} սրտանց շնորհակալությունը մեր բարեկամների եւ ծանոթ

երի համար: Խնդրում եմ, Քրիստոսի տոնի առթիվ, {իմ} անխախտ հարգանքը եւ շնորհավորանքը (եթե կարելի է ա

Երեւի Անանիան մոռացել է տեր Մովսեսին հաղորդել {իմ} շնորհավորանքը՝ նրա հարեւանի գրական ժողովածուն ըն

տի՞ արդյոք: Երկսեռ բոլոր բարեկամներիս հայտնիր {իմ} հարգանքը, իսկ Մարիա Աֆանասեւնային շնորհակալությո

ն: Յուրաքանչյուր գործի սկիզբն անկատար է լինում: {Իմ} ենթադրությամբ, այդ աշխատանքը ծավալով կլինի թերեւ

. 1863, ապրիլի 12, Ս. Պետերբուրգ {Իմ} անգին եղբայր, Երեկ երեկոյան, ծխախոտի եւ գրքո

քիչ են: Ընդհանրապես մեզանում դեռ շատ սակավ են {իմ} ներկա ձեռնարկության համար անհրաժեշտ նյութերը, բա

րկա ձեռնարկության համար անհրաժեշտ նյութերը, բայց {իմ} միակ հույսն այն բանակռիվն է, որ առաջ կբերի իմ այ

յց իմ միակ հույսն այն բանակռիվն է, որ առաջ կբերի {իմ} այդ աշխատությունը, տարբեր վայրերից գրված ընդդիմա

շխատանք՝ արդեն իր ձեռքն ունենալով մի որեւէ ֆոն՝ {իմ} աշխատանքը: Իսկ քանի դեռ մեզանում չկա քաղաքացիակա

ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես ինքս {իմ} թույլ լարին դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալով, որ ք

ղորդել նրան, ինչպես եւ երկու սեռի բարեկամներիս՝ {իմ} ` ողջույնը: Տանից հաղորդած լուրը, թե մերոնք բոլ

. 1863, ապրիլի14, Ս. Պետերբուրգ {Իմ} թանկագին եղբայր, Այս րոպեին ստացա 13-ի թվակիր

ում է " Կռունկում ", բայց ես ճգնաժամ ապրեցի, եւ {իմ} աչքերը բացվեցին: Ինձ համար այժմ կարեւորություն չ

նչ է, եթե ոչ հավատ դեպի կախարդական գավազանը: {Իմ} ամբողջ շարադրածից պարզ է, թե ես ինչ ուղղություն

mo. ես հեռու եմ այդպիսի մանր ինքնասիրությունից: {Իմ} ինքնասիրությունը կբավարարվի, եթե ես կարողանամ կա

, եթե գտնեմ գեթ ամենափոքր արձագանք ո՛չ թե հօգուտ {իմ} աշխատանքի՝ այս բառի նեղ մտքով, այլ հօգուտ իմ ու

ւտ իմ աշխատանքի՝ այս բառի նեղ մտքով, այլ հօգուտ {իմ} ուղղության. եթե ես կարողանամ համոզել այդ ուղղութ

նձին վերցրած դեմքը նկարված լինի գերազանց կերպով. {իմ} նպատակն այն է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր դեմք իր տեղ

րավոր էլ չէ՝ նախքան աշխատանքս ավարտելը եւ նախքան {իմ} ազատվելը: Այդ ներածության հատվածներից մեկում կա

1863, ապրիլի 19, Ս. Պետերբուրգ Թանկագին {իմ} եղբայր. 17 թվակիր նամակդ ստացա երեկ երեկոյան

ունիսի սկզբին, եւ նրանք խոստացան այդ անել հօգուտ {իմ} խեղճ որբուկի, իմ սիրելի Սաշայի: Դրա հետ մեկտեղ

նրանք խոստացան այդ անել հօգուտ իմ խեղճ որբուկի, {իմ} սիրելի Սաշայի: Դրա հետ մեկտեղ նրան հաղորդեցեք առ

յի: Դրա հետ մեկտեղ նրան հաղորդեցեք առ նա ունեցած {իմ} խորին հարգանքն ու պատիվը: Տեսակցության վերաբե

րբ կենդանի մարդ կտեսնեմ եւ գոնե մի վայրկյան կլսեմ {իմ} սրտակիցների կենդանի ձայնը. իսկ նա դեռ մի օր էլ հ

րավոր լիներ մատնացույց անել. Անանիայի եղբայրը եւ {իմ} քրոջորդի Վատուժյանը դեռ կարող են նրան օրինակ ծառա

1863, մայիսի 1, Ս. Պետերբուրգ Թանկագին {իմ} եղբայր. 29-ին գրեցի քեզ մի նամակ, ընդորում դ

սականորեն ֆիզիոլոգիայից մենք ամենքս գիտենք, բայց {իմ} խոսքը գործնական ուսումնասիրության մասին է, որպես

եջ, եւ անկարելի էլ է, բայց նա անպայման կավարտվի {իմ} ազատվելուց հետո, իսկ թե ե՞րբ՝ այդ եւս չի կարելի

is amoniaci, tinctura opii, եւ ուրիշ ոչինչ: {Իմ} նիհարությունը նոր բան չէ, ընդհակառակն, այժմ ես

բայց մի՛ մոռանար, որ առաջ էլ ես աչքի չէի ընկնում {իմ} գիրությամբ եւ անպետք կլինեի ճարպակալման համար:

ում եմ հաղորդիր անձամբ Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային {իմ} ջերմաջերմ պատասխանը նրա ջերմ բարեւին: Սրտանց շնո

նց որ նամակս ստանաս, գնա նրա մոտ եւ, հաղորդելով {իմ} բարեւը, տեղեկացիր նրա կացության մասին, եւ կարգի

թյան մասին, եւ կարգին ու մանրամասն գրիր ինձ: {Իմ} պարապմունքների վերաբերյալ ահա ինչ կասեմ քեզ. ամբ

կարող է գտնել ամեն տեսակ հարցմունքների պատասխանը {իմ} ուղղության եւ քերականական կանոնների վերաբերյալ:

Սիրելի եղբայր, Երեկ առավոտյան ուղարկած {իմ} նամակից հետո, ժամը 1-ին կեսօրից անց ստացա քո ամu

ակը: Ես այն ժամանակ չգիտեի, որ հենց երեկ կոտրած {իմ} ծխափողը վերջինն է եղել եւ գլխի ընկա այն ժամանակ,

սխանը, ես չեմ կարող շուտով վերջացնել, որովհետեւ {իմ} անիծյալ հիվանդության հետեւանքով, ինձ համար շատ դ

ես նրան՝ ինչ բարիք էլ թափելու լինի գլխիդ. երեւի {իմ} բարեկամները նույնպես չեն ընդունի նրան, երբ այս ն

անից: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, {իմ} առողջությունը - idem. Քո եղբայր Միքայել

ль. 1863, հուլիսի 18, Ս. Պետերբուրգ {Իմ} սիրելի եղբայր, Երեկ երեկոյան ստացա նույն երեկ

արձրի պ. պարետին, ենթադրելով, որ ամսույս 15-ին {իմ} գրած նամակի հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ Լյուիսն

իվանդությունը: Հեռանկարը թվում է ինձ շատ մռայլ: {Իմ} բանտարկության վերջն էլ չի երեւում: Ինձ հայտնա

այն ժամանակ այլ բան է, եւ ես խոսք եմ տալիս, որ {իմ} ազատվելուցս մի տարի հետո մի գեղեցիկ առավոտ ընկերո

գտնվելով նվիրատուների նկատմամբ՝ դրանով օժանդակի {իմ} գործին, հակառակ դեպքում ավելի ոչինչ չպիտի կարողա

եմ ծանոթ հայրենակիցներ, որոնք հաճույքով կկատարեն {իմ} հանձնարարությունները, եթե ես կամենամ խնդրել նրան

րացնում, թողնելով այդ գաղափարի հետագա զարգացումն {իմ} սիրելի բարեկամ Անանիային: Հուսով եմ, որ այդ մաս

ին ես արդեն գրել էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի նա {իմ} անունից դիմեր Անդրեաս արքեպիսկոպոսին եւ խնդրեր վե

աստծուն, որպեսզի հետեւանքներն ավելի եւս հաստատեն {իմ} այս կարծիքը: Հայտնիր նրան իմ ակնկալությունը: Հո

ավելի եւս հաստատեն իմ այս կարծիքը: Հայտնիր նրան {իմ} ակնկալությունը: Հուսով եմ, որ ուրախ լուր կբերես

վերաբերյալ, որի համար ես ավելի եմ մտածում, քան {իմ} թշվառ գործի մասին եւ որը, վերաբերելով հասարակակա

թի ստացման մասին քուսպից, որ մեզ չի վերաբերում. {իմ} գլխավոր նպատակն է՝ շաքար ցանել մեկ քառակուսի սաժ

Նալբանդյան 1864, հունվարի 22, Ս. Պ. Բ. {Իմ} սիրելի եղբայր Գրիգոր, Վաղուց ուզում էի քեզ գր

եմ հայտնում քեզ, որ դու այդքան անհանգստանում ես {իմ} մասին, բայց չպետք է վհատիլ. սպասենք մինչեւ վերջ

, կամ թե այս կամ այն բանն եմ գրում: Հաղորդիր {իմ} հարգանքը կնոջդ, իմ ամենասիրելի քրոջ Ֆլորա Պետրով

ն բանն եմ գրում: Հաղորդիր իմ հարգանքը կնոջդ, {իմ} ամենասիրելի քրոջ Ֆլորա Պետրովնային եւ քո զավակներ

եմ, որ դա շատ ծանր է ինձ համար: Դժբախտաբար, {իմ} գործը անշարժ վիճակում ընկած է սենատում, ու չգիտե

ան ժամանած Անդրեաս եպիսկոպոսի մոտ, հաղորդիր նրան {իմ} բարեւը, ի սրտե հաջողություն եմ ցանկանում նրան իր

ուն եմ ցանկանում նրան իր գործերում: Հաղորդի՛ր {իմ} բարեւը մեր ծնողներին, եղբայրներին, քույրերին,

դեկտեմբերին գրել էր, որ շուտով ամուսնանալու է. {իմ} կողմից շնորհավորիր, ինչպես երիտասարդ ամուսինների

: Այժմ արդեն կարելի է մարդու տալ եւ քո աղջկանը, {իմ} սիրելի Տիրուհուն. բայց ես հույս ունիմ ներկա լինե

ց Ա մ ե ն ա խ ո ն ա ր հ խ ն դ ի ր {Իմ} խոնարհ խնդրագրով համարձակվում եմ ձերդ գերազանցութ

աբար հուսալու, որ ձերդ գերազանցությունը չի մերժի {իմ} ամենախոնարհ խնդիրը: Ձերդ գերազանցության, ողո

864, հունիսի 17, Ս. Պետերբուրգ, կեսօր {Իմ} սիրելի եղբայր, Այս րոպեին ստացա քո նամակը ծխ

ինի, նախ, ներողություն խնդրելու պես մի բան, որ {իմ} եղբայրը, անփափկանկատ գտնվելու հետեւանքով, անհան

ն անձը, երկրորդ՝ բողոք եղբորս արածի դեմ, առանց {իմ} գիտության: Ինձ համար այդ անհրաժեշտ է, որպեսզի ն

եշտ է, որպեսզի նա չկարծի, թե եղբայրս այդ արել է {իմ} ներշնչմամբ եւ որ, միանգամ ընդմիշտ հավատացած լինի

ա. պետք է, չէ՞ վերջացնել երբեւիցե: Հաղորդիր {իմ} բարեւները երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս։ Հավա

ցույցը ժամի 11-ի զարկեց, ի դեպ, ես էլ ընդունեցի {իմ} HCI-ը: Ներկայումս բոլորովին ջերմ չունեմ, բայց ե

Михаил 1864, հունիսի 24, Ս. Պ. Բ. {Իմ} սիրելի եղբայր Գրիգոր, Նամակներդ հասել են ինձ

սքանն եմ ավելացնում - ոչ մի բան չձեռնարկել մինչեւ {իմ} վերադառնալը. ապրի՛ր տանը, ինչպես ապրել ես մինչե

ել ինձ հետ: Վերջին նամակում դու ինձ գրում էիր {իմ} ժառանգական իրավունքների մասին. շնորհակալ եմ, եղ

կողմից ամենափոքրիկ քայլը կհարկադրե ինձ զինել նրան {իմ} անունից օրինական հավատարմագրով, որով ես կզիջեմ ն

ւնից օրինական հավատարմագրով, որով ես կզիջեմ նրան {իմ} բոլոր իրավունքները: Եվ այդ ես կանեմ, որպեսզի մո

են խնամում, եւ ես, համենայն դեպս, արել եմ նաեւ {իմ} կարգադրությունները: Երբ ես կգամ, այն ժամանակ

ու, բայց վերոհիշյալ պատճառով չեմ կարող: Ահա՛ {իմ} վերջին խոսքը. 1) Ապրիր տանդ, ինչպես ապրել ես ո

դու նրա հետ: Ինչ էլ որ նա անի, այդ նա անելու է {իմ} ներշնչմամբ եւ ես պատասխանատու եմ նրա բոլոր գործող

րանքից, դատարան կգնաս որոնելու քո իրավունքը: Սա {իմ} վերջին խոսքն է, որ ես համենայն դեպս ասում եմ: Բ

դեպս ասում եմ: Բայց ավելի լավ կանես, եթե սպասես {իմ} վերադարձին, մի՛ վախենար, ես այստեղ չեմ մեռնի եւ

62 թ. հուլիսի 14-ին ինձ ձերբակալելիս վերցրած էին {իմ} բոլոր թղթերը, աշխարհագրական քարտեզները եւ մի քան

ն օգտագործված չի եղել, սակայն ինձ հայտնեցին, որ {իմ} բոլոր թղթերն ուղարկված են եղել Հանձնաժողովին եւ ը

, բայց այս քանի տողը դարձյալ գրեցի: Ուղարկեցի {իմ} պատկերս մամայիս համար, եւ մամայիս պատկերը Ռոստով

կերը Ռոստով հանել տաս եւ ինձի խրկիս անպատճառ: Ես {իմ} երթալու տեղես կգրեմ իսկույն, բայց մեկ քանի օր դե

ան թե կենդանի. ճանապարհին քաշածներս անտանելի էին {իմ} վիճակում, բայց դարձյալ վերջին ուժերս եւ ոգիներս

ւ մայիսի 1-ը հասնելիս աստված գիտե. այս ոչ թե լոկ {իմ} ՝ խոսքն է, այլ այստեղի եղածներից ամենալավ Վինոգր

քը, հազը եւ թուքը թիվ չունի, ավելցուր սոցա վերա {իմ} անօգնական միայնությունը. մի կուխարկա (կերակուր

8 փետրվարի 1866, Կամիշին Սիրելի եղբայր {իմ}, Գրիգոր Ղազարյան, Եղբայրական ողջունիվ hայտ ա

կպատասխանեի, բայց այնպիսի թուղթերու պատասխանելը {իմ} գործս չէ: Որովհետեւ իմ աքսորը եւ տկարությունը

թուղթերու պատասխանելը իմ գործս չէ: Որովհետեւ {իմ} աքսորը եւ տկարությունը մինչեւ այժմ տեւում են եւ դ

ուգապես հորս փողն է եղած, ուրեմն ես ընդունում եմ {իմ} հաշվիս վրա։ Իհարկե գրածիս օրինակը քեզ կուտան, ե

ԻՆ 11 փետրվ. 1866, Կամիշին Սիրելի քույր {իմ} Գայանե, Թե որ անցյալ փոշտի եղբորս Ղազարոսին գ

իմ, միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ մը աղեկ ալ {իմ}, ասիմ նե, սուտ չէ, թեեւ կելիրլի կիդերլի է. ին

բռնածն ալ առաջվան չափ էզելմիշ չանիլ. աս ջերմն է {իմ} տունս քանդողը, ճարին ճարը տակա գտած չիմ: Հույսս

վաղուց անցավ, որ ես ամեն օր ճար կխմիմ եւ բեհրիզ {իմ}. կհավատաս՝ հոգիես արեւես զզվիլ եմ. ասօր մեռնիմ

օր է խափաթմիշ արել են ինձի, տանը մեռելկոխ նստիլ {իմ}, դուրսը մարդ մարդու չի տեսնուլ, օրը 2 անգամ սոպ

րաքանչիւրոց զտասնեւհինգ մանէթ արծաթիս եւ ի խնդրել {իմ} հրամայել քահանայից օծանել եւ զբերեալ պատկերն ընդ

այել քահանայից օծանել եւ զբերեալ պատկերն ընդ ձեռն {իմ}, պարոն Խալիբովն ոչ կամեցաւ հրամայել վասն տասնեւհ

նդրեաց վասն այն զերեսուն արծաթս զորս եւ ոչ տուեալ {իմ} մնաց պատկերս առանց օծման: Զայսմանէ յայտնելով

արզաբանել: Յետ ազգովին ընտրելոյ զնուաստութիւն {իմ} 'ի տարժանելի պաշտօն քաղաքագլխութեան եւ ահա ընկալա

թիւնս հարուստ է այն խօսակցութեամբը, որ պատահեցաւ {իմ} եւ Պ. Խ... մէջ, որ ընդդէմ ամենայն քաղաքավարութ

. մէջ, որ ընդդէմ ամենայն քաղաքավարութեան եկել էր {իմ} մօտ գիշերազգեստով (խալաթով): Բարեկամական կ

: Բարեկամական կերպով իրեար ողջունելուց յետոյ {իմ} հիւրի առաջին խօսքը այն եղաւ, որ հարցանէ ինձանից

ժանի բան չգիտէի: Պ. Խ. սկսեց իւր խօսակցութիւնը {իմ} հետ այսպէս. - Կարդացե՞լ ես " Հայաստանի Մեղո

էիք դուք այդպիսի մի մարդ գիտնական անուանել, իսկ {իմ} կարծիքը " Մեղուի " հրատարակողի մասին շատ անշահ է

րել Հայոց ազգը: Այս տեղ չկարողացայ ես ծածկել {իմ} ծիծաղը, որ առատութեամբ դուրս թռաւ կուրծքիցս: Պ

թռաւ կուրծքիցս: Պ. Խ., անորոշ կերպով նայելով {իմ} վերայ, թթուեցուց իւր երեսը եւ մեծ տհաճութեամբ շա

չ քո գիշերասէր դարանամուտ ընկերքը չեն կարող փակել {իմ} բերանը, որ չխօսէր նա ճշմարտութիւն. ձեր շատ եւ ա

նցի նոցա մօտով. ոչ, այդ պակասութիւնքը ծակում են {իմ} սիրտը, եւ շատ արտասուքի պատճառ են դառնում: Ես դ

ճշմարտութեան։ Ճշմարտութիւնը աւելի մեծ յարգ ունի {իմ} աչքումը, քան թէ աշխարհի բոլոր թանգագին գոհարները

անար, լաւ է. մի՛ բարկանար, մեք շատ խոր մտանք, {իմ} խօսքը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսի վերայ էր, որ իւր

չեմ մտանում ուսումնական բաների մէջ, - պատասխանեց {իմ} հիւրը, - բայց ինչ որ վերաբերւում է վաճառականութե

է լինի. պատճառ, չեմ կարծում, որ համաձայն լինէր {իմ} վաճառական տեսութեանը (теорія): - Դու ի՛նչ

ր: - Այն պատճառով, որ վաճառականութեան մասին {իմ} տեսութիւնը հաստատապէս օգտակար է: - Ի՛նչ է քո

գործուած ու ներս բերուած էր: Երկրորդ, որովհետեւ {իմ} խանութի գործակատար մարդիկը, միշտ անհարազատ լինել

տճառով, եթէ մի այդպիսի տղամարդ դուրս գնալու լինի {իմ} ծառայութենից, թող լինի նա տասն տարի ծառայած, թո

այած, թո՛ղ եւ օգտակար եղած լինի, այնուամենայնիւ {իմ} մշտնջենական կանոնը այն է, որ նորա հետ հաշիւ տեսա

նում նորանից այն արծաթի հանդէպ, որ ցոյց էի տալիս {իմ} իմաստուն հաշւումս, թէ նա ստացել էր աւելորդ, քան

ացել էր աւելորդ, քան թէ պատկանում էր նորան. ահա {իմ} վաճառականութեան գլխաւոր սիւնը, գլխաւոր հաստարանը

սիւնը, գլխաւոր հաստարանը, որի վերայ շարժւում են {իմ} բոլոր խանութները այստեղ... այնտեղ... միւս տեղ.

տ, գո՛նէ չկայ մի մարդ, որ ասէ, թէ այս ինչ մարդ {իմ} արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց

եթէ մի արժանի ուշադրութեան բան պատահի. այս օրերս {իմ} բարեկամներից մինի հետ պատահեցայ ես մի հազուագիւտ

քաղաքավարի մարդը երեկոյեան ժամանակի խնդրեց ինձ եւ {իմ} մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու գնանք իւր մօտ։ Յօժա

հիւրասիրողը անյայտացաւ միւս սենեակներում, եւ ես {իմ} բարեկամի հետ մնացինք միայն՝ սպասելով գործի կատար

չ պիտոյ է առնէր, կամայ ակամայ յօժարում է: Մեր՝ {իմ} բարեկամի հետ առանձնութեան միջոցին, միւս սենեկում

Կոմս Էմմանուէլ. Ապրիլի 14, 1858. Րեդուտկալէ: {Իմ} ձեռքը հասած " Հիւսիսափայլ " անունով օրագրի մի քան

գուցէ պարոն հրատարակողը տեղ չգտանէ իւր օրագրի մէջ {իմ} գրած բաների համար: Ես, ծանօթութիւն չունելով ո՛չ

ը այն խորհրդով, որ դուք մի նամակով միջնորդ լինիք {իմ} եւ " Հիւսիսափայլ " օրագրի մէջ, որպէսզի ընդունէ ի

մ եւ " Հիւսիսափայլ " օրագրի մէջ, որպէսզի ընդունէ {իմ} աշխատութիւնքը, եթէ պատահի ինձ ուղարկել: Ես կարդ

ները՝ արծաթ ժողովելու աղագաւ: Այսպէս անմխիթար է {իմ} հայեացքը " Մեղուի " վերայ, եւ ես, անդադար գրագր

մարդիկ այդ աչքով նայում են դորա վերայ: Մի քանիքը {իմ} բարեկամներից, լսելով ինձանից, թէ կամենում էի եր

սակից լինելով նորա գործակատարների հետ, անպատուել {իմ} անձը: Ես բոլորովին համաձայն եմ, եւ եթէ այդ գործ

փարներ չտարածէր ազգի մէջ, հաւատա՛, որ հետեւելով {իմ} բարեկամների խորհրդին, անունը եւս տալու չէի այդ գ

եւս տալու չէի այդ գործին: Ուղարկում եմ այժմ {իմ} մի քանի նկատողութիւնքը՝ " Հրաւիրակ հայրենասիրութ

ակի չորրորդ համարը. թէ ինչ տպաւորութիւն կը գործէ {իմ} վերայ, այդ բանը կը գրեմ հետեւեալ փոստայով"։

քարոզել, Սուրբ ուսումը ճշմարտութեան, Եւ {իմ} բոլոր մերձաւորքը Կամէին ինձ քարկոծ առնել"։

շ արժանի ուշադրութեան բան չէ կարող այսօր զարդարել {իմ} Յիշատակարանը: Ներողութիւն, պիտոյ էր այստեղ գրել

ա անկրթութեան եւ թեթեւամտութեան պտուղը. Աստուա՛ծ {իմ}, ի՛նչ ողբալի մարդիկ կան աշխարհիս երեսին: Գ.

ստորասաբար պատասխանում են այս խնդրին, այո՛, եւ {իմ} սեպհական նկատողութիւնքը, ուրիշ շատ մարդերի նկատո

մարդ էր ինձ սիրում. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն, Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն, {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

հարց արին. " Ո՛հ զաւակներս, գիտէի Գեղեցկութեան {իմ} գինը, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն եւ հինգի միւս կ

ւմ գիշերներ... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

ըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

ի հետ քնքշութեամբ: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

ի հե՞տ, հարազատ, Ասում ես չամաչելո՞վ: - " {Իմ} բոլոր սիրականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց ես

րէնքով պսակուելով: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

հանդիպել: - " Նորա խելքը թռել էր Սիրով վառուած {իմ} վերայ, Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. թէեւ

թէեւ էր ներկայ... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

ի՛նչ կարելի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բայց ես {իմ} քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, Բոլոր գործած մեղ

ասեմ պարզ, մեկին: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

ում էր կուռքը: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

ստուած է հրամայել: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանո

Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք "

տկալէ: Վերջին նամակովս, որի հետ ուղարկել էի {իմ} քանի մի նկատողութիւնքը Պ. Իսահակեանցի գրուածքի վ

ւ հասուցանել ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ գործել էր {իմ} վերայ Պ. Յովհաննիսեանի " Նոր Քնար Հայաստանի " ան

(տպած Մոսկուա, 1858): Ահաւասիկ, կատարում եմ {իմ} խոստմունքս. այս նամակիս հետ ուղարկում եմ մի փոքր

հետ ուղարկում եմ մի փոքր տետրակ, որի մէջ գրել եմ {իմ} դատողութիւնը Պ. Յովհաննիսեանի՝ Նոր Քնարի եւ առ

րհակա՛լ եմ այս Պարոնից, դա միշտ կերակուր է տալիս {իմ} Յիշատակարանին: Անցեալները գրում էր մի պարոնի տես

րդեօք այն մարդիկը, որոնց ձեռքը ընկնելու էր մի օր {իմ} տխուր Յիշատակարանը՝ իմ անմխիթար միայնութեան արդի

ց ձեռքը ընկնելու էր մի օր իմ տխուր Յիշատակարանը՝ {իմ} անմխիթար միայնութեան արդիւնքը, թէ ինչ յարաբերութ

ս է, որ անձրեւը անդադար թափւում էր, եւ ես նստած {իմ} սենեկի մէջ միայնակ, նայում էի պատուհանիցս դէպի դ

ը դղրդում էին ոչ թէ միայն երկնակամարի օդը, այլեւ {իմ} ողորմելի պատուհաններիս ապակիքը, որ ներկել էր ժամ

անքուն գիշերներ, եւ այդ միջոցին, երբ սկսում եմ {իմ} պատմութիւնը, գտանւում էի պատուհանիս մօտ մի տաղտկ

կուի մէջ, այս սաստիկ անձրեւի տակով վազում է դէպի {իմ} տան կողմը: Ես ամենեւին չկարծեցի, թէ իմ մօտ է գա

մ է դէպի իմ տան կողմը: Ես ամենեւին չկարծեցի, թէ {իմ} մօտ է գալիս, որովհետեւ ոչ ոքի չէի սպասում, եւ ի

մ մօտ է գալիս, որովհետեւ ոչ ոքի չէի սպասում, եւ {իմ} ծանօթքը այնքան խելք ունէին, որ այսպիսի եղանակում

ին դնելու շեմքից: Մտածեցի, թէ այդ մարդը գալիս է {իմ} դրացու տուն, կամ գուցէ ինքը դրացիս է, որ վերադա

նայում եմ նորա վերայ, նա երկար ժամանակ չէր եկած {իմ} մօտ, եւ այդ էր պատճառը, որ ծառաս չէր ճանաչում,

ս Յիշատակարանդ: Լա՛ւ նայիր, հա, չլինի, թէ այս {իմ} օտարոտի այցելութիւնը եւս նիւթ դառնայ քո Յիշատակար

այնուամենայնիւ, այդ քո մականունը ոչինչ բան չունի {իմ} Յիշատակարանի հետ. ոչինչ մարդու ծառայ չէ իմ Յիշատ

չունի իմ Յիշատակարանի հետ. ոչինչ մարդու ծառայ չէ {իմ} Յիշատակարանը, ես նորան չեմ տպում, օտարի չեմ ցոյ

կի դաստիարակութեան վերայ։ Դու կամիս, որ ծիծաղեն {իմ} վերայ եւ ասեն դեռեւս հասարակաց առածը, թէ " խելագ

մօթ չէ՞, ասում եմ, միեւնոյն ընտանիքի մէջ որոշել {իմ} եւ քոն: Դու լսի՛ր ինձ, Պ. Բէգզադէ, եթէ ունիս

ետոյ ինձանից մինչ կը վայելես պտուղը այն ծառի, որ {իմ} խորհրդով տնկել էիր: - Քո քարոզը մեծ պասից եր

եմ վաստակել՝ քրտինք թափելով, եւ կը ծախեմ նորան {իմ} բաւականութեան համար միայն եւ, եթէ սիրտս տայ, եր

միանգամ, թէ կամիս Շահզադէ ասեն, ինձ ինչ փոյթ: {Իմ} Յիշատակարանիս ընթերցող երկու հարիւր ութսուն բարեկ

միւս կողմ դնենք, - ասաց Պ. Բէգզադէն (որպէս թէ {իմ} մինչեւ այժմ խօսածը կատակ էր), - ես գործի եմ եկե

՞ւմ ես՝ այս սաստիկ անձրեւը եւս արգելառիթ չէ եղել {իմ} գալուն... - Ասա՛, ես լսում եմ քեզ: - Լ

իմերդէ բանամ քո համար եւ այդ պատճառով եւս եկած ես {իմ} մօտ, այնպէս չէ՞: - Ամենեւին այդպէս: -

արուած լինի. մի այնպիսի ջերմութեամբ խօսում էր նա {իմ} հետ, որպէս թէ ես էի այն մարդու փորը կրակ ձգողը:

ինչպէս տեսանում եմ, կռիւը Աթենասի հետ է: - {Իմ} շանթե՛րը, - գոռում է Արամազդը, - ո՞ւր են իմ շան

- Իմ շանթե՛րը, - գոռում է Արամազդը, - ո՞ւր են {իմ} շանթերը: Աթենասը շնորհալի կերպով, քաղցր ժպի

ի վերայ՝ պատասխանում է. - Հայրի՛կ... - {Իմ} շանթե՛րը, - որոտում է Արամազդը: - Քո շանթեր

ի, բայց երբ տեսայ, որ կամակոր է դարձեալ եւ կամի {իմ} հետ պատերազմ բանալ, եկայ Ոլիմպոս: Դուք լսում էի

ան հնդկացու մօտ հիւր էր գնացած: Ներս մտայ այնտեղ {իմ} սպասաւորի կերպարանքով, շանթերդ պահել էի վահանիս

րը գրել էի ես նորա ճակատին. նա Բրամինապետ դարձաւ {իմ} ազդեցութեամբ: Գրել էի նոյնպէս, որ նա ստանալու է

ր բան չէ: Պ. Բէգզադէն, սաստիկ յուսահատուած {իմ} սառնութենից, վեր առաւ գլխարկը եւ վերարկուն եւ,

ւելի է ինձ. արդեօք կը տա՞յ Աստուած մի օր, որ ես {իմ} սիրական ազգը տեսանէի նանրահաւատութեան, սնապաշտու

զատուած: * * * Նոյն օրին, երբ որ պատահել էր {իմ} եւ Պ. Բէգզադէի հետ այստեղ յիշած խօսակցութիւնս,

իւնս, բարեկամիս մինը քաղաքական փոստայով ուղարկեց {իմ} մօտ մի ոտանաւորի պատճէն, որ առանց ստորագրութեան

նորան Յիշատակարանիս մէջ, հօրեղբայրս ներս մտաւ: {Իմ} հօրեղբայրը իմ գլխին ցենզօրի նման մի բան է, շատ խ

արանիս մէջ, հօրեղբայրս ներս մտաւ: Իմ հօրեղբայրը {իմ} գլխին ցենզօրի նման մի բան է, շատ խիստ բարոյականո

ել, ամենայն մարդ ունի իւր համար մի սիրական բան։ {Իմ} սիրականը է հնութեան խուզարկութիւնքը, մանաւանդ թէ

եւ քարերը: Մի անպատմելի ուրախութիւն է գալիս {իմ} վերայ՝ տեսանելով, որ ճշմարտութիւնը ու ազգասիրու

մ համախոհի բերանից: Մի Հայ, որ չէր սիրում ինձ, {իմ} անձնաւորութիւնը, չկամի ընդունել եւ իմ բերանով քա

րում ինձ, իմ անձնաւորութիւնը, չկամի ընդունել եւ {իմ} բերանով քարոզուած ճշմարտութիւնը՝ առանց մտածելու

րոզուած ճշմարտութիւնը՝ առանց մտածելու, թէ ես եւ {իմ} քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ են, թէ ճշմար

տխուր բան է, Աստուծոյ ճշմարտութիւնը հալածւում է {իմ} թշնամիների ձեռքով, որովհետեւ իմ բերանով քարոզուե

իւնը հալածւում է իմ թշնամիների ձեռքով, որովհետեւ {իմ} բերանով քարոզուել էր նա: Ահա այն մեծախորհուրդ եւ

ոնց չլինելու վերայ մորմոքուելով՝ յառաջ եմ տանում {իմ} տխուր Յիշատակարանը, եւ որոնց միայնակ ծնողը ճանաչ

մարդ համարում է իւրեան մասնաւոր։ Նա ասում է. " {Իմ} ի՞նչ գործն է, թող ինչ կամին, առնեն "՝ առանց մտ

ջ։ Ափսո՛ս, որ սրտիս ցաւը եւ կսկիծը, պատճառուած {իմ} սիրելի ազգակիցների լուսաւորութեան մասին անհոգութե

րախադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, որ գալու էր ինձ՝ {իմ} Արարչի ատեանը տանելու համար: Այստեղ, շատ ան

սրտի համար: Մի անփարատելի տխրութիւն է գալիս {իմ} վերայ, երբ մտածում եմ, թէ իմ սիրական Հայը, առա

տխրութիւն է գալիս իմ վերայ, երբ մտածում եմ, թէ {իմ} սիրական Հայը, առաջնորդուած լինելով մինչեւ այժմ օ

մ օբսկուրանտների ձեռքով, կարդալով Յիշատակարանս՝ {իմ} միայնութեան եւ տխրութեան զաւակը, ծիծաղելու էր իմ

իմ միայնութեան եւ տխրութեան զաւակը, ծիծաղելու էր {իմ} վերայ, ծաղր առնելու ինձ, եւ, դեռեւս մի կարեկցո

ս կարդացող Հայը, ինչո՞ւ ապա վառեցիր, բորբոքեցիր {իմ} մէջ մի ազգասիրութեան անշիջանելի կրակ, ինչո՞ւ այդ

բոքելով այդ կրակը, մինչ նա, փոխանակ ջերմացնելու {իմ} սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու էր իմ

իմ սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու էր {իմ} ներսը: Նախախնամութիւն, խնայէ՛ ինձ... Նախախնամո

ամութիւն, խնայէ՛ ինձ... Նախախնամութիւն, խնայէ՛ {իմ} սիրական ազգին. Նախախնամութիւն... Զ. Օ

հով որսալ ազգի բարեացակամութիւնը: Դորա հակառակ, {իմ} ուղղութիւնը ա՛յլ է բոլորովին՝ ճշմարիտը ասել եւ կ

ւմ եւ այնուհետեւ դառնալու էր ինձ թշնամի, այդ եւս {իմ} փոյթը չէ. պատճառ, այն փառք ու պատիւը եւ այն անա

որ հետեւանք էին գիտակցութեան եւ ուղղախոհութեան: {Իմ} համար միեւնոյն է մի յիմար մարդու ինձ պատուելը կամ

տ գովասանութիւններ եւ տաղեր գրելով՝ չկամիմ պղծել {իմ} գրիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը թողում եմ սուտ ազգ

որ այդպիսիների խօսքը, կարծիքը, ցնորաբանութիւնքը {իմ} համար մի ժանգոտ կոպէկի արժանաւորութիւն չունին, ո

ախութիւն էր ցօղում երկնքից: Պիտի իմանալ, որ {իմ} կեանքը մի հիւսիսային գիւղի մէջ շատ միօրինակ է եւ

շատ ուրախանում եմ, եթէ մի նշանաւոր հիւր գալիս է {իմ} մօտ, որովհետեւ նորա գնալուց յետոյ իսկոյն հարստան

ատակարանս։ Նոյնպէս ուրախանում եմ, եթէ ստանամ եմ {իմ} բարեկամներից նամակ եւ ծանօթութիւնք, որ, զբաղեցն

ութիւնք, որ, զբաղեցնելով ինձ, կարող էին ցրուել {իմ} տխրութեան ամպերը: Բայց այս եւս կայ, որ ես մ

Բայց այս եւս կայ, որ ես միայնակ չեմ վայելում {իմ} կեանքը, բացի ձանձրոյթից եւ տխրութենից, որին չեմ

ոյթից եւ տխրութենից, որին չեմ ցանկանում հաղորդել {իմ} ընթերցողքը կամ բարեկամքը, եւ եթէ մի նշանաւոր բան

ս ինքս նոյնպէս Սամսոն գնացել էի մի ամիս ժամանակով {իմ} առեւտրական գործերի համար. այդ էր ահա եւ իմ լռութ

նակով իմ առեւտրական գործերի համար. այդ էր ահա եւ {իմ} լռութեան պատճառը: Յոյս ունիմ, որ այսուհետեւ կեն

ղանում եմ պատասխանել: Ասածիս ապացոյցը կը տեսանես {իմ} մի քանի նկատողութենից Պ. Իսահակեանցի պատասխանու

ողութենից Պ. Իսահակեանցի պատասխանու վերայ ընդդէմ {իմ} առաջին նկատողութեանը, որ, ուղարկելով քեզ, խնդր

յնքան սիրել եմ Պ. Իսահակեանցին, որ երեկի առաւօտ {իմ} բոլոր ժամանակը շոգենաւի վերայ պարապած էի նկատողու

տութեան կանոններին"։ Պ. Իսահակեանցը, կարդալով {իմ} յօդուածը, փոխանակ շնորհակալութիւն մատուցանելու ի

րկրորդ՝ պիտի ասել, որ Պ. Իսահակեանցը փախչում է {իմ} առաջարկած հարցմունքին ուղղակի պատասխանելուց. երե

ր անձը արդարացուցած: Այդպէս չէ։ Ես պահանջում եմ {իմ} հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ պատասխանը, իսկ նորա ասած

սածներին կը պատասխանեմ մեծ ուրախութեամբ: Սոքա են {իմ} խնդիրները, որ հրատարակուեցան " Հիւսիսափայլի " հի

չէ՞։ Ասես, թէ դանակով կտրել, ձգել է տնաքանդը: {Իմ} ՝ Պ. Իսահակեանցի սիրելու մի պատճառը նորա այս սրա

ինչպէս բարի սիրտ ունի պարոնը. ամենեւին խափան չէ {իմ} Անգլիա գնալուն: Հաւատալով նորա բարեսրտութեան վեր

լը լուսաւորութեան գործի մէջ: Պ. Իսահակեանցը {իմ} միտքն է ձգում հինգերորդ դարը եւ ասում է, թէ " Խո

պատահեցան եւ ի՛նչպէս կատարեցին իւրեանց ասպարէզը, {իմ} սիրտը չէ դիմանում մի առ մի նկարագրել: Ես տեսանու

եւ չէ յայտնում, թէ ո՞վի ում հետ խօսելու վերայ է {իմ} կասկածը, եւ այդ բանի հետ ինչ յարակցութիւն ունի մ

Պ. Իսահակեանցի հետ: Բայց նա, առանց լուծանելու {իմ} երկբայութիւնը, մէջ է բերում մեծատունների եւ հոգե

տամարդիկ շինելով։ Բայց զուր է անհանգիստ լինում. {իմ} համար միեւնոյն է ազգուրաց մեծատունների եւ իշխաննե

, թէ կասկածաւոր մարդու վիճակը կարող եմ տեսանել, {իմ} ողորմած պարոն Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ նկարագրութեն

, որ եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլը մի պակասութիւն տեսանէ {իմ} վերայ, այնքան ազնիւ կը լինի, որ նախ եւ յառաջ ին

որան՝ ցանկանալով աւելի կատարելութեան մէջ տեսանել {իմ} արժանաւորութիւնը, ես եւս անխնայ կը պատժեմ Պ. Կո

հետեւ բուն անմտութիւն է: Բայց արի տես, որ ես եւ {իմ} նման մարդիկ շատ, թող ասել եւ " Հիւսիսափայլ " կտր

. Իսահակեանցը, ասելով " երանի՛ կը լինէր, որ եւ {իմ} բաղդը յաջողէր այդ համալսարաններումը մի հիմնաւոր կ

ը մի հիմնաւոր կրթութիւն առնելու ", համաձայնում է {իմ} իստակ սրտից տուած խորհրդին՝ մի բարեկարգ դպրոցում

դնել սուրբ գիրքը, բոլորովին հրաժարւում եմ նորան {իմ} զաւակի կնքահայր շինելու մտքից, որովհետեւ կնքահայ

Մի զարմանալի բան եւս ասում է Պ. Իսահակեանցը, թէ {իմ} քարոզութիւնը եւ նպատակը ամենեւին համաձայն չէ իմ խ

է իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը ամենեւին համաձայն չէ {իմ} խօսքերին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը այլ

նպատակը ամենեւին համաձայն չէ իմ խօսքերին, ուրեմն {իմ} քարոզութիւնը եւ նպատակը այլ բան են եւ խօսքերս՝ ա

այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղից իմացաւ Պ. Իսահակեանցը {իմ} քարոզութիւնը եւ նպատակը, եթէ ոչ իմ խօսքերից, եւ

. Իսահակեանցը իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը, եթէ ոչ {իմ} խօսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքերից բաղկանու

նպատակը, եթէ ոչ իմ խօսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ {իմ} խօսքերից բաղկանում էր իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը

երից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքերից բաղկանում էր {իմ} քարոզութիւնը եւ նպատակը։ Այլապէս չէր կարելի. պա

երսիսեան ազգային փոքրիկ ուսումնարանը հաւատարիմ չէ {իմ} սրտին, ո՛, գիտէ՝ ինչ պատճառաւ եւ այլն: Ինչ որ

իտէ՝ ինչ պատճառաւ եւ այլն: Ինչ որ վերաբերւում է {իմ} ցանկութեանը եւ դպրոցների որպիսութեանը, Պ. Իսահա

Հաղպատ), չէ կարող երբէք մի ուրախութիւն գոյացնել {իմ} մէջ, մինչեւ դա օրինաւոր կերպով եւ իրաւունքով արժ

սկանայ Պ. Իսահակեանցը, թէ որպիսի դպրոց կամէի ես {իմ} ազգի համար: Պ. Իսահակեանցը վիրաւորուել է իմ

իմ ազգի համար: Պ. Իսահակեանցը վիրաւորուել է {իմ} ասելուցս մեծատունների մասին, թէ մարմին էին դարձա

ճշմարտութիւնը, որի դրօշակի տակ զինուորուած է եւ {իմ} նուաստութիւնը, է Աստուծոյ ճշմարտութիւնը՝ անմասն

ափը: Լերմոնտովի մարգարէին չեմ նմանեցուցել ես {իմ} անձը, այլ, մէջբերելով այդ ոտանաւորի հատուածը,

եանցին: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ մի քանի {իմ} նման, գուցէ եւս առաւել գիտուն անձինք կարողացել է

ան, գուցէ եւս առաւել գիտուն անձինք կարողացել էին {իմ} մարդկօրէն սխալանքը լուսաբանել եւ ազգի վերաբերեալ

ի նոր զարմանք. պատճառ, առաջին անգամ հրապարակեցի {իմ} գրաւոր վաստակը Պ. Իսահակեանցի յօդուածի պատճառով

չունէի, որ Պ. Իսահակեանցի խելօքները կարողանային {իմ} սխալանքը լուսաբանել, չգիտեմ՝ ինչպէս պիտոյ է հաս

: Բայց մի խորհուրդ ասեմ Պ. Իսահակեանցին. ես եւ {իմ} նման մարդիկ շատ հաւատացած լինելով, որ չէ վերջանո

հ է ցոյց տալիս ինձ՝ " առանց դիտողութեան թողնելով {իմ} անվերջանալի վէճը աբեղաների հետ"։ Մինը հարցանէ,

, եւ նոցա գործը՝ յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան: {Իմ} աչքումը այն մարդիկը, որ պարապում էին այսպիսի գոր

եր Յիշատակարանը կարդացողներից մինը: Ահա {իմ} ստացած ծանօթութիւնքս եւ նամակներս։ Բացի սորանից

անհաւատ մարդերի հետ գործ չունիմ, դու ծիծաղում ես {իմ} վերայ: - Ի՞նչ ծիծաղելու բան կայ. ես քեզանի

ի փոփոխութեան պատճառը... - Մի՞թէ մոռացել ես {իմ} տեսած երազը, - պատասխանեց Պ. Բէգզադէն: - Չ

: - Ցնորք... Ցնորք, բայց այդ բանը մաշում է {իմ} հոգին: Դորա հետ միացաւ եւ այժմեան պոչաւոր աստղի

նաչը եւ կարմիրը ո՛չ ոք չէ տեսել մինչեւ այժմ: Եթէ {իմ} մասին հարցանէք, ես կ՚ասեմ ձեզ, որ իմ կեանքը սկս

այժմ: Եթէ իմ մասին հարցանէք, ես կ՚ասեմ ձեզ, որ {իմ} կեանքը սկսած այն օրից, երբ յիշում եմ ինձ, մինչե

ծ էր կամ լինում էր մեր տարաբաղդ ազգի օգտի համար, {իմ} անձնականը եւ ստացականը այն օրիցն եմ ես ուրացել,

նայել եմ մարդկութեան վերայ: Այս պատճառով, որպէս {իմ} մասնաւոր, ինձ միայն վերաբերելի վիշտը չէ կարող աւ

ս վերջին տասն նոր տարիքը ի՜նչ բաների վկայ են եղել {իմ} հետ միասին, ի՜նչ ողբալի եւ արտասուելի գործերի ակ

ալիս մտածելու, որ առաւել օգտակա՛ր է քեզ, քան թէ {իմ} երեքկոպէկեան այցելատոմսակը, որ, անտարակոյս, քե

ակում: Այս կարճ յառաջաբանութեամբ սկսանում եմ ահա {իմ} Յիշատակարանի տարեկան շրջանառութիւնը, որ հիւանդու

հասկացայ: Մի քանի օր սորանից յառաջ, գալիս է {իմ} մօտ ծանօթներիցս մինը, որին դուք չէք ճանաչում, վ

չում, վասնորոյ ձեր համար միեւնոյն է, եթէ ես այդ {իմ} ծանօթը անուանեմ Գուլի-Շամամա։ Եւ այսպէս, գալով

ծանօթը անուանեմ Գուլի-Շամամա։ Եւ այսպէս, գալով {իմ} մօտ, պատմում է ինձ Գուլի-Շամաման, թէ Պ. Բէգզադ

որ ես տկար մարդերի կողմից բամբասանքի տակ եմ ձգել {իմ} անձը, եզրակացուցել է, թէ հա՛, այս է, որ կայ,

լ խայթոցներով... Բայց Գուլի-Շամաման չէր եկած {իմ} մօտ քսութեան համար, չէր եկած, որ պատմէ Պ. Բէգզ

նան. " Իմացի՛ր, կո՛մս, որ դա քո եղբայրն էր... {Իմ} մօր վրէժը դուրս է եկած արդէն... "։ Մինչդեռ

ժամանակ առ ժամանակ բացագանչելով: Երբ աւարտեցի ես {իմ} պատմութիւնը, ասաց. - Զարմանք բան, ինչպէ՞ս

եմ Գուլի-Շամամային. - Ի՛նչ լաւ պատահեց քո՝ {իմ} մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ գրելը, իսկ իմ՝ նո

քո՝ իմ մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ գրելը, իսկ {իմ} ՝ նորա ազգաբանութիւնը իմանալը...: Ինչեւիցէ

եթէ շարունակեցին այն ազնիւ տպաւորութենների կարգը {իմ} հոգու վերայ, այլ բոլորովին տակ ու վերեւ բերեցին

հոգու վերայ, այլ բոլորովին տակ ու վերեւ բերեցին {իմ} հոգին... Պատմաբանական չորս հատուածով եղերերգ

որ ուշադրութիւնը: Կատակերգութիւնը՝ " Վա՛յ, {իմ} կորած յիսուն ոսկի " անունով, մի քանի նկարագիրք մ

ուի նամակը ձգելով Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարում եմ {իմ} պարտականութիւնը: Ինչպէս երեւում է, այդ անունի տ

ընթերցողք, մի հօրեղբայր ունիմ, որ միշտ քննում է {իմ} բոլոր առանձնական գրուածքս անգամ: Իմ անունով

քննում է իմ բոլոր առանձնական գրուածքս անգամ: {Իմ} անունով ուղարկուած, բայց անմիջապէս " Հիւսիսափայլ

վ ուղարկել էր ինձ։ Աւելի ոչինչ չեմ կարող առնել. {իմ} ձեռքում ոչինչ չկայ: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է Յիշ

Յիշատակարանիս, այո՛, այդ այլ բան է. այդտեղ ես {իմ} Յիշատակարանի անմիջական տէրն եմ։ Միայն խնդրում եմ

եմ։ Միայն խնդրում եմ ամէն մի մարդուց, որ խնայեն {իմ} Յիշատակարանը, եւ բան ուղարկելու ժամանակ աշխատեն

պէս յայտնի է մեր ընթերցողներին, բաղդը վիճակել էր {իմ} համար հիւսիսում հաստատել մի բնակութիւն, եւ ահա գ

ւած միայնակ եւ անմխիթար ողորմելի բնակութեան մէջ, {իմ} կոմսութեան ողբալի աւերակների վերայ: Այդ տունը,

ը, ուր այժմ բնակւում եմ ես, եւ որ երբեմն եղած է {իմ} պապերի բնակարանը, տեսել է շատ ցրտաշունչ փոթորիկն

՝ դուռը, նստած եմ, թէ ո՛վ արդեօք շնորհ կը բերէ {իմ} մօտ կամ ո՛ր բարեկամս կը շտապէ մխիթարել ինձ իւր նա

բաների, ստորագրել քեզ այն տխուր անցքը, որ անցաւ {իմ} գլխից: Այսպէս, ահա, սկսանում եմ իմ պատմութիւնը

, որ անցաւ իմ գլխից: Այսպէս, ահա, սկսանում եմ {իմ} պատմութիւնը, առանց ճարտար ներածութենների, եւ խո

աւարկութիւնը կապուեցաւ, երբ ես մի փոքր թեթեւացայ {իմ} առեւտրական անվերջանալի գործերից, մտածեցի ընթերցա

զրահաւորուած արիւն-կզակ Լեզգիներ։ Տեսանելով, թէ {իմ} կողմից ամենայն որեւիցէ ընդդիմութիւն կարո՛ղ է ինձ

ց յետոյ որոշեցի նայիբի անունը տալ՝ յուսալով, թէ {իմ} ՝ այդպիսի մարդու հետ բարեկամ լինելը կարող է մի փո

արդու հետ բարեկամ լինելը կարող է մի փոքր կշիռ տալ {իմ} անձին, թէ կարող է մի փոքր մեղմել գերի վարողների

արող է մի փոքր մեղմել գերի վարողների կոշտ ընթացքը {իմ} հետ, բայց մի՛ ասա, այդտեղ է եղած իմ մեծ տարաբաղ

ոշտ ընթացքը իմ հետ, բայց մի՛ ասա, այդտեղ է եղած {իմ} մեծ տարաբաղդութեան սկիզբը: - Խալիլ նայի՞բ,

եզուագիտութիւնը շատ լաւ բան է. ապա ի՛նչ կը լինէր {իմ} վիճակը, եթէ ես չիմանայի նոցա լեզուն, եթէ հարկադ

ր պարտքը չվճարելով, այլեւ ամենայն կամակորութեամբ {իմ} հետ օրինաւոր եւ հիմնաւոր հաշիւ տեսանելուց փախչելո

ւոր հաշիւ տեսանելուց փախչելով, պատճառ է եղել այս {իմ} վատաբաղդութեանս: - Վատաբաղդութեա՞ն, մի՞թէ ք

ատաբաղդութի՞ւն է, եւ դու, այս րոպէիս գտանուելով {իմ} ձեռքում, յանդգնո՞ւմ ես այդ խօսքը ասել: - Խն

ւմ ես այդ խօսքը ասել: - Խնդրում եմ չբարկանալ {իմ} վերայ, եթէ ես չկամեցայ կեղծաւորուիլ ձեր առաջեւ,

թիւն կը համարեմ ինձ, եթէ ո՛րեւիցէ գնով խլուած էր {իմ} ազատութիւնը: Մեր կրօնի արդիւնքը ազատութիւնն է,

եւ ճանաչում եմ սեւը եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը {իմ} ախորժակի յարմար բան չէ, եւ, մանաւանդ, ներեցէ՛ք

, դէմ յանդիման տեսանելով ամենայն բան, կը ճանաչես {իմ} քարոզութեան ճշմարտութիւնը: - Ես արդէն ասացի

, իսկոյն կը տեսանես նորա թերութիւնը: Մի կարճ բան {իմ} կեանքից պատմեմ քեզ օրինակի համար: Ես ծնած էի Սու

որա ճակատին: Բայց Շամիլը այդ մտքի վերայ չէր։ Նա {իմ} հետ վարւում էր ամենեւին այնպէս, որպէս մի որսորդ

ռքից դուրս գալ, եւ, այս կերպով ապահոված լինելով {իմ} ներկայութիւնը, թոյլ չտուեց իւր բարկութեանը վառու

, երեխայութենից ուսել էի խնդրել Աստուծուց թողուլ {իմ} մեղքը՝ խոստանալով իմ կողմից թողուլ ուրիշներինը:

էի խնդրել Աստուծուց թողուլ իմ մեղքը՝ խոստանալով {իմ} կողմից թողուլ ուրիշներինը: Բայց աւա՜ղ... մարդկա

երես կանգնած էի Շամիլի առաջեւ, ո՛րտեղ մնացել էր {իմ} սառնարիւն դատողութիւնը, այն չափը, որով միայն ճշ

րգ կարծիքը ազատութեան եւ մեր կրօնի վերայ, կէս մի {իմ} ատելութիւնը դէպի նորա ստրկական կրօնը, դէպի նորա

ինձ Նախախնամութիւնը. այս բոլորը միասին դղրդեցին {իմ} հոգին եւ պատճառ տուեցին այդ խօսքերը խօսելու:

ամիլը պատասխանեց ինձ. - Սուտ չէ՛ քո կարծիքը {իմ} հայեացքի մասին կրօնի վերայ, ես այնքան լայն հոգի

անի մարդ եմ, որ կարող եմ ամենայն կրօն բովանդակել {իմ} մէջ: - Ափսո՛ս, որ կէս դար յառաջ չենք ծնած,

րեմն առանց ամենայն վնասի ինձ պիտոյ է արձակէք դէպի {իմ} աշխարհը, որովհետեւ ամենայն իշխանութիւն՝ չարաչար

մ, - արեց Շամիլը, - դու ուրախ կը լինէիր, որ ես {իմ} ձեռքով առնէի քո դատաստանը, բայց ի՛նչ հարկաւորութ

ի՛նչ հարկաւորութիւն ունիմ անհաւատի արիւնով պղծել {իմ} ձեռքը: Տարակոյս չկայ, որ դու յանցաւոր ես եւ մահ

կը լինիմ ձեզանից, եթէ առիթ տաք ինձ գործ ունենալ {իմ} աշխարհի կառավարութեան հետ, որ, անտարակոյս, բիւ

եմ եւ այնքան մեծ, որ ձեր կայսրը արժան է համարում {իմ} հետ պատերազմել: Իմ որդին, Պետերբուրգում կրթուած

ր ձեր կայսրը արժան է համարում իմ հետ պատերազմել: {Իմ} որդին, Պետերբուրգում կրթուած լինելով, ունի շատ

ձեր գրութիւնը։ Ամենեւին ո՛չ, դուք կարող էք գրել {իմ} մասին ում կամիք, բայց այն մարդը, որին գրելու էի

իւն էր ձեր համար: - Դուք կարո՛ղ էք հասկանալ {իմ} ասածների ճշմարտութիւնը, եթէ մի փոքր մտածէք միայն

լքին: Նայիբները, որ նստած էին նորա մօտ, լսելով {իմ} խիստ խօսքերը, երբեմն երբեմն զարմացական " մեղաներ

ւթիւնքը կտրուեցան, եւ ես կանգնած սպասում էի լսել {իմ} դատակնիքը: Մտքումս դրել էի, թէ, անտարակոյս, մ

. չգիտեմ՝ ինչ էր պատահել այդ մարդուն, երեւի թէ {իմ} հաստատ եւ խիստ խօսակցութիւնը, հոգեբանաբար ներգոր

ձեալ տարան եւ փակեցին գոմի մէջ: Այսպէս անցաւ {իմ} առաջին տեսութիւնը: Առանց ամենայն այցելութեան

առութիւնը. ազատութեան արժէքը աւելի վեր բարձրացաւ {իմ} աչքում, եւ այդ օրից ուխտեցի վերջին արիւնս թափել

լ ազատութեան անունի վերայ: Այդ միջոցը դարձաւ {իմ} համար մի գեղեցիկ ուսման ժամանակ, այդտեղ աւելի հի

փայական խնդիրների վերայ: Այդտեղ վերստին նուիրեցի {իմ} անձը, իմ կեանքը մարդկութեան օգտին, այդ միջոցին

դիրների վերայ: Այդտեղ վերստին նուիրեցի իմ անձը, {իմ} կեանքը մարդկութեան օգտին, այդ միջոցին, մանաւանդ

յդ միջոցին, մանաւանդ, վեր բարձրացան դէպի երկինք {իմ} ջերմեռանդ աղօթքի խունկերը, եւ Ամենաբարձրեալը գթա

մեռանդ աղօթքի խունկերը, եւ Ամենաբարձրեալը գթացաւ {իմ} վերայ: Մի երեկոյ երկար մտածութեններից յետոյ

.. Ի՜նչ տեսակ երազներ, ի՜նչ պատկերներ ներկայացան {իմ} հոգու առաջեւ, բայց հարկաւոր չէ այդ բաները գրել ա

չէիր այն տպաւորութենների մասին, որ գործուել էին {իմ} վերայ: Այս պատճառով իմ երազներից գլխաւորը ստորագ

ի մասին, որ գործուել էին իմ վերայ: Այս պատճառով {իմ} երազներից գլխաւորը ստորագրում եմ այստեղ, բայց այ

բարեկամութեան անունով հարկադրւում ես կատարել այս {իմ} ցանկութիւնը՝ իմ պատիւը ժողովրդի աչքումը պահելու

ունով հարկադրւում ես կատարել այս իմ ցանկութիւնը՝ {իմ} պատիւը ժողովրդի աչքումը պահելու համար: Եւ ա

որան: Մօտեցայ եւ ողջունում եմ: Նա, փոխանակ {իմ} ողջոյնը ընդունելու, դէպի երկինք վեր բարձրացրեց ի

քերը եւ վշտահար աչքերը, եւ ասաց. - Աստուա՛ծ {իմ}, Աստուա՛ծ իմ, այստեղ եւս հանգիստ չկայ մարդերից

ր աչքերը, եւ ասաց. - Աստուա՛ծ իմ, Աստուա՛ծ {իմ}, այստեղ եւս հանգիստ չկայ մարդերից, այստեղ եւս չ

ս խօսքերը ասաց՝ առանց ուշադրութիւն դարձուցանելու {իմ} վերայ։ Յետոյ, որպէս թէ կերպարանափոխ լինելով, շ

զ, իսկ թէ ինչ է քո մէջ այն, որ այդպէս ներգործեց {իմ} վերայ, չեմ կարող հաշիւ ու համար տալ ինձ: Մի

աշիւ ու համար տալ ինձ: Մի պարկեշտ ժպիտ խաղաց {իմ} անծանօթ հանդիպակացի շրթունքի վերայ: - Ես մի

րայ: - Ես մի խեղճ մարդ եմ, - ասաց նա, - եւ {իմ} մէջ, բացի հիւանդութենից, ոչինչ չկայ: Դու զարմա

կայ: Դու զարմացնում ես ինձ՝ պատմելով, որպէս թէ {իմ} ներկայութիւնը այդպիսի տպաւորութիւն էր գործել քո վ

մ եմ ես մի մարդ, որ այդպէս քնքշութեամբ խօսում էր {իմ} հետ: Մինչեւ այժմ, բացի բամբասանքից, քսութենից

բարի՛ եմ ցանկացել ամեն մի մարդու, գիտէ, որ այդ {իմ} սուրբ եւ մաքուր ցանկութիւնը պատճառ է եղել իմ հալա

այդ իմ սուրբ եւ մաքուր ցանկութիւնը պատճառ է եղել {իմ} հալածանքին անիրաւ եւ բռնակալ մարդերի կողմից:

բռնակալ մարդիկ հարստահարել են նորան ", դղրդեցին {իմ} հոգին, թէեւ երազում չէի զգում, որ գտանւում եմ գ

դառն տպաւորութիւնը մի մասնով դեռեւս անհետացած չէր {իմ} ուղեղից: - Անիրաւ եւ բռնակալ մարդերի կողմի՞ց

րի վրէժը: - Ես քրիստոնեայ եմ, - կտրեց խօսքս {իմ} անծանօթ սիրելին. - ես չէ պիտոյ մտածեմ վրիժառութե

- Ես կարօտ եմ կարեկցութեան, ես հիւանդ եմ, եւ {իմ} հիւանդութեան պատճառը դուրս է իմ կազմուածքի միջից

ես հիւանդ եմ, եւ իմ հիւանդութեան պատճառը դուրս է {իմ} կազմուածքի միջից: Ցաւը, որ տանջում է ինձ, դեռե

եւ ամեն ժամ կարդալով նորան, ասես թէ մոռանում էի {իմ} ցաւերը, ասես թէ մի զովացուցիչ բալասան թափւում էր

ես թէ մի զովացուցիչ բալասան թափւում էր այդ կտակից {իմ} թարախոտ եւ փտած վէրքերի վերայ: Բայց նախանձոտ մար

յց տուեց մատով մօտակայ ուռիների անտառը), խլեցին {իմ} ձեռքից այդ կտակը... Այստեղ հեկեկանքը եւ արտա

- Ինձ ասացին այդ խլողքը, թէ մահաբեր կը լինի {իմ} համար այդ կտակը, ինձ ասացին, թէ ես չեմ կարող հա

": " Չկամիմ լսել, եւ ո՛վ դրել է ձեզ հոգաբարձու {իմ} վերայ. մի՞թէ Նախախնամութիւնը գայլին հոգաբարձո՞ւ

դուք՝ գիշերադէմ մարդիկ"։ Բայց ականջ դնող չեղաւ {իմ} բողոքին։ Նոցանից մինը, համարեա թէ բռնութեամբ յա

Նոցանից մինը, համարեա թէ բռնութեամբ յափշտակելով {իմ} մօտ գտանուած բոլոր արծաթը, տուեց ինձ ահա այս կապ

այս կապոցը՝ ասելով, թէ դորա մէջ կարող եմ գտանել {իմ} ցաւի ճարը: Ո՜հ, թէեւ շատ արտասուք թափեցի՝ բաժա

կտակից, բայց այնուամենայնիւ փոքր էր. նորա գրողը {իմ} արտասուքից շատ արիւն էր թափել այդ կտակը վաւերացնե

, - պատասխանեց խորհրդական ծանօթս եւ նետեց կապոցը {իմ} առաջեւ՝ նշանացի առնելով, որ բանամ նորան: Ե

, ուրիշ այլ ոչինչ: - Տեսանո՛ւմ ես, - ասաց {իմ} հետ խօսողը թոյլ ձայնով, - այդ հազար կարկատաններո

, որ չարտասուեմ: Միւս կողմից՝ մի զմայլանք եկաւ {իմ} սրտի վերայ՝ տեսանելով, որ այդպիսի քնքուշ սրտի տ

Ես Հայ եմ, - պատասխանեց, - եւ աւելի ոչինչ: Եթէ {իմ} մարդկութիւնը բաւական չէ քո համար, որ կարեկից լին

ան չէ քո համար, որ կարեկից լինիս ինձ, թո՛ղ գոնէ {իմ} Հայութիւնը շարժէ քո սիրտը եւ հոգին: Ես որդի եմ մ

ազգից ես դու, բայց ով եւ լինէիր, մի՛ արհամարհիր {իմ} անձը, մի՛ անարգիր իմ ազգը այդ պակասութենների պատ

եւ լինէիր, մի՛ արհամարհիր իմ անձը, մի՛ անարգիր {իմ} ազգը այդ պակասութենների պատճառով, որովհետեւ նա է

առով, որովհետեւ նա է այն միակ առարկան, որ մօտ է {իմ} սրտին եւ հոգուն, որովհետեւ նորա արիւնը շրջանառու

, որովհետեւ նորա արիւնը շրջանառութիւն է կատարում {իմ} երակների մէջ, որովհետեւ գիշեր ցերեկ նորանով զբաղ

մբ փաթաթուեցայ նորա վզին եւ այնպէս աղաղակեցի, որ {իմ} նոյն իսկ ձայնից զարթելով քնից, չէի կարող հաւատալ

մարդ լինել ե՛ւ քեզ, ե՛ւ քո ազգին, եթէ ծառայէիր {իմ} մօտ: - Իմ՝ ձեր մօտ ծառայութիւնը ի՞նչ յարակց

քեզ, ե՛ւ քո ազգին, եթէ ծառայէիր իմ մօտ: - {Իմ} ՝ ձեր մօտ ծառայութիւնը ի՞նչ յարակցութիւն կարող էր

տ ծառայութիւնը ի՞նչ յարակցութիւն կարող էր ունենալ {իմ} ազգի օգտի հետ: - Հը՛մ... Ես քեզ հնարներ կը

չ Ալիուն եւ ո՛չ նաեւ Այիշա-Ֆաթիմային։ Անհետացի՛ր {իմ} աշխարհից ինչ ճանապարհով որ եկար, միայն մի՛ մոռան

է ձանձրացնեմ ընթերցողքս, որ մինչեւ այժմ սիրել են {իմ} Յիշատակարանը, ուստի թողնում եմ այլ բաների մասին

նաց Յիշատակարանումս: - Ո՛վ Յիշատակարան՝ դու {իմ} առաջին եւ վերջին մխիթարութիւն, արդարամիտ եւ բարե

նձ եւս ձգես քո մէջ, եւ, առանց վերահասու լինելու {իմ} դրութեանը, ծուլութեան դրոշմ չդնես իմ վերայ: Ես

սու լինելու իմ դրութեանը, ծուլութեան դրոշմ չդնես {իմ} վերայ: Ես քո համար երբէք ծուլացած չեմ. միթէ մոռ

ազդեցութիւն ունէին մեր ազգի կեանքի վերայ: - {Իմ} համար ասում են, թէ շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով

ում են, թէ շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, եւ թէ {իմ} բովանդակած բաների մասին նախընթաց տեղեկութիւն չուն

, որ գուշակում ես: - Ո՛չ, ես մարգարէ չեմ եւ {իմ} ապագայի մասին գուշակութիւնը հիմնւում է անցած եւ ն

ւանդ որ այդ բաները համարեա թէ յարակցութիւն չունին {իմ} նուիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՛նչ օգուտ ինձ

ան, ամեն մի կրթուած ու բարեկարգ ազգ պատճառում էր {իմ} մէջ մի տրտում մտածութիւն, որ սիրելի չէ Հայերին,

խօսելու ծարաւը խեղդում էր ինձ. խօսք, որ մօտ էր {իմ} սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն դարձել էր իմ կե

էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն դարձել էր {իմ} կեանքը, իմ հոգին, իմ արիւնը եւ ուղեղը: Վեր

եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն դարձել էր իմ կեանքը, {իմ} հոգին, իմ արիւնը եւ ուղեղը: Վերջապէս բարոյա

որ վաղուց արդէն դարձել էր իմ կեանքը, իմ հոգին, {իմ} արիւնը եւ ուղեղը: Վերջապէս բարոյական ոյժը յա

ոյժը յաղթահարեց ֆիզիկական թուլութիւնը, զօրացուց {իմ} ջղերը, եւ ահա ձեռքիս մատերը կարողանում են գրիչ ս

նը ապացուցանելու համար: Չկամիմ դարձեալ մէջ բերել {իմ} առ ու տրական գործերիս ընթացքը, որովհետեւ նոքա ոչ

ցութիւն չունին այն բանի հետ, որ վաղուց սրբացած է {իմ} եւ քո համար: Սկսանում եմ նորանից, որ այս օր

, այնպէս, որ կարող եմ մաքուր խղճմտանքով յայտնել {իմ} կարծիքը: Գրքի բովանդակութիւնը եւ բնաւորութիւ

ւթիւն եւ կարէի ի սպառ խափանել, եթէ ներգործութիւն {իմ} լինէր ձեռնտու առաջնորդաց: Սերոբէ Արքեպիսկոպոսն կ

նքը եւ բանաստեղծական մեծ կախարդը, վաղուց դրել էր {իմ} մէջ մի ցանկութիւն՝ Տօըր եւ Վինդզօրը տեսանելու,

մեն մի սենեակ, ամեն մի յիշատակարան զարթեցնում էր {իմ} մտքի մէջ ֆրանսիական մրրկալից պատմութիւնը՝ սկսած

եան սէրը այնքան ծանր կշիռ, այնքան մեծ արժէք ունի {իմ} աչքում, որ այդ բանի համար թէ ինչի ասես պատրաստ ե

իւղի եւ երկաթի վաճառականութեան մասին, յայտնել էի {իմ} խորին ցաւակցութիւնը այն բանի վերայ, որ Նախիջեւան

Ազատ Աստուածն այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, {Իմ} հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն պարգեւել. Ես ան

. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ {իմ} անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ գիշերը ա

մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս {իմ} ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն որ ասա

կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութի՜ւն, դուրս թռաւ {Իմ} մանկական բերանից: - Ազատութի՞ւն, - ինձ կրկնեց

նեղ է: - Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - Թող որոտայ {իմ} գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ

ս կը հասանի իւր նպատակին, եւ ես կատարած կը լինիմ {իմ} խորհրդաւոր պարտականութիւնը: Թող չսրտնեղին տղ

վարձից, - շուտով պատասխանում է Բէգզադէն: - {Իմ} ռոճիկը հերիք չէ այդ պակասը լցուցանելու համար, -

- Ո՞րտեղից պիտի իմանամ: - Քեզ քաջ յայտնի է {իմ} գործակատարի նիւթական կարողութիւնը, - շարունակում

իաբանութեան եւ գժտութեան բոցը... Այդտեղ ունիմ ես {իմ} խորհուրդը... Ամուսինը, չկարողանալով կատարել իւր

ճառելով նորանց, կարողութիւն կը ստանայ վճարել ինձ {իմ} 33. 000 մանէթը՝ օտարներին մնալով 55. 000 մանէթ պ

ելու վարձը... - Նոցա ծնունդը չորանայ, նոքա {իմ} տունն են քանդել, - ասելով լցնում է քիթը թաբակով

ն իւր խանութի մէջ: Տղան աղաղակում է, եթէ չկամիս {իմ} ծառայութիւնը, ուրեմն իմ տեղը ուղարկի՛ր ինձ: Այս

աղաղակում է, եթէ չկամիս իմ ծառայութիւնը, ուրեմն {իմ} տեղը ուղարկի՛ր ինձ: Այս խօսքերի վերայ Բէգզադէն ե

ութեան հետեւանքը: Անմխիթար տխրութիւն է ձգել միշտ {իմ} սրտի վերայ մտածութիւնը, թէ աշխարհի երեսին գտանու

այն օրից...: Հա՛յ կանայք, ձեր հետ է այսօր {իմ} խօսքը։ Ազգի վերանորոգութիւնը եւ փրկութիւնը լոկ ե

ռանին եւ ոչնչանան: Երանի՜ թէ լսելի լինէր ձեզ {իմ} ձայնը, երանի՜ թէ մի քանի զոհ փրկէին իմ այս արտաս

լինէր ձեզ իմ ձայնը, երանի՜ թէ մի քանի զոհ փրկէին {իմ} այս արտասուախառն խօսքերը, որքա՜ն պիտի մխիթարուէի

3-ից, ինձ աւելի զարմացրեց, քան թէ համոզեց: Դու {իմ} առաջարկութենների ընդդէմ գրում ես ինձ, թէ անհնար

նդդէմ գրում ես ինձ, թէ անհնար է այժմ գլուխ բերել {իմ} խնդրած բանը, այսինքն՝ կազմել մի մատեան, ուր պի

չեմ ընդունում ո՛չ Քանթը եւ ո՛չ Հեգելը. նախ, որ {իմ} մտածութիւնքը եւ խորհելու ազատութիւնը չկամիմ երբէք

րեւոյթներից: Այսքան ծանօթութիւնը հերիք համարելով {իմ} հայեացքի եւ սկզբունքի մասին՝ շարունակում եմ խօսք

անկանային մասնակից լինել մի այդպիսի ընկերութեան: {Իմ} կարծիքը այնպէս է, որ եւ Ռուսսիայի Հայք յետ մնալո

ենահարկաւոր գործի մէջ: Հաւատարիմ առնելով Ձեզ {իմ} անդրժելի բարեկամութիւնը, մնամ եւ այլն Մեսրոպ

եռի, մօտեցնէր միմեանց գէթ սրտով եւ հոգով։ Մի՞թէ {իմ} եւ Ձեր Հայութիւնը գրաւական չեն մեր մտերմութեան,

պատուած է հոգիս ներկայ րոպէում: Չկարծէք, թէ {իմ} տխրութիւնը յառաջանում էր մի մասնաւոր կամ անձնական

, ընկնում են այդ վէճերի քամակից: Օտարոտի են Ձեզ {իմ} խօսքերը, այնպէս չէ՞։ Պարզեմ, որ հասկանաք:

ութեան համար, Հայերի ընդդէմ, եւ յոյս ունիմ, որ {իմ} ոչխարքը կը լսեն իմ ձայնին եւ այլն, եւ այլն, եւ

րի ընդդէմ, եւ յոյս ունիմ, որ իմ ոչխարքը կը լսեն {իմ} ձայնին եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն " (երես 232)

ԴՈՒԹԵԱՆ ՋԵՐՄ ՍԻՐՈՎ ՆՈՒԻՐՈԻՄ Է ՀԵՂԻՆԱԿԸ {ԻՄ} ՔԱՂՑՐ ԵՂԲԱՐՔ Կենդանութեան նուիրուած այ

ՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆԸ ՈՐՊԷՍ ՈՒՂԻՂ ՃԱՆԱՊԱՐՀ " {Իմ} աշխատութեան գաղափարքը միայն եզրակացութիւնք են, փ

ֆերմերին. " Այսչափ ժամանակ գործեցիր եւ մշակեցիր {իմ} հողը, ինձ հատուցիր այսքան վարձ, շնորհակալ եմ,

այսքան վարձ, շնորհակալ եմ, այսուհետեւ չեմ կարող {իմ} հողը տալ քեզ. ինձ հարկաւոր է։ Մի ուրիշ տեղ ճարի

ւր ձեռքում եւ հարկ դիպուածում պատերազմ պիտի մղէ, {իմ} հետ հաւասար, երկիրը աւազակի ձեռքից ազատելու համա

յս պահանջում եմ ձեզանից: Իսկ սորա փոխանակ, ես, {իմ} ազգի անունով, խոստանում եմ ձեզանից իւրաքանչիւր զ

նքով գնացող անհատին այնչափ հող, որչափ որ ինձ կամ {իմ} ազգի իւրաքանչիւր անհատին պիտի բաժին ընկնի: Խոստա

կամ գրաւ դնելու իրաւունք ունենալու, քանզի ես եւ {իմ} ազգի իւրաքանչիւր անհատը նոյնպէս չպիտի ունենայ գրա

զ հետ քո թշնամու ընդդէմ կպատերազմիմ... - Եւ {իմ} հաւասար իրաւունք եւ արտօնութիւն կ'ունենաս այն հող

ու՞ այդպէս շփոթում է եւ խռովում է քո խաղաղութիւնը {իմ} պարզ հարցմունքս, եւ կամենում ես բռնակալ հայեացքո

լ, ուրիշին ծառայել եւ այդ ծառայութեամբ հաց ճարել {իմ} ընտանիքի համար: Ազա՞տ եմ ես, եթէ տէր ունիմ, որ

քի համար: Ազա՞տ եմ ես, եթէ տէր ունիմ, որին եթէ {իմ} ազատութիւնը յայտնեմ բացարձակապէս, պիտի զրկեմ ապր

բացարձակապէս, պիտի զրկեմ ապրուստից ե՛ւ ինձ, ե՛ւ {իմ} ընտանիքս, ծառայ լինելուց դադարելով, եւ այս բոլո

ւ ճշգրիտ եղբայրութիւնը երեւան կելնէ: - Հողը {իմ} սեպհականութիւնս է... Խօսքը բերանը մնաց: Ա

ը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ առել, դրամով է գնել {իմ} հայրս, իմ պապս: - Ինձ ի՛նչ փոյթ: Բռնակալո

ակել, ես ձրի չեմ առել, դրամով է գնել իմ հայրս, {իմ} պապս: - Ինձ ի՛նչ փոյթ: Բռնակալութիւնը, որ

ն բոլոր նորա որդիքը անխտիր: - Բայց, եթէ ես {իմ} հողը կիսեմ քո հետ, ես կը քանդուիմ, ես մինչ ցարդ

մինչ ցարդ ապրում եմ նորանով. ի՛նչ կը լինի յետոյ {իմ} ժառանգների եւ իմ սերունդի վիճակը, երբ իմ հողի քա

եմ նորանով. ի՛նչ կը լինի յետոյ իմ ժառանգների եւ {իմ} սերունդի վիճակը, երբ իմ հողի քանակութիւնը փոքրաց

ի յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ սերունդի վիճակը, երբ {իմ} հողի քանակութիւնը փոքրացրել էի: - Դու մտածո

իսկ ես, որ ոչինչ ունիմ, ինձ ապրուստ պէտք չէ՞. {իմ} ժառանգները եւ իմ սերունդը, որ ինձանից յետոյ ոչին

չ ունիմ, ինձ ապրուստ պէտք չէ՞. իմ ժառանգները եւ {իմ} սերունդը, որ ինձանից յետոյ ոչինչ ստանալու չեն ին

այսինքն՝ քո աւելորդը կը չափաւորուի, որի հաշուով {իմ} պակասորդը կը լցուի, սակայն մի մոռնար, որ քո ցեղ

ր, որ քո ցեղը մինչ ցարդ վայելել է այդ հողը, իսկ {իմ} ցեղը միշտ զուրկ է մնացել նորանից: Այսօր դու կքան

արողութիւնը կը չափաւորուի, բայց, դորա փոխանակ, {իմ} ամբողջ սերունդը չէ պիտոյ այլեւս մահու եւ կեանքի մ

սառնութեամբ: Եւ ոչ միայն այսչափ. ուրանալով {իմ} կենդանութիւնը, ժխտում է ինձ, իմ կենդանութիւնը պ

չափ. ուրանալով իմ կենդանութիւնը, ժխտում է ինձ, {իմ} կենդանութիւնը պահելու համար պէտք եղած կարիքը կամ

ժխտողութեան, տակաւին իրաւունքի անունով խօսում է {իմ} հետ. " Ի՛նչ ես արել, որ ես համակրութիւն ցոյց տա

ութեան շղթայի ամենածանր օղի մինը: Հերիք չէ նորան {իմ} կենդանութիւնը, նա չկամի նորան ընդունել որպէս իրո

յ պիտի յօժարի ընդունել այն ժամանակ, երբ ցոյց տամ {իմ} իրաւունքը: Ա՛յս եւս հերիք չէ. նա իմ կենդանութիւ

րբ ցոյց տամ իմ իրաւունքը: Ա՛յս եւս հերիք չէ. նա {իմ} կենդանութիւնը պիտի խոստովանի միայն այն ժամանակ,

այն այն ժամանակ, երբ ստուգէ, թէ զօրութիւն ունիմ {իմ} իրաւունքը պաշտպանելու: Այս տողերը գրելու մի

rning!, - ասում է հեգնող Անգլիացին: Քանի որ {իմ} կեանքի խոստովանելը կապուած չէ նորա շահի հետ, նա

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Պապը, " {Իմ} թագաւորութիւնը այս աշխարհից չէ՛ " Ասողին երեսփոխա

բերութիւն չունիմ քո հետ, ի՛նչ պատճառով, հակառակ {իմ} կամքին, առնում ես եւ բռնութեամբ դնում ես քո կշռի

տէրութեանց հետ խօսում ես իրաւունքի անունով, իսկ {իմ} վերաբերութեամբ ինչի՞ համար ոտքի տակ ես կոխում նոր

ս կը հասկնամ քո խօսքը եւ, ընդհանուրի շահի մէջ եւ {իմ} սեպհական շահը տեսնելով, կ՚աշխատիմ ամենայն զօրութ

տկեցայ այսչափ գումար. մեռնելուց յետոյ թողնում եմ {իմ} ընտանիքին նոյնը, այլեւ մի քանի տուն եւ այլն եւ ա

եւ մի քանի տուն եւ այլն եւ այլն, ուրեմն, ինչպէս {իմ} կեանքը ապահով էր, նոյնպէս եւ իմ ժառանգները ապահո

ուրեմն, ինչպէս իմ կեանքը ապահով էր, նոյնպէս եւ {իմ} ժառանգները ապահովուած են"։ Նորա մտածութիւնը աւե

մարդը մեր ասածին պատասխանում է այսպէս. - Ես {իմ} հօրից ոչինչ ստացայ, ինքնին, առանց մի բան ունենա

, առանց մի բան ունենալու այսչափ վաստկեցայ միմիայն {իմ} աշխատութեամբ: Իմ որդիքը աւելի լաւ վիճակի մէջ պիտ

ենալու այսչափ վաստկեցայ միմիայն իմ աշխատութեամբ: {Իմ} որդիքը աւելի լաւ վիճակի մէջ պիտի սկսանեն իւրեանց

ոչինչ ունէի, իսկ որդոցս իւրաքանչիւրը պիտի ստանայ {իմ} կայքի կէսը, կամ քառորդը, կամ, ի վերջոյ, մի մա

վերայ աշխատին, եւ նոցանից իւրաքանչիւրը կը հասնի {իմ} կարողութեան չափին. այնպէս եւ նոցա որդիքը եւ այլն

- Չէ՛, փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդ, չէ՛, {իմ} պարոն, համաձայնիր, որ առանց հաշուի է քո յոյսը,

ես, քո կեանքը կախւում է այժմ ինձանից, այսինքն՝ {իմ} քեզ հաց տալուց կամ չտալուց, բայց ես զոհում եմ քե

գրութեամբ, յորում նախ յայտնեմ զամենայն ստացուածս {իմ} որ ունիմ ներկայ, որպէս ամենայն յատկութեամբ ի ներ

փողոց վաճառի, որ Չինի բազարի սկիզբն կոչի, ուր է {իմ} դուքանները են, իսկ հիւսիսայինն է գաւիթն սուրբ եկ

գաւիթն է, յայսկոյս որմոյն ի հարաւ հանդերձ որմովն {իմ} տանս բաժինն է, որպէս տանս Բէլսէլն, այսինքն Շաբա

ջեսցէ ինչ, անընդունակ արասցեն: Յետ այսորիկ այժմ {իմ} վերջին կամքս եւ պատուիրանս յայտնեմ վասն վերջին աւ

յայտնեմ վասն վերջին աւուրն իմոյ եւ մանաւանդ վասն {իմ} ամենայն ստացուածոյն եւ կայիցն եւ կամ վասն այլ ինչ

մարմինս ի գաւիթն եկեղեցւոյն, մերձ գերեզմանի մօրն {իմ}, կատարելով զամենայն հոգեւորական պաշտօնս ըստ ծիսի

ինչ, քանզի սակս տեղւոյ գերեզմանացն իմոյ եւ վասն {իմ} տանս եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին կարտ գետին եմ տ

րեմն եթէ պահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին {իմ} եւ կամ զդին ներքոյ յիշեալ Աննային, յայնժամ թաղես

ւոյն գերեզմանին նորա նման այլոց. եւ զվերն յիշեալ {իմ} տուած գետինն օրինօք դատաստանի տիրեսցեն եւ խառնեսց

ղս մի՛ վաճառեսցեն, այլ զամենայն հարկաւոր գրեանքն {իմ} կրկին ի նոյն սանդղօջն փակեալ պահեսցեն վասն ապահով

ն վասն ապահովութեան։ Նոյնպէս ամենայն ստացուած եւ {իմ} անուամբ գտեալ տներ, գետին եւ կամ այլ շինուածք որ

նշանօք եւ սահմանօք, համայն եւ բոլոր անշարժ կայքն {իմ}, այսինքն տներն եւ այլն, առանց վաճառել, առանց գ

շեալ սամատեարցն կայից իմոց եւ մանաւանդ նոյնպէս եւ {իմ} կտակակատարացն, զի մինչի ցմին մատնաչափ տեղի եւս չ

հարիւրին հինգ իրանց հախսայ վեր առցեն: Նոյնպէս եւ {իմ} թաղման, տների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի ներքոյ յիշե

ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն, էս թղթումն {իմ} ստորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն սահմանն եւ նշան

նակաց, որպէս վերն յիշեալ տներն եւ նորա քրէհն եւս {իմ} միւս տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն իմ համեմատ իմ

քրէհն եւս իմ միւս տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն {իմ} համեմատ իմ ներքոյ գրեալ Բ հատորեալ պատուիրանին։

իմ միւս տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն իմ համեմատ {իմ} ներքոյ գրեալ Բ հատորեալ պատուիրանին։

ն իմոց, զի Ստեփաննոս Յարութիւնեան տան սահմանակից {իմ} երրորդ տանն եւ տան ամենայն սարանջամն, այսինքն աջ

այսինքն աջնասն բոլորն անպակաս յանձնեսցեն թաֆսիլով {իմ} աղախին Աննային. եւ յիմ մահուան օրէն սկսեալ որքան

ալ տանն բնակեսցի առանց քրէհի մինչեւ իւր մահն, եւ {իմ} մօրս աղախին Սուզային եւս յիւր կառավարութիւնումն պ

եւ կամ միւսն չկամիցին միմեանց մօտ մնալ. յայնժամ {իմ} կտակակատարքն իմ ստատիցն երեք հարիւր ռուփի սքայ տա

ամիցին միմեանց մօտ մնալ. յայնժամ իմ կտակակատարքն {իմ} ստատիցն երեք հարիւր ռուփի սքայ տացեն յիշեալ Սուզա

ցն հատոր ինչ. ուստի յետ մեռանելոյ յիշեալ Աննային {իմ} կտակակատարքն զվերն յիշեալ ամենայն սարանջամն եւ կա

զայն մինչ ցմահ յիշեալ Աննային մնացեալ իցէ ՚ի տանն {իմ} ընդ կառավարութեամբ Աննային, յետ մեռանելոյ Աննայի

մ միւս այլ ինչ իրած ծախսի մապլաղն եւս վերն յիշեալ {իմ} տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն համեմատ իմ ի ներքո

յիշեալ իմ տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն համեմատ {իմ} ի ներքոյ գրեալ պատուիրանին: Արդ դարձեալ եւս յիշե

քանզի թազում ամք են յորմէ հետէ սպասաւորքն են տանս {իմ} եւ մանաւանդ մինչ քրիստոնէական հաւատս ընկալան ի տա

մանաւանդ մինչ քրիստոնէական հաւատս ընկալան ի տանն {իմ}, վասնորոյ առաւել հարկ է զնոսա խնամել:

յնուհետեւ ստացայց Աստուծով, այսինքն զկնի մահուան {իմ}, ամենայն որ ինչ կայք գտանիցին ինձ ՚ի վերայ աշխար

՚ի ժառանգութիւն ներքոյ յատկացեալ տեղեացն այսպէս։ {Իմ} ամենայն կայքն տասն եւ վեց բաժին եւ կամ մասն համար

մարդկանցն որք եկեսցեն աստ, որպէս վերն գրեցի, թէ {իմ} ամենայն ստատն տասն եւ վեց սամ խuեպվի, ահա այս եր

երիցն եւ նոցա կողմանէ տեղս եղեալ վէքիլներիցն, որ {իմ} կտակակատարն պետք է լինին, ի նոցանէ եւս խնդրում ե

ն ՚ի մխիթարութենէ զրկուին, ուրեմն պատուիրեմ, զի {իմ} կտակակատարքն այսպիսի հաւատարմաբար հոգացողութեամբ

ար հոգացողութեամբ յամենայն տարւոջ դեկտեմբեր ամսոյ {իմ} ստատի նոյն տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջամ եղած մա

առանգ եւ սամատէր ամենայն կայիցն իմոց զկնի մահուան {իմ} ։ Դ ՀԱՏՈՐ. Չորրորդ պատուէրս յայտնեմ կ

ն ի փառս աստուծոյ կատարեալ աստ զգրեալ պատուիրանսն {իմ} ։ Արդ, վերջաւորութիւն տալով բանից իմոց, յայտնեմ

ջաւորութիւն տալով բանից իմոց, յայտնեմ, զի այս է {իմ} վերջին կամք եւ պատուէրն, որպէս ահա վասն հաստատու

ջանն կամ հասարակ կոչմամբ Մասէհ Մարտիրոսն, թէ այս {իմ} կտակն է, իմ յետին կամքն է եւ իւր խնդրանօքն մեր ա

րակ կոչմամբ Մասէհ Մարտիրոսն, թէ այս իմ կտակն է, {իմ} յետին կամքն է եւ իւր խնդրանօքն մեր անունը գրեցաք

առաքեալ եմ ի Նախիջեւան Նոր. եւ այժմ վասն ներկայ {իմ} առաւել հարկաւորութեան եւ օգտին, ի յիշեալ կտակացն

առաւել հարկաւորութեան եւ օգտին, ի յիշեալ կտակացն {իմ} յայտնեալ երից տանց մինն, այսինքն է մեր եկեղեցւոյ

ից տանց մինն, այսինքն է մեր եկեղեցւոյ սահմանակից {իմ} նորաշէն մեծ բալախանայ տունն իւր ամենայն սահմանօքն

եծ բալախանայ տունն իւր ամենայն սահմանօքն, հանեցի {իմ} ստատիցն եւ ի նոյն կտակիցն եւ ամենայն յօժարութեամբ

հակ եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ զերկոսին դպրատունսն: {Իմ} յիշեալ տան գին եդի յիսուն հազար ռուփի, եւ յիշեայ

ջին քառասուն հազար ռուփոյ մուդաթ, վասնորոյ եւ ես {իմ} տանս եկամուտն քառասուն հազար ռուփոյ եկամուտ խսելո

ամուտ խսելով, այսպէս տուր եւ առութիւն արարի, որ {իմ} յիշեալ տունն մշտնջենաւոր վաղֆ մնասցէ յիշեալ Լուսա

ատանցն, նմանապէս եւ յիշեալ դպրատներն մշտնջենաւոր {իմ} յիշատակաւ մնասցեն ի Նոր Նախիջեւան եւ ի տպեալ գրեա

բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, նմանապէս եւ յետ {իմ} մահուանն ի յիշեալ կառավարչաց աստ կարգեալ օրինին յ

ալ կառավարչաց աստ կարգեալ օրինին յաջորդելով զտեղի {իմ}, զյիշեալ տունն եւ նորա եկամուտն, ամենայն եւս եթ

ատութիւն այն տուր եւ առութեանս եւ վաղֆարարութեանս {իմ}, մին գուլհօր ոսկի բէհանայ յինքն առի ի յիշեալ կառ

հազար սթայ ռեփի գունահքեարին հատուցից եւս եւ կամ {իմ} օրդնին, եւ այլն յիշեալ կառավարչաց եւ կամ նոցա օր

Արդ եւ զայս յայտնեմ, զի այսու զյիշեալ կտակն {իմ} ոչ իսպառ լուծանեմ, այլ միայն զայս յիշեալ տունն ե

թշնամեաց իմոց, ահա զյիշեալ եկեղեցւոյ սահմանակից {իմ} տան հիւսիսային կողման զորմէ եւ յորմոյն իմոյ անտի

նաւորում եմ ըստ այսմ եւ վասն ապագայ ապահով մնալոյ {իմ} ստատին եւ ի տանցն եւ այլն, եւ եմ վասն միամտեալ գ

գութեանց կառավարիչսն եւ կամ զնոցա օրինին եւ վերայ {իմ} կտակակատարաց առ իմ կտակակատարութեան գործոյն մշտնջ

ն եւ կամ զնոցա օրինին եւ վերայ իմ կտակակատարաց առ {իմ} կտակակատարութեան գործոյն մշտնջենաւորական էմին եւ

. այս ինքն յիշեալ կառավառիչքն եւ կամ նոցա օրինին {իմ} կտակակատարաց զգործսն առ իմ ստատն քննեսցեն եւ զամե

չքն եւ կամ նոցա օրինին իմ կտակակատարաց զգործսն առ {իմ} ստատն քննեսցեն եւ զամենայն իմ կտակիս ներհակ եւ իմ

ակատարաց զգործսն առ իմ ստատն քննեսցեն եւ զամենայն {իմ} կտակիս ներհակ եւ իմ ստատիս վնաս գործ ինչ յորժամ տ

իմ ստատն քննեսցեն եւ զամենայն իմ կտակիս ներհակ եւ {իմ} ստատիս վնաս գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար ա

առանց հարցանելոյ միւս սամատեարցն եւ կտակակատարացս {իմ}, ինքնիշխանաբար ներհակել իմ ստատիս վնասողացն եւ ո

արցն եւ կտակակատարացս իմ, ինքնիշխանաբար ներհակել {իմ} ստատիս վնասողացն եւ ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտանե

ների եւ յիմ ստատի եկամտիցն պարտական են հատուցանել {իմ} կտակակատարքն, որպէս եւ ահա պատուիրեմ յիշեալ իմ ե

լ իմ կտակակատարքն, որպէս եւ ահա պատուիրեմ յիշեալ {իմ} երեք կտակակատարացն տալ անպատճառ: Եւ վասն բարեպէս

անութիւնս իւրեանց յայտնելն ի դատաստանի աստ ի ձեռն {իմ} վեքիլ Վիլեմհիկ եւ Բենջեմն թառներին եւ ի ձեռն միսդ

րօս եւ Շայ կօնսլերացն յառաջացուսցեն: Նույնպէս եւ {իմ} հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն եւ իմ սարքար Պալ

ույնպէս եւ իմ հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն եւ {իմ} սարքար Պալիչերեն Դէյն, ամսական վարձիւք պահեսցէ յ

ր Պալիչերեն Դէյն, ամսական վարձիւք պահեսցէ յիշեալ {իմ} տեղակալ օրդենին ի սպասու իւր, քանզի սոքա են տեղե

ղակալ օրդենին ի սպասու իւր, քանզի սոքա են տեղեակ {իմ} ամենայն անցիցն։ Ես ահա առ այս զերկուս թուղթ

նեաց աշխարհի, մկրտեալ եւ հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս, {իմ} կաման եւ իմ յօժարութեամբն եւ ամենայն զգայարանօք ա

, մկրտեալ եւ հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս, իմ կաման եւ {իմ} յօժարութեամբն եւ ամենայն զգայարանօք առողջ նաեւ մի

տկացեալ բարեկամ եւ հոգոյս չափ սիրելի զեղբայրակիցն {իմ} ՚ի Քրիստոս հանգուցեալ Գասպարի որդի զպարոն Վարդանն

ռ ի յերկիրն Մադրաս եւ Կալկաթայ, վասնորոյ դեֆտերն {իմ} փակեալ եղեւ ցոյց տալով ի աշխատանաց իմոց զամենայն

նս, հանդերձ պաշտմամբ քահանայից, յոր տեղ որ մահն {իմ} հանդիպեսցէ, հինգ հարիւր ռուպլին բաժին հոգոյս մնա

եւ քոյր Մարիամին այսու բաժանմամբ, զի կտակակատարն {իմ} ընկալցի չորս բաժին. վեց բաժին երկու հարազատ եղբա

գացողութիւն տանելոյ առ իւրեանց, բայց կտակակատարն {իմ} ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով նոցա զկերպն եւ զաջողակ

հաճոյից իւրեանց: Հինգերորդ, նախ քան զմահն {իմ}, եթէ ի վերն չորրորդ հատորում յիշեցեալ ժառանգորդա

ընկալցին: Վեցերորդ, իմոյ հայրենական մնացած {իմ} բաժին ժառանգութեանն զոր պիտի գտանեմ, բայց զի լու

եւ որոյ քաթի անուանակոչութիւնն այ բարեկամի կամ թէ {իմ} յանձնարարութեան, ում ունեցածի քաթէն այ, քաթէս ա

գտանեմ Տէր Ստեփաննոս Յարութիւնիցն, միաւորած ընդ {իմ} ապրանաց բաժին գննի եւ մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տ

Իններորդ, որպէս յայտ այ կտակակատարիդ ունենալն {իմ} զԳնուսցի մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ զոր ինձ յետ տանու

իբր ժառանգութիւն յինէն եւ զայս պարտ է կտակակատարն {իմ} առնել ի ժամ բաժանման զստացուածքն եւ զոր ինչ որ բո

ն հինգերորդ հատորում ասացի, որ եթէ նախ քան զմահն {իմ} կտակակատարոյն իմոյ մահ պատահիցի յայնժամ փոխանակ ի

յայնժամ փոխանակ ի Տէր հանգուցելոյն, կտակակատարք {իմ} լինիցին Մադրասայ որբոց սնդուկին կառավարիչք պարոնա

ումն: Ի յաւարտմանէ գրեցեալ կտակոյս պատուէրն {իմ} այս լինիցի, զի մի՛ ոք ունենայցէ իշխանութիւն այլա

քաւեա զմեղս յանցանաց իմոց եւ պատեա հոգի եւ մարմին {իմ} անարատ մինչեւ ի կէտ մահուանս եւ յետ ելանելոյ ի տե

ու խրախճան: Ես ոսկորներս եմ քարշ տալիս ուժատ, {Իմ} կապանքները կտրած հազիւհազ ` Հանգստացնելու մերայն

ն Գրանցում - լուսի՜ն: Է. ԴՈՒՐՍ ՉԵ՜Մ ՀԱՆԻ... {Իմ} պարտէզի ծաղկանոցը իջնելով ` Հանդիպում է ինձ զուա

ւում եմ նրա խրոխտ բուրգերին... Եւ այտերը վառում {իմ} տաք համբոյրով. Ջանում է նա գրկիս միջից փախուստ

առն հեծեծում Հեռու կանգնած մեկուսի: Թ. ԱՅՍ Է {ԻՄ} ՀԱՆԳՍՏՈՒԹԻՒՆԸ Արփին ինչպէ՜ս է փողփողում Անձրեւն

սին. - Ա՜յս է, գոչում է անուժ, Հանգստութիւնն {իմ} անուշ"։ Ժ. ՔԵՐՈՂԸ - ՔԵՐԹՈՂԸ Ցորենի ոսկի հաս

մօտ եմ կանչում... Մարին գալիս, գգւում է տաք, {Իմ} մէջ վառում սէր ու կրակ: " Ձուերըս բոլոր գողացան

երկու Ունեմ ես ձու, Բաւակա՞ն է քեզ Երկուորեակն {իմ} էս: " Օ՜, այո՛, այո՛, այդ ինձ բաւ է, բա՜ւ "

զիլ ու հպարտ ` ձայնով նուագուն ` Հնչեցնում եմ ես {իմ} կուկուրի կուն: ԱՐԿԱԾՔ ՆԱԽԱՀՕՐՆ Ա " Yes, love

ւ տիեզերքը, միթէ, - Գործն Աստուծոյ, այս ահա՛, {Իմ} աչքերի առաջ չէ. Եւ ինքն իսկ չէ՞ Եհովան, Որ շրջո

- Բնութիւնք բիրտ եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր ինձ սէր, {իմ} սրտի Ամայութիւնը լցրու, Ապա տես թէ կը գայթի Վէ՞ս

, Ուխտ չեմ անում ես խարդախ"։ " Քաւ լիցի, տէ՛ր {իմ} Ադամ ", Կրկնում էր հեզ սերովբէն. " Թող չըշնչե՜ս

յաւէրժ եւ խրախճան, Ընդ քարշ տանիմ զոսկերս {իմ} ՝ Մազապուր խզեալ զկապանս, Հանգուցանել

պաս ձգտեալ պարտիզիս՝ Բայց տուժեցա՛ւ... զի {իմ} առժամայն Ցից ընդ ներքին վարեալ ծամելիս...

. - Ողբա՜յ ցաւագին: Թ. ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ {ԻՄ} Որպէ՞ս գգուէ բնութիւն զարեւ Յետ

արմացեալ մածնու հրեշտակն, " Այս է, գոչէ, {իմ} հանգիստ"։ Ժ. ՔԵՐՈՂՆ - ՔԵՐԹՈՂ Ցորեան

Ունիմ ես զձուս, Իցե՞ն քեզ հերիք {Իմ} այս երկուորիք: "O, yes, please, very go

ռաց Էին հաստեալ, յոր եդայ, Կան առաջի {իմ} աչաց. Ո՞չ ինքնին իսկ Եհովայ Զօր հանա

եւ քնքոյշ: Տո՛ւր նախ զսէր, զսրտի Լցո՛ {իմ} զամայութիւն, Տեսցես ուրեմն, սայթաքի՞

մ ես ո՛չ՝ յուխտ խարդախ: " Փարգա՜ստ, տէ՛ր {իմ}, քա՛ւ, Ադամ ", Կրկնէր անդրէն սերովբէն.

ինձ պատուէր Կրկնի, ասէ նախահայր, Չէ՞ {իմ} ուխտեալ միշտ ի սէր Վերին, ամենակատար

Խնդրել երդմանցն ակնարկէր. " Ե՛րթ յետս {իմ}, սերովբէ՛ Եւ զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս. Բան

ուխտազանց, Ասէ, առ ի՞նչ տուաւ կին: {Իմ} ուխտեալ է չմեղկիլ Եւ յայս մնամ անդղորդ,

, յայն սակս արժան համարիմ տողել աստէն զքննութիւն {իմ}, յետ համարելոյ եւ թուելոյ զամենայն զքարինս գայթա

ճա՛ն Հայրապետ, եթէ ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ բանք {իմ}, զայս մի եւ եթ աղաչեմ յիշել. եթէ քանի՞ արդեօք ձ

, հիմնեալ յանսուտ բան Քրիստոսի. " ա՛յս է մարմին {իմ}, այս է արիւն իմ"։ Զխորհուրդ պատարագին ո՛չ բնաւ

տ բան Քրիստոսի. " ա՛յս է մարմին իմ, այս է արիւն {իմ} "։ Զխորհուրդ պատարագին ո՛չ բնաւ կացոյց Քրիստոս,

ին՝ համաձայն բանից Քրիստոսի, թէ " ա՛յս է մարմին {իմ} ! " եկեղեցին մեր ընդունի զճշմարիտ մարմին Քրիստոսի

կամ զգինին, թէ " Ես եմ այս ", այլ թէ " մարմին է {իմ} կամ արիւն"։ Քրիստոս մեռաւ ՚ի խաչին. բանական հո

արհ ծառայ եւ որդի Միքայէլ Նալբանդեանն ( {իմ} հասցէն) ՚Ի փետրվարի 11, 1860 թիւ.

շրջմոլիկ անգայտ անօսր ընդ կամար, Դատ կնքեաց {իմ} անդրանիկ ինձ թափառել վայրապար։ Ես ընդ կորուստ իմ

իմ անդրանիկ ինձ թափառել վայրապար։ Ես ընդ կորուստ {իմ} բաղդին յողբ ընկլուզայ անմռունչ Նախամարդոյն մ

այրասպան մինչ Կայէն ՚Ի խելս եղեւ բանդագուշ, {իմ} զովանայր սիրտ անդէն։ Համայնաջինջ ջուրց ողող աստո

ջուրց ողող աստուածառաք պատուհաս Զնոյ հանդէպ {իմ} աչաց պերճ ընտանեօք վերամբարձ. Մինչ լաստակերտն կե

ին հոտ անուշից ողջակիզի արդարոյն, Հոտոտեցան {իմ} ռնգունք անդր ՚ի սեղան քաջամոյն։ Զանօսրութիւն պար

նպարտակիր մինչդեռ նա ՚ի մահ փութաց կամակար, {Իմ} առաջի անիրաւ վճիռ լուաւ վայրապար։ Ի Գողգոթայ զառ

անիրաւ վճիռ լուաւ վայրապար։ Ի Գողգոթայ զառաջինն {իմ} բոցեղէն սուր աչքոյք Զաստուած տեսին պիրկ ի փա

ապստամբն խիստ ՚ի շղթայս ահագին, Կաշկանդեցաւ {իմ} հանդէպ արեամբ անմեղ Անդրանիկին։ Տի՝ եւ սրբոց եր

ով, Փիլիսոփայ գիտնականէն դու միշտ վե՛ր ես՝ {իմ} խելքով՝ Զերէ փողով ամեն բանը կը լըմըննայ աշ

Հոգս, աշխատանք չգիտեմ։ Ամենայն օր {իմ} սեղանում Բաքոսն ազատ խնդումով Իմ բաժակը

այն օր իմ սեղանում Բաքոսն ազատ խնդումով {Իմ} բաժակը միշտ լցնում է Անմահարար նեկտարով.

ու Բաքոս, Աշխատում ենք ժիր ջանքով, Որ {իմ} փորիս հաստութիւնը Չափուի նորա տակառով.

. Շարան ո՞վ է, Ֆոյլը ի՞նչ է Մէկ խօսքով {իմ} առաջին. Երկու թունկի օրը չըխմել Մեծ ամ

օրը չըխմել Մեծ ամօթ է ինձ պէսին։ Գոված {իմ} կեանք, իմ ազնիւ կեանք, Չեմ կարող քեզ ուրան

Մեծ ամօթ է ինձ պէսին։ Գոված իմ կեանք, {իմ} ազնիւ կեանք, Չեմ կարող քեզ ուրանալ,

Կեանք ուրացողը հեռացաւ Անբաւական {իմ} խօսքից. Ես ու Բաքոս մենակ մնալով Սեղան

երջանկութեան, Երբ ամեն օր կրկնվում է {Իմ} տանը այս տեսարան։ Ահա այսպէս քեզ պաշտ

րան։ Ահա այսպէս քեզ պաշտում եմ, {Իմ} կեանք, իմ փոր, իմ Բաքոս, Բաժակումս փըրփըր

Ահա այսպէս քեզ պաշտում եմ, Իմ կեանք, {իմ} փոր, իմ Բաքոս, Բաժակումս փըրփըրում է

այսպէս քեզ պաշտում եմ, Իմ կեանք, իմ փոր, {իմ} Բաքոս, Բաժակումս փըրփըրում է Առատ գինի

է Առատ գինին երկնահոս։ Թէ հոգի է՝ այն {իմ} փորն է. Թէ Աստուած է՝ միշտ նոյն է, Ն

Այսպէս ապրեն թէ ապրում են, - " Ասում է փորն {իմ} ճարպոտ, - " Բաքոս, Աստղիկ ու Կուպիդոն

Գոնէ տեղիք տուր ասելու՝ " Երջանիկ եմ, {իմ} զաւակք, " Մուսաները ինձ սիրում են " Իմ

իմ զաւակք, " Մուսաները ինձ սիրում են " {Իմ} կարօտի փոխանակ "... Հնչեց ահա քնար ք

ուսան, - Որ բնակիմ Արարատ. Նորա որդիք {իմ} քընարիս Թշնամի են միշտ անհաշտ։ Ա

են մինը դանակ ձեռին Աշխատում է անհանգիս {Իմ} քընարի թելը կտրել. Ես փախչում եմ նոցանից։

Թո՛ղ բուերը միշտ վայ տան։ - Անարժան է {իմ} քնարին, Դեռ Հայաստանն, լսի՛ր ինձ, Նո

հիւր եկայ, Միայն ձեր մէջ դուք հնչեցէք {Իմ} քընարը եօթնաղեայ։ ՎԱԶՈՂ ՋՐԻՆ Իստա

կ, արդեօք ի՞նչ կլինէր, Որ քո ալիքներ տանէր {իմ} ցաւեր, Կամ ի՞նչ կլինէր, թէ իմ վիշտ ու լաց

լիքներ տանէր իմ ցաւեր, Կամ ի՞նչ կլինէր, թէ {իմ} վիշտ ու լաց Ինչպէս ծուխ օդում ցրուէին յանկար

ւտով, մընում է ցաւը. Թո՛ղ քո ալիքներ ցնդեն {իմ} վշտեր, Լուանան սիրտս թո՛ղ քո մասնիկներ։

Դու լուացող ես հոգու ու մարմնի, Լուա՛ {իմ} սիրտս, թո՛ղ քեզ պէս փայլի։ Թող մաքու

Տունէ յետ դառնում (հարկ է թէ քաղցած), Դեռ {իմ} դատաւորն տեղերում նստած Ջերմ-ջերմ փորում է գ

II) Պատուհանում նստած միայն զմայլում է {իմ} հոգին, Հորիզոնում պայծառ լոյսը տեսանելով ա

շեր է. Ինչո՞ւ համար չեմ մտածում, որ այսօր {իմ} վերջըն է. Ուստի՞ գիտեմ, որ առաւօտ ինձ համա

տ պայծառ դիմօք հանդիպում. Ա՜խ, փարելի դու {իմ} ընկեր, իմ սիրական անխարդախ, Մի՛ մոռանար իմ

մօք հանդիպում. Ա՜խ, փարելի դու իմ ընկեր, {իմ} սիրական անխարդախ, Մի՛ մոռանար իմ դամբանը,

իմ ընկեր, իմ սիրական անխարդախ, Մի՛ մոռանար {իմ} դամբանը, թէ ես ննջեմ քուն խաղաղ, Երբ իմ ս

ր իմ դամբանը, թէ ես ննջեմ քուն խաղաղ, Երբ {իմ} սիրտը այսպէս քնքոյշ զգացմունքներով լցուած Թ

խպ ամպերը ծածկեցին, Արուսեկի նուազ լոյսն էլ {իմ} աչքիցը խլեցին..... Ով բնութեան դու Արա

... Ով բնութեան դու Արարիչ, իսկոյն գոռաց {իմ} սիրտը, Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսայ, ի՞նչ

ւմ. Դո՛ւ, որ բնութիւնը ստեղծեցիր, ինչո՞ւ {իմ} պարոն մարդին Այն րոպէին ցոյց չտուիր քո ստեղծ

ւթիւնը գեղեցիկ էր, Եթէ ես գործ դնէի, {Իմ} գործերին պարապելով՝ Ինձ ճանապարհ բանայի։

պարապելով՝ Ինձ ճանապարհ բանայի։ {Իմ} ծնողքըս ու բարեկամք Տըխուր նըստած միայնակ,

այդ փառք։ Ինչ ժամանակ օտար երկիր {Իմ} ծերունի ծնողքը Ուղարկեցին ինձ միայնակ,

հետ դառնալու յոյս չմնաց: Ե՛կ, Ալեքսանդր, {իմ} անդրանիկ որդի ժառանգ, Ասաց վերջին շնչով, ս

Այն գայիսոն, գահն ու թագը, որ ստացայ {Իմ} նախորդից, նոյն թողնում եմ քեզի ահա՛. Բայց

եմ քեզի ահա՛. Բայց իմացի՛ր, դու անդրանիկ {իմ} սիրական, Լաւ ճանաչէ թող եւ ամբողջ Ռուսաստա

ն. Ինչ որ կարո՛ղ էի առնել, կատարեցի, {Իմ} ասպարէզը այս օրուայ օրը լրացուցի: Ես

հասայ շուտով, Փառք ու պարծանք պարգեւեցի ես {իմ} ազգին: Եթէ տեսայ ես Ռուսիոյ մի դաշնակ

, Քո նախահարց եղիր արժան ընտիր ժառանգ {Իմ} հոգին քեզ կ՚առաջնորդէ ամեն բանում. Նիկողոս

ւրոպ չի՛ք մէջ տեղում: Բարեաւ մնա՛ք, {իմ} հայրենիք, իմ սիրականք, Բարեաւ մնա՛յ, իմ

տեղում: Բարեաւ մնա՛ք, իմ հայրենիք, {իմ} սիրականք, Բարեաւ մնա՛յ, իմ Աթոռիս ընտիր ժ

իմ հայրենիք, իմ սիրականք, Բարեաւ մնա՛յ, {իմ} Աթոռիս ընտիր ժառանգ. Սուրբ թող լինի քեզի հ

իս ընտիր ժառանգ. Սուրբ թող լինի քեզի համար {իմ} այս կտակ. Իմ արեւը մայրը մտաւ... ի յիշա

Սուրբ թող լինի քեզի համար իմ այս կտակ. {Իմ} արեւը մայրը մտաւ... ի յիշատակ: Նի

եալ դու չօգնես: Մուսա՛յ, յանգիր դու {իմ} վերայ, Լարէ քնարիս թելերը, Առաջնորդ

րայ, Լարէ քնարիս թելերը, Առաջնորդել {իմ} մատերիս, Թող հնչէ իմ քնարը: Ին

րը, Առաջնորդել իմ մատերիս, Թող հնչէ {իմ} քնարը: Ինձի փչէ աստուածային Նոր

գնաց պարտէզ, որ գտնւում էր տան մօտին։ {Իմ} պապը երբ տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ երեսը, Ե

Դժբաղդը այն միջոցին Ասաց հոգուն. {իմ} ընկե՛ր, Ո՞ւր է քո մեծ խոստմունքը, Ո՞

ը կտրելու. Աւա՜ղ, էլ չեմ տեսնելու Ես {իմ} որդու երեսը: " Շուտ է առնել դատաստան ", -

եց Երկու աչքն էլ թողեց բաց։ Անձն {իմ}, օրհնէ այն Աստուածը, Որ փրկել է քեզ մահի

ն, Դու պէտք է գաս, ֆըշշ անես Ամէն օր {իմ} ականջին. Ведь ես էն վախտը կ՚իմանամ,

, что такой, Что он мог сделать? Ну, {իմ} խելքս չի հասնիլ: Կաթողիկոս, Воронцов

Միւս անգամ այլ չերեւեց " - Ո՛հ, {իմ} դստրիկ, հանգիստ կացիր, Դա մեծատան մի աստղ

Միւս անգամ այլ չերեւեց"։ - Ով {իմ} զաւակ, մի՛ վրդովուիր, Դա աղջկայ մի աստղ էր

Չորս կողմը բակ բռնել է"։ - Ո՛հ, {իմ} դստրիկ, աղօ՛թք արա, Դա ծերունու մի աստղ է

ծոց, քո գիրկ, Ինչու՛ անտէր թողեցիր: {Իմ} աստղկին ասա՛ նոյնպէս, Որ չըփայլի, հերի՛ք

վ շէնք փառաւոր. Ծառաներիս թիւը չըկայ, {Իմ} հիւրերը հարիւրաւոր: Եղբարք ունիմ, ո

ւնք, Ունիմ փեսայ եւ այն իշխան: {Իմ} պարծա՞նքը, յիմա՛ր զքեզ. Ցոյց տուր ինձ դու

քով: Ոսկի, արծաթ, գոհարեղէն, {Իմ} պարծանքը, իմ գանձերը. Թէ դոցանով չես բաւակ

Ոսկի, արծաթ, գոհարեղէն, Իմ պարծանքը, {իմ} գանձերը. Թէ դոցանով չես բաւական, Տե՛

անձերը. Թէ դոցանով չես բաւական, Տե՛ս {իմ} երկու պատուի նշանքը: Դու ի՛նչ կենտրո

Դու ի՛նչ կենտրոն ես հարցանում, {Իմ} կենտրոնը է իմ փորը. Ոսկի, արծաթ, հարստու

ու ի՛նչ կենտրոն ես հարցանում, Իմ կենտրոնը է {իմ} փորը. Ոսկի, արծաթ, հարստութիւն, Ահ

թիւնքը ծածկում եմ: Թէ մի աղքատ կը գայ {իմ} մօտ, Նորան կը տամ ողորմութիւն. Բայց

մար մտածելով: Քո ուսումը չէ կշտացնում {Իմ}, կամ իմպէսների փորը. Մեզ պիտոյ է հարստութի

տանգից: Այս միջոցին ծառան գանչեց. " {Իմ} պարոն, Լսի՛ր խօսքիս, բայց տե՛ս, դու ձայն

Մինչ ունէի անտանելի նեղութիւն: Եւ {իմ} բանը վերջանալու էր բանդով, Կամ կախաղան պիս

ն ըստացել եմ յառաջուց, Լսի՛ր, ուրեմն, այս {իմ} առաջարկութիւն. Ուրիշի հետ վտանգաւոր

չես դառնում: Մի՛ հրաժարուիր, քան թէ {իմ} տունը քանդես, Արի մորթի՛ր, դու քո ձեռքով

նել"։ - Ուրեմն բա՛ց թող, որ ես գնամ {իմ} տունը: " Իրաւն ասեմ, չկամէի այդ բանը

այդպէս վճռել էր. Մնաս բարեաւ մինչեւ էգուց, {իմ} ընկեր, Բայց դու այժմ մտքիս մէջ ես ամեն ժամ

ր այս անգամ. Թէ միւս անգամ մի լուր օր {իմ} ձեռք կ՚ընկնես, Այն ժամանակ ի՛նչ կը լինիս,

խ թռչունները երգելով, Ծառէ ի ծառ ողջունեցին {իմ} գալը. Ծաղիկները քնքուշ գլուխքը խոնարհած `

գլուխքը խոնարհած ` Ողջոյն տուին, զմայլեցաւ {իմ} սիրտը: Գնում եմ խոր պարտիզի մէջ. մար

ձայնը, բայց ջուրը դեռ չեմ տեսնում: {Իմ} գնացած ճանապարհի ծայրումը Ահա բացուեց մի գեղ

Խաղա՛ աղբիւր ", նա երգում է, " խայտալով, {Իմ} կտաւը ճերմակցրո՛ւ քո ջրերով"։ - Ո՛վ

կտաւը ճերմակցրո՛ւ քո ջրերով"։ - Ո՛վ {իմ} չքնաղ, ասա՛, լսեմ, ով ես դու. Ես մօտեցա

այս խօսքը ասած չասած, ծուխի պէս Անյայտացաւ {իմ} աչքիցը ամէն բան: Տեսանում եմ, որ կան

լոտ գագաթովը անտառը, Սոսկալի էր ահաբեկուած {իմ} սրտին: Լսելիքս ամբոխուեցան... վաuտա

դող է դարձեալ. " Կտրի՛ր, կտրի՛ր, սրաբերան {իմ} տապար, Փայտ կտրատիր, տախտակ տաշիր իմ համա

երան իմ տապար, Փայտ կտրատիր, տախտակ տաշիր {իմ} համար"։ - Իմ նազելի, իմ սիրական, ա

կտրատիր, տախտակ տաշիր իմ համար"։ - {Իմ} նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Մօտենում ե

ախտակ տաշիր իմ համար"։ - Իմ նազելի, {իմ} սիրական, ասա՛ ինձ, Մօտենում եմ նորան դարձ

Է՞ր տախտակներ կտրատում ես երգելով: {Իմ} հարցմունքին այսպէս տուեց պատասխան. " Քո օրհ

.. բայց ամպի պէս մի պատկեր Հեռուիցը երեւեցաւ {իմ} աչքին. Մօտ վազեցի, դարձեալ տեսայ.....

ւմ էր անդադար. Ո՛հ, թէեւ այնքան գեղեցիկ էր {իմ} աչքին, Բայց երկիւղից սիրտս զարկում էր կատա

շարժ, մի շատ տխուր, տրտում երգ. " Մու՛րճ {իմ}, մուրճ իմ, փորիր դու ինձ մի փոս խոր, Փորի

ատ տխուր, տրտում երգ. " Մու՛րճ իմ, մուրճ {իմ}, փորիր դու ինձ մի փոս խոր, Փորի՛ր, մուրճ

, փորիր դու ինձ մի փոս խոր, Փորի՛ր, մուրճ {իմ}, մի գրկաչափ գետնափոր"։ Մօտենում եմ

Մօտենում եմ նորան դարձեալ խնդրելով. - {Իմ} նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ

ւմ եմ նորան դարձեալ խնդրելով. - Իմ նազելի, {իմ} սիրական, ասա՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ո

այդ փոսը դու փորում ես ո՞ւմ համար: - {Իմ} հարցմունքին պատասխանում է այսպէս. " Ես քո

եւ երկիւղից եւ ցաւից, Բայց կամեցայ տեսնել {իմ} այդ օթեւան: Երբ գնացի ես փոսի մօտ նա

չքնաղ, նոյնպէս մատաղ, թափանցիկ: - {Իմ} նազելի, գոնէ՛ դու ինձ գթա՛, ասա՛, Ո՞վ է

իորդը եւ դու ո՛վ. Ինչո՛ւ այդպէս գիշատում էք {իմ} սիրտը, Շուտ պատասխան տուր նազելի խղճալով:

" Նա ալեւոր Հայաստանի հոգին է... Իսկ {իմ} անունն է Անմիաբանութիւն, Մեք շատ դարեր անց

րում. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն, Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,

գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն, {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն

" Ո՛հ զաւակներս, գիտէի Գեղեցկութեան {իմ} գինը, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն եւ հ

. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ

գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ո

: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ

գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն

: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,

գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն

ազատ, Ասում ես չամաչելո՞վ: - " {Իմ} բոլոր սիրականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն,

: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,

գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն

" Նորա խելքը թռել էր Սիրով վառուած {իմ} վերայ, Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտ

. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,

գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն

ի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բայց ես {իմ} քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, Բոլոր

: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ

իտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն

: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,

գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն

: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, {իմ} ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ

իտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն. {Իմ} սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն

ւմ եմ. Արծաթաջրած Մազերի թելեր {Իմ} գլխի վերայ Որոշ փայլում են: Անցած իմ

Իմ գլխի վերայ Որոշ փայլում են: Անցած {իմ} օրեր, Իսկ ես ընդունայն Կեանքս վատնեցի

Իսկ ես ընդունայն Կեանքս վատնեցի. {Իմ} պարզամտութեամբ Ես աշխարհ ամեն ` Իմ պէս

Իմ պարզամտութեամբ Ես աշխարհ ամեն ` {Իմ} պէս կարծեցի. Է՛հ, քարը ձեր գլխին Որ

իչ տրտում ցաւերիս: Աւա՜ղ. այդ քնարը {իմ} ձեռքում հնչեց, Նոյնպէս լալագին, նոյնպէս վշ

Նոյնպէս լալագին, նոյնպէս վշտահար, Ինչպէս {իմ} սիրտն էր, իմ զգացմունքը. Ուրախացուցիչ չգտա

գին, նոյնպէս վշտահար, Ինչպէս իմ սիրտն էր, {իմ} զգացմունքը. Ուրախացուցիչ չգտայ մի լար:

Որ այդ ցաւերից ազատուելու չեմ, Որչափ {իմ} ազգս կը մնայ ստրուկ Օտարների ձեռք, անխօս,

Ահա՛, եղբայր, քեզ մի դրօշ, Որ {իմ} ձեռքով գործեցի, Գիշերները ես քուն չեղայ,

ը, Զանց չարեցի քո սիրուն: Ահա՛ {իմ} գործ, ահա՛ դրօշ, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի պէս

լեր, Գնա՛, թէեւ չեմ կարող գալ, Բայց {իմ} հոգին քեզ ընկեր։ Գնա՛ մեռիր դու քաջի

ացի՛ր որ տարեցի Դէպի մահու արքայութիւն {Իմ} հետ քանի թշնամի: - Ասաց. վազեց

վեժ, Ազատութիւն իտալեան: Ո՛հ, {իմ} սիրտը կտրատւում է Տեսանելով այսպէս սէր,

Ազատ Աստուածն այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, {Իմ} հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն պարգեւել. Ես ան

. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ {իմ} անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ գիշերը ա

մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս {իմ} ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն, որ ա

կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութիւ՜ն, դուրս թռաւ {Իմ} մանկական բերանից: " Ազատութի՞ւն ", ինձ կրկնեց

եղ է"։ " Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - Թող որոտայ {իմ} գլխին Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դն

աւ շքեղ տաճար Ու դէպի նա աղօթեց։ {Իմ} աչքին ի՞նչ երեւաց՝ Մի շինուածք կիսակործան

ներ հիւսում է ապագան. Ընդունի՛ր այս երկտող {իմ} անշուք հիւսուածը, Պակասը թո՛ղ լցնէ, սիրած

անշուք հիւսուածը, Պակասը թո՛ղ լցնէ, սիրած {իմ}, Քո ազգը: Փառախոտ Ցոլակեանց

նթերով Շան սատակնե՞րը հանեմ"։ - Տէ՛ր {իմ}, խնայէ՛, հոգեւոր, Մի՛ տալ պատիժ խիստ սաստ

տոյ ի՞նչ էլ: Կ՚ասէ. " Եկել եմ, մայր {իմ} հարազատ, Գիրկդ բաց որդուդ քո չուառական..

Հողեր եմ վարում հեռուից ` խօսքով. Հրացան {իմ} պէսը կուրծքին ե՞րբ սեղմեց... Է՛լ Հայ

վերջերում, նոյեմբեր ամսին, Ցրտիցն ստիպուած {իմ} տանս միջին, Հիւանդ անկողնումս, տրտմալից սր

քեր, Զարկեցին սրտիս բիւր հազար նետեր. {Իմ} պաշտօն թուեցաւ նոցա հակառակ Երբ սփռում էի սո

Երբ սփռում էի սուրբ սիրոյ սերմեր։ Այլ {իմ} խօսքերին ընդդէմ ու ներհակ Շինեցին նոքա մի չա

, Պատմել մի անցք, որ այս առաւօտ Անցաւ {իմ} ու միւս մարդկան առաջեւ, Ահա պարունակ անցքին

անցաւ մի րոպէ, եւ ահա եկան Զանազան մարդիկ, {իմ} մօտ ներս մտան. Ամենն իւր համար պատրաստած տե

Եւ նորա կողքին ինքն եւս չոքեց։ " Հայր {իմ} հարազատ ծերունի հայկազն. Խիղճ իմ ստիպեց, ո

" Հայր իմ հարազատ ծերունի հայկազն. Խիղճ {իմ} ստիպեց, որ ուղիղն ու պարզն Յայտնեմ ձեր առաջ

ստուածն... Բայց նախ խոստացիր, հա՛յր {իմ} հայազգի, Տալ իմ մարմինը կերակուր շների

Բայց նախ խոստացիր, հա՛յր իմ հայազգի, Տալ {իմ} մարմինը կերակուր շների Կամ ի կախաղան, նշաւա

նուիրած հողի։ Ծերունի մարդու... այս {իմ} պիղծ ձեռներ Թաթաւեց արեամբ այս չոքած ընկեր.

ր Թաթաւեց արեամբ այս չոքած ընկեր. Վա՛յ {իմ} տարաբաղդ գլխին յաւիտեան. Չկան ինձ ոչ այս,

Դարձեալ առաջին բարկութեամբ ասեց։ " {Իմ} արդար դատից, չես երբեք պրծնիլ. Զանազան կեր

եցի: 13-ին յայտնեցին ինձ երրորդ բաժանման հրամանը {իմ} աշխատութեանց մասին: 16-ին նամակ ստացայ 15-ից գր

չեն թոյլ տալիս ինձ բան տպել Հիւսիսափայլում մինչեւ {իմ} գործի վճիռը: 30-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջի

en Ազատութիւ՜ն, գոչեցի, թո՛ղ որոտայ {իմ} գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, թող դաւ

չորս է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուսսօյի համար, նոյնպէս եւ {իմ} համար, այդպիսի դիպուածում Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գրութ

էի։ Այս պատճառով " Հիւսիսափայլի " հրատարակողի եւ {իմ} յանցանքները, որ լսում էի, գրում եմ այստեղ, որ

ւնը։ Այս խօսքերը ես ասում եմ ընդհանրապէս, իսկ, {իմ} կարծիքով, մինչեւ մէջտեղումը չ'կային դպրոցներ, հ

մանքները եւ յետ գնալ, հեռանալ մինչեւ V դարը, ես {իմ} կողմից կարելի է մեղանչում եմ... Կատարեալ իրաւուն

արձաններով՝ աննախանձ աշխատութեններով։ Բայց {իմ} այս ասելովը թո՛ղ մեր սիրելի Ազգը չ'իմանայ, թէ Ազ

այլ ինչ է, եթէ ո՛չ անձնախաբէութիւն։ Կնքելով {իմ} խօսակցութիւնը հայկական մատենագրութեան վերայ, արժ

ն եւ բանագէտ մարդերի համար բացադրութեան կարօտ չէ՛ {իմ} նպատակը, իսկ մեր միւս եղբայրակիցներին, որ կէս մ

ճշմարտասէր հեղինակների գործերից. եւ այս նախ, որ {իմ} ընթերցողքը չ'համարեն, թէ Պարոն Սիւ'ն, ոյժ տալով

ոնցով կարելի էր դարման տանել ախտացածներին"։ {Իմ} աշխատութեան բովանդակութեան մասին եւս այսքան ծանօթ

ու խօսք պատշաճ եմ համարում ասել այն մասին, թէ ես {իմ} այս աշխատութեան մէջ գործ դրել եմ ամենայն ջանք, ո

յս աշխատութեան մէջ գործ դրել եմ ամենայն ջանք, որ {իմ} գրածը պարզ լինի եւ հասկանալի եւ որքան կարելի է՝

ւին։ Բայց արդեօք հասե՞լ եմ նպատակիս։ Այդ խնդիրը {իմ} գործ չէ լուծանել։ Նոր լեզուն դեռեւս մանուկ

ժմ չ'կային Հայերի մէջ։ Ես շատ լաւ գիտեմ, որ {իմ} խօսակցութեան ձեւը ունի պակասութիւններ, բայց ի՞նչ

կը խօսի, անհատութիւնը չէ կարելի ոչնչացուցանել։ {Իմ} խորհուրդը այն չէ եղել, որ իմ գրածը ուրիշին օրինա

ելի ոչնչացուցանել։ Իմ խորհուրդը այն չէ եղել, որ {իմ} գրածը ուրիշին օրինակ դառնայ. ես միմիայն ցանկացել

մար եւս կենդանի լինի աշխարհի երեսին։ Ես հասած եմ {իմ} նպատակիս։ 1857 թ.

եջ: Ընդունեցե՛ք, ողորմած պարոն, առ ձեզ ունեցած {իմ} անկեղծ հարգանքի հավաստիքները, որով պատիվ ունեմ լ

տեսական յարաբերութեամբ ինքը ուղիղ է, որ հաւան չէ {իմ} հացին: Դէ սատկեցէք քաղցած: Անգլիան իր կառավարու

ՀՌՈՄԷԱԿԱՆ ՆԱՄԱԿ {Իմ} ազնիւ Կոմս Էմմանուէլ, Անծանօթ սիրելի Ե

ւ մեր կեանքի փրկութեան յոյսը դրեցինք նորա վերայ: {Իմ} բոլոր ընկերները սրտաթափ էին եղած, նաւապետը երկիւ

կիւղից սասանուած էր, բայց ես չէի տակաւին կորցրել {իմ} հոգու արիութիւնը. ես, որ ինչքան վտանգը մեծ տեսա

ւսերն եւս իւրեանց յարմար մի գործ ճարեցին: Այսպէս {իմ} բոլոր ընկերները այս ու այն կողմը ցրուեցան Հնդկաստ

ս ու այն կողմը ցրուեցան Հնդկաստանի մէջ: Նոցանցից {իմ} մօտ մնաց մինը միայն, որ ամէնից առաւել քնքուշ սիր

տակներն են մնացել այժմ, որ անմոռանալի կացուցանեն {իմ} տրտմութիւնս: Մեր ոխերիմ թշնամիքը քամեցին մեր վեր

արեաւ, բայց չմոռանաս այն սուրբ դաշը, որ կնքեցիր {իմ} հետ: Նա խոստանալով ինձ, հաստատ մնալ իւր սուրբ ո

վերայ, անջատուեցաւ: Նորա հեռանալուց յետոյ {իմ} ցաւերս բազմացան, եւ ես օրէ օր մաշւում էի: Իմ ցա

ոյ իմ ցաւերս բազմացան, եւ ես օրէ օր մաշւում էի: {Իմ} ցաւերս մի փոքր մոռանալու համար, ես շատ անգամ շրջ

րերն էի փախչում ես, նոցայ մեջ պատսպարան որոնելու {իմ} թշուառութեան երեսից: Իմ միայնութիւնը ինձ առաւել

յ մեջ պատսպարան որոնելու իմ թշուառութեան երեսից: {Իմ} միայնութիւնը ինձ առաւել մաշողական էր, քան թէ այն

եսանելով, որ ո՛չ մի տեղից լուսոյ նշոյլ չէ ծագում {իմ} վերայ, ծունր խոնարհեցնելով բաց երկնակամարի տակ,

վերայ, ծունր խոնարհեցնելով բաց երկնակամարի տակ, {իմ} միայնութեան մէջ ձեռներս դէպի երկինք տարածանելով,

քին զիս թողին ձեռս ի ծնօտի, աչս ի լաց Սիրտ {իմ} ցաւօք գելանի, սակայն ի քէն անմոռաց: Յիս հ

որոց: Յայնժամ հասից ես անվտանգ յափն անքոյթ {իմ} կենաց, Խաղաղութէամբ առագաստեալ ընդ անհուն ծ

ն ծով փորձանացէ: Այս սրտաբուխ աղօթքից յետոյ {իմ} թուլացած ծունկերը վերստին ստ այան իւրեանց ոյժը եւ

, վեր կալայ ձեռիս գաւազանը եւ դարձեալ շարունակեցի {իմ} զբօսանքը: Յանկարծ տեսանում եմ, մի առոյգ պատանի

նդունդի մէջ: Նորան այնպէս տեսանելով, ես մոռացայ {իմ} բոլոր ցաւերը: Մօտեցանք միմեանց անծանօթաբար, մէկ

ւ բարեկամ, քո հարցմունքը դարձեալ կենդանացնում են {իմ} մէջ այն տխուր յիշատակների պատկերը, որ հազիւ էի կ

րի պատկերը, որ հազիւ էի կարողացել փոքր-ինչ հանել {իմ} մտքից: Ես ազգով հայ եմ, անուամբ Նահատակ. հռչակ

. հռչակաւոր Փարիզից մեր բոլոր ապրանքը վեր առած, {իմ} տասն եւ մի ընկերներիս հետ շոգենաւ նստեցի Բօրդօ քա

ան գրկից, բայց ամենեւին կորցրեցինք մեր ապրանքը: {Իմ} բոլոր ընկերներս այստեղ ու այնտեղ գնացին իւրեանց թ

նքի պիտոյքը հայթայթելու: Միայն նոցանից մէկը {իմ} մօտ մնաց, որ մի հոգեկան սիրոյ կապանքով իմ հետ շա

ց մէկը իմ մօտ մնաց, որ մի հոգեկան սիրոյ կապանքով {իմ} հետ շաղկապուած էր. ես նորա հետ երեք ամիս կեանք վ

հետ երեք ամիս կեանք վարեցի մի գեղջուկ սենեկում. {իմ} անտանելի ցաւերի մէջ նա էր միայն իմ վերջին մխիթարո

ուկ սենեկում. իմ անտանելի ցաւերի մէջ նա էր միայն {իմ} վերջին մխիթարութիւնը: Մեր ոխերիմ թշնամիքը գտան մ

ւթիւնը: Մեր ոխերիմ թշնամիքը գտան միջոց նորան եւս {իմ} գրկից հանելու: Ա՜խ, իմ փլատակուած օրերի տխուր յ

իքը գտան միջոց նորան եւս իմ գրկից հանելու: Ա՜խ, {իմ} փլատակուած օրերի տխուր յիշատակներ, դուք խառնուեց

անոսումը: Ձեր մխիթարական արեւը այլեւս ծագելու չէ {իմ} վերայ: Այժմ մնացել եմ միայնակ, նախատինք իմ ոխեր

ւ չէ իմ վերայ: Այժմ մնացել եմ միայնակ, նախատինք {իմ} ոխերիմ թշնամիների բերանում. այն մարդիկն եւս, որ

թեան պատճառով ընդունում են մեր ողջոյնը: Եթէ {իմ} այսօրինակ ողբալի դրութեան մէջ մի հինօրեայ երախտագ

՛ւ իմացիր, որ այնուհետեւ ամենայն ինչ վերջացած էր {իմ} համար: Ահա ես այս դառն վիճակի տէր մարդն եմ: Մեծ

արդն եմ: Մեծայոյս էի, որ պարզերես կը վերադառնամ {իմ} հայրենիքս, բայց, աւա՜ղ, այդպէս չէր գրած իմ ճակ

նամ իմ հայրենիքս, բայց, աւա՜ղ, այդպէս չէր գրած {իմ} ճակատի վերայ: Եթէ կամիս իմ ընկերիս անունը իմանալ

ա՜ղ, այդպէս չէր գրած իմ ճակատի վերայ: Եթէ կամիս {իմ} ընկերիս անունը իմանալ, իմս չմոռանաս: Մնացել եմ

արանման մէջ եւ չգիտեմ ի՞նչ առնեմ. եթէ վերադառնամ {իմ} հայրենիքս այսպէս մերկ ու աղքատ, իմ երկրացիներին

թէ վերադառնամ իմ հայրենիքս այսպէս մերկ ու աղքատ, {իմ} երկրացիներին ծիծաղելի կը լինիմ, որովհետեւ նոքա մ

մուրալով ապրել: Երկու կողմից եւս պաշարուած եմ: {Իմ} խօսքս վերջացնելուց յետոյ ես ասացի նրան, կը ցանկա

րա հետ եւս պէտք է թաղվիմ միեւնոյն գերեզմանի մէջ: {Իմ} կրած նեղութիւնները տարապայման են: Մարդկութեան թէ

ի մէջ ինձ պատկերացած տեսարանները շատ աղեխարշ են: {Իմ} պատմութիւնը շատ երկար կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ

ս եմ կարծում, որ նորա թշնամու վրէժխնդիր նետը նախ {իմ} արիւնիցս է խմել: Որ ազգը անհետացել է երկրիս երես

մայրաքաղաքին: Մոռանում էի ասել, թէ Լանկթամուրը {իմ} աչքի առաջեւ երեք անգամ արիւնով ներկեց բոլոր Ասիան

անաչառ դատաւոր ամենայն գործերի, քե՛զ եմ յանձնում {իմ} խօսքերը, որ յաւէրժացնես քո յիշատակարանների մէջ (

ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, այն ժամանակ ասում էր նա {իմ} աջահամբոյրս է: Այժմ բաւական հարստութեան տէր է,

նորան արձակում էին, է՛ր աղագաւ չէր ասում, որ ես {իմ} վերակացուի պատուերն միայն լցուցել եմ: Չորրորդ,

կք էին: Ո՜հ տարաբախտ Հռոմ, ասաց նա, ընդհատելով {իմ} խօսքը. քանի՞ցս անգամ այսպէս քո բախտաւորութիւնը զ

ասութեան պատճառով նոր ի նորոյ ընկայ հոգսերի մէջ: {Իմ} բախտս փորձելու համար, գնացի մօտիկ բարեկամիս տուն

շնորհակալութեամբ եմ յիշում այս տեղ. այսպէս հասայ {իմ} հայրենիքը նորա ձեռնտուութեամբ: Բոլոր գերդաստանս

սանելով ինձ, մի անպատմելի սուգ եւ ողբ բարձրացրեց {իմ} անակնկալ դրութեան վերայ, բայց ես մի ուրիշ մարդ փ

դրութեան վերայ, բայց ես մի ուրիշ մարդ փոխուելով {իմ} թշուառ կեանքի հանգամանքից, երբ որ կամեցայ, գոնէ

, սառն քրտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում էր եւ {իմ} գիրքը գրեթէ բոլորովին թաց էր եղել արտասուքիս առատ

չունէինք իշխանութիւն: Ընդունեցէք, խնդրեմ, {իմ} անկեղծ յարգութեանս հաւաստիքը, որով ցանկամ մնալ

որ ասում է, թէ. " Ով որ պատուականը անարգից հանէ {իմ} բերանը կը լինի"։) Պատճառ, ճշմարիտ, արդար եւ

ղաբերեն Աստուծու։ Հայոց երրորդ պատմութիւնը) {իմ} երանելի Ղազարը գրեց. այս պատճառով, այդ գրքի մէջ

բայց դո՛ւ Քրիստոսին նմանելով, տանելով եւ ներելով {իմ} անզգամութեանը, ընդունէ՛ ինձ որպէս մի անզգամ)։

՛ ինձ որպէս մի անզգամ)։ Տղայութեանս ժամանակ {իմ} վարած կեանքի որպիսութիւնը, դո՛ւ, Տէ՛ր, ի՛նքդ լ

իսութիւնը, դո՛ւ, Տէ՛ր, ի՛նքդ լաւ գիտես)։ {Իմ} ուսուցիչների հրամանով գնացի Յունաստան եւ մի ժամա

էր ինքը ապահովութեան դուրս եկած։ Եւ ա՛յսպէս, {իմ} առաջուայ վարք ու բարքս գիտեն տէր Ներսէ՛հ եւ Հրահա

ր պատճառներով քե՛զ՝ Տիրո՛ջդ արժանի էի։ Իսկ, {իմ} ունեցած շատ շնորհին նայելով, որ Քրիստոսը տուեց ի

քան որ կային եւ կամ որ ա՛յժմ կան Հայերի մէջ, եւ {իմ} շնորհը՝ առաւե՛լ, քան շատ պարեգօտաւորների շնորհի

նզգամեցայ եւ խօսում եմ, աղաչում եմ մի փոքր ներէ՛ {իմ} անզգամութեան), այս պատճառով էլ, ճի՛շդ եւ առաւե

ի չարութեան պատճառով, շատե՛րն աշխատում էին լինել {իմ} փոխանակ. բայց թէ կարողանայի՜ն լինել։ Դեռ արա

էեղզեբո՛ւղ անուանեցին, ո՞րչափ եւս առաւել ձե՛զ եւ {իմ} մօտ մարդոցը պիտի ասեն։ Ա՛յսպէս էլ, նախանձի

ը պիտի ասեն։ Ա՛յսպէս էլ, նախանձի պատճառով, {իմ} մասին հանել էին շատ բամբասանքներ՝ ասելով, " թէ

նին յայտնել եւ, տկարամիտ մարդերին հաւատացնելով, {իմ} մէջ եղած շնորհի վարդապետութեանը, որպէս մի թերի բ

ի մեղքը թեթե՛ւ եւ չնչի՛ն համարելը։ Բայց ե՛ս, {իմ} կարողութեան չափով, Յունական գիտութեանց պարապելով

րողութեան չափով, Յունական գիտութեանց պարապելով, {իմ} տկա՛ր մտքի զօրելու համեմատ, կարդացա՛ծ եմ գրուածք

երբէ՛ք. Պատճառ, ինձ ատելու համար (կարելի է՝ {իմ} անարժանութեան պատճառով) սո՛ւրբ, անարա՛տ եւ ամեն

ր, կանչելով քո եղբօր՝ տէր Վարդին, Հայդիկին եւ {իմ} անարժանութիւնս, Տէր Յովհաննին հրամայեցիր, որ մի

ց փրկէ՛ ինձ ", նոքա ընկան այնուհետեւ քամակիցս, {իմ} գնացքը խափանեցին եւ վրայ հասնելով՝ դէպի մահ խոցո

ն։ Բայց խնդում եմ ցնծալով, որ այն վէրքերով, {իմ} հոգիս, որ առաջուց խոցոտուած էր մեղքերով, առողջա

։ Եւ այսպէս կատարելով իրենց կամքի բոլոր ուզածը {իմ} վրայ, այնուհետեւ զուարճանալով ուրախացան, ինչպէս

Որոնց պարտքն էր, սենեկում չորս կողմս նստած, լալ {իմ} վրայ, որպէս մի վիրաւորի վրայ եւ ճա՛ր անել, այս

ւրա՛խ սրտով ծաղր անելով՝ շրջապատեցին ինձ, բացին {իմ} վրայ իրենց բերանները եւ ասացին՝ վա՛շ վա՛շ, մեր

, մեր աչքը տեսաւ։ Եւ լոկ վայրախօսութիւն չէ այս {իմ} կողմից, այլ ստո՛յգ իրողութիւն է, որ Տիրոջդ առջե

՛. չլինի թէ մի մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգու խօսքը {իմ} վրայ բերէ, թէ՝ վա՜յ նորան, որ չար ագահութիւն է

ն էլ ողջ են եւ մէջտեղում, թո՛ղ հարցանուին նոքա, {իմ} ըստ աշխարհի որպէս հայր տուած խրատներիս եւ ըստ հոգ

տ աշխարհի որպէս հայր տուած խրատներիս եւ ըստ հոգու {իմ} վարդապետութեան խօսքերի մասին. եւ ինչ որ ամեն մին

ղ խնամքովդ ինձ քո ընտանիքին յանձնեցիր, դոքա եղան {իմ} վրայ քո խօսքի հրամանը կատարողքը, առանձին առանձին

չափ անմխիթար տրտում եմ, որ գայլերի նման վազեցին {իմ} ունեցած չունեցածի վրայ եւ առանց խնայելու կտրատեցի

տեցին, երբ տեսան, թէ քո աչքից ընկայ։ Եւ այժմ, {իմ} ունեցածներով զարդարուած, ման են գալիս՝ ինձ ծաղր

ւած, ման են գալիս՝ ինձ ծաղր անելով։ Իսկ ինչ որ {իմ} բաներիցս վանքումը մնաց, այդ մասին, ուրա՛խ եմ եւ

Բացի սորանից, ուրիշ չար խօսքերով քեզ, Տէ՛ր, {իմ} վրայ նեղացնել էին աշխատում, թէ մի մանուկ չէ կարո

մի մանուկ չէ կարող վանքի հոգաբարձութիւն անել։ Եւ {իմ} համար մի հրեշտակ մարմին չառաւ, որ գո՛նէ, իր հոգ

, կարողանար զգուշացնել ինձ եւ յանձն առնուր լինել {իմ} համար երկրորդ ես, որ անշուշտ կ'անէի։ Իսկոյն

ւածը. այն էլ դեռ հերիք էր լինում ինձ, եւ երբեմն {իմ} աւելորդներից վանքի պէտքերի համար էր գործ դրւում։

ց, Վրաստանից, Սիւնեաց եւ Արշարունեաց երկիրներից {իմ} բերած բաներս եւ ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդիների

, եւ ինձ մե՛րկ եւ խայտառակութեա՛մբ դուրս հանեցին {իմ} բոլո՛ր ունեցած չունեցածի միջից, ինչ որ տղայութեա

ովութեան եթէ մեղադրանքի էի արժանի։ Բայց ես միայն {իմ} դուրս ձգուելուցս յետոյ ընկայ այս ու այն տեղ՝ իմ

իմ դուրս ձգուելուցս յետոյ ընկայ այս ու այն տեղ՝ {իմ} պէտքս եւ կարօտութիւնս առանձնապէս հոգալով. սակայն

պէտքս եւ կարօտութիւնս առանձնապէս հոգալով. սակայն {իմ} քարոզութիւնքս շատ ախորժելով եւ պատուականութեամբ ը

օսութեամբ. պատճառ, շատ անգամ ինձ հանգստացուց եւ {իմ} հալածուելու ժամանակ իմ կերակրիչը եղաւ։ Ոմանք

տ անգամ ինձ հանգստացուց եւ իմ հալածուելու ժամանակ {իմ} կերակրիչը եղաւ։ Ոմանք էլ ասում էին, թէ " ես

աւելորդ անօթ էի ", որովհետեւ մտածում էին, " թէ {իմ} ո՞ր արուեստի համար դո՛ւ, Տէ՛ր, պահպանելով պիտի

օրից, երբ դո՛ւ, Տէ՛ր, ինձ վանքը տարիր, մինչեւ {իմ} այն տեղից հալածուելու օրը, վանքի եկամուտից կամ բ

նչեւ անգամ եւ մէկ դրամ վրաս անցուցած չեմ, եւ ո՛չ {իմ} պէտքերի համար ում եւ իցէ տուած, եւ այս բանը գիտե

էտքերի համար ում եւ իցէ տուած, եւ այս բանը գիտեն {իմ} հետ այնտեղ բնակվողքը։ Բայց ուրիշներից աւելի Ակիթ

, այն օրից, երբ սորա հիմքը ձգել էին, եւ մինչեւ {իմ} վանքից գնալը նա այնտեղ էր, իսկ այժմ լսեցի, թէ Ա

երկու անգամ, տարա՞ւ ինձ իր սենեակը, եւ խօսեցա՞ւ {իմ} հետ, ինչպէս Փրկիչը հրամայում է, ես եւ ինքը առան

հալածէր։ Յիշելով, ասում է, մի անգամ մի մարդ {իմ} անունը Աւագի մօտ, մի քանի պարեգոտաւորների առջեւ

ներին գրում էր՝ աղաչելով, թէ. " Աղօ՛թք արէք եւ {իմ} համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս բանալու ժամանակ

ար"։ Քանի որ դոցա մէջ տակաւին լուռ էր նախանձը, {իմ} մէջ զօրացած էր շնորհը, իսկ երբ տեսան, որ ժողովր

ար յիմար խօսում են բարձրաձայն։ Էլ ի՞նչ ասեմ. {իմ} ժամանակս բաւական չէ թշնամու իմ վրայ քաշած նետերից

Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ ժամանակս բաւական չէ թշնամու {իմ} վրայ քաշած նետերից ստացած անթիւ վէրքերս համարելու

ալով, թէ. " բայց Սա ինչի՞"։ Այսպէս էլ ես, {իմ} գործերի համեմատ արժանի պատուհաս ընդունեցի ահա, ե

ւում եմ յանդգնութեամբ այս էլ ասել, եթէ ստոյգ չեն {իմ} կարծածները, դո՛ւ, Տէ՛ր, քաղցրութեամբ, բանի տե

այութիւնը. " որ հանէ զպատուականն յանարգէ, բերան {իմ} եղիցի ". (եր. 35) Ս. Գրքում այսպէս. " Եւ եթ

Եւ եթէ հանցես զպատուականն յանարգէ, իբրեւ զբերան {իմ} եղիցես"։ Մարգ. Երեմ. գլ. համար 19։ Մեր Աստո

ը. " որ հանէ զպատուականն յանարժանէն իբրեւ զբերան {իմ} եղիցի " (եր. 344), որ բաւական մօտ է Երեմիայի

. " եթէ հանցեն զպատուականն յանարժանէ իբրեւ զբերան {իմ} լիցիս"։ § 5. Բնագրի խօսքը. " 'ի շնորհացն ո

զայլ նեղութիւնսն. եւ զի հանապազ խուժանն 'ի վերայ {իմ} կուտէր, եւ հոգք ամենայն եկեղեցեաց։ Ո՞ հիւանդանա

թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես արաւ, ինքը գիտէ {իմ} վարքս ու բարքս, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհում եղած

ց հալածուելու դիպուածով ասում է. " Բայց բերեալքն {իմ} յԱղուանից եւ 'ի Վրաց եւ 'ի Սիւնեաց եւ յԱրշարունեա

բազում անգամ հանգոյց զիս եւ 'ի հալածման կերակրիչ {իմ} եղեւ " (Թուղթ, եր. 57)։ Բայց սակայն, մեն

աւուրք կարեաց հօր իմոյ զի սպանից զՅակովբ զեղբայր {իմ} ". Ծնունդք, գլ. ԻԷ, համ. 41։ Նօտր գրով տպու

նելու օրերը) մերձեալ են. սպանից յայնժամ զեղբայր {իմ} զՅակովբ"։ § 29. " Եւ վաճառեցին զՅովսէփ Իսմա

զիս հալածեցին ապա եւ զձեզ հալածեսցեն. եթէ զբանն {իմ} պահեցին, ապա եւ զձերն պահեսցեն " (Յովհ., գլ.

րու, որդւոյ Ահարոնի քահանայի ցածոյց զսրտմտութիւն {իմ} յորդւոցն Իսրայէլի... ահա ես տաց նմա ուխտ խաղաղու

նս առ ի յայրել եւ զցորեանն ժողովեցէք 'ի շտեմարանս {իմ} " (Մատթ., գլ. ԺԳ, համ. 29-30)։ § 63.

ց։ § 67. " Մի բազում վարդապետս լինել եղբա՛րք {իմ}, գիտասջիք, զի մեծ դատաստան ընդունելոց եմք " (Թ

, յունական բնագրին համաձայն)։ § 69. " Առաջի {իմ} եղեւ դատաստան, եւ առնոյր դատաւորն կաշառս. վասն

§ 76. Սաղմոսիցն է փոխ առնում. " Բացին 'ի վերայ {իմ} զբերանս իւրեանց, եւ ասացին այո՛, այո՛, տեսին ա

, ինչպէս գրութիւն։ Միեւնոյն ուժն ունի, եթէ ասենք " {իմ} գրութեանց մէջ կամ իմ գրուածքի մէջ"։ Պարզ է, թէ այ

եւնոյն ուժն ունի, եթէ ասենք "իմ գրութեանց մէջ կամ {իմ} գրուածքի մէջ"։ Պարզ է, թէ այս ընդունելութիւն չէ,

րան կաթողիկոսի նզովքը։ Ահա Մաշտոցի խօսքերը. "բայց {իմ} նզովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. ե

ի՞նչ պիտոյ է առնել, եթէ չկայ սոցանից լաւը. բայց {իմ} կարծիքով, թէպէտ ես բժիշկ չեմ, պիտոյ է դոքա դիւր

Դու խաբում ես ինձ եւ համարձակւում ես ծիծաղե՞լ եւս {իմ} վերայ, - գոռաց սատանան դժոխային բարկութեամբ. -

ոռաց սատանան դժոխային բարկութեամբ. - ե՛կ մի րոպէ {իմ} մօտ: Գրապետը մօտեցաւ նորան ահ ու դողով: Սատանան

պատճառ, ինքը գրողը եւս չէ հասկացել: - Գտի՛ր {իմ} համար մեր անիծեալներից, այս ինքնահաւանի տեղ մի խ

ւր վեզիր Բէհեղզեբուղը. - ես միտք ունիմ ժամանակով {իմ} գրապետ շինել այն վարդապետը, որ անցեալներումը պատ

րքը, որոնց երախտապարտ էր, բայց այստեղ ծառայելով {իմ} յաւիտենական գայիսոնի տակ եւ օր ըստ օրէ մեծարուելո

ց. - Ու՞ր է ճարտարապետը. որտեղ է նա, գանչեցէ՛ք {իմ} մօտ այդ աւազակը: Բ Միջահասակ, կնճռադէմ եւ ա

քը), - ամենայն օր ահագին հաշիւներ ցոյց ես տալիս {իմ} ապարանքի նորոգութեան համար, բայց, որ կողմը եւ ն

չէ՛, հարկաւոր չէ՛, այս դժոխքը դեռեւս շատ լաւ է {իմ} համար, առաջինը, որ տաք է, երկրորդը ` խաւար եւ

անցանել արեգակի ճառագայթքը, որ անհանգիստ առնէին {իմ} աչքերը: Այս սաստիկ ձգուած կոնդակը մտաւ անցաւ

համարձակւում էք դատողութի՜ւն առնել.... եկէ՛ք {իմ} մօտ, թշուառականք, ես ձեզ ցոյց կը տամ դատողութիւ

շուառականք, ես ձեզ ցոյց կը տամ դատողութիւն առնել {իմ} դժոխքի մէջ: - Այն դեւերը, որ կարգուած էին

թիւն դէպի Ձեր մռայլութեան գահը, որ առաջնորդում է {իմ} տկար զօրութեանը, եւ պատշաճ հոգաբարձութիւն ինձ յա

ում իւրեանց մէջ, սկսանում են հնազանդութեամբ դէպի {իմ} գահը: Ասա ինձ, համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ նոր

կը տամ բոլոր անցքի մասին կարճ եւ բացայայտ: Բայց {իմ} ասածները հիմնաւորապէս հասկանալու համար, անպատճառ

պստամբութիւններից յետոյ ես քաշուեցայ դէպի Փարիզ - {իմ} գլխաւոր բնակութիւնը, եւ սրտիս նեղութենից գրեցի ո

ամիս ժամանակով օտար աշխարհ գնալ, հանքային ջրերով {իմ} վէրքերը բժշկելու... - Արձակուրդ չկա՛յ քեզ

ւ դղրդել... Բարեհաճեցէք տեսանել, ահա այժմ եւս {իմ} մօտ կան տասն հատ գերմաներէն ապստամբական ճառեր, ո

որ երկիրը ճաքեցաւ մի փոքր ձեր ննջարանի վերայով: {Իմ} հսկաները, երկրաշարժութենից վախելով, վազեցին գնա

րութիւն, ազատութիւն, խաղաղութիւն ու կարգ. բայց {իմ} ապստամբութիւններից, խաբեբայութիւններից եւ առհասա

տամբութիւններից, խաբեբայութիւններից եւ առհասարակ {իմ} գործերից, որ հիմնած ու հաստատած էին Ձեր մռայլութ

ի ձայնով. - ինչպէ՞ս համարձակւում ես սուտ խօսել, {իմ} առաջեւս, այդպէս առանց խղճմտանքի, որպէս թէ յայտն

ետեւ ոչինչ չի շինել եւ կամք չունի շինելու, սկսեց {իմ} առաջեւը գովել մարդերի խելք ու միտքը... ցանկալի

էշացնելու եւ կամ արծաթ հաւաքելու խորհրդով: - {Իմ} յայտարարութիւնը գրած է թղթի վերայ, - կցորդեց չար

ւմ են անպատճառ մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ իսկապէս {իմ} սիրածն է եւ ինձ է պատկանում: Բուբանդուսը պա

պատրաստւում էր կարդալ, սատանան ասաց. - Նստի՛ր, {իմ} պատուական Բուբանդուս, որ քեզ աւելի հեշտ ու յարմա

փայլակն, - կանգնի՛ր, հերիք է. դու ինքդ կը մնաս {իմ} մօտ յիմարացած ու խաբուած. ինչպէ՞ս համարձակւում ե

խաբուած. ինչպէ՞ս համարձակւում ես դու ասել ինձ " {իմ} մռայլութիւն "... չկամիմ այլեւս լսել քո վիպասան

ւնը, այդ բոլորովին ստաբանութիւն է. այնպէս չէ՞, {իմ} ծայրագոյն վէզիր: - Ամենեւին ճշմարի՛տ է ձեր ա

չէ ծանրացնում կարդացողի կամ լսողի գլուխը: - {Իմ} ծայրագոյն վէզիրը շատ ուղիղ է դատում, - ասաց սատա

կարդա՛ ինձ ճարտասանական ոճով, առանց ծանրացնելու {իմ} գլուխը եւ խրտնեցնելու իմ երեւակայութիւնը: Բո

ոճով, առանց ծանրացնելու իմ գլուխը եւ խրտնեցնելու {իմ} երեւակայութիւնը: Բուբանդուսը ուղղեց թուղթը ի

: Չպարծենալով ասում եմ, Ձեր մռայլութիւն, ես {իմ} բոլոր ընկերներից առաւել շատ մարդ ձգեցի կորստական

խութիւն են առնում, սեղանակապտութիւն են գործում. {իմ} մեծ ու ահագին տպած թերթերը ծակում են անդադար նոցա

հավիժում եմ իշխանութիւններ, փոփոխում եմ օրէնքներ {իմ} ճաշակով, եւ ինքնիշխան տիրում եմ երկրի մեծ մասին

ը տալիս էր օրագիրներին, բոլորը սուտ են, եւ կամի {իմ} աչքը ներկել: Դժոխքի, եւ առհասարակ իմ խաւար թագա

, եւ կամի իմ աչքը ներկել: Դժոխքի, եւ առհասարակ {իմ} խաւար թագաւորութեան առաջին թշնամիքն են օրագիրները

են օրագիրները եւ լրագիրները, նորանից օգուտ չունի {իմ} հայրենի գահը: Բացի սորանից, ինչ հարկաւոր է մեզ

է, մեր թշնամին է, իսկ յիմարութիւնը ` խաւար, որ {իմ} սիրական ծնողն է. երկրորդ ` օգնելով այդ տետրակներ

գերեզմանական ազգոյ իմն արագութեամբ լնանիւր յուղեղ {իմ}. երեւակայութիւն իմ կաշկանդեալ արձանացեալ ի ցուրտ

մն արագութեամբ լնանիւր յուղեղ իմ. երեւակայութիւն {իմ} կաշկանդեալ արձանացեալ ի ցուրտ եւ ի խոնաւ մառախղի

Կամիմ ասել... կամիմ ասել... թէ ախտոտեալ էր {իմ} հարբղխով, - պատասխանեց կէտադիրը: - Ա՛յ դու

րտնեղութիւն կամ փսխել, այս պատճառով գործ կը դնեմ {իմ} թագաւորական վճռական հնարները: - Եւ զի՞նչ ար

կարող էիր գործել... ես յաւիտեան վերջացնում եմ {իմ} թագաւորութեան մէջ այդ հին եւ մեռեալ ձեւը խօսելու

, յոյս արժան էր խօսել ընդ մռայլութեանդ մեծի... {իմ} ուսեալ է ըստ հնոցն բարբառիլ յոճ համեղական ազդոյ ե

, զի մռայլութիւն ձեր մոռացեալ է զգեղեցկախօսութիւն {իմ}, գեղեցկախօսութիւն զոստիկանի գրականութեան, որոյ

անս, թոյլ տալ ինձ ի գրի հարկանել զոր ինչ շրթունք {իմ} չզօրին ըստ ամենայն արժանեաց գեղեցկախօսել...

ւթեան իմոյ առ տէրդ՝ ի ժամս եւ ի ժամանակս: Լեզու {իմ} ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս, զի նման է լեզուի ճա

ուն բերան առնուլ, որի անունը արտաբերելու ժամանակ {իմ} գահը դղրդում է. դու ինքդ գրականութեան դեւ ես, ի

նել.... Ո՛չ, այդպէս չէ: Ես քեզ հրամայում եմ {իմ} ասածի նման գրել, պարզ, առողջ, բնական, հասկանա

ան ոճով եւ այլն հին լեզ.... - Լսեցի՞ր դու {իմ} կամքս, թէ չէ՞.... - Լուայ, Ձերոյին մռայ

նչ օգտի կամ ինչ վնասի բան կայ վերաբերութեամբ դէպի {իմ} խաւար գահը: - Ի խօսելն մեր հասկանալի ոճով,

ես, եւ ժողովուրդն յակճիռս կայ անշարժ, լսէ զձայն {իմ}, դողան ջիլք լսելեաց, այլ ուղեղն ըմբռնէ եւ ոչինչ

րամայիր քարտուղարին գրել մի շրջաբերական հրովարտակ {իմ} անունով, որ ոչ ոք չհամարձակուի տպել մի խելացի,

աւոր կառավարիչ դեւի արտաքին կերպարանքը. պատճառ, {իմ} գրածը կարդացող ամուսնացած մարդերի երեք բաժինը արդ

ծ գործերը: - Շատ լաւ են, Ձեր մռայլութիւն, {իմ} գործերը երբեք այնպէս ծաղկեալ վիճակի մէջ եղած չեն

րականին եւ եկածի պէս կրկնում է միեւնոյն խօսքերը: {Իմ} գլուխը պտոյտ է գալիս գործի շատութենից: - Ես

ծ ուշադրութեամբ. - ես պիտոյ է ճշմարիտը ասեմ, որ {իմ} կառավարութեան բոլոր մասներից քո դէպարտամենտը սռաւ

արեկարգ է: - Ձեր մռայլութիւնը մեծ շնորհ ունի {իմ} վերայ: - Ես ճշմարիտ եմ ասում, որովհետեւ քո

, կանայք չեն սիրում երկար բարակ քննութիւն: - {Իմ} ծառայողներից ոչ ոք քո չափ չէ տալիս ինձ այդքան նզո

ններ, իմաստուններ, կրօնամոլներ, որոնց եւ ոչ ոք {իմ} դեւերից չէր կարող հրապուրել. բայց դու ընկար թէ չ

ը եւ համառօտապէս կը կարդաս. երբ նա կը ներկայանայ {իմ} խաւար զօրութեանը. այդ անպատճառ հարկաւոր է, պատճ

արժանութիւն, տարակոյս չկայ, որ կը բողոքէ ընդդէմ {իմ}, թէ ո՛չ, տէր սատանայ, դուք թէեւ այսպիսի անկարգ

ներդ լսում էք ահա, թէ ի՛նչ արժանաւորութիւնք ունի {իմ} զաւակը, որ շնորհ բերեց մեր մօտ, որի մասին այս ր

առնչութենից ոչինչ ունիք հասարակաց, հապա՛ չափեցէք {իմ} ուրախութիւնը, ուրախութիւնը, ասում եմ, նախահօրս

դարագլուխ է դժոխքի համար, որովհետեւ լրանում է, {իմ} զաւակի գալովը, դժոխքի զօրութեան չափը, ես յոյս ո

եւ իցէ կերպով ազատուել մի որեւիցէ դժուար գործից, {իմ} որդին կը հասուցանէ նորան իւր փրկարար խորհուրդը եւ

ւթեան ամօթը դժոխքի պայծառ դրօշակի վերայից, այո, {իմ} որդին արժանի էր շատ մեծ պատիւների, բայց իմ հպատա

այո, իմ որդին արժանի էր շատ մեծ պատիւների, բայց {իմ} հպատակական պարկեշտութիւնը թոյլ չի տալիս ինձ չափից

պարկեշտութիւնը թոյլ չի տալիս ինձ չափից անցուցանել {իմ} խօսքերը (ծափահարութիւնք): Իսկ դու, իմ զա

ել իմ խօսքերը (ծափահարութիւնք): Իսկ դու, {իմ} զաւակ, քեզ եմ դառնում այժմ, իմ հարազատ զաւակ,

: Իսկ դու, իմ զաւակ, քեզ եմ դառնում այժմ, {իմ} հարազատ զաւակ, որ քո շատ տարեկան կեանքումդ երբեք

, որ քո շատ տարեկան կեանքումդ երբեք ամօթ չբերեցիր {իմ} եւ իմ ազգատոհմի վերայ, բարեաւ լինի քո գալը, ողջ

ո շատ տարեկան կեանքումդ երբեք ամօթ չբերեցիր իմ եւ {իմ} ազգատոհմի վերայ, բարեաւ լինի քո գալը, ողջամբ եկ

քեզանից, որ մեր ցեղի թշնամիներից, որ սպանել էին {իմ} թոռը, հանեցիր մեր վրէժը: Եկ գրկախառնիր ինձ, տէ

, ընդունիր, եւ այս նամակս ստացածովդ շտապի՛ր գալ {իմ} մօտ, մեր ծանօթներից եւ բարեկամներից ովին հրաւիրե

դրում ես ինձ, եթէ ես աշխատել եմ յարգի կացուցանել {իմ} մարդկութիւնը քան թէ մի անբան արարած: - Ես չե

, ապա է՞ր չես ընդունում: Ես մարդ եմ, լաւ նայիր {իմ} վերայ, ես Աստուծոյ պատկեր եմ, ես բանականութիւն

երիցս տեսանում ես ահա, որ ես շատ լաւ ճանաչում եմ {իմ} արժանաւորութիւնը աշխարհի արարածների մէջ: Մի անշո

անելով այս, կարո՞ղ եմ մինչեւ այն աստիճան անարգել {իմ} մարդկութիւնը, որ սառն աչքով նայեմ այդ բանի վերայ

աչքով նայեմ այդ բանի վերայ, եւ հայհոյութիւն չէ՞ր {իմ} կողմից Աստուծոյ շնորհին, որ տուել էր ինձ, մինչ

թող ինքեանք լինին, թող ոչնչից եւ ոչնչով գոյանան․ {իմ} պատուելի ազգասէրը հանգիստ թող նստի տանը, նորան թ

ն է ազգին, թող ազգը մտածէ, թող ինքը հոգս առնէ, {իմ} ազգասէրը մասնաւոր մարդ է, փորը կուշտ, արծաթը շա

ակութիւն գտնելու կամ մերկութիւնը ծածկելու համար: {Իմ} ազգասէրը պատուելի է միայն նորա համար, որ օդով ամ

սուքը աչքերում, - այդ վնասակար կը լինի եւ ձեզ եւ {իմ} պարոնիս: Նա միշտ այդպիսի դիպուածներում արգելում

ի եւ դիւահալած աղօթքները: Բացի դորանից, ես միշտ {իմ} վերայ պահում եմ կտորը այն ծառի, որին կապել էին Ք

եմն, այդպիսի վատաբաղդ դիպուածում վնասը կը հասանի {իմ} պարոնին: - Բան չկայ, գոնէ կը խելօքանայ եւ կ

նուամենայնիւ յանձնառու չեմ գնալ. ես ձրի չեմ գտել {իմ} կեանքը, որ յիմարաբար վտանգի մէջ ձգեմ: Մինչդ

լուս, որ զուր տեղը կորաւ... երկինք, փուլ արի {իմ} վերայ... երկիր, կուլ տուր ինձ, ո՛հ, մի օգնո

աղօթք, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ: - {Իմ} խելքս գլխիս է, բայց քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ յա

նորա բանն է, անիծածը երէկ երեկոյեան երեւի լսել է {իմ} ձայնաւոր խորհրդածութիւնը իմ հետ, եւ այդ բանը բեր

րեկոյեան երեւի լսել է իմ ձայնաւոր խորհրդածութիւնը {իմ} հետ, եւ այդ բանը բերել է իմ գլուխը: Փոյթ չէ, դ

աւոր խորհրդածութիւնը իմ հետ, եւ այդ բանը բերել է {իմ} գլուխը: Փոյթ չէ, դրացի, ես մի օր քո դրան առաջե

ցքը, ախոռի հանդերձանքը, այժմեան խօսակցութիւնդ, {իմ} համար, եգիպտական առեղծուածներից (հանելուկներից

ն չունիմ, ուստի եւ անկասկած կարող եմ հաւատալ քեզ {իմ} գաղտնիքը, որովհետեւ ճակատագիրը այսպէս է բերել,

նը, եւ այդ էր պատճառը, որ յօժարեցայ հաւատալ քեզ {իմ} գաղտնիքը․ լսի՛ր ուրեմն: - Մի քանի ժամանակ է

կարծում էի, թէ կարող էի երջանկանալ: Բայց բոլոր {իմ} հարց ու խնդիրս, բոլոր աշխատութիւնս զուր կորան.

ը, որ յառաջ շատ սիրելի էին ինձ, այժմ դարձել էին {իմ} աչքում փսխողական փոշի. նոցա իմ մօտ ներս մտանելը

, այժմ դարձել էին իմ աչքում փսխողական փոշի. նոցա {իմ} մօտ ներս մտանելը ատելի էր ինձ, որովհետեւ ընդհատւ

րս մտանելը ատելի էր ինձ, որովհետեւ ընդհատւում էր {իմ} մտածութիւնը. ես երջանիկ էի, մինչեւ անգամ, միմի

Այն բանից յետոյ, սէրը, առաւել եւ առաւել զօրացաւ {իմ} մէջ, որ հալումաշ արեց ինձ. թւում էր, թէ մի վէր

ով ամենայն բարեյաջող յոյսերից, մտածեցի գործ դնել {իմ} գերմարդկային զօրութիւնը... ես յառաջ եւս կարող

մի մեծ վհկական արարողութիւն, բայց մնացել էր այդ {իմ} դիտաւորութիւնը անկատար, չգտանելով մի բոլորովին ս

որհուրդը, որ եռած ջրի նման վեր ու վայր էր լինում {իմ} մէջ: Սկսեցի բարձր խօսել իմ հետ, կատարելի վհկակա

վեր ու վայր էր լինում իմ մէջ: Սկսեցի բարձր խօսել {իմ} հետ, կատարելի վհկական արարողութեանս մասին: Ձայն

իծաղում է բարձրաձայն: Ես ամբոխուեցայ, որովհետեւ {իմ} բոլոր խօսակցութիւնքը անտարակոյս պիտի լսած լինէր ա

շները եւս հաղորդել նորան: Գիշերը, երազում տեսայ {իմ} յաւերժահարսը, որ, մի բարակ բատիստեայ շապիկով,

մսակը, որ ստացար. իսկ ինքս գնացի ախոռ կատարելու {իմ} վհկական արարողութիւնը: Այդ դիւթիւթեան խորհուրդը

յն էր, որ անմաքուր ոգիների միջնորդութեամբ կանչէի {իմ} գեղեցկութեան գաղափարի ուրուականը, որ անտարակոյս

ծանր գործեր, այս պատճառով ոչինչ տարակոյս չունէի {իմ} յառաջադիմութեան վերայ: Յանկարծ, մինչ բոլոր արար

ու էր նորա տեսիլը, որ մահու սարսափ բերեց վերաս: {Իմ} գեղեցիկ օրիորդի ուրուականը կանչելը եւ այդ հրէշի ի

րուած էի, արդարեւ ադամորդի չէր, որ խայտառակելով {իմ} թեթեւամտութիւնը, երեւել էր ինձ այդ դիւական կերպա

ր ինձ այդ դիւական կերպարանքով, դեռ եւս ծիծաղելով {իմ} վերայ... Այստեղ կորուսի ես ինձ... գիտեմ միա

վերայ... - Ի՞նչ բան ունի այդ հրէշի պատկերը {իմ} պտուկի մէջ, ո՞ր սատանան ձգել է նորան այդտեղ, եւ

երկիւղ կրելով այդ յիմար պատկերից, անկատար թողեցի {իմ} արարողութիւնը, որ գուցէ հասուցաներ ինձ իմ նպատակ

թողեցի իմ արարողութիւնը, որ գուցէ հասուցաներ ինձ {իմ} նպատակիս: Պ. Շաքարեանցը, այս խօսքերը ասելո

, ների՛ր, մոռացել եմ. միգուցէ այդ բանը վերագրես {իմ} ժլատութեանը. ես իսկոյն կը հոգամ, եւ շնորհակալ ե

ւ առանց այսպիսի խտրութեան, հանդիպողին հրաւիրել, {իմ} կարծիքով, յիմարութիւն է: Նախ, այն պատճառով, ո

ր անասնանայ... կարծեմ, դու եւս ընդդէմ չես այս {իմ} կարծիքին: - Քո ասածը զուտ ճշմարտութիւն է, ի

ութիւնը եւ գիտութիւնքը խաբեբայութիւնք են: Գոնէ, {իմ} կարծիքով, վերին աստիճանի փիլիսոփայութիւնը այն է

ն համաձայն եմ, եւ այդ պատճառով եւս խնդրել եմ քեզ {իմ} մօտ. արի՛ նստենք եւ կատարենք մեր գործը: - Շ

ո կարդացած բաների նման չէ. ի՛նչ քո կարդացած, եւ {իմ} թալիսմաններին եւս նման չէ. դա մի ջոկ բան է...

ուց բանը աւարտած կը լինի: Երեկի երեկոյին եկել էր {իմ} մօտ, որ ածուխ գնելու համար կէս մանէթ արծաթ խնդրէ

կոսին, բայց Կիրակոսը անգործութենից ստիպուելով եւ {իմ} անձնաւորութիւնը իւր դատարկաբանութեան համար նիւթ շ

մ է ինձ: Մարկոսը, որ չէ ճանաչում ինձ, որ չգիտէ {իմ} գործերը, իմ սիրտը, իմ հոգին եւ ուղղութիւնը, որ

կոսը, որ չէ ճանաչում ինձ, որ չգիտէ իմ գործերը, {իմ} սիրտը, իմ հոգին եւ ուղղութիւնը, որին մի մազի չա

է ճանաչում ինձ, որ չգիտէ իմ գործերը, իմ սիրտը, {իմ} հոգին եւ ուղղութիւնը, որին մի մազի չափ վնաս չեմ

տուել, որի հետ ոչինչ ունիմ հասարակաց, դառնում է {իմ} թշնամին, ինձ բամբասող եւ վատաբանող: Միթէ՛ կարել

չեմ ունեցել քո մօտ: Միթէ՞ խաղ է, կամ, կատա՞կ է {իմ} հետ խմել. ես նորան այն օրը ձգեմ, որ շունը ձեռքի

, - եթէ դուք հրաւիրելը յանձն առնուք, խայտառակելը {իմ} վիզը, կամի՛ք, դաշն բռնենք մի վեդրօ արաղով:

արցրեցիք, - ասեց Մանթուխեանցը, - ես յայտնեցի ձեզ {իմ} սրտի վկայութիւնը, որպէս անկեղծ բարեկամ, թէ արժա

պիտի մի ոտանաւոր գրէ, կամ իւր յիշատակարանին զոհէ {իմ} պատուասիրութիւնը, անձնասիրութիւնը, ինչպէս սովոր

ստովանելու իւր տգիտութիւնը, հրապարակով ծիծաղեցաւ {իմ} վերայ: Նա ասաց, թէ իմ առարկան միջին դարերում ահ

նը, հրապարակով ծիծաղեցաւ իմ վերայ: Նա ասաց, թէ {իմ} առարկան միջին դարերում ահա խելքից հանել էր Եւրոպա

անտարակոյս տարու մէջ տասն անգամ զատիկ կը կատարէ: {Իմ} կարծիքը այս է, որ ինչքան կարելի է պիտոյ է հեռի մ

ոյ է հեռի մնալ դորանից. բայց այս մի լոկ կարծիք է {իմ} կողմից, դուք ազատ էք տնօրինել ինչպէս կամիք, պատ

ան ընդդէմ․ եօթանասուն վեց զուր փորձերը դղրդել էին {իմ} յոյսի եւ հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին փոր

ռ գային․ այս պատճառով թողեցի այդ սաստիկ կրակի մէջ {իմ} պատրաստութիւնքը, դուրս գնացի արուեստանոցիցս մի փ

ցս, չես կարող երեւակայել, թէ ինչ աստիճանի հասաւ {իմ} կատաղութիւնը: Հողեղէն ամանները որը՛ ճաքուել էին

յ սերի պէս կանգնել էր կապտագոյն կեղեւը, գրաւեցին {իմ} ուշադրութիւնը․ կանաչ ու կապտագոյն - բաց կարմիր բա

ստանալ․ թող մի լաւ զննեմ դորան: - Որովհետեւ {իմ} աշխատութեան վաստակն է դա, այդ պատճառով եւս ինձ ա

ոքր հանգստանանք, ուրախանանք: - Բայց լսի՛ր, {իմ} ասած մտածելիքը զուարճալի բաներ են, եւ կարծեմ, ո

երը, որ թէեւ թեթեւագին բաներ են, այնուամենայնիւ {իմ} պէս մարդու համար, ինչպէս էի մինչեւ ներկայ րոպէս

ական Շաքարեանց, եւ բացայայտ կերպով հասկացնել քեզ {իմ} տեսութիւնս, թէ ի՛նչ էր մի Հայի պարտականութիւնը ի

, մի գուցէ սկսանես այժմ խոր փիլիսոփայութիւններ, {իմ} գլուխս դուրս չէ գալիս այդպիսի բաներից․ հասարակ կե

րպով հասկացրու ինձ եւ յայտնիր քո դիտաւորութիւնը: {Իմ} կարծիքը այս է, որ շատ ոսկի շինելուց յետոյ, վաճա

թէ ես եւս քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս {իմ} աղօթքը եւս արժանընդունակ լինէր: Մեր գլխաւոր պարտ

անին եւ այլ միւս սուրբ նշաններին, որ գրուած կան {իմ} մօտ գտնուած գրչագիրների մէջ. Այս անպատճառ հարկաւ

, յոր Տէր Յիսուս բեւեռեցաւ " ասում է խաչի տաղը: {Իմ} կարծիքով ազգը եկեղեցին է, հոգեւորքն են, մեք մաս

ս պատճառով համարձակութիւն չունիմ խօսել հրապարակով {իմ} ընթերցողների հետ կոմս էմմանուէլի անձին վերայ, հե

ւում են Հիւսիսափայլ օրագրի մէջ. այս պատճառով եւս {իմ} ընթերցողքը չեն կարող ասել ինձ, թէ խօսում էի մի բ

եւս չլինի, ասե՞ս որ պիտեր քաղցած մեռանել: Ինչ է {իմ} ստացածս եկեղեցուց, որպէս տարեկան ռոճիկ, - երեսո

ռանում է մի մարդ: - Ինչ մեղքս պահեմ, այո՛. {իմ} աղքատութիւնը ստիպում է ուրախանալ: Չքաւորութիւնը

ը հոգալու համար: Բացի սորանից, այս եւս կայ, որ {իմ} ուրախանալուցս չէ, որ մարդիկ մեռանում են: Խոլերա

մ երկիւղ կար սրտիս մէջ, որ մի գուցէ ես եւս, կամ {իմ} ընտանիքիցս մի մարդ մեռանի. բայց դորա փոխանակ, ա

, նոր տեսած կեանքի արեւը, որոնք դուռը միշտ բաց է {իմ} պէս աղքատների համար. տօնի, զատկի, տալիս են մի

չք դարձուցանէք, եկեղեցու մի կոպեկը եւս կրակ լինի {իմ} համար, եթէ խառնել եմ իմ գոյքի մէջ"։ - Թէ Աստու

մի կոպեկը եւս կրակ լինի իմ համար, եթէ խառնել եմ {իմ} գոյքի մէջ"։ - Թէ Աստուած սիրում ես, ձեռք վեր ա

ց կախ էր այդ գեղեցիկ գաղափարների իրագործութիւնը: {Իմ} այս մազերը չեն սպիտակացել ջրաղացի դռնում, այլ ժո

մէր, շատ բան կարող է իմանալ այսպիսի ժողովներից: {Իմ} կոչումը եւ պաշտօնը այնպէս է, որ ոչ ոք արժանի չէ

տօնը այնպէս է, որ ոչ ոք արժանի չէ համարում խօսել {իմ} հետ. աղախինքը կամ սպասաւորքը զզուելով տալիս են ի

ում էին, որպէս թէ նա պղծուել էր: Այսպէս լինելով {իմ} դրութիւնը ժողովրդի մէջ, ինքս ոչինչ չխօսելով հարկ

, տեղիք էք տալիս, որ աւելի տխրութեան ամպեր պատեն {իմ} սրտին: Դուք ցոյց էք տալիս ինձ, որ տարագիր ընկած

սօր առաւօտ եւս այնտեղ էի, եւ օրիորդ Մարիամը ածեց {իմ} համար Պորտիչիու Համը անունով ողբերգութեան գեղեցի

- Ճշմարի՛տ է, լաւ տաղը շատ լաւ բան է: Բայց {իմ} տաղարանի մէջ չկայ այս, չնայելով, որ բաւական հար

... Երգի կախարդիչ շարունակութիւնը ընդհատեց {իմ} տիրացուի բանասիրական քննութիւնը․ լսւում էր.

ւ կոմս էմմանուէլը: Մի փոքրից յետոյ կը ծանօթացնեմ {իմ} ընթերցողքը Մահտեսի Թովմասի տան հետ, այժմ թողէ՛ք

բայց դուք դադարեցաք իսկոյն: Այժմ կրկնապատիկ եղաւ {իմ} ցաւը, նախ, որ ես չեմ լսում, երկրորդ, որ իմ ան

աւ իմ ցաւը, նախ, որ ես չեմ լսում, երկրորդ, որ {իմ} անակնկալ ներս մտանելու պատճառով այս արգոյ հիւրերը

նդրեմ, առանց հաճոյախօսութեան... ես ի՛նչ երգող {իմ}, այսքան հրապարակի մէջ, ամօթ է մինչեւ անգամ իմ պ

ղ իմ, այսքան հրապարակի մէջ, ամօթ է մինչեւ անգամ {իմ} պէսին երգել, - պատասխանեց օրիորդը մի փոքր կարմրե

, ըստ որում ես ինքս նկատում եմ զանազան թերութիւնք {իմ} երգեցողութեան մէջ: - Ա՛, ա՛, ես այժմ տեսան

էք խնդրի վերայ, ուրեմն թոյլ տուեցէք ինձ ասել ձեզ {իմ} կարծիքը եւ խորհուրդը: Ինչքան, այսօր առաւօտ ձեր

ատուէր կամ խրատ, ես առհասարակ սովորութիւն չունիմ {իմ} խրատնելով գլխացաւութիւն պատճառել օրիորդներին, -

մատուցինք, խմեց եւ խօսեց երկար միջոց Մարիամի եւ {իմ} հետ (Մարիամի թարգմանչութեամբ): Ինձ ասաց, որ շ

արող չեմ, որովհետեւ այդ ժամին հիւր պիտի ընդունեմ {իմ} մօտ, - պատասխանեց կոմսը: - Ահա այս պատճառով

այերի վերայ: Այս շատ խորախորհուրդ վնաս էր, բայց {իմ} մտքերը կերպարանագործելու եւ այս մասին երկար խօսել

եց պատուհանից մի տուն, որի բնակիչը ծանօթ է արդէն {իմ} ընթերցողներին: - Շաքարեանց է նորա ազգանունը, -

գել. Ո՛հ, լոկ երազ էր, մի խռովէք ինձ, {Իմ} մոլորութեան քաղր պատկերներ․ Ինձ չէ թոյլ տուած

այց մեր նաւն արագ Վազեց դէպ յառաջ... կորաւ {իմ} աչքից... Եւ այլ միւս անգամ մինչեւ այս րոպէ

որք, հոգի գիշատող. Թողէ՛ք ինձ հանգիստ մաշել {իմ} կեանքը Եւ խաղաղ սրտով մտնել դէպի հող:

ջ վարելուց: Դնենք, թէ ես պարտականութեան էի առել {իմ} վերայ Տէրութեան զօրքի համար պատրաստել մի բան, աս

անէթ եւ մի քառորդ, եւ այս կերպով ամէն մի կօշիկից {իմ} ստանալին էր մի քառորդ, այսինքն է քսան եւ հինգ կո

ւ հինգ կոպեկ արծաթ. միթէ՞ յիմարութիւն չէ լինելու {իմ} կողմից, եթէ աւելի ստոր արժանաւորութեան նիւթերից

քան տեղեկութեան տալուց յետոյ, շտապում եմ սկսանել {իմ} պատմութիւնը այն րոպէից, երբ, ինչպէս ասացի, կոմ

անշուշտ վատ կը լինի սորա վերջը եւ կը խայտառակուի {իմ} տունը այս քաղաքի մէջ մինչ ի սպառ: Ես շատ անբաղդ

հայր: Եւ այս քանի տարու մէջ ի՛նչ բաներ անցկացան {իմ} գլխից. եւ այդ բոլոր անախորժութենների, վատահամբա

երի: Նորա կինը, թէեւ գեղեցիկ հռչակուած, սակայն {իմ} ընտանիքի համար դարձաւ մի անախորժութեան անլուծանել

ժութեան անլուծանելի մակարդ: Ո՛վ ճանապարհից հանեց {իմ} դուստրը, եթէ ոչ նա. ո՛վ սովորեցուց նորան...

. իսկ որդիքս, որդիքս. ի՛նչ առնեմ, ո՞ւմ ասեմ, {իմ} երեսի կեղտը պիտի որ ես ինքս ծածկեմ օտարների աչքից

յայտնութեններով: Քաջ գիտէք դուք, որ նա եղած չէ {իմ} բժշկական հոգաբարձութեան տակ իւր ամուսնութենից յառ

ես այն օրից տեսայ ձեր դուստրը, երբ նա կարօտեցաւ {իմ} մանկաբարձական օգնութեանը: Նորա, յառաջուց ունեցա

ը: - Լաւ ասացիք, - պատասխանեց բժշկապետը, - {իմ} տալու խորհուրդը չէ միայն բժշկական, այլեւ բարոյակ

է ի՛նչ է գրել մինը եւ ինչ է հաստատել միւսը. բայց {իմ} խորհուրդը, - շարունակեց բժշկապետը, ընդհատելով պ

գործակալ էի Մեղուին. Ճռաքաղը եւս հեռի չէ մնացել {իմ} շնորհից, խնդրեմ չմոռանալ: - Այս բաները այնք

ւրդը, որի պատճառով այսքան խօսք յառաջացաւ: - {Իմ} առաջին եւ վերջին խորհուրդը այս է, որ յետ հրաւիրէ

... ես կարճ եմ ասում ձեզ, որ եթէ դուք չկատարէք {իմ} առաջարկութիւնը, ձեր դստեր բանը շատ եւ շատ վատթար

- Ես ոչ ոքին պարտական չեմ ձրի ծառայել. բայց {իմ} համար, իմ անձի համար, միշտ չնչին արժէք ունի արծ

չ ոքին պարտական չեմ ձրի ծառայել. բայց իմ համար, {իմ} անձի համար, միշտ չնչին արժէք ունի արծաթը: -

այն խրատ եւ խորհուրդ, որ ուղղակի վերաբերւում էին {իմ} ընտանեկան կեանքին, որ մի բան եւս հասարակաց չունի

- Թէ ձեր ընտանեկան կեանքը մի բան ունի՛ հասարակաց {իմ} հետ, կամ ինչպէ՛ս եւ ո՛ր չափով ունի, այդ եթէ դու

- Ինչու այդպէս խիստ պատժում է Նախախնամութիւնը {իմ} ընտանիքը: - Ո՛հ, սխալւում էք, պարոն. այդ

եւս խելք չկայ դորա մէջ: Ինչպէս կարելի է, որ ես {իմ} պատուանուններով եւ պատուանշաններով հաւասար լինիմ

պատուանուններով եւ պատուանշաններով հաւասար լինիմ {իմ} եղբոր հետ, որ ոչինչ ունէր. դուք ուրանում էք մար

այ: - Արդեօք այդ բաները յարակցութիւն ունէի՛ն {իմ} դստեր հիւանդութեան կամ բժշկելու հնարի հետ: -

կապերտ: - Ուրեմն ձեր վերջին խօսքն է հրաւիրել {իմ} փեսան, որի երեսը ցանկալի չէր ինձ տեսանել: -

րեսը ցանկալի չէր ինձ տեսանել: - Այո՛, այդ է {իմ} վերջին խօսքը: - Համաձայնեցէք, պարոն բժշկապե

բան դարձեալ պիտոյ է սեւցնել նորան: - Այո՛, {իմ} պարոն. բայց դուք շատ լաւ իմանում էք այս գործերը

իտեն, բայց առաջին ժամանակները չեն այժմ, ասես թէ {իմ} աստղը վայր է ընկել երկնքից: Պարտականութիւն կ

մանէթի անուն տուեցիր, այդ ի՛նչ հինգ մանէթ է: - {Իմ} ամսական ծառայութեան վարձը: - Քեզ ո՛վ է կարգե

առայեցի մինչեւ այժմ, կամ միթէ այժմ զանցառու եղայ {իմ} ծառայական պարտականութեանը: Ո՞չ ապաքէն դուք ինքնե

ոն կանգուն տասներկու կոպեկանոց կտաւը, որ գնել էի {իմ} ձեռքով, տուեցի պաշար ընդունող աստիճանաւորին նշան

ր փոքր էր ձեզ այդքանը. դուք վերստին վշտացնում էք {իմ} այրական պատիւը մրոտ ճանապարհներով, որ ես... բ

անաք, գէթ այսուհետեւ, զգուշութեամբ բերան առնուլ {իմ} անունը. դուք չէք կարող ծամել եւ կուլ տալ նորան,

ապէս ասում եմ, որ ձեր կողմից այդպիսի կարծիք տալը {իմ} մասին մեծ ցածութիւն է: Իմ համար ոչինչ է այդ պարո

ից այդպիսի կարծիք տալը իմ մասին մեծ ցածութիւն է: {Իմ} համար ոչինչ է այդ պարոնի բարեկամութիւնը կամ թշնամ

ւիցէ կերպով օգուտ քաղել ձեր հարստութենից, բայց, {իմ} աչքում ամենեւին զանազանութիւն չունիք այն ռամիկներ

ք չունիմ ծակամուտ ճանապարհներով գործ կատարել, եւ {իմ} ասածը կամ գրածը ունիմ զօրութիւն իմ ստորագրութեամբ

ծ կատարել, եւ իմ ասածը կամ գրածը ունիմ զօրութիւն {իմ} ստորագրութեամբ կնքելու, որին, եթէ վերստին մի նո

նամակս, եթէ ոչ այս խօսքերով, թէ դուք վշտացնելով {իմ} պատիւը, պարտական էք զղջալ եւ քաւութիւն որոնել,

թիւն որոնել, այլապէս ուրիշ տեսակ հաշիւ կ'ունենաք {իմ} հետ եւ կը զղջաք ձեր յամառութեան վերայ: Ողջ ե

ոմսն էր այն անստորագիր նամակի հեղինակը. բայց այդ {իմ} սեփական կարծիքը չէր. ինձ այդպէս հաւատացուցել էին

ազատ է կոմսի յարձակմունքից, որ ուղղւում է միայն {իմ} ընդդէմ: Ինչպէս առնել, որ մի կերպ վերջացնէինք այ

ապ խօսելով, - ընտանեկան բաների մէջ ներգործական է {իմ} ձայնը եւ վճիռը. երկրորդ, ձեր գործերը վերջ չունի

ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա պարտականութիւն էր դրել {իմ} վերայ հրապարակաւ յայտնել քեզ իմ շնորհակալութիւնը

կանութիւն էր դրել իմ վերայ հրապարակաւ յայտնել քեզ {իմ} շնորհակալութիւնը: Բայց մի մատենագիր մարդ ի՛նչ

եւ ազնիւ երիտասարդի անունով, եւ ահա՛ ես հասած եմ {իմ} փափագին: Մնում է ինձ խնդրել քեզանից միմիայն ը

սկսեց. - Պարոն, դու, որ բանի տեղ չես դնում {իմ} հարցմունքը, ասել է, թէ գիտես մահի ինչ լինելը,

. - Ես տեսանում եմ, որ դու յայտնի ծիծաղում ես {իմ} վերայ, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ եթէ

ուն, - ես չգիտէի, որ դու անհաւատ ես: - Ինչից {իմ} անհաւատութիւնը, - հարցրեց Շահումեանցը: - Նորա

խօսիմ քո հետ, միայն կը ցանկանայի, որ հասկանայիր {իմ} ասածները... - Շատ վեր ես քարշւում, - ասաց Թ

դերի հետ, վասն որոյ, սիրելի՛ ընթերցող, ներելով {իմ} այս անհամբերութեանը, դու գոնէ ինձանից առաւել համ

ասածներդ... Բայց, ինչպէս տեսանում եմ, զուր է {իմ} ընդունելը կամ չընդունելը. պատճառ, երկու դիպուած

ծում եւս մեռանելու էի, եւ բնութիւնը կատարելու էր {իմ} վերայ եւս իւր պարտականութիւնը եւ օրէնքը: - Այ

տա՛, պարո՛ն, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - թէ {իմ} ձեռքիցս գար ես կ՚աշխատէի ամենայն օր խօսել քո հետ

նորհակալ եմ, որ դու արժան ես համարում քեզ մտանել {իմ} խաղաղ եւ հեզ բնակարանը: - Դու եթէ հաւատաս բնո

նը կանգնած: Ես կ՚աշխատէի արդարացնել Մանուշակը {իմ} ընթերցողների առաջեւ, եթէ դոքա հայեր չլինէին եւ չ

, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - որ տեսանում էք {իմ} հագուստը այդպէս անկարգ, ի՛նչ առնես. տան հարկաւո

ուն գալով, ինչ ժամանակ տանը ոչ ոք չկար, վրդովեց {իմ} սրտի ուրախութիւնը. նորա անհամարձակ եւ ստորաքարշ

որա անհամարձակ եւ ստորաքարշ ներս մտանելը զօրացուց {իմ} ատելութիւնը եւ արհամարհանքը դէպի նա. ի հարկէ հաս

պարապմունքը եւ այլ անհամար պարագաները հակառակ էին {իմ} մտածութեանը, ապրելու կերպին եւ այլ հանգամանքների

ը, ապրելու կերպին եւ այլ հանգամանքներին, այստեղ {իմ} յոյսը դու ես... Բայց ինչպէ՛ս անխելք եմ ես..

իր այդ... Չէ՛, ես չեմ սխալուած... Աստուա՛ծ {իմ}, դու կը կատարես քո խոստմունքը... Այնպէս չէ՞:

, փոքր ի շատէ եթէ եւ անունս գրել գիտեմ, այդ ինքս {իմ} աշխատութենովս սովորել եմ. իսկ դու այդ եւս չգիտես

- Ուրեմն թէ այստեղ մի քաղաքավարի մարդ կայ, այդ {իմ} Մանուշակս է, որ ջրի նման կարդում է աշխարհաբար Աւ

պառաւը, - որ դու չէիր, պարոն, բայց մի՛ բարկանար {իմ} վերայ, Աստուած մի օրդ հազար առնէ, ես աղքատ կին

յնպէս պիտի առնէ, բայց հարցրե՞լ է ինձ, խնդրե՞լ է {իմ} համաձայնութիւնը: Ես գալոց ամառից յառաջ, չեմ կար

ս նորա եւ արժանաւորութիւնը եւ պակասութիւնը: - {Իմ} կարծիքով, - սկսեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - մարդը կենդա

մանաւանդ շնորհակալ եմ, որ հիւրի նման չես վարւում {իմ} տանս, այլ իբրեւ քո տանը: - Եթէ թոյլ կը տաք,

խաղաղութիւնը: Ես քեզ խօսք տուել եմ եւ հաստատ եմ {իմ} խօսքիս. եթէ դու եւս հաստատ ես քո վերայ, ուրեմն

- Դու գիտե՞ս, Մանուշակ, - ասաց Շահումեանցը, - որ {իմ} սէրը անչափ է քո վերայ. գիտե՛ս, որ եթէ իմ հոգին

, - որ իմ սէրը անչափ է քո վերայ. գիտե՛ս, որ եթէ {իմ} հոգին աշխարհի երեսին ունի մի թանկագին, կամ առաւե

, հանդարտ հոգով կը լռեմ քո խօսքը ` թէեւ լինէր այն {իմ} մահու դատակնիքը... - Այդպիսի բաներ չեն իմ ա

ն իմ մահու դատակնիքը... - Այդպիսի բաներ չեն {իմ} ասելիքը: Ես կամէի վճռաբար լսել քեզանից քո յօժարո

ցոտող հարցմունք առնելու ժամանակ, դու գիտե՛ս, որ {իմ} սիրտը դուրս է թռչում դէպի քեզ. գիտե՛ս, որ իմ հո

որ իմ սիրտը դուրս է թռչում դէպի քեզ. գիտե՛ս, որ {իմ} հոգին ապրում է քո հոգու կեանքովը, եւ այս բոլորը

ականն է եղել ինձ մխիթարողը: - Դա մի՛ բարկանար {իմ} վերայ, որ այդպէս հարցմունք արեցի. ես ունիմ մի հ

, չկամելով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, իմանալով {իմ} հարստութիւնը, անունը, գուցէ թէ ամուսնանում էիր

հարստութիւնը, անունը, գուցէ թէ ամուսնանում էիր {իմ} հետ այս պատճառներով, ես չկամիմ այդ. պատճառ, ամ

րաստ չէին նոքա կեանքները զոհել միմեանց համար: Ես {իմ} կողմից. սիրով ցանկանում եմ ամուսնանալ քո հետ, ե

քո մէջ այդ մաքուր եւ վերին ձգտողութիւնը, եթէ քո {իմ} հետ ամուսնանալու ցանկութիւնը շարժուած չէ իմ անուն

թէ քո իմ հետ ամուսնանալու ցանկութիւնը շարժուած չէ {իմ} անունով, հարստութենով, ապա խոստովանի՛ր ինձ, որ

ապա խոստովանի՛ր ինձ, որ ես կարողանամ հանգստացնել {իմ} խիղճը այն բանի մէջ, թէ ես, աւերելով մի մարդու ա

եւ բարբարոսական սովորութեանը: Ես նուիրում եմ քեզ {իմ} սիրտը, բայց դորայ փոխանակ պահանջում եմ նոյնպէս ք

իրտը, ես ուխտ եմ դնում հաւատարիմ մնալ քեզ մինչեւ {իմ} մահը, եւ նոյն ուխտը պահանջում եմ եւ քեզանից: Մի

խտը պահանջում եմ եւ քեզանից: Մի՛ վիրաւորուիր դու {իմ} այս խօսքերից, պատճառ, հարկաւոր էր, որ լսէիր դո

ձգտողութիւնը, միայն ես չեմ կարող արդարացնել քեզ {իմ} աչքումը այն բանի մէջ, որ դու կասկածում ես իմ սրտ

քեզ իմ աչքումը այն բանի մէջ, որ դու կասկածում ես {իմ} սրտիցը եւ համարելով, թէ ամուսնանալ խնդրում էի քո

եւ, այս քննութենից յետոյ, յարմար գտանելով նորան {իմ} սրտին եւ հոգուն, ցանկանում էի, որ այս երկու սիր

կապով: Ինչպէս դու, նոյնպէս եւ ես, տալիս եմ քեզ {իմ} սիրտը, այսուհետեւ նա իմը չէ, այլ քոնը, ա՛ռ նոր

թո՛ղ այս գիշերուայ խորհրդական լռութիւնը վկայ լինի {իմ} անխարդախ կուսական երդմանը: Այս խօսքերի վերայ

նչ է, շի՞լ է փոքր ինչ, իմը եւս այդպէս էր, բայց {իմ} ողորմած հոգի մարդը ամուսնացաւ, վա՞տ օր տեսաւ. թ

, եղբայր, կարող ես հաստատ յոյս եւ հաւատ ունենալ {իմ} վերայ, ես իսկոյն կ՚երթամ դրացու տուն եւ կը խօսեմ

կարող է յետացնել մինչեւ մի երկու տարի, փոյթ չէ. {իմ} հայրը եւս քառասուն եօթն տարեկան ամուսնացած է, ու

ա դստեր ամուսնութենից. ո՜հ, ինչպէս լաւ կը լինէր {իմ} բանը, եթէ այժմ տար ինձ մի հազարը, ա՜խ հազարը.

Ի՞նչ կախարդական ոյժ ունի այդ անիրաւը, ճշմարիտ, {իմ} առ ու տուրը կարող է լաւ կանգնել, եթէ երկու հազար

ւ կանգնել, եթէ երկու հազար մանէթ ձրի արծաթ մտանէ {իմ} գումարի մէջ, ի՜նչ ուրախութիւն պիտի առնեմ, առաջի

նեմ, ոչ թէ վերայնոցի համար. Աստուած մի արասցէ, {իմ} հարսնութեան ատլաս վերայնոցս սառոյցի նման ժապաւէնո

ճի-օղլուի աղջկանից, ինչպէս ես լսել եմ, նա ոչ թէ {իմ} հրամանովը պիտոյ է վարուէր, այլ քեզ, եւ գլխաւորը

կ՚ընծայեմ նորան այն մատանին, որ հայրս ընծայել էր {իմ} ամուսնուն փեսայութեան ժամանակ: - Բոլորը լաւ է

ւ հրամայել, որ ոչ ոքի չբանամ այս գաղտնիքը: - {Իմ} խելքս բան չէ հասանում, արդեօք քո խելքը վերադ է,

թիւնը, որ կապած էր այդ մատանու վերայ, կ՚ընծայէր {իմ} փեսային: - Ճշմարի՛տ է քո ասածը, բայց մեր հան

չում եմ, եթէ բարով ամուսնանամ, այդ մատանին չտալ {իմ} կնոջը խօսելու վարձ, մի՛ ցանկանար իմ անբախտութեան

մատանին չտալ իմ կնոջը խօսելու վարձ, մի՛ ցանկանար {իմ} անբախտութեանը: Վարդ-խաթուն քոյրը նայում էր ե

ս այժմ հասկացայ, որ այդ մատանին ընծայել էր հայրս {իմ} ամուսնուն նորա համար, որ նա մեռանի եւ համարուի ա

այս պատճառով խնդրում եմ քեզանից, որ չընծայես այն {իմ} հարսին խունկ ծխելու վարձ, որպէսզի նորան չպատժի ա

գուցէ... - Ինչ գուցէ, ի՞նչ է. ես կամեցայ {իմ} Մանուշակս տալ նորան, իսկ նա դեռեւս պիտի կոտրատու

չեղաւ, ուրիշը կը ճարեմ: Մանուշակս չէ բարկանում {իմ} վերայ: - Ամենեւին ոչ, հայրի՛կ, ես...

սելու, խնդրում եմ, որ դուք անպատճառ շնորհ բերէք {իմ} մօտ. յոյս ունեմ, որ կը կատարէք իմ խնդիրս, եւ կ

ռ շնորհ բերէք իմ մօտ. յոյս ունեմ, որ կը կատարէք {իմ} խնդիրս, եւ կատարելով, չէք զղջալու ձեր ցոյց տուա

զղջալու ձեր ցոյց տուած ներողամտութեան վերայ դէպի {իմ} հրաւէրը: Ողջ եղիք: Խ. Ծ. Գէորգ Շահումեանց

Դօնի հոսանքի մէջ: Նա ասում էր ինքն իւրեան, թո՛ղ {իմ} մարմինը բռնուի ձկնորսների ուռկանով եւ թաղուի մի ա

նորանն էիր, իսկ ես քո կողմից երաշխաւոր եմ կացած {իմ} ազնիւ խօսքովը: Մանուշակը արտասուքը աչքերում փ

երապատիւ Թիւթիւնճի-օղլու. Ես Ղրիմում եմ ահա, {իմ} գործը սկսել եմ ինչպէս արժանն էր, եւ կը մնամ այստ

յնտեղից նոյնպէս նաւով Տրապիզոնտ, իսկ Տրապիզոնտից {իմ} ուխտը կատարելու համար - Մշու Սուրբ Կարապետ, որտե

ուց յետոյ արժան եմ համարում այս եւս ասել, որ եթէ {իմ} տեղը այլ մարդ լինէր, ձեր արած բանի համար բոլորով

. խօսք տուել եմ, կը կատարեմ: Ուրեմն ողջունեցէք {իմ} հարսը եւ զոքանչը եւ պատրաստ եղիք գալոց տարու վերա

տճառեցի, վասն որոյ եւ յետս կոչեմ եւ որոշեմ զանձն {իմ} յայս ամենայն սկզբանց եւ ներքոյ արկանեմ զիս կրթութ

գելի Քօլլեճեան քահանայից, փափագելով յայտնել զայս {իմ} դիտաւորութիւն ամենայն հաւատացելոց։ Մեսրովպ վ

թշնամի ընտանի)։ Բայց արդ բացից առակաւ զբերան {իմ}, լուարուք զոր ասեմս եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում

այն խորտակման աղեղանց. զարմացայ եւ զարմանամ, զի {իմ} էր գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից եւս եւ 'ի մեծ

ւթեամբ համայն։ Եթէ դատապարտելի ինչ կայր 'ի նմա, {իմ} էր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայ

ղեալ արկին զդատաստանն զհասարակութեամբ մերով։ Այն {իմ} գիրք զոր գողացան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր ե

ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն աստ էի, աստ եւ ոսոխք {իմ} ութսնիւ չափ առաւելեալք եւ Աստուածաբան վերաձայնեալ

չ ոք 'ի նոցանէ իշխեաց ցայժմ ախոյեան ելանել ընդդէմ {իմ} յետ բազում անգամ թախանձելոյ իմ զնոսա, այլ փախուս

յեան ելանել ընդդէմ իմ յետ բազում անգամ թախանձելոյ {իմ} զնոսա, այլ փախուստ տուեալ տագնապեցան, եւ իբրեւ

կեցեալ 'ի ծով զայն խառն զանգուած։ Յայս ակն եդեալ {իմ} յօրինեցի զառաջին զչորս հատոր գիրս (անուանեալ նոյ

, կամ ես աւասիկ առաջի ձեր, մխեսցին նետք ձեր յաչս {իմ} եւ ոչ յաչս այլոց. " Նետք տղայոց եղեն վէրք նոցա ե

եւ այլն"։ Եթէ սուրբ ժողովն յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ {իմ} հակառակ, եթէ յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զ

եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ որդի, նա {իմ} մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է

ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ որդի, նա իմ մայր եւ {իմ} պաշտպան. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է ինձ, այո՛

թէ ոչ, շատ է ինձ, այո՛ զի նա 'ի մայրենի իրաւանց {իմ} տէր է, յորմէ ո՛չ դադարիմ խնդրել ո՛չ թշնամեացս վր

։ Աւասիկ ես պատրաստեալ եմ նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ {իմ}, ելցէ ընդդէմ. բայց քանզի իսպառ տկարացեալ եմ, ա

ւազիմ, ստիպիմ զձեզ կանգնել եւ կանգնեալ իսկ այսօր {իմ} փոխանակ զՀայր Մկրտիչդ եւ զՀայր Իգնատիոսդ, խօսեսջ

ակս կացուցից։ Անզգամութեամբ ասեմ, շատ են ոսկերք {իմ} առ շաղփաղփ Աստուածաբան կարծելոցն։ Իսկենտեր պ

ք, վստահիմ թէ զարհուրեցուցից եւ վանեցից զթշնամիս {իմ} ։ Եթէ արդարութիւնն չիցէ մեռեալ, գործեցից գործ մե

նիս, ո՛չ յայս նիւթ միայն, այլեւ յայլս։ Չեւ {իմ} աւարտեալ զխօսս, ասէ ցիս Մանուկ աղայն, - վարդապետ

մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, զի յետ վաստակելոյ {իմ} զամս բազումս 'ի պատիւ եկեղեցւոյ, 'ի ձեռն գողոց դ

ստապատիր ամբաստանչաց կեղտ անուն ընկալեալ հանդերձ {իմ} աւասիկ մաշիլ 'ի գերեզման. դատ արասցէ ինձ տէր ըստ

տեղափոխին իբրու ի մի գերեզմանէ ի միւս գերեզման: {Իմ} է այդպիսի իրողութեանց եւ մերոյս Հայկական մանկտւոյ

Վռամայ արքայի Պարսից՝ լուծանել զգժտութիւնն՝ որ {իմ} է: Յունաց եւ Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի

ղբք, հառաչանք, կոծ եւ սուգ, սկսեալ ի ժամանակաց {իմ} աստանոյն Խորնոյ՝ " Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ ",

գրել, որի վերայ տարիներ պիտոյ էր գործ դնել։ Այդ {իմ} կողմից, իմ այժմեան հանգամանքների մէջ անկարելի էր

երայ տարիներ պիտոյ էր գործ դնել։ Այդ իմ կողմից, {իմ} այժմեան հանգամանքների մէջ անկարելի էր։ Ես իմ գոր

ց, իմ այժմեան հանգամանքների մէջ անկարելի էր։ Ես {իմ} գործը կատարեցի՝ ժամանակի սակաւութեանը յարմարուել

ը, իսկ ես կը մնամ այստեղ՝ այս սառն ջրի մէջ, որ {իմ} չարչարանքովը հեռացնեմ քեզանից Աստուծոյ բարկութիւն

սիրութեան իւրեանց մանրամասն հանգամանքներով։ Բայց {իմ} յօդուածի սահմանը չի ներում երկար ու ձիգ խօսել այս

չ հասկացողութիւն չունէր նորա մասին։ Ի՞նչ կ'ասէին {իմ} համար, թէ եւ ես երկնքի որդի եմ, եթէ մտածէի դատո

ատ ուրախացել էր իւր սրամիտ խօսակցութեան վերայ։ " {Իմ} այս համեմատութեան համար դու ի՞նչ ես մտածում, - հա

, որ այս... Յիսուսեան աբեղաների դատակնիքը խօսէր {իմ} բերանը "՝ Fallait il donc que ces b... de Jés

թէ կանայք. նոքա ինն ամսից արդէն ծնանում են"։ " {Իմ} բարեկա՛մ, - պատասխանեց Հենրիկոսը միեւնոյւն ձեւով

եց. " Գիտեմ, որ Յիսուսեանները յետ կանչելով, ես {իմ} կեանքս վտանգի մէջ եմ ձգում, բայց եթէ չ'թողում նո

ւմ նոցա Ֆրանսիա մտանել, այսուամենայնիւ չեմ կարող {իմ} կեանքի ապահովութեան համար երաշխաւոր լինել։ Այդ մ

ամենայն ժամանակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ {իմ} մասին, թէ ես վախենում եմ նորանցից։ Բայց եթէ բան

հի կերպի վերայ մտածելու գայ, ես կեսարին համաձայն {իմ}. ամենայն մահից լաւ է անակնկալ եւ յանկարծական մահ

չէ կարելի, որ նա գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ {իմ} ատենադպիրը գրէ նորան մի նամակ, եւ ինչքան կարելի

ամեցաք։ Ինձ չ'յաջողեցաւ խաղաղութիւն տնկել ձեր եւ {իմ} ժողովուրդի մէջ։ Մեռանելով ահա, աղաչում եմ Աստու

րդի մէջ։ Մեռանելով ահա, աղաչում եմ Աստուած, որ {իմ} յաջորդքը ինձանից բաղդաւոր լինին այս բանի մէջ. ահ

ասում էր նա, - որ Յիսուսեան Կարգը ջնջելու կոնդակը {իմ} հոգու դատակնիքն է, բայց ես չեմ զղջում, ես առաջի

շնորհին, որ բաշխել էր նորանց։ Խոստովանում եմ {իմ} ընթերցողներին, մի այլ ժամանակ տպել այս հրովարտակի

որպէսզի իմանայ, թէ որչա՛փ յառաջացել է ազգը. ես {իմ} կողմից, որպէս անդամ հայկական ազգի եւ եկեղեցու,

դունին, այդ նոցայ գործն է: Խնդրեմ ընդունել {իմ} անկեղծ յարգութեան հաւաստիքը, որով ցանկամ մնալ

ՆԱՄԱԿ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ ՅԻՇԱՏԱԿ {ԻՄ} ԱՆԾԱՆՕԹ ԱԶԳԱԿՑԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ Իմ անծանօթ

ՅԻՇԱՏԱԿ ԻՄ ԱՆԾԱՆՕԹ ԱԶԳԱԿՑԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ {Իմ} անծանօթ ազնուամիտ եւ անխարդախ ազգակից

ացրած կտակելու քո ապագայ սերունդին: Ահա՛, {իմ} ազնուամիտ ազգակից, հետ այսպիսի տխուր մտածմունքի

պիսի տխուր մտածմունքի յայտնում եմ ձեր յարգութեանը {իմ} անարուեստ ոճով նամակագրութեան իսկական պատճառը, ո

ճով նամակագրութեան իսկական պատճառը, որովհետեւ ես {իմ} մանկութեան գեղեցիկ ժամանակին աշակերտեցայ ոմն Ստեփ

Ստեփաննոս անուն մէկ քահանայի. պիտոյ է ասեմ, որ {իմ} ուսումնառութեան սկզբումը փոխանակ ազգային լեզուով

ւնից չհրաժարելու համար, պիտոյ էր ընծայաբեր լինէի {իմ} կողմից, որ այբբենարանի առաջնաթերթի ճակատին դրոշմ

, բայց ընդ հակառակն. երբեմնապէս պատահում էր, որ {իմ} կոյր բախտից չէի կարողանում ըստ արժան այն պատրաստե

րուածը. սորան չհերիքանալով, տակաւին ստանում էին {իմ} ոտներս այն օրհնեալ փալախայի հարուածքը. Յիրաւի,

տողականաց, Բարեխօսականաց, Գաւազանասիրաց " հասայ {իմ} աշխատասիրութեամբ եւ գաւազանի բարեխօսութեամբ իմ վա

այ իմ աշխատասիրութեամբ եւ գաւազանի բարեխօսութեամբ {իմ} վախճանական նպատակին. այսինքն, աւարտեսցի բովանդա

. որ մարդ դարձար եւ խալֆայ եղար, գնաց: Ո՞վ {իմ} մխիթարիչ, արդարադատ յիշատակարան, այժմ դէպի քեզ

բայի զօրութիւն է ստանում. որպէս թէ ասէր, ի գալս {իմ}, այսինքն՝ գալու գործողութիւնը կատարելու վրայ։

յս ոյժը, այլ կան երեք ուրիշներ էլ, ինչպէս ում, {իմ}, ամ. սոքա էլ ճիշտ նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունի

դրականապէս բողոքում է եւ ասում է, թէ երբ թափեցիր {իմ} վրայից երկու երեք հազար տարեկան փոշին եւ էլ հանեց

, որ մի քանի խօսք չասենք։ Այս խնդիրը խիստ մօտ է {իմ} սրտիս, ուստի թող ներեն մեզ մեր ընթերցողքը մեր տկ

ը կամ շատ ուրիշներ էլ, իբրեւ իրողութեան կարող են {իմ} առջեւը դնել այն բանը, թէ Արարատեան աշխարհում շատ

անց էր կացել, աւելացնելով, թէ, " Էլ չենք տալի {իմ} աղջիկը"։ Թէեւ այս փոփոխամտութեանց պատճառները դր

ւնի, ամէն վայրկեան եռում են եւ շրջան են կատարում {իմ} երակներում: Մեծ ճարտարապետը, որ քեզ ստեղծե

Հակամէտ եմ կարծել, որ մեր գրագէտքը կարդալով, {իմ} մինչեւ այստեղ առաջ տարած խօսքերը, կ՚ասեն թէ " այ

համար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ իրենք վաղուց գիտեն {իմ} ասածները: " Եթէ կոյրք էիք ոչ էր ձեր մեղ, բայց ա

ամբեր սպասում էի, թէ ե՞րբ արեւը պիտի թեքուի, որ {իմ} ալեւոր Մասիսի կենարար շունչը ինձ հասնի ու մի քիչ

ում է, որ Սօսն էլ խօսքին հաստատ մնայ. " համայ, {իմ} աղլուխը քու գլուխը, ես տղայ դու աղջիկ, թէ որ ին

րիշի այգու ջուրը եւ առու բացում դէպի իր այգին, " {իմ} ողորմածիկ հօրիցը էս եմ տեսել ասելով ", մինչդեռ ջ

ր ընենց տուն ունենայի, էն աղեքանց ոտը կը պաչէի, {իմ} տանս վեր կը բերէի, խօսքս կշտին կտրուկ կ՚ըլներ,

համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր գալի, համա ես {իմ} աղքատ տեղովս քեզանից շատ եմ խարջ տալի, կոռ քաշու

, թէ ես ու դուն էլ մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ {իմ} բարեկամներից իմ դիհը քաշի, տասը մարդ գեղիցը քու

էլ մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ իմ բարեկամներից {իմ} դիհը քաշի, տասը մարդ գեղիցը քու դիհը կը պահեն,

ց: Բնութիւնը այսպէս է խօսում, " կամ ուսի՛ր {իմ} օրէնքները, տիրէ՛ ինձ, օգո՛ւտ քաղէ ինձանից. կամ

. Ես քեզ թաքուն սիրեցի, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ, {Իմ} եարն ինձ եար պըտի, - ձեռումը ֆանար պրտի, Իմ եարի

այ, Իմ եարն ինձ եար պըտի, - ձեռումը ֆանար պրտի, {Իմ} եարի կաննած տեղըն, - մէկ չինարի ծառ պըտի: Ա՛յ տ

չինարի ծառ պըտի: Ա՛յ տղայ, դու հազար ըլնիս, - {իմ} ախպոր սատար ըլնիս, Թէ ինձնից ջոկ եար բռնես, - դո

Ամպել ես ամպի նման, - շաքար ու ղանդի նման, {Իմ} նանն ինձ ո՞նց ա պահել, - ծալած գիւլբանդի նման, Կ

: Ոչխարն արել եմ բակը, - դէմ տուել սելի ակը, Ով {իմ} սիրածը առնի, - չի վելի (վայելի) գլխի թագը: Կա

ուցը լիքը արին, Մի աղլուխ վարդ եմ քաղել, - ղրկել {իմ} աղպօր եարին: Շատերը կան նոյնպէս ազնիւ

խաթայ ունիս տատին գայ, Երեսիս մի բուռ հող գցես, {Իմ} տէր ու տիրական բալայ: Շնորհքով զոռով տղայ դա՛ռ

անիրաւ թուրքի ձեռին, Փչացաւ մեր կէս փայ ազգը: {Իմ} Գրիգորը մենծանայ, Դուշմանի աչքը հանա. Հայի ազգի

ած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, բայց երբ որ {իմ} կեանքը նորա կեանքի հետ անքակտելի կապերով կապուած

ա կեանքի հետ անքակտելի կապերով կապուած է, երբ նա {իմ} զաւակների մայրն է, իմ տան կառավարիչը, ի՞նչպէս ե

կապերով կապուած է, երբ նա իմ զաւակների մայրն է, {իմ} տան կառավարիչը, ի՞նչպէս ես կարծում, ես դուրս կը

. այն փափկասուն տիկինները կը կենդանանա՞ն, որ գան {իմ} պէտքերին ծառայեն։ Իսկ թէ առասպելի մէջ, Շամիրամը

ոչինչ բաների առջեւ ընկրկիլ։ Ինձ հարկաւոր է, որ {իմ} միտքը առջեւիս կանգնած մարդը հասկանայ։ Ես, գործ

, գործ դնելով նոր լեզուն, կատարելապէս հասնում եմ {իմ} նպատակին, եւ այն մարդը հասկանում է իմ միտքը։ Բա

հասնում եմ իմ նպատակին, եւ այն մարդը հասկանում է {իմ} միտքը։ Բայց ձեւերը եւ տրամաբանութիւնը մօտ է եղած

է եղած տաճկականին, ինձ ինչ փոյթ. կամ ինչ օգուտ {իմ} բուն հայկական ձեւերով կամ հայկական տրամաբանութեամ

նմա զի այժմ ընթերցմամբ տգիտաց մոլորական ցուցաւ։ {Իմա} ՛ ըստ սմին եւ զայլ գրեանց, իմա՛ եւ մի զարմանար.

մոլորական ցուցաւ։ Իմա՛ ըստ սմին եւ զայլ գրեանց, {իմա} ՛ եւ մի զարմանար. այլ զարմացիր եւ ակներեւ տեսջիր

երեւեալս երբեմն ի [վաստակս՝ առաջնոց մատենագրաց, {իմա} ՛ դու ինձ զթարգմանիչս մեր: Ասասցեն պաշտպանք հին հ

թեան պապականաց յընթացս միջին դարուց եւ անդր եւս. {իմա} ՛ դու ինձ զայն ճշմարտութիւն, որ հաստատի հրամանաւ

յերգս վիպասանաց, եւ առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ. {իմա} դու ինձ զմատենագրութիւն Ագաֆանգելեայ յոյն պատգամա

ուք զկարգ բանիս: Զոսկի դար մատենագրութեանս՝ {իմա} ՛ դու ինձ զհինգերորդն, կնքեն Յովհան Մանդակունի կա

րութիւնն մեր եւ առ հասարակ կենդանութիւն լեզուին, {իմա} դու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ՝ մնայ վայրենա

որք դարձեալ միջնորդութեամբ յաւէտ այլոց լեզուաց, {իմա} դու ինձ օտարաց, թագաւորեցին ի վերայ լեզուին շատ

ան արկանեն հնարից ազգային լուսաւորութեան: Այսպէս {իմա} ՛ եւ վասն այլոց անձանց, որք յայլմէ վիճակէն էին:

կաց: Ըստ մեզ Հայք իբրեւ ժողովուրդ ոչ պատմականք ( {իմա} դու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ) չկարէին ունե

ւածքի համար։ Նայեցէ՛ք Յունաց ժողովրդի վրան, երբ {իմա՛ց} է տրւում, եւ քարոզ ասողը նշանակուած տեղն է անց կ

այն պայմանով, որ նա քննել, հարցանե, տեղեկանա, {իմանա}, թե ի՛նչ բան մնացել է այն օրից, ո՛ւր է, ովի՛ ձ

րտեղ է գտնվում այժմ: Անանիան նրա մասին պետք է որ {իմանա}. նա մոսկվացի է, բացի այդ եղել է Նիժեգորոդի տոնա

բայց պարոն Իվան Խրիստոֆորովիչ Ալաճալովից կարող եք {իմանալ}, ամեն մինչ որպիսությունը հարցրել տեղեկացել եմ,

, աշխարհս եւս կքանդվի. այս բաները լավ հարկավոր է {իմանալ} եւ իմացածը գործ դնել խելոք կերպով, պետք է այր մա

կան Հրեան " տպվում է անդադար, որի մասին կարող ես {իմանալ} Բերբերյանից թե ինչպես խնամատար էի նորա մաքուր, գ

նում ենք ծածկել, ասում ենք հազիվ տալ, բայց պիտի {իմանալ}, որ մենք մարդ ենք, անմարմին չենք, եւ դիցուք թէ

հետաքրքրական է այդ մասին որքան կարելի է ավելի բան {իմանալ}: Եթե սա գրված է Քրիստոսի ծննդից մի քանի դար առաջ

ցնում եմ ոչ թե դրա համար, այլ միայն ցանկանում եմ {իմանալ} նրա առողջության մասին եւ թե՝ որտեղ է գտնվում այժ

հայտնեցեք պ. Սանասարյանին, որ ոչինչ չեմ ուզում {իմանալ} - նա պետք է տեղափոխվի, որովհետեւ այդ մասին ես խ

յան արդյունքի մասին, եւ նրա նամակից կարելի կլինի {իմանալ}, թե դեռ հույս կա՞ Գրիշայի փրկության համար: Թող

ում տակավին կան մի քանի մարդիկ, որոնցից կարելի է {իմանալ}, թե ինչ տեսակ բույսերի վրա է գտել հանգուցյալը [ա

յուն, եւ այլն: Հետեւապես, նա կարող է այս ամենն {իմանալ} եւ շատ հեշտությամբ ուսումնասիրել: Շնորհակալ ե

ությունները՝ հիշել հին օրերը: Ես շատ կցանկանայի {իմանալ} նրա արդի վիճակը, այժմ նա միանգամայն մենակ է, առ

նջի շուկան: Ինձ համար շատ հետաքրքրական կլիներ {իմանալ} մանուֆակտուրային գործարանների բոլոր բանվորների թի

յսերական կոչված վագր, բայց զգուշացա, ցանկանալով {իմանալ}, թե ինչպիսի գնահատության կարժանանա ռնգեղջյուրը.

, որ եւ կազմում է փորձի գլխավոր նպատակը, այն է, {իմանալ} ՝ ա) թե յուրաքանչյուր սերմ քանի՞ ցողուն է տալիս

ուսումնական վարդապետութիւնը: Այս եւս հարկաւոր է {իմանալ}, որ Նազարեանցը չէր համաձայնելու ընդունել եւս մի

գործ ունիք մի քանի պարոնների հետ. ցանկալի էր մեզ {իմանալ} այդ պարոնների անունները, որ այդպէս վրդովել էին ձ

արդիւնք յառաջացուցած չէ եւ այլն։ Այսքան պիտոյ է {իմանալ}, որ ոչ ոք դեռեւս ճշմարտախօս հեղինակներից պարսաւա

Շին. - " Իսկոյն կ'ասեմ. միայն յառաջուց պիտոյ է {իմանալ}, որ այդ կինը վայր էր քարշում կայծակը՝ մի մարդու

, քան թէ վտանգաւոր կերպով այդքան յառաջ: Պիտոյ էր {իմանալ}, որ ամենայն ցաւի բժշկութեան մէջ, բնութիւնը գործ

գարունը ուրախութիւն էր ցօղում երկնքից: Պիտի {իմանալ}, որ իմ կեանքը մի հիւսիսային գիւղի մէջ շատ միօրին

յտնի է, որ Յիշատակարան ես գրում եւ կը ցանկանայիր {իմանալ}, որեւիցէ անսովոր բան: Այս երկու ամսումը, պատահ

համար մի ծայրացեալ երջանկութիւն: Այսքան պիտի {իմանալ}, որ հօրեղբայրս ինձ ոչինչ չէ ասել, որովհետեւ երբ

ւն չեմ տուել նորան չտպուելու պատճառի մասին: Պիտի {իմանալ}, որ ես " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը չեմ եւ ոչ նո

դ առարկայի վերայ, բայց երբ... (քեզ հարկաւոր չէ {իմանալ} այդ բանի մանրամասն հանգամանքը) վերստին ընդունեցի

- Մեծ երջանկութիւն կը համարեմ ինձ, եթէ կարողանամ {իմանալ}, ովի՞ հետ շնորհել է ինձ բաղդը խօսակից լինել:

, գուցէ առանց փորձի, անալոգիայով միայն կարող էր {իմանալ}, որ այդ վառուող օդը է ածխային բաղադրութիւն, որպ

այսպիսի տղայական եւ պատուամոլ գործից: Ցանկալի էր {իմանալ} ՝ ինչ է դոցա արածը, որ ապօթէոս են պահանջում մեզա

կարող ենք մեր ներկայ խնդիրը լուծանել, այսինքն՝ {իմանալ} ազգի ստոյգ քանակութիւնը: Կատարեալ իրաւունք ե

րեթէ եւ Ֆրանսիոյ վերաբերութեամբ: Բայց հարկաւոր է {իմանալ}, որ տէրութիւնքը ազգ չեն, եւ տէրութեանց շահը ազգ

, - կը պատասխանենք մեք: " Ազգ ասելով՝ պիտի {իմանալ} հասարակ ժողովուրդը եւ ոչ նորա միջից, նորա քրտինք

՛յլ: - Ուրեմն, կառավարութիւն ասելով, պիտի {իմանալ} որեւէ աշխարհի պաշտօնեա՞յքը կամ նոցա գահերէ՞ցը:

րած իմ ճակատի վերայ: Եթէ կամիս իմ ընկերիս անունը {իմանալ}, իմս չմոռանաս: Մնացել եմ վարանման մէջ եւ չգիտեմ

ի ըստ միոջէ ձեզ ասեմ: Բայց որովհետեւ կամենում էք {իմանալ}, ձեր սիրտը շարժէլու համար կ՚ասեմ ձեզ մի քանի խօս

արհ ձգելու վերակացուն: Բանը հասաւ պապին. պէտք է {իմանալ}, որ պապի սիրելի կարդինալն եւս հոգատարների կողմու

կացման կարդինալ դէմ: Թէպէտ ես շատ աշխատեցի {իմանալ}, թէ այս անցքից յետոյ գործարանը ի՞նչ եղաւ եւ որի՛

պիտանների անուններ լինէին: Թէպէտ ես շատ աշխատեցի {իմանալ} մի փոքր որոշակի բաներ նորանից, բայց նա չկամեցաւ

, Դաւթի սաղմոսը պէտք է միայն ժամի միջոցին անսխալ {իմանալ} եւ ոչ թէ Աստուածաշունչը միշտ ձեռքը բռնած, յիմարա

աղաքի՝ այսպէս է ծանօթաբանում. " կամ զՎաղարշապատ {իմանալ} պարտ է (տե՛ս Պատմ. Ղազարայ, եր. 307) եւ կամ

ձաւ մեզ ակամայ այսքան խօսելու) " կամ զՎաղարշապատ {իմանալ} պարտ է եւ կամ զմերձակայն Նորք"։ § 7. Բնագրո

, որ ինքը՝ Փարպեցին, ամեն ուրիշից լաւ կարող էր {իմանալ}, թէ ո՛ւմ աշակերտ է ինքը, ապա ուրեմն առանց այլ ե

րաւորականի զօրութիւնով է գործ դրվում այստեղ։ Պիտի {իմանալ} նոյնպէս, որ անցեալ ընդունելութիւնը գործ է դրվում

րուած, յիշում է "ըստ այլոց պոռնկանոց"։ Ցանկալի էր {իմանալ} ՝ ո՞յք են այդ "այլքը", որ հնոցը պոռնկանոց են հասկա

, կուլ տուեց եւ խմեց նաւթը վերայից: Պիտոյ է {իմանալ}, եթէ մի սատանայ կերաւ մի որպիսի եւ իցէ շարադրութ

ր երկրպագութիւնը ու ժպիտը: - Ցանկալի էր ինձ {իմանալ}, - շարունակեց սատանան, - թէ ի՛նչ են արժում այդ

նձ հարկաւոր չեն քո շարադրութիւնքը, այլ ցանկալի է {իմանալ}, ինչպէ՛ս վերջացաւ այն խռովութիւնը, որ հանեցիր հ

ջեւը գովել մարդերի խելք ու միտքը... ցանկալի էր {իմանալ}, թէ ե՛րբ զօրեղ էր մարդու խելքը քան թէ մեր փորձու

րմացնել, գեղեցիկ խաբել, բարեհաճեցէ՛ք այս բոլորը {իմանալ}, մռայլութիւն ձեր, ինչպէս նոքա խաբուած են, որ ա

ն: - Եթէ Ձեր մռայլութիւնը կը բարեհաճի փորձով {իմանալ}, թէ ի՛նչ կատարելութեան աստիճանի հասուցել եմ ես դ

մ, յուսալով, որ առանց դորան եւս կարող եմ մի բան {իմանալ}: Քանի օր էր արդէն, որ վճռել էի կատարել մի մեծ վ

ս ինչ որ հոգացել ես, լաւ է: Բայց այսքան պիտոյ է {իմանալ}, որ ուրախութիւնը ուրախութիւն չէ լինում, եթէ նոր

երը, ուրեմն եւ ոսկին, ապա հարկաւոր էր փորձել եւ {իմանալ}, թէ այս մարմիններից որքան եւ ինչ չափով գտանւում

որ միշտ պատահում է նորա տնում. բայց այսքան պիտի {իմանալ}, որ շատ օրիորդք մուտ եւ ել ունին նորա տան մէջ,

լացի կամ զննող մարդը, որ կամէր, շատ բան կարող է {իմանալ} այսպիսի ժողովներից: Իմ կոչումը եւ պաշտօնը այնպէս

չե՛ր չեն ասում չար լեզուները... Առհասարակ պիտի {իմանալ}, որ այսպիսի գործողութենների մէջ մտանող մարդը, ե

, առաւել մօտ է մեզ, եւ ամենայն բանից հարկաւոր է {իմանալ}, թէ ինչ էինք մէք: - Ի՞նչ կողմից կամենում ես

մունքը, քո կուսական երդումը: Այո՞, կամէի ստոյգ {իմանալ}, սիրու՞մ էիր դու ինձ, թէ չկամենալով ամուսնանալ

վերայ, այնպէս, որ լաւ նկատողը, դուռից կարող էր {իմանալ} նորա կուրծքի խռովութեան աստիճանը. նա սպասում էր

իս ճարտարաւորէ եւ զգայռէ։ Իրաւունս ունին եւ սոքա {իմանալ}, քանզի 'ի ճոխաբանել իւրեանց եւ յընդվայր հարկանել

ազգի. հերիք է զաւակաց ազգի, եթէ միայն կարող էին {իմանալ} զքանի մի մեռեալ եւ փտեալ ի բառս հին հայախօսութեան

անման " վարդապետութիւնը։ Բայց այս եւս հարկաւոր է {իմանալ}, որ վերոյիշեալ յանցանքների համար Գեներալը զրկւու

այդ բանը գլուխ բերելու համար յառաջուց հարկաւոր է {իմանալ}, թէ Յիսուսեան աբեղայքը աշխարհական են, թէ հոգեւո

սեան Կարգի ատելութեան բաժակը։ Այս եւս հարկաւոր է {իմանալ}, որ Յանսէնական էին անուանւում նոքա բոլորը, որ ը

ւելի առողջամիտ ազգակից, գիտեմ, որ կը ցանկանայիր {իմանալ} որեւիցէ մէկ նորութիւն, եթէ վաղուց լսած լինէիր:

ունդի սկեպտիկեան ուղղութիւնը: Մեզ շատ ցանկալի էր {իմանալ}, թէ այդ երկնային եւ փրկարար ուղղութեան շրջանը ար

մարում, յանդգնաբար հրատարակելով: Կը ցանկանայինք {իմանալ}, թէ ժողովրդի մոլորութեան պատճառ լինելը, երկրից

նց ձենը տէրտէրի ձենին կոխեց, ոչով բան չէր կարում {իմանալ} Փառք ի բարձումից. տէրտէրը շատ էլ բարկացաւ, ո՛ր

զուով, ուրեմն, մատենագրութիւն ասելով, պիտոյ էր {իմանալ} այն մաքուր նոր հայախօսութիւնը, որ ծանօթ էր եւ հա

էի ինձ նամակ գրելը, իսկ իմ՝ նորա ազգաբանութիւնը {իմանալը}...: Ինչեւիցէ, ուրիշ շատ խօսակցութեններից յ

- Ո՞վ էր պատմել, - հարցրեցի ես: - Ամենայն բան {իմանալը} լաւ չէ, շուտ կը ծերանաս, հայրս, - պատասխանեց պա

րու համար առաւել լաւ գիր կարդալ չիմանալը, քան թէ {իմանալը}, պատճառ, նորանից լաւ բան դուրս չէ գալիս: Պէտք

եակ։ Ոչ արբանեակ ասեմ արփւոյն էականին լուսատիպ, {Իմանալի} այլ արեւուն ոսկետեսիլ կարապետ, Որ ո՛չ մասամբ լու

ութիւնը"։ Արդարեւ, պապականութիւնը, լինելով մի {իմանալի} եւ հոգեւոր Չինաստան, ուր ո՛չ ոք եւ ո՛չինչ օտարակ

կարելի է որ մինչեւ ցայսօր ասած էլ լինի, միայն ես {իմանալով} ձեր անհանգստութիւնը, բարւոք համարեցայ այսու համա

յդտեղի դրությունը, բայց այժմ միամիտ եղա, տեղյակ {իմանալով} Մարտին Մակարիչից ձեր բոլորի որպիսությունը մի ըստ

անել բերել ունենաք եւ մարդասիրություն ցույց տաք, {իմանալով}, որ շատ օտար մարդիկ մեզ այս օտար աշխարհներումը ց

այդ մեղադրության նամակդ, ստացա եւ շատ ուրախացա, {իմանալով} Ձեր առողջությունը. փույթ չէ, մեղադրիր, եղբայր

րպես բարեկամի, առանց թագուցանելու, որպեսզի Դուք {իմանալով} իմ հանգամանքը, միանգամայն շարժվիք եւ ազգասիրությ

, բայց պետք է մեզ մոտ մարդիկ իմանան այս բոլորը եւ {իմանալով} ՝ աշխատեն թեթեւացնել մեր ծանրությունը: " Հյու

հայտնած եմ երբեմն եւ ամեն օր մաշում է հոգիս: {Իմանալով} այս բոլոր բաները, աչքի տակ առնելով, թե այս վիճա

մ, ինչպես ես եւս չեմ մոռանում: Գրում ես, թե {իմանալով} իմ դրությունը ցավել եք եւ մի փոքր բարկացել եք: Ց

: Եթե ես իմանայի բանվորների ընդհանուր թիվը, ապա {իմանալով} այդ գործարանների արտադրանքի ընդհանուր արժեքը եւ ա

ուդ Գաբրիելին գիրին մեջը, առի եւ ձեր ողջությունը {իմանալով} ուրախ եղա: Կգրես, թե աս քանիում գիրս է պատաս

, չյայտնէին իւրեանց ինչ լինելը: Կառավարութիւնը, {իմանալով} այս խարդախութիւնը, դուրս վանեց վաճառահանդիսից:

ներգործել նորա կամքի ընդդէմ, բայց Պ. Բէգզադէն, {իմանալով}, որ ես տկար մարդերի կողմից բամբասանքի տակ եմ ձգե

, կապւում է շղթաներով։ Կոմսը շատ ուրախանում է՝ {իմանալով}, որ Ազուչենան իւր հակառակորդի մայրն է: Երբ Ազու

ատել, իսկ մայրը այրել կրակի մէջ: Լէոնորան, {իմանալով} այս մօտակայ մահու վտանգը, գնում է բանտի մօտ եւ ո

յտնում է Մանրիկօյին նոցա ազատութիւնը։ Մանրիկօն, {իմանալով} ազատութեան պայմանը, մերժում է որպէս այդ առաջարկո

րների ընտանեկան կեանքերը, պարզուելու չեն երբէք՝ {իմանալով}, թէ ո՛վ որքան գետին կամ կալուածք ընծայել է այս կ

վերադառնում է վաճառահանդէսից պարտական պարոնը եւ, {իմանալով} Բէգզադէի արած տմարդութիւնը, իսկոյն ժամանակից յառ

Կոմս Էմմանուէլ, Անծանօթ սիրելի Ես քաջ {իմանալով}, որ դուք հաճութեամբ կ՚ընթեռնուք նորանոր անցքեր,

Պապի արժանաւոր գործերից մինը եւս այս էր, որ քաջ {իմանալով}, թէ մինչեւ գործարանումը մի բարոյական, լուսաւորե

րկեն, այն եւս կը լցուցանես դու: Հեզահոգի մարդը {իմանալով} կարդինալի միտքը, եւ հասկանալով նորա դաւաճանութիւ

մնում էին մի քանի հասկացող մարդիկ. նոքա եւս լաւ {իմանալով}, որ Ֆրանսիայի դեսպանը շատ մօտիկ բարեկամ է կարդին

: Նոր վերակացուն իւր անձին որպիսութիւնը լաւ {իմանալով}, սկզբումը մեծ խորամանկութեամբ վարւում էր ամենեցո

ր որպիսութեանը քա՛ջ տեղեակ լինելով եւ այն եւս լաւ {իմանալով}, որ ժողովուրդը անհաւան էր նորա ընտրութեանը եւ նո

ա առաւել տեղեակ լինելով կարդինալի հոգուն, եւ քաջ {իմանալով} նորա ծածուկ եւ յայտնի գործերը, միշտ պէտք է հեռի

յանձն չառնուր. եթէ բարոյական անձն էր նա, եւ լաւ {իմանալով}, որ հռոմէական ժողովրդին առակ նշաւակի է դարձած,

արանումը ծառայութիւն յանձն առնուր: Երկրորդ, լաւ {իմանալով}, որ կարդինալը նորան լաւ աչքով չէ նայում, պարտ է

ս, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չլինի թէ մի մարդ {իմանալով}, Սուրբ Հոգու խօսքը իմ վրայ բերէ, թէ՝ վա՜յ նորա

ինձանից, որ իւր հետ միասին գայի քո մօտ, բայց ես {իմանալով} քո ժամանակի սակաւութիւնը, հրաժարուեցայ, որովհետ

ինել: - Ինչպէ՞ս անգութ էք, - ասաց կոմսը, - {իմանալով}, որ չեմ կարող խոստանալ, պահանջում էք. միթէ՛ չէ

պարոնի պաշտօնը եւ այլ այսպիսի շատ բաներ: Դուք, {իմանալով} այս, իսկոյն վճռում էք, թէ պիտոյ է, որ ես լինեմ

ներին եւս համոզում են սպասել, ինչպէս աստղաբաշխքը {իմանալով} մի մոլորակի մի նշանակեալ տեղ գալը, սպասում են րո

արդ աղջիկ, չկամելով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, {իմանալով} իմ հարստութիւնը, անունը, գուցէ թէ ամուսնանում է

ո խելքը վերադ է, թէ՞ ջերմախտ ունիս, մի՞թէ հայրս {իմանալով} այդ գաղտնիքը, այն դատապարտութիւնը, որ կապած էր

իք չեն կարողանալու յաղթել նորան, եւ եթէ այս բանը {իմանալով} մի մարդ չարագործութենով գողանայ այս մատանին, այն

տանելով՝ նստի եւ նաւէ Պալեստին։ Բայց ճանապարհին {իմանալով}, որ Բարսելոնում ժանտախտ է յառաջացել եւ թէ ամենայ

անին։ Իգնատիոսը խաբեբայութեամբ այս բանը նորանցից {իմանալով} ՝ մատնեց նորանց խուզարկու ատենին։ Այս կերպով փոք

եւ սպանացիները կռուեցնելով միմեանց հետ։ Կայսրը, {իմանալով} այս բանը, գնաց Ինսպրուկ, որ մօտ լինելով Տրիդենտ

տալիս Պապի դեսպաններին եւ Յիսուսեաններին, որոնք {իմանալով}, վաղ ուրեմն ներգործում էին ժողովքի մէջ եւ Կայսրի

պան աբեղայն Յութիտի հետ համեմատելով. երեւի թէ լաւ {իմանալով} ներկելի բանի եւ իւր ներկի քիմիական որակութիւնքը ե

խաղար եղբօր գլխին: Աւելի հաւանական է, որ քոյրը {իմանալով} էրկայ դաւաճան խորհուրդը իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկա

նեղանում է, որ ոչ ոք հոգ չէ տարել Խուժիկի անունը {իմանալու}, որ ինքը նորա անո՛ւնը գրէր եւ ոչ Խուժիկ, որ անա

ն էլ եղածների վրայ աւելցնել։ § 23. Հնար չկայ {իմանալու}, թէ ովի՛ որդի էր Ղազար Փարպեցին։ Պ. Էմինը իր յ

ւնը կատարուեցաւ տէր սատանայի վերայ: Սորա պատճառը {իմանալու} համար հարկաւոր է յառաջուց ծանօթանալ այն աւանդութե

թէ խօսք դուրս չգայ գործաւորներից, ոչ ով ոչինչ չէ {իմանալու}: Այնքան կլայեկի մէջ հարիւր քառասուն փուդ արճիճը

, ուր ամբողջ ընկերութիւններ կան, սորա նորա անցքը {իմանալու}, խօսելու եւ շատ անգամ պատգամախօսի պաշտօնը յօժար

է լինէր այս գրագրութիւնը, եւ անշուշտ Մկրտիչը եւս {իմանալու} էր այս բանը: Մանուշակը մտածում էր, թէ ի՛նչ կ

Շատ կարդալ հարկաւոր չէ " Սոս եւ Վարդիթերը ", {իմանալու} համար, թէ ի՛նչ տեսակ հեղինակի հետ է կարդացողի գո

էն մի կարդացողը, չէ՞ որ հայ է: Լաւ որ հնար չկայ {իմանալու} թէ ով մեզանից ի՛նչ ազգից է ծագում, ապա թէ ոչ, բ

ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, ասացեք, որ ես էլ {իմանամ}. կարելի է մեղանչել եմ, թող ներեն, բայց լավ կլի

անչել եմ, թող ներեն, բայց լավ կլինի, եթե ես էլ {իմանամ} իմ մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: Եթե հեռու եմ նո

թե ո՞վ է ծան տվողը կամ հարցմունք անողը, որ ես ալ {իմանամ}, թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը, կարծո

27-էն դեկտեմբ. եւ ի Պետերբուրգէ յ2-էն Յունվարի, {իմանամ}, եթէ արք ոմանք անբարեմիտք հռչակեալ են ի Նախիջեւա

նէ ի 27-էն դեկ. եւ 12-էն յունվ. ի Պետերբուրգէ, {իմանամ}, եթէ արք անբարոյականք հռչակեալ են զձերբակալ լինի

Պ. Բէգզադէի ազգաբանութիւնը: - Ո՛րտեղից պիտի {իմանամ}: - Լսի՛ր ուրեմն, Բէգզադէի մօր յղութեան ժամա

դով առնում եմ ես այդ բաները: - Ո՞րտեղից պիտի {իմանամ}: - Քեզ քաջ յայտնի է իմ գործակատարի նիւթական

Ամէն օր իմ ականջին. Ведь ես էն վախտը կ՚ {իմանամ}, Թոփերս բաց կը թողնեմ, Թէ ո՛չ բեսսայ

ը թող հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. ես ինչ {իմանամ}, թէ ինչպէս կը լինի մարդու հասկացողութիւնը հարիւր

տես մահի ինչ լինելը, ուրեմն ասա՛ ինձ, որ ես եւս {իմանամ}: Թիւթիւնճի-օղլուն համարեա թէ վիրաւորուած էր Շ

չել ինձ պարոն Շահումեանցը: - Ի՞նչ տեղից պիտի {իմանամ}, - պատասխանեց կինը, որ արդարեւ չէր կարող մտքից ե

ել ինքեանց՝ զԿիկերոնեան ամբիոն: Զայս առնելով ոչ {իմանամ} թէ Հայք իսկ եւ իսկ ընդ նորոգել գրականութեանն մերկ

ոհ պիտի լինէինք: Հեղինակի լեզու ասելով չենք {իմանամ} Աշտարակի բարբառը, որով գրուած է գործի բնագիրը,

ելու մտքից, որովհետեւ կնքահայր ասացեալը պիտի լաւ {իմանայ} եւ ողջամտութեամբ վարդապետէ Սուրբ Գիրքը. պատճառ,

ը: Արդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը (ի՞նչ տեղից պիտի {իմանայ} ), թէ ծծումբը, վառուելու ժամանակ խլելով օդից եր

արութիւնը դրականապէս: Հարկաւո՛ր է, որ այդ մարդը {իմանայ} յառաջուց, թէ ինչ տեսակ օդ ինչ բաղադրութեամբ եւ ի

, որպէսզի ձեր ծիծաղելի դրութիւնը բոլոր ազգն աղէկ {իմանայ} եւ արժէքնիդ ճանչնայ: Բայց ձեզի վերջին խրատ ըլլայ

ը լինի, եթէ Հայի կրօնը չիմանայ, գոնէ ուրիշինը կ՚ {իմանայ}: Մեր շրթունքը այրւում են այս խօսքերը կրկնելու ժա

, եւ բառիւս եկեղեցի, բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք, {իմանայ} զայն, յորում եկաց աւելի քան զամս երեսուն, արիաբ

։ Բայց իմ այս ասելովը թո՛ղ մեր սիրելի Ազգը չ' {իմանայ}, թէ Ազգի համար կայ չկայ, միայն ուսումնականքն են

ը, երբ բացատրութեանց մէջ տեսնէ այդ գրքի անունը, {իմանայ}, թէ ինչ օրինակ է եղել մեր ձեռքում, եւ թէ ո՛ր տպ

շերով մի տան վերայ մի չղջիկ նստի, բոլոր քաղաքը կ՚ {իմանայ}, այսպիսի քաղաքի մէջ, ասում եմ ես, ուր ամբողջ ը

ցաւը վտարւում է հիւանդի կազմուածքից, ընթերցողը կ՚ {իմանայ} յետագայ գլխումը: Այժմ մենք դառնանք դէպի մեր պատ

ւլ։ Ի՛նչ փոյթ. մի քանի ժամանակից յետոյ բոլորը կ' {իմանայ} ։ Արդարեւ, արձակեալ կապիտանը, ապիկար զինուորը թ

ազգի անդամների կարծիքը, իւր վճռի մասին, որպէսզի {իմանայ}, թէ որչա՛փ յառաջացել է ազգը. ես իմ կողմից, որպ

կամ ներքին գործերի մինիստրություններում: Եթե ես {իմանայի} բանվորների ընդհանուր թիվը, ապա իմանալով այդ գործ

Ահա՛ քեզ ողորմութիւն, - ասաց Մանուշակը, - եւ եթէ {իմանայի}, որ դու հաւատարիմ պառաւ ես, այսինքն, խաբեբայու

պէս գրքին մէջ գրուած է"։ Այս էլ չկարողացան, որ {իմանային}, թէ որոնք որ լաւ գիտեն, Դաւթի սաղմոսը պէտք է մի

, եւ այս մի բանը չես իմացած, բայց արժա՛ն էր, որ {իմանայիր}. ես լսեցի, որ իս քամակից ասում էին, թէ " ես վա

քը, որովհետեւ ճակատագիրը այսպէս է բերել, որ դու {իմանայիր} նորան: Փո՛յթ չէ, դու եւս մի կարդացող մարդ ես,

լավ մը կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ նոքա եւս {իմանան} իմ արդարությունը այս բանի միջում: Ինձ վերա եթ

ւ 8 համարներին, եւ հասկացուր չհասկացողներին, որ {իմանան}: 8-ի մեջ շատ սաստիկ խառնված են մեր թշնամիների աղ

ր իսկական դրությունը, բայց պետք է մեզ մոտ մարդիկ {իմանան} այս բոլորը եւ իմանալով՝ աշխատեն թեթեւացնել մեր ծ

մները նույնպես չեն ընդունի նրան, երբ այս նամակից {իմանան}, թե ինչ պտուղ է նա: Նա իբրեւ թուրքական լրտես,

մ ցանկանում, որպեսզի մեր ընտանեկան գործերի մասին {իմանան} մարդիկ, որոնց բոլորովին չի վերաբերում այն: Ե

րպէսզի, եթէ ժամանակով հոգ տարուելու լինի ազգին, {իմանան} հոգացողքը, թէ ո՛րտեղ ինչ էր պակաս կամ աւելորդ։

ին մի այսպիսի յառաջաբան, պատուելի ընթերցողքը, կ' {իմանան} ՝ սկզբից մինչեւ վերջը կարդալով այս յօդուածը։

կեանքը թէ ի՛նչ գեղեցիկ խրատներ են մեր համար, թող {իմանան} ուղեղաւոր գլուխները. որովհետեւ սորա բոլոր չարագո

կնութիւնը, չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս {իմանան}: Աստուած լուսաւորեսցնէ քո հոգին, Սիմոն վարժապետ

: Բայց ի սէր Աստուծոյ հարցանեմք աստանօր թէ զի՞նչ {իմանան} ուսումնականք հայոց պահպանութեամբ կամ կենդանութեամ

իցն յոյժ: Արժանի էր հարցասիրութեան, թէ զի՞նչ {իմանան} իմաստունքն հայոց կործանութիւն Ազգի առ շինութեամբ

օթն տունը. չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս {իմանան}, թէպէտ մի փոքր ի՞նչ խաղողի ջրից... Բայց այդ ե

ոտանաւորներ անօգուտ էին ազգին։ Թող այդ պարոններն {իմանան}, որ հայոց ազգը հինգերորդ դարուցը մինչեւ հիմա իւր

ն կաթողիկոսի անունը, եթէ անպատճառ պիտի կաթողիկոս {իմանանք} այն մարդը, որից բողոքում էր Փարպեցին։ Չպիտի դնէ

կի պարտէզի մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ դրախտը պիտի պարտէզ {իմանանք}, ուրեմն եւ Հացեաց դրախտն էլ Հացեաց պարտէ՞զ։ Բայ

ւթյանս պատճառով, բայց պիտի ներողամիտ լինես, եթե {իմանաս} իմ ողորմելի վիճակը եւ դրությունը, որի մեջ գտնվեց

եւս կպահանջեմ, բայց այժմ գրում եմ միայն, որ դու {իմանաս} թե ես ողջամբ մտա Կալկաթա Մայիսի 30/11 Հունիսի եւ

հողին, ուր պիտի ընթանայ երկրագործութիւնը: Պիտի {իմանաս}, որ գեղի եւ քաղաքի իւրաքանչիւր անդամը, հաւասար

էջ: Եւ թէ այս ե՞րբ է պատահում, նշանով ասեմ, որ {իմանաս}: Այն օրը, երբ վերակացուի դաւաճանութիւնքը հասնու

երութեան վերայ հարկաւոր է լաւ մտածել, մինչեւ լաւ {իմանաս} նորա միտքը: - Բայց ես, նոյն այդ վիպասանութե

ր ոչ ոք չգիտէ, եւ առաջինը դու պիտոյ է լինիս, որ {իմանաս}: Ես քո բարեկամութեան վերայ երկբայութիւն չունիմ,

չ էր պատահել այնուհետեւ, դու պիտոյ է ինձանից լաւ {իմանաս}, որովհետեւ ներկայ էիր: Պ. Շաքարեանցը այնպի

ւել դարձեալ կապոյտ երկնքում: Թո՛ղ գէթ {իմանար} այդ չարագործը, Որ կայ մի վկայ եւ խաւար գոր

ն գործակից լինելու համար պէտք էր, որ նա Յունարէն {իմանար}, եւ գիտենք, որ նա այդ լեզուն ուսաւ Յունաստան։

բաթներով քունը կոտրում էր եւ հաց չէր ուտում, եթէ {իմանար}, որ մի տեղ խռովութիւն կար, ու ջանում էր ապա գիշ

քրիկ ծակերը: Բայց կուրծքը բաց կարած ասելով, մի՛ {իմանար}, պատուելի ընթերցող, թէ երեւում էր նրա կուրծքը,

եւ ռուս կառավարութեան ընդհանուր շահը. նա պէտք է {իմանար}, որ Երուսաղէմի վանքը պատկանում է բովանդակ հայ ազ

աշխատություն Հանձն առնուք օրհնել ինձ մի նամակով, {իմանաք}, թե ո՛ւր եւ ի՛նչպես պիտո էր մակագրել: Եթե Ձեր հ

առանց պարգեւ տալու, թէ ինչպէ՛ս պատահեցաւ այս, կ' {իմանաք} յայտարարութեանս վերջումը: Խաւարասիրութեան կ

մը, նույնպես մասնավորինը ամբողջի մեջ փոխադարձ եւ {իմանում} ենք, որ հայոց հին դպրությունը եւս ունեցել է երգե

, ինչպես տեսանք, իբրեւ բնության այլ մարմինները ( {իմանում} եմ գործարանավորք, corpora organica) ենթարկված ե

ca) ենթարկված են բնության առհասարակ կանոններին, {իմանում} ենք նույնպես, որ մարմինները անմահ են մնում յուրյ

փական արժանապատվության մեծագույն զգացումով: Ով է {իմանում}, եթե Լամանշի այն կողմն անգլիացիներն իրենց սիստեմ

լօգիկան, եւ այդ պատճառով Պ. Իսահակեանցը ինքն չէ {իմանում} կշռի ո՛ր թաթի վերայ դնէ իւր ծանրութեան քարը: Այդ

ընդունակ է լսելու միայն ոսկու եւ արծաթի ձայն, չէ {իմանում}, որ մեր համար նա է օրինաւոր ազգասէրը, որ, առան

նը. պատճառ, արդէն ամենայն մարդ, որ հազիւհազ թէ {իմանում} էր գրել, կարդալ, նայում է " Մեղուի " վերայ որպէ

. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ. Իսահակեանցը ինչ տեղից {իմանում} է Պ. Կոմս Էմմանուէլի կարծիքը, մինչեւ անգամ նորա

ւմ է Մասեաց դարեւանդից այդպիսի Մուզայք եւ նոցանից {իմանում} է ամենայն բան... Պ. Իսահակեանցը անգիտանում

վարձ ստանալով այս հնարագիտութեան համար: Ոչ ոք չէ {իմանում} այս գաղտնիքը, եւ տիկին Բէգզադէն դարմանում է Թուր

արժւում ամենայն զօրութեամբ: Երկու օրից յետոյ {իմանում} է խեղճ պատանին, թէ խաբուել էր իւր քեռուց: Լաց է

ք Հայոց հասարակ ժողովուրդը, եւ ազգ ասելով՝ չենք {իմանում} այն մի քանի մարդիկը, որ արծաթի սանդուղով վեր էին

վ։ Իհարկէ, ազգային օրագրերից գոնէ հարիւրից մինը {իմանում} էք եւ գիտէք, խօսք չկայ, որ մի թշուառ բան է այս

ւի մեզ կարծել, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ուրիշ տեսակ չէ {իմանում} այս բաներս, այլ միայն իւր երեւակայական զօրութեամ

՚ սողամ Ոտքիդ տակում, ինչպէս շատ Մարդիկ, որ չեն {իմանում}, Թէ էակներ են ազատ: Էմս, 1859, Մայ

որութեամբ. բայց որովհետեւ Քրիստոսի կտակից նա լաւ {իմանում} էր, մինչեւ չկապուի հզօրը, չէ՛ կարելի նորա տունը

րդեցաւ բոլոր կահն"։ Այս ջարդուած բաներն էլ չենք {իմանում} եկեղեցական անօթք, այլ կրօնաւորների բնակութեան սա

ն խառնակութեան այնպէս, որ մարդ մոլորւում է եւ չէ {իմանում}, թէ ինչ լայ իր գլուխը։ Մեզ թւում է, թէ այն մար

մենք չենք ընդունում Վարդանի խօսքը։ Փարպեցու Թղթից {իմանում} ենք նորա յարաբերութիւնը Ձուիկի հետ, այնտեղից մենք

ւարին, որով պատած էր Եւրոպան միջին դարերում: Չէ {իմանում}, որ ամենայն հին բան լաւ է, չէ իմանում, որ մի ժ

րում: Չէ իմանում, որ ամենայն հին բան լաւ է, չէ {իմանում}, որ մի ժանգոտ դրամ լաւ է քան թէ նորը եւ փայլունը

ոռանում է իւր ազգը, հաւատն ու օրէնքը, ոչ պահք է {իմանում}, ոչ մատաղը, ո՛չ քաւութիւն, ո՛չ թողութիւն: Եթէ

թիւն գործեց կոմսի վերայ, վասնորոյ եւ ասաց. " Ես {իմանում} եմ, թէ ով է դորա ածողը, ահա, այն սպիտակ տանիցն

նորան: - Այո՛, իմ պարոն. բայց դուք շատ լաւ {իմանում} էք այս գործերը: Աշխատաւորքը գործարանում անձնատու

երաները առած, գուշակելու մի մարդու ապագան, չէին {իմանում} թէ ի՞նչ գործով է պարապում Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ

ղ նորա զառամելութիւնը։ Մերայնոց ասելով՝ {իմանում} է Մխիթարեան ընկերութեան անդամքը, որ եւ Աբբայեանք,

ւր կատարելութիւնը։ Հզօր քաղաքականութիւն ասելով՝ {իմանում} եմ Ֆրանսիայն, եւ դիտաւորութիւն ունիմ խօսել միայն

ս, որ խեղճ անհաւատները շատ անգամ մկրտուելով չէին {իմանում}, թէ ի՞նչ է մկրտութիւնը կամ Քրիստոնէութիւնը։

ունէին մինչեւ այն ժամանակը։ Լուդովիկոս XV-ը չէր {իմանում}, որ կողմը բռնի. մի կողմից խոստովանահայրը ներգոր

ւին եւ յառաջաբանին։ Հեղինակի լեզու ասելով՝ չենք {իմանում} Աշտարակի բարբառը), որով գրված է գործի բնագիրը

մի թէ ծուռն ա էլել, թէ դուզ ա էլել ձեր հետ, չեմ {իմանում}, համա հիմի իմացուեց, էրեկուանից դեսը հարիր հետ

չհեռանալը բոլոր Վարդիթերի արածն է: "... Չէք {իմանում}, - ասում է նա իր ուխտակից կին մարդոցը, - էս մեր փ

մի բնական արժանաւորութեամբ, այնպէս, որ մարդ չէ {իմանում}, թէ ո՞րի քամակից գնայ եւ ո՛րը ցոյց տայ: Մենք կ՚

ում է, Վարդիթերը, թէեւ սաստիկ ուրախացել է եւ չէ {իմանում} թէ ինչպէս ձեռք ձգէ մանուշակները, այնուամենայնիւ

է օր դնել նորան մի կարգի տակ։ Կարգ ասելով՝ չենք {իմանում} բացարձակաբար ստրկանալ հին լեզուին՝ նորի անժխտելի

ւմ: Տնային եւ օրենքի առաջ ոչ մի զորություն եւ {իմաստ} չունեցող վավերագիրը, որ սարքել է Գաբրիել Այվազով

ր այդ վավերագիրը ոչ մի ուժ չունի, ոչ մի օրինական {իմաստ}, այդ պատճառով ես վճռականորեն չեմ ընդունում այն,

է եւ բացի դրանից, այդ վավերագիրը բնավ չունի նման {իմաստ} եւ օրենքի առաջ հավասար է ∞ 0, ես կանվանեի նրա բն

ծին համեմատ, անշուշտ, ամեն տողերուն մէջը մէյմէկ {իմաստ} գտաք ու դատեցիք, մենք ատոնց վրայ ծաղրէն ուրիշ ի՞

շմարտութեան ասացելոցս, իսկ դատողութիւն այրական, {իմաստ} եւ կարծիք, գաղափարք կենդանիք եւ հայեցուածք յազգս

, համեմաւոր զուարճութիւնք, սրամիտ, ազատօրէն եւ {իմաստալից} խօսուածք, քանի՛ զուարճալի զրոյցներ, յիշատակի ար

նք, որ պարունակում էին իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ {իմաստալից} եւ գրաւիչ եւ դաստիարակիչ նիւթեր, նմանախօսական խր

են դարձեալ ընդ սահմանաւոր եւ պղտորեալ տեսութիւնս {իմաստակական} դարուց, յորս կեցին դպրոցականք: Եւ ոչ յաջողեցաւ

ը կարող է հասնիլ նորան, քանի որ նա ուրիշների պէս {իմաստական} դոնկիխոտութեանց չէ նուիրել իր անձը (եւ ուրա՛խ են

դ կարծիքը աւանդելու եղանակի մէջ տեսականի ծայրայեղ {իմաստականութիւնը} (умничанье) խառնւում է պրուսական աստիճանաւորի ա

տենագրութեան մերկացեալ զխաւար տեսութիւն դպրոցական {իմաստակաց}: Այսպէս դատափետեալն ի յանցանս կործանութեան լեզու

Նորան չի տիրիլ խաւար: Եո՜ւհա՜, ծթռած {իմաստակներ}, Վասակի զարմ ուրացող, Ո՞ւր էք նամաղ

ել մեզ, երբէք չենք ցաւած, երբ ցախաւելով հաւաքած {իմաստակները} հեռի յարգից " Հիւսիսափայլը " կրիտիքելուկ)՝ քննա

ւշադրութիւն դարձուցանելու անկիւնախօս ճարտասանների {իմաստակութեան} վերայ: Ազգի էական օգուտներին զոհել ենք եւ պի

օսած ճառովը, որ կարո՛ղ էր օրինակ լինել դպրոցական {իմաստակութեան} (սոփեստութեան)։ Աւելորդ եմ համարում դուրս գրել

անած, իսկ աշակերտներին պարապեցնում էին դպրոցական {իմաստակութեններով} եւ այլ մանր մունր չնչին բաներով։ Զորօրինակ երեք

իւր սրտի վկայութիւնը, մեք ճանաչում ենք կորստաբեր {իմաստակութիւն} ՝ առաջնորդուած ճիզուիթական հոգով: - Կեցցէ՜ ԱԶԱՏՈ

րում է եւ օդ է շնչում, մեք հրատարակում ենք նորան {իմաստակութիւն} եւ խաբէութիւն: Մարդն է փիլիսոփայութեան ե՛ւ հեղին

համար, կը դառնայ հերետիկոսական ամբոխ։ Այս բոլոր {իմաստակութիւնը} նա զօրացնում է Սուրբ գրքի վկայութեններով, որ մեկ

քում, որտեղ արդեն իսպառ վերջանում է զանազան սուտ {իմաստակությունների} սահմանը եւ սկսվում է նոր ճշմարիտ ճանապարհ: Բայց

ասաւոր բանիցն, եւ վարժութեան ի փիլիսոփայականին, {Իմաստասէր} կոչմամբ վերապատուեցաւ: Սորա յաթոռ ամբարձեալ Հայր

ջի այլոց զՅովհաննէս կաթողիկոս պատմաբան վերակոչեալ {Իմաստասէր}. սորա քաղեալ ի հին եւ ի կենդանի աղբերաց պատմութե

առեր: Այս բաները ուսումնականաբար կամ լավ եւս {իմաստասիրաբար} քննելով՝ պարտավոր ենք տածել ու խնամել նոր բողբոջ

, եթէ մեր Ազգի բոլոր որդիքը ձեռնհաս լինէին քննել {իմաստասիրաբար}, թէ ի՞նչ է Պապականութիւնը առհասարակ, քննել նորա

րանայ այս պատմութեան տրտում խորհուրդը, այդ անցքի {իմաստասիրական} եզրակացութիւնը մեր ներկայի համար։ Մխիթարը եւ Հայ

յամի Տեառն 1851 ի յառաջաբանութեան անդ նորին լեզու {իմաստասիրական} ոճով բանից զայս ամենայն ի լսելիս մերայոց, որոց ո

տքերի տակ, այն ժամանակ հոգեւորուեցաւ նոր ի նորոյ {իմաստասիրական} գաղափարներով. սրանում կարելի էր տեսանել վարդապետ

գնաց: Յիշատակարանիս ընթերցողներին թողում եմ {իմաստասիրել}, թէ անկրթութիւնը մինչեւ ո՞ր աստիճան մոլորեցնում

նր կերպարանքից եւ քո ազդու խօսքերից հեշտ կարելի է {իմաստասիրել}, որ դու շատ բաներ տեսած եւ շատ բաներ լսած ես քո

ւոր մարդերից: Ոչ, պարզամիտ մարդ, որ չկարողացար {իմաստասիրել}, թէ ինչպէս անհնարին բան է գոյնը մարմնից բաժանել

". այլ նա, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզում եւ չկամի {իմաստասիրել} բնութիւնը. " զերկինս եւ զերկիր զգործս մատանց նոր

ել ենք հետեւեալ գլխին, որ եւ յառաջուց քննելով եւ {իմաստասիրելով} այս գործունէութեան շարժառիթը, առաւել արդարացի կե

ուց յետոյ պիտի ապրի, յառաջ, քան թէ պիտի քննէ եւ {իմաստասիրէ} իւր անձը, իւր կեանքը, իւր անցածը, իւր ներկան ե

սիր պատմութիւնը, ուսիր բնութիւնը, ուսիր մարդը, {իմաստասիրէ} ընկերութիւնը, օրէնքները, մարդկութեան կեանքի երե

երայ՝ ուղարկելով ուրիշների հետ Թէորիանոս անունով {իմաստասիրութեամբ} հռչակուած Յոյն աբեղան, որ սա բերանացի խօսէ Շնորհ

էր տպագրութեամբ հայհոյել։ Եթէ այդպիսի ծայրագոյն {իմաստասիրութեան} համար արծաթ եւս վճարող չլինի... գո՛նէ, մի քանի

թիւնը պահպանելու համար, բերեցին սատանայի մօտ այս {իմաստասիրութեան} աշակերտները: Սատանան բռնեց առաջինի մազերից, բար

եամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս իմոյ։ Այլ յաղագս {իմաստաւոր} բանի ըստ նորա տեառն մեծ հրահանգին, շահեալ 'ի նմա

տ են հին ձեւերը: Նոր լեզուն բոլորովին կկորցնի իր {իմաստը}, եթե նա չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ես ինքս

Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսայ, ի՞նչ էր սորա {իմաստը}. Արարիչը ասաց ինձի բընութեանը բերանով,

առհասարակ մատենագրական լեզու, մինչեւ գրուածների {իմաստը} ըմբռնելի եւ հասկանալի չ'լինի ժողովրդին, մինչեւ Ա

ցանել Ղազարայ Փարպեցւոյ, առ որոյ տեսանեմք զհատու {իմաստից} զեղմունս: Ի կատարած երկոտասաներորդ դարու Մխիթար

ս արժանի ծանօթութեան ըստ լեզուին ճոխութեան եւ ըստ {իմաստիցն} բարգաւաճութեան, տպագրեալ է ի Մխիթարեան հարց, իս

ս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ սորա եւ ազդուութիւն {իմաստիցն} պատճառս տայ գոնե մեզ՝ նմանեցուցանել Ղազարայ Փարպ

առաջնոց Հայկազանց: Ո՞ր անձն բանական ի միտ առեալ {իմաստնապէս} զգրուածս սորա ո՛չ խիլայէր մեծաւ յարգութեամբ զարժա

մեր ամենեցուն զանօգուտ եւ անշահ արարս: Յայնմհետէ {իմաստնասցի} ժողովուրդն. իսկ յիմաստնանալ նորա, յերկիր կործան

Պ. Մարկոսեանը, եւ Պ. Օրանսկին ասացին սրտաշարժ {իմաստներով} անգիր ճառեր՝ ապացուցանելով իւրեանց սէրը եւ ջերմե

ել զանպարտելի ճշմարտութիւնն՝ որ քարոզիւր բերանով {իմաստնոյն} Դանթեայ. հալածանք առ ի դպրոցականաց ընդդէմ նորոյս

ան դպրութեան: Առ այսոսիկ անտեղի պատճառանս յիշեալ {իմաստնոյն} Հայոց տուեալ զպատասխանիսն ո՛չ անարժան համարեմք զն

պէս մեզ թուի՝ նոր ի նորոյ տնկէ ի սրտի աբեղայամիտ {իմաստնոց} հայոց զձգտողութիւն ամենաճիգն լինիլ ի խրթնաբանութե

կելի՛ ճշմարտութիւն]:: Ոչ կարացեալ ցայս վայր {իմաստնոց} հայոց՝ շօշափել զհետին չքաւորութիւն հին մատենագրո

դենին Պարսից եւ քաւդէից նոցին, երրորդն՝ ընդդէմ {իմաստնոց} յունաց, եւ չորրորդն՝ ընդդէմ Մարկիովնականաց եւ Մ

բարբառ, սուտ է ամենայն ջանք եւ զուր են քըրտունք {իմաստնոց} Հայոց առ ի լուսաւորութիւն ազգին, զոր ի գործ դնեն

ժողովուրդ մեր առ անգրասիրութեանն, զի որ ինչ վասն {իմաստնոց} Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար եւ նման վասն ժողովրդ

թիւն: Այլ այս ամենայն հողմոց հնչիւնք էին յականջս {իմաստնոց} Հայոց, որոց շատ եւ կարի շատ էր, եթէ միայն սքանչ

, եւ զկնի կամակոր ընդդիմութեան պատուելի հայկական {իմաստնոց}, հրամայեալ լիցի զաչս դարձուցանել ի ժողովուրդն եւ

այսմ առիթ գոլ, զդատապարտելի միանգամայն, կարծիքդ {իմաստնոց} Հայոց, եւ պահանջէ (եւ ունի իրաւունս պահանջելոյ

թէ ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ լաւ եւս ուղղութիւն {իմաստնոցդ} Հայոց էր անդնդասոյզ միանգամայն ի յատակ անյուսութե

եւ զՆորին ստորոգելեաց: Անտեսեալ զայս ամենայն {իմաստնոցն} Հայոց, մինչ դեռ հարկ է վերայ կայր խնամով հոգաբար

, վախճան, իհարկե, միայն տիպիկական եւ անհատական {իմաստով} եւ ոչ թե բնական ընդարձակ իմաստով, որտեղ մենք, բ

կան եւ անհատական իմաստով եւ ոչ թե բնական ընդարձակ {իմաստով}, որտեղ մենք, բնության անծայրածիր տնտեսության մե

՛չ թե որեւէ գավառական բարբառով, այս բառի իսկական {իմաստով}, այլ որեւէ բնույթից զուրկ աղավաղված լեզվով: Մին

այաթ-Նովա " երգարանը գրված է բացառապես եւ իսկական {իմաստով} այն բարբառով, որով խոսում են Վրաստանի հայերը: Ի

: Ժամանակակից մարդուն ի՞նչ օգուտ (սոցիալական {իմաստով} ) Միքել Անջելոյի մեռած ու սառն արձանների գեղեցկու

պատմական շղթան, պ. Նազարյանցը ցանկանում է որոշ {իմաստով} վերականգնել հին հայկական լեզուն ժամանակակից հայեր

է ինքնիշխանութիւնը, այս բառի լիակատար արեւելեան {իմաստով}: Եկեղեցական եւ վանական եկամուտները, կամաւոր նու

, միայն նամականիք իմ վաղ ուրեմն տնօրինեալ առաւել {իմաստութեամբ}, քան զոր կարէին ի գործ դնել թշնամիք, անկորուստ

ազգի վերաբերեալ թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը {իմաստութեամբ} յապաւել: Դարձեալ մի նոր զարմանք. պատճառ, առաջի

անցի խօսքերը, " թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը {իմաստութեամբ} յապաւել ", իսկոյն երեւում է, որ այդ պարոնը բնակ

ծ օձի եւ երախտաւոր մարդու առակի միտքը, որ այնքան {իմաստութեամբ} է ասած: Սորա կեանքը թէ ի՛նչ գեղեցիկ խրատներ են մ

որչի շինած նաւը, եւ այդ ժողովը, դարձեալ հեռատես {իմաստութեամբ} նաւապետելով նորան եւ փրկելով Բիւզանդեան ճախինների

տեւէր այն։ Դոքա իրաւունս ունին այսպէս վարելոյ զի {իմաստութեամբ} գործեն, իսկ ազգ մեր մանաւանդ Արեւելեայք, մտօք զ

, կրկնում եմ, երբ չափով ու կշռով տալիս էին ազգին {իմաստութեան} լոյսը եւ այն, ինչ ուղղութենով որ կամենում էին։

ալիք, որպէս դոգմա, մենք ոչ թէ ձեռնոց ենք նետում {իմաստութեան}, այլ այն ձեւին եւ դատապարտում ենք նոյն վարդապետո

առերը համարում է որպէս չնչին փոխանակիչք (замен) {իմաստութեան}, որ նստած էր կանաչ մահուդի առջեւ եւ որ երեւցնում

մասների հասնելու համար. որովհետեւ, զօրութեան եւ {իմաստութեան} որպէս պատճառ ընդունեցին այդ խօսքը՝ սորվելով մարգ

ելով կործանեց նախաստեղծին եւ հո՛ղ դարձուց նորան։ {Իմաստութեան} մէջն էլ վկայում է Աստուածաշունչը, թէ " Սատանայի

այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ անսիրելութիւն {իմաստութեան} եւ երգարանաց բանաւորաց" (Խորեն., Պատմ. Հայոց, Գլ.

յժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ անսիրութիւն {իմաստութեան} եւ երգարանաց բանաւորաց ", Խորեն., Պատմ. Հայ

ընդ նորոգել գրականութեանն մերկացին զանսիրելութիւն {իմաստութեան}, որ որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալք ու

լ, թէ աստղաբաշխ փիլիսոփայ, Թէ կուզես որ՝ {իմաստութեանդ} վրայ աշխարհ զարմանայ։ Ինչո՞ւդ է պէտք գրել կ

ը։ Այդ պայմանները այնպիսի խելքով, այնպիսի խորին {իմաստութենով} եւ ներկայ քաղաքական գիտութենների հմտութենով գրուա

Պարոնը, շատ ժամանակից սկսած, լրացեալ եւ անթերի {իմաստութիւն} վաճառելով մի տեսակ մարդերի, մանաւանդ պանդոկների

ւղիկէսն " (եր. 42) մենք, 'ի Կաթուղիկէսն խօսքը {Իմաստութիւն} (Սողոմոնի) կարդալով թարգմանեցինք, որովհետեւ այ

ղ. " Նախանձո՜ւ բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ " ( {Իմաստութիւն}, գլ. Բ, համ. 24), ուստի մենք համարձակուեցան

րականապէս բարւոքել քո ազգի կեանքը եւ թող քո բոլոր {իմաստութիւնը} ուղղուի դէպի նորա կեանքը: Սոփեստութիւնը, մէջէմէ

սզի չկարծեն ոմանք, թէ հին ժամանակներում Սողոմոնի {Իմաստութիւնը} Կաթուղիկեայք էր անուանւում (ըստ որում, անհիմն կ

յիմարութենից, որ մեզ աւելի ձեռնտու է. ըստ որում {իմաստութիւնը} լոյս է, մեր թշնամին է, իսկ յիմարութիւնը ` խաւար

ն միշտ անխնայ, իբր զծնունդ քաղդէեան։ {Իմաստութիւնն} չէ՞, որ զլուսոյ իւր ճառագայթ եօթնաջահ Հանգո

ններին եւ զարդարել յուրյանց հայությունը եվրոպական {իմաստությամբ}: - Թող մեր սիրելի հայերը, - բացականչում է

այն փոքրիշատե մտածող մարդու առաջեւ, որ ծարավելով {իմաստության}, մոտենում է նորան եւ կամք ունի ճանաչելու յուր ան

մ նորանից այն արծաթի հանդէպ, որ ցոյց էի տալիս իմ {իմաստուն} հաշւումս, թէ նա ստացել էր աւելորդ, քան թէ պատկա

հուէր այսքան գումար - աւելի շատ, քան թէ ինքը իւր {իմաստուն} հաշւումը ցոյց էր տալիս իւրեան պարտական, բայց որո

եւ գիտութեամբ, այլեւ նորա օգտի համար: Մի՞թէ մի {իմաստուն} եւ ազգասէր քաղաքագլուխ, խորհուրդ կատարելով քաղաք

ի մահ աշխատողը եւ այն խոհե՛մ, ծա՛նր, խելացի եւ {իմաստուն} ծերունին, մի թեթեւամիտ հռչակել եւ այն՝ օտար լեզ

ափարը, տեսաւ այս եւ խաչակիր արշաւանք քարոզեց այն {իմաստուն} ուսուցիչների ընդդէմ: Բանական հնարքները, հերքողո

" սահմանք քաջաց, զէնք իւրեանց ", - ասում է մեր {իմաստուն} Ծերունին: Մեք ուրախ չենք, որ այսպէս է լինո

տեւ պիտոյ է բարձրացնէի ճշմարտութեան դրօշակը։ {Իմաստուն} եւ բանագէտ մարդերի համար բացադրութեան կարօտ չէ՛ ի

ի մարդոց մէջ երեւելի եւ պայծառ երեւին, այսպէս էլ {իմաստուն} եւ Աստուծու պատուէրներին տեղեակ մարդիկը, Ղազարի

ոսն էլ ասում է։ § 57. Քրիստոսի ասած յիմար եւ {իմաստուն} կոյսերի առակի վրայ է ակնարկում։ Կարդացողը կարո՛ղ

մի, Յիսուսեան կարգի աստուածաբանի եւ փիլիսոփայի, {իմաստուն} գրուածքը, ուրեմն գիտէք դուք, - եւ ինչպէ՞ս կարել

ոչ ոք չհամարձակուի տպել մի խելացի, հասկանալի եւ {իմաստուն} գործ, որպէսզի տգէտ մնալով ժողովուրդը, շատանայ մ

Եգիպտացոց, ոչ Հնդկացոց եւ ո՛չ Չինէացոց մէջ. այս {իմաստուն} ազգերը չեն մտածել մարմինների վերլուծութեան վերայ

մեօք գործք ականաւոր արանց Եւրոպիոյ, որք զառաջինն {իմաստուն} գրուածովք կազմեցին զնոր դարագլուխ դպրութեան:

յոց ո՛չ գովեմք մեք, այլ ամենեւին հաւան եմք նոցին {իմաստուն} մտածողացն, որ ուշի ուշով. միտ եդեալ ժամանակացն

ց եկեղեցւոյ ընծայէ ազգին " զՎարդապետարանն կրօնի " {իմաստուն} յառաջաբանիւն: [Թողցի] մեզ աստանօր պարզապէս խո

Հայաստան աշխարհ, սրբեալ զարտասուս կարեկցութեամբ {իմաստուն} իշխանցն Բագրատունեաց, որք բազմօք սատարեցին լուսա

լինի, ուր պիտոյ է արդարապէս խայտառակուէին Փարիզի {իմաստուն} Արքեպիսկոպոսի բերանով։ Վերջապէս հասան իւրեանց նպ

ցանել իւրեանց իրաւունքը եւ հերքել հոյակապ Պասկիէի {իմաստուն} ասածները։ Ի՞նչ ասել է, ճշմարտութիւն ապացուցանել

վկայութիւնը համաձայն է նորա գործածած՝ Կառամզինի {իմաստուն} խօսքին, ապա ի՞նչպէս պիտոյ է մեկնել նորա գործակատ

այն հնամոլ մարդերի գլխումը մենք չենք գովել, այլ {իմաստուն} եւ բանագէտ մարդերի եւ ամբողջ եւրոպայի համաձայն աս

ա ուղիղ եւ պարզ մտքով կը տեսանէ այս չնաշխարհիկ եւ {իմաստուն} հեղինակի քնքուշ սիրտը։ Թող եւ մեր սիրելի բարեկամ

ուր Ս. Լուսաւորիչը ասում է. " Քանզի եւ ասէր իսկ {Իմաստունն}, թէ նախանձու բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ " (Ա

ում է. " Ահաւասիկ ես կ'ուղարկեմ ձեզ մարգարէներ, {իմաստուններ} եւ կարդացողներ եւ դուք նոցանից կ'սպանէք, կը խաչէ

մարդիկ, խորիմաստ փիլիսոփաներ, աստուածաբաններ, {իմաստուններ}, կրօնամոլներ, որոնց եւ ոչ ոք իմ դեւերից չէր կար

որովհետեւ մարդկութեան մէջ սովորական մի բան է, որ {իմաստունները} եւ մեծամեծները գնում են վաճառականներից մարգարիտը

ներով ճոխապէս զարդարած հոգեւոր սեղան, քանի՛ քանի {իմաստունների} հանճարեղ, զօրաւոր, քաջասիրտ ասացուածք եւ խօսք,

անի մի խօսք, սկսեց վիճել Բօնզերի) եւ Եափոնիայի {իմաստունների} հետ։ Հալածուելով բօնզերից, արհամարհուելով եւ խա

ով պատած, յաղթական կերպով կանգնած թագաւորների եւ {իմաստունների} մէջ, որոնք երկրպագում էին նորան։ Յառաջ քան

պագայ սերունդին աջողիլ. ինչ որ վերաբերւում է մեր {իմաստուններին}, նոքա ինչպէս ներկայի լուսին, այնպէս եւ ապագայի

ւելով բօնզերից, արհամարհուելով եւ խայտառակուելով {իմաստուններից} եւ ժողովրդից՝ միտքը դրեց գնալ Չինաստան եւ այնտեղ

չ այդ տրամաբանութիւն ամենեւին նոր եւ անբանական առ {իմաստունս} Հայոց, որք յառաջարկութեանցս՝ թե Ազգ Հայոց անտէր

շ դրամոց եւ ի կեղակարծ նոցունց դրոշմատիպ պատկերաց {իմաստունք} շահս մեծ քաղեն ի լոյս աղօտալոյս մտաց պատմութեան,

թեան, ցաւ է ինձ խոստովանել աստանօր, թէ պատուելի {իմաստունք} մեր դեռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թէ ասացեալն Ազգ չէ ա

տելով զանհեդեդ պատճառանս, զոր օրինակ առնեն այսօր {իմաստունք} հայոց հնասէրք եւ մանաւանդ որ ի նոսա զարգացեալքն է

ոց նաեւ կորստեամբ լեզուի, զոր չկամին եւ մանաւանդ {իմաստունք} նոցա չկամին յետս դարձուցանել զնորն յարդարեալ եւ մ

նք զմեզ պաշարեն՝ թէ զի՞նչ պատասխանի տալոց են մեզ {իմաստունքդ} մեր՝ եթէ ի բանից նոցա առեալ հարցցուք զնոսա, թէ

ին պիտի խայտառակեն հայ մամուլը, մեր այս դեւընկալ {իմաստունքը}. կարծենք թէ ժամանակ էր արդէն սթափելու միջին դարե

- Յատկապէս խօսեցի այդ մասին: Ասում է, թէ այդ {իմաստունքը} ոչ այլ ինչ էին, եթէ ոչ կրթուած մարդիկ, իւրեանց

արին է, բայց գոնեայ պահպանել զայն պարտ էր՝ ասեն {իմաստունքն} հայոց. եւ մեք ասեմք. [կացցէ եւ] մնասցէ դա անդ,

ժ: Արժանի էր հարցասիրութեան, թէ զի՞նչ իմանան {իմաստունքն} հայոց կործանութիւն Ազգի առ շինութեամբ նոր մատենագ

էն միայն գիտէ՝ ոչինչ գիտէ"։ Տեսցեն պատուելի {իմաստունքն} Հայոց զԵւրոպիոյ լուսաւորութիւն, քննեսցեն զհոգի ե

գահավէժ ի վիճ ` կորստեան համատարածն ովկիանու: {Իմաստունքն} Հայոց զանգիտեալ ի կերպարանափոխութեանց, զորս ունի

անայ ոք, զնոյն անկարանայ նա դատել եւ քննել, իսկ {իմաստունքն} Հայոց չհասկանան տակաւին զխորհուրդ վերանորոգութեան

թն յԱլեքսանդրիա վարժելոյ ընկերօք հանդերձ յամենայն {իմաստս}, որ ինչ ժամանակի բանականութեանն էր գիւտ՝ կամեցա

՚ի հանգանակն զբառս, որք մուծանել ունէին եւ զնոր {իմաստսն} որ ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի չարգելոյր, Այվազովսքին

զայնպիսիս, ընդ որս մտանել ունէին ե՛ւ նոր ե՛ւ այլ {իմաստք}. ուստի յաւելու վարդապետն " եւ մեք պարտական եմք հ

կուգան դեյին, եւ երբ որ գան նե, ես առաջի փոշտիվ {իմաց} կուտամ իրեն, եւ ինքս ալ կերթամ քամեռսկի սուտը,

նցություն պ. պարետի շնորհիվ մինչեւ ժամը 11-ն ինձ {իմաց} են տալիս առաջիկա տեսակցության մասին եւ ես, միանգ

օրերս, հիմա այլեւս տեղ չկա, իսկ դու կիրակի օրն {իմաց} տուր նրանց, որ նամակը մենք ստացել ենք եւ որ ես շ

ել: Ինչո՞ւ չեք գրել Մոսկվա, որ հեռագրով ձեզ {իմաց} տան՝ հենց որ նրանք ժամանեն այնտեղ: Դու ինձնից տ

Այս տողերը գրելու միջոցին հասած պաշտօնական լուրը {իմաց} տուեց, թէ Տուերի յառաջընթաց կուսակցութենից տասն

կի պարտէզում ", մեր մեծ յոյսը այս էր, որ այստեղ {իմաց} տանք ընթերցողներին բանի զօրութիւնը. մանաւանդ որ

եց Մանուշակի վերայ, որ հանդիպելով նորա հայեացքին {իմաց} տայ, թէ ամբողջ ստացած էր նորա նամակը. այնպէս եւ

ուելով Յիսուսեանների հալածանքից եւ Եւրոպա հասած, {իմաց} տուեց Պապին Չինաստանի մէջ Յիսուսեանների ձեռքով տա

ս անիրաւ գործի միջոցին, Փափակին ուղարկում է, որ {իմաց} տայ Հեթումին Վաղարշակենց Արշակի մեռնիլը: Պարզ է

Գրած գիրդ ընկալայ, եւ ինչ որ գրել էիր, կարդալով {իմացա}: Ահա պատասխանն գրում եմ, որ ինձի համար միամիտ լ

րի 10-ին գրած սիրո նամակը ստացա երեկի եւ կարդալով {իմացա} ձեր ողջությունը, գոհացա աստուծուց, որ ողջ եք եւ

սիրո նամակը ստացա եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի, {իմացա}. ինչ որ կամենում էիր, ահա՛ ուղարկեցի, տե՛ս եւ

այց մեզ ծանոթություն չէ տվել, ես մասնավոր կերպով {իմացա} սրբազանի բոլոր բաների համար, այս օրերս, ինչպես

իս այդ մասին: Պետրոս Նիկողայոսյանի նշանածներդ {իմացա}, շնորհավորում եմ: Առ ժամս ուրիշ բան չունիմ գրել

րոպեիս ստացա քո մարտի 13-ի գրած գիրդ եւ կարդալով {իմացա} ձեր որպիսությունը, այս գիրիս հետ միասին գրեցի Քա

կա վիճակի մասին, մանավանդ այն ժամանակվանից, երբ {իմացա} մեր ընդհանուր բարեկամ սիրելի Ֆեոդոր Մաքսիմովիչի տ

ուեց ժողովրդին կարդինալի դէմ վեր կենալու Դու {իմացա՛ր}, թէ ի՞նչ դարանագործութեամբ ճանապար ` ձգեց կարդին

մարդ նորա փոխանորդ կարգեց գործարանում ը: Այն եւս {իմացա՞ր}, թէ ինչպէ՛ս շատերը եւ պաշտօնատարներից տեսանելով

խնդրեմ ներողություն: Պարոն Նազարյանցի նամակից {իմացած} կլինիս նոր ծրագրի մասին հետեւածներս, եթե հաջողի

թյան ժամանակ դատ վարելու համար, ըստ որում հաստատ {իմացած} կլիներ, թե ահա այսքան բան ունի ստանալու եւ այնքա

խարհի երեսին, եւ մտածող մարդիկ վաղուց ահա փորձով {իմացած} են, որ ճշմարտութիւնը հալածւում է միշտ եւ պատճառ

դուք պահանջէք ինձանից ցոյց տալ այդ համալսարանը, {իմացած} եղէք, որ պիտի կրկնեմ Պ. Իսահակեանցի պատասխանը,

ակ: Երիտասարդը չէ կամենում դատաստան մտանել՝ քաջ {իմացած} լինելով Բէգզադէի սովորութիւնը, որ ծառայողի 100 մ

մար, տարեւոր ժամանակ հարկաւոր է: Քարտուղար {Իմացած} լինիս, որ այս պաշտօնը առաջին անգամը վարում էր մի

ւսաւորե՞ն։ Եւ դու, Տէ՛ր, եւ այս մի բանը չես {իմացած}, բայց արժա՛ն էր, որ իմանայիր. ես լսեցի, որ իս

ցուցանում են կամ հերքում են մի բան առանց ամենեւին {իմացած} լինելու բանի զօրութիւնը, այլ մի միայն իւրեանց եթ

դ խորհրդական մատանու պատմութիւնը, եթէ չես ասել, {իմացած} եղիր, որ կեանքդ վտանգի մէջ կը ձգես, ես այժմ հաս

ւ կամակոր մնալով, ետ դառնար պարոն Շահումեանցից, {իմացած} լինելով Մանուշակի գաղտնիքը: Տարակոյս չկայ, որ մ

եւս կքանդվի. այս բաները լավ հարկավոր է իմանալ եւ {իմացածը} գործ դնել խելոք կերպով, պետք է այր մարդու սիրտ ո

ն գիտակցում է իր իրավունքը՝ ներկայումս խոսել ի՛ր {իմացածի} պես: Լեզուն ժամանակի արդյունք է եւ մշակվում է ժո

մա գալով՝ կը յագեցուցանէ սորանից եւ նորանից իւր {իմացակական} ստամոքսը, եւ այս կերպով սնունդ ստանալով՝ նորա ա

մաչեցնել Բէգզադէին. Աստուծոյ ստեղծած նիւթական եւ {իմացական} բաների մէջ չկայ մի այնպիսի բան, որ կարողանար նոր

գալիք, եւ կորուսեալ զճաշակ եւ զվայելս հոգեղէն եւ {իմացական} զուարճութեանց, ՚ի մարմինս ապրիլ՝ կեանս համարեցա

պատիւ հոգալի օգտի վերայ, նորա թանգագին զաւակների {իմացական} բարօրութեան վերայ։ Վրաստանի եւ Հաշտարխանի թեմ

, որ անմիջական յարակցութիւն ունէր ազգի հետ, ազգի {իմացական} եւ բարոյական կեանքի հետ. այս չէ կարելի հերքել:

կիրթ ժողովրդի համար, վաղուց դարձել է հոգեղէն կամ {իմացական} կեանքի մի մասնը: Դոյն այդ բանը երբեք դուրս գալու

որ սերմնացանութեան համար։ Հայոց ազգի փոքր ի շատէ {իմացական} նորոգութիւնը պիտոյ է կատարուէր ոչ թէ բուն Հայաստա

Մխիթարը, թէ ո՛րպիսի ցած դրութեան մէջ էր իւր ազգը {իմացական} մասին։ " Թող Աստուած տայ, - գրում է նա իւր նամակ

րհուրդը լինէր հոգալ ազգի բոլոր թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ {իմացական} պիտոյքը"։ Մխիթարը իւր ձեռնարկութեան մէջ ունէր յ

նորա ֆիզիկական կատարեալ կազմութեանը եւ աննիւթ եւ {իմացական} կարողութեանը։ Ազատութիւնը, կամ, ազատութեան վեր

առանց [մտացն լծակալ կշռելոյ, թէ արժանաւորութիւն {իմացական} ինչ գործոյլ չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախր

եւ դատելոյ, մինչ լեզուն իբրեւ նիւթական մշակ այսր {իմացական} ներգործութեան, կերպաւորէ զձայն մտախորհութեանն՝

նականաբար զգալի կարօտութիւն է, երբ հիմնւում է նա {իմացական} եւ զգայական պահանջողութեանը վրայ: Բայց մենք չենք

ս գիտնալ: Հաւանական է միայն, որ անկրթութիւնը եւ {իմացական} խեղճութիւնը բնականաբար վնասակար հետեւանքներ պիտի

շօշափելի աստուածների հնազանդուիլ, որովհետեւ նորա {իմացական} հասակը բարձր էր այժմ, քան թէ Նաբուգոդոնոսորի վաթ

ւթիւն կայ, որին թէեւ ենթակայ է նա, բայց չգիտէ։ {Իմացական} աշխարհը փակ է նորա դիմաց։ Ահա այն սոսկալի վատաբա

որուելու պարզապէս եւ որոշակի հրապարակ է հանում իր {իմացական} կարողութեան արդիւնքը։ Եւ ամեն այդպիսի մարդ, թէե

րը, որ այնուհետեւ կարողանային գնալ բարոյականի եւ {իմացականի} քամակից, ըստ որում հոգին առանց մարմնի չէ կարող գ

է ապրում են միմիայն բուսական եւ շնչական կեանքով, {իմացականի} մասին գաղափար եւս չունին: Կարդալ, գրել, ընդհան

հասակում ո՛չ կազմուածքի բնական աճելութիւնը, ո՛չ {իմացականի} եւ զգայականի ախտերը կարող էին զուգապատշաճ լինել ա

սափայլ ճշմարտութիւնն, դեռ եւս բազում հանճարոյ եւ {իմացականութեան} պէտս ունին առ ի ճանաչել միայն զզիարդն եւ զորպէսն

է այդ միջնորդը, որի սպասաւորութեամբ կատարվում են {իմացականութեան} պաշտօնակատարութիւնքը։ Թէեւ մենք ընդհանրապէս կուս

ռաջեւ բացւում էր նոր անցքերի տեսարանը, մարդկային {իմացականութիւնը} միջին դարերի վերջումը խմորուելով դուրս էր թափւում

Որ Հայրենիքը պաշտպանեմ ես ապահով: Թէ {իմացայ}, որ մի տեղում Ռուսի Աթոռը Ցած է դրած ուրիշ

ն, թէ Կարապետ Մարգարեանցը պիտի գայ 12-ին: Այսօր {իմացայ}, թէ [ճանապարհին] է: Ցնծա՛: 10-ին ստացայ Քոլբի

յ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 2-ին: Այսօր {իմացայ}, թէ վեհափառ կաթողիկոսը ընծայի ընդունելութիւն է ա

. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 23-ին: Այսօր {իմացայ}, թէ Սուլթ[անշահը] դեկտեմբերի 2-ին դուրս է եկել Տ

թիւն եղբօրս եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Այսօր {իմացայ} Այվազին վաղը երթալը: [Յետոյ աւելացրած] Այվազը գ

-ից թուեալ: 29-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. այսօր {իմացայ} Անանուշին մահը: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ո

ւթիւնը, Պալատականք, որ կային տիկինի տան մէջ, չ' {իմացան} իսկոյն, թէ ո՛վ վիրաւորեց թագաւորը։ Ինքը՝ Հենրի

յլ բան են եւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղից {իմացաւ} Պ. Իսահակեանցը իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը, եթէ

ափելու պատրաստ էին: Այսպիսի Հայրապետ մը, երբ որ {իմացաւ}, թէ Հայոց եկեղեցին ուրիշներէն կ՚արհամարհուի, լո

։ Պապը տեսաւ, որ իւր գործը քարտուղարը {իմացաւ}, Այն կոնդակը որ տուել էր, բոլորովին չքացրա

ւ թափած Արցունքըն աչքի։ Քո գալն {իմացաւ} Մասիսի վուլկան, Կրկին սկսաւ Իւր

ճանապարհ գտաւ եւ գլուխ բերեց կոնդակը: Պապը {իմացաւ} այս բանը. բայց ինչպէս վերեւում ասացի, թունաւորո

Հռոմի ողջ ժողովուրդը նորա դէմ վեր կացաւ, երբ որ {իմացաւ} նորա անպատշաճ վարքը եւ ընթացքը եւ նորա յիսուսական

ւելով մի անիմանալի ազդեցութենից, կարծես թէ միտքս {իմացաւ}, եւ ինձ ճանապարհի ծախս տուեց: Եւ նորա անունը շն

տուն, չգտաւ նորան այնտեղ: Հարցանելով ծառայից, {իմացաւ}, որ դիւթութեամբ պարապում է դարձեալ ախոռում: - Ի

ւրախ եւ անհոգ մարդը ներս մտանելով կարծես թէ հոտով {իմացաւ}, որ իւրեանից յառաջ մի տխուր բան անցել էր այդ տեղ

Սայքամ կղզին, որ Չինաստանի եզերքումն էր։ Այստեղ {իմացաւ} նա, թէ Չինական Կայսերութիւնը անմօտենալի էր օտարա

նտեանց Խնդիր Նախ՝ ըստ հաւաստի տեղեկութեանս {իմացեալ} եմ զի Բարսեղ քահանայն Պոպովեանց, ի լինելն տակաւի

Իմ տեառն աստուծոյ յաջողութեամբ հասեալ աստանօր եւ {իմացեալ} զայնց ամենից՝ մնացի ապաքէն յապշութեան թէ ե՞րբ է

լ զբառդ Վենետիկեան միաբանութիւն կամ լոկ Վենետիկ, {իմացեալ} սովին զուխտն Մխիթարեան՝ համարին զնա բազում ինչ վ

կը, բայց այդ բոլորը զուր է, ողորմած հոգին լաւ է {իմացել} աշխարհիս բանը, եւ մեծ խելք բանեցնելով ճարել է այ

ր նպատակին առաջին արգելքը կը լինէր այդ, այլ միշտ {իմացել} ենք այն յստակ հայախօսութիւնը, որ կարելի էր հասկա

եր գրին, այն մասին էլ չեմ հարցրել, բայց այս եւս {իմացեք}, որ այն մարդիկ չեմ հարցրել, որ ինձ օտար էր, ամ

ասում, որովհետեւ սպասելու բան կա. միայն այսքան {իմացեք}, որ դուք միաբանվելով շատ բան կարո՛ղ եք առնել, ի

արդէն: Այնուհետեւ ձայն է տալիս Ազուչենան. " {Իմացի՛ր}, կո՛մս, որ դա քո եղբայրն էր... Իմ մօր վրէժը դո

տորները Դեղնած տերեւների վերայ: {Իմացի՛ր}, ջերմեռանդ իւր ձեռքովը Ո՞վ քեզ այստեղ բերե

Թէ ջրերի կամ օդի Ծանրութիւնը չգիտես, {Իմացի՛ր}, որ ջոկ-ջոկ տեղ Նոքա կշռում են պէս-պէս:

նախորդից, նոյն թողնում եմ քեզի ահա՛. Բայց {իմացի՛ր}, դու անդրանիկ իմ սիրական, Լաւ ճանաչէ թող

ած: Թէ մեռանիմ, դու մի՛ սգար, {Իմացի՛ր} որ տարեցի Դէպի մահու արքայութիւն Իմ հե

ց եւ ահա գտանվում եմ Պ. բուրգի համալսարանում։ {Իմացիր} որ ես մայիսին կանդիդատ եմ առանց այլեւայլի. թող ա

ույս չի տեսել: Մենք ունինք տոմսակ. այդ մասին էլ {իմացիր}: Իսկ ի՞նչ եղավ Տրովատորի տեքստի սրբագրություն

ի 2, 1855 ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆ Մա՛րդ, {իմացիր} դու աշխարհը, Ունայն են քո հոգսերը. Մի

զրկէ ինձ իւր քաղցրութեան շառաւիղներից, ապա լա՛ւ {իմացիր}, որ այնուհետեւ ամենայն ինչ վերջացած էր իմ համար

եր տեսած եւ շատ բաներ լսած ես քո կեանքի մէջ: Քաջ {իմացիր}, որ տարաբախտ մարդը, երբ հանդիպում է իւր նման տա

կ առաւել պարզ վճիռ կը հատանէ դոցայ արարքի վերայ: {Իմացիր}, բարեկամ, յաւելցրեց նա այստեղ - որ այս մարդս այ

ւնելու, ասաց " Թո՛ղ ձեր խօսքը լինի, սակայն քա՛ջ {իմացիր}, որ մի փոքր ժամանակից դու ինքդ կ՚ասես. " թէ այդ

ս. (պու նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի " {իմացիր} եւ զայդ զոր ասես, այս գիրք հայի 'ի ջատագովութիւն

աբառ եւ ոչ աշխարհաբար։ Շտապում ենք այդ պարոններին {իմացնել}, որ գրաբառ կամ աշխարհաբառ խօսքերը չեն բաղկացած գի

, որ նամակը կարողացաւ ուղարկել, առանց մի մարդու {իմացնելու} իւր կարծիքը: IV Երեկոյացել էր. Թիւթիւնճի-օղլ

ենացուց, որ Հացեաց դրախտը վանքի անունը եղածը մեզ {իմացնում} է (Խոր., Գիրք Գ., գլ. 14)։ Չէ՞ր կարող Սեւ

ճապաղ է, քան թէ գրութիւնը, որ աւելի քիչ խօսքով {իմացնում} է նոյն գաղափարը։ Յայտնի է թէ նոր լեզուն, ապաստա

մէն մարդու համար, եւ վկայում եմ, որ ինձանից լաւ {իմացողներ} էլ կան, բայց այդ աւելի վատ է նոցայ համար, որ ին

ռանց անգամ եւ բացուելու, կամ՝ քանի մի հին լեզու {իմացողների} ձեռքում։ Այդ խօսքերի վերայ ինձ քաղցր եղաւ դո

թէ դուզ ա էլել ձեր հետ, չեմ իմանում, համա հիմի {իմացուեց}, էրեկուանից դեսը հարիր հետ կռիւ ա քցել, թէ կամ

ամեն բան մանրամասն քեզ յայտնուէր, այն ժամանակ կ' {իմացուէր}, գովութեան եթէ մեղադրանքի էի արժանի։ Բայց ես մի

նամակը չէր տուել իւր հօրը, որով անտարակոյս պիտի {իմացուէր} բանը: - Շուտով թէյի պատրաստութիւն տեսէք, - աս

։ Այս կանոնը դրուած էր ոչ միայն այն պատճառով, որ {իմացուի} Յիսուսեանների գաղտնիքը, որքան նորանց միմեանցից հ

երբեմն խօսում է՛իր սուրբ Պաւղոսի ձեռքով։ Նորա՛ն {իմացուր} քո հաշտ լինելը քո ծառաների հետ։ Մեր մեղքի պատճառ

արի այս հանդեսը տեսնելու: Օրը դեռեւս հայտնի չէ, {իմացվածովը} կգրեմ: Շնորհավոր լինի խաղաղությունը (տեսար դ

ու ժամանակ բառերի լոկ նշանակութիւնը հասկանալ, չէ {իմացւում} բանի զօրութիւնը հասկանալ։ Ուրեմն ի՞նչ կարո՛ղ էր

ւթիւն ասելու փոխանակ ասւում է "տասն եւ վեց", որով {իմացւում} է Փարիզի հասարակութիւնը։ Dupin: de ant

այարան հայկական հնախօսութեան, եւ իբրեւ ի լապտերէ {իմեքէ} լոյս տալ ազգին անխոնջ երկասիրութեամբ: Զփառս առնս

, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ տէր Մատթէոսի հետ. առաջիկայ տես

ամակներիս ստացուելը: 17-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Միքայէլի հետ: Առաջիկայ տեսութի

լիսի] 1-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարտին Մակարիչի, Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Մ[ոիսէյ] Զ[ախարիչի] հետ. առաջի

ս, 1862-ից սկսած): 15-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Սուլթ[անշահի] եւ Բաղդասարի հետ.

յ եղբօրիցս եւ գրքեր: 22-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Սուլթանի հետ: Առաջիկայ տեսութի

Կ[արապետ] Մ[արգարեանի], Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակու

5-ին տեսութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակու

ղբօրս, Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդաղ[ինէի], Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Յովհանն[էս] խանի եւ Ալեքսանդրի հ

ւթիւնս շարունակւում է: Տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Յովհ[աննէսի] եւ Յովակիմի հետ. ա

որդու մահուան մասին: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Ա. Սուլթ[անշահի] հետ. գրքերի

իւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի], տէր Գրիգ[որի], Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Սարգսի հետ. առաջիկայ տեսութիւն

ւմ է տեսութեան գնալ: 14-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդ[աղ

18-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհ[աննէսի], եւ Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի]: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

բօրիցս 21-ից գրուած: 25-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: Առաջիկայ

րուած: Երեկոյեան ժամը 6-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] հետ: Այսօր իմացայ Այվազին վաղը եր

ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնում է Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի] առողջութիւնը: Նոյն օրը պատասխանեց

այ 27-ից գրուած: 30-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], Ս[ {իմէոն]} Գ[րիգորեւիչի], Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Մագդ[աղինէի]

ն ես հարցանում ինձանից, պատճառը ո՞րն է: Ապրանքը {իմը} չէ՞, երէկ վաճառում էի տասնի, այսօր քսանից պակաս

կնքում. Ճշմարի՞տ է, ասա՛, հայրիկ, {Իմը} որտե՞ղ է փայլում"։ - Այո՛, դստրիկ,

ր յաւելացնէ վերան. պատճառը, շատ քաղցր էր: - {Իմը} քաղցր չէ, - ասաց Թիւթիւնճի-Օղլուն, - ուրեմն եւ քո

պէս եւ ես, տալիս եմ քեզ իմ սիրտը, այսուհետեւ նա {իմը} չէ, այլ քոնը, ա՛ռ նորան եւ միացուր քո ազնիւ սրտ

ղջկայ աչքերը... -Ի՞նչ է, շի՞լ է փոքր ինչ, {իմը} եւս այդպէս էր, բայց իմ ողորմած հոգի մարդը ամուսն

արոնը եւս ման է գալիս իւր բակում, որ բաժանւում է {իմից} միայն մի բարակ տախտակեայ պատով: Ման է գալիս, բա

, եւ ո՛չ յառաջ գայ յՈրդւոյ, որով Այվազովսքին ըստ {իմիք} մերձեցուցանէ զխոստովանութիւն մերոյս եկեղեցւոյ ընդ

պատմական գիտութիւնս եւ կարող էր զայն ամենայն ըստ {իմիք} արդիւնաւոր կացուցանել վասն ժամանակցաց իւրոց եւ ապ

ութ բարերարի: Չեն պետք ծանօթաբանութեան զանձնէ {իմմէ}, արդէն բազմապատիկ նամականիք նորին բարձր սրբազնու

ս, օրէնսգէտն այն, զեկուցեալ պ. Հագին զգալստենէ {իմմէ} եւ զորպիսութենէ երեսփոխանական թղթոյն պահանջեաց նա

կտակէ հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան եւ ի գրութենէ {իմմէ}, թէ նա հանգուցեալն թողեալ է զերկուս այլ եւս փոքր

արգեւողն ասէ, թէ բանի զայն տուն ի սեպհականութենէ {իմմէ} եւ կատարելապես վախմ արարի (отказать в пользу) ե

Երրորդ ի վերն յիշեցեալ 80548 ափու ստացուածէ {իմմէ}, քսան հազար 20000 ռուպլին երծաթ դրամ թողում վասն

ուածն միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից եւս եւ 'ի մեծաւորէ {իմմէ} եւ 'ի միաբանիցս, եւ որո՞վ իրաւամբք անկաւ բանն զհ

մանէ կարէ վերստին կանգնել զգլորեալն: Աւելորդ {իմն} է ուրանալ զդժուարութիւն մեծակշիռ գործոյս, այլ ու

մարաւ [բաց], յորում երեւի գայթ ի գայթ եւ կցկտուր {իմն} վճռադատութիւն ոչ բնաւ արժանաւոր սինոդական իրաւանց

Մանաւանդ առիթ առեալ ինչքեան, որպէս եւ հարեւանցի {իմն} զգացոյց զիս, զայսքան ամեայ լռութիւն հասարակութեա

այրն այն ունի զոր եւ է անշարժ կայս, զորմէ մթին {իմն} լուայ ի միոյ եւ եթ աննշան առնէ, յայնժամ չիք տեղ

դութեան Գրիգոր արքեպիսկոպոսի ի Բեսարաբիայ: Աղօտ {իմն} յիշեմ զգործ մի ի թեմական ատենին Նոր Նախիջեւանայ ե

թացք Թադթէոս եպիսկոպոսի Բեկնազարեանց զգենուն զնոր {իմն} կերպարան, իսպառ անարժան եպիսկոպոսական կոչման նոր

զպ. Նալբանդեանցն, կարին յարուցանել 'ի մեզ զնոր {իմն} աւազան լուսաւորութեան, որով եւ ապրեցուցանել զգալ

տարերց, ազգն մեր չունի երբէք անհետանալ։ Աւելորդ {իմն} համարիմք ասել, թէ ի բարւոք ի կիր առնուլ զայսոսիկ

ի մի կէտ ընդ հայեացս հոգեւորաց, ուստի եւ աւելորդ {իմն} է դաստիարակութիւն, որ ո՛չ բղխի ի ներկայ փիլիսոփա

գասէր հոգեւորք, յորոց ի ձեռին մնաց գէթ ուրուական {իմն} իշխանութեան, կարէն ձեռնտու լինել մեզ, հիմնելով

ն։ Յորոյ վերոյ տեսեալ պարեգօտաւորաց, զայրագնեալ {իմն} զօրհնելոյ տիկնոջ Աւագի զմիտսն ոչ ծանուցին առ ժամա

տան հոգւոյս, զիճութիւն գոգցես գերեզմանական ազգոյ {իմն} արագութեամբ լնանիւր յուղեղ իմ. երեւակայութիւն իմ

բանութիւնն ջատագով գտաւ Հ. Միքայէլի, եւ հնարիւք {իմն} ազատեաց զնա։ Ի նմին ժամանակի առաքեցաւ 'ի վանաց ե

ին ամփոփեսցի եւ այլն։ Ի վախճանի բանիս յայտնի {իմն} է ամենեցուն քօնթրասքօլայութիւն Վենետիկեան Մխիթարե

դէմ նետաձիգ եղելոց զվահանն։ Բայց քանզի ուրուական {իմն} էր այն, ոչ երբէք հանի 'ի վեր եւ սակայն պատրաստեա

ուռ կան, համրացեալ ամենեւին, որպէս թուի ասիական {իմն} խորամանկութեան աղագաւ. վասն զի խոստովանելով զայլ

(որոց չգոյր՝ այլ [խորհուրդ], բայց եթէ զանունիկ {իմն} ժառանգել հնախօս հեղինակի, [հնաբանելով] ըստ հեղին

դաբար], զի Հայք 19-րորդ դարու հարմամբ կախարդական {իմն} գաւազանի թռուցեալ փոխադրիցին ի դարն չորրորդ կամ հ

եւ սուտ դատողութիւն, որ չէ այլ ինչ, եթէ ոչ հնար {իմն} արուեստակեալ առ ի խաբել զազգին պարզամտութիւն: Աս

ւ է մեզ խոստովանիլ՝ առ տարրացեալ ի Հայս դժոխային {իմն} հոգւոյ անմիաբանութեան եւ անմիտ նախանձու ընդ յառաջ

նգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ իբրեւ ի վեր գերաշխարհիկ {իմն} էակի. այլ ո՞րպէս կարիցեմք թողուլ անբասիր զկրօնամ

է ոչ խառնուրդ հին եւ նոր հայախօսութեան, ոչ սառն {իմն} եւ ոչ ջերմ, այլ գաղջ... Լսելով լուիցեն զբարբառ

ղաց եւ ա՛յս իրաւամբք, զի բանաստեղծութիւնն հայելի {իմն} է, յորում ցոլանան շառաւիղք կենդանութեան ազգի, ա

ր փչացածի (Վարդիթերի) արածն ա քոմմայ... Խաչն {իմն} ա, քեարամաթը (զօրութիւնը) եւս գիտեմ"։ Սորանի

զանուն Աստուծոյ իմոյ, եւ զանուն քաղաքի Աստուծոյ {իմո՛յ} զնո՛րն Երուսաղեմի, որ իջանելոց է յերկնից Աստուծո

ացի ի բարձրագոյն դատաստանս համաձայն առաջին խնդրոյ {իմոյ} առ գա հետեւեցելոյ ի 8-էն նախընթաց ամսոյն մարտի:

դին պատասխանատուութեան, յաղագս որպէս թէ գրութեան {իմոյ} ընդդէմ իմոյ հոգեւորական պարտաւորութեան, հրամայեա

ատուութեան, յաղագս որպէս թէ գրութեան իմոյ ընդդէմ {իմոյ} հոգեւորական պարտաւորութեան, հրամայեաց չուել գնալ

ի գրութեանց նորին վեհափառութեան, չէին իսկ եւ ըստ {իմոյ} մականուան, գոլով գրեալ Ուստայեանց, յորժամ ես ին

կոչիմ եւ յաթոռն, բայց որովհետեւ հանգամանք անձին {իմոյ} ամենեւին յայտնի են Ձերոյին գերամբարձ սրբազնութեան

է այնպէս, եթէ միայն պաշտպան կալն իմ յամենայն ժամ {իմոյ} ուղղափառ եկեղեցւոյ ենթարկէ զիս քննութեան եւ դատաս

նայ նէ, լատով քամէ, ջուր խմէ: ի ձեռն եղբօր {իմոյ} Գրիգորի Ղազարեան Նալբանդեանց Ի Նախիջե

որ, ցվախճանական վերջաւորութիւն քննողական գործոյն {իմոյ} վարելոյ ի Սինօդին, առ այն տնօրինութիւն լուսաւորչ

հետեւեալս. թէպէտ եւ սկզբնական հանգամանք մտանելոյ {իմոյ} ի հոգեւոր կոչումն, ըստ բարեհաճութեան նորին սրբազ

՝ սակաւ թոշակաւ: Համաձայն ազգական պարտաւորութեան {իմոյ}, ըստ յորդորանաց բարենախանձ անձանց, ի գործ եդի զ

թէ ընդունելոց իցէ զիս յայն, համաձայն ցանկութեան {իմոյ}, ընկալցի, իսկ թէ մերժելոց, քան զօր յառաջ վճռես

սանել զժամանակ իմ ի չարաչար զրկանս ողորմելի անձին {իմոյ} ՝ եւ հասանել ի յետին ծայր ապաբաղդութեան: Ընդ այս

ւն գործոյն արկանէ ի չարաչար զրկանս ողորմելի անձին {իմոյ}: Վասն որոյ ամենահպատակաբար հայցեմ, եւ որ

այցեմ, եւ որպէս զի հրամայեալ լիցի տալ գործոյն {իմոյ} զպատկանեալ ընթացս, որով հայտնեսցի ինձ ապագայ վիճ

նել Ձեզ, ի կատարումն հրամանի բարձր սրբազան տեառն {իմոյ} եւ ծնողագութ բարերարի: Չեն պետք ծանօթաբանութե

է՝ միջնորդել առաջի Ձերոյին գերազանցութեան յաղագս {իմոյ} վկայագրաց: ՝ Չիք տեղի կասկածանաց, թէ շնորհե

տէր փոխարքայէն եւ է, որ սպասելով երեսփոխանակցին {իմոյ}, ելանեմ ի Փոթի, ուղղիչ շոգեշարժ նաւով ի Կոստանդ

ւթեան: Խնդրելով աներկբայ լինիլ յանկեղծութեան {իմոյ} առ Ձեզ յարգանաց Մնամ արգոյ հայրենակցիդ խ. ծ.

ն Ձեր: Ընկալարուք, աղաչեմ, զանկեղծ հաւաստիս {իմոյ} առ Ձեզ կատարեալ յարգութեան եւ մտերմութեան, որովք

յեցեալ յորակութեան եղանակաց եւ հողմոց: Զմեկնելոյ {իմոյ} ՚ի Լոնդոնէ յայտնեցից Ձեզ յիւրում ժամու: Երեսփ

Պ. Բայլն, խնդրեալ յինէն զթուղթն երեսփոխանութեան {իմոյ}, եւ զայն թարգմանին դիւանի իւրոյ, առ ի թարգմանե

մեալ զվիճակէ հրիտակն, յաւելի եւ զպատճէն գրութեան {իմոյ} առ Տիկին Վառվառ Յովհանջան Էլիազ, առ որ գտանի գու

ն ըստ օրենի պատրաստել զթղթեանն ընդ ձեռն օրէնսգիտի {իմոյ} եւ փաստաբանի, վճարելով առ ժամս զ300 ռուփիս ՚ի պէ

ծապատիւ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Յետ թողլոյ {իմոյ} զՀնդկաստան եւ ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի

ին կամքս եւ պատուիրանս յայտնեմ վասն վերջին աւուրն {իմոյ} եւ մանաւանդ վասն իմ ամենայն ստացուածոյն եւ կայիցն

օրինաւոր եւ միջակ ծախիւք. սակս տեղւոյ գերեզմանին {իմոյ} մի՛ տացեն ինչ, քանզի սակս տեղւոյ գերեզմանացն իմո

մոյ մի՛ տացեն ինչ, քանզի սակս տեղւոյ գերեզմանացն {իմոյ} եւ վասն իմ տանս եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին կարտ

օք դատաստանի տիրեսցեն եւ խառնեսցեն ընդ գետնի տանն {իմոյ}, եւ յետ թաղման մարմնոյն իմոյ, երկաթեայ սանդուղս

սցեն ընդ գետնի տանն իմոյ, եւ յետ թաղման մարմնոյն {իմոյ}, երկաթեայ սանդուղս բացցեն ի ներկայութեան երեք բա

մանակից իմ տան հիւսիսային կողման զորմէ եւ յորմոյն {իմոյ} անտի մինչեւ ցյիշեալ սուրբ տաճարի որմն որ եկեղեցւո

գրեցի առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, որ յետ մահուան {իմոյ} հաստատուն լինիցի, այսինքն ` Նախ յայտ լիցի ա

հազար 20000 ռուպլին երծաթ դրամ թողում վասն հոգոյն {իմոյ} եւ հատուցումն սորին այսպէս լինիցի, որպէս ի վայր

աց իմոց։ Երեք հարիւր ռուպլին խոստովանահօրն {իմոյ} տէր Մարտիրոս Դաւթեան: Հինգ հարիւր ռուպլին Ն

սն Հալաբայ սուրբ եկեղեցեացն նուիրվի վասն յիշատակի {իմոյ}: Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ Սր

լինիցի, զնոյնն նոյն դրամով տպեսցեն առ ի յիշատակի {իմոյ} եւ ծնողացս եւ յետ այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճառի բո

ու բաժնոյ թողում Ժառանգութիւն նախ առ կտակակատարին {իմոյ}, եղբայրակից պարոն Վարդանին եւ ապա երկու հարազատ

ք բաժին եւ մնացեալ երկու բաժինն՝ մայր եւ քվերոյն {իմոյ}, ֆի ոմն՝ մին բաժին. այսպէս բաժանելով յամենու բ

արանի, որ ննջեցելոց անուան գիրք տպվի՝ ըստ կերպի {իմոյ} կողմանէ վերն երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս

դ հատորի յատկութենում գրեցելոյս։ Բաժին մօրն {իմոյ} չորս բաժին լինիցի. մին բաժինն յանձնվի Հալաբայ սո

մն մնասցէ, ի Տէր հանգուցելոյն անուան՝ ըստ կերպի {իմոյ} կողմանէ վերն երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս

ին ոչ, ուրեմն ինքեանք ընկալցին: Վեցերորդ, {իմոյ} հայրենական մնացած իմ բաժին ժառանգութեանն զոր պիտի

ում ասացի, որ եթէ նախ քան զմահն իմ կտակակատարոյն {իմոյ} մահ պատահիցի յայնժամ փոխանակ ի Տէր հանգուցելոյն,

յաւելորդ նեղութիւն իւրեանց զոր կրեն ի վերայ բանին {իմոյ}, տէր հատուցանէ նոցա ի հանդերձելումն: Ի յաւ

եւ յետ ելանելոյ ի տեղի ցանկալի տեսութեան արարչիդ {իմոյ} եւ արա արժանի մտանել ի կեանս յաւիտենական ամէն: Գ

ոյ: 15) Երես 94. Հարց. - " Զայս արարէք առ {իմոյ} յիշատակի ըսելով, ի՞նչ ըրաւ Քրիստոս"։ Պատասխ[ան

զաց քոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ բանիւս " զա՛յս արարէք առ {իմոյ} յիշատակի " հաստատեաց զխորհուրդ անարիւն պատարագին

զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես զնայ առաջի Հօր {իմոյ} որ յերկինս է"։ Գիտես, ի՞նչ սուրբ զգացմու

'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս {իմոյ} ։ Այլ յաղագս իմաստաւոր բանի ըստ նորա տեառն մեծ հր

Գրքից։ " Եւ գրեցից 'ի վերայ նորա զանուն Աստուծոյ {իմոյ}, եւ զանուն քաղաքի Աստուծոյ իմո՛յ զնո՛րն Երուսաղե

ո՛րն Երուսաղեմի, որ իջանելոց է յերկնից Աստուծոյն {իմոյ}. եւ անուն նորա Նոր"։ Յայտն. գլ. Գ. համ. 12

. եւ մի փոքր սորանից յետոյ. " Արդ զառաջին կելոյն {իմոյ} զվարս՝ Տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն"։ Ա

'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս {իմոյ} " (Թուղթ, եր. 65)։ Մենք այսքանը գիտենք,

ն, ուր եւ լինէր 'ի հովու։ Արդ՝ զառաջինն կելոյն {իմոյ} զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն զՍիւն

մ իր ունեցած վարքին ու բարքին. " զառաջինն կելոյն {իմոյ} զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն. զՍի

Եսաւ 'ի մտի իւրում, մերձեսցին աւուրք կարեաց հօր {իմոյ} զի սպանից զՅակովբ զեղբայր իմ ". Ծնունդք, գլ. Ի

. " եւ ասաց Եսաւ 'ի սրտի իւրում. աւուրք սգոյ հօր {իմոյ} (այսինքն՝ հօրս մեռնելու օրերը) մերձեալ են. սպ

Սաղմ. ՃԼԹ, համ. 4)։ § 74. Բնագիրը. " Եւ {իմոյ} չմարթացեալ աղօթել " (եր. 52). ստացական դերանո

Կացցէ մնասցէ այս արձան յիշատակի երախտապարտութեան {իմոյ} առ տէրդ՝ ի ժամս եւ ի ժամանակս: Լեզու իմ ծանրաշա

ւ եղբայր նորա հարազատ, նոյն եւ որդի ծնողի նորա, {իմոյս} երախտաւորի, սովին դոյզն նամակագրութեամբ խնդրեմ ի

պատգամաւորացն, որով յայտնեն տէրութեանդ զկարգելոյ {իմոյս} նուաստութեան երեսփոխան եւ երկրորդ, զգործն վարեալ

Բարսեղ քահանային, ուստի եւ պարտաւորեալ գտա այսու {իմով} յատուկ խնդրագրով ծանուցանել հոգեւոր կառավարութեան

ես ինքն ենթարկիմ քննութեան եւ դատողութեան առ այն {իմով} խնդրաւ ի 8 նոյն մարտի յանուն Նախիջեւանայ հոգեւոր

ցեմ նմա զգիր թէ ոչ, առ որ վերստին խնդրագրութեամբ {իմով} յանուն նոյն հոգեւոր կառավարութիւն ի 3-էն յաջորդ ա

Իսկ թէ կամք իցեն նորին վեհափառութեան անպատճառ {իմով} ներկայութեամբ տալ զայսոսիկ պատասխանիս, յայնժամ բ

համարձակիմ ակս ունիլ, թէ ո՛չ զանց առնուք զխնդրով {իմով}, եւ թէ երջանկացուցանէք զիս Ձերով մշտնջենական խնա

ամենայն անցուցեալ ՚ի գիր եւ կնքեալ ստորագրութեամբ {իմով}, պահանջեցի յառաջ վարել զդատն ըստ զօրութեան կտակի

0) կումպանու ռուփիս, զորմէ ետու նմա զանդորրագիր {իմով} ձեռնագրով եւ վկայութեամբ պ. Ս. Յ. Աբգար եւ պ.

աստ միտս եւ զգայարանս ունելով հաստատեցի կտակս այս {իմով} ստոարագրութեամբ, յորում նախ յայտնեմ զամենայն ստա

ւ առանց գին դնել մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւս {իմով} եւ բառնամ զկարողութիւն ներքոյ յիշեալ սամատեարցն կ

ստատիցն եւ ի նոյն կտակիցն եւ ամենայն յօժարութեամբ {իմով} կատարելապէս վաղֆ արարի եւ ետու յատկացեալ եւ առանձ

նէ իւրեանց. փոխանակ նոցին այժմս կտակս այս ձեռամբ {իմով} գրեցի եւ կարգելով ինձ կտակակատար եւ մասն ժառանգ յ

բառնալ յուղղափառ հաւատացելոց զգայթակղութիւն, զոր {իմով} անխոհեմ նախանձայուզութեամբ օգտելոյ հոգւոց պատճառե

: Աբէլ վարդապետին Արարատեանց ողջոյն սիրոյ ի դիմաց {իմոց} մատուցանիջիք, ես եւս՝ մնամ ձերումդ գրութեան սպա

ԳՐԻԳՈՐ ԵՒ ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԵՂԲԱՐՑ {ԻՄՈՑ} ԳՐԻԳՈՐԻ ԵՎ ՂԱԶԱՐՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ ՆՈՒԻՐԵՄ ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ

անել հոգեւոր կառավարութեանդ զի ես երբէք յ[ը]նթացս {իմոց} քսան ամեայ հասակի կենաց չեմ ունեցեալ ընդ Բարսեղ ք

իս բաւականացուցանել զիս, այլ օրինաւոր պահանջմամբ {իմոց} զրկանաց ի յիշեալ քահանայէն համաձայն օրինաց ամենաո

, որոյ վասն կոչեմս յաթոռն եւ զոմանս ի հանգամանաց {իմոց}, որովք ո՛չ մարթանամ ես կատարել զհրաման վիճակային

հի, ի ներքոյ գտանիմ առաւել քան զայն պարտուց վասն {իմոց} անցեալ անընդհատ երկու եւ աւելի ամեայ հիւանդութեան

համարիմ օրինօք, զի այդոքիկ յօրինեալ են ընդ ձեռն {իմոց} բարեկամաց յամի 1846, եւ ես յայնժամ չունէի զկատար

գործոյն յայտնի երեւին ի վերտողեալ յայտարարութեանց {իմոց}: 7 Ես տեսանելով զի ողորմելի աղքատութեամբ դեգե

մոլորեալ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, վասն եղանակի {իմոց} ապագայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ունի եզերիլ վճիռ Սինօդին

այք ասպնջական հալածական եղելոյս ի նանիր՝ յերեսաց {իմոց} թշնամեաց եւ սրբեցիք զարտասուս աչացս հայրական խնամ

ցուցեալ ի միասին ընդ այլ թղթոց եւ յայտարարութեանց {իմոց} եւ այլոց ՚ի մասին եկեղեցական հաշուոց, թողու զայն

Արժողութիւն շինուածոցն, ըստ քաղեալ ծանօթութեանց {իմոց}, յազգայնոց եւ յօտարաց հասանէ մինչ 5000-6000 լիբ

նձ ՚ի ձեռս բերել: Խնդրելով ընդունել զհաւաստիս {իմոց} առ Ձեզ անկեղծ յարգանաց, մնամ միշտ մեծարու հայրեն

. Ա ՀԱՏՈՐ. Առաջինն պատուիրեմ կտակակատարացն {իմոց}, զի թաղեսցեն զիմ մարմինս ի գաւիթն եկեղեցւոյն, մ

առնամ զկարողութիւն ներքոյ յիշեալ սամատեարցն կայից {իմոց} եւ մանաւանդ նոյնպէս եւ իմ կտակակատարացն, զի մինչ

Բ ՀԱՏՈՐ. Երկրորդ պատուիրեմ կտակակատարացն {իմոց}, զի Ստեփաննոս Յարութիւնեան տան սահմանակից իմ երր

Գ. ՀԱՏՈՐ. Երրորդ պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն {իմոց}, զի ամենայն կայք, այսինքն վերն յիշեալ տներն եւ

կամ անձինքն ինչ ժառանգ եւ սամատէր ամենայն կայիցն {իմոց} զկնի մահուան իմ։ Դ ՀԱՏՈՐ. Չորրորդ պա

Դ ՀԱՏՈՐ. Չորրորդ պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն {իմոց}, թէպէտ եւ հաւաստի գիտեմ, որ ինձ ազգական չունեմ

ռուփի սքայ սալամաթի տացեն մի անգամ յամենայն կայից {իմոց} եւ նոյն հինգ ռուփին եղիցի իւրեանց մասն։

ի լրութիւն եւ ի կատարումն վերն յիշատակեալ բաժնիցն {իմոց}, ահա՛ հաստատեցի ինձ նախկին տեղակալ առաջին կտակակ

ատարեալ վէքիլ: Այլ եւս վերն յիշեալ կտակակատարացն {իմոց} որպէս ընկեր եւ օգնական եւ ինձ երկրորդ կտակակատար

պատուիրանսն իմ։ Արդ, վերջաւորութիւն տալով բանից {իմոց}, յայտնեմ, զի այս է իմ վերջին կամք եւ պատուէրն,

ացն, զոր ունիմ ի նենգաւոր եւ ի յանդադար թշնամեաց {իմոց}, ահա զյիշեալ եկեղեցւոյ սահմանակից իմ տան հիւսիսա

րոյ դեֆտերն իմ փակեալ եղեւ ցոյց տալով ի աշխատանաց {իմոց} զամենայն ստացուածք, զոր ունիմ ի վերայ յերեսս յեր

ում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն թողութեան մեղաց {իմոց} ։ Երեք հարիւր ռուպլին խոստովանահօրն իմոյ տէ

այլ այժմս աղաչեմ զքեզ Տէր, քաւեա զմեղս յանցանաց {իմոց} եւ պատեա հոգի եւ մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կէտ մա

մեզ Պաւղոսի Ագգրիպասին տուած պատասխանը. " կենաց {իմոց} որ 'ի մանկութենէ 'ի սկզբանէ լեալ յազգի անդ իմում

գրում այսպէս է ասած. " Տարեալ զիս ըստ վարդապետաց {իմոց} հրամանի 'ի Հոռոմս " (եր. 40)։ Վաթսուն երկրորդ

եւ զիս հանին մերկ եւ թշնամանօք յամենայն արարելոց {իմոց}, զոր 'ի մանկութենէ արարեալ էի " (Թուղթ. եր. 5

խօսեսջիք զճշմարտութիւն եւ մի՛ երկնչիք 'ի թշնամեաց {իմոց}, եւ ես եթէ մարթացայց, յուսամ թէ ժամանեցից եւ զձ

նեալ ի 26 Հոկտեմբերի 1829 ամի, գտանէի ի 16 ամեայ {իմում} հասակի, յորժամ օրէնքն տէրութեան տակաւին ո՛չ դատա

, չունիմ ցայս վայր ժամանակի, այսինքն ի 24 ամեայ {իմում} հասակի՝ բուռն հարեալ զայլոց եղանակէ կենաց՝ վասն

նօդն, իբրու ողորմեալ աղքատութեան եւ թշուառութեան {իմում}, փութացուցանել զտնօրինութիւն իւր, զի թէ ընդունե

յնս՝ ոչ բաւականանայ, զի այնոքիկ ապացոյցք են գէթ {իմում} վարժապետութեան, եւ թէ գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի

սեպհական եղելոց հարց, քան հատուցանելով զարժանին {իմում} փոքրութեանս: Ոչինչ աւելի, քան զոր պարտքն էր

Յերեկն ժամանեալ ի սուրբ աթոռս, մեծի երջանկութեան {իմում} առգրեմ մատուցանել Ձեզ, ո՛ աստուածընտիր Հայրապետ

՚ի տեղեկութեանց բովանդակելոց ՚ի վեր ասաց գրութեան {իմում} առ որս վերաբերին ըստ մասին գրելիքս յառաջ խաղամ ի

իւն բարոյական պիտոյից ազգին, այժմիկ յանձն եղելոյ {իմում} կառավարութեան: 'Ի վերայ հիման վերոյգրեալ ազգա

ոյ յերեսնոջն, ես՝ յիշեալ Մասէհս յառողջ ժամանակի {իմում}, ամենայնիւ զգաստ միտս եւ զգայարանս ունելով հաստա

իս, զայն ամենայն միանգամայն ահա՛ ի կենդանութեանս {իմում} գրովս հաստատեցի ՚ի ժառանգութիւն ներքոյ յատկացեալ

կում է Փարպեցին։ " Լա՛ւ էր եթէ ներէիք փոքր մի եւ {իմում} անզգամութեանս... մի ոք համարեսցի զիս անզգամ. ապ

ց իմոց որ 'ի մանկութենէ 'ի սկզբանէ լեալ յազգի անդ {իմում} յԵրուսաղէմ, տեղեակ են " եւ այլն. Գործք Առաք. գ

մի՛ արասցէ, զի ես զչարչարանս Քրիստոսի 'ի մարմնի {իմում} կրեմ " (Թ. Պաւղ. առ Գաղատ., գլ. Զ., համ.

17)։ " Լնում զպակասութիւն նեղութեանցն 'ի մարմնի {իմում} " (Թ. Պաւղ. առ Կողոս., գլ. Ա, համ. 24)։

ան իմ, լուարուք զոր ասեմս եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ {իմում} զՎահան հաւատոյ գրոց լուայ զձայն խորտակման աղեղանց

չիցէ մեռեալ, գործեցից գործ մեծ 'ի զառամելութեանս {իմում}, իսկ եթէ արդարութիւնն կենդանի գոլով ոչ կամիցի առ

շատ լիցի առ այժմ. զի չիք կար զօրութեան 'ի ձեռին {իմում} ։ Բայց սակայն ինձ մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի,

եղեցւոյ, 'ի ձեռն գողոց դատապարտեցայ 'ի ծերութեան {իմում}, եւ 'ի ստապատիր ամբաստանչաց կեղտ անուն ընկալեալ

'ի գերեզման. դատ արասցէ ինձ տէր ըստ արդարութեան {իմում} ։ Բայց ակն ունիմ, թէ նա ինքն սուրբ եկեղեցին առան

նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց եւ ազգականաց {իմոք} ըստ մարմնոյ, որ են իսրայէլացիք " (թուղթ Պօղոսի

լով: Քո ուսումը չէ կշտացնում Իմ, կամ {իմպէսների} փորը. Մեզ պիտոյ է հարստութիւն, Որ պա

իշտ իր շնորհը ձեր վրայէն պակաս չանի, նույնպէս եւ {իմս} նուաստութիւն որքան որ կարողանամ միշտ վասն ձեր լավ

ապազն հաց, ընդ Ձերով համարեա՛ յարկաւ ժողովեալ էի {իմս} օտարութիւն եւ Ձերով սատարութեամբ շարունակեմ զընթա

իճակէ՝ ի կենդանատուն: Աղաչեմ ընդունել զլիաբերան {իմս} գոհաբանութիւն, նշան երախտապարտութեան սրտիս. զար

եզ ի պարտուպատշաճ գիտութիւն բովանդակ ազգին, որոյ {իմս} երեսփոխան, թէ Այվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն, յետ

կատի վերայ: Եթէ կամիս իմ ընկերիս անունը իմանալ, {իմս} չմոռանաս: Մնացել եմ վարանման մէջ եւ չգիտեմ ի՞նչ

յետոյ ես ասացի նրան, կը ցանկամ որ, ինչպէս դուք {իմս}, նոյնպէս եւ ես գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճառը,

նների մէջ (նոցայ հետ միասին պէտք է յաւէրժանայ եւ {իմս} ): Ցոյց տուր մարդկութեան գալոց սերունդին, թէ ին

որ շուտով ճանապարհ մանիք եւ մինչեւ այս ամսույս 25- {ին} հոս գա, հասնի կամ, եթե հոսեն ելած ըլլանք, զերե

ել, շնորհակալ եմ, եկավ: Ճաշից հետո, ժամը 5- {ին} երկաթի ճանապարհով գնացինք 17 վերստ տեղ. այնտեղ ժ

չ չկա, միայն սրբազան հայրը եկավ Մոսկվա հուլիսի 1- {ին} եւ 9-ին գնաց Պետերբուրգ կայսրի հետ տեսության համա

միայն սրբազան հայրը եկավ Մոսկվա հուլիսի 1-ին եւ 9- {ին} գնաց Պետերբուրգ կայսրի հետ տեսության համար. երբ

ԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Հունվարի 10- {ին} գրած սիրո նամակը ստացա երեկի եւ կարդալով իմացա ձե

: Շնորհավոր լինի խաղաղությունը (տեսար դուն 76- {ին} ժամանակը) ափսո՛ս, որ այդտեղ չէ Ձեր բարեկամ

ւն լինի։ Հայտնում եմ եղբայրությանդ, որ ապրիլի 3- {ին} գրած սիրո նամակը ստացա եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդա

ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Մարտի 29- {ին} գրած գիրդ ստացա, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես

այդպես ստեպ գրագրություն կանես: Ես քեզ ապրիլի 8- {ին} մի ստրախավոյ նամակ գրել եմ եւ Ֆեոդոր Միխայլիչից 2

ր ունեի ասելու՝ ստրախավոյ գիրով գրիլիմ ամսույս 8- {ին}: Սրբազանն ողջ է եւ առողջ, եւ քո ասած բաներդ

անից 650 մանեթ, ստացա: Պ. Նազարյանցը ամսույս 4- {ին} ստացավ նշանակված գումարը եւ շատ շնորհակալ լինելով

15-ից, եթե չեմ սխալվում թիվը, ստացա օգոստոսի 1- {ին} եւ տեսանելով, որ հասել էր Ձեր պատվականության ձեռ

կիցս կիմանաք: Ես, աստծո հաջողելով, մարտի 24- {ին} երեկոյան 6 1/2 ժամին դուրս կերթամ Մոսկվայից դեպի

ցած կլինիք, 2 էգուց փոշտ կընկնի, 3-ը ամսույս 20- {ին} փոշտ կընկնի. ապրիլի 15-ին կստանաք չորրորդը՝ կտա

ընկնի, 3-ը ամսույս 20-ին փոշտ կընկնի. ապրիլի 15- {ին} կստանաք չորրորդը՝ կտակներով հանդերձ: Գայանե

ախավոյ նամակս չկարողացա գրել, որովհետեւ մարտի 24- {ին} դուրս եկա Մոսկվայից եւ այսօր հասա Վարսովիա: Իմ տ

այն պ. Հայրապետյանցին հայտնել, որի հոկտեմբերի 9- {ին} գրած նամակին այսօր պատասխանելով, մասնավորապես հա

ի է ասել, ըստ որում ամոթ է թղթի վերա գրել: 1860- {ին} " Հյուսիսափայլին " պիտի ստորագրվիմ եւ Պետերբուրգի

ապահովյալ նամակը ամսույս 19-ից, հասանելով ինձ 27- {ին}, հայտնի արեց Ձեր խորհուրդները եւ որոշմունքը Հնդկ

ականէ եւ ՚ի նոյն միտս: 3. Գրութիւն օրէնսգ[էտ] {ին} Բայլ ի 15/27 թուականէ ամսոյս, որով առաքէ զբնագիր

ակը առ վեհափառ կաթողիկոսը ուղարկել եմ հունվարի 20- {ին} մի առանձին նամակով, որի պատճենը այս մեկով ուղարկ

ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Քո դեկտեմբերի 29- {ին} գրած նամակն այսօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ ուրախա

ւք էիր թափում եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6- {ին} է եւ ոչ թե դեկտեմբերի 25-ին, հետեւապես, կարիք չ

՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է եւ ոչ թե դեկտեմբերի 25- {ին}, հետեւապես, կարիք չկար օրդ լացով անցկացնել. եր

մագիրը՝ եղբայրս ուղարկել է Ձեզ սույն հունվարի 12- {ին} հավատարմագրի նախագծի հետ միասին, որը հավանորեն դ

Երեկ երեկոյան մեծ հաճությամբ ստացա քո փետրվարի 12- {ին} գրած նամակդ հռչակավոր հանրագիտական բառարանի 5-րդ

ի եւ անգին եղբայր. Երեկ երեկոյան, այսինքն 16- {ին}, ստացա նամակդ, որի վրա նշանակված էր ամսի 17-ը,

, բովանդակությունից պարզ էր, որ այն գրված էր 15- {ին} ՝ նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահի անվա

կարդացի, եւ մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կարծիքը: 14- {ին} նամակ էի գրել քեզ, հավանաբար, այժմ հասել է քո ձ

1863. փետր. 20, Ս. Պ. Բ. Երեկոյան ժամը 9- {ին}. Nocturna Սիրելի եղբայր, Երեկվա թվակի

ինձ մոտ մնում է այն, ինչ ուղարկել եք փետրվարի 28- {ին}, եւ ուրիշ ոչինչ: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային

ց տված տեղեկություններիդ համար, այնինչ ես դեռ 26- {ին} (նամակումս) զարմանում էի, թե ինչո՞ւ այսքան ժամ

այսօր կպահեմ ինձ մոտ, կարելի է երեկոյան ժամը 10- {ին} քեզանից կստանամ ամսիս 27-ի նամակիս պատասխանն էլ,

ստոս հարյավ"։ Հավետ քո Միշել Մարտի 30- {ին}, առավոտյան ժամը 7-ին: Սպասած նամակդ չստացա,

ետ քո Միշել Մարտի 30-ին, առավոտյան ժամը 7- {ին}: Սպասած նամակդ չստացա, բայց միեւնույն է. սա

լ եմ գրքերն ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4- {ին} եւ 6-ին գրած նամակներդ: Ցավում եմ, որ տեսակցութ

երն ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4-ին եւ 6- {ին} գրած նամակներդ: Ցավում եմ, որ տեսակցությունը չհ

տական այցելություն է. միթե չի կարելի գալ ժամը 12- {ին} կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու արդեն սկսել ես

ամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու արդեն սկսել ես 2- {ին} գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքին երբեմն մենք ճաշում

Ս. Պետերբուրգ Թանկագին իմ եղբայր. 29- {ին} գրեցի քեզ մի նամակ, ընդորում դեռ մի նամակ էլ՝ ծ

ինչ պետք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11- {ին}: Դա ամենահարմար ժամանակն է, մանավանդ, նորին գե

րը: Եվ այդպես, մի՛ մոռանա եւ արի՛ ուղիղ ժամը 11- {ին}: Սեղմում եմ Հովհաննես եղբոր ձեռքը, իսկ Սաշայ

Երեկ առավոտյան ուղարկած իմ նամակից հետո, ժամը 1- {ին} կեսօրից անց ստացա քո ամuիս 10-ին գրած նամակը: Ես

ից հետո, ժամը 1-ին կեսօրից անց ստացա քո ամuիս 10- {ին} գրած նամակը: Ես այն ժամանակ չգիտեի, որ հենց երե

րեւում է, որ Կարպ Մակարովիչը կմեկնի սույն ամսի 5- {ին}, ուրեմն, 16 -17-ից առաջ չի լինի այստեղ: Մ.

րադարձրի պ. պարետին, ենթադրելով, որ ամսույս 15- {ին} իմ գրած նամակի հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ Լյուի

ասցրու այն գրքերը, որոնց մասին ես գրել եմ քեզ 15- {ին}: Առանց գրքերի չափազանց ձանձրալի է, իսկ ես քեզ ա

եւ Դանիել Թորոսովիչի գալստյան մասին: Ուրեմն, 6- {ին} նրանք չեն ճանապարհվել: Ինչո՞ւ չեք գրել Մոսկվ

Ղազարոս եղբայրս տեղեկացրել է ինձ քո դեկտեմբերի 17- {ին} գրած նամակի բովանդակության մասին: Վերջապես, դու

ին անտեղյակ քո Նախիջեւան հասնելուդ, դեկտեմբերի 7- {ին} ես արդեն գրել էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի նա իմ

եպքում ոչ մի արդյունք չի ստացվի: Դեկտեմբերի 7- {ին} ես գրել եմ եղբորս յոթ կետի մասին, որոնց վերաբերյ

թողեք Գ. Բ. -ի մոտ, ապա թե ոչ՝ ասացեք Լ. Ի. - {ին}, թե բոլոր մորեները եւ թառափները կանհայտանան:

երից մինի մեջ՝ " Հրաշափառ տոնական ", գրված 1456- {ին}, հատված կա այս ողբից այսպիսի վերնագրով. " Երանե

ՈՒՆ Ն. Վ. ՄԵԶԵՆՑՈՎԻՆ 1862 թ. հուլիսի 14- {ին} ինձ ձերբակալելիս վերցրած էին իմ բոլոր թղթերը, աշ

որ Հանձնաժողովն էլ իր հերթին 1863 թվի հունվարի 15- {ին} N 516 գրությամբ ուղարկել է Արդարադատության մինիստ

յր քո Միքայել Նալբանդյանց 100. Ք. Տ. - {ին} Կամիշին 15 դեկտ. - 3 հունվար. 1865 Ք.

. - 3 հունվար. 1865 Ք. Տ.... Ամսիս 7- {ին} մտա Կամիշին առավել մեռած քան թե կենդանի. ճանապար

դրանից էլ օգուտ չպիտի քաղեմ. պատճառ, ապրիլի 15- {ին}, թե միայն մնացի կենդանի, կերթամ քաղաքից դուրս մ

11-ից գրած նամակդ ստացա երեկ, այսինքն ամսույս 7- {ին}. պատճառը չգիտեմ։ Նամակիս հետ վերադարձուցի պահար

յց այս է բանը, որ շոգենավերը հազիվ հազ ապրիլի 20- {ին} սկսին ներգործել, իսկ ես մայիսի 1-ին դուրս կուգամ

ազ ապրիլի 20-ին սկսին ներգործել, իսկ ես մայիսի 1- {ին} դուրս կուգամ այստեղից Սամարի գավառը խըմըզ խմելու

ալը զուր կլինի գարնան, ես կվերադառնամ օգոստ. 15- {ին} եւ, եթե մինչեւ այն ժամանակ հրաման դուրս չգա ինձ

պատասխանը հատուկ քո անունովդ գրիլ եմ հունվարի 28- {ին}, անկից ետեւ մեմ ալ աս էր առածս, քանիում գիրս է

ինչ գրում եմ Յիշատակարանիս այս տողերը, Մայիսի 30- {ին}: Շատ փորձեր եւ օրինակներ ստորասաբար պատասխան

ովարտակի, որ տրուած է 1779 թուականի Նոյեմբերի 14- {ին} Արժանապատիւ Պետրոս Մարկոսեան արքիմանդրիտի անունո

աքում, Քրիստոսի Ծննդից 1779 տարումը Նոյեմբերի 14- {ին}, բայց ՄԵՐ Թագաւորութեան 18-երորդ տարումը: Բ

ժամանակով հաստատում ենք: Տրուած է, Յունուարի 4- {ին} 1799 թուականին: Բնագրի վերայ " ՊԱՒԵԼ"։

գին: Նախիջեւանցիք տարին մի անգամ՝ Ապրիլի 23- {ին}, տեսանում են իւրեանց քաղաքի բազմութիւնը Սուրբ Գէ

ասելով, Պ. Կոմս Էմմանուէլը " Մեղուի " Ապրիլի 19- {ին} դուրս եկած թերթը կարդում է Մոսկուայի մէջ Ապրիլի 2

ուրս եկած թերթը կարդում է Մոսկուայի մէջ Ապրիլի 20- {ին}: Ես բացի " Հիւսիսափայլի " վերոյիշեալ երեսը եւ տե

կարդալու, որովհետեւ պատասխանում է, պարոն Խ... - {ին}, թէ յիմարութենների կարդացող չէր՝ չնայելով, որ

ն խաղարկութիւնք: Այս բանը պատահեցաւ Յունուարի 27- {ին} Հայկազն Միքայէլ Յարութիւնեան Ստեփանեանց մեծարգոյ

անապարհորդութեան տխուր պատճառը, ստացայ ամսուս 14- {ին}, եւ ահա գրում եմ պատասխանը՝ առանց գիտելու, թէ

արհորդութեան երկրորդ հատորը ` տպած Թիֆլիզում 1858- {ին}: Դորա առաջին հատորը տեսած ես, ուստի աւելո՛ր

եօթը յօդուած, վերջաբան մըն ալ ետեւէն, որը 1812- {ին} տպուած, որը՝ 1840-ին, որ մէկն ալ՝ օրագրաց ու

ն մըն ալ ետեւէն, որը 1812-ին տպուած, որը՝ 1840- {ին}, որ մէկն ալ՝ օրագրաց ու ժողովոց մէջ արդէն կարդա

եցինք լուրերը, որ Ճռաքաղից յետոյ (Հոկտեմբերի 17- {ին} ) ծնած Սկայորդին քանի մի անգամ հրատարակեց Տէր-Ման

անում Լոնդոնը ունէր բնակիչ 2, 362, 236, իսկ 1861- {ին} ` 2, 803, 034: Տարակոյս չկայ, որ Ամերիկայի պատե

ս անգամ: Ամէն մարդ կարող է վկայել, որ 1860- {ին} աւելի լաւ էր Թիւրքիայի դրամական վիճակը, քան թէ 1

լաւ էր Թիւրքիայի դրամական վիճակը, քան թէ 1861-62- {ին}. տարակոյս չկայ, ժողովուրդի վերաբերութեամբ, քան

Ի Բասրայ թիւն փրկչին 1813 եւ Մարտի 11- {ին}, որ է նիրհան 26-ում, գրեցաւ ձեռամբ նուաստ Կարապ

առ չբերելոյ հանգամանացն չընկալցի զխորհուրդ դրոշմ {ին}, այնուամենայնիւ ո՛չ զրկի ՚ի Հոգւոյն, զոր ընկալա

[ԲԵՐԴԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ] 1863 թիւ Յունուարի 11- {ին} յայտնեցին ինձ գործի ծերակոյտ տրուելը: 13-ին տես

11-ին յայտնեցին ինձ գործի ծերակոյտ տրուելը: 13- {ին} տեսութիւն պ. Սուլթանշահի, եղբօրս եւ ուրիշների հ

ւլթանշահի, եղբօրս եւ ուրիշների հետ: Փետրուարի 1- {ին} վերջին անգամ տեսութիւն եղբօրս հետ: 12-ին առաջին

ւարի 1-ին վերջին անգամ տեսութիւն եղբօրս հետ: 12- {ին} առաջին անգամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ: 13-ին ծերակ

: 12-ին առաջին անգամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ: 13- {ին} ծերակոյտի հրամանը ` տեսութիւն թոյլ տալու համար:

տի հրամանը ` տեսութիւն թոյլ տալու համար: Մարտի 5- {ին} ըստ գերագոյն հրամանի ` սկզբնաւորութիւն տեսութեան

Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահը] եկան ինձ այցելութեան: 13- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս. պատասխան չստանալով, 17-ին կ

3-ին նամակ գրեցի եղբօրս. պատասխան չստանալով, 17- {ին} կրկնեցի: 21-ին վերստին կրկնեցի: Այսօր ինձ յայտ

եղբօրս. պատասխան չստանալով, 17-ին կրկնեցի: 21- {ին} վերստին կրկնեցի: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ տեսութ

ւն: Խելքս չէ հասնում այս հակասական խօսքերին: 23- {ին} երեկոյեան ստացայ երկու նամակ, մինը 22-ից, իսկ մ

երկու նամակ, մինը 22-ից, իսկ միւսը 23-ից: 24- {ին} գրեցի պատասխանը, որ կ՚երթայ 25-ին: 27-ին ստացա

սը 23-ից: 24-ին գրեցի պատասխանը, որ կ՚երթայ 25- {ին}: 27-ին ստացայ մի նամակ եւ պատասխանը գրեցի նոյն

: 24-ին գրեցի պատասխանը, որ կ՚երթայ 25-ին: 27- {ին} ստացայ մի նամակ եւ պատասխանը գրեցի նոյն օրը, որ

նամակ եւ պատասխանը գրեցի նոյն օրը, որ կ՚երթայ 28- {ին}: 28-ին ստացայ մի նամակ. պատ[ասխանը] գրեցի 29-ի

պատասխանը գրեցի նոյն օրը, որ կ՚երթայ 28-ին: 28- {ին} ստացայ մի նամակ. պատ[ասխանը] գրեցի 29-ին, որ կ՚

ն: 28-ին ստացայ մի նամակ. պատ[ասխանը] գրեցի 29- {ին}, որ կ՚երթայ 30-ին: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ Զատ

ի նամակ. պատ[ասխանը] գրեցի 29-ին, որ կ՚երթայ 30- {ին}: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ Զատկին տեսութիւն թոյլ

եցին, թէ Զատկին տեսութիւն թոյլ կը տան: Ապրիլի 1- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ այլոց: 3-ին նամակ ստացայ հա

տան: Ապրիլի 1-ին տեսութիւն եղբօրս եւ այլոց: 3- {ին} նամակ ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ակով] եւ թղթով

երձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ակով] եւ թղթով եւ պատասխանեցի 4- {ին}: Ժողովրդական քերականութեան վերայ սկսեցի աշխատել

րականութեան վերայ սկսեցի աշխատել ապրիլի 1-ից: 7- {ին} նամակ ստացայ երկու հատ, մինը 4-ից, իսկ միւսը 6-

հատ, մինը 4-ից, իսկ միւսը 6-ից եւ պատասխանեցի 8- {ին}, որ գնաց նոյն օրը: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ ե

6-ից եւ պատասխանեցի 8-ին, որ գնաց նոյն օրը: 9- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհանն[էսի]: 11-ին նամ

9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհանն[էսի]: 11- {ին} նամակ ստացայ. պատասխանեցի 12-ին, որ կ՚երթայ 13-

վհանն[էսի]: 11-ին նամակ ստացայ. պատասխանեցի 12- {ին}, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ, պատաս[

նամակ ստացայ. պատասխանեցի 12-ին, որ կ՚երթայ 13- {ին}: 14-ին նամակ ստացայ, պատաս[խանեցի] նոյն օրը,

ացայ. պատասխանեցի 12-ին, որ կ՚երթայ 13-ին: 14- {ին} նամակ ստացայ, պատաս[խանեցի] նոյն օրը, կ՚երթայ 1

ամակ ստացայ, պատաս[խանեցի] նոյն օրը, կ՚երթայ 15- {ին} (12 շիշ գինի): 15 -ին յայտնեցին, թէ գինին ինձ

ի] նոյն օրը, կ՚երթայ 15-ին (12 շիշ գինի): 15 - {ին} յայտնեցին, թէ գինին ինձի չէ, այլ բոլոր բանտարկե

, թէ գինին ինձի չէ, այլ բոլոր բանտարկելոց: 16- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Սուլթանշահի, Նազարեանցի եւ Լ[

Իլի[չի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 25- {ին}: 18-ին ստացայ նամակ եւ պակսիմատ. 19-ին պատասխա

ետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 25-ին: 18- {ին} ստացայ նամակ եւ պակսիմատ. 19-ին պատասխանեցի, որ

ած է 25-ին: 18-ին ստացայ նամակ եւ պակսիմատ. 19- {ին} պատասխանեցի, որ գնաց 20-ին: 22-ին նամակ ստացայ

ամակ եւ պակսիմատ. 19-ին պատասխանեցի, որ գնաց 20- {ին}: 22-ին նամակ ստացայ, ուր յայտնում են, թէ այսօր

պակսիմատ. 19-ին պատասխանեցի, որ գնաց 20-ին: 22- {ին} նամակ ստացայ, ուր յայտնում են, թէ այսօր-էգուց պ

րը, թէ չէ: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23- {ին}: 25-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Եզեանցի հետ: Առաջիկ

է: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 25- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Եզեանցի հետ: Առաջիկայ տեսութ

ի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 3- {ին}: 28-ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած, պատասխանեցի ե

Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 3-ին: 28- {ին} նամակ ստացայ 27-ից գրուած, պատասխանեցի եւ գրեցի

գրեցի մի առանձին նամակ մեր տունը, որ կ՚երթայ 29- {ին}: 29-ին նամակ ստացայ առանց ամսաթուի: Սիգար հարի

առանձին նամակ մեր տունը, որ կ՚երթայ 29-ին: 29- {ին} նամակ ստացայ առանց ամսաթուի: Սիգար հարիւր հատ,

ար հարիւր հատ, ընտիր ծաղիկ, Ուպմանից: Մայիսի 1- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս ` ապրիլի 29-ին ստացածիս պատասխ

անից: Մայիսի 1-ին նամակ գրեցի եղբօրս ` ապրիլի 29- {ին} ստացածիս պատասխանը: 2-ին նամակ ստացայ 1-ից գրած

եցի եղբօրս ` ապրիլի 29-ին ստացածիս պատասխանը: 2- {ին} նամակ ստացայ 1-ից գրած, եղբօրս եւ օրիորդ Մագդալի

ի ստորագրութեամբ: Ստացայ նաեւ 1 ֆունտ թաբակ: 3- {ին} տեսութիւն եղբօրս, տէրտէրի, Մարի[ա] Աթանաս[եւնայ

դ[ալինէի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 7- {ին} նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով ուղարկում են պակս

ի երեսփոխանութեան թուղթը պիտի երթայ եղած մայիսի 1- {ին}: 7-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 8-ին: 9-ին նամակ

ոխանութեան թուղթը պիտի երթայ եղած մայիսի 1-ին: 7- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 8-ին: 9-ին նամակ ստացայ

ղած մայիսի 1-ին: 7-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 8- {ին}: 9-ին նամակ ստացայ եւ Բոկլի գիրքը, ուր գրում են

իսի 1-ին: 7-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 8-ին: 9- {ին} նամակ ստացայ եւ Բոկլի գիրքը, ուր գրում են, թէ տ

քը, ուր գրում են, թէ տեսութիւնը նշանակուած է 10- {ին}, այսինքն վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[ա

եսութիւնը նշանակուած է 10-ին, այսինքն վաղը: 10- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[աննէսի] եւ Աջ[եմեանի] հետ

հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 20- {ին}: 13-ին նամակ ստացայ 12-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]

աջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 20-ին: 13- {ին} նամակ ստացայ 12-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10

12-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նարինջ: 18- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին տե

արինջ: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 19- {ին}: 20-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի

18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 19-ին: 20- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ տէր

հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 27- {ին}: 22-ին նամակ ստացայ 21-ից գրուած, որով ուղարկեց

ռաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 27-ին: 22- {ին} նամակ ստացայ 21-ից գրուած, որով ուղարկեցին ռնգեղ

մասին դուրս եկած թղթի պատճէնը եւ 10 նարինջ: 23- {ին} նամակ գրեցի Ղազարոս եւ Սերոբ եղբարցս, որ կ՚երթայ

ակ գրեցի Ղազարոս եւ Սերոբ եղբարցս, որ կ՚երթայ 24- {ին}. Սերոբի նամակը թուեալ է մայիսի 26-ից, փոշտի պատ

ամակը թուեալ է մայիսի 26-ից, փոշտի պատճառով: 25- {ին} 100 հատ սիգար-ծաղիկ ուպմանեան: Նամակ ստացայ եղբօ

ուականից: Այսօր աւելորդ շորերը տուին նորան: 27- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վ[արդերեսի

հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է յունիսի 3- {ին}: 29-ին նամակ ստացայ 28-ից գրուած, որով ուղարկե

աջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է յունիսի 3-ին: 29- {ին} նամակ ստացայ 28-ից գրուած, որով ուղարկեցին 2 մու

ունդշտուկ եւ նարինջ 10 հատ, որ եւ ընծայեցի: 30- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս կուպոնների մասին, որ գնաց նոյ

ս կուպոնների մասին, որ գնաց նոյն օրը: Յունիսի 2- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրուած, որով յայտնում

են ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը եւ ճար են խնդրում: 3- {ին} տեսութիւն եղբարցս հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանա

եղբարցս հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 10- {ին}: 5-ին ստացայ երկու նամակ, մինը նոյն թուականից,

հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին: 5- {ին} ստացայ երկու նամակ, մինը նոյն թուականից, երկրոր

ի, որով ուղարկեցին թաբակ, նարինջ եւ խաւիար: 6- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս եւ Սուլթանին նամակին պատասխան

լթանին նամակին պատասխան միեւնոյն նամակի մէջ: 10- {ին} տեսութիւն եղբօրս, տէր Մատթէոսի եւ Ալեքսանդրի հետ

քսանդրի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 17- {ին}: 12-ին նամակ ստացայ 2 հատ. մինը եղբօրիցս նոյն

ետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 17-ին: 12- {ին} նամակ ստացայ 2 հատ. մինը եղբօրիցս նոյն թուականից

որհք գիր: Ինչ է նէ, Աստուած ընդունելի անէ: 13- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, մեր տունը եւ Մատթէոս սրբազան

, մեր տունը եւ Մատթէոս սրբազանին, որ կ՚երթայ 14- {ին}: Սրբազանի նամակը սխալմամբ թուեալ է 12-ից: 16-ի

ն: Սրբազանի նամակը սխալմամբ թուեալ է 12-ից: 16- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր յայտնում

յայտնում են 13-ից գրած նամակներիս ստացուելը: 17- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Միքա

հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է յունիսի 24- {ին}: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած եւ

ջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է յունիսի 24-ին: 19- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած եւ նոյն օրը

օրից գրած եւ նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 21- {ին}: 22-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած, ո

եւ նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 21-ին: 22- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած, որով ուղար

րկեց ձուկ, բակսիմատ եւ փոշտի թուղթ եւ այլն: 24- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէս

հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է յուլիսի 1- {ին}: Այսօր սկսեցի սիգարը, որ առնուած է Ուպմանից. 1

ցի սիգարը, որ առնուած է Ուպմանից. 100 հատ: 26- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն թուականից: 27-ին պ

6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն թուականից: 27- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 28-ին: 29-ին նամակ ստա

յն թուականից: 27-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 28- {ին}: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 28-ից գրուած: Ա

նից: 27-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 28-ին: 29- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, 28-ից գրուած: Այսօր առող

ւած: Այսօր առողջութիւնս լաւ է, քան թէ երէկ: 30- {ին} այսօր քինա սկսեցի ընդունել, եւ առողջութիւնս անհա

իւնս անհամեմատ լաւ է, քան թէ երէկ: [Յուլիսի] 1- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Մարտին Մակարիչի, Ս[իմէոն] Գ[ր

ախարիչի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 8- {ին}: Այսօր առողջութիւնս լաւ էր, քան թէ երէկ: Երեկո

եկոյեան գլուխս էր ցաւում եւ թուլութիւն ունէի: 2- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս Սուլթանի նամակի զօրութեամբ

ւթեամբ: Առողջութիւնս ուղղւում է կամաց-կամաց: 3- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 4-ին: 7-ին նամա

ց-կամաց: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 4- {ին}: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 6-ից գրուած: 8-

: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 4-ին: 7- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, 6-ից գրուած: 8-ին տեսու

: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 6-ից գրուած: 8- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[աննէսի], Ալեքս[անդրի],

ապ[ետի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 15- {ին}: Այսօր ինձ ասացին, թէ Կարապետ Մարգարեանցը պիտի

ր ինձ ասացին, թէ Կարապետ Մարգարեանցը պիտի գայ 12- {ին}: Այսօր իմացայ, թէ [ճանապարհին] է: Ցնծա՛: 10-

: Այսօր իմացայ, թէ [ճանապարհին] է: Ցնծա՛: 10- {ին} ստացայ Քոլբի վիճակագրութիւնը եւ Լուիսի գիրքը, նա

երթայ վաղը: Այս նամակը պատռեցի, չուղարկեցի: 11- {ին} առողջութիւնս թէեւ լաւ է, քան թէ առաջ, բայց տակա

Նամակ չստանալուս համար աղբաթս էլ խառնուած է: 12- {ին} այսօր նամակ գրեցի եղբօրս, որ եւ կ՚երթայ իսկ: Նա

-ից արձակած, երեւի թէ սխալ դրել են թուականը: 12- {ին} երեկոյեան 10 ժամին նամակ ստացայ Աւետիք քեռորդուցս

եան 10 ժամին նամակ ստացայ Աւետիք քեռորդուցս: 13- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս ` 10-ից գրածին պատասխան: Այսօ

թէ նա հրամայել է մաքրել խոհանոցը: [Յուլիսի] 14- {ին} այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս (14 յուլիս, 18

անտարկութեանս (14 յուլիս, 1862-ից սկսած): 15- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Սուլթ

Բաղդասարի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 22- {ին}: Այսօր նամակ գրեցի եղբօրս գրքերի մասին եւ մի նամ

ւականը դրուած է 17-ը, որովհետեւ փոշտի օր է: 17- {ին} առաւօտ կանուխ բերին ինձ եղբօրս ուղարկած գրքերը,

: Նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով: 18- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին նամակ ստա

ւայ թուականով: 18-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 19- {ին}: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ գրքեր: 22-ին

անով: 18-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 19-ին: 20- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ գրքեր: 22-ին տեսութիւն

-ին: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ գրքեր: 22- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Սուլ

ուլթանի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 29- {ին}: 24-ին սկսեցի սիգարը 100 հատ. տկար եմ: Նամակ

ետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 29-ին: 24- {ին} սկսեցի սիգարը 100 հատ. տկար եմ: Նամակ ստացայ եղ

նի] գալուստը: Իսկոյն պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 25- {ին}: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 29

ստը: Իսկոյն պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 25-ին: 28- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 29-ին տեսու

: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 29- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Կ[արապետ] Մ[արգարեանի], Դ[անի

հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է օգոստոսի 5- {ին}: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականո

ջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է օգոստոսի 5-ին: 31- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ մի ֆ

յսօրուայ թուականով եւ մի ֆունտ թաբակ: Օգոստոսի 1- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր եմ:

: Օգոստոսի 1-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 2- {ին}: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բոկլի

ակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բոկլի գիրքը: Նամակը թու

կար մեր Գաբրիէլի նամակը յուլիսի 26-ից գրուած: 5- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ Ս[իմէոն

ի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է թէեւ 12- {ին}, բայց յոյս կայ, որ առաջ էլ տեսնուինք: Այս երեկ

կարացայ, ջերմ ունէի եւ 12 անգամ փորս լուծեց: 6- {ին} լուծողութիւնը շարունակւում է, թէեւ փոշին չեմ ընդ

կ թոյլ եմ: Կէսօր: Երեկոյեան մի փոքր լաւ էի: 7- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից, հանդերձ մրգօք: Գ

սօր: Պատասխան գրեցի եղբօրս, որ վաղը կ՚առնու: 7- {ին} ի լոյս 8 սաստիկ տկարացայ որովայնալուծութեամբ, մի

ինչեւ առաւօտ 16 անգամ լուծողութիւն արիւնախառն: 8- {ին} շարունակւում է տկարութիւնս, չնայելով որ գործ եմ

տիկ հնարներ, ինչ որ ցոյց է տալիս բժշկութիւնը: 9- {ին} շարունակւում է, բայց մի փոքր թեթեւ: 10-ին մինչ

: 9-ին շարունակւում է, բայց մի փոքր թեթեւ: 10- {ին} մինչեւ կէսօր շարունակուեցաւ, կէսօրից մինչեւ երեկ

ուականով, որով ուղարկում են մրգեր, թամա՜մ: 12- {ին} առողջութիւնս գրեթէ ուղղուեցաւ: Տեսութիւն եղբօրս

քսանդրի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 19- {ին}: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրուած, որով

հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 19-ին: 14- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրուած, որով ուղարկե

13-ից գրուած, որով ուղարկեց մի ֆունտ թաբակ: 15- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Առողջութիւնս բաւա

կ՚երթայ վաղը: Առողջութիւնս բաւական միջակ է: 17- {ին} նամակ ստացայ Աւետիքից, 9-ից գրուած. պատասխան գր

ան գրեցի նոյն օրը, որ եղբօրս տամ երկուշաբթի: 19- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վարդ[երեսի

ր հատ սիգար: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 26- {ին}: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականով գրո

ար: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 26-ին: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականով գրուած. 22-

նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականով գրուած. 22- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը եւ խնդրեցի շերամադա

ը եւ խնդրեցի շերամադարմանութիւն եւ պակսիմատ: 24- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից եւ պակսիմատ

ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից եւ պակսիմատ: 25- {ին} փոքր-ինչ տկարութիւն զգում եմ լերդի գրգռականութիւն

տկարութիւն զգում եմ լերդի գրգռականութիւնից: 26- {ին} տկարութիւնս շարունակւում է: Տեսութիւն եղբօրս հետ

տ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է սեպտեմբերի 2- {ին}: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից, հանդ[երձ] 1

իկայ տեսութիւնը նշանակուած է սեպտեմբերի 2-ին: 28- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ]

ւ շերամադարմանութիւն. նոյն օրը պատասխանեցի: 31- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բերբերեանից 23 թուականից

օգոստոսի, որին պատրաստեցի պատասխան սեպտեմբերի 1- {ին}, որ 2-ին եղբօրս տամ, տեսութեան ժամանակ, փոշտ ձ

, որին պատրաստեցի պատասխան սեպտեմբերի 1-ին, որ 2- {ին} եղբօրս տամ, տեսութեան ժամանակ, փոշտ ձգելու համա

եան ժամանակ, փոշտ ձգելու համար: [Սեպտեմբերի] 2- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ: Բերբ[երեան

ցել: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է սեպտեմբերի 9- {ին}: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Սուլթանից, երկո

աջիկայ տեսութիւնը նշանակած է սեպտեմբերի 9-ին: 4- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Սուլթանից, երկուքն էլ ա

եղբօրիցս եւ Սուլթանից, երկուքն էլ անթուական: 5- {ին} պատասխան գրեցի, որ տուի առաւօտ 6-ին: 6-ին նամա

թուական: 5-ին պատասխան գրեցի, որ տուի առաւօտ 6- {ին}: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, այլեւ

: 5-ին պատասխան գրեցի, որ տուի առաւօտ 6-ին: 6- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, այլեւ պակսիմա

ղբօրիցս 5-ից գրուած, այլեւ պակսիմատ եւ Ռանքէ: 9- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Սուլթանշահ

ւլթանշահի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 16- {ին}: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականո

հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 16-ին: 12- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ 1 ֆ[

Պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը առաւօտ, այսինքն 13- {ին}: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականո

ցի, որ կ՚երթայ վաղը առաւօտ, այսինքն 13-ին: 14- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով

տ եւ " հասարակաց շահի " տպած գրքերի ցուցակը: 16- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ, բերել էին

իրքը՝ կազմած: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 23- {ին}: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականո

զմած: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 23-ին: 18- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, հանդե

թուականով, հանդերձ տետրակներով եւ խաղողով: 19- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստա

վ եւ խաղողով: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20- {ին}: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թուականով

ղով: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թուականով, որով ո

եղեկութիւն տուեց Սերոբի որդու մահուան մասին: 23- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Ա.

ացուցակը տուի: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 30- {ին}: Այսօր բերեց ինձ շերամադարմանութիւնը եւ սորգոյի

մասին գրուած գիրքը: Նոյնպէս բերեց եւ խաղող: 25- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնու

4-ից գրուած, որով յայտնում է իր տկարութիւնը: 26- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին երեկոյեան

թիւնը: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 27- {ին} երեկոյեան նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկեց պ

ղ, եւ որով յայտնեց Վարդերեսի հիւանդութիւնը: 30- {ին} առաւօտ խաղող ստացայ եւ տանձ: Տեսութիւն եղբօրս եւ

հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է հոկտեմբերի 7- {ին}: Սեպտեմբերի 30-ին երեկոյեան 1 ֆունտ թաբակ ստացայ

ւթիւնը նշանակած է հոկտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 30- {ին} երեկոյեան 1 ֆունտ թաբակ ստացայ: [Հոկտեմբերի] 2-

երեկոյեան 1 ֆունտ թաբակ ստացայ: [Հոկտեմբերի] 2- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրուած որով ուղարկեց պ

յ եղբօրիցս 1-ից գրուած որով ուղարկեց պակսիմատ: 5- {ին} զուր տեղը նամակի սպասեցի: 7-ին տեսութիւն եղբօրս

կեց պակսիմատ: 5-ին զուր տեղը նամակի սպասեցի: 7- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի], տէր Գրիգ[որ

եւ Սարգսի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 14- {ին}: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած, որով

ի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 14-ին: 9- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած, որով յայտնում

կայ եւ ոչ նամակ. այս շատ զարմացնում է ինձ: 10- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 11-ին: 12-ին նամակ ստա

ացնում է ինձ: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 11- {ին}: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականո

ինձ: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 11-ին: 12- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով

մակ չկայ եւ թէ ինքը ուզում է տեսութեան գնալ: 14- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Մ[արի

ի հետ. այսօր: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 21- {ին}: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականո

յսօր: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 21-ին: 16- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ խաղո

ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ խաղող: 17- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը, այսինքն 18-ին:

17-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը, այսինքն 18- {ին}: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականո

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը, այսինքն 18-ին: 19- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով

լուրը ինձ ստիպում է մի անբախտութիւն ենթադրել: 17- {ին} ուզում էր անպատճառ հեռագիր ուղարկել, ինչի՞ չէ ու

ուղարկել, ինչի՞ չէ ուղարկում եւ սպասում է եւ 18- {ին}, որպէս թէ, նամակ ստացել է Գաբրիէլից: Այս բոլոր

ասկածի տակ է ձգում: Տեսնենք վաղը ինչ կ՚ասէ: 21- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Վարդ[երեսի], Յովհ[աննէսի] եւ

իք[այէլի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 28- {ին}: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականո

հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 28-ին: 23- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով

այ թուականով, որով ուղարկեց Վադուժի նամակը: 24- {ին} պատասխան գրեցի թէ եղբօրս եւ թէ Վադուժին. կ՚երթայ

ասխան գրեցի թէ եղբօրս եւ թէ Վադուժին. կ՚երթայ 25- {ին}: 28-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Բուդաղեանցի հետ: Առ

ցի թէ եղբօրս եւ թէ Վադուժին. կ՚երթայ 25-ին: 28- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Բուդաղեանցի հետ: Առաջիկայ տե

ետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է նոյեմբերի 4- {ին}: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ

իկայ տեսութիւնը նշանակուած է նոյեմբերի 4-ին: 30- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: 30-ին

-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: 30- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 31-ին: Նոյեմբերի 4-ին

ֆ[ունտ] թաբակ: 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 31- {ին}: Նոյեմբերի 4-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց.

-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 31-ին: Նոյեմբերի 4- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց. առաջիկայ տեսութիւ

ետ եւ այլոց. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 11- {ին}: Այսօր երեկոյեան նամակ գրեցի եղբօրս եւ գրքեր ուզ

երեկոյեան նամակ գրեցի եղբօրս եւ գրքեր ուզեցի: 6- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ իսկոյն պատասխանեցի: Այս

եցի: Այսօր ուղարկել էր ինձ հին հեղինակները: 11- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց, առաջիկայ տեսութիւ

ետ եւ այլոց, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 18- {ին}: 14-ին նամակ ստացայ 13-ից գրուած, որին նոյն օր

ոց, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 18-ին: 14- {ին} նամակ ստացայ 13-ից գրուած, որին նոյն օրը պատասխա

րուած, որին նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 15- {ին}: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած:

որին նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 15-ին: 16- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 18-ին տե

16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 18- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհ[աննէսի], եւ Ս[իմէոն

րիգորեւիչի]: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 25- {ին}: Այսօր բերին բառարանները: 20-ին նամակ ստացայ ե

շանակուած է 25-ին: Այսօր բերին բառարանները: 20- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդերձ թաբակով եւ մունշտու

ով, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 24- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 21-ից գրուած: 25-ին տեսու

: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 21-ից գրուած: 25- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Լ[ազ

տ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 2- {ին}: Այսօր իմացայ, թէ վեհափառ կաթողիկոսը ընծայի ընդ

ղիկոսը ընծայի ընդունելութիւն է արել Այվազին: 28- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26-ին նամակ

: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26- {ին} նամակ էի գրել եւ թողել բերդակալի մօտ, կարծելով թ

կ էի գրել եւ թողել բերդակալի մօտ, կարծելով թէ 27- {ին} եղբայրս կը գայ կ՚առնու, բայց չեկաւ, նամակն էլ ա

բայց չեկաւ, նամակն էլ այնտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս 28-ից ստացածիս պատասխան, որ կ

տացածիս պատասխան, որ կ՚երթայ վաղը: Դեկտեմբերի 1- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյեմբերի 30-ից, որով յայտ

երի 30-ից, որով յայտնում է Չերքեզեանցի մահը: 2- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ այլոց հետ. առաջիկայ տեսութիւ

տ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 9- {ին}: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս 6 թերթի վրայ հնդկական

իկայ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 9-ին: 3- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս 6 թերթի վրայ հնդկական գործի եւ

6 թերթի վրայ հնդկական գործի եւ դպրոցի մասին: 4- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդերձ քեռորդուոց նամակներ

աղը: Նախիջեւան գնալու թղթերը թուեալ են 7-ից: 8- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում

ղթերը ստացել է եւ ճամփու է դնում: [Դեկտեմբերի] 9- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տ

. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 16- {ին}: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից գրուած, գրք

այ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 16-ին: 11- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից գրուած, գրքեր, ձուկ

րիցս 10-ից գրուած, գրքեր, ձուկ եւ պակսիմատ: 12- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ստաց

սիմատ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թուականով: Յայտնո

թուականով: Յայտնում է, թէ Սուլթանը նոյեմբերի 24- {ին} դուրս է եկել Թիֆլիսից: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հ

լթանը նոյեմբերի 24-ին դուրս է եկել Թիֆլիսից: 16- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 23- {ին}: Այսօր իմացայ, թէ Սուլթ[անշահը] դեկտեմբերի 2-ին

ին: Այսօր իմացայ, թէ Սուլթ[անշահը] դեկտեմբերի 2- {ին} դուրս է եկել Տաք ջուրից: 18-ին նամակ ստացայ եղբ

հը] դեկտեմբերի 2-ին դուրս է եկել Տաք ջուրից: 18- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, խաղող, գիրք եւ թաբակ: 1

ամակ ստացայ եղբօրիցս, խաղող, գիրք եւ թաբակ: 19- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստաց

գիրք եւ թաբակ: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20- {ին}: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է Ղ

թաբակ: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է Ղազարոսի

ալը եւ Սուլթ[անշահի] Նախիջեւան գալը եւ այլն: 23- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց: Առաջիկայ տեսութիւ

ոց: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է դեկտեմբերի 30- {ին}: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 25-ից, գիրք եւ un

իկայ տեսութիւնը նշանակած է դեկտեմբերի 30-ին: 26- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 25-ից, գիրք եւ ung[uentum]

նձ յայտնեցին, թէ վաղը տեսութիւն է նշանակած: 27- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տես[ութիւնը] նշան

օրս հետ. առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 30- {ին}: 30-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարիամ Աթանասեանի եւ

առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 30-ին: 30- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Մարիամ Աթանասեանի եւ Մագդաղինէ

դաղինէի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 31- {ին} ժամը 11-ին երեկոյեան: Այս 1863 թիւը վերջացնելու

: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 31-ին ժամը 11- {ին} երեկոյեան: Այս 1863 թիւը վերջացնելու վրայ եմ բիւ

ք չունի: 1864 Շնորհաւոր նոր տարի Յունուարի 1- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, Հիւսիսափայլ եւ Կռունկ:

նամակ ստացայ եղբօրիցս, Հիւսիսափայլ եւ Կռունկ: 2- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 7-ին տեսութիւն ե

Կռունկ: 2-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 7- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ, դրսուանց, հազիւ 1/2 ժամ.

հազիւ 1/2 ժամ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 13- {ին}: Այսօր տուի եղբօրս Աւետիքին գրուած նամակը: 8-ին

ին: Այսօր տուի եղբօրս Աւետիքին գրուած նամակը: 8- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում

, որով յայտնում է զանազան Նախիջեւանի լուրեր: 9- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 11-ին նամ

9-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 11- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից: 13-ին տես

11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից: 13- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

ւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 20- {ին}: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից:

հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 20-ին: 15- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից: 20-ին տես

15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից: 20- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

ւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 27- {ին}: 22-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ միեւնոյն օրը պա

հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 27-ին: 22- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ միեւնոյն օրը պատասխանեցի

ստացայ եղբօրիցս եւ միեւնոյն օրը պատասխանեցի: 26- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 2 հատ. մինը անցած շաբթից մ

ած շաբթից մնացած, Աւտուշիցն էլ էր մի նամակ: 27- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը փետրու

թիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը փետրուարի 3- {ին}: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 30-ին պատասխանեց

րս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը փետրուարի 3-ին: 29- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚

ետրուարի 3-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 30- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Փետրուարի 1-ին նա

30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Փետրուարի 1- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ

իցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 3- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 10- {ին}: 6-ին նամակ ստացայ 5-ից գրուած, եւ ձուկ, եւ խ

հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին: 6- {ին} նամակ ստացայ 5-ից գրուած, եւ ձուկ, եւ խաւիար:

ամակ ստացայ 5-ից գրուած, եւ ձուկ, եւ խաւիար: 6- {ին} թէեւ պատասխանեցի, բայց վերակացուն մոռացել էր, ե

, բայց վերակացուն մոռացել էր, եւ կ՚երթայ միայն 8- {ին}: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից: 10-ին տ

երակացուն մոռացել էր, եւ կ՚երթայ միայն 8-ին: 8- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից: 10-ին տեսութիւն

8-ին: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից: 10- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տես[ութիւնը] 17-ի

ն տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տես[ութիւնը] 17- {ին}: 13-ին նամակ ստացայ եւ գրքեր, նոյն օրը պատասխա

ւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տես[ութիւնը] 17-ին: 13- {ին} նամակ ստացայ եւ գրքեր, նոյն օրը պատասխանեցի: 13

նամակ ստացայ եւ գրքեր, նոյն օրը պատասխանեցի: 13- {ին} յայտնեցին ինձ երրորդ բաժանման հրամանը իմ աշխատութ

րորդ բաժանման հրամանը իմ աշխատութեանց մասին: 16- {ին} նամակ ստացայ 15-ից գրուած: 17-ին տեսութիւն եղբօ

նց մասին: 16-ին նամակ ստացայ 15-ից գրուած: 17- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Մագդաղինէի հետ, առաջիկայ տես

դաղինէի հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 24- {ին}: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, թերթեր, թաբակ,

ետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 24-ին: 19- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, թերթեր, թաբակ, խաղող եւ

թաբակ, խաղող եւ այլն. նոյն օրը պատասխանեցի: 20- {ին} տուի գրուածքս քննութեան: 21-ին նամակ ստացայ եղբ

պատասխանեցի: 20-ին տուի գրուածքս քննութեան: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին տեսութիւն եղբօրս հ

քս քննութեան: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ: 28-ին տեսութիւն եղբօրս հե

ացայ եղբօրիցս: 24-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: 28- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ: [Մարտի] 2-ին տեսութիւն եղբ

օրս հետ: 28-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: [Մարտի] 2- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը 9-ին է

2-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը 9- {ին} է: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 5-ին պատասխանե

թիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը 9-ին է: 4- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 5-ին պատասխանեցի: 9-ին

ութիւնը 9-ին է: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 5- {ին} պատասխանեցի: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[ի

ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 5-ին պատասխանեցի: 9- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 16- {ին}: 11-ին Քերոբի գրքերը ուղարկեցի. 11-ին նամակ ստա

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 16-ին: 11- {ին} Քերոբի գրքերը ուղարկեցի. 11-ին նամակ ստացայ եղբօ

ւած է] 16-ին: 11-ին Քերոբի գրքերը ուղարկեցի. 11- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, պակսիմատ, թաբակ եւ տետրա

այ եղբօրիցս, պակսիմատ, թաբակ եւ տետրակներ: 12- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ ստաց

եւ տետրակներ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 13- {ին}: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16-ին տեսութիւն ե

կներ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 13-ին: 14- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հե

կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23- {ին}: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ յոյն Աստուածաշու

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ յոյն Աստուածաշունչ: Նոյ

ծաշունչ: Նոյն առաւօտը Կորեան գիրքը դարձուցի: 19- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նա

րձուցի: 19-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 20- {ին}: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 23-ին տեսութիւն

19-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 20-ին: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 23-ին տեսութիւն եղբօրս հե

կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 23- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. այսօր տուի Սերոբին ուղարկո

ուեալ 25-ից. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 30- {ին}: 25-ին նամակ ստացայ, բայց ոչ լրագիրքը, որ բացի

-ից. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 30-ին: 25- {ին} նամակ ստացայ, բայց ոչ լրագիրքը, որ բացին բերդակ

, բայց ոչ լրագիրքը, որ բացին բերդակալի մօտ: 26- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 28-ին նամակ ստաց

ի մօտ: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 28- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է, թէ չեն

ն տպել Հիւսիսափայլում մինչեւ իմ գործի վճիռը: 30- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

ս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է ապրիլի 6- {ին}: [Ապրիլի] 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ

տեսութիւնը նշանակուած է ապրիլի 6-ին: [Ապրիլի] 1- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը

: Նոյն օրը պատասխանեցի, չգիտեմ երբ կ՚երթայ: 3- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրածիս պատասխանը: 6-

նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրածիս պատասխանը: 6- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ: Աոաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ս հետ: Աոաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13- {ին}: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Հիւսիսափայլը, 1

Աոաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 8- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Հիւսիսափայլը, 1864 №2

№2: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 13- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] 20

տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] 20- {ին}: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16-ին պատասխանե

եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] 20-ին: 15- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16-ին պատասխանեցի, որ կ

թիւնը] 20-ին: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 18-ին նամակ ստաց

րիցս: 16-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 18- {ին} նամակ ստացայ: 20-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ

եցի, որ կ՚երթայ վաղը: 18-ին նամակ ստացայ: 20- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27- {ին}: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած, նոյ

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ին: 23- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած, նոյն օրը պատ

ած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 26- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 27-ին տես[ութիւն]. առաջ

կ՚երթայ վաղը: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 27- {ին} տես[ութիւն]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած

. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] մայիսի 4- {ին}: Այսօր տուի եղբօրս Սերոբ եղբօրս գիրը, որ ուղարկ

րոբ եղբօրս գիրը, որ ուղարկէ, թուեալ 29-ից: 28- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ թաբակ: 29-ին պատասխանե

-ից: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ թաբակ: 29- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Մայիսի 2-ին նամա

29-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Մայիսի 2- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 5-ին տես

ի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 5- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] նշ

ս հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] նշանակ[ուած է] 11- {ին}: Այսօր ստացայ Հիւսիսափայլի երրորդ թիւը: 7-ին ն

1-ին: Այսօր ստացայ Հիւսիսափայլի երրորդ թիւը: 7- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ

ցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրուած: 11-ին տեսութ

: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրուած: 11- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 18- {ին}: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխա

ետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 18-ին: 14- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ

աղը: [Յետոյ աւելացրած] Այս թուղթը չէ գնացել: 17- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 16-ից գրուած: 18-ին տես[ո

: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 16-ից գրուած: 18- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 25- {ին}: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած, նոյն

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 25-ին: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած, նոյն օրը պատ

րը պատասխանեցի: Յոյս ունիմ, թէ վաղը երթայ: 24- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից ` 21-ից գրած

եղբօրիցս նոյն թուականից ` 21-ից գրածիս դարձը: 25- {ին} տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը]

Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] յունիսի 1- {ին}: Այսօր տուի Սերոբին նամակը: 28-ին նամակ ստացայ

է] յունիսի 1-ին: Այսօր տուի Սերոբին նամակը: 28- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը պատ

ոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Յունիսի 1- {ին} երկրորդ անգամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ: Այսօր նամակ

ղբօրիցս 31-ից (մայիս) գրուած: Երեկոյեան ժամը 6- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ:

աղը երթալը: [Յետոյ աւելացրած] Այվազը գնացել է 4- {ին}: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից, 4-ին պա

լը: [Յետոյ աւելացրած] Այվազը գնացել է 4-ին: 3- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից, 4-ին պատասխանեց

4-ին: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից, 4- {ին} պատասխանեցի: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրո

ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից, 4-ին պատասխանեցի: 7- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, 4-ից գրածիս պ

5-ից գրուած, 4-ից գրածիս պատասխանը: Յունիսի] 8- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 15- {ին}: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխա

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 15-ին: 12- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի հանդ

րը պատասխանեցի հանդերձ հեռագրով ի Նախիջեւան: 14- {ին} նամակ ստացայ 11-ից գրուած, փոստ ձգած էր 13-ին:

14-ին նամակ ստացայ 11-ից գրուած, փոստ ձգած էր 13- {ին}: 15-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Անանիային հետ. առաջ

ակ ստացայ 11-ից գրուած, փոստ ձգած էր 13-ին: 15- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Անանիային հետ. առաջ[իկայ] տե

ն հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 22- {ին}: Այսօր հիւանդացայ, ջերմ ունէի: 16-ին շարունակ

ած է] 22-ին: Այսօր հիւանդացայ, ջերմ ունէի: 16- {ին} շարունակւում է: Մէջքս, գլուխս եւ կոկորդս ցաւում

ում է: Մէջքս, գլուխս եւ կոկորդս ցաւում են: 17- {ին} ջերմս, մէջքիս եւ գլխիս ցաւերը գնացին, կոկորդիս

թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի: Այս նամակը տուի 18- {ին} առաւօտ: 18-ին այսօր թէեւ վերահաս տկարութիւնս թո

պատասխանեցի: Այս նամակը տուի 18-ին առաւօտ: 18- {ին} այսօր թէեւ վերահաս տկարութիւնս թոյլ է, բայց լերդ

բայց լերդս գրգռուած է, ըստ որում ցաւում է: 19- {ին} այսօր առողջութիւնս լաւ է: Վաղը ուզում եմ դեղը վե

թիւնս լաւ է: Վաղը ուզում եմ դեղը վերջացնել: 20- {ին} դեղը վերջացուցի եւ, փառք Աստծոյ, լաւ եմ: Այսօր

տծոյ, լաւ եմ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 29- {ին}: Մօրս գիրը: 23-ին նամակ գրեցի Ղազ[արոս] եւ Գրի

ես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 29-ին: Մօրս գիրը: 23- {ին} նամակ գրեցի Ղազ[արոս] եւ Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօ

ցս: Այսօր ստացայ թաբակ, Ստաուդ եւ Վելիգայ: 26- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթ

ճէնը ` տունը խրկելու համար: Թուեալ է 25-ից: 27- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին նոյնպէս, 23-ից թո

ւեալ է 25-ից: 27-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28- {ին} նոյնպէս, 23-ից թուեալ: 29-ին տեսութիւն եղբ[օրս]

ցայ եղբօրիցս: 28-ին նոյնպէս, 23-ից թուեալ: 29- {ին} տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. այսօր իմացայ Անանուշին մ

Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] յուլիսի 6- {ին}: Յուլիսի 1-ին նամակ ստացայ Յովհանն[էսից] եւ նոյ

ութիւնը] նշանակ[ուած է] յուլիսի 6-ին: Յուլիսի 1- {ին} նամակ ստացայ Յովհանն[էսից] եւ նոյն օրը պատասխանեց

ստացայ Յովհանն[էսից] եւ նոյն օրը պատասխանեցի: 4- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է Սերոբից ն

ւմ է Սերոբից նամակ ստանալը եւ այլն, եւ այլն: 6- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13- {ին}: 7-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից], գրեանք եւ ան

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 7- {ին} նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից], գրեանք եւ անպիտան թա

ացայ Յովհ[աննէսից], գրեանք եւ անպիտան թաբակ: 12- {ին} նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ եղբօր[իցս]: 13-ին

ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ եղբօր[իցս]: 13- {ին} տես[ութիւնս] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւն

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 20- {ին}: 14-ին այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս, սկսեալ

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 20-ին: 14- {ին} այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս, սկսեալ 14 յուլ

եանս, սկսեալ 14 յուլիսից 1862: Երկու տարի՜: 14- {ին} նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբ

տացայ Յովհ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 15- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս եւ ասի, որ Սերոբին ապահովեալ

բօրս եւ ասի, որ Սերոբին ապահովեալ թուղթ գրէ: 20- {ին} տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը]

ս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27- {ին}: 22-ին լերդս գրգռուեցաւ դարձեալ երեկոյեան: 23-

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ին: 22- {ին} լերդս գրգռուեցաւ դարձեալ երեկոյեան: 23-ին շարուն

: 22-ին լերդս գրգռուեցաւ դարձեալ երեկոյեան: 23- {ին} շարունակւում է. վատ գիշեր անցուցի: Նամակ գրեցի

մ է. վատ գիշեր անցուցի: Նամակ գրեցի եղբօրս: 24- {ին} լաւ եմ, գիշերը լաւ անցուցի, լերդս հանդարտ է: Ա

: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած: 27- {ին} տես[ութիւն] եղբօրս հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը]

, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակուած է օգոստոսի 3- {ին}: Օգոստոսի 3-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ

ութիւնը] նշանակուած է օգոստոսի 3-ին: Օգոստոսի 3- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 10- {ին}: 5-ին սենեակս փոխեցին, ներկի հոտից գլուխս սաստի

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 10-ին: 5- {ին} սենեակս փոխեցին, ներկի հոտից գլուխս սաստիկ ցաւու

փոխեցին, ներկի հոտից գլուխս սաստիկ ցաւում է: 7- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, նոյն օրը երեկոյեան նամակ ստա

յն օրը երեկոյեան նամակ ստացայ, թաբակ եւ բալ: 9- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկում է Աւտուշի

այ եղբօրիցս, որով ուղարկում է Աւտուշի նամակը: 9- {ին} նամակ պատրաստեցի դէպի տուն, թուեալ է 11-ից, որ

պի տուն, թուեալ է 11-ից, որ պիտի տամ վաղը: 10- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[իկայ

եւ Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 17- {ին}: 13-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ նոյն օրը պատասխ

անշահի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 17-ին: 13- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ նոյն օրը պատասխանեցի, Ա

ւ նոյն օրը պատասխանեցի, Աւտուշին եւս գրեցի: 17- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] եւ վարդապետի հետ. առաջ[իկայ

ապետի հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակած է 24- {ին}: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ձուկն եւ խաւիար

. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակած է 24-ին: 19- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, ձուկն եւ խաւիար: 20-ին

-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ձուկն եւ խաւիար: 20- {ին} պատասխանեցի: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից

րիցս, ձուկն եւ խաւիար: 20-ին պատասխանեցի: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած: 23-ին նամակ

: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած: 23- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին տես[ութիւն] եղբ[օր

20-ից գրուած: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

] հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 31- {ին}: 26-ին նամակ ստացայ եւ խաղող, նոյն օրը պատասխան

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 31-ին: 26- {ին} նամակ ստացայ եւ խաղող, նոյն օրը պատասխանեցի, որ

ող, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 30- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 31-ին տեսութիւն եղբօրս հ

կ՚երթայ վաղը: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 31- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

աջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] սեպտեմբերի 7- {ին}: Սեպտեմբերի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թու

ը] նշան[ակուած է] սեպտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 2- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից, 3-ին պատաս

երի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից, 3- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 6-ին նամակ ստացա

ւականից, 3-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 6- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 4-ից գրուած: 7-ին տես[ութ

ղը: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 4-ից գրուած: 7- {ին} տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը]

ս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 14- {ին}: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած: 10-ի

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 14-ին: 9- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած: 10-ին պատասխ

ն: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած: 10- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 12-ին նամակ ստաց

ուած: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 12- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ո

: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 21- {ին}: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 17-ին պատասխանեցի

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 21-ին: 16- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 17-ին պատասխանեցի: 19-ի

կուած է] 21-ին: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 17- {ին} պատասխանեցի: 19-ին նամակ ստացայ: 21-ին տեսութ

ն նամակ ստացայ եղբօրիցս: 17-ին պատասխանեցի: 19- {ին} նամակ ստացայ: 21-ին տեսութիւն Մագդաղ[ինէի] եւ Յ

ս: 17-ին պատասխանեցի: 19-ին նամակ ստացայ: 21- {ին} տեսութիւն Մագդաղ[ինէի] եւ Յովհ[աննէսի հետ]. եղբա

չէր եկած, առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակուած է 28- {ին}: 22-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 23-ին նամակ ստացայ

, առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակուած է 28-ին: 22- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

նակուած է 28-ին: 22-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 23- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին պատասխանեցի: 25-

գրեցի եղբօրս: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24- {ին} պատասխանեցի: 25-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս]: 2

նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին պատասխանեցի: 25- {ին} նամակ ստացայ եղբ[օրիցս]: 26-ին նամակ ստացայ եղբ

ատասխանեցի: 25-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս]: 26- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին տեսութիւն եղբօրս հ

յ եղբ[օրիցս]: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակուած է հոկտեմբերի 5- {ին}: Հոկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օ

ւնը] նշանակուած է հոկտեմբերի 5-ին: Հոկտեմբերի 1- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի: 3

նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի: 3- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 2-ից գրուած: 5-ին տեսութի

ցի: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 2-ից գրուած: 5- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դաղինէի] եւ Լ[ազար] Ի[

յիչի]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 12- {ին}: 8-ին նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով յայտնում

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 12-ին: 8- {ին} նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով յայտնում է եղբայր

բայրս հօրս վախճանելը: Տէր լուսաւորեսցէ հոգին: 8- {ին} պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ստ

ոգին: 8-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, ուր գտայ եւ Սուլթ[անշահի]

լ 12-ից, որ տամ եղբօրս տեսութեան ժամանակն: 12- {ին} տես[ութիւն] եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ. այսօր տո

ամակը. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 19- {ին}: Տունից եկած թղթերն էլ կարդացի, եւ աղբաթս սաստի

ւ: 12 եւ մանաւանդ 13. լերդս բորբոքուած էր: 14- {ին} փոքր լաւ է. այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից գր

ւ է. այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրած: 15- {ին} իսպառ լաւ է. այսօր նամակ գրեցի եղբօրս: 17-ին նա

15-ին իսպառ լաւ է. այսօր նամակ գրեցի եղբօրս: 17- {ին} նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 16-ից գրուած: 19-ին տես

17-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 16-ից գրուած: 19- {ին} տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. շատ նեղացայ: 21-ին նամ

19-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. շատ նեղացայ: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22-ին պատասխանեցի, որ կ

շատ նեղացայ: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22- {ին} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 24-ին նամակ ստա

ցայ եղբօրիցս: 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23- {ին}: 24-ին նամակ ստացայ գրուած 23-ից. թէեւ սխալմամ

իցս: 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 24- {ին} նամակ ստացայ գրուած 23-ից. թէեւ սխալմամբ 22 էր գ

յ գրուած 23-ից. թէեւ սխալմամբ 22 էր գրուած: 26- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] նոյեմբերի 2- {ին}: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյ

տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] նոյեմբերի 2-ին: 29- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը պատ

ած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 31- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 29-ից գրուած, բայց 31-ին փ

1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 29-ից գրուած, բայց 31- {ին} փոստ ձգած, ուր գրել էր եւ Սուլթանը: Նոյեմբերի

ոստ ձգած, ուր գրել էր եւ Սուլթանը: Նոյեմբերի 2- {ին} տեսութիւն եղբօրս հետ, Բերբ[երեանին], Մագղաղին[է

], Սուլթ[անշահին] եւ Բերուբէին. յոյս կայ, որ 7- {ին} վերստին գան տեսութեան: Ապա թէ ոչ ` 13-ին: 4-ին

, որ 7-ին վերստին գան տեսութեան: Ապա թէ ոչ ` 13- {ին}: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 3-ից գրուած: 5-ին ա

-ին վերստին գան տեսութեան: Ապա թէ ոչ ` 13-ին: 4- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 3-ից գրուած: 5-ին առաւօտ պ

3-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 3-ից գրուած: 5- {ին} առաւօտ պատասխանեցի, 4-ից թուեալ: 7-ին տեսութիւ

ուած: 5-ին առաւօտ պատասխանեցի, 4-ից թուեալ: 7- {ին} տեսութիւն եղբօրս եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: 9-ին

-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: 9- {ին} տես[ութիւն] եղբօրս, Յովհ[աննէսի] եւ Աճեմ[եանի] հ

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 16- {ին}: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ի երեկոյից: 1

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 16-ին: 11- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ի երեկոյից: 12-ին պատա

11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ի երեկոյից: 12- {ին} պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ս

ց: 12-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Աւտուշից, 2-ից (նոյեմբ

րիցս եւ Աւտուշից, 2-ից (նոյեմբ. ) գրուած: 16- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, Յովհ[աննէսի] եւ տէր Գր

գորի]: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23- {ին}: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը:

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 19-ին նամ

18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 19- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22-

նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22- {ին} նամակ ստացայ Յովհաննէսից 21-ից գրուած: 23-ին տե

22-ին նամակ ստացայ Յովհաննէսից 21-ից գրուած: 23- {ին} տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէս

ովհ[աննէսի] հետ. ստացայ Մոսկ[ուայից] գրեանք: 26- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնու

նը: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 29- {ին} նամակ ստացայ 27-ից գրուած: 30-ին տես[ութիւն] եղ

թայ վաղը: 29-ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած: 30- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Լ

աջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] դեկտեմբերի 7- {ին} [Դեկտեմբերի] 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յա

նը] նշան[ակուած է] դեկտեմբերի 7-ին [Դեկտեմբերի] 3- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է մօրս տկար

ը գրեցի եւ առ Ֆ[եօդո]ր Իւան[ովիչը] մօրս մասին: 5- {ին} նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից, որով գրում է

, իր տկարութիւնը. Աստուած վերջերս բարին անէ: 7- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս հետ] եւ Բերբ[երի]: Առաջ[իկայ

[օրս հետ] եւ Բերբ[երի]: Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14- {ին}: 10-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որովհետեւ իրմէն նա

եւ Բերբ[երի]: Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14-ին: 10- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, որովհետեւ իրմէն նամակ չունէի

, որովհետեւ իրմէն նամակ չունէի: Այս գիրը տուի 11- {ին} առաւօտ: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած

էն նամակ չունէի: Այս գիրը տուի 11-ին առաւօտ: 12- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ո

: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14- {ին} տես[ութիւն] եղբօրս եւ Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[իկ

հի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակուած է 21- {ին}: 16-ին երկու նամակ ստացայ. ա) անցեալ շաբաթինը

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակուած է 21-ին: 16- {ին} երկու նամակ ստացայ. ա) անցեալ շաբաթինը ` 9-ից գ

) անցեալ շաբաթինը ` 9-ից գրած, բ) 15 -ից: 17- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚առնու վաղը: 19-ին նամա

17-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚առնու վաղը: 19- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 18-ից գրուած: 21-ին տես[ու

ը: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 18-ից գրուած: 21- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 28- {ին}: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 23-ից գրուած, նոյ

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 28-ին: 24- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 23-ից գրուած, նոյն օրը պա

, նոյն օրը պատասխ[անեցի], որ կ՚երթայ վաղը: 27- {ին} նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 25-ից գրուած, որով յայտն

է Վարդերեսի գալը եւ հ[այր] Ղ[եւոնդի] նամակը: 28- {ին} տես[ութիւն] եղբօրս հետ: 31-ին նամակ ստացայ Յովհ

նդի] նամակը: 28-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ: 31- {ին} նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ Անան[իայից] 29-ից:

առաջին: 1865 Շնորհաւոր նոր տարի: Յունուարի 1- {ին} տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը]

ս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 4- {ին}: 4-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութի

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 4-ին: 4- {ին} տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշան

ղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ[ուած է] 11- {ին}: 6-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից եւ Աւտ[ո

ետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ[ուած է] 11-ին: 6- {ին} նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից եւ Աւտ[ուշից] 2

րիցս] նոյն օրից եւ Աւտ[ուշից] 25 դ[եկտեմբերի]. 7- {ին} պատասխանեցի: 10-ին նամակ ստացայ 8-ից գրուած: 11

ւտ[ուշից] 25 դ[եկտեմբերի]. 7-ին պատասխանեցի: 10- {ին} նամակ ստացայ 8-ից գրուած: 11-ին տե[սութիւն] եղբ[

պատասխանեցի: 10-ին նամակ ստացայ 8-ից գրուած: 11- {ին} տե[սութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 18- {ին}: 13-ին բոլոր մարմնիս վրայ սաստիկ քոր զգացի եւ խ

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 18-ին: 13- {ին} բոլոր մարմնիս վրայ սաստիկ քոր զգացի եւ խուլ փամբո

ալին մի թուղթ, որով խնդրեցի օրէնքի Թ հատորը: 14- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս. 15-ին պատասխանեցի: 15-ին

րէնքի Թ հատորը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 15- {ին} պատասխանեցի: 15-ին տկարութիւնս շարունակւում է ամ

ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 15-ին պատասխանեցի: 15- {ին} տկարութիւնս շարունակւում է ամենայն կատաղութեամբ.

ամը (առաւօտեան) զարկել էր, որ քնեցի, այն էլ 7- {ին} զարթեցայ քորից եւ ցաւից: Քրտինք ունէի: 16-ին ամ

7-ին զարթեցայ քորից եւ ցաւից: Քրտինք ունէի: 16- {ին} ամբողջ օրը առաւ[ոտեան] 9-ից մինչեւ 4 ոտքի վրայ մա

ոտքի վրայ ման եկայ, որով մի փոքր հանգիստ էի, 4- {ին} քնեցի հանգիստ մինչեւ 6: Տկարութիւնս թեթեւ էր: Ե

տ մինչեւ 6: Տկարութիւնս թեթեւ էր: Երեկ[ոյեան] 9- {ին} ընդունեցի երկրորդ բաղանիսը եւ 111/2 ժամին, որ գր

զգալի է: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից: 16- {ին} լոյս 17 գիշերը բաւական տանելի էր, առաւօտեան 4 ժա

էր, առաւօտեան 4 ժամին քնեցայ մինչեւ 11 ժամը: 17- {ին} այսօր ցերեկը մի-երկու ժամ փոքր նեղութիւն ունէի,

էիս: 17 լոյս 18 գիշերը լաւ անցուցի, առաւօտեան 2- {ին} քնեցայ մինչեւ 9, բոլորովին հանգիստ. 10-11 մի փո

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 25- {ին}: Այսօր ընդ[ունեցի] 3[-րդ] բաղնիսը: 18-ին լոյս 19

ծ է] 25-ին: Այսօր ընդ[ունեցի] 3[-րդ] բաղնիսը: 18- {ին} լոյս 19 գիշերը իսպառ հանգիստ էի, 12-ին քնեցայ մի

նիսը: 18-ին լոյս 19 գիշերը իսպառ հանգիստ էի, 12- {ին} քնեցայ մինչեւ 9, բայց գիշերը վրաս բացուել էր, ց

չ առաջին օրերի նման: 19 լոյս 20 հանգիստ էի: 20- {ին} ցերեկը մի-փոքր նեղութիւն տուեց: 20-ին նամակ ստաց

տ էի: 20-ին ցերեկը մի-փոքր նեղութիւն տուեց: 20- {ին} նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] եւ թաբակ, նոյն օրը պատաս

ւնս շատ թոյլ է. յոյս կայ, որ շուտով կորչի: 21- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս, 22-ին պատասխանեցի, առաւօ

շուտով կորչի: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 22- {ին} պատասխանեցի, առաւօտ: 22-ին ընդունեցի 4[-րդ] բա

տացայ եղբօրիցս, 22-ին պատասխանեցի, առաւօտ: 22- {ին} ընդունեցի 4[-րդ] բաղնիսը: 22 լոյս 23 քրտինք ունէ

ցի 4[-րդ] բաղնիսը: 22 լոյս 23 քրտինք ունէի: 23- {ին} ձախ թուշս ուռած է եւ ցաւում է: Թեթեւ տենդի նման

: 23-24 հանգիստ էի, երեսիս ուռեցքը աւելի է: 24- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած: 24-ին լոյս

: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած: 24- {ին} լոյս 25 ֆլիւսը շատ նեղեց. թէեւ եղնջեան տենդը գրե

ղեց. թէեւ եղնջեան տենդը գրեթէ աննշմարելի է: 25- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] փետրուարի 1- {ին}: 25-26 որպէս 24-25 26 լոյս 27, ֆլիւսը ծակեցա

աւ ներսի կողմից եւ շատ թարախ ու արիւն վազեց: 27- {ին} առաւօտ ուռոյցը շատ եւ շատ նստած է, եւ ցաւ գրեթէ

թոյլ, պէտք է բաղնիս ընդունել: 27-28 idem 28- {ին} 6-երորդ բաղնիս 28-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 28-ին

ընդունել: 27-28 idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս 28- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

ին 6-երորդ բաղնիս 28-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 28- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 26-ից գրած թէեւ, բայց փոստ

ացայ եղբօրիցս 26-ից գրած թէեւ, բայց փոստ ձգած 28- {ին}: 28-29 լաւ անցուցի գիշերը: 29-30 idem 28-ին 6

8-ին: 28-29 լաւ անցուցի գիշերը: 29-30 idem 28- {ին} 6-երորդ բաղնիս: 30 նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրի

օրից թուեալ: 30-31 idem 31-1 idem [Փետրուարի] 1- {ին} տես[ութիւն] Յովհ[աննէսի] եւ Ան[անիայի] հետ, առաջ

սի] եւ Ան[անիայի] հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 8- {ին}: Այսօր ընդունեցի 7-երորդ բաղնիսը: 1-2 idem 2-

: Այսօր ընդունեցի 7-երորդ բաղնիսը: 1-2 idem 2- {ին} այսօր ընդունեցի 8-երորդ բաղնիսը, եղ ստացայ եւ մե

որ նորից ուղարկէ ինձ կէս ֆունտ եղ: 2-3 id[em] 3- {ին} ընդ[ունեցի] 9-երորդ բաղնիսը, նամակ ստացայ եղբ[օր

ստացայ եղբ[օրիցս] այսօրիցս գրուած: 3-4 id[em] 4- {ին} ընդ[ունեցի] 10-երորդ բաղնիսը: 4-5 id[em] 5-ին ը

4-ին ընդ[ունեցի] 10-երորդ բաղնիսը: 4-5 id[em] 5- {ին} ընդ[ունեցի] 11[երորդ] բաղնիսը: 5-6 id[em] 6-ին

ին ընդ[ունեցի] 11[երորդ] բաղնիսը: 5-6 id[em] 6- {ին} ընդ[ունեցի] 12[երորդ] բաղնիսը: 6-7 id[em] 7-ին

ին ընդ[ունեցի] 12[երորդ] բաղնիսը: 6-7 id[em] 7- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, բայց 6-ին փոս

7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, բայց 6- {ին} փոստ ձգած: Այսօր գրեցի պ. Ուդովին, որ ինձ գինի

գինի Ելիսեեւից գնէ եւ ոչ Ֆոխտից: 7-8 վատ էր. 8- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս], նոյնպէս բժշկին Լ[ազար] Ի[լ

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 15- {ին}: 8-9 վատ: 9-ին սկսեցի ընդ[ունել] beladon եւ ըն

տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 15-ին: 8-9 վատ: 9- {ին} սկսեցի ընդ[ունել] beladon եւ ընդ[ունեցի] 13-երորդ

ընդ[ունեցի] 13-երորդ բաղնիսը: 9-10 լաւ էր: 10- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրած եւ այսօր փոստ տու

ում է. այսօր ընդ[ունեցի] 15[երորդ] բաղնիսը: 14- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս. 13-14 լաւ էի, 14-15 գրեթ

ցս. 13-14 լաւ էի, 14-15 գրեթէ իսպառ լաւ եմ: 15- {ին} տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը

] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 22- {ին}: 15-ին ընդ[ունեցի] 16[երորդ] բաղնիսը. պաղ էր,

ռաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 22-ին: 15- {ին} ընդ[ունեցի] 16[երորդ] բաղնիսը. պաղ էր, եւ սկսեց

d[em]. այսօր ընդ[ունեցի] 17[երորդ] բաղնիսը: 17- {ին} նամակ ստացայ եղբօրիցս գրած 16-ից, բայց փոստ ձգած

16-ից, բայց փոստ ձգած այսօրից: 17-18 id[em] 18- {ին} նամակ գրեցի եղբօրս: 18-19 id[em] 19-20 id[em]

ն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] մարտի 1- {ին}: 22-23 id[em] 23-24 լաւ եմ մասնաւոր. նամակ ստա

ի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ[անակուած է] 8- {ին}: Վերջ

մ[արսկի] պանդ[ոկ] Սարգիսին Փարիզից Յուլիս 4- {ին} Նազարեանցին, յօդուածներ, Մեռելահարցուկ եւ Յիշատ

նոյն օրը զկնի կէս աւուր (կէսօրից յետոյ) ժամը 4- {ին} Քահիրէից ելայ մայիսի 5-ին, առաւօտ ժամը 8 Սուէզ մ

կէսօրից յետոյ) ժամը 4-ին Քահիրէից ելայ մայիսի 5- {ին}, առաւօտ ժամը 8 Սուէզ մտայ երեկոյ[եան] ժամը 3 Սո

ան] ժամը 3 Սուէզից ելայ (կիրակի օր), մայիսի 7- {ին} Ադէն (Թատմոր) մտայ13 Ադէնից ելայ նոյն օրը երեկ

ելայ նոյն օրը երեկոյ[եան] Ցէյլոն մտայ մայիսի 22- {ին} Ցէյլոնից ելայ 23-ին Մադրաս մտայ 27-ին Մադրասից `

[եան] Ցէյլոն մտայ մայիսի 22-ին Ցէյլոնից ելայ 23- {ին} Մադրաս մտայ 27-ին Մադրասից ` նոյն օրը երեկոյ[եան]

մայիսի 22-ին Ցէյլոնից ելայ 23-ին Մադրաս մտայ 27- {ին} Մադրասից ` նոյն օրը երեկոյ[եան] Կալկաթա մտայ (ե

երեկոյ[եան] Կալկաթա մտայ (երեկոյ), մայիսի 30- {ին} Կալկաթայից ելայ սեպտեմբերի 27 Սուէզ մտայ հոկտեմբ

րդեմ մի կրճատ քաղվածք խմբագրի՝ ընթացիկ մայիսի 30- {ին} հրատարակված ծրագրից եւ թույլ կտամ ինձ մտածել, որ

աղբիւրն ինչ է - ատելութիւն կամ յափշտակութիւն. ես- {ին} ոգի, որ ամէն ուրիշ զոհում է իր գոյութեան: Մովսէ

, թէ մարդը պիտի չատէ, յափշտակութիւն չյղանայ, ես- {ին} ոգին սանձէ միմիայն արտաքին աշխարհից - հասնելու պա

ընդդէմ, եւ պաշտպանութիւնքը նախ ապարքայ Յակոբ II- {ին} եւ վերջը նորա որդուն, որ 70 տարի թագ խնդրելով թա

անական եւ պրուսական տէրութեանց, եւ այս ` 1830-31- {ին}: Թուրքի ասածի պէս. մասգարալըք փարայ իլեն փուլ ի

եւ ոչ էլ միւսը. Հեգելը մեռաւ խոլերից նոյեմբեր 14- {ին} 1831-ին"։ Պարտական ենք այստեղ մի երկու խօսք

միւսը. Հեգելը մեռաւ խոլերից նոյեմբեր 14-ին 1831- {ին} "։ Պարտական ենք այստեղ մի երկու խօսք աւելացն

ացի քերթողահայր, Պատմ. Հայոց, Ամստերդամ, 1695- {ին}, հրատ. Վանանդեցի Թովմա եպիսկոպոսի։ Կիրակոս

եալ " եւ այլն։ Լեւոն առաջին կայսրն թագաւորեց 457- {ին} ։ Աղանի հայրը մեռաւ Լեւոնի օրով։ Աղանը Հայաստան

ակը կնքեց իր մահկանացու կեանքը 439-ի սեպտեմբերի 9- {ին}, Ս. Մեսրոպը՝ նորանից վեց ամիս յետոյ, այսինքն

նից վեց ամիս յետոյ, այսինքն՝ 440-ի փետրուարի 19- {ին} ։ Ուստի 455-ին, երբ Մեծ Վահանը վերադարձաւ Պարսկա

տոյ, այսինքն՝ 440-ի փետրուարի 19-ին։ Ուստի 455- {ին}, երբ Մեծ Վահանը վերադարձաւ Պարսկաստանից եւ Աշուշ

ամ շա՛տ շա՛տ երկու երեք տարեկան եւ այս կերպով 455- {ին} ՝ 17-18 տարեկան։ Այսպէս լինելով բանը՝ ո՛ւր կ

րդապետների հրամանով գնաց Յունաստան։ Փարպեցին 455- {ին} խաղացող պատանի է Աշուշայի տանը, Մեծ Թարգմանիչքը

յն երկու տարի։ Փարպեցին գնացել է այնտեղ նոյն 484- {ին}, եւ յետ է եկել 486-ին, որովհետեւ, վերադառնալով

ն գնացել է այնտեղ նոյն 484-ին, եւ յետ է եկել 486- {ին}, որովհետեւ, վերադառնալով Սիւնեաց երկրից, նա տա

վերջերում, կա՛մ 487-ի սկզբում. եւ որովհետեւ 484- {ին} էլ, 486-ին էլ Ս. Յովհան Մանդակունին էր կաթողիկո

կա՛մ 487-ի սկզբում. եւ որովհետեւ 484-ին էլ, 486- {ին} էլ Ս. Յովհան Մանդակունին էր կաթողիկոս, ուրեմն Փ

ւ որեւիցէ եկեղեցական պաշտօնի մէջ չէր։ գ) 484- {ին} Վահանը հաշտուեցաւ, եւ Փարպեցին գնաց Սիւնեաց աշխա

տեղ մնալուց յետոյ վերադարձաւ Այրարատ, ուրեմն 486- {ին} ։ դ) Ս. Յովհան Մանդակունին վախճանեցաւ 487-ին

ին։ դ) Ս. Յովհան Մանդակունին վախճանեցաւ 487- {ին} ։... ։ Ծանօթ. Այստեղ պակասում են մի քա

ե՜ծ ուրացող, Ս. Ներսէս Մեծի ժամանակ, այն է՝ 376 թ- {ին}, ուրացաւ եւ, քրիստոնեայ Հայերի արիւնը խմելով, հին

ի գլխին դնելով, տեղն ի տեղը շան սատակ արաւ (381 թ- {ին} )։ Երկրորդ չիքը, նոյնպէս Մեհրուժան Արծրունի, ու

Մեհրուժան Արծրունի, ութերորդ դարում, այն է՝ 786 թ- {ին}, Եզիտ ոստիկանի ժամանակ ուրացաւ, որով բոլոր Վասպու

պը, դահճի ձեռքով մորթուեցան նոյն 786 թ-ի ապրիլի 8- {ին} ՝ հաստատ եւ հաւատարիմ մնալով ազգին եւ եկեղեցուն։ Բ

ջոցում հաւաքուելու էինք։ Փետրուարի 18- {ին} 1858. Հայկական եկեղեցու մէջ։

յից, որ Գերմանիայի էրֆուրդ քաղաքում ծնած էր 1394- {ին}, չերեւեցաւ մի օրինաւոր ալքիմիկոս, թէեւ շատ կայի

ան պատասխանեց Շաքարեանցը, թէ լինելու է մայիսի 20- {ին}: Պ. Մարկոսը, մնաս բարեաւ ասելով, դուրս գն

շատ հաւատարիմ էր մնացած թաթարի տարազին, որ 1779- {ին} բերել էն Ղրիմից: Գլուխը կապած մի բարակ բամբակ

րհ դէպի հարաւ հեռի Թոխաթից, 1676 թ. փետրուարի 7- {ին} ։ Մխիթարի հօր անունը էր Պետրոս Մանուկեան, իսկ մօ

յն յիշենք, որ Մխիթարը 1701 թուականի սեպտեմբերի 8- {ին} հաստատեց մի հոգեւոր կարգ իւր ինն աշակերտներով, ո

կեղեցին քարուքանդ են եղած Տաճիկների ձեռքով (1717- {ին} ), Վենետիկեան Ծերակոյտը մշտնջենաւոր ժամանակով պա

ութեան օրին, այսինքն՝ 1717 թուակ. սեպտեմբերի 8- {ին} ։ Այստեղ Մխիթարը հիմնարկեց մի նոր եկեղեցի եւ մի ն

նքեց իւր բազմաշխատ կեանքը աշխարհի վերայ ապրիլի 16- {ին} ՝ 1749 թուակ., 74 տարօք։ Նորա մարմինը թաղուած

կենցաղս անտեսեալ է այլ յիմաստնոց Հայոց, որք չկամ {ին} անգամ զթիւ դարուն համարե ալ զգալ թէ դարս ներկայ չ

սխը եւ ապահովութեամբ հասաւ Երուսալեմ դեկտեմբերի 4- {ին} 1523 թուականին։ Իգնատիոսը վաճառեց իւր ունեցած չո

իւր կոնդակովը, որ գրած էր 1540 թիւ դեկտեմբերի 27- {ին} հաստատեց կարգը միայն այն պայմանով, որ այս հասարա

տարի յետոյ մարմինը բերուեցաւ Գօա, իսկ Օգոստոսի 6- {ին} 1623 թուականին Ուրբանոս Ութերորդ Պապը դասեց նորան

Այսպէս եւս կատարուեցաւ։ 1588 թուականի յուլիսի 31- {ին} ՝ երեկոյեան ժամանակ, Յակոբեան երիտասարդ Յակոբ-Կլ

աւոր։ Բօրդոսի Պարլամենտը կամենում էր Հենրիկոս IV- {ին}, իսկ Տուլուզի Պարլամենտը որոշեց հնազանդուիլ միան

խոստովանեցաւ, թէ արդարեւ կամենում էր Հենրիկոս IV- {ին} սպանել Օբրի եւ Վարադ Յիսուսեանների խորհրդով։

տուցանէ Պարլամենտին։ Նոյն տարուայ օգոստոսի 6- {ին} հաստատուեցաւ Պարլամենտի վճիռը, որ զօրութենով Յիս

Րիկչի, որ այն միջոցին փոխանակ անզօր Կլեմենտ XIII- {ին}, կառավարում էր բոլոր պապական աշխարհը, պատասխանե

ան Կարգը։ Այս կոնդակը հրատարակուեցաւ օգոստոսի 16- {ին} ՝ երեկոյեան ութը ժամին։ Իսկոյն կոնդակի հրատարակո

ծ լինէիր: Անցեալ 1860 թուականի յունուար ամսոյ 23- {ին} պատահելով Սատանի հայ Շումէ գիւղի մէջ, տեսայ մի զ

ն ցանկալի սպասող Ա. Ա. Ե...: Ի 10- {ին} փետրուարի, 1861. Թիփլիզ:

Թիֆլիս (Սիրական եղբօր, Խ. Պ. ՕՏ... {ԻՆ} ՆՈՒԵՐ) Միթէ որ ննջիցէն այլ ո՞չ եւս յա

ուսաւորս"։ " Կայծակի Ժամանակ, յունուարի 8- {ին}, 1839-ին, - ասում է հռչակաւոր Արագօն, իր ուսու

։ " Կայծակի Ժամանակ, յունուարի 8-ին, 1839- {ին}, - ասում է հռչակաւոր Արագօն, իր ուսումնական քնն

ինին տիրելու ժամանակները, Բահալը եւ Աստարդը ունէ՞ {ին} դարձեալ իսրայելացի պաշտողներ։ Յայտնի է, թէ չէ,

աններին եւս նման չէ. դա մի ջոկ բան է... - {Ին՛չ} տեղից է այդ գիտութիւնը, եւ ինչպէ՛ս ուսել է պ. Մ

բոլոր մեր մարդիկ էին, - ասաց պ. Մարկոսը: - {Ին՛չ} մի խայտառակութիւն է. մեր նորան հրաւիրելը արդէն մ

ւթեամբ պատրաստ է ընդունել մի գերբնական բանի տեղ: {Ին՛չ} կ'ասեն այժմ Աֆրիկայի կամ Ամերիկայի վայրենիքը, եթ

րը, որ կատարւում էին բնութեան օրէնքներով: - {Ին՛չ} անզգամ մարդ է դա, ի՛նչ չար լեզու ունի. Աստուած

միշտ կարօտ էր բժշկապետի այցելութեանը... - {Ին՛չ} պիտոյ է առնել, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, մի փոք

րակ թշնամի է ամենայն լուսաւորութեան.... - {Ին՜չ}... - ձայն արձակեց սատանան, որ ամենայն տեղ ուն

նթերցողք կարող են հասկանալ խեղճ կոմսի դրութիւնը: {Ին՜չ} պիտոյ է առնել: Ընկել էր մի անգամ: - Երկնաւո

նով, Վտանգի ժամը յայտնեց բացարձակ: {Ին՜չ} կարեկցութեամբ, ի՛նչ անմեղ սիրով Թունալի բաժա

ն իւրեանց սեպհական ազատութիւնը ձեռք բերել: - {Ին՞չ} պատճառով չկայ ոչ մի օրինաւոր ապստամբութիւն. ի՞նչ

շատակք, տարժանականք եւ անըմբերելիք.... - {Ին՞չ} բաներ են, ինչ ես ասում, - բացագանչեց սատանան:

սի լրբութիւն իւր գրականութեան դեւի կողմից: - {Ին՞չ} ես շինում այդտեղ, - կրկնեց խաւարի սարսափելի թագա

ղաւոր եմ. պատժեցէք, բայց եւ գթացէ՛ք... - {Ին՞չ} բան է, ի՛նչ կայ: - Ձեզ յայտնի է, մռայլագոյ

Չկամի՞ք ծխել, - հարց արեց պ. Շաքարեանցը: - {Ին՞չ} է հարցանում այս մարդը, երկնքից ի՞նչ է թափուել եր

ւրեանց խնջոյքին մասնակից լինելու համար: Ե․ - {Ին՞չ} մարդիկ միտք ունիք հրաւիրել, - հարց արեց Մանթուխեա

, բարձրաձայն խորհելով - ինքը իւր հետ խօսակցելով: {Ին՞չ} մեղքս պահեմ, հետաքրքրութիւնս բռնադատեց ականջ դնե

ար ռուփի, որ առնէ քսան եւ հինգ հազար լիբրէ ստերլ[ {ինգ]} (25. 000) եւ վախճանեալ զկնի չորից ամաց, այն

յիշեալ Աննային, յայնժամ թաղեսցեն ի հանգստարանին {ինգլիզաց}, եւ զյիշեալ Աննայն թաղեսցեն ի գաւթի եկեղեցւոյն,

կսած մինչեւ Մալաբար, Մօլուկկեան կղզիներից մինչեւ {Ինդոս} գետի եզերքը Յիսուսեանք տարածում էին սուտ ու խաբեբ

երկայացուցած է Վատիկանին եւ արժանի է եղած առանձին {ինդուլգենցիայի}: Ազգը այսքան տարիներով լռում է եւ իւր լռութեամբ

Այդ աղօթքը ներկայացուցուած է Պապին եւ արժանացած է {ինդուլգենցիայի}: Շատ եւ շատ ցաւեցայ՝ լսելով այս ոչ միայն տխուր

ից Տեցելի ձեռքով Գերմանիայում վաճառուած Լեւոն X-ի {ինդուլգենցիաներից} մինը, նայեցաւ նորա վերայ եւ ձգեց դէպի ճարտարապետ

նեայ Խօջամալեան: Բաց ՚ի գումարէն հատուցելոյ {ինեւ}, պարտ է վճարել զվարձ օրէնսգիտին, որ գուցէ թէ ան

Անուն ի յերկինս Ի վեր քան զարեւ Գրեսցի {ինեւ}. Նա՛, կոյս սիրասուն, Որ զհէգն անտու

է վկայում. " Եթէ զփորձ ինչ խնդրէք զՔրիստոսի, որ {ինեւս} ընդ ձեզ խօսի " (Թ. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր.,

եսութիւն եղբօրս, Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդաղ[ {ինէի]}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհանն[էս] խանի եւ Ա

ի: 19-ին նամակ ստացայ: 21-ին տեսութիւն Մագդաղ[ {ինէի]} եւ Յովհ[աննէսի հետ]. եղբայրս հիւանդութեան պատճա

եղից չէր կարելի բան տեսանել: Թիւթիւնճի-օղլուն {ինը} ժամին քնած էր արդէն, նորա տիկինը, նոյնպէս, զար

մի տարեկան աղջիկը դեռ տղայ է, ո՛ւր մնայ ութը կամ {ինը} տարեկանը: Եւ այդ հասակում ո՛չ կազմուածքի բնական

ռի, այդ բանում էլ անաջող է. պատճառ, եթէ ութը, {ինը} տարեկան աղջիկը սիրահարւում է եւ տասը կամ տասնումի

յն ժամանակ ե՛ւ վեվ է աւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում է {ինի}. ինչպէս՝ գրում եմ-գրվում եմ, գրել-գրվիլ։ Պ. Պռօշե

օրինակում, նա հերիք է համարում, ներգործականի եչը {ինի} անելով կրաւորականացնել, ինչպէս ամրապնդիլը, իսկ այ

կրաւորական է դառնում բայը միայն ներգործականի եչը {ինի} փոխվելով, օրինակ՝ գործեմ-գործիմ, բայց նոր լեզո

օրինակ՝ գործեմ-գործիմ, բայց նոր լեզուի մէջ այդ {ինիի} նախընթաց պիտի եւ մէկ վեվ աւելացնել՝ գործել-գործվ

ոզիչներին, այլ, նայելով նորա անհամբերութեանը եւ {ինկուիզիտորական} բնաւորութեանը, շուտով նորան կարելի էր Դոմինիկեան

ի վերայ քննութեան Ատեան։ Այն մարդիկը, որ երբեմն {ինկուիզիտորների} ձեռքով դատապարտւում էին դէպի բանդ, դէպի հուր, դ

յն մարդիկը, կրկնում եմ, մի անփախչելի մտաւորական {ինկուիզիցիօ} են կարգել եւ դէպի յաւիտենական ամօթ դատապարտում են

մկրտուած)՝ խնդրեց Պօրտուգալացոց թագաւորից, որ {Ինկուիզիցիօ} հաստատէ այնտեղ, իսկ ինքը գնաց Գէյլօն։ Վերջապէս

կդիզանան, իսկ Իսպանիայում թերեւս նորից կբորբոքեն {ինկվիզիցիայի} խարույկները... Ես նրան (Անանիային) խորհու

րը, ձեռքերին բռնած այն կերոններից, որ սպանիական {ինկվիզիցիոն} պատրաստում էր աուտո-դա-ֆէ կատարելու համար:

ոպացոց եւ մինչեւ այն աստիճան բնական, որ ոչ միայն {ինկվիզիցիոնը} այլեւ եւրոպական կառավարութիւնքը, որպէս նաեւ բողո

Թովմաս Տորգուեմատայն ընծայ էր ուղարկել սատանային {ինկվիզիցիոնի} պահարանից: Մոռացայ ձեզ ասել, որ սատանան ամենայն

իր եօթանասուն տարեկան հասակում հալածուեցաւ տմարդի {ինկվիզիցիոնից} եւ չարչարուեցաւ նորա խաւար բանտերում: Այնտեղ ստի

, ամենայն քաղաքական իրաւադատութեան մէջ տեսանում է {ինկվիզիցիօ}, յանցանքը մերը չէ, այլ իւր տգիտութեանը, որ չէ

կադրել էր Պ. Չամուռճեանին քաշքաշելով մեր ասածը, {ինկվիզիցիօն} հանդէս հանել: Թող ընթերցող հասարակութիւնը վեր

եան մէջ հալածական քշելով իւրեանց բնակութեններից. {Ինկվիզիցիօն} պահանջում էր այս, պապի քաղաքականութիւնը պահանջու

սեանների բաղդից այս արհամարհանքների փոխանակ Սուրբ {Ինկվիզիցիօն} ընդունեց նորանց իւրեան պաշտպանութեան տակ, եւ Լօյ

, այս յանցանքների մօտից թեթեւութեամբ քերուելով, {ինկվիզիցիօնական} է համարում Պօղոսը դատաստանի մատնելը եւ մտածում է

, որպէս եւ դուք տեսեալ էք. խնդրեմ ի քէն յայտնել {ինձ}, կարելի՞ է զայն գիրք առաքել առ Սենատդ առ ի յառնո

անին, ի մեծի տրտմութեան տարուբերիմ: Խնդրեմ գրել {ինձ} զգիր եւ յայտնել զայն ամենայն, զոր յառաջնում նուա

ւցեալ ընդ սմին զարձակման վկայագիրս, զոր տուեալ է {ինձ} Նախիջեւանայ հայոց հասարակութիւն ի մասին մտանելոյ

դիման կացուցեալ զարձակման վկայագիրս զոր տուեալ էր {ինձ} Նախիջեւանայ հայոց հասարակութիւնն յաղագս մտանելոյ

կրորդ խնդրեմ՝ զկնի պատկանաւորն հետազօտութեան տալ {ինձ} զբաւականութիւն պահանջեալ համաձայն օրինաց տէրութեա

ահանայէ զոր հառաջացուցեալ է նա ինքն՝ առանց տալոյ {ինձ} զտեղի բարձրացուցանել զիմ բողոք արդար ի բարձրագոյն

արանս, թէ վասն է՞ր հոգեւոր կառավարութիւնդ տուեալ {ինձ} զպատճէն պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային Պոպովեանց՝

եսողութեան յամենաողորմած տէրութենէ, առանց տալոյ {ինձ} զպատճառ բարձրացուցանելոյ զիմ բողոք իրաւացի ի բարձ

միամիտ եւ թէ մէկ հարկաւոր բան կ՚ունենաք, գրեցեք {ինձ} անթագուստ: Հայրութեան ձեր խոնարհագոյն ծառայ Մ

յ առ քաջափայլ աղայ Լազարեան վերազինս զարդիս ժամ է {ինձ} աւետարանել ձեզ զուրախութիւն, որով համարիմ հասեալ

րանին: Զայսմանէ սրբազան վեհն յատուկ հրամայեաց {ինձ} իրազեկ առնել զձեզ, ահա եւ ես ըստ նորին պաշտելի հ

ար ի գլուխ հ. Մինասայ Բժշկեան, քանիցս դիպեալ էր {ինձ} զգուշացուցանել զնա ի թշնամանելոյ զեկեղեցին Հայոց

ի վերայ իմ զանուն, թէպէտ եւ ցայն վայր չունէր նա {ինձ} ուսուցեալ զիմն, եւ ես չունեի ինչ ուսեալ ի նմանէ

րոց եղբարց, զորոյ չկամիմ յիշել զանուն, թագուցեն {ինձ} եւ զայլ որոգայթ ընդ ձեռն Բարսեղ քահանային Պոպովեա

ան, որոց գլխաւորն է աղքատութիւն իմ, որ ո՛չ ներէ {ինձ} չուել աստի ի Քիշինեւայ յԷջմիածին, որոյ հեռաւորու

իւն եւ ո՛չ զհարկաւորութիւն, զի զի՞նչ օգուտ կարէր {ինձ} բերել գրելն իմ զայդ առ տիրացու Սարգիսն, երբ նա ի

արքեպիսկոպոսն Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ՝ ծանոյց {ինձ} բանիւ բերանոյ զհրամանագրութենէ Սինօդին սրբոյ Էջմի

մերժելոց, քան զօր յառաջ վճռեսցէ եւ մի՛ թողուցու {ինձ} կորուսանել զժամանակ իմ ի չարաչար զրկանս ողորմելի

, ըստ առաջնոյն, չեղծանել, վասն զի հարկաւոր լիցի {ինձ} այն յայնժամ յաղագս մտանելոյ յարքունի ծառայութիւն

նն առաջարկեաց նորին բարձր սրբազնութեան շնորհել եւ {ինձ} ի թիւս այլոց հոգեւորականաց զաստիճան ջահընկալութեա

նութիւն թեմակալ արքեպիսկոպոսն Մատթէոս խնամ տարեալ {ինձ} եւ առեալ ընդ իւրեան ի քաղաքէն Նախիջեւանայ եւ տարե

ն բարձր սրբազնութիւն կոչեալ զիս առ իւր, յայտնեաց {ինձ} զհրամանագրութենէ Սինոդին սրբոյ Էջմիածնի առ ինքն,

ղծանել ըստ առաջնոյն խաչագծիւ ի պատճառս պիտոյ այնր {ինձ} լինելոյ: 8 Յօրէ անտի մինչ ցայսօր չունելով զոչ

լ գործոյն իմոյ զպատկանեալ ընթացս, որով հայտնեսցի {ինձ} ապագայ վիճակ իմ այս է կամ ընդունել զիս եւ վերահաս

րձր սրբազնութենէ զապահովեալ նամակ, որով հրամայէր {ինձ} մատուցանել զայն Ձերոյին վեհազնութեսն նովին կնքով

գտայց տեսանել զՁեզ այսր: Այժմիկ զայս միայն մնայ {ինձ} խնդրել ի Ձերոյին գերազանցութենէ, զի Դուք, ողորմ

է, զի Դուք, ողորմած տէր, իբրեւ պաշտպան ցուցեալ {ինձ} ի բարձր սրբազան տեառնէ՝ խնամակալ լիջիք ինձ նեղել

ւցեալ ինձ ի բարձր սրբազան տեառնէ՝ խնամակալ լիջիք {ինձ} նեղելոյս, եւ հրամայեսջիք դարձուցանել առ իս զօրին

րսում, Ձերդ գերազանցությանը խնդրում եմ այս առթիվ {ինձ} տոմս տալ: Ընդ որում, պատիվ ունեմ ներկայացնելու

ւմ, պատիվ ունեմ ներկայացնելու Լազարյան ճեմարանից {ինձ} տրված փաստաթուղթը: Հայոց լեզվի կրտսեր ուսուցչ

մահ բարերարք, Երախտագէտ սրտիս զգացմունք չտան {ինձ} թոյլ՝ բանալ զբերան այլով բանախօսութեամբ, քան նկ

Էնջ, ողորմած տեարք, զայս մի ինչ, զի շնորհեսջիք {ինձ} զարձակուրդ ի հանրահռչակ Ճեմարանէ Ձերմէ, յորում կ

, եւ թէ գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի. պարտիս, ասէ {ինձ} (նոյն իշխանութիւնն) խնդրել յիշխանութենէ Ձերոյին

զուր ամ մի ողջոյն: Այժմ թէ բարեհաճեսջիք շնորհել {ինձ} զարձակուրդ ըստ օրինադրեալ կարգին, մեծ արարեալ ի

ոչ ոքի, իհարկե եւ ձեզ, չեմ կարող հարկադրել, թե {ինձ} այսպես ճանաչեցեք կամ այնպես, այսինքն ինչ որ եմ ե

այսքան կասեմ, որ եթե Նախիջեւանից այստեղ եկողներն {ինձ} ասեին, թե Ղազարոսը հայի սեր չունի, ես նոցա խոսք

ա խոսքով քեզ այդպիսի նամակ չէի գրեի, պատճառ, որ {ինձ} մեծ ամոթ կհամարեի, որ ես քու եղբայրդ լինելով, չ

Դուք ձեզի հակառակ խոսում եք. առաջ ասում եք, թե {ինձ} սիրում եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից եկողների խ

եղբայր, հետո Մոսկովից եկողների խոսքին նայելով, {ինձ} գրում եք այդպիսի վշտացուցիչ նամակ. երեւի ձեր սեր

ունը հարցանեմ օտարից, մի՞թե լսողն իրավունք չունի {ինձ} ասել, թե այս ինչպես ազգականություն, որդիություն

ց այս եւս իմացեք, որ այն մարդիկ չեմ հարցրել, որ {ինձ} օտար էր, ամոթ համարելով, բայց պարոն Իվան Խրիստո

ինչպես կամենաք, այնպես կարող եք մտածել, կուզեք {ինձ} օտարի կարգ դրեք, կուզեք իբրեւ եղբայր ընդունեցեք

ամ Նախիջեւան, ասացեք ի՞նչ անեմ ես այդտեղ, ո՞վ է {ինձ} հաց ու ջուր տվողը հավիտյանս հավիտենից: Ամեն մարդ

ուր աչքի առաջը յուր ապագա վիճակը, իհարկե դուք որ {ինձ} մեղադրում եք, այս բաները չեք չափել, այլ մեկ բան

եղադրանք սովորել եք, առել եք ու կերթաք. փոխանակ {ինձ} իմ օտարությանս մեջ մխիթարելու, ամեն օր կաշխատիք

ցուցի, որ մարդ դառնա, բայց թե չեք կամենալ, այլ {ինձ} այդ բանով դեռեւս բամբասում եք, մեղքը ձեր վիզը,

ես Ավտուշն ողջ եւ առողջ է, այս բարեկենդանի օրերն {ինձ} մոտ էր եւ լավ ուսանում է եւ ոչինչ նեղություն չուն

եւս իմանան իմ արդարությունը այս բանի միջում: {Ինձ} վերա եթե հարցնելու եք, հարցուցեք միշտ պարոն Ալաճ

փոխյանից: Խնդրեմ այսուհետեւ հարած-վարած մարդոցմե {ինձ} վերա բան չհարցնել. առաջինը, որ նոքա ինձ չեն տես

արդոցմե ինձ վերա բան չհարցնել. առաջինը, որ նոքա {ինձ} չեն տեսնուլ այստեղ, երկրորդ, ես նոցա մոտ գնալ-գ

ր էր ամսույս 10, կիրակի օրը ժամից հետո խնդրել էի {ինձ} մոտ ճաշ ուտել, շնորհակալ եմ, եկավ: Ճաշից հե

. ասացեք, որ նա Ավտուշին համար հոգս չանե եւ թե ` {ինձ} եւ իմ գրածիս չի հավատալ, ահա կգա Մարտին Մակարիչը

եզ կամ թե գործ ածեցի՞ր, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: {Ինձ} թե գիր գրեք, ահա հասցես. Его благородию студ

, որ ողջ եք եւ առողջ, թեպետեւ քո հիվանդությունդ {ինձ} չարչարում է. աստված տա, որ Տկաչովի ձեռքով բժշկո

եր առողջությունը. փույթ չէ, մեղադրիր, եղբայր, {ինձ} համար շատ քաղցր է լսել բարեկամի մեղադրությունը,

սն օրից: Նորա մեջ կկարդաս դու եւս նոր բան ինչպես {ինձ} դուք քո կողմից գրել էիր, այժմ չեմ ասում, որովհե

Խնդրեմ մյուս անգամ գիր գրելու ժամանակ հայտնես {ինձ}, ի՞նչ եղավ մեր վարժապետի գործը, հույս կա՞ փրկու

ւմ, ըստ կատարված ուղղումների, ապա կոմիտեն առանց {ինձ} այդ մասին նախապես հայտնելու լիակատար իրավունք ուն

պես հայտնելու լիակատար իրավունք ունի թույլատրելու {ինձ} տպագրելու իմ աշխատությունը այն հիմամբ, որ յոթ հո

տեղը: Խնդրեմ գիրդ անպակաս արա՛ եւ մի մոռանար {ինձ} ՝ քո հարազատ բարեկամդ: Ստրախավոյ գիրիս մեջը հ

թյամբ հայտնում ես քո ազգասիրությունը: Աղաչում եմ {ինձ} ներել, որ մինչեւ այժմ չէի կարողացել քո մի քանի հ

ւնս կորած չէ. գոնե կա մի մարդ, որ ճանաչում է եւ {ինձ} օգնական է լինում: Ես հույս ունեմ, որ մեր բարեկա

իմ, որ քո ազգասիրական հոգաբարձությունքը չի թողու {ինձ} երբեք անօգնական եւ հուսահատության մեջ: Սիրակա

եւ զապոնկաների ստացածդ մինչեւ այժմ չի հայտնեցիր: {Ինձ} ապսպրած բաներդ Բերբերովի ձեռքով անպատճառ կստանաս

վանդ Նախիջեւանի դաստիարակությանը, բայց եւ այնպես {ինձ} եւս քաջալերություն կլինի եւ կբարվոքե իմ աղավաղյալ

ն շարժվիք եւ ազգասիրությամբ եւ կարեկցությամբ դեպի {ինձ}: Ձեզ հայտնել էի մասնավորապես, որ շարադրել էի մի

տորագրել: Հավաստի եմ, որ Դուք չեք հրաժարվիլ {ինձ} այսպիսի մի ազգասիրական օգնություն մատուցանելուց,

րացնում եմ եւ եթե Ձեր ազգասեր հոգու որպիսությունը {ինձ} քաջալերություն չտար, ես համարձակվելու չէի: Հ

, այլ մի քանի ազգասիրաց ձեռնտվությամբ հասուցանել {ինձ} հարկավոր արծաթը, որ կարողանամ, գոնե ապրիլի 20-ի

հասցես, որ եթե աշխատություն Հանձն առնուք օրհնել {ինձ} մի նամակով, իմանաք, թե ո՛ւր եւ ի՛նչպես պիտո էր

վածում կարող եք ստանալ նորա խընդիրը եւ հասուցանել {ինձ} նորա հասցեն եւս, ուրիշների հետ միասին, աներկբա

գուցե դորանով ստանալու եմ մի քանի զորեղ թշնամիք, {ինձ} հակառակորդ, բայց անհույս չեմ, որ ազգի բարեմիտ ա

խոստացել էի առաջին նամակիս մեջ: Գուցե ժամանակով {ինձ} հարկավոր լինի հավատարիմ պատճենը այն տեղեկության,

ԱԴԱ ԴԱՒԹԵԱՆ, Ահա ուղարկում եմ Ձեզ տեր Մովսեսի {ինձ} գրած նամակը, որով խոստանում է լսել հարսնացուից մ

լ հարսնացուից մի կատարյալ խոսք. նա այսօր կհայտնե {ինձ}, եւ ես վաղը կծանուցանեմ Ձեզ: Ձեր խոնարհ ծառա

րբ որ դու գնացիր այստեղից, խոստանալով հասուցանել {ինձ} 250 մանեթ, եւ երբ զգացի ես կարոտություն դրամի,

հ մոռանալու չեմ քո սերը իմ վերա: Խնդրում եմ, որ {ինձ} հասուցանելու 250 մանեթը (ավելի չեմ համարձակվում

ղարկեցինք տաքլատնոյ զաբիսքայով, նայե չխայտառակես {ինձ}, այդպես սրա էր: Վառվինսկին տեսավ իստորիա հիվ

, նույնպես այն ջուրերը, որ մի մարդ 25 մանեթ տվեց {ինձ}, անունը չգիտեմ, որին դու ճանաչում ես: Իմ գն

ա: Հույս ունիմ, որ խնդիրս անտես չես առնիլ եւ {ինձ} չես մոռանալ, ես եւս կմնամ քեզ հավիտյան երախտապար

մինչեւ իմ հասցես կարողանամ ուղարկել, եթե կամենաս {ինձ} նամակ գրել, ուղարկիր պ. Նազարյանցին, նա " Արեւ

ազարյանցին, նա " Արեւմուտքի " հրատարակողի ձեռքով {ինձ} կհասուցանե: Ես կերթամ Էմս եւ ջուր կխմեմ եւ կգ

Նիկոլաեւնային եւս օգտակար լինի: Նորա դրությունը {ինձ} հայտնես: Ջրերը եթե կամենաս ստանալ (եւ պետք է ստ

անքային ջրերը, հույս ունիմ, որ առողջություն տան {ինձ}: Եթե այնպիսի բաներ ունենաս, որ հարկավոր էին

լ " Հյուսիսափայլի " մեջ, դոցա մասին երկու խոսքով {ինձ} գրե, այնուհետեւ տերս գիտե: Փոշտի ժամանակն ան

եր ճշմարտասեր եւ ազնվամիտ հայրենակիցք եւ բարեկամք {ինձ} օգնական եւ ձեռնտու կլինիք, եթե Մոսկվա փակվի " Հյ

հայրենիքը, եւ այլն եւ այլն: Այժմ եթե կամենաք {ինձ} նամակ գրել, ուղարկեցեք պ. Նազարյանցին, նա կհաս

րել, ուղարկեցեք պ. Նազարյանցին, նա կհասուցանել {ինձ}: Իմ ողջույնը եւ հարգությունը հայտնել հետեւյալ

սիրեկան Ազգին: Աղաչում եմ եղբայր, չմոռանալ {ինձ} այս օտարության մեջ, չմոռանալ, որ ես այս բոլորը

ւթյունը: Աղաչում եմ աստվածը օգնել ձեզ, օգնել {ինձ}, պանդխտականիս... Մնաք բարյավ, աստված թող ձեր

իմ դրությունը եւ հուսահատության չափը։ Ափսո՛ս {ինձ}, որ ես երեւեցա հայերի մեջ, մի այլ ազգի մեջ երբե

ճանապարհի ու համալսարանի փողը տալու համար, եւ նա {ինձ} ասել, թե ոչ մի կոպեկ օգուտ չկա. 340 ստորագրությ

արդու սիրտը եւ հոգին ինչպես կլիներ, մի՛ մեղադրիր {ինձ} իմ լռության համար, այլ ներիր եւ ցավակից եղիր որպ

ր չեղավ իմ մխիթարությունը. շատ շնորհակալ եմ, որ {ինձ} չես մոռանում, ինչպես ես եւս չեմ մոռանում: Գր

, որ միմիայն վերջին աստիճանի նեղությունը կարող է {ինձ} բերան բանալ տալ: Բացի սորանից, ես, մանավանդ քե

քեզ միշտ հայտնի է եղել եւ անչափ գոհ եմ, որ դուն {ինձ} միշտ օգնել ես: Բժշկությունը ինձ ոչ թե միայն ա

եմ, որ դուն ինձ միշտ օգնել ես: Բժշկությունը {ինձ} ոչ թե միայն ատելի չէ, այլ եւ դորանից ավելի սիրել

ին կանդիդատ եմ առանց այլեւայլի. թող այդ ստանամ, {ինձ} վնաս բերելու չէ, ընդհակառակը, շատ եւ շատ օգուտն

կխոսինք: Եթե դուք այնքան բարի եք, որ կամիք {ինձ} օգնել եւ իմ խավար դրութենից դեպի լույս քարշել, շ

տ եւ անչափ շնորհակալ եմ, եթե այդ բարերարությունը {ինձ} առնեք, որ ես կարողանամ 2 տարի ժամանակով Փարիզ մն

ւսանելու ընթացքը. հավատացած կացի՛ր, որ այդ բանը {ինձ} մեծ եւ մեծ օգտակար կլինի, եւ ճանապարհս ոչ թե միա

. Պ. Բուրգ ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, {Ինձ} պ. Հովհաննես Պատկանյանցը հանձնել էր 100 հատ պատկ

Ձեր ապահովյալ նամակը ամսույս 19-ից, հասանելով {ինձ} 27-ին, հայտնի արեց Ձեր խորհուրդները եւ որոշմունք

կովս խնդրում եմ Ձեզանից առաջին մեքենայով ուղարկել {ինձ} մի օրինակ Կ. Պոլիս տպված (1857) աշխարհաբար Աստ

ւղու գրագրանոցը, կդնեք մի ծրարի մեջ եւ կուղարկեք {ինձ}, որ նորա զորությամբ գնամ այստեղի երկաթուղու իջեւ

երայ հիման երեսփոխանական գրութեան Ձերոյ, տուելոյ {ինձ} յերեքտասաներորդէ ամսեանն օգոստոսի ներկայ ամի, որ

ւլիսի համարաւ 370, քաղցի պարտականութիւն համարեցի {ինձ} յանդիման լինել նորին սըրբազնակատար քահանայապետութ

նակաց եւ առ դուրս գալոյ ձմեռան, մինչդեռ կայ մնայ {ինձ} ընդ ցամաք, այն է ՚ի վերայ լերանց կատարել առաւել

թղթոյ, նորին պայծառափայլութեան, պարտականութիւն {ինձ} համար իմ յայտ առնել Ձեզ, թէ նորին պայծառափայլութ

լ Ձեզ, թէ նորին պայծառափայլութիւնն հրամայեաց տալ {ինձ} զվաւերական թարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն, ս

ԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. Հ. ՍՎԱՃՅԱՆ Մրրիկը չթողեց {ինձ} ուղղակի նավել դեպի Մարսեյլ՝ հարկադրվեցա ոտք կոխե

այի դեպքերը ի՞նչ վերաբերություն ունին մեզ, կասեն {ինձ} մի տեսակ դժոխադեմ մարդիկ, եւ իրավունք ունին, որ

Բույլվեր, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի ՚ի նմանէ տալ {ինձ} զթուղթ ընծայութեան, յանուն հնդկական կառավարութեա

ելոյ հանգամանաց գործոյն, անհրաժեշտ վարկաւ ելանել {ինձ} նախ եւ յառաջ ի Լոնդոն եւ անդէն ի վերայ հիման գրու

կապէս Մինչ ՚ի Թիֆլիս էի, այսպէս խորհուրդ տայր {ինձ} եւ ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասում, այսպէս բա

իման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսիլ զյանձն եղեալ {ինձ} գործոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկսան

շնամեաց, որք չկարելով վնաս ինչ իրական հասուցանել {ինձ}, զանձինս խաբեն առասպելս հնարելով: Զայս մի ին

բերի, ոչինչ խօսին զայդպիսւոյ գործոյ, ուստի մնայ {ինձ} եզրակացուցանել, թէ գոյութիւն նամակին, որպէս նաե

գայինս, յորոց ամենայն դրութեամբ փութացին յայտնել {ինձ} զսրտից իւրեանց զցաւ ընդ այս խայտառակ խելագարութիւ

լ առ պ. Բույլվել, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի տալ {ինձ} զթուղթ ծանօթարար յանուն Հնդկական կառավարութեան Ան

կաթայ: Վսեմափայլ դեսպանն անհրաժեշտ վարկաւ ելանել {ինձ} նախ եւ յառաջ ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի վերայ հիման գ

Հնդիկս չունիմ ինչ օգտիլ: Այսպէս խորհուրդ տայր {ինձ} եւ ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասու, այսպէս բար

նդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել զյանձն եղեալ {ինձ} գործոյ. զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն սկս

նաչել եւ ընդունել զիս որպէս երեսփոխան եւ ցուցանել {ինձ}, ըստ ամենայնի, զիւր օգնութիւն ի ծանր յայս գործ

ւել քան կիսդարեան բազմութեամբ ամաց, եթէ դէպ լիցի {ինձ} դիմել առ վսեմապատիւ ընդհանրական նահանգապետն:

եսպանութեան Ռուսսիոյ, պ. կոմս Բլուդովն յայտնեալ {ինձ} զայսմ ամենայնէ, առաջադրեաց զերեսփոխանական զթուղթ

կայացեալ ի Հիւպատոսարանն, յայտնեցի զպատուիրելոյն {ինձ}, ի պ. կոմս Բլուդովէ, առ որ պատասխանի արար ինձ

ինձ, ի պ. կոմս Բլուդովէ, առ որ պատասխանի արար {ինձ} պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է նախ եւ յառաջ զթուղթն

նդանութիւն իմ, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ վասն գործոյն {ինձ} յանձն եղելոյ: Ուստի ՚ի կատարել զամենայն զգործ

որ եւ է անգլիական ատենի, ուր ուրէք եւ իցէ: Մնայ {ինձ} միայն ստանալ ի դեսպանութենէն Ռուսսիոյ, եթէ ոչ զպ

աշտօնական անձանց, իրողութիւնք են եւ որպէս ասացին {ինձ}, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս պարտին գտանիլ եւ ի Սիւն

Յուսամ, թէ զտնօրինութենէ ազգին յայսմ մասին տաջիք {ինձ} զպաշտօնական տեղեկութիւն: Խնդրելով աներկմիտ լի

ցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ։ Ի գործոց յանձն եղելոց {ինձ} յազգէն Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան եւ ի վեհափառ կաթ

տճառ գալստեանս ՚ի Կալկաթա: Առ այս պատասխանի արար {ինձ} պ. Հագն, եթէ հարկ է սկսանել զգործն, ըստ կերպին

եւ զկրպակսն այլեւ զգումարեալ դրամս, առ ի յանձնել {ինձ}, ըստ օրինադրեալ կերպին: Առ այս գրութիւն օրէն

տին, եթէ այդպէս իցէ ստուգիւ: Քանզի, ի գործոցն {ինձ}, առի Ձէնջ յանձն եղելոց տեսանի, թէ տէր Յովսէփ Ստ

րէն, ընդ այնոսիկ դարձեալ ժամանակս: Ի գործոցն {ինձ} յանձն եղելոց եւ յերեսփոխանական թղթոյն երեւի, թէ

արկութիւնք իմ անցին վայրապար, աստ ի Կալկաթա մնայ {ինձ} ուրեմն տքնիլ զայսմանէ ի Մադրաս: Նախ քան զխօս

գոգցես հուր տեղայ յերկնից:: Մեծապէս ցաւ է՛ {ինձ}, զի դատաստանական ընթացք տեղւոյս չեն ըստ Լոնդոնի

ՊԱԼ Մեծարու պարոն, ՚Ի գործոց յանձն եղելոց {ինձ} ՚ի քաղաքական կառավարութենէ Նոր Նախիջեւանայ երեւի

րավունք ունենայի: Ինչ եւ իցե, ես գիտեմ, որ դու {ինձ} մոռացած չես ինչպես ես քեզ: Երբ ավելի մոտենամ Ռու

եջ մի հոյակապ դպրոց տեսանելու հույսը քաջալերում է {ինձ} եւ զորացնում է իմ ֆիզիկական թուլությունը՝ պատճառ

եց առ նա զբացարձակ հրաման Սուպրիմ Կորտի առ ՚ի տալ {ինձ} զհրիտակն: Զայս պատասխանի նորա ընկալայ ՚ի 16/28 ա

արանաց ի վերջոյ հանեալ զընդհանրական մատեանն եցոյց {ինձ} թէ յօրէ անցանելոյ տանն ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին գ

ղեցւոյն հայոց, այլ ՚ի տեղեկութեանց, որք հասանին {ինձ} բերանացի յօրինսգիտաց եւ ի փաստաբանաց քաղի, թէ յի

աստան յաղագս ի յայտ բերելոյ զկորուսեալսն, պարտ է {ինձ} մնալ մինչ ցվերջ կոյս Մայիսի առաջիկայ 1862 ամի:

փոխանակ ի 6 ժամէ առաւօտու: Ըստ այսմ յամիսն արժէ {ինձ} կառքն 9 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ առանց կառաց անհնար է

նայն առեալ ի նկատի իմ կարծիք այս են, թէ յաջողիլ {ինձ} տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար արդեանց նորա եւ զպ

րադառնալ իմ յԵւրոպա, բարւոք լինի, եթէ ազգն տացէ {ինձ} զայլ թուղթ երեսփոխանութեան վասն վերտողեալ դատից,

երեսփոխանութեան վասն վերտողեալ դատից, այլ տալով {ինձ} զկատարեալ իշխանութիւն, կարգել ի Կալկաթա զհաւատար

վերստին զերեսփոխանութենէս, Տիկինն պատասխանի արար {ինձ}, թէ " որովհետեւ զգումարդ զայդ պահանջէր Այվազովսք

ատարել զպահանջողութիւն ձեր, մինչեւ ոչ հրամայեսցէ {ինձ} Սուպրիմ Կորտն"։ " Քանզի ", յաւել Տիկինն, " չկ

ենէ Այվազովսքւոյ: Անշուշտ ի պէտս գործոյս մնայ {ինձ} ծախել աւելի քան զերկուս հազարս ռուփեաց, եւ ոչ ՚ի

րկուս հազարս ռուփեաց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան եղիցի {ինձ} եւ ազգին, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ ե

նորա եւ որպէս անդամ ազգի Հայոց, իրաւունս համարիմ {ինձ} բարձրաբարբառ բողոքել, թէ Այվազովսքին, թէեւ չի

րոն, թէ ՚ի շնորհս համարեցայց, եթէ հաճեսջիք տալ {ինձ} զխնդրեալն տեղեկութիւն: Ընկալարուք, աղաչեմ,

Ր[ՈՒԹԻՒՆ]Ս Յետ մեծի կարեկցութեան, զոր ցուցիք {ինձ} ՚ի կատարել իմ զառաքելութիւնս, ի մասին ազգային հր

ական կառավարիչ): Վճռաւ գերագոյն ատենի տեղւոյս, {ինձ} անկ էր (որպես երեսփոխանի ազգին մերոյ ՚ի Նոր Նախի

ն Վառվառայ Յովհանջան Էլիազ, որով վերջինս նշանակէ {ինձ} զտեսութիւն յ3 առաջիկայ Հուլիսի: (Ըստ նոր տոմարի

Յարութիւնէ Աբգարեանց: Ծրարքս այսոքիկ յանձն եղեն {ինձ} առ անկորուստ մատուցանելոյ վեհափառութեանդ, կամ ան

ուղղեմ իմ ընթացքը. պաշտոնիս հանգամանքները չթողին {ինձ} եւ որ չկարծեմ թե շուտով թույլ տան: Ինչեւիցե ես ա

Կաթողիկոսի հարաբերությունը առ Թադթեոս եպիսկոպոսը {ինձ} հայտնի է, որի մասին կարծեմ թե մասնավորապես ձեզ ե

լուր չեմ թողուլ. հաստատ կացեք: Ինչ նամակ որ {ինձ} կամենաք ուղարկել, տվեցեք պ. Սեթ Հ. Աբգարին, ն

թողած կլինեմ նորա մոտ եւ նա այն հասցեով կուղարկե {ինձ} Պետերբուրգ, որ 6 օրի ճանապարհ է այժմ: Ներեցե

յն հաշվի մեջ երեւեցած արծաթի գումարով, կուղարկեք {ինձ}, իմ հասցեով, որ տպված է հայտարարության մեջ: Ես

դիպվածում, մի միայն մի նամակով տեղեկություն կտաք {ինձ}, մինչեւ այն թվականը հավաքված ստորագրության մասին

տեղեկութիւնս եւ զգումար հրիտակին, զոր յաջողեցաւ {ինձ} ՚ի ձեռս բերել: Խնդրելով ընդունել զհաւաստիս իմ

բերի 29-ին գրած նամակն այսօր առավոտյան ստացա: Նա {ինձ} ուրախացրեց եւ ահա թե ինչու: Որովհետեւ իշխանությա

առողջ ես, ամենակարեւորն առողջությունն է: Դու {ինձ} ասում ես, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ դու արտա

բավականություն են պատճառում, թե՞ կարող են սփոփել {ինձ}: Մինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն թույլ են: Ինքդ մտածի

րցունքների մասին - ոչ մի դեպքում չեն կարող սփոփել {ինձ}, ընդհակառակն, նրանք տաղտուկին տաղտուկ են ավելաց

մ - մենակությունը միշտ առատ է դրանով: Եթե առա՜նց {ինձ} քեզ համար ձանձրալի է եւ տխուր, քեզ համար, որ ին

ւ այլեւս լաց չես լինի ու չես տրտմի, այնպես չէ՞: {Ինձ} հաճելի է նախօրոք անսահման հավատալ քեզ այս խնդրում

ր շատ սիրելի քրոջ՝ Գայանեի նամակն անչափ վշտացրեց {ինձ} այն պատճառով, որ նրա կուրծքը ցավում է եւ նա հազո

մ նեղվում, որ չորս կողմից անընդհատ ռմբակոծում են {ինձ} արցունքներով. վերջ տվեք, ի սեր Քրիստոսի, այդ բ

ես բազմիցս ասել եմ քեզ, մի անգամ էլ կրկնում եմ - {ինձ} ոչինչ հարկավոր չէ, մի՛ ուղարկիր: Խնդրում եմ՝ թ

բաղված է, որ չի կարող մի ժամով կտրվել գործերից՝ {ինձ} հետ տեսակցելու համար. ասենք, գործը գերադասելի է

կցության համար։ Ես երբեք չեմ կասկածել նրա՝ դեպի {ինձ} տածած սիրո մեջ: Այդ մասին ինքը լավ գիտե: Բայց ն

ձն առնի այդ աշխատանքը, եւ ես համոզված եմ, որ նա {ինձ} համար չի հրաժարվի դրանից: Սերմերը պիտի լինեն

բերող թղթերը, որի համար հասարակությունն ընտրել է {ինձ} երեսփոխան: Այս թղթերից Ձեզ համար ամենակարեւոր

ը, չեմ կարող այնուամենայնիվ չխոստովանել Ձեզ, որ {ինձ} համար ցավալի էր լսել այդ մասին. ոչ թե այն պատճառ

եռք առնված դրանց նկատմամբ, ուստի անհրաժեշտ էլ չէ {ինձ} արդարացնելու համար խոսել այն բանի մասին, որ ես չ

ելքից չհանի. բայց կատակը մի կողմը. նրա գալուստն {ինձ} շատ ուրախացրեց եւ ինչ որ " mentre un grido " ասու

ուրախացրեց եւ ինչ որ " mentre un grido " ասում է {ինձ}, որ ես շուտով նրան պիտի գրկեմ եւ եթե այդ չմնա սո

խորհուրդներին եւ առողջապահական զգուշացումներին, {ինձ} մնում է միայն շնորհակալ լինել նրան եւ միաժամանակ

, կենդանի թե մեռած - որեւէ կերպ ափ կհասնենք: {Ինձ} ուղարկած հանրագիտական բառարանի նմուշը ցածր է ամեն

ը, միանգամայն անկեղծ եմ ասում, խորապես վշտացրեց {ինձ}. Հանգի՛ստ խեղճի ոսկորներին: Վերջին անգամ ես նրա

ստանաս ռնգեղջյուրի վերաբերյալ, անմիջապես հայտնիր {ինձ} այդ մասին: Ասենք, թերեւս, մինչ այդ մենք տեսնվե

երաժշտության թովիչ հնչյունները. ինչ վերաբերում է {ինձ} ՝ բացի երբեմնակի իմ մենաստանին հասնող զանգերի տրտ

ահա յոթ ամիս է, ինչ ուրիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ {ինձ} մնում է խոսել երկու բանի մասին, որպեսզի " գլուխս

իր Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ, իսկ եթե ոչ՝ գտիր {ինձ} համար Մակոլեյի երկերի լիակատար ժողովածուն, որի հ

մբ, որպեսզի նրանք կարողանան քիչ թե շատ զբաղեցնել {ինձ} ու միաժամանակ համապատասխանեն անհրաժեշտ հարցասիրու

յդքան պաթետիկ նկարագրել ես, մի անդամ եւս համոզեց {ինձ}, որ պատմությունն առանց աշխարհագրության դժվար հաս

րի հետ նույնպես հասան իմ ձեռքը, եւ որ ամենից շատ {ինձ} ուրախացրեց՝ Ֆոշեի գիրքն էր, որի ներածությունը ե

ջարկած ձկան համար, միայն խնդրում եմ, մի՛ բերի, {ինձ} ոչինչ հարկավոր չէ: Ծխախոտ ես գնում եմ այնտեղից,

տարբերություն չկա՝ ես եմ գնում, թե ուղարկում են {ինձ}, բացի նրանից, որ առաջին դեպքում ծխախոտն ավելի շ

կված չէ շուտով տեսնվել, ապա մի՛ մոռանար հաղորդել {ինձ} ձեր հետապնդումների արդյունքները՝ ռնգեղջյուրի համ

պնդումների արդյունքները՝ ռնգեղջյուրի համար, այդ {ինձ} չափազանց հետաքրքրում է: Քո նամակում, բացի նրանի

նելի: Խոստովանում եմ, որ նման խոսքերը չեն կարող {ինձ} ուրախություն պատճառել եւ վանել իմ բացարձակ միայնո

սնում իրենց նպատակին, քանի որ դրանք սահմանված են {ինձ} մխիթարելու համար: Մինչդեռ ես արդեն սովորել եմ ձե

ինելու եւ սգալու եւ ամեն անգամ չմոռանալու հայտնել {ինձ} այդ մասին, դա ինձ կզվարճացնի: Է՛հ, թողնենք այդ

ամեն անգամ չմոռանալու հայտնել ինձ այդ մասին, դա {ինձ} կզվարճացնի: Է՛հ, թողնենք այդ դատարկ բաները, դր

ունը: Միայն թե չհասկացա՝ ինչի համար է հաղորդում {ինձ} տորոնի լատիներեն անունը, հավանաբար երբեւէ մենք ա

րչությունից թույլտվություն, որպեսզի ես կարողանամ {ինձ} մոտ եղած փողից քեզ ուղարկել. նրանք այնպես էլ, ա

զ ուղարկել. նրանք այնպես էլ, արդեն յոթ ամիս է, {ինձ} մոտ անօգուտ ընկած են: Իմ առողջության վերաբերմ

անիային, եթե իրոք դա ուշադրության արժանի է, ապա {ինձ} համար մի օրինակ ճարիր, հավանաբար, այստեղ Գլազու

արդյոք վճարեցի՞ր: Խնդրում եմ չմոռանաս այդ մասին {ինձ} գրել: Ինձ տանջում է այն միտքը, որ դու այստեղ,

րեցի՞ր: Խնդրում եմ չմոռանաս այդ մասին ինձ գրել: {Ինձ} տանջում է այն միտքը, որ դու այստեղ, օտարության

սիրած երգը՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես, դու {ինձ} ասում էիր, թե Ռ. Պատկանյանը ցանկանում է ինչ որ

ությանը, որ ես կարդացել եմ, եւ որի մեջ, ինչպես {ինձ} թվում է, հեղինակը լիովին շարադրել է իր հայացքն Ա

հայտել պատմական այն պատճառները, որոնք ստիպում են {ինձ} լրիվ չընդունել հեղինակի կարծիքը: Անգլիացիների ես

ւթյան: Ես այն ուշադրությամբ կկարդամ, եւ եթե {ինձ} հաջողվի, երբեւէ նրա մասին ձեզ հետ մանրամասն կխոս

ի նորություն չգիտեմ, որ ձեզ հաղորղակից դարձնեմ. {ինձ} համար այսօրը երեկվա կրկնությունն է, իսկ վաղը՝ ա

րցդ հավիտենության գիրկն է սուզվել: Դե, ժամ է {ինձ} հանգստանալու, ավելին գրելու տեղ էլ չկա, եւ, պի

Ամբողջովին քոնը Միշել Հ. Գ. Ուղարկիր {ինձ} Ա. Բուտկովսկու " Весталки "-ն, ես դրանց մասին մ

է իմ հիվանդությամբ եւ դրա հետեւանքով պատվիրում է {ինձ} զանազան փրկարար միջոցներ - դա իսկական բարեկամի ու

, օրինակ, քսան տարին: Անանիան ցույց է տալիս {ինձ} հրեաների մասին հոդվածը այն պատճառով, որ այնտեղ ե

երին եւ իմ կողմից շնորհակալություն մատուցիր նրանց {ինձ} հիշելու համար: Արդ, ցտեսություն, սեղմում եմ ձե

պատճենները: Բայց ի՞նչ նպատակով են այդ պատճեններն {ինձ} ուղարկված: Քո նամակում դու համառորեն լռում ես այ

րում եք, որ " ռնգեղջյուրի վիճակի մասին կհաղորդեք {ինձ} տեսակցության ժամանակ, կգրեք մոտ օրերս"։ Սպասել

ավելի պարզ խոսքերով շարադրված նամակիդ, ես առայժմ {ինձ} մոտ եմ թողնում հիշյալ պատճենները եւ անցնում եմ նա

տ շնորհակալություն, միայն թե Շլոսսերն ուղարկեցեք {ինձ} ո՛չ թե աշխարհի ստեղծագործությունից, այլ հռոմեակա

Եգիպտոսի մասին հոդվածներում անդադար մատնանշում է {ինձ} Տոբոզոն: Դրա հետ միասին " Եվրոպա " հոդվածում ամե

ի համար: Ինչ վերաբերում է հայերի համակրությանը՝ {ինձ} մնում է միայն նրանց շնորհակալություն հայտնել. այ

ին, հայտնեցեք նրան իմ անկեղծ հարգանքը: Երեւի նա {ինձ} կների, որ ես այն ժամանակ չկարողացա նրա մոտ լինել

ռով եւ աններելի անփութության հետեւանքով: Վերջերս {ինձ} ասացին, որ պ. Նորովը, Ա. Ս., նախկին մինիստր

ի ամենահին հունական մի ձեռագիր, միայն չկարողացան {ինձ} ասել, թե ո՛ր դարին է վերաբերում. թերեւս այդ մաս

նալներում, թերեւս այդ մասին պ. Ֆիրկովիչը գիտե: {Ինձ} համար շատ հետաքրքրական է այդ մասին որքան կարելի է

, ապա թող ինձնից նրանց շնորհակալություն հայտնի՝ {ինձ} ուղարկած ողջույնի համար: Նրանցից առաջինին ցանկան

ն: Շնորհակալ եմ բոլոր նրանց, ովքեր ողջունում են {ինձ}: Նրանց թվարկումը քո նամակում շարժեց իմ ժպիտը. դ

տասխանը, որ դու, հավանորեն, կստանաս վաղը: {Ինձ} հաղորդած քո բոլոր տեղեկությունների համար շատ եւ շ

շնորհակալ եմ. մի քանի անգամ կարդացի նամակդ, որ {ինձ} մեծ բավականություն պատճառեց: Այնուհետեւ, մեր տե

ռեց: Այնուհետեւ, մեր տեսակցության հարցի ընթացքն {ինձ} հույս ներշնչեց, որ շուտով կրկին կգրկեմ ձեզ եւ կլ

ենդանի ձայնը: Կարդալով " История цивилизации "-ն {ինձ} ուղարկելու մտադրությանդ մասին՝ վերնագրից սիրտս ք

եսակետից: Դրանք (այդ գրքերը) շատ բան չեն տալիս {ինձ}, բայց գիտության մեջ չպետք է արհամարհել եւ շատ քի

ապա նորից Ֆոշեն: Մակոլեյն, իր մշտական հումորով {ինձ} մեծ հաճույք է պատճառում: Գերվինուսն առայժմ լուրջ

համար, Հուսով եմ, որ առաջիկայում էլ իր հումորից {ինձ} չի զրկի: Ալաջալյանի վերաբերմունքն Ուստիմովիչի գո

Ուստիմովիչի գործում ոչ միայն գովելի չէ, այլեւ, {ինձ} թվում է, արժանի է ամենայն պարսավանքի: Իր մտածող

հկանացուներին, եւ նրա վարմունքի մասին քո պատմածն {ինձ} չզարմացրեց: Անանյանների մոտ նա յուրայինների շրջա

բոր, ինչպես ասում է Անանիան՝ փողոցում: Վայ {ինձ}, եթե Անանիան Մոսկվա կմեկնի նախքան իմ պատմության

այն շրջանից, ուր մի ժամանակ ապրել եմ, թե չէ ես {ինձ} կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ինչպես ասում էր Ամ

ջանալն այստեղ մնար, բայց ոչի՛նչ, ես այդ էգոիզմն {ինձ} թույլ կտայի, եթե միայն նրա պայմանները ներեին. ե

նչ տպավորություն թողեց այն: Եթե գիտես՝ հաղորդիր {ինձ}: Հուսով եմ, որ դու տնեցոց հաճախ ես գրում եւ հետ

երիս եւ ծանոթներիս: Հովհաննեսը, հավանաբար, {ինձ} համար պատրաստում է երաժշտական մի սյուրպրիզ, երբ

մ եմ ձանձրույթից, իսկ պատասխանը հաճույք կպատճառի {ինձ}: 80. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 2 марта, 1963

նկած են: Այժմ վերադարձնում եմ Ֆոշեն: Այսպիսով, {ինձ} մոտ մնում է այն, ինչ ուղարկել եք փետրվարի 28-ին

ղբոր պարտքը զարմանալի բարեխղճությամբ կատարելու եւ {ինձ} զանազան տեղեկություններ հաղորդելու համար, որոնցի

ածանի " եւ " Մասյաց աղավնու " պաթոլոգիական վիճակն {ինձ} զարմացնում է. ասենք մյուս ամսագրերը ձախողվեցին գ

դերիս գրգռումը հանգստացնեմ եւ դրանով զինաթափ անեմ {ինձ} մշտապես տհաճություն պատճառող ստոր լորձաթաղանթը:

ը, մեկ այս մեկ այլ մասում, վերջնականապես կսպանե {ինձ}: Իմ առօրյա կյանքի միանգամայն պրոզայիկ վիճակի

վերաբերում է Բոքլին, ապա խոստովանում եմ, որ նա {ինձ} վախեցնում է ո՛չ միայն ծավալով, այլեւ տեսակարար կ

սսերը չկա (Հռոմեական պատմությունից սկսած), ապա {ինձ} ուղարկեցեք նրա 18-րդ դարի պատմությունը, որ արդեն

ւմ տեսակցության տեղը չեմ գա, եթե դուք կգաք առանց {ինձ} համար կաշառք բերելու, առանց սիգարի: Կրեյցբերգը

, ես մի գազան էլ չարժեմ, որ ամեն անգամ ուզում եք {ինձ} ձրի տեսնել: Ես ինքս կուղարկեի գնելու, բայց աստվ

Եղբորս թախիծը շատ բնական է. ցավում եմ, որ նա {ինձ} համար տառապում է. մի անգամ եւս կարդալով նամակդ,

շում է, ու մեր համատեղ կյանքի այդ հիմար միջադեպն {ինձ} ստիպեց ծիծաղել խելագարի նման: Շնորհավորում եմ

կություն ստանաս, ապա, հավատացած եմ, չես մոռանա {ինձ} հաղորդել: Առայժմ չեմ կարող ավելի ծավալել այս նամ

մ տեսնում, բայց այստեղ, այնուամենայնիվ, կարծես {ինձ} մոտիկ է, եւ, ինչպես ինքն է քո նամակում ասում,

, թե չէ շունը կսատկի: Այս նամակն այսօր կպահեմ {ինձ} մոտ, կարելի է երեկոյան ժամը 10-ին քեզանից կստանա

ունին: Շնորհակալություն [Մարիա Նիկոլաեւնային] {ինձ} հիշելու եւ իր անկեղծ զգացմունքների համար. սեղմու

ունեմ, որ դու ամեն ինչ ճշտորեն կհաղորդես, որով {ինձ} շատ ու շատ պարտավորեցրած կլինես: Ես չգիտեմ,

պարոնայք միսիոներները, նա անպայման կխաբվի, բայց {ինձ} չեն մոլորեցնի ո՛չ որեւէ Բարտոլդ, ո՛չ ինքը միսիան

նից եւ դատավարությունից: Այդ խաբեբաներից մեկն {ինձ} հանդիպեց շոգենավի վրա՝ Զմյուռնիայի եւ Կոստանդնու

րտասվելով, այդ անզգամից պաշտպանվելու համար դիմեց {ինձ}: Ես դուրս եկա տախտակամածը, իսկ միսիոները, բոլո

ովիչը: Երբ ես Ռուսաստան եկա, նա Եգիպտոսում էր: {Ինձ} հանձնարարված էր Մելքոն Գասպարիչի միջոցով նրան հան

ադրել նոր լեզվի համեմատական քերականությունը՝ ըստ {ինձ} հայտնի տվյալների, զանազան վայրերի, ուր կան հայե

ոնավոր հայերը ծարավի են դրան: Այդ առաջարկությամբ {ինձ} հաճախ էին դիմում, բայց ես այն ժամանակ հնար չունե

արդյունքի չենք հասնի: Չգիտեմ, կհաջողվի՞ արդյոք {ինձ} շուտով այդ ծրագիրն իրականացնելու հնարավորություն

յն չմեռնեմ: Այսպիսով, առաջին զբաղմունքը, որ {ինձ} սպասում է ազատվելուցս հետո՝ հիշյալ աշխատանքն է:

տեղ չեմ գրի, բացի, իհարկե, քննադատությունից եւ {ինձ} վրա եղած հարձակումների պատասխաններից, որոնց ես դ

վ այն բարբառով, որով խոսում են Վրաստանի հայերը: {Ինձ} անհրաժեշտ են բնորոշ բարբառներ եւ ոչ թե լեզուների

ւ այժմ հասկացար, թե ի՛նչ եմ խնդրել ես: Չափազանց {ինձ} կուրախացներ, եթե դու ինձ համար ձեռք բերեիր " Սոս

եմ խնդրել ես: Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթե դու {ինձ} համար ձեռք բերեիր " Սոս եւ Վարդիթերը " եւ " Վերք

աղաչում եմ՝ խնդրեցեք եւ ուղարկեցեք: Բացի այդ, {ինձ} էլի հարկավոր են մի քանի գրքեր եւ բառարաններ, բայ

, թերեւս քեզ հաջողվի երաշխավորությամբ դուրս բերել {ինձ} բանտից. այն ժամանակ կարելի է անհամեմատ ավելի լավ

լության հեղեղում: Ակներեւ է, որ այս խոսքերով ես {ինձ} էլ եմ մեղադրում եւ ոչ թե միայն ուրիշներին, եւ այ

անից հաղորդած լուրը, թե մերոնք բոլորն առողջ են՝ {ինձ} ուրախացրեց. ես այն ժամանակ մոռացա հարցնել հեռագր

ւ հետ, որի մասին նամակումդ ոչինչ չի ասվում։ Դու {ինձ} խոստացար պաքսիմատ (սուխարի) ինչո՞ւ դրանք գինու

եմ սիրելի Անանիայից ստացած տեղեկություններին: {Ինձ} համար շատ հետաքրքրական կլինի մի օր կարդալ " Կռուն

բայց ես ճգնաժամ ապրեցի, եւ իմ աչքերը բացվեցին: {Ինձ} համար այժմ կարեւորություն չունի, թե ո՛ր բարբառով

hաստատություններին եւ ամսագրերի ամբողջ բանակին: {Ինձ} այնքան անհրաժեշտ չէ տեսնել, որ ինձ հետ խոսող մար

ողջ բանակին: Ինձ այնքան անհրաժեշտ չէ տեսնել, որ {ինձ} հետ խոսող մարդը խոսեր ինձ նման. խնդիրը բացառապես

նհրաժեշտ չէ տեսնել, որ ինձ հետ խոսող մարդը խոսեր {ինձ} նման. խնդիրը բացառապես այն է, որ նա հասկանա ինձ

ինձ նման. խնդիրը բացառապես այն է, որ նա հասկանա {ինձ}: Հասկանալն առաջին քայլն է, ինչ որ ներկա սերունդ

վրա, այնինչ ես ներկայի կարիքն եմ զգում: Դատելով {ինձ} ծանոթ պատմական տվյալներից, հիշյալ արխիվում կարող

, թե ես ինչ ուղղություն եմ բռնել: Ոչ մի կերպ ես {ինձ} վրա պատասխանատվություն չեմ վերցնում հարցին այնպես

համոզել այդ ուղղության անհրաժեշտության մեջ, այդ {ինձ} բավական է: Ես, որպես առանձին վերցրած միավոր, մ

մ Բոքլին: Ես նրանից սովորեցի: Բայց այդ նյութերն {ինձ} մոտ դեռեւս բաժան-բաժան են, որովհետեւ գրում եմ յո

ռ կմտնի՞ արդյոք համալսարան: Նա վաղուց է խոստացել {ինձ} իր լուսանկարը (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն եւ հոր

ակալությունս հայտնել Մարիա Աֆանասեւնային, եթե նա {ինձ} տեսության գա, ինչպես ասում էր Լազար Իլիչը:

չորեքշաբթի էլ կգաս, եթե պ. Եղյանցը ցանկանում է {ինձ} տեսնել, ապա, հավանորեն, հնարավորություն կգտնի

աձգելու իր այցելությունը հայր վարդապետին եւ գալու {ինձ} մոտ (ես գիտեմ, նա իրոք պատրաստվում է հինգշաբթի

ջույնս եւ ասա (իհարկե նամակում), քանի որ նա էլ {ինձ} նման համակրում է խեղճ Գրիգոր Ալաջալյանին, ապա հն

էց"։ Իսկ եթե նրան այդ գործը հաջողվի, ապա նա {ինձ} մեծագույն ծառայություն մատուցած կլինի, դեռ չեմ ա

" բարեկամ պ. Նազարյանցի հետ, եւ որ նա խոստացավ {ինձ} համար ճարել Ֆեդենկայի լուսանկարը: Ողջունեցեք

անխոնջ ջանքերի այդպիսի հսկայական հաջողությունը: {Ինձ} թվում է, որ նա գիշեր ու ցերեկ կենդանաբանական այգ

իսկ մենք կոչված ենք աշխատելու: Ինչ վերաբերում է {ինձ}, ես առայժմ աշխատում եմ քերականության վրա, մի վե

չ պակաս " թույլ " են, ուստի եւ խնդրում եմ ազատել {ինձ} նրանցից: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր ծանոթներիս

րազանցություն պ. պարետի շնորհիվ մինչեւ ժամը 11-ն {ինձ} իմաց են տալիս առաջիկա տեսակցության մասին եւ ես,

ում եղավ. ահա մոտ մի ամիս է, ինչ ձախ թիակիս տակ {ինձ} տանջում է անիծված ռեւմատիզմը, թեեւ այժմ բավական

նրա կացության մասին, եւ կարգին ու մանրամասն գրիր {ինձ}: Իմ պարապմունքների վերաբերյալ ահա ինչ կասեմ ք

, ուր եւ խարիսխ պիտի ձգեմ, որովհետեւ այս դեպքում {ինձ} հարկավոր կլինեն համարյա այն բոլոր գրքերը, որ մեր

ց: Ինչպես տեսնում եմ, եթե միայն երբեւիցե հաջողի {ինձ} գլուխ բերել որոշած ծրագիրը, այս ամբողջ աշխատությ

ե կարելի է, վերցնես մի օրինակ նրանից եւ ուղարկես {ինձ}: Ի՞նչ է, տալիս են նրան սաղմնաբանության ամբիոնը

դրում եմ, հնարավորության սահմաններում հաճախ գրես {ինձ}, մանավանդ, եղբայր, տառապում եմ ձանձրույթից, գ

ն նորին գերազանցության Ս. Գ. Սուլթան-Շահին նա - {ինձ} ուղարկեց Բոկը՝ " Առո՛ղջ եղեք"։ Բոկը շատ խնդիրն

Այդ պատճառով խնդրում եմ, որ դու երկուշաբթի բերես {ինձ} նույն տեսակի մի ծխափող, միայն թե առանց օղակի: Վ

ք որոշել Նախիջեւանի ձկնորսության տարեկան արժեքը: {Ինձ} թվում է, որ այդ այնքան էլ մեծ չէ, թեեւ Ռոստովի

համեմատ պահպանում է աշխատանքի պահանջի շուկան: {Ինձ} համար շատ հետաքրքրական կլիներ իմանալ մանուֆակտուր

" Северная пчела "-ի պ. թղթակիցը։ Գուցե Անանիան {ինձ} կօգնի այդ գործում: Նախիջեւանի ցորենի, առհասա

ի ֆինանսական սիստեմում: Երկուշաբթի անձամբ բեր {ինձ} [1 բառ անընթ. ]: Ինձ հարկավոր է այնտեղից տեղեկան

: Երկուշաբթի անձամբ բեր ինձ [1 բառ անընթ. ]: {Ինձ} հարկավոր է այնտեղից տեղեկանքներ քաղել մի քանի բան

, որովհետեւ իմ անիծյալ հիվանդության հետեւանքով, {ինձ} համար շատ դժվար է աշխատելը: Տանից ստացված լո

ար շատ դժվար է աշխատելը: Տանից ստացված լուրն {ինձ} շատ ուրախացրեց: Կարպ Մակարովիչը երեւի արդեն եկել

ակներին վերաբերող գործին: Սիրելի եղբայր, դու {ինձ} գրում ես, որ քեզ մոտ է եղել ավագերեց հայր Մատթեո

վով գրած նամակդ: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել ես {ինձ} երեքշաբթի, ես նույն օրն էլ վերադարձրի պ. պարետի

իաժամանակ ետ կվերցնես այդ գրքերը, բայց քո նամակն {ինձ} համոզեց, որ դու չես եղել պ. պարետի մոտ: Սույն

տացիր գրքերը եւ հենց շաբաթ օրը նամակիդ հետ միասին {ինձ} հասցրու այն գրքերը, որոնց մասին ես գրել եմ քեզ 1

անիծված լյարդի մեծանալուց առաջացած կողքիս ցավը, {ինձ} զրկում են պարապելու հաճույքից: Դժվարությամբ եմ ն

ավին " ավելի լավը " չի երեւում: Չար ժամին է կպել {ինձ} լյարդիս հիվանդությունը: Հեռանկարը թվում է ինձ շա

ել ինձ լյարդիս հիվանդությունը: Հեռանկարը թվում է {ինձ} շատ մռայլ: Իմ բանտարկության վերջն էլ չի երեւում

մռայլ: Իմ բանտարկության վերջն էլ չի երեւում: {Ինձ} հայտնած բոլոր լուրերի համար շատ շնորհակալ եմ: Հո

այդ, քանի օդընտելացման ընկերությունը չի ընձեռնել {ինձ} բարոյական միջոցներ: Դու լավ գիտես, որ ինձ, իսկ

եռնել ինձ բարոյական միջոցներ: Դու լավ գիտես, որ {ինձ}, իսկապես, ոչինչ հարկավոր չէ - ո՛չ նյութական, ո

թական, ո՛չ էլ բարոյական վարձատրություն, բայց ես {ինձ} համար չեմ հոգս քաշում, այլ ուրիշների: Դու հասկա

սա: Իսկ եթե ընկերությունը համաձայնի օժանդակել {ինձ}, ո՛հ, այն ժամանակ այլ բան է, եւ ես խոսք եմ տալ

ում հետ հարկն է եւ համոզես նրանց. ես այդ գործում {ինձ} համար ոչինչ չեմ որոնում եւ ոչնչով չեմ ծանրաբեռնի

Այնինչ ընկերությունը համարձակ կարող է հույս դնել {ինձ} վրա, եթե ունի որեւէ կարիք եւ եթե այդ կարիքը բավա

ան դիրեկտորների հետ եւ իր միսիայի արդյունքի մասին {ինձ} անտեղյակ չի թողնի։ Խոստովանում եմ, որ չեմ կա

ի եղբայր Անանիա, Ղազարոս եղբայրս տեղեկացրել է {ինձ} քո դեկտեմբերի 17-ին գրած նամակի բովանդակության մա

ուրախ եմ եւ ավելի կուրախանամ, երբ գրկեմ քեզ: {Ինձ} շատ հետաքրքրում է Անդրեաս սրբազանի Նախիջեւան գալը

, բայց չպետք է վհատիլ. սպասենք մինչեւ վերջը: {Ինձ} ամենից ավելի տանջում է մեր զառամած ծնողների դրութ

ւմս անվերջ բան չկա, եթե դա այդպես է, ապա ուրեմն {ինձ} այժմ հալածող դժբախտությունը նույնպես վերջ ունի:

մ. յուրաքանչյուր շաբաթ տեսնվում եմ եղբորս հետ եւ {ինձ} համար պարապում եմ կամ ընթերցանությամբ, կամ թե այ

ցության մասին. խոստովանում եմ, որ դա շատ ծանր է {ինձ} համար: Դժբախտաբար, իմ գործը անշարժ վիճակում

ցությանը նեղություն պատճառել, խնդրելով թույլ տալ {ինձ} Մոսկվայում, ստատսկի սովետնիկ Ստեփանոս Նազարյանցի

ն կողմից տրվելիք նյութական վարձատրությունն է, որ {ինձ} համար բնավ երկրորդական հարց չէ։ Թույլ եմ տալի

ամար բնավ երկրորդական հարց չէ։ Թույլ եմ տալիս {ինձ} խոնարհաբար հուսալու, որ ձերդ գերազանցությունը չի

դ՝ բողոք եղբորս արածի դեմ, առանց իմ գիտության: {Ինձ} համար այդ անհրաժեշտ է, որպեսզի նա չկարծի, թե եղ

ել: Հույս ունիմ, որ վաղը միանգամայն առողջ կզգամ {ինձ}: Ես պահած ունեի Tinctu[ra] Belladonae, բայց մեն

ը շատ գովում էր Լ. Ի. -ն եւ խոստացել էր ուղարկել {ինձ}: Հիշեցրեք նրան եւ երբ շաբաթ օրը գաք, թողեք Գ.

Իմ սիրելի եղբայր Գրիգոր, Նամակներդ հասել են {ինձ}. նրանց բովանդակությունը առաջուց համարյա ես գիտեի

նդակությունը առաջուց համարյա ես գիտեի, որովհետեւ {ինձ} հայտնի է, թե ինչ էր կատարվում մեր տանը. եթե չեմ

զ՝ թողնել նրան հանգիստ, եթե չես ուզում ` գժտվել {ինձ} հետ: Վերջին նամակում դու ինձ գրում էիր իմ ժառ

ուզում ` գժտվել ինձ հետ: Վերջին նամակում դու {ինձ} գրում էիր իմ ժառանգական իրավունքների մասին. շնոր

կալվածագիրը, ինչի՞դ է հարկավոր այդ: Կալվածագիրն {ինձ} մոտ է, եւ ես այն կբերեմ, երբ գամ, իսկ առայժմ ո

ս այն կբերեմ, երբ գամ, իսկ առայժմ ո՛չ քեզ, ո՛չ {ինձ} այն հարկավոր չէ: Սերովբե եղբայրը կմնա. ես նր

ե եղբայրը կմնա. ես նրան խնդրել եմ այդ մասին, նա {ինձ} փոխարինում է. քո կողմից ամենափոքրիկ քայլը կհարկա

արինում է. քո կողմից ամենափոքրիկ քայլը կհարկադրե {ինձ} զինել նրան իմ անունից օրինական հավատարմագրով, որ

լ է քեզ, այնուամենայնիվ ձեռք կբերես այն եւ կլսես {ինձ}, իսկ եթե ոչ, թեեւ ինձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ գ

ձեռք կբերես այն եւ կլսես ինձ, իսկ եթե ոչ, թեեւ {ինձ} համար մեծ ցավ է ու վիշտ գրել այս բառերը, բայց եւ

մի մասին: Ասա՛, խնդրեմ, ո՞ւր է քո գլուխը: Դու {ինձ} հարկադրեցիր բողոք գրել նրան. իսկ ես չէի կամենա ո

նաբարելու եւ մեր գաղափարքը ոչնչացնելու նպատակավ: {Ինձ} արգելված է հայոց լեզվով նամակներ գրել, պետք է գր

Ն. Վ. ՄԵԶԵՆՑՈՎԻՆ 1862 թ. հուլիսի 14-ին {ինձ} ձերբակալելիս վերցրած էին իմ բոլոր թղթերը, աշխարհ

գործի մեջ բոլորովին օգտագործված չի եղել, սակայն {ինձ} հայտնեցին, որ իմ բոլոր թղթերն ուղարկված են եղել

ավիրել տեղվույս բժիշկներից մինը եւ խնդրել, որ տա {ինձ} քինա եւ այլն, եւ այլն. ընդունեցի, եւ այս 2-3 օ

վ, դժբախտաբար տեղափոխվում է դեպի Սարատով. ուստի {ինձ} հարկ եղավ ամսույս 15-ից վաղօրոք խնդիր գրել առ գավ

այլ այստեղի եղածներից ամենալավ Վինոգրադով բժիշկը {ինձ} պարզապես ասաց, եւ ես օրե օր մոտենում եմ գերեզման

անին: Հավատացեք, այնպես վատած եմ այժմ, որ ինքս {ինձ} հայելիի մեջ տեսնել վախենում եմ, վկա է աստված. ջ

անախորժությունքը ամենայն քայլափոխ.... Բժիշկը {ինձ} պատվիրում է սաստիկ խաղաղություն հոգվո, բայց թողո

սօր էլ ծանր հիվանդության տիրացած եմ, որ մաշում է {ինձ} առավել քան թե տարի, ուստի եւ բնավ սիրտ չունիմ ձե

նալուն ջանք կանիս, ապա թե ոչ, վնասը ձեզ կլինի, {ինձ} չէ, ինչու, որ դուք առուտուրի մարդ եք: Ինձ համա

նի, ինձ չէ, ինչու, որ դուք առուտուրի մարդ եք: {Ինձ} համար թե որ երկարելու լինի, միեւնույն է գրեթե:

րեթե: Գրում ես, թե անպատճառ միտք ունիս գալու {ինձ} տեսության, շատ շնորհակալ եմ, բայց այս է բանը,

5-ին եւ, եթե մինչեւ այն ժամանակ հրաման դուրս չգա {ինձ} Նախիջեւան գալու, այն ժամանակ հրամեցեք, ինձ այստ

չգա ինձ Նախիջեւան գալու, այն ժամանակ հրամեցեք, {ինձ} այստեղ կգտնեք: Գրում եք, որ գրեմ սրտիս ուզած

ր գրեմ սրտիս ուզածը ու բերեք, շատ շնորհակալ եմ, {ինձ} ոչ մի բան հարկավոր չէ, եւ դուք զուր տեղը անհանգի

ասնիմ եւ խըմըզի ալ կերթամ տեյի, հույս ունիմ, եւ {ինձ} նայող բժիշկն ալ առաջվան պես չի վախնալ. մեկ ամիս

աշխարհական անձին, եւ թէ կարելի է խնդրեմ ներել եւ {ինձ}: Ձերոյն բարձր սրբազնութեան բարեխնամ հայր

ին եւ Նալբանդեանցին, որ ասել չէ կարելի: Հաւատա՛ {ինձ}, այն օրն է ձգել նորանց, որ կարծեմ թէ այդ երկուք

եծ տհաճութեամբ շարունակեց. - Պարո՛ն, ներիր {ինձ} ասել քեզ, որ դու ոչինչ հասկացողութիւն չունիս ուս

յդ բաները քո համար անհասկանալի են, միայն պիտոյ է {ինձ} այսքան ասել քեզ, որ ո՛չ դու եւ ո՛չ քո գիշերասէր

չ այլ բանի պատճառ չէ լինելու, եթէ ոչ հարկադրելու {ինձ}, որ այժմեան Հայոց ազգի դրութիւնը հրատարակեմ բովա

ու փշրել է Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին: Հաւատա՛ {ինձ}, եթէ սոքա արժան համարէին գլուխ դնել, այն ժամանա

մարդ, որ ասէ, թէ այս ինչ մարդ իմ արծաթը կերաւ, {ինձ} զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում ես դո

Այս քաղաքավարի մարդը երեկոյեան ժամանակի խնդրեց {ինձ} եւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու գնանք իւր մօտ

ջ, որպէսզի ընդունէ իմ աշխատութիւնքը, եթէ պատահի {ինձ} ուղարկել: Ես կարդում եմ այստեղ " Մեղու Հայաստանի

ն երբեմն քննութեան տակ ձգել դորա թերթերը, ասացին {ինձ}, թէ անպատշաճ էր ուշադրութիւն դարձուցանել այդպիսի

մարում, Ապրիլի 5-ից: Խնդրեմ շուտով ուղարկել {ինձ} այն երաժշտական նօտերը, որոնց մասին դեռեւս գրել է

իւնը...: Եղբայր, սիրական, պարոն (ներեցէք {ինձ}, որ այսպէս ընտանեբար վարւում եմ ձեր հետ), ե՞րբ

արտութեան, Եւ իմ բոլոր մերձաւորքը Կամէին {ինձ} քարկոծ առնել"։ Եւ, արդարեւ, ճշմարտութիւնը

ցերեւ: " Կեանքիս անցած օրերում, Որքա՞ն մարդ էր {ինձ} սիրում. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ ման

ն սիրողքդ, Որ պատմում ես այժմ մեզ: - " Աստուած {ինձ} սիրտ էր տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականիս շու

անի համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց {ինձ} երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ ման

ծառաս եւ յայտնեց, թէ մի մարդ կամենում էր տեսանել {ինձ} ՝ յաւելացնելով, թէ որովհետեւ առաջին անգամ տեսանո

ելը ծառայիս յայտնելու, հրամայել էր նորան յայտնել {ինձ} իւր ցանկութիւնը: Ինչեւիցէ, հրամայեցի ծառայիս ըն

ձնարանս անձրեւի ջրով, ձեռքերը տրորելով՝ մօտեցաւ {ինձ}, եւ մեր մէջ բացուեցաւ մի այսպիսի խօսակցութիւն՝

ւրը կը դնեմ, որ քո Յիշատակարանդ արեւ չտեսանէ... {Ինձ} Բէգզադէ են ասում: - Թող եւ Շահզադէ լինէիր դո

րդը պէտք է ուրախանայ եւ շնորհակալութիւն մատուցանէ {ինձ}, եթէ արժանացել էր մի երկու թերթ տեղ ստանալու Յիշ

ը փառաւորեմ քո անունը Յիշատակարանիս մէջ, հաւատա՛ {ինձ}, Պարսից Շահի հրովարտակի նման ոսկի տառերով կը գրե

իեւնոյն ընտանիքի մէջ որոշել իմ եւ քոն: Դու լսի՛ր {ինձ}, Պ. Բէգզադէ, եթէ ունիս կարողութիւն, արի գործ

ան կը չքացնեմ՝ քո Յիշատակարանդ չքացնելու համար. {ինձ} Բէգզադէ են ասում... - Եթէ այդպէս է, եթէ բար

ւցանելու համար, թէ դու ոչինչ վնաս չէիր կարող տալ {ինձ} քո արծաթովը, անպատճառ կ'ընկնես Յիշատակարանիս մէջ

ս Յիշատակարանիս մէջ: - Մեծ մեծ մի՛ խօսիր... {Ինձ} Բէգզադէ են ասում... - Ասացի քեզ միանգամ, թէ

- Ասացի քեզ միանգամ, թէ կամիս Շահզադէ ասեն, {ինձ} ինչ փոյթ: Իմ Յիշատակարանիս ընթերցող երկու հարիւր

կաս խօսելու համար, վատ չէր լինելու, եթէ թողուիր {ինձ} միայն: - Ի՛նչ է ասում այս մարդը։ Է՜յ, բարկ

խենում քեզանից, ես դեռ երազս պիտի պատմեմ քեզ... {Ինձ} Բէգզադէ են ասում... Լաւ նայիր, հա՛... - Գլ

անակը յետ է գնացել քանի հազար տարիներով։ Թւում է {ինձ}, թէ գտանւում եմ Յունաստանի մէջ... Մի սարի վերայ

մ Յունաստանի մէջ... Մի սարի վերայ... Յետոյ ինքս {ինձ} գտայ յունական աստուածների Ոլիմպոսի վերայ: Մի փոք

հրապարակով քո դուստրը, որ մահու չափ հալածում էր {ինձ}: Ես գործ դրեցի այն բոլոր շնորհքը, որ, քո ուղեղ

տաց աստուածների հայրը. - հանդէս եկ եւ համար տուր {ինձ}, ո՞վ է այդ մարդը, եւ ի՞նչ ես գրել դորա ճակատի վ

ց երկինքը, եւ ես, այս դղրդիւնից զարթելով, գտայ {ինձ} մահճիս մէջ հանգստացած. կայծակը ջարդել էր այն մեծ

: Այսպիսի բաներ տեսանել կամ լսել շատ ցաւելի է {ինձ}. արդեօք կը տա՞յ Աստուած մի օր, որ ես իմ սիրական

այդ ոտանաւորի հեղինակը։ Եթէ այդ պարոնը հնար տար {ինձ}, ես նորան կ'ուղարկէի մի նամակ, որ հօրեղբօրիցս ծ

ամի կամ համախոհի բերանից: Մի Հայ, որ չէր սիրում {ինձ}, իմ անձնաւորութիւնը, չկամի ընդունել եւ իմ բերան

թեան մասին անհոգութենից, պիտի գերեզման իջուցանեն {ինձ}: Թո՛ղ այսօր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի վերայ,

վ, ուրախադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, որ գալու էր {ինձ} ՝ իմ Արարչի ատեանը տանելու համար: Այստեղ, շ

եան զաւակը, ծիծաղելու էր իմ վերայ, ծաղր առնելու {ինձ}, եւ, դեռեւս մի կարեկցութիւն ցոյց տալով, ասելու

անշիջանելի կրակ, ինչո՞ւ այդպէս անգթաբար պատժեցիր {ինձ} ` բորբոքելով այդ կրակը, մինչ նա, փոխանակ ջերմաց

, խորովելու էր իմ ներսը: Նախախնամութիւն, խնայէ՛ {ինձ}... Նախախնամութիւն, խնայէ՛ իմ սիրական ազգին. Նա

ութիւնը, ուրեմն եւ երկբայութիւն չկայ նորա՝ դէպի {ինձ} բարեկամութեան մասին, իսկ եթէ չէ հասկանալու եւ առ

շմարտութիւն էր քարոզում եւ այնուհետեւ դառնալու էր {ինձ} թշնամի, այդ եւս իմ փոյթը չէ. պատճառ, այն փառք

ղախոհութեան: Իմ համար միեւնոյն է մի յիմար մարդու {ինձ} պատուելը կամ անպատուելը, որովհետեւ նա յիմար է,

ամ անպատուելը, որովհետեւ նա յիմար է, եւ ամօթ էր {ինձ} ՝ սպասել նորա դատաստանին: Սորան եւ նորան սու

ունքին, որ շատ մարդ մեր ազգից կարող էր առաջարկել {ինձ}: Այն շարժառիթը, որ ստիպում է սուտ ազգասէրնե

մէջ շատ միօրինակ է եւ միայն մխիթարութիւն մնացել է {ինձ} մատենագրութիւնը։ Ես շատ ուրախանում եմ, եթէ մի ն

կամներից նամակ եւ ծանօթութիւնք, որ, զբաղեցնելով {ինձ}, կարող էին ցրուել իմ տխրութեան ամպերը: Բայց

ՈՒԷԼ, Քո երկարաժամանակեայ լռութիւնը կարող էր {ինձ} առիթ տալ մտածելու, թէ տկարացած էիր, եթէ մեր " Հ

ասուցանել " Հիւսիսափայլի " հրատարակողին: Հաւատա՛ {ինձ}, այնքան սիրել եմ Պ. Իսահակեանցին, որ երեկի առա

մանակը շոգենաւի վերայ պարապած էի նկատողութեամբք. {ինձ} պիտոյ էր մի շաբաթով Անափա գնալ: A propos. մտքո՞

կարծես թէ գտանք մեր սրտի ազգականը: Նա պատմեց {ինձ}, որ Մարիենբադի քո տանուտիրոջ Սոֆիա դուստրը, որ

մ յօդուածը, փոխանակ շնորհակալութիւն մատուցանելու {ինձ}, որ, յանձն առնելով կարդալ նորա գրածը " Մեղուի "

նորա գոչիւնը: Ես խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ {ինձ} ազգի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը։ Պատասխա

, ուրիշները միլիոններ հաւատում են միմեանց, դուք {ինձ} մի չոր ապացոյց չէ՞ք հաւատում... " Մեղուն " ձեզ ե

չշինելու համար: Պ. Իսահակեանցը թոյլ է տալիս {ինձ} Անգլիա գնալ, հարուստ ընկերութենների անդամ դառնալ

ներով ասպարէզ է մտանում, թէեւ Հայաստանը չէ տուել {ինձ} կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն, բայց իրաւունք ունի

եւ իշխանների բարեկամութիւնը կամ թշնամութիւնը դէպի {ինձ}. ոչինչ յարակցութիւն չունիմ նոցա հետ, եւ եթէ ինք

րոն Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ նկարագրութենից, եւ թէ {ինձ} եւս դժբաղդաբար տեսանում է այն կասկածաւոր մարդերի

ետոյ կորուստ չունի, որի՞ն հաւատանք: Խեղճ մարդ. {ինձ} աբեղայ է կարծում, որովհետեւ անտեղի մէջ բերելով Ա

եւ այն պարոնի խնդրած դպրոցները նոյնպէս ցանկալի են {ինձ}, որպէս եւ ամենայն ճշմարիտ ազգասիրի: Իսկ Թիֆլիզի

ի մարդ է Պ. Իսահակեանցը, մեծ շնորհ է ցոյց տալիս {ինձ} ՝ " առանց դիտողութեան թողնելով իմ անվերջանալի վէճ

2. 600 տարու փոքրիկ եւ աննշան սխալը, հրաւիրում է {ինձ} կարդալ " Հիւսիսափայլի " 4 ամսատետրակի 338 երեսը,

, 1858, Պօլտաւա: Պարոն ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ, {Ինձ} վաղուց յայտնի է, որ Յիշատակարան ես գրում եւ կը ց

էիր, որ ենթարկուել ես այդպիսի փոփոխութեան: {Ինձ} պատասխանում է. - Ես անհաւատ մարդերի հետ գոր

ցի մէջ: - Արի քո հետ խօսիր, ի՞նչ մարդ ես, {ինձ} եւ այդ աստղը մի շինեցիր. խղճմտանք չունի՞ս, Աստո

ձեզ, որ իմ կեանքը սկսած այն օրից, երբ յիշում եմ {ինձ}, մինչեւ ներկայ րոպէս գտանւում է միօրինակ տխրութե

ներկայ րոպէս գտանւում է միօրինակ տխրութեան մէջ: {Ինձ} ո՛չ մի բան չէ կարող ուրախութիւն պատճառել, բացի ն

ութեան վերայ: Այս պատճառով, որպէս իմ մասնաւոր, {ինձ} միայն վերաբերելի վիշտը չէ կարող աւերել այն ուրախո

ես, նոցանից մինչեւ քսանը նոյնպէս ուրախացուցել են {ինձ}, ինչպէս այժմ շատ մարդերի, բայց այս վերջին տասն

ւրախութեան, որ անշիջանելի կը մնայ եւ լոյս կը տայ {ինձ} մինչեւ անգամ եւ այն խաւար օթեւանի մէջ, ուր Նախախ

ց զզուելու եւ յետ քարշուելու: Անցեալները գրում է {ինձ} մի այսպիսի նամակ. " Պարոն Կոմս Էմմանուէլ,

ա. պատճառ, ո՛չ մի անբաղդութիւն չէր պատահել, որ {ինձ} վիշտ պատճառելով կարողանար ուրախացնել այդ մարդկայի

ւլի-Շամամա։ Եւ այսպէս, գալով իմ մօտ, պատմում է {ինձ} Գուլի-Շամաման, թէ Պ. Բէգզադէն, անչափ ուրախացել

ախացել է՝ լսելով, իբր թէ հօրեղբայրս պատուիրել է {ինձ} ներս չբերել Յիշատակարանիս մէջ Պ. Բէգզադէն կամ նո

: Այդ իրողութիւնը, ահա, Պ. Բէգզադէն համարել է {ինձ} մի մեծ վատաբաղդութիւն, իսկ իւր համար մի ծայրացեա

նկութիւն: Այսքան պիտի իմանալ, որ հօրեղբայրս {ինձ} ոչինչ չէ ասել, որովհետեւ երբէք չեմ ներգործել նոր

դանի մնալ գորգերի վերայ, թո՛ղ թէ անհանգիստ առնել {ինձ} իւրեանց եղջերային դարանակալ խայթոցներով... Բ

կան բեմի վերայ: Ձեզ յայտնի կը լինի Պ. Շահբէգի՝ {ինձ} գրած նամակից, որ ես շատ սիրում եմ այդ ողբերգութի

- Ի՛նչ լաւ պատահեց քո՝ իմ մօտ գալը: Բէգզադէի {ինձ} նամակ գրելը, իսկ իմ՝ նորա ազգաբանութիւնը իմանալ

ռ-Քաթիպայից (Ս. -Պետերբուրգից), որ մեղադրում է {ինձ}, թէ ինչո՛ւ համար նորա ուղարկած մի ոտանաւորը չէ ը

որ ոտանաւորքը, որ վերոյիշեալ նամակով ուղարկել էր {ինձ} ։ Աւելի ոչինչ չեմ կարող առնել. իմ ձեռքում ոչինչ

խատեն այնպիսի բան ուղարկել, որ ե՛ւ իւրեանց, ե՛ւ {ինձ}, ե՛ւ պատուելի ընթերցողներին ժամանակի զուր կորուս

կը բերէ իմ մօտ կամ ո՛ր բարեկամս կը շտապէ մխիթարել {ինձ} իւր նամակով: Բարեկամ շատ ունիմ, որոնք միշտ

վ: Բարեկամ շատ ունիմ, որոնք միշտ պատրաստ են {ինձ} նամակ գրել, եթէ ես եւս յանձն առնում նոյնպէս նոցա

լ Աստուած կեանք տայ Պ. Շահբէգին, որ չէ մոռանում {ինձ}: Երեք ամիս է՝ ոչինչ լուր չունէի նորանից, երէկ

Աստուծոյ ", - ասում է առածը. սորա ճշմարտութիւնը {ինձ} եւս պատահեցաւ փորձել, ինչպէս շատերը փորձել են:

ս խորհրդի վերայ էի, չգիտեմ՝ ի՛նչ չար հոգի դրդեց {ինձ} դուրս գալ Րեդուտկալէից դէպի Կովկասու սարերը... Ի

է իմ կողմից ամենայն որեւիցէ ընդդիմութիւն կարո՛ղ է {ինձ} մահ պատրաստել, իսկոյն, զինաթափ լինելով, անձնատ

րդ քո կշռով ոսկի տալու լինէր մեզ: - Ուրեմն, {ինձ} պիտի տանէ՞ք... - Դէպուղիղ Շամիլի մօտ, - խօս

էր մութը լոյսից, մտանք Շամիլի աթոռանիստ քաղաքը: {Ինձ} հանգստացուցին Լեզգիները մի գոմի մէջ. փոխանակ մազ

էմ եւ գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ գոմի դուռին եւ կանչեց {ինձ} Խալիլ նայիբի բարեկամի անունով: Երբ մօտեցայ պատան

գարէի փոխանորդի աչքերը կապանք տեսանէ, յետոյ ասաց {ինձ}, որ հետեւեմ իւրեան: Նա տարաւ ինձ Շամիլի բնա

յետոյ ասաց ինձ, որ հետեւեմ իւրեան: Նա տարաւ {ինձ} Շամիլի բնակութիւնը: Ի՛նչ աւելորդ գլխացաւ պատ

երկու ծերունի նայիբներ: Պատանին, որ առաջնորդեց {ինձ}, ցոյց տուեց աչքով երկու ծերունու մէջտեղը նստած մ

պատասխանեցի ես: - Ինչու՞ համար ներկայացած ես {ինձ}: - Ես չգիտեմ պատճառը, ձեր մարդիկը բռնեցին ի

ձ: - Ես չգիտեմ պատճառը, ձեր մարդիկը բռնեցին {ինձ} ճանապարհի վերայ եւ բերեցին այստեղ: - Ո՞ր տեղ

նս: - Վատաբաղդութեա՞ն, մի՞թէ քո ներկայանալը {ինձ} ՝ մեծ մարգարէի փոխանորդիս, վատաբաղդութի՞ւն է, ե

մ է այդ մեղքը: Ես միշտ վատաբաղդութիւն կը համարեմ {ինձ}, եթէ ո՛րեւիցէ գնով խլուած էր իմ ազատութիւնը: Մե

դապետութիւնը ազատութեան մասին, որ այժմ յայտնեցիք {ինձ}, ես ճանաչում եմ իշխանութեան չարաչար գործադրութիւ

րտի վկայութեամբ ընդունել էի այդ վարդապետութիւնը: {Ինձ} թւում էր այն ժամանակ, թէ դորանից ճշմարիտ, դորան

ի այս խօսքերը բռնակալին՝ մտածելով, եթէ կը վնասէ {ինձ}, գլուխը քարը, թո՛ղ վնասէ. ո՞չ ապաքէն միանգամ պ

ա անհաստատութիւնը կրօնի կամ սրտի վկայութեան մէջ: {Ինձ} ՝ որպէս քրիստոնէի, պարտականութիւն էր ներողապէս ն

խաղաղ քաղաքացիներից մինը լինել վաղուց վիճակել էր {ինձ} Նախախնամութիւնը. այս բոլորը միասին դղրդեցին իմ հ

ւեցին այդ խօսքերը խօսելու: Շամիլը պատասխանեց {ինձ}. - Սուտ չէ՛ քո կարծիքը իմ հայեացքի մասին կր

խօսակցութիւնը, չմօտեցանք բուն խնդրին, որի մասին {ինձ} բերեցին ձեր առաջեւ։ Ես այսքան միայն ասում եմ, ո

գում էք ձեր անձը, ապա ուրեմն առանց ամենայն վնասի {ինձ} պիտոյ է արձակէք դէպի իմ աշխարհը, որովհետեւ ամենա

ուրդներին օգնական, կարող էք, իհարկէ, պատրաստել {ինձ} շատ անախորժութիւնք, բայց այն ժամանակ աշխարհը կը

յս ծերունիների առաջեւ յանդուգն խօսքերով անարգեցիր {ինձ}, բայց ես քո դատաստանը կը յանձնեմ այն աշխարհի կառ

, որին հպատակ ես դու: - Միայն թէ արձակեցէ՛ք {ինձ} այստեղից, այնուհետեւ ինչպէս կամիք, եւ ես անչափ

ս անչափ շնորհակալ կը լինիմ ձեզանից, եթէ առիթ տաք {ինձ} գործ ունենալ իմ աշխարհի կառավարութեան հետ, որ,

ւմ կրթուած լինելով, ունի շատ մեծատուն բարեկամք, {ինձ} արժէ միայն մի նամակ արձակել դէպի Պետերբուրգ, այն

ին, վասն որոյ բարի խորհուրդ տալիս եմ ձեզ արձակել {ինձ} ՝ առանց հրապարակելու մեր խօսակցութիւնը մեր կառավա

Դուք տեսանում էք, որ ձեր ներկայութիւնը խափան չէ {ինձ} ՝ առանց վարագուրելու խօսել ճշմարտութիւնը, բայց ո

տքումս դրել էի, թէ, անտարակոյս, մահը սպասում է {ինձ} Շամիլի շրթունքի տակ: Բայց եւ այստեղ սխալուեց

վերայից եւ դուրս գնաց նայիբների հետ՝ հրամայելով {ինձ} եւս ելանել նորա քամակից: Երբ ոտքս դուրս կոխե

կոխեցի շեմքից, երկու զրահաւորուած մարդիկ բռնեցին {ինձ} եւ դարձեալ տարան եւ փակեցին գոմի մէջ: Այսպէս

իւնը առաջին անգամ փորձական կերպով շօշափելի կացուց {ինձ} արգելական մարդու թշուառութիւնը. ազատութեան արժէք

ւ տեսակ տեսակ մտածողութեններից յետոյ քնեցայ: {Ինձ} թուեցաւ, թէ գտանւում եմ մի գեղեցիկ դաշտում՝ կան

աստակած, հազիւհազ փոխում էր քայլերը։ Նա չնկատեց {ինձ}, որովհետեւ ծառը խափանարկու էր նորան՝ ինձ տեսանե

նկատեց ինձ, որովհետեւ ծառը խափանարկու էր նորան՝ {ինձ} տեսանելու: Թուլութենից համարեա թէ վայր ընկնելով

ի վերայ իւր կնիքը: Հարցասիրութիւնը բռնադատեց {ինձ} մօտենալ այդ մարդուն, նորա մելամաղձոտ կերպարանքի

լամաղձոտ կերպարանքի մէջ գտայ ես մի համակրութիւն: {Ինձ} թուեցաւ, թէ այդ մարդը, շատ վշտերի ենթարկուելով

գիստ չկայ մարդերից, այստեղ եւս չեմ կարող մոռանալ {ինձ} շրջապատող բնութիւնը եւ վեր բարձրանալ մտքով դէպի ք

է կերպարանափոխ լինելով, շատ սառնութեամբ ողջունեց {ինձ}: " Սա ի՞նչ օտարոտի մի մարդ է, - մտածեցի ես, -

ծական կերպարանքը, քո տխուր հայեացքը մօտ քարշեցին {ինձ} քեզ, իսկ թէ ինչ է քո մէջ այն, որ այդպէս ներգործ

ներգործեց իմ վերայ, չեմ կարող հաշիւ ու համար տալ {ինձ}: Մի պարկեշտ ժպիտ խաղաց իմ անծանօթ հանդիպակաց

ցի հիւանդութենից, ոչինչ չկայ: Դու զարմացնում ես {ինձ} ՝ պատմելով, որպէս թէ իմ ներկայութիւնը այդպիսի տպ

դուրս է իմ կազմուածքի միջից: Ցաւը, որ տանջում է {ինձ}, դեռեւս չէ ընկել եւ չէ եւս ընկնելու ոչ մի Պատօլօ

ողբալի ձայնով յառաջ տարաւ իւր պատմութիւնը. - {Ինձ} ասացին այդ խլողքը, թէ մահաբեր կը լինի իմ համար ա

խլողքը, թէ մահաբեր կը լինի իմ համար այդ կտակը, {ինձ} ասացին, թէ ես չեմ կարող հասկանալ նորան ինքս ինձա

լոյսի տակ ցոյց էր տուել Իզիսի երեսը: Ասացին, թէ {ինձ} հարկաւոր է այլ ճար... " Ո՜չ, ո՜չ ", - աղաղակու

յափշտակելով իմ մօտ գտանուած բոլոր արծաթը, տուեց {ինձ} ահա այս կապոցը՝ ասելով, թէ դորա մէջ կարող եմ գտ

կարկատաններով կցկցած պառաւական ձեռագործը տուեցին {ինձ} այն կտակի փոխանակ, որի գրողը եւ հեղինակը էր եւ ա

եր, ասում եմ. - Մեծ երջանկութիւն կը համարեմ {ինձ}, եթէ կարողանամ իմանալ, ովի՞ հետ շնորհել է ինձ բ

մ ինձ, եթէ կարողանամ իմանալ, ովի՞ հետ շնորհել է {ինձ} բաղդը խօսակից լինել: - Ես Հայ եմ, - պատասխա

րդկութիւնը բաւական չէ քո համար, որ կարեկից լինիս {ինձ}, թո՛ղ գոնէ իմ Հայութիւնը շարժէ քո սիրտը եւ հոգին

այդ շղթաների տխուր եւ միօրինակ ձայները զգացուցին {ինձ}, թէ երազում էի տեսել այս վերեւում պատմած բաներս

Նոյն օրը հրաման ստացայ ներկայանալ Շամիլին: {Ինձ} դարձեալ ընդունեց նոյն սենեկի մէջ եւ մի քանի բառ խ

ների հոգաբարձութիւնքը կարողացան այնքան թեթեւացնել {ինձ}, որ հնար ստացայ այս նամակը քեզ գրելու: Ուրի

ւմ եւ խնդրում եմ քո մեծահոգի ներողամտութիւնը, որ {ինձ} եւս ձգես քո մէջ, եւ, առանց վերահասու լինելու իմ

ում ես: - Ի՞նչ պատճառով դու այդպէս սիրում ես {ինձ}, - հարցանում է Յիշատակարանը: - Նորա համար,

ծածկելու նորան: - Այդ ե՞րբ է լինելու: - {Ինձ} չէ տուած գիտենալ ժամը եւ ժամանակը, ինձ տուած է մ

ւ: - Ինձ չէ տուած գիտենալ ժամը եւ ժամանակը, {ինձ} տուած է միայն գուշակել... - Դու մարգարէ՞ ես

գրելի ֆիզիկական թուլութիւնը համարեա՛ թէ զրկել էին {ինձ} կարողութենից գրիչ ձեռք վեր առնուլ: Միւս կողմից բ

ն իմ նուիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՛նչ օգուտ {ինձ} Լոնդոնի հսկայական կերպարանքից, ինչ օգուտ Փարիզի

ցիկ եւ պատուական հոգու տէր մարդերի, որոնք դարձան {ինձ} շատ լաւ ծանօթք, բայց նոքա պարապում էին կամ իւրեա

երի համար, որոնց մասին խօսելու ծարաւը խեղդում էր {ինձ}. խօսք, որ մօտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց

ստոսի յարութիւնը շնորհաւորելուց յետոյ պատմում էիր {ինձ} քո ճանապարհորդութեան տխուր պատճառը, ստացայ ամսու

բանը փակում էր ճանապարհս։ Այժմ քո նամակը յայտնեց {ինձ} հաղորդակցութեան հնարը, եւ դու կարող ես մի քանի ձ

վորութեան չխափանուելու պատճառ բերւում է Սերոբէն։ {Ինձ} թւում է, որ արգոյ հեղինակը խառնափնդորում է բաներ

դրեմ եւրոպական իրաւաբաններից, որ տեղեկութիւն տան {ինձ} մի այսպիսի մարդկային օրէնքի մասին, թէ գիտեն:

սկանալ, թէ ինչ տեղ էր այդ, եւ ահա յիշեցի ցերեկը {ինձ} առաջնորդող սպասաւորի պատմածը: Այդտեղ լինում էին

որով աւանդում էր կտակը համօրէն ազգի օգտի համար: {Ինձ} պատահեցաւ խօսք բանալ պատուելի կառավարչի հետ, թէ

ն Հայոց որդիքը մասնակից լինել Մուրադեան շնորհին, {ինձ} պատասխանեց, թէ այն պատահած անախորժութեններից յետ

րապետը չթողու այս խնդիրը առանց ուշադրութեան: {Ինձ} պատմեցին Փարիզում, թէ Մխիթարեան միաբանութիւնը սո

ասել, եղած է եւ է կամակոր եղբայրատեցութիւն: {Ինձ} շատ յարգելի է Հայր Ղեւոնդի անձը, այս պատճառով եւ

այրը ուրացաւ եւ աղօթքի գոյութիւնը անգամ: Նա ասաց {ինձ}, թէ գուցէ որեւիցէ աղօթք եղած լինի դպրոցում Հ. Ռ

ամի տպարանում սկսուածը շարունակել: Երբ պատահեցաւ {ինձ} հարցանել Պ. Արամից այդպիսի թանգութեան պատճառը,

ւրս թռաւ Իմ մանկական բերանից: - Ազատութի՞ւն, - {ինձ} կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. - Ազատութեա՞ն դու զին

ում է. " Պարո՛ն, թէ նոր է, թէ հին է, ահա քո՝ {ինձ} տուած ապրանքը, ես չեմ կերել, չեմ վատնել, այլ ո

) եւ այնտեղ խօսում է այսպէս. - Մի մարդ, որ {ինձ} յիմար անուանէ, իրաւունք ունի: - Ի՞նչ պատճառ

նշուշտ, կորուսանելու է իւր յարգը նորա աչքում... {Ինձ} հարկաւոր է այդ, ես... դեռեւս կը ծիծաղեմ նոցա եր

անունով չշինէի, նա երբէք կարողանալու չէր վճարել {ինձ} պայմանեալ արծաթը: - Այդ ինչպէ՞ս, - հարցանու

, վաճառելով նորանց, կարողութիւն կը ստանայ վճարել {ինձ} իմ 33. 000 մանէթը՝ օտարներին մնալով 55. 000 մանէ

չկամիս իմ ծառայութիւնը, ուրեմն իմ տեղը ուղարկի՛ր {ինձ}: Այս խօսքերի վերայ Բէգզադէն եւս առաւել բարկանում

գործակատարը, - միեւնոյն է, էգուց կը տամ: Այժմ {ինձ} հարկաւոր է այս չնչին արծաթը այն պատճառով, որ բնա

մանուէլ. Քո վերջին նամակը՝ Փետր. 1/13-ից, {ինձ} աւելի զարմացրեց, քան թէ համոզեց: Դու իմ առաջարկ

համոզեց: Դու իմ առաջարկութենների ընդդէմ գրում ես {ինձ}, թէ անհնար է այժմ գլուխ բերել իմ խնդրած բանը, ա

, որ ծառայում էր տեղական փաշայի մօտ եւ որ պատմեց {ինձ}, թէ Տաճկի կառավարութիւնը Դիւանական կերպով համարո

թէ այս ինչ մարդ է, որ բոլորովին անծանօթ լինելով {ինձ}, արդէն նամակի սկզբիցը վարւում է որպէս մի մօտ բար

: Ես կարծում եմ, որ այս բոլորը իրաւունք են տալիս {ինձ} ընտանեբար վարուիլ Ձեր հետ՝ գրելով միգուցէ երկարա

լիցի, ես մի անհամ մարդ պիտի լինէի, որ սեպհական {ինձ} վերաբերեալ բանի համար անհանգիստ առնէի մի ուրիշ եղ

թիւնը, նոյնպէս եւ քո ցոյց տուածները. եւ սկզբում {ինձ} ցոյց կը տամ Հայոց կողմում, յետոյ փոքր առ փոքր,

. " Այսչափ ժամանակ գործեցիր եւ մշակեցիր իմ հողը, {ինձ} հատուցիր այսքան վարձ, շնորհակալ եմ, այսուհետեւ

հակալ եմ, այսուհետեւ չեմ կարող իմ հողը տալ քեզ. {ինձ} հարկաւոր է։ Մի ուրիշ տեղ ճարիր քո համար"։ Եւ ֆ

նչիւր զէնքով գնացող անհատին այնչափ հող, որչափ որ {ինձ} կամ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատին պիտի բաժին ընկնի

տ եմ ես, քանի որ նիւթական կարօտութիւնը ստիպում է {ինձ}, կամայ ակամայ, մի ուրիշին ստրկանալ, ուրիշին ծա

ը յայտնեմ բացարձակապէս, պիտի զրկեմ ապրուստից ե՛ւ {ինձ}, ե՛ւ իմ ընտանիքս, ծառայ լինելուց դադարելով, եւ

քանի որ իրական անհաւասարութեան հետեւանքը շինում է {ինձ} ազատ-ստրուկ: - Չեմ հասկանում: - Կը հա

հաւասար կրում եմ միայն ծանրութիւնը: Բաժի՛ն տուր {ինձ} քո հողից, մեք մի հայրենիքի որդիք ենք, եղբայր են

ենք: Ինչպէս քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նոյնպէս եւ {ինձ}, ինչպէս դու կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյնպէս կր

այրենիքի բեռը, նոյնպէս կրում եմ ես: Բաժի՛ն տուր {ինձ} քո հողից, այն ժամանակ ես չեմ աշխատելու բռնի. ես

, այն ժամանակ ես չեմ աշխատելու բռնի. ես կը զգամ {ինձ} ազատ, մեր իրաւունքները կը հաւասարուին, եւ ճշգրի

առել, դրամով է գնել իմ հայրս, իմ պապս: - {Ինձ} ի՛նչ փոյթ: Բռնակալութիւնը, որ նոյնն է, թէ աւազ

եւ քո սերունդի ապագան, իսկ ես, որ ոչինչ ունիմ, {ինձ} ապրուստ պէտք չէ՞. իմ ժառանգները եւ իմ սերունդը,

ց նա չէ ընդունում, թէ ես կենդանի եմ: Նա ասում է {ինձ}, որովհետեւ քո ազգութիւնը մեռած է, ուստի եւ դու

ղուց արդէն թողել են խօսելու սովորութիւնը: - {Ինձ} ի՛նչ փոյթ, դու կենդանի չես, - կրկնում է նա ամեն

յն այսչափ. ուրանալով իմ կենդանութիւնը, ժխտում է {ինձ}, իմ կենդանութիւնը պահելու համար պէտք եղած կարիքը

լաթին, որ կախուած է ձողի վերայ: - Բայց նա {ինձ} կերակուր չէ տալիս, - ասում է ազգը: - Եւ ի՛

սարակշիռը պահել եւ այն՝ իրաւունքի անունով, բայց {ինձ}, որ բնաւին օտար եմ քեզ եւ ամենեւին վերաբերութիւն

ով եւ ազգութիւնը ապրում է: Դու հազար տարի քարոզէ {ինձ} քո վերացական ազգութիւնը, ես միշտ չպիտի հասկնամ:

երացական ազգութիւնը, ես միշտ չպիտի հասկնամ: Դու {ինձ} ասում ես՝ պահենք մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն, մ

արկւում է իրական կարիքների հետ: Իսկ երբ դու ասես {ինձ} ՝ պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ կացիր քո սիրու մ

կը հետեւիմ քո ձայնին, որովհետեւ նա աւետարանում է {ինձ} փրկութիւն՝ ազգութեան անունով: Եւ քաղաքական

, քո բանականութիւնը, քո խելքը, եւ հնազանդուի՛ր {ինձ}: Դու մեքենայ ես, եւ ես եմ քեզ շարժող զօրութիւնը

յն տանս բնակիմ: Բաց յայնցանէ, այլեւ ունիմ {ինձ} կայք uանաթով, չիթով եւ խըսեպագրով պահանջմունս որ

ուլ յիմ ըuտատիցն, իսկ միւս այլ որ ինչ եւ գտանիցի {ինձ} շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ վաճառելի շա

քն զկնի մահուան իմ, ամենայն որ ինչ կայք գտանիցին {ինձ} ՚ի վերայ աշխարհիս, զայն ամենայն միանգամայն ահա՛

ն եւ երկու մասն որբոց տանն, առ ի մնալ անդ ի նոսա {ինձ} յիշատակ ի քաւութիւն մեղացս եւ ի մխիթարութիւն ազգի

կտակակատարացն իմոց, թէպէտ եւ հաւաստի գիտեմ, որ {ինձ} ազգական չունեմ ուրեք, բայց գուցէ ոմանք յայտնեսցի

ւմն վերն յիշատակեալ բաժնիցն իմոց, ահա՛ հաստատեցի {ինձ} նախկին տեղակալ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքի

ս Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստատեմ զի նոքա եղիցին {ինձ} առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ: Այլ եւս վեր

շեալ կտակակատարացն իմոց որպէս ընկեր եւ օգնական եւ {ինձ} երկրորդ կտակակատար եւ վէքիլ հաստատեմ լինիլ Կորտ ա

մանակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ աստ յիշեալ երեք պարոնքն {ինձ} վէքիլ եւ կտակակատար են, վասնորոյ եւ երեքինն ՚ի մ

ին կան: Եւ զփոխարէն տանս այս ստացայ եւ հաստատեցի {ինձ} յիշատակ եւ ի ժառանգութիւն հոգեւոր զյիշեալ սուրբ Լ

կտակակատարութեան գործոյն մշտնջենաւորական էմին եւ {ինձ} տեղակալ հաստատեմ ահա ըստ ամենայնի. այս ինքն յիշե

նոս Տէր Յարիւթիւնեանին: Այսու ամենայնիւ զայսոսիկ {ինձ} պարգեւողին Աստուծոյ մատուցանեմ փառս եւ երկրպագութ

ցին այժմս կտակս այս ձեռամբ իմով գրեցի եւ կարգելով {ինձ} կտակակատար եւ մասն ժառանգ յատկացեալ բարեկամ եւ հո

ցուածք, զոր ունիմ ի վերայ յերեսս յերկրի, թէ հետ {ինձ} տանելու եւ յառաջագոյն Մալաղայ, Մադրաս եւ Կալկաթա

ր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցեն նոքա, լինին ժառանգ {ինձ} փոխանակի ի տէր հանգուցեալ հօրն իւրեանց. ուստր զա

նացեալ քաթէն բալանս 41531/2 փարդաւ քոյր ջուքամում {ինձ} հետ տարայ որ Աստուծով անվնաս Կալկաթայ հասանելէս հ

դ ունենալն իմ զԳնուսցի մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ զոր {ինձ} յետ տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ եղէ նմ

նէ զինչ գնեալ եղէ նմա յօժարացայ առնելոյ հոգեւորդի {ինձ} եւ այժմս, թէ կենդանի մնացի մինչեւ ՚ի Մադրաս կամ

ենին Քրիստոսի: Գոհանամ զքէն Տէր, զոր ետուր {ինձ} ժամանակս այս բարի եւ արարեր զիս որդի ծնանիլ վասն

ալ, համեստ օթեւանում պարզ: " Կա՛ց ", դռնապանը {ինձ} ձայն է տալիս, Կանգնած դռան մօտ հսկայ հասակով.

դէպի Գրընելն ` անփոյթ, Ուր եղբայրն այնտեղ միշտ {ինձ} էր մնում, Եւ ուր սուրբ էին թէ՛ ելը, թէ՛ մուտ.

ուղղելոյս մի՛ յիշիր. Աջըդ լինի նրանց վրայ, Իսկ {ինձ} չարից դու փրկի՜ր, Որդուն քո հեզ աղախնու, Ում ս

, "Pericles, prince of Tyre", Act V, Sc. 1 " {Ինձ} սիրողների Անունը պիտի Գրեմ սիրաջեր Արեւի՜ց էլ

... Իմ պարտէզի ծաղկանոցը իջնելով ` Հանդիպում է {ինձ} զուարթերես մի տիկին. Տեսքով սակայն տխուր սաստիկ

ատ, Սանիրայիդ կենսաձիր Քո հեղեղը յորդառատ Այն {ինձ} համար թալիսման Ու կենսաղբիւր թող լինի, Դեւի հա

գակ ` Վաղուան փայլուն գոհարը թանկ: ԺԱ. ՅԻՇԻ՛Ր {ԻՆՁ} Արուսեակը արշալոյսին Փողփողելիս լիալոյս Արփին

Սիրոյ զոհըդ մատուցելու... Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր {ինձ}: Երեկոյեան խաղաղ ու զով Թէ ծառի տակ դու պառկես

, Ալ այտերիդ վարդաքաղին ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր {ինձ}: Մութ անկիւնում թէ հեշտագին Մի զոյգ ձեռներ քեզ

աւ դարբնուած ամուր մի տէգ ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր {ինձ}: Եթէ սիրոյ քամին սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քեզ գե

Աչքերըդ վեր երկինք ուղղած ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր {ինձ}: Եթէ սիրոյ բոցով վառուած Ցանկութիւնից կենսահու

րթնալից, Արտահոսման քաղցըր ժամին ` Ոհ, յիշի՜ր {ինձ}, յիշի՜ր ինձ: ԺԲ. ԿՈՒԿՈՒՐԻԿՈ՜Ւ Ո՜Ւ Ո՜Ւ...

տահոսման քաղցըր ժամին ` Ոհ, յիշի՜ր ինձ, յիշի՜ր {ինձ}: ԺԲ. ԿՈՒԿՈՒՐԻԿՈ՜Ւ Ո՜Ւ Ո՜Ւ... " Կուտ, կուտ

ն է ուռչում... - Ծիպ, ծիպ, ծիպ, ծիպ, շուտ {Ինձ} մօտ եմ կանչում... Մարին գալիս, գգւում է տաք,

կրակ: " Ձուերըս բոլոր գողացան ինձնից, Էլ ո՞վ {ինձ} կը տայ որդիներ, աւա՜ղ, Մինչեւ ամառը թուխս նստե

ռը թուխս նստեմ նորից ` Ծածկիր, խնդրում եմ, դու {ինձ}, աքաղա՛ղ ". Ասում է, փափկում, Տեղնուտեղ տափկ

քեզ Երկուորեակն իմ էս: " Օ՜, այո՛, այո՛, այդ {ինձ} բաւ է, բա՜ւ "... Ես սողոսկում եմ ճեղքը շտապաւ

ս կարգուեցի Արարածոց տէր, իշխան: Ինչի՞ս են պէտք {ինձ} պսակք, Լուսապաճոյճ, օդային, Է՞ր հրեշտակաց այս

ախտում պատուական Եւ ողջունում թշուառիս ` Միթէ չէ՞ {ինձ} բաւական: Զարմանում եմ անհանճար Քո խօսքերին, սեր

են հրճւում - Բնութիւնք բիրտ եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր {ինձ} սէր, իմ սրտի Ամայութիւնը լցրու, Ապա տես թէ կը գ

, հմուտ, Այդ որտեղի՞ց ուսար դու: Զարմացնում են {ինձ} սաստիկ Քո խօսքերը, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ սերովբէ

փից, Եւ ինչո՞ւ չես հեռանում, Անզգա՞յ ես կարծում {ինձ}. Ես խառնւո՞ւմ եմ ձեր գործին, Լսե՞լ էք մի խօսք ի

տարփագին. " Օ՜, չե՛մ երբեք ուխտազանց, Ինչո՞ւ է {ինձ} տրուել կին: Խոստացել եմ չլինել Ես ուխտադրուժ - ա

րուե՞լ, Չճաշակե՞լ այն բնաւ: Ուրեմն ինչու՞ տուեց {ինձ} Սէր, կին, ինչո՞ւ Տէրն օրհնեց, Ակնարկում է խօսք

նային՝ Թափուր զհաղբս առդնեմ, Լարեալս {ինձ} եւ թռչիմ Ի մենացեալն Գրընել՝ Ուր եղբա

մ Ի մենացեալն Գրընել՝ Ուր եղբայր ցանգ {ինձ} մնայր, Ուր սուրբ էին մուտ եւ ել՝ Եւ

ԻՑ ԱՐՏԱՔՍ Ի բուրաստան ծաղկոցիս իջեալ, {Ինձ} հանդէպ գայ տիկին զուարթերես, Բայց թխաթոյր

վ դու կո՛յս, Եւ պահեա՜լ անխախտ, Լե՛ր {ինձ} կենախուզ Կամ զկնքեալ դրախտ Թողացո՛ բան

բորբոքի։ " Գողացա՛ն զձուս, Ո՞ տայր {ինձ} որդիս, Մինչ ես գամ ի թուխս՝ Յիս, որձ

Էից ի բնաւս տէր, իշխան: Եւ զի՞ պիտին {ինձ} պսակք Լուսանորոգք եթերին, Քերովբէից ի

նայ, Յողջոյն եկեալ չուառիս, Եւ չիցէ՞ {ինձ} հերիք նա: Զարմանք ունին զիս ընդ քո Ա

ց սէր, Գոչեաց եթէ մեռանիմ, Զի ոչ գոյ {ինձ} ոք ընկեր, Եւ Տէր արար նմա կին, Իսկ թ

Ի կուտ զսիրտ մի՛ տացէ. " Ընդէ՞ր բնաւ {ինձ} պատուէր Կրկնի, ասէ նախահայր, Չէ՞ իմ

Իսպառ, եւ կալ անհաղո՞րդ, Յի՞նչ ուրեմն {ինձ} տուան Սէր, կին, առ ի՞նչ Տէր օրհնեաց,

Այվազն ծաղր եղեւ համակ ազգայնոց եւ ատելի իսկ, եւ {ինձ} մնաց միայն ողբալ զթշուառութիւն եկեղեցեաց վիճակիս

յայն միտս զի վրէժխնդիր եղէց նմա, քա՛ւ, զի ամօթ {ինձ} համարիմ մարտ դնել ընդ նմա, այլ զի բացցին աչք ազգ

այտ անօսր ընդ կամար, Դատ կնքեաց իմ անդրանիկ {ինձ} թափառել վայրապար։ Ես ընդ կորուստ իմ բաղդին յողբ

ց ՚ի վայր հակեաց ակնկոր... Զորո՛ց ճշտիւ վիպեցից {ինձ} ամենայն է հայտնի, Ներկայն՝ անցեալն՝ եւ գա

ք թէկուզ մեր հօրը, սակայն շատ մեծ օգուտով։ {Ինձ} վրայ դու մէկ լաւ նայէ՝ որ չգիտեմ անունս գրել.

ով. Երբ տակառի վերայ նստած Նա բաժակն է {ինձ} տալիս, Գլխից բռնած մինչի ոտըս Երակներս

ին. Երկու թունկի օրը չըխմել Մեծ ամօթ է {ինձ} պէսին։ Գոված իմ կեանք, իմ ազնիւ կեանք,

" Երջանիկ եմ, իմ զաւակք, " Մուսաները {ինձ} սիրում են " Իմ կարօտի փոխանակ "...

Անարժան է իմ քնարին, Դեռ Հայաստանն, լսի՛ր {ինձ}, Նորան չի լինիլ խընայել, Քանի փախչում

, Քանի փախչում է լուսից։ Լսեցէ՛ք {ինձ}, Արարատի Որդիք, որոնց հիւր եկայ, Միա

սիրտս, չըմնայ մի մուր։ Դու սըրբեցիր {ինձ} ՝ երբ որ ես ծնայ, Ես քո մէջ իստակ ձեռքով թա

իկ անթառամ. Ո՛չ ոք չասի, թէ սիրտ ունիմ՝ ` {ինձ} գրաւած իբրու գանձ. Ո՛չ ոք չասի, թէ աշխարք

: ՄԱՐԳԱՐԷ (Լերմոնտովից) Յաւերժը {ինձ} այն օրից, երբ Շնորհ տուեց մարգարէի,

արոզել, Սուրբ ուսումը ճշմարտութեան. {Ինձ} մերձաւորքս եւս կատղած ` Քար ձգեցին անարգութ

թռչնակ: Յաւերժի ուխտը պահելով ` {Ինձ} արբածք խոնարհում են. Աստղերն էլ խօսքիս լսե

որի եւ սիրտը: ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ Ասա՛ {ինձ}, ոստ Պալեստինեան, Ո՞ւր բուսար կամ ո՞ւր ծա

այսօր իմ վերջըն է. Ուստի՞ գիտեմ, որ առաւօտ {ինձ} համար այլ կը լինի, Ինչո՞ւ չքնաղ արեգակին բ

ում: Ուրեմն միայն այս աշխարհքում սա՛ է, որ {ինձ} չի թողնում, Մինչեւ ի մահ եւ մահից յետ պայծ

ես գործ դնէի, Իմ գործերին պարապելով՝ {Ինձ} ճանապարհ բանայի։ Իմ ծնողքըս ու բարեկամ

կ, Ես պարում եմ աղջկայ հետ Ու համարում {ինձ} այդ փառք։ Ինչ ժամանակ օտար երկիր

օտար երկիր Իմ ծերունի ծնողքը Ուղարկեցին {ինձ} միայնակ, Տուին իւրեանց խրատը. "

նչպէս առիւծ, Նոքա եղան նորա հանդէպ ապերախտ {ինձ}: Գայիսոնը, գահն ու սուրը ա՛ռ դու, ո

ւմ ` կանգնած աննկատ ամենից: " Լսեցէ՛ք {ինձ}, ինձ ` ծերունւոյս, - ասաց զուարթուն այն հրեշտակ

անգնած աննկատ ամենից: " Լսեցէ՛ք ինձ, {ինձ} ` ծերունւոյս, - ասաց զուարթուն այն հրեշտակ (

, ինչպէս երգեմ, Հնչեմ քնարս որպէ՞ս. {Ինձ} ո՞վ կը տայ նոր զօրութիւն, Եթէ դարձեալ դու

ծային Նոր զօրութիւն, նոր ոգի, Թռցրու {ինձ} շուտ Սակոյլնիկ, Ուր կայ մի կոյս գեղանի:

ից բեխաբար, Էն молодой человек-ն Հիմի {ինձ} մօտ չի էլ գար: Ողջով ведь, նորա վերան

Ведь վախում եմ, в самом деле, Թոփերը {ինձ} շուռ կը գայ, Бомбардировать կ՚անէ, В

չէ փայլում, Դու յաւիտեան քնեցիր. Ա՛ռ {ինձ} քո մօտ, քո ծոց, քո գիրկ, Ինչու՛ անտէր թո

, Որ չըփայլի, հերի՛ք է. Այս աշխարհը {ինձ} առանց քեզ Մութ ու խաւար մի բանտ է"։

Ունի՞ս մի բան քեզ սեպհական. Ցոյց տուր {ինձ} դու քո պարծանքդ: " Ի՞նչ հայրենիք, յի

Իմ պարծա՞նքը, յիմա՛ր զքեզ. Ցոյց տուր {ինձ} դու յառաջ քոնը. Ճաշ եմ ուտում, ազնիւ ընթր

ու ձայն չհանես. Ապա թէ ո՛չ, ահա սուրս... {ինձ} պատուէր Sուել են քեզ սպանանել. ի՛նչ առնես

ինչեւ անգամ ես յիշում եմ շնորհը, Որ ցուցի՛ր {ինձ} անցեալ ձմեռի վերջին. Հաւատացիր ինձ փոխ արծա

ցուցի՛ր ինձ անցեալ ձմեռի վերջին. Հաւատացիր {ինձ} փոխ արծաթ որպէս պարտք, Մինչ ունէի անտանելի

Կիւրակէ է այսօր, ահա՛ մեծ ցաւս: {Ինձ} հայր Վոյլպին պատուիրել է խիստ սաստիկ ` Տօն օ

նգաւոր մի բան էր, Ուրիշն գուցէ սուրս առնուր {ինձ} ըսպանէր. Բայց դու հոգիդ, գիտեմ, չես կորո

- Չեմ վախեցել. այդ սուտ է, Եւ թէ բաղդը {ինձ} սրիդ տակ ձգել է, Փոյթ չէ. բայց ես ինձ չար

ղդը ինձ սրիդ տակ ձգել է, Փոյթ չէ. բայց ես {ինձ} չար առնել չեմ կարող, Մորթիր ինքդ...

րող, Մորթիր ինքդ... " Անխի՛ղճ. {ինձ} սուրբ Հայրը պատուիրեց, Տօն օրերում հոգի չկ

դ ի՛նչ բան է, լուանում ես երգելով: - {Ինձ} պատասխան տուեց այսպէս. " Պատրա՛ստ կաց, Մա

ար"։ - Իմ նազելի, իմ սիրական, ասա՛ {ինձ}, Մօտենում եմ նորան դարձեալ ասելով.

ւմ երգ. " Մու՛րճ իմ, մուրճ իմ, փորիր դու {ինձ} մի փոս խոր, Փորի՛ր, մուրճ իմ, մի գրկաչափ

լ խնդրելով. - Իմ նազելի, իմ սիրական, ասա՛ {ինձ}, Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ դու եկար,

, թափանցիկ: - Իմ նազելի, գոնէ՛ դու {ինձ} գթա՛, ասա՛, Ո՞վ է փորող օրիորդը եւ դու ո՛

սաց, ժպտաց. կատաղաբար երկու քոյր Գլորեցին {ինձ} փոսի մէջ. ես ընկայ... Շնչարգելուած նեղութ

" Կեանքիս անցած օրերում, Որքա՞ն մարդ էր {ինձ} սիրում. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես

Որ պատմում ես այժմ մեզ: - " Աստուած {ինձ} սիրտ էր տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. Ս

Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց {ինձ} երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր

րի, Անցած ժամերի Դու յիշատակներ {Ինձ} ես յիշեցնում. Բայց նոքա ոչ միշտ Քաղց

իշեցնում. Բայց նոքա ոչ միշտ Քաղցր են {ինձ} հետ, Այլ շատ այն է որ ` Ինձ են տխրեց

Քաղցր են ինձ հետ, Այլ շատ այն է որ ` {Ինձ} են տխրեցնում: Կեանքիս օրերը Մրրիկի նմ

զգի վիճակը ծանրացաւ սրտիս... Ապոլլոն տուեց {ինձ} իւր քնարը, Որպէս փարատիչ տրտում ցաւերիս:

Ես այն ժամանակ անհոգ ու ազատ Կարծում էի {ինձ} աշխարհի իշխան: Գերութեան շղթան ինձ զ

ի ինձ աշխարհի իշխան: Գերութեան շղթան {ինձ} զգալի չէր, Եւ ոչ բռնութեան անգութ ճանկերը.

: Լո՛ւռ կաց, դու քնար, այլ մի՛ հնչեր {ինձ}, Ապոլլոն, յե՛տ առ դարձեալ դու նորան,

ին: ԱՊՈԼԼՈՆԻՆ Դու Ապոլլոն, որ տուիր {Ինձ} այս քնար հոգեմաշ, Այո՛, գոհ չե՛մ քեզանից. Տրտն

ե՛մ քեզանից. Տրտնջում է եւ աշխարհ: Իբրեւ պատիժ {ինձ} տուիր, Տրտում սրտիս մխիթար, Թէ՞ զգալով չարչարու

չարչարուիլ Ու չքանալ վայրապար: Ա՛ռ նորան յետ, {ինձ} պէտք չէ, Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս. Քեզ մի անգամ

իշի՛ր եթէ միտք ունիս: Կեանքիս գարունն է անցել, {Ինձ} ուշացած է քնար. Օտար աշխարհ պանդխտիլ Ինձ մնում է

անցել, Ինձ ուշացած է քնար. Օտար աշխարհ պանդխտիլ {Ինձ} մնում է մշտայար: Բայց դու, որ քեզ մարդ տկար Աս

անգութ ոխերիմ Մատռուակէ թոյն, լեղի Իւր սափորից, {ինձ} բաժին: Բայց ո՛չ երբեք պիտ՚ սողամ Ոտքիդ տակում,

Ամբողջ բանակ իտալեան: Նա սո՛ւրբ է {ինձ}, երբ մկրտուած Արտասուքով ու կնքած, Դ

ած Արտասուքով ու կնքած, Դու յանձնեցիր {ինձ} յիշատակ, Հայրենիքի նուիրուած:

տիկնայք փափկասուն: Ո՛հ... արտասուք {ինձ} խեղդում են, Այլ չեմ կարող բան խօսել:

ւրս թռաւ Իմ մանկական բերանից: " Ազատութի՞ւն ", {ինձ} կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. " Ազատութեա՞ն դու զին

՛վ տեսանել։ Ոհ, Մեսրո՛բ, ների՛ր դու {ինձ} ՝ Իբրեւ որդւոյ քո ազգի, Ապերախտ եմ առա

Վա՛յ իմ տարաբաղդ գլխին յաւիտեան. Չկան {ինձ} ոչ այս, ոչ այնտեղ յոյսեր։ Թոյն խառնա

ամացն կայ. Տուէք երկուսիս արժանի պատիժ {Ինձ} եւ Գերսասին, բնութեամբ սատանայ"։ Յե

Ի ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ] 1863 թիւ Յունուարի 11-ին յայտնեցին {ինձ} գործի ծերակոյտ տրուելը: 13-ին տեսութիւն պ. Սու

սութիւն եղբօրս հետ: 12-ին առաջին անգամ կանչեցին {ինձ} ծերակոյտ: 13-ին ծերակոյտի հրամանը ` տեսութիւն թ

եսութեան: Եղբայրս եւ Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահը] եկան {ինձ} այցելութեան: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս. պատասխա

, 17-ին կրկնեցի: 21-ին վերստին կրկնեցի: Այսօր {ինձ} յայտնեցին, թէ տեսութիւնը դարձեալ դադարացրած է եւ

ատ[ասխանը] գրեցի 29-ին, որ կ՚երթայ 30-ին: Այսօր {ինձ} յայտնեցին, թէ Զատկին տեսութիւն թոյլ կը տան: Ապր

: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 15-ին: Այսօր {ինձ} ասացին, թէ Կարապետ Մարգարեանցը պիտի գայ 12-ին:

ադար ապականում էին կերակուրքը եւ թէյը: Երեկոյեան {ինձ} յայտնեց վերակացուն, թէ խնդիրը տուել է կոմենդանտի

որովհետեւ փոշտի օր է: 17-ին առաւօտ կանուխ բերին {ինձ} եղբօրս ուղարկած գրքերը, որ չէի ուզել. աղբաթս խա

չի] եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ {ինձ} բերել էր Լ[ազար] Ի[լյիչը] հարիւր հատ սիգար: Առաջ

ռաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 30-ին: Այսօր բերեց {ինձ} շերամադարմանութիւնը եւ սորգոյի մասին գրուած գիրքը

ից ոչ լուր կայ եւ ոչ նամակ. այս շատ զարմացնում է {ինձ}: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 11-ին: 12-ին

ր ծնողաց մասին լաւ չեն գրում, այս շատ խուլ լուրը {ինձ} ստիպում է մի անբախտութիւն ենթադրել: 17-ին ուզում

որպէս թէ, նամակ ստացել է Գաբրիէլից: Այս բոլորը {ինձ} կասկածի տակ է ձգում: Տեսնենք վաղը ինչ կ՚ասէ: 2

ղբօրիցս եւ իսկոյն պատասխանեցի: Այսօր ուղարկել էր {ինձ} հին հեղինակները: 11-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ

րիցս 25-ից, գիրք եւ ung[uentum] loliolis: Այսօր {ինձ} յայտնեցին, թէ վաղը տեսութիւն է նշանակած: 27-ին

եւ գրքեր, նոյն օրը պատասխանեցի: 13-ին յայտնեցին {ինձ} երրորդ բաժանման հրամանը իմ աշխատութեանց մասին:

այ եղբօրիցս, որով յայտնում է, թէ չեն թոյլ տալիս {ինձ} բան տպել Հիւսիսափայլում մինչեւ իմ գործի վճիռը:

՚երթայ վաղը: Յունիսի 1-ին երկրորդ անգամ կանչեցին {ինձ} ծերակոյտ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 31-ից (մա

րբ[երի] եւ այլն Փարիզից գալը եւ երրորդ, որ ցաւ է {ինձ}, իր տկարութիւնը. Աստուած վերջերս բարին անէ: 7

ւ մերժեցի. նամակ գրեցի եղբօրս, որ նորից ուղարկէ {ինձ} կէս ֆունտ եղ: 2-3 id[em] 3-ին ընդ[ունեցի] 9-երո

այց 6-ին փոստ ձգած: Այսօր գրեցի պ. Ուդովին, որ {ինձ} գինի Ելիսեեւից գնէ եւ ոչ Ֆոխտից: 7-8 վատ էր. 8

մասով, մեր " Հիւսիսափայլի " վրայ էին եւ մանաւանդ {ինձ} էին ասւում այդ կարծիքները, որովհետեւ ես " Հիւսիս

քանչելի պարոնների կշտամբանքի մի բաժինն էլ ուղղակի {ինձ} էր հասնում։ Ամեն այսպիսի դիպուածներում (երբեմն

մ օրագրին, քաւ. Մովսիսի հետ ենք ասում, ո՛ տայր {ինձ} զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս, բայց մարգարէք լինին

լեզու իմացողների ձեռքում։ Այդ խօսքերի վերայ {ինձ} քաղցր եղաւ դուրս տալ Եւժէն Սիւ Պարոնի " Թափառական

կերպով հանդէս է դուրս եկել Հայերի մէջ։ Այս բանը {ինձ} պատճառ տուեց գերապատիւ Եւժէեն Սիւ հեղինակի վիպասա

ր կենդանութիւն եկաւ վերաս: Չար լեզուներ ասել էին {ինձ}, թէ քո թոքախտութիւնքը զայրանալով զրկել է քեզ հնա

համոզմունքները ամսագրի միջոցով: Թույլ տվեք {ինձ}, ողորմած պարոն, այստեղ ընդհանուր գծերով բնութագ

իկ մայիսի 30-ին հրատարակված ծրագրից եւ թույլ կտամ {ինձ} մտածել, որ այնտեղ արծարծված գաղափարները իրավունք

մեր դարի եվրոպական ժողովուրդների մոտ: Թույլ տվեք {ինձ}, ողորմած պարոն, այստեղ բերել հարգարժան պրոֆեսոր

էտ, անհեթեթ, թոյլ եւ ամենացած գործը։ Պատահեցաւ {ինձ} եւս ընթեռնուլ, որի բովանդակութիւնը այս էր, թէ ա

ական հետք չթողնելով մարդկային յիշողութեան մէջ"։ {Ինձ} թւում է, թէ այս անպտղութիւնը բնական է, որովհետե

ականապէս հաւասար լինելով: Այս մտածմունքը ազդեցին {ինձ} վերը գրուած փիլիսոփայութեան վրայ մտածութիւնքը: Օ

համեմատականը ընդունելով որպէս դրական: Ինչ որ {ինձ} է վերաբերւում, ես ոչ մի համակարգութիւն չեմ ընդու

ւում էք նորա հոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ասէք {ինձ}, թէ նոքա յանցաւորք են եւ մահի արժանի դատուածք.

բարին, հեռանում էինք չարից: Այս անպաճոյճ կեանքը {ինձ} առաւել սիրելի էր քան այն զեխ օրերը, որ ես անցուց

պեցին միմեանցից բաժանուիլ: Նա հառաչելով էր ասում {ինձ}, վկայ է աստուած, որ ես մինչեւ մահս անմեկնելի կը

ի կը մնայի քեզանից, բայց դժնդակ բախտը հալածում է {ինձ} ամեն տեղ: Ես քեզանից մարմնով միայն հեռանում եմ

յն սուրբ դաշը, որ կնքեցիր իմ հետ: Նա խոստանալով {ինձ}, հաստատ մնալ իւր սուրբ ուխտի վերայ, անջատուեցաւ

որոնելու իմ թշուառութեան երեսից: Իմ միայնութիւնը {ինձ} առաւել մաշողական էր, քան թէ այնքան վշտերի կուտակ

ցայց անվեհեր. Ո՛չ երկէայց ես, թէպէտ հարցի {ինձ} ի դիմի ողջ աշխարհ, Ո՛չ յուսաբեկ եղէց երբէք

կարծ տեսանում եմ, մի առոյգ պատանի գալիս է, դէպի {ինձ} ուղղած իւր քայլերը, նորա պարզ երեսի վերայ տարածո

չ խոտի վերայ: Խօսակցութեան թելը նա բաց արեց, եւ {ինձ} հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես դու, անծանօթ բարեկամ, ո

ի դրութեան մէջ մի հինօրեայ երախտագէտ բարեկամ զրկէ {ինձ} իւր քաղցրութեան շառաւիղներից, ապա լա՛ւ իմացիր,

թիւնները տարապայման են: Մարդկութեան թէատրոնի մէջ {ինձ} պատկերացած տեսարանները շատ աղեխարշ են: Իմ պատմու

առ ժամանակ թո՛ղ այդ բաները, նախ եւ յառաջ պատմի՛ր {ինձ}, աղաչեմ, թէ ո՞վ եւ ինչպիսի՞ մարդ էր այն կարդինա

որանից. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դու {ինձ}, թէ ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա ես քեզ կ՚ասեմ

ա ներգործութեամբ, հեռացան այն ազգասէր անձի հետ - {ինձ} ասաց նա: Այնուհետեւ գործարանը բոլորովին կորցնում

դոցայ անիրաւութիւնը, Ինչպէ՞ս չէին արգելում: Նա {ինձ} այսպէս պատասխանեց. Նոցայ միջի նախագահ մարդ

կնեցի ես, դոքա շատ հետաքրքրելի բաներ են, խնդրեմ {ինձ} պատմես, եւ տաս փոքր-ինչ մի ըստ միոջէ տեղեկութիւն

մի ըստ միոջէ տեղեկութիւնը, որ կարող էին համոզել {ինձ} հաւատ ընծայել քո ասածներին, եւ դատել այն հետեւան

ութենից, ճշմարտութեան համար արիւն թափող նահատակը {ինձ} ընկեր եւ օգնական կը լինի այդ փառաւոր հանդիuի մէջ

խիստ ընթացքը: Եթէ նա ասելու է, թէ վերակացուները {ինձ} ստիպում էին այնպիսի գնացք ունենալ ծառայողների հետ

վ բոլոր սպասաւորք ի գործատան մէջ: Շերամապահ {Ինձ} քաղցր է ասել, գոչեց նա, մի քանի խօսք այն եռանդո

լ, աչքերը դէպի երկինք բարձրացնել եւ ձեռները դէպի {ինձ} երկայնել եւ շնչարգել եղաւ: Ինչպէս մարդու շատ անգ

մանալի ազդեցութենից, կարծես թէ միտքս իմացաւ, եւ {ինձ} ճանապարհի ծախս տուեց: Եւ նորա անունը շնորհակալու

նորա ձեռնտուութեամբ: Բոլոր գերդաստանս տեսանելով {ինձ}, մի անպատմելի սուգ եւ ողբ բարձրացրեց իմ անակնկալ

, տանելով եւ ներելով իմ անզգամութեանը, ընդունէ՛ {ինձ} որպէս մի անզգամ)։ Տղայութեանս ժամանակ իմ վա

ով, Սիւնեաց եպիսկոպոսը՝ տէր Մուշէն, տանում էր {ինձ} իր մօտ, ինչ տեղ որ լինէր ինքը ապահովութեան դուրս

ած Սիւնեաց աշխարհի եպիսկոպոսը։ Եւ դու, փնտռելով {ինձ} եւ գտնելով Սիւնեաց աշխարհում, տարիր քո տունը ո՛չ

եւ պարեգօտ հագնողները ազատուած են Քրիստոսով։ Իսկ {ինձ} աշխարհի ծառայութիւնից պարեգօտով որոշող եւ ազատութ

մ ունեցած շատ շնորհին նայելով, որ Քրիստոսը տուեց {ինձ}, որպէս արժանաւորի, թէ անարժանի, այն՝ տուողը լ

ք։ Եթէ ի՛նձ սիրեցին, ապա եւ ձե՛զ կը սիրեն, եթէ {ինձ} հալածեցին, ձե՛զ էլ կը հալածեն, եթէ ինձ ատեցի՛ն

են, եթէ ինձ հալածեցին, ձե՛զ էլ կը հալածեն, եթէ {ինձ} ատեցի՛ն, ձե՛զ էլ կ'ատեն. եւ եթէ ի՛նձ, որ տանը

ն անգամ, որով այդ յանդուգն մարդիկը բամբասում էին {ինձ}, գրով գրելու համար ես շա՛տ աղտեղի եմ համարում։

ի իշխանութեան գործ գտնեմ, ո՛չ երբէ՛ք. Պատճառ, {ինձ} ատելու համար (կարելի է՝ իմ անարժանութեան պատճառ

կեղեցու դատաւորութեան, այլ քորեպիսկոպոս էլ չարաւ {ինձ} նոցանից մինը, որ Պարսիկները եւ անարժան մարդիկ այ

ւ անարժան մարդիկ այսօր էլ անում են։ Իսկ ինքս {ինձ} յանդգնութեամբ առաջ քշել դէպի վարդապետութիւն, ինչ

ստան պիտի ընդունինք"։ Դարձեալ չէի յանդգնեցնում {ինձ} վարդապետելու, պի՛ղծ եւ վատթա՛ր գործերով լցուած մ

է " պէ՛տք էր, որ նոքա մտածէին եւ մի այդպիսի խօսք {ինձ} չուղարկէին։ Անզգամութիւն է նոցա արածը. բայց ես

" բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լսել, թո՛ղ թէ {ինձ} էլ բերել"։ Եւ որովհետեւ ես, երկրաւոր մտքով

ողացայ դաւաճանութիւնը այն միջոցին հասկանալ. բայց {ինձ} պէտք էր իսկոյն ոտքդ ընկնել, արտասուքով աղաչել եւ

է՛, Տէ՛ր, մեղաւորի ձեռքից եւ չա՛ր մարդուց փրկէ՛ {ինձ} ", նոքա ընկան այնուհետեւ քամակիցս, իմ գնացքը խ

ռակ արին. ուրա՛խ սրտով ծաղր անելով՝ շրջապատեցին {ինձ}, բացին իմ վրայ իրենց բերանները եւ ասացին՝ վա՛շ

լու շուտո՛վ հասիր. թշնամին անթիւ նետերով խոցոտեց {ինձ}. վէրքերիցս մահի դուռն եմ հասած, քո պարտքն է այս

ի գործերի մասին ես ահա լուռ եմ կենում, որովհետեւ {ինձ} բնա՛ւ հարկ չկայ ասել. Քրիստոսի ահագին եւ անաչառ

աչառ օրը չի լռիլ, այլ անշէջ կրակին կը մատնէ։ Եւ {ինձ} բարեկամ էին անուանում քո եղբարքը, Տիրոջդ, սուրբ

ւ կատարեալ։ Նոցա հետ միասին եւ Աբեղենից տիրոջը ( {ինձ} բարեկամ էին անուանում), որ քո՝ Տիրոջդ, սիրուն

, երբ դու, Տէ՛ր, քո անարգ մարդ մեծարող խնամքովդ {ինձ} քո ընտանիքին յանձնեցիր, դոքա եղան իմ վրայ քո խօս

յժմ, իմ ունեցածներով զարդարուած, ման են գալիս՝ {ինձ} ծաղր անելով։ Իսկ ինչ որ իմ բաներիցս վանքումը մնա

ների ծածուկ լարած որոգայթը, կարողանար զգուշացնել {ինձ} եւ յանձն առնուր լինել իմ համար երկրորդ ես, որ ան

ո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ։ Իսկ ինչ որ կարգել էին {ինձ} տարեկան տէր Ներսէհը եւ Հրահատը (կերակրի, հանդեր

րդիներից նշանակուածը. այն էլ դեռ հերիք էր լինում {ինձ}, եւ երբեմն իմ աւելորդներից վանքի պէտքերի համար է

առանձին առանձին գրի անցուցած, մնաց վանքում, եւ {ինձ} մե՛րկ եւ խայտառակութեա՛մբ դուրս հանեցին իմ բոլո՛ր

սած ժողովել էի։ Մինչեւ անգամ եւ Յունարէն գրքե՛րս {ինձ} չտուին, որ ընկած են այժմ վանքում՝ ցեցերի կերակո

յետ մնացած լինէին, ապա բնա՛ւ արժանի չէի համարիլ {ինձ} այնտեղ մնալ։ Թէպէտ վանքի սարք ու կարգը շինուածքի

խօսքերը ասողի բարեխօսութեամբ. պատճառ, շատ անգամ {ինձ} հանգստացուց եւ իմ հալածուելու ժամանակ իմ կերակրիչ

եստի համար դո՛ւ, Տէ՛ր, պահպանելով պիտի մեծարէիր {ինձ} "։ Սորանում ի՞նչ բանի չէին ցանկանում դոքա, արծա

չէ ասածս, անարգէ՛։ Այն օրից, երբ դո՛ւ, Տէ՛ր, {ինձ} վանքը տարիր, մինչեւ իմ այն տեղից հալածուելու օրը

, ահա այդ մարդը շատ լաւ տեղեակ է ասած բաներիս եւ {ինձ} քեզ հետ կը թաղէ, որ քա՛ջ հովուի աներկիւղութիւն է

իչը բարձր ձայնով ամեն օր մեղաւորներ է կանչում. " {Ինձ} մօտ եկէ՛ք, ամեն հոգնածներ եւ ո՛վ որ ծանր բեռներ

տեսնել"։ Արդեօք, մէկ կամ երկու անգամ, տարա՞ւ {ինձ} իր սենեակը, եւ խօսեցա՞ւ իմ հետ, ինչպէս Փրկիչը հ

հաւնելով եւ իբրեւ մեղաւոր եւ մաքսաւոր համարելով՝ {ինձ} հալածէր։ Յիշելով, ասում է, մի անգամ մի մարդ

՝ աղաչելով, թէ. " Աղօ՛թք արէք եւ իմ համար, որ {ինձ} խօ՛սք տրուի բերանս բանալու ժամանակ ". արդ եթէ նա

, Տէ՛ր, քաղցրութեամբ, բանի տեղ չդնելով, ներէ՛ {ինձ} որպէս մի տկարամիտ մարդու։ Եւ քո իսկ ամենասքանչ ա

է յեղյեղում, երբ ասում է. " ըստ սննդակից գոլոյ {ինձ} ի մանկութենէ օրինաց Աստուծոյ ")։ Փարպեցին ա

լ տեղում, իսկ ամառները Մուշէի մօտ, որ տանում էր {ինձ}, ուր եւ ինքը դուրս եկած էր լինում ապահովութեան,

օսէր Թղթում եւ պիտի ասէր, թէ այդ մարդը, որ այժմ {ինձ} անտես արաւ, ինքը գիտէ իմ վարքս ու բարքս, ըստ որ

բարքս, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհում եղած ժամանակս {ինձ} իր մօտ էր պահում ամառները։ Թէ ինչ է այդ տեսակ ծա

եր. 41)։ Երրորդ, որ ասում է Փարպեցին, թէ {ինձ} քո տունը տարիր ոչ որպէս մի աղքատ մարդ եւ այլն, յ

Արդեօք անուն տեղւո՞յ է Սեւուկս այս, եթէ մարդոյ. {ինձ} կարծի եթէ յատուկ անուն մարդոյ պիտի լինել, եւ գու

ենց սքանչելի տրամաբանութիւնը. փոխանակ գրելու ցաւէ {ինձ} ՝ ցաւ է ինձ գրելով։ Այս բոլոր հոլովմունք

ի տրամաբանութիւնը. փոխանակ գրելու ցաւէ ինձ՝ ցաւ է {ինձ} գրելով։ Այս բոլոր հոլովմունքը մանրամասն

ան: - Անպիտան, ի՛նչ պաքսիմատներ ես ուղարկել {ինձ}, - ասաց սատանան բարկութեամբ, - չոր են միանգամայ

րում վերստին տաքացրած բաներ, եւ ասել եմ, որ տաս {ինձ} միայն թեթեւ բաներ, որ մանաւանդ ախորժելի եւ դիւրա

սի նախաճաշիկ ուտելուց յետոյ: - Դու խաբում ես {ինձ} եւ համարձակւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ, - գոռա

տշաճութեան համար: - Լսի՛ր, լակոտ, դադարի՛ր {ինձ} խաբելուց. ես քո հիւսիսային հաշուապահանջ իշխաններ

ց իւր երկրպագութիւնը ու ժպիտը: - Ցանկալի էր {ինձ} իմանալ, - շարունակեց սատանան, - թէ ի՛նչ են արժո

ոսկով, 99 արծաթով եւ 47 1/8 դրամով: Հաւատացէ՛ք {ինձ}, Ձեր մռայլութիւն. որ սորանից արժան ո՛չ ո՛ք չէ կ

մ է իմ տկար զօրութեանը, եւ պատշաճ հոգաբարձութիւն {ինձ} յանձնուած պաշտօնի մասին... - Կա՛ց, - բացա

ջ, սկսանում են հնազանդութեամբ դէպի իմ գահը: Ասա {ինձ}, համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ նոր ապստամբութիւնք

են այժմ... - Այդ աչքի համար ասում ես դու {ինձ}, 800 տարի է շարունակ. ես կարդացել եմ, միտքս գա

են գալիս արբեցածի կամ կատաղածի նման: - Բայց {ինձ} ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ էր թէ թողել էիր դոցա առա

տի եզերքում. այս արդէն իսկապէս ծիծաղելի բան էր. {ինձ} ոչինչ ժամանակ յաջողուած չէր այսպէս ճարտարութեամբ

անց քո բարեկամին, - ասաց սատանան թթու դէմքով. - {ինձ} հարկաւոր չեն քո շարադրութիւնքը, այլ ցանկալի է իմ

խորհուրդը, յարգը եւ արժանաւորութիւնը, վիրաւորեց {ինձ} իւր գեղարդով, ինչպէս տեսաք, սորանից մի փոքր յառ

: - Նախ, որ դու արժանի չես նորան, երկրորդ, որ {ինձ} հարկաւոր ես. քաղաքական գործերը դեռեւս խանգարուած

նք դարձեալ դէպի քո յայտարարութիւնը: Դու պատմեցիր {ինձ} միայն երեք ապստամբութիւնների մասին, ո՞ւր մնացին

ն չէ յառաջացնում ժողովրդի մէջ: Արդէն զզուեցուցին {ինձ} այս գերմանացիք. հաւատացնում եմ Ձեր մռայլութեանը

եւս, այդպէս առանց խղճմտանքի, որպէս թէ յայտնի չէ {ինձ}, որ մարդիկ երբեք խելօքանալու չէին.... -

ն կատակով ասաց. - Ա՛, ա՛, դու քարոզում ես {ինձ} մարդերի խելօքանալը՛, ես քեզ ցո՛յց կը տամ, անպիտ

մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ իսկապէս իմ սիրածն է եւ {ինձ} է պատկանում: Բուբանդուսը պատրաստւում էր կար

յն, ինչ որ այժմ կարդացիր. քո ոճը շատ հաւանելի է {ինձ}: Բուբանդուսը սկսեց շարունակել: - Եւ ա

ցած ու խաբուած. ինչպէ՞ս համարձակւում ես դու ասել {ինձ} " իմ մռայլութիւն "... չկամիմ այլեւս լսել քո վի

անեց դժոխքի թագաւորը բարկացած, - ի՞նչ հարկաւոր է {ինձ} այդ փորձանքը. ես ամենեւին չեմ հասկանում ձեր վիպա

փառահեղութեամբ. ես շատ մեծ մարդ եմ... կարդա՛ {ինձ} ճարտասանական ոճով, առանց ծանրացնելու իմ գլուխը ե

ի յարմար ձեւով փակել նորանց մեր որոգայթների մէջ, {ինձ} ենթադրեալ օրագիրները աշխարհի երեսին բաժանեցի ես զ

կը գայ միեւնոյն յիմարութիւնը կամ լրբութիւնը... {Ինձ} խորհուրդ է տալիս անզգամը քաղաքական պաշտօնական օրա

նալով, որ մի գուցէ, քո վերստին բանդագուշելովը, {ինձ} պատահի սրտնեղութիւն կամ փսխել, այս պատճառով գործ

եւ ստոյգ յօդացեալ ճեմարանին վերաբերութեան: - {Ինձ} ի՞նչ օրինակ են մի քանի հայ դպրոցականք, որ քեզ նմ

հա կատարել է արեգակը իւր տարեկան շրջանառութիւնը. {ինձ} հարկաւոր չէ քո բարբառի նեղսիրտ ձեւը, այլ այն միա

ութիւն, ներել յանդուգն առաջարկութեանս, թոյլ տալ {ինձ} ի գրի հարկանել զոր ինչ շրթունք իմ չզօրին ըստ ամեն

տրի՛ր, լի՜րբ, անզգամ. դու այժմ կամիս նոյն բանը {ինձ} ասել, թէ քո լեզուն թէեւ ծանր էր, այլ գրիչդ ոչ,

են: Անզգամնե՛ր, մինչեւ այն աստիճան լրբացաք, որ {ինձ} եւս կամիք խելքից հանել.... Ո՛չ, այդպէս չէ:

եւ գործունէութիւնը, - ասաց սատանան, - ցոյց տուր {ինձ} քո ցուցակը: Ֆիֆիքոքոն տուեց նորան ամուսնական

իւն: - Իմ ծառայողներից ոչ ոք քո չափ չէ տալիս {ինձ} այդքան նզովեալ հոգի. որքա՛ն շատ են այժմ դժոխքի մ

ենների սիրտը լցուած է ուրախութեամբ, ի՛նչ մնում է {ինձ} ասել, եթէ ոչ սրտիս խորքիցը օրհնել այս օրը: Ձեր

, բայց իմ հպատակական պարկեշտութիւնը թոյլ չի տալիս {ինձ} չափից անցուցանել իմ խօսքերը (ծափահարութիւնք):

լ էին իմ թոռը, հանեցիր մեր վրէժը: Եկ գրկախառնիր {ինձ}, տէր սատանայի պոչը անպակաս լինի բերանիցդ, ամէ՛ն

տասխանեցի ես: - Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադրում ես {ինձ}, եթէ ես աշխատել եմ յարգի կացուցանել իմ մարդկութի

իւն չէ՞ր իմ կողմից Աստուծոյ շնորհին, որ տուել էր {ինձ}, մինչ մի բուռն հողից գոյացայ, եթէ չաշխատէի հաւա

Սիմոն վարժապետ, եթէ դու չլինէիր, եթէ քո գրեանքը {ինձ} ժառանգութիւն չմնային, ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է երա

սկսեց պ. Մարկոսը հարց առնել: - Հրամայել էր {ինձ} գտանել մի բոլորովին սեւ կատու, մի սեւ հաւ, մի հ

ը խելօքանայ եւ կը դադարի այդ բաներից: Ցոյց տո՛ւր {ինձ} ախոռը․ արի՛ գնանք: - Ամենեւին․ կամիք սպանեցէ

խոռը․ արի՛ գնանք: - Ամենեւին․ կամիք սպանեցէք {ինձ}, այնուամենայնիւ յանձնառու չեմ գնալ. ես ձրի չեմ

րկինք, փուլ արի իմ վերայ... երկիր, կուլ տուր {ինձ}, ո՛հ, մի օգնութիւն, սիրտս այրւում է... ո′հ

հետեւ ամենայն ջանք պիտոյ է գործ դնէի, այդ աղջիկը {ինձ} կին խնդրելու, որովհետեւ ինձ թւում էր, թէ ստեղծո

րծ դնէի, այդ աղջիկը ինձ կին խնդրելու, որովհետեւ {ինձ} թւում էր, թէ ստեղծուած եմ միմիայն նորա համար, ե

արդը հակառակախօսութեան պատճառը չգտանելով, թողուր {ինձ} հանգիստ: Ամենայն ջանք գործ էի դնում հեռի փախչել

կցութենից. այն մարդիկը, որ յառաջ շատ սիրելի էին {ինձ}, այժմ դարձել էին իմ աչքում փսխողական փոշի. նոցա

սխողական փոշի. նոցա իմ մօտ ներս մտանելը ատելի էր {ինձ}, որովհետեւ ընդհատւում էր իմ մտածութիւնը. ես երջ

իկը, որ կանգնած, կամենում է բռնել մի թիթեռնակ: {Ինձ} թուեց, թէ աչքիս է երեւում... շփում եմ ճակատս

ռաւել եւ առաւել զօրացաւ իմ մէջ, որ հալումաշ արեց {ինձ}. թւում էր, թէ մի վէրք գոյացել էր սրտումս եւ ճար

ճարակում է սորան: Քունը իսպառ փախաւ աչքիցս, օրը {ինձ} տարի էր թւում. վերջապէս, զրկուելով ամենայն բարե

նհամար գոհարներով, ասես թէ, ուրախակից էր լինում {ինձ}. մեղմիկ քամին ողջունում էր ծառերի ամէն մի տերեւը

ն գաղափարի ուրուականը, որ անտարակոյս պիտի երեւէր {ինձ}, եօթն ջրհօրի ջրով լցրած պտուկի մէջ, եւ հարցանէի

լի փափագով աչքս ձգում եմ պտուկի վերայ, երեւում է {ինձ} մի կերպարանք, որ սատանայ լինելու համար, միմիայն

այում եմ դարձեալ, երեւում է նոյն կերպարանքը, եւ {ինձ} թուեցաւ, թէ այդ կերպարանքը ժպտում էր... բայց

մ գեղեցիկ օրիորդի ուրուականը կանչելը եւ այդ հրէշի {ինձ} երեւելը ապացուցանում էր, թէ օրիորդը, որի վերայ

, որ խայտառակելով իմ թեթեւամտութիւնը, երեւել էր {ինձ} այդ դիւական կերպարանքով, դեռ եւս ծիծաղելով իմ վե

եռ եւս ծիծաղելով իմ վերայ... Այստեղ կորուսի ես {ինձ}... գիտեմ միայն, որ ներս վազեցի... բայց թէ

տար թողեցի իմ արարողութիւնը, որ գուցէ հասուցաներ {ինձ} իմ նպատակիս: Պ. Շաքարեանցը, այս խօսքերը աս

ոսը, - եզրակացնելով այն ծանօթութենից, որ տուեցիր {ինձ} այսօր քո կարճառօտ տոմսակով: Դու մոռացել ես հոգալ

է մարդը երբեմն երբեմն անասնանայ նոյնպէս. հաւատա՛ {ինձ}, անասունի կեանքը մեր կեանքից շատ վատ չէ աշխարհի

ճշմարիտ է. սիրելի Շաքարեանց, ուրեմն համաձայն ես {ինձ}, որ պիտոյ էր ընտրութիւն առնել հրաւիրելի մարդերի

ց, ինչպէս ասացի, այդ մարդերից շատերը անծանօթ են {ինձ}: Արդեօք աւելի լաւ չէ՞ր լինելու, եթէ այդ խորհուր

ւանդ ես եւս հաստատ չգիտեմ, թէեւ միանգամ պատմել է {ինձ} պ. Մանթուխեանցը, իսկ թէ ինչպէ՛ս հասել է նա այդ

է նա այդ գիտութեանը, այդ բանը մի գաղտնիք է, որ {ինձ} եւս չէ բացել: - Տարակոյս չկայ, որ շատ թէ փո

ունիս այդ գիտութեան վերայ, գոնէ՛ այնքան պատմի՛ր {ինձ}, որքան գիտես, յետոյ ես ինքս ման կը գամ գրքերի մ

մէջ, ոչինչ գտանելու չե՛ս. իսկ թէ շատ խնդրում ես {ինձ}, ուրեմն ես ցոյց կը տամ քեզ մի թուղթ, որի վերայ

ը մի քանի ծանօթութիւնք Ալքիմիայի մասին: Նա տուեց {ինձ} այդ թուղթը հաւատացնելու համար ինձ, թէ կայ մի այդ

ասին: Նա տուեց ինձ այդ թուղթը հաւատացնելու համար {ինձ}, թէ կայ մի այդպիսի գիտութիւն եւ թէ շատ խելացի մա

որա սպասաւորք: - Աստուծոյ սիրուն, ցոյց տուր {ինձ} այդ թուղթը, ես շատ ուրախ կը լինիմ եւ շատ շնորհակ

ու համար կէս մանէթ արծաթ խնդրէ: Այդ միջոցին ասաց {ինձ}, թէ փոքր է մնացել նպատակին հասանելու համար, որո

ր է... վկա՜յ է Աստուած, խելագար է: Հաւատացէք {ինձ}, մի մարդ չկայ, որին հաւանէր այդ պարոնը, նորա ա

, որ վաղուց նստել է նորա փորի մէջ, վատաբանում է {ինձ}: Մարկոսը, որ չէ ճանաչում ինձ, որ չգիտէ իմ գործ

մէջ, վատաբանում է ինձ: Մարկոսը, որ չէ ճանաչում {ինձ}, որ չգիտէ իմ գործերը, իմ սիրտը, իմ հոգին եւ ու

ետ ոչինչ ունիմ հասարակաց, դառնում է իմ թշնամին, {ինձ} բամբասող եւ վատաբանող: Միթէ՛ կարելի է այս, ո՛չ

ց Մանթուխեանցր: - Եղբա՜յր, դու վշտացնում ես {ինձ}. նա ինչ մարդ է, որ ինձանից շատ խմէ: Ես մինչեւ

այժմ կարծում էի, թէ դու փոքր ի շատէ ճանաչում էիր {ինձ}, փոքր ի շատէ յարգում էիր ինձ, բայց այժմ հասկացա

ի շատէ ճանաչում էիր ինձ, փոքր ի շատէ յարգում էիր {ինձ}, բայց այժմ հասկացայ, որ ես մազի չափ պատիւ չեմ ո

ց, բայց եթէ ձեր միտքը հրաւիրել է, հրաւիրեւցէք, {ինձ} մի մասնաւոր վնաս չունի, շատ շատ, միւս օր պիտի մ

զքո զօրութիւնդ ". - ի՛նչ ասել է, թո՛ղ մի մեկնէր {ինձ}: Նա միանգամայն պիտոյ է խայտառակուէր անպատասխանի

րջին փորձը եթէ զուր գնար նոյնպէս, պիտոյ է գլորէր {ինձ} յուսահատութեան ծովը: Բայց Աստուած ողորմեցաւ երես

եւ իմ աշխատութեան վաստակն է դա, այդ պատճառով եւս {ինձ} աւելի քաղցր է նայել դորա վերայ, քան թէ մի այլ մա

: Այժմ, որ Աստուած ամենակարողը յաջողութիւն տուեց {ինձ}, ես պատրաստութիւն կը տեսանեմ դեռ յառաջ մի փութ պ

է գալիս այդպիսի բաներից․ հասարակ կերպով հասկացրու {ինձ} եւ յայտնիր քո դիտաւորութիւնը: Իմ կարծիքը այս է,

էի՞ն, առաքեալքը ձկնորս չէի՞ն: Աստուած, ողորմիր {ինձ} ասել չուսանողը, այլ, դորա փոխանակ, Աստուած, ե

յ ոտքով վազեց դէպի նաւը, որով Աստուած, ողորմի՛ր {ինձ} աղօթքը ուսուցանող վարդապետը գնում էր: Եւ այս վար

ջ. այս պատճառով եւս իմ ընթերցողքը չեն կարող ասել {ինձ}, թէ խօսում էի մի բոլորովին նոցա անծանօթ մարդու մ

մ հետ. աղախինքը կամ սպասաւորքը զզուելով տալիս են {ինձ} մի բաժակ արաղ, կամ առաջեւս դնում են կերակուրը.

րութեան ամպեր պատեն իմ սրտին: Դուք ցոյց էք տալիս {ինձ}, որ տարագիր ընկած ազգի կամ մասնաւոր մարդու արտաս

ի ուսումնական խնդիր, որ արժէ tartarus emeticus ․ {ինձ} հարկաւոր չէ մի խօսք եւս յաւելացնել. ինքեանք ընթե

աչքով նայում էք խնդրի վերայ, ուրեմն թոյլ տուեցէք {ինձ} ասել ձեզ իմ կարծիքը եւ խորհուրդը: Ինչքան, այսօր

ց Մարիամի եւ իմ հետ (Մարիամի թարգմանչութեամբ): {Ինձ} ասաց, որ շատ կը ցանկանար լսել մի Հայոց երգ, փոր

ամ լսել, բայց այդ բանը մինչ այժմ էլ չի յաջողուել {ինձ}: - Եկեղեցական երգերի կամ շարականների մասին

ախարդական վարագոյրներ... բայց դժուար թէ յաջողի {ինձ} այս եւ ես վախում եմ, որ այն բաները ինչ որ այժմ ճ

ւ սկսեց երգել. Ո՛հ, լոկ երազ էր, մի խռովէք {ինձ}, Իմ մոլորութեան քաղր պատկերներ․ Ինձ չէ թ

ովէք ինձ, Իմ մոլորութեան քաղր պատկերներ․ {Ինձ} չէ թոյլ տուած երկաթի կեանքում Խնդալ, վայելել

կախեց Աչքերիս վերայ բժժանք անհամար։ {Ինձ} այն ժամանակ քանի ու քանի Երեւեցաւ նա այն ծառե

ց, Խոլական ցնորք, հոգի գիշատող. Թողէ՛ք {ինձ} հանգիստ մաշել իմ կեանքը Եւ խաղաղ սրտով մտնել

ատրաստել մի բան, ասենք թէ կօշիկներ: Եւ այսպէս, {ինձ} յանձնած է երկու հարիւր հազար կօշիկ պատրաստել, իւ

ւ կէս մանէթ: Բայց այն կօշիկը, որ ցոյց էին տուել {ինձ} որպէս գաղափար, որի նմանը ես պարտական էի հատուցան

նմանը ես պարտական էի հատուցանել կառավարութեանը, {ինձ} նստելու էր մի մանէթ եւ մի քառորդ, եւ այս կերպով

րից չպատրաստեմ կօշիկները այնպէս, որ իւրաքանչիւրը {ինձ} մի մանէթ նստելով, կէս-կէս մանէթ զուտ օգուտ բերէի

անգւում է եւ ամբողջ կազմուածքը: Դուք գանգատել էք {ինձ} շատ անգամ, թէ ձեր դուստրը երկար ժամանակ ունեցած

ւմ այդ բաները: - Ներողութիւն, ներողութիւն, {ինձ} թուեցաւ թէ ազգասիրութեան վերայ ենք խօսում ձեր հետ

ւ է: - Ներկայումս այդ առաջարկութիւնը կատարել {ինձ} ամենեւին անհնար է, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանց

ր զաւակների վերայ: Պարոն, խնդրեմ, թոյլ տուեցէք {ինձ}, որպէս բժշկապետի, մի քանի նկատողութիւնք առնել ձ

րում եմ, պարոն բժշկապետ, եթէ հնար է ազատ թողուլ {ինձ} ձեր նկատողութեններից. պատճառ, ամենայն խրատ եւ խ

պահպանւում են բնութեան մէջ: - Ես մի ժամ առաջ {ինձ} համարում էի անբաղդ, բայց այժմ տեսանում եմ, որ դ

խօսքն է հրաւիրել իմ փեսան, որի երեսը ցանկալի չէր {ինձ} տեսանել: - Այո՛, այդ է իմ վերջին խօսքը:

, պարոն բժշկապետ, որ դուք ձեր խորհուրդը տուեցիք {ինձ} շատ խիստ խօսքերով: - Ճշմարտութիւնը միշտ աչք

ւտ, - կրկնեց քթի տակից պարոնը, - բայց ի՛նչ արժէ {ինձ} այդ օգուտը եւ ի՞նչ է մնում նորանից ինձ սեփական:

ի՛նչ արժէ ինձ այդ օգուտը եւ ի՞նչ է մնում նորանից {ինձ} սեփական: Այս մինին բերանը ծեփիր, այն միւսին ընծ

ան դողալով, - խնդրեմ, եթէ կարելի է, շնորհեցէք {ինձ} տասն արծաթ: - Ի՛նչ հաշուով տասն արծաթ. ինչի՛դ է

. ամիսը հինգ մանէթով արդէն քսան մանէթ պատկանում է {ինձ}. բայց ես չեմ համարձակւում այդքան խնդրել, առ ժամ

ը: Խնդրում եմ, ոտքերդ համբուրում եմ, մի մերժէք {ինձ}, ես աղքատ տղայ եմ... - Այդ բոլորը լաւ, բայց

պարտականութեանը: Ո՞չ ապաքէն դուք ինքներդ գովեցիք {ինձ}, մինչ ես երկու միլիոն կանգուն տասներկու կոպեկանո

ցաւում եմ մանաւանդ, որովհետեւ երբէք ցանկալի չէր {ինձ} գործ ուենալ ձեր հետ: Չգիտեմ, թէ ինչ կամիք դուք

րկար ժամանակ հեռացել էի, մի քանի բարեկամք ասացին {ինձ}, թէ քաջափայլ պարոնի մինը ստացել է մի անստորագիր

ն, բորբոքում էք զուր տեղը նորա թշնամութիւնը դէպի {ինձ}: Թէ ի՛նչ է ձեր փաստը, եւ ի՛նչ հաստատող վկայութի

մակի հեղինակը. բայց այդ իմ սեփական կարծիքը չէր. {ինձ} այդպէս հաւատացուցել էին Մահտեսի Քուշարը եւ նորա ե

անձը: Լաւ, ապա եթէ այդ նզովեալը վեր կենայ, եւ {ինձ} եւս, ինչպէս Բէգզադէին մատին փաթեթ շինէ եւ աշխա

նով, եւ ահա՛ ես հասած եմ իմ փափագին: Մնում է {ինձ} խնդրել քեզանից միմիայն ընդունել այս անկեղծ հոգու

, ասել է, թէ գիտես մահի ինչ լինելը, ուրեմն ասա՛ {ինձ}, որ ես եւս իմանամ: Թիւթիւնճի-օղլուն համարեա

ւմ ես իմ վերայ, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր {ինձ} եթէ ասեմ, թէ կան դեռեւս բաներ, որոնց մասին դու

ունի, նաեւ վերջ ունի: Ես տեսել եմ, եւ այդ բանը {ինձ} բաւական արծաթ է նստել, որ տանս կտրի կղմինդրները

րները անձրեւից քայքայուելով բոլորովին ոչնչացան եւ {ինձ} ծախքի մէջ ձգեցին, բայց դու, երեւի, փոխանակ գոյ

դու չքացուր, եթէ կտրես: - Ապա մի փայտ տո՛ւր {ինձ}, ես կ՚այրեմ եւ կը չքացնեմ նորան, - պատասխանեց Թի

իւթիւնճի-օղլուն, - մոխիրը այլ է, փայտը այլ. դու {ինձ} կղմինդրի օրինակովը փոքր մնաց, որ պիտի հաւանեցնէի

ահի վերայ էր, - պատասխանեց Շահումեանցը, -բայց դու {ինձ} հարկադրեցիր, որ ապացուցանեմ քեզ, թէ, մահ չկայ

ար չէ լինելու այսուհետեւ ազատ ընթացք ունենալ դէպի {ինձ}... - Այսուհետեւ հաւատում եմ ամենայն բանի,

ետեւ հաւատում եմ ամենայն բանի, ինչ որ կը քարոզեն {ինձ} բնութեան անունով, - գոռաց Թիւթիւնճի-օղլուն զմայլա

Ոչինչ, ոչինչ, - կրկնեց այցելուն, - դուք ներեցէ՛ք {ինձ}, որ ես այսպէս անհանգիստ արեցի ձեզ, ես չգիտէի.

թէ ո՛չ. պատճառ, ամենայն մարդ իւր հաշիւը ունի. {ինձ} այսպէս յարմար է, պսակուիլ եւ յետոյ ուխտ գնալ:

քաղաքի բարբարոսական սովորութեանը, եթէ դու չփրկես {ինձ} "։ Այս էր նորա ամենօրեայ աղօթքը, որ յետոյ մի փո

րձակւում եմ մտածել, որ դու անպատճառ պարտական էիր {ինձ} ազատել... Թէեւ դու ազնիւ սիրտ ունենալով բիւր ա

մարդիկ մեզ անխելք են կարծում. շնորհակալ եմ, որ {ինձ} բարի կամենալով, զգուշացնում ես ինձ. ճշմարի՛տ է

հակալ եմ, որ ինձ բարի կամենալով, զգուշացնում ես {ինձ}. ճշմարի՛տ է, շատ չար են ժամանակիս տղայքը: -

ունէինք, հայրդ մտածում էր, որ ամառը լինի այդ եւ {ինձ} եւս այդպէս ասել էր, բայց Մկրտիչը շուտով կամենում

աքավարութիւն, ծնողքս մի կին մարդու մօտ տուել էին {ինձ} կարդալու 9 տարեկան հասակումս, հազիւ թէ քերականը

ձեռքին մտած պարոն Շահումեանցի տուն, հարցանում է {ինձ}, թէ ե՞ս էի արդեօք պարոն Շահումեանցը. ես ասացի,

, թէ ինչի՞ց գիտէր, որ ես չեմ Շահումեանցը: - {Ինձ}, - ասաց, - պատմել էին նորա հասակը, աչքերը...

էս պիտի առնէ, այնպէս պիտի առնէ, բայց հարցրե՞լ է {ինձ}, խնդրե՞լ է իմ համաձայնութիւնը: Ես գալոց ամառից

մարդ հարցանելով, կամենում եմ, որ դու պատասխանես {ինձ} նորա մասին կատարելապէս, նորա արժանաւորութիւնքը ե

Յատուկ շնորհակալ եմ, որ այդպէս սէր ցոյց ես տալիս {ինձ}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - եւ մանաւանդ շնո

Շահումեանց, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - հասկացո՞ւր {ինձ} մարդու ինչ լինելը: - Շատ բարի, - պատասխանեց Շ

իմնաւոր պատճառ խօսելու ուրիշ մարդերի վերայ, բայց {ինձ} ինչո՞ւ ես մէջ խառնում, դուք ասելով, որպէս թէ ես

մի նոր եւ դժուարահաւատալի բան ասէ. բայց հաւատա՛յ {ինձ}, պարոն Շահումեանց, ես այն մարդերից չեմ. ես, թ

իսի բաների վերայ. չգիտէք, թէ որքան ուրախացուցիք {ինձ} ձեր գալովը: - Յոյս Աստուած, որ մեր խօսակցութ

կամութիւնը լինի յարատեւ... Բայց այժմ, ներեցէք {ինձ}, ժամանակն է գնալու: - Ես չեմ համարձակւում ձե

ւոր է մեր առանձնախօսութիւնը, որից յետոյ պիտոյ էր {ինձ} առարկայ բանալ իսկոյն քո հօր հետ այս մասին, եւ պս

տակ, այնպէս որ նորա ներկայութիւնը խափանարկու էր {ինձ} ցած իջանելու այստեղ պարսպի վերայով: Բաւական միջո

նէիր ասելի... Կը տանեմ, թէեւ պատրաստած լինէիր {ինձ} մի խորտակիչ հարուած, հանդարտ հոգով կը լռեմ քո խօ

ը: Ես կամէի վճռաբար լսել քեզանից քո յօժարութիւնը {ինձ} հետ ամուսնանալու, կամէի լսել քո խոստմունքը, քո

ւմը: Այո՞, կամէի ստոյգ իմանալ, սիրու՞մ էիր դու {ինձ}, թէ չկամենալով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, երկո

Աղուանեանցի հետ, երկու չարերի փոքրն էիր ընտրում {ինձ} գալով: - Մի՞թէ քո խիղճը չէ տանջում քեզ, - պատ

ւ այն կիսաքուն թմրութեան մէջ քո ուրուականն է եղել {ինձ} մխիթարողը: - Դա մի՛ բարկանար իմ վերայ, որ այ

ած չէ իմ անունով, հարստութենով, ապա խոստովանի՛ր {ինձ}, որ ես կարողանամ հանգստացնել իմ խիղճը այն բանի մ

, քո անունի եւ հարստութեան պատճառով, կարդում ես {ինձ} այդ քարոզը: Ես ինքս գիտեմ, որ ամուսնութիւնը քաղ

ո՜հ, ինչպէս լաւ կը լինէր իմ բանը, եթէ այժմ տար {ինձ} մի հազարը, ա՜խ հազարը... Ի՞նչ կախարդական ոյժ

հրամանովը պիտոյ է վարուէր, այլ քեզ, եւ գլխաւորը {ինձ} եւս պիտոյ է աշխատէր իւր հրամանովը վարել: Եթէ Աստ

ւ աղջկայ մասին մեր մտադրութիւնը, եթէ Աստուած տայ {ինձ} այն օրը, որ ես խունկ ծխեմ դրացու աղջկանը մեր շեմ

ւնը յայտնի չէ քեզ, բայց ես գիտեմ. հայրս ասել էր {ինձ}, բայց եւ հրամայել, որ ոչ ոքի չբանամ այս գաղտնիք

եմ քեզ այդ խորհրդական մատանու պատմութիւնը, որքան {ինձ} յայտնի էր այն, միեւնոյն ժամանակ երաշխաւոր եմ, ո

թիւնճի-օղլուն իւր կնոջը, - ինչ պատճառով էր կանչել {ինձ} պարոն Շահումեանցը: - Ի՞նչ տեղից պիտի իմանամ

կացւում է՝ նայելով նորա կրօնի որպիսութեանը։ Ասա {ինձ} ՝ ո՞ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թ

օնի։ Ասացինք այս ճառի առաջին գլխումը, թէ " ասա՛ {ինձ} ո՛ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ

մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է {ինձ}, այո՛ զի նա 'ի մայրենի իրաւանց իմ տէր է, յորմէ

զի չիք կար զօրութեան 'ի ձեռին իմում։ Բայց սակայն {ինձ} մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, զի յետ վաստակելոյ

հանդերձ իմ աւասիկ մաշիլ 'ի գերեզման. դատ արասցէ {ինձ} տէր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց ակն ունիմ, թէ ն

ժամանակներում։ Թող խօսէ ինքը՝ Քերթողահայրը. "Այլ {ինձ} թուի, որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ ան

ՅԱՂԱԳՍ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԵԱՆ Ճ Ա Ռ " Այլ {ինձ} թուի, որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ

երբեմն ի [վաստակս՝ առաջնոց մատենագրաց, իմա՛ դու {ինձ} զթարգմանիչս մեր: Ասասցեն պաշտպանք հին հայախօսութ

խնդրոց [վերահասու եղեալ իցէ] ճշմարտութեան. բայց {ինձ} այլապէս թուի, ճշմարտութիւն չի՛ք առ հայոց ուսումն

կանաց յընթացս միջին դարուց եւ անդր եւս. իմա՛ դու {ինձ} զայն ճշմարտութիւն, որ հաստատի հրամանաւ, սպառնալ

իւն Ազգի առ շինութեամբ նոր մատենագրութեան, ցաւ է {ինձ} խոստովանել աստանօր, թէ պատուելի իմաստունք մեր դե

պասանաց, եւ առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ. իմա դու {ինձ} զմատենագրութիւն Ագաֆանգելեայ յոյն պատգամագրի, իս

բանիս: Զոսկի դար մատենագրութեանս՝ իմա՛ դու {ինձ} զհինգերորդն, կնքեն Յովհան Մանդակունի կաթողիկոս Հ

մեր եւ առ հասարակ կենդանութիւն լեզուին, իմա դու {ինձ} զբառդ անձուկ նշանակութեամբ՝ մնայ վայրենացեալ մին

Հայոց, բայց եւ ոչ գովեմք զայրն այդպէս ընթացեալ: {Ինձ} թուի, թէ առ ի ոչ անիրաւել առ Մխիթար հաւատափոխ,

ձեալ միջնորդութեամբ յաւէտ այլոց լեզուաց, իմա դու {ինձ} օտարաց, թագաւորեցին ի վերայ լեզուին շատ կամ սակա

ճառիս քննեալ եւ ստուգեալ է, վասն որոյ աւելորդ էր {ինձ} յերկարել ի բանս անդր քան զսահման զհամառօտաբանութի

տ մեզ Հայք իբրեւ ժողովուրդ ոչ պատմականք (իմա դու {ինձ} զբառդ անձուկ նշանակութեամբ) չկարէին ունել եւ զայ

, ինչ որ պատմութիւնը մեզ հասուցել է, ապա հարկ էր {ինձ} մի Աստուածաշնչի մեծութենով գիրք գրել, որի վերայ

պատուհանից, որ բաց էր. " Ներս թողեցէ՛ք դորան. {ինձ} համար կ'ասեն, թէ ես հալածում եմ աբեղայքը եւ չեմ

սնորոյ եւ գանչեց. " Սատանայն առնու այս յիմարին. {ինձ} վիրաւորեց"։ Այս խօսքերի վերայ Մօնտինի ասպետը տե

եր եւ խորհրդակիցք, նոքա ամենայն ժամանակ կը տանեն {ինձ} ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ իմ մասին, թէ ես վախենում եմ

ն խօսելու շնորհք, ուրիշներին գուշակութիւն, բայց {ինձ}, մոռանալ այն բանը, ինչ որ խոստովանութեան ժամանա

յն բանը, ինչ որ խոստովանութեան ժամանակ ասում էին {ինձ} "։ Այս խօսքերից առաւել ոչինչ չ'կարողացան լսել նո

ս միշտ սիրել եմ նորան։ Եթէ չէ կարելի, որ նա գայ {ինձ} ՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ իմ ատենադպիրը գրէ նորան մի

սացի եւ ներգործեցի այնպէս, ինչպէս դուք կամեցաք։ {Ինձ} չ'յաջողեցաւ խաղաղութիւն տնկել ձեր եւ իմ ժողովուրդ

ինչ որ ես կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ Եթէ դուք խաբեցիք {ինձ}, ո՛չ ես, այլ դուք պիտոյ է պատասխան տաք Աստուծոյ

րել: Թո՛ղ ապրի՛ հրապարակախօսութիւնը: {Ինձ}, որպէս Հայի, ցաւելի է տեսանել որեւէ արատ կամ ապ

ձեր ստոյգ ազատամտութիւնը այս առաջին անգամ Ձեզ եւ {ինձ} միմեանց հետ ծանօթացնող շարժառիթ նամակովս: Թ

ողամիտ էք դէպի ձեր անհաշտ թշնամին, ուր մնաց դէպի {ինձ} նման անծանօթները, որոնք անմիջապէս մեծարանք են նո

նարանի առաջնաթերթի ճակատին դրոշմած " խաչ, օգնէայ {ինձ} " սորայ օգնականութեամբ շուտով աւարտէի այբբէնարանը

յի հարուածքը. Յիրաւի, որ մեծ բախտաւորութիւն էր {ինձ} համար, որ միեւնոյն ժամանակին ճիզուիտականների մտր

կին չէինք արժանանում. եթէ ո՛չ, այդ եւս կը լինէր {ինձ} համար մէկ աւելի տարաբախտութիւն եւ անվերջ մտածողու

է՞ր, որ գիշերը քնից վեր կը թռչէի. " Խաչ, օգնես {ինձ} " ասելով շուտով ջրի պէս սերտեցի մինչեւ վերջի թերթ

կարան, այժմ դէպի քեզ եմ դառնում, եթէ ասելու էիր {ինձ} համար, թէ այս ինչ անծանօթ մարդը բազմարդիւն քամին

ով. միեւնոյն ժամանակին բախտաւոր կը գտնուէի, եթէ {ինձ} եւս չզոհէիր քո մէջ Բէգզադաների շարումը: Բայց չկա

րեմ դուք ինքներդ օգնութիւն հասուցանէք, եթէ ո՛չ, {ինձ} եւս գերի կը վարեն դէպի Մասեաց յաղթանդամ ուրուական

զարմանալին այն էր, որ գլուխը ներկել էին. այդտեղ {ինձ} հաւատացրին, որ այդ կենդանին չորս լեզուի երգիչ է

կեանքի աշխարհը, ուրեմն պատշաճապէս ներգործել տուր {ինձ}, ապա թէ ոչ, թո՛ղ ճնշուիմ դարերի ծանրութեան տակ

ը հարիր հետ կռիւ ա քցել, թէ կամ թուրը վեր կունիմ {ինձ} կը սպանեմ, կամ թէ չէ Սօսին աղջիկ չեմ տալ. ես պի

ժամանակ շատ եմ զզուեցուցել պառաւներին, որ պատմեն {ինձ}, թէ ո՛վ է այս Նորինը կամ Նազարէթը, բայց ոչինչ չ

դրականապէս եւ ինքնաբաւական կերպով պատասխանում էր {ինձ}, թէ " երբ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր այդ

երեսից: Դու, որ Նէապոլսի մէջ ցոյց ես տալիս {ինձ} մի շիշ, ուր կայ մի քանի կաթիլ արիւն եւ պատմելով

յն ժամանակ եռ է գալիս, ուզում ես դորանով քարոզել {ինձ} այլեւ աստուածը, որի գրած օրէնքները, մի ակնթարթո

եր էլ կան, բայց այդ աւելի վատ է նոցայ համար, որ {ինձ} պիտի ասեն, թէ իրենք վաղուց գիտեն իմ ասածները: "

պիտի թեքուի, որ իմ ալեւոր Մասիսի կենարար շունչը {ինձ} հասնի ու մի քիչ զովացնէ: Անշուշտ, մի վտանգ, մի

հարցնենք, թէ ինչ բանում է կատարելութիւնը " տուր {ինձ} զհացէ կամ ու՛ր է աղճատանքը ` եթէ ասում ենք " հաց

է կամ ու՛ր է աղճատանքը ` եթէ ասում ենք " հաց տուր {ինձ} "- երթալ ի տուն, - տուն երթալ. եւ այլն, եւ այլն

րդը ձեւի մէջ չէ, այլ իրի մէջ. եթէ ես " հաց տուր {ինձ} " ասելով հասկանում եմ այն, ինչ որ 4. 000 տարի առ

, ինչ որ 4. 000 տարի առաջ հասկացնում էին " տու՛ր {ինձ} զհաց " ասելով, լեզուն կատարում է իր պաշտօնը լիքը

, դորայ հակառակ Մովսիսի հետ ենք ասում, " Ո՛ տայր {ինձ} զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս ", բայց մարգարէ լինի

յրկենին չէ բացում իր սիրտը Անոյշի առջեւ. " Քա՛, {ինձ} տուր, ես քո աղպոր ղարաւաշն եմ (աղախին), - ասու

արջ են կիտում, ես մի խեղճ մարդ եմ, նրանք ինչ որ {ինձ} կը հասնէր խարջը տալու, էրկու էնքան են առել. սաք

ւմ, իրանցը շինում, ես գրողամնայ մի հիքի ունիմ, {ինձ} տարել են զօռով կապել իրէք հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛

լի, ասում ես, թէ ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի, որ {ինձ} ականջ անես, դու ջլիս (իսպառ) քառականջ (խուլ)

էլ ասենք էն կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն էկել ա {ինձ} տարել, թէ կ՚երթամ մովրովին կը գանգատեմ, երբ որ

եղաւոր (!!), էն վախտը մովրովը քեզ բաց կը թողայ {ինձ} կը ծեծի (!!!), յետոյ, հալբա՛թ, դու էլ մի կար

այ եւ ոչ տնկելու դիտաւորութիւն: Ի՞նչ է պատճառը. {ինձ} պատասխանեցին, թէ առանց ծառի էլ մոծակի ձեռքից օր

սպէս է խօսում, " կամ ուսի՛ր իմ օրէնքները, տիրէ՛ {ինձ}, օգո՛ւտ քաղէ ինձանից. կամ թէ չէ ես քեզ կը ստրկա

ը: Բայց ժողովուրդի անկաջին ծանր է եւ անբնական. - {ինձ} ի՛նչ փոյթ, - ես բուն հայերէն եմ խօսում. ժողովուր

զ թաքուն սիրեցի, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ, Իմ եարն {ինձ} եար պըտի, - ձեռումը ֆանար պրտի, Իմ եարի կաննած տ

պել ես ամպի նման, - շաքար ու ղանդի նման, Իմ նանն {ինձ} ո՞նց ա պահել, - ծալած գիւլբանդի նման, Կանգնել եմ

կը մտնի, տազ անի, Ասի, հրէս, Գրիգորը, Կը տայ {ինձ} ու կ՚ըսպանի: Գերի ա մեր հայ ազգը, Ղոչաղնե

րն ունենայ, իւր սեպհական կենդանութիւնն ունենայ։ {Ինձ} ինչ օգուտ է, եթէ ես տեսնում էի մի հարուստ մարդ ե

ւմ, ես դուրս կը ձգե՞մ նորան, երբ գաս ու քարոզես {ինձ} մէկ կողմից նորա տգեղութիւնը, միւս կողմից " Հայոց

բէք չէ կարող այսպիսի ոչինչ բաների առջեւ ընկրկիլ։ {Ինձ} հարկաւոր է, որ իմ միտքը առջեւիս կանգնած մարդը հա

ձեւերը եւ տրամաբանութիւնը մօտ է եղած տաճկականին, {ինձ} ինչ փոյթ. կամ ինչ օգուտ իմ բուն հայկական ձեւերով

իմ, որ կատարվի ցանկությունդ: Շուտով կստանաս {ինձանից} մի այլ գիր, այսինքն երկու շաբաթից կամ տասն օրից

ե այստեղ լինեիր, մի երկու բան եւս կարող էիր լսել {ինձանից} այս մասին, որ գրել չէ կարելի եւ այլն: Հոկտեմ

եցի: Հույս ունիմ, որ ձեր նամակը չպակասեցնեք {ինձանից}, ես եւս կգրեմ եւ այսպես միմյանց լուր ունենալով գ

եպտեմբեր գրեթե ես կմնամ այնտեղ, ինչ կըլլա եղեր։ {Ինձանից} շատ նամակ մի՛ պահանջեցեք. գիտե աստված, որ չունի

հաջողություն, առողջություն եւ երջանիկ կյանք: {Ինձանից} շատ նամակ մի՛ սպասիլ, ինչո՛ւ, որ չունիմ կարողու

յետոյ իմ հիւրի առաջին խօսքը այն եղաւ, որ հարցանէ {ինձանից} զանազան նորութենների մասին. ես ոչ մի այնպիսի ուշ

ր կացաւ տեղից եւ, բարեաւ մնա ասելով, խնդրում էր {ինձանից} իւր մօտ հիւր գնալ: Ես զարմացայ դորա անզգամութեան

ն դորա վերայ: Մի քանիքը իմ բարեկամներից, լսելով {ինձանից}, թէ կամենում էի երբեմն երբեմն քննութեան տակ ձգել

գի վերայ եւ հաւատա՛, որ շնորհակալ կը լինիս յետոյ {ինձանից} մինչ կը վայելես պտուղը այն ծառի, որ իմ խորհրդով

քո Բէգզադէութիւնը։ Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վեր առ {ինձանից}. ականջներս ցաւում են, չեմ կարող լսել... -

փոր: - Իհարկէ, չգիտես, բայց դու հարցուր մի {ինձանից}, Աստուած հեռի արասցէ, խեղճ մարդը կարո՞ղ է միթէ

իա մտանել։ Կամի տեսանել եւ Էջմիածինը, եւ խնդրեց {ինձանից}, որ ես ուղեկից լինիմ նորան այս ճանապարհորդութեան

տակած եմ։ Մնաս բարով: Խնդրեմ նամակդ չպակասեցնես {ինձանից} ։ Ողջ եղիր: Քո եղբայր Ս. Խ. ՇԱՀԲԷԳ:

ի հոյակապ համալսարան ունին, եւ եթէ դուք պահանջէք {ինձանից} ցոյց տալ այդ համալսարանը, իմացած եղէք, որ պիտի

Աստուած քաւեա՛... Այսպիսի աղօթքներով հեռացաւ {ինձանից} Պ. Բէգզադէն, բայց այս անգամ, ինչպէս տեսանում է

ա բարի տղայ է եւ բարի սրտով։ Նա եկել էր հարցանել {ինձանից}, թէ ի՞նչ բան է Տրովատոր ողբերգութիւնը, որի մասի

ի վերայ կամ բրէտը՝ տակառով մեղրի վերայ... Հեռի՛ {ինձանից}, դուք՝ գիշերադէմ մարդիկ"։ Բայց ականջ դնող չեղ

հետ: - Հը՛մ... Ես քեզ հնարներ կը տայի, որ {ինձանից} ուսած գաղափարքդ տարածէիր ձեր ազգի մէջ մեր լեզուով

ող եւ ազատութիւն, որ յետոյ աւազակները կողոպտեցին {ինձանից} ։ Եկեք գնանք այնտեղ հետեւեալ պայմանով: Ձեզանից ի

ուստ պէտք չէ՞. իմ ժառանգները եւ իմ սերունդը, որ {ինձանից} յետոյ ոչինչ ստանալու չեն ինձանից, ապրելու չե՞ն:

իմ սերունդը, որ ինձանից յետոյ ոչինչ ստանալու չեն {ինձանից}, ապրելու չե՞ն: Բայց դու կը քանդուիս, այսինքն՝

գրիչ առիր ձեռքդ: Թանգութեան պատճառն ես հարցանում {ինձանից}, պատճառը ո՞րն է: Ապրանքը իմը չէ՞, երէկ վաճառու

Տե՜ս, ահա մեռնում ես, քո կեանքը կախւում է այժմ {ինձանից}, այսինքն՝ իմ քեզ հաց տալուց կամ չտալուց, բայց

նչ հայրենիք, յիմար զքեզ, Հարցանում ես դու {ինձանից}. Ուր եմ ծնած, ա՞յդ ես քննում. Այստե

աբար հետեւողքը ծաղրից աւելի ուրիշ բան թող չսպասեն {ինձանից}: Փիլիսոփայութիւնը պիտի բխի իւրաքանչիւր ազգի կեան

ի վերայ արդիւնաւէտ կացուցանելու համար, ստացել էի {ինձանից} ջոկ տասն եւ մին ընկեր, որով բոլորեցունցս թիւն էր

վ ստիպել նորան, առա նորա հրաժարական ողջոյնը, նա {ինձանից} լուսի թռչողական արագութեամբ հեռացաւ եւ անհետացաւ

ցաւ, բայց այս վերջին անգամինը եթէ Տէրդ գիտնար եւ {ինձանից} համար պահանջած լինէր, որ ամեն բան մանրամասն քեզ

աւիտենական գայիսոնի տակ եւ օր ըստ օրէ մեծարուելով {ինձանից}, հաւատայ, որ ոչինչ չէ խնայելու: - Շատ բարի

րած լինելով Բաքոսի տաճարում, եւ մեղադրանք լսելով {ինձանից} իւր արբեցութեան մասին, այսպէս խօսեց. - Պար

բայց թէ ի՛նչ էր պատահել այնուհետեւ, դու պիտոյ է {ինձանից} լաւ իմանաս, որովհետեւ ներկայ էիր: Պ. Շաքար

գներով: Այս վերջին երեք ամսումը զանազան ժամանակ {ինձանից} է ստանում հարկաւոր արծաթը, ես արդէն տուել եմ նոր

էիս խօսում էինք քո մասին: Պ. Մարկոսը խնդրում էր {ինձանից}, որ իւր հետ միասին գայի քո մօտ, բայց ես իմանալո

բա՜յր, դու վշտացնում ես ինձ. նա ինչ մարդ է, որ {ինձանից} շատ խմէ: Ես մինչեւ այժմ կարծում էի, թէ դու փոքր

կամի՛ք, դաշն բռնենք մի վեդրօ արաղով: - Դուք {ինձանից} խորհուրդ հարցրեցիք, - ասեց Մանթուխեանցը, - ես յա

անի, ստրկութիւնը չէ ծնանում: - Նա հարց արեց {ինձանից}, թէ փո՞քր բաներ կան բնութեան օրէնքների վերայ յառ

ւթիւնքը հարցանելուց յետոյ, գնալու ժամանակ խնդրեց {ինձանից}, թէ երբ կարող էր գալ մեր տուն մի հայոց երգ լսելո

յ բախտից: Չէ՛. այն երա՛զ էր... հեռի {ինձանից}, Խոլական ցնորք, հոգի գիշատող. Թողէ՛ք ի

արմրում էին նորա անխորհուրդ երեսի վերայ: Եթէ {ինձանից} հարցանէին, թէ ո՛ր բանից մանաւանդ զզւում եմ աշխար

գործ ուենալ ձեր հետ: Չգիտեմ, թէ ինչ կամիք դուք {ինձանից}: Մի անգամ ձեր անզգուշութեան եւ դատարկաբանութեան

երցող, ներելով իմ այս անհամբերութեանը, դու գոնէ {ինձանից} առաւել համբերող գտանուիր, եթէ ես, կտրելով խօսակ

նների որակութիւնքը: - Որովհետեւ դու հարցրեցիր {ինձանից}, թէ ի՞նչ է մարդը ընդհանրապէս, ես եւս քեզ նոյնպէ

պատւում եմ քեզ. ո՛չ թէ իբրեւ տան տէր, այլ իբրեւ {ինձանից} առաւել հասակաւոր, մէք հրաման ունինք Աստծուց ծերը

ռանելով ահա, աղաչում եմ Աստուած, որ իմ յաջորդքը {ինձանից} բաղդաւոր լինին այս բանի մէջ. ահա՛, ինչ որ ես կա

ւմ, բաց է ամէն մարդու համար, եւ վկայում եմ, որ {ինձանից} լաւ իմացողներ էլ կան, բայց այդ աւելի վատ է նոցայ

իմ աղլուխը քու գլուխը, ես տղայ դու աղջիկ, թէ որ {ինձանից} հետ կաննես ", - ասում է նա Սօսին, Անոյշի բերնով

ունն ա քանդւում, հո սուտ չի՞: Հիմի ասենք թէ դու {ինձանից} համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր գալի, համա ես

ղիցը քու դիհը կը պահեն, ընդուր որ գիտեն, թէ դու {ինձանից} լաւ ես. քեզնից խէր կը հանեն, համա ինձնից, ութ

կամ ուսի՛ր իմ օրէնքները, տիրէ՛ ինձ, օգո՛ւտ քաղէ {ինձանից}. կամ թէ չէ ես քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտ

ինձ ասացին, թէ ես չեմ կարող հասկանալ նորան ինքս {ինձանով}, թէ կարօտ է նա մեկնութեան, թէ առանց առաջնորդի կ

նա՛, փալանը դու դզի, նօխտէն դու գուխը տուր, էլ {ինձանում} մեղք չկա"։ Եկեղեցու մէջ, երկար բարակ Վարդ

րդալու- Սվեդա էր, սվեդոյչիք էր, ինչ էր, խնդրեմ {ինձի} շուտով գրեք, որ ես ալ միամիտ ըլամ, եւ ասկեց առա

հասկըցուցի՞ք, չի հասկըցուցի՞ք, հեչ միամիտ չիմ, {ինձի} թեզով հայտնիք: Ես ոչինչ ուրիշ պան միտք չիմ ան

, կենե աղեկ էր, ամեն օր աչքին տիմացն չէր ըլար, {ինձի} տեղով հայտնիք, եւ թե հոքու բան արա՞վ թե չէ, եւ

իր, կարդալով իմացա: Ահա պատասխանն գրում եմ, որ {ինձի} համար միամիտ լինիք եւ այնպես յիմար համբավներէն չի

գրում եմ քո ամեն մի խոսքիդ պատասխանը: Առաջինը {ինձի} շատ զարմանալի է, որ դուն ինքդ, ինձի՝ ձեզի մոռա

Առաջինը ինձի շատ զարմանալի է, որ դուն ինքդ, {ինձի} ՝ ձեզի մոռացող համարելով, քեզի միշտ սիրով ցույց

ք եւ եթե նորա այստեղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո չէ, {ինձի} սիմ սիմ մի ասեք, գրեցեք պարզ, վեր առնեմ մի հավա

եսնեիք, թե ես ինչքան գործ ունիմ, եւ այն ժամանակ {ինձի} չէիք մեղադրել: Խնդրեմ իմ ողջույնը հասուցանել ծեր

բարեկամաց: Խանութին բանը ինչպես վերջացուցածը {ինձի} հայտնեց, որ ես առ միամիտ լինեմ: Ես ողջ եմ ու

րոս եղբորս ձեռքովը եւ ամեն բանը կիմանաս նորանից. {ինձի} գիր ալ գրել պետք չէր, բայց այս քանի տողը դարձյալ

իս համար, եւ մամայիս պատկերը Ռոստով հանել տաս եւ {ինձի} խրկիս անպատճառ: Ես իմ երթալու տեղես կգրեմ իսկույ

նայինք, ո՛րը ավելի շուտով կհրամային, բայց Խրիմը {ինձի} շատ լավ կըլլար: Տարին վաղուց անցավ, որ ես ամեն

ւղթ նայող Ասվատուրը: Թէ որ ապրիլի մեջ ճիճայիս {ինձի} տեսության գալը հաստատ է նե, ճիճայիս ասա ինձի մեկ

յիս ինձի տեսության գալը հաստատ է նե, ճիճայիս ասա {ինձի} մեկ ճիվթ աղեկ ապուխտ թող բիրե: Երեշկիկ չուզիմ,

կն իս, ինչ օրենք է քեզի զրկել: Պարոն Գրիգորը {ինձի} գրել էր մեկ անգամ Պետերբուրգ, թե դուն քո բաժինդ

տերը, պոռան խըյամեթները 10 օր է խափաթմիշ արել են {ինձի}, տանը մեռելկոխ նստիլ իմ, դուրսը մարդ մարդու չի

իդ այդ դրախտ - Ուրիշներին դժուարանց ` Թոյլ տուր {ինձի} բանալ դու Եւ գլուխըս վեր բռնած ` Թաքստոցը մտնել

լ Եւ տրտնջում էր յուզուած. " Ինչո՞ւ ստեղծեց տէրն {ինձի}, Է՞ր դրախտն այս փափկութեան, Եւ ինչո՞ւ ես կարգու

տեսայ, ի՞նչ էր սորա իմաստը. Արարիչը ասաց {ինձի} բընութեանը բերանով, Թէ քո կեանքն էլ պիտի ա

ղջն էլ քնում է, Զառամ Արեւելքի գործ չէ, որ {ինձի} յաղթէ"։ " Առաջուց դու մի՛ պարծենար, - ասա

արապետեանի եւ Բերբերեանի) Գարնան վարդը {ինձի} պէտք չէ, Եթէ անուշ հոտ չունի. Սոխակի

իմ մատերիս, Թող հնչէ իմ քնարը: {Ինձի} փչէ աստուածային Նոր զօրութիւն, նոր ոգի,

Впрочем, дельно он судит, Ну, նա եթէ {ինձի} հետ Միշտ լաւ լինէր ինչպէս էր, Ведь մի

արզաբար տեսայ տեսիլ մռայլուն. Դիմաց գծագիրն {ինձի} ցոյց տուեց, Այս պարզ նշաններ. Գիրսաս էր ան

ի քո տիրոջ հրամանովն եկար։ Շատ մարդիկ {ինձի} երբեմն խօսքով, Գանգատ տուեցին երբեմն գրով.

-ին (12 շիշ գինի): 15 -ին յայտնեցին, թէ գինին {ինձի} չէ, այլ բոլոր բանտարկելոց: 16-ին տեսութիւն եղբ

դ ետքը, անպատճառ ճիճայիս երթաս եւ գիրս կարդաս ու {ինձիմեն} ալ արապաներով բարեւ անիս: Մամայիս արդխ բան ալ չի

լ թշնամիի խոսք է, ես եւս ոչինչ բանից խապեր չիմ, {ինձմեն} ո՛չ բան հարցնող կա եւ ո՛չ ծան տվող. ասենք թե ծան

սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. աճապ ի՞նչ խապեր կառնուք {ինձմեն} առողջությանս մասին. ինչ գրելուս ես ալ չի գտիմ,

վերա ցույց է տալիս միշտ 48+. ցնծա՛: Խնդրեմ {ինձնից} նամակ ստացածդ մարդու չասես, ըստ որում այլոց չեմ

ունքը, պանդխտության դժնդակ ծանրությունը խլում են {ինձնից} իմ վերջին հնարները: Բայց դու աշխատիր գեթ մի հատ

ն Ուստիմովիչին կամ Կովալսկուն նամակ գրի, ապա թող {ինձնից} նրանց շնորհակալություն հայտնի՝ ինձ ուղարկած ողջո

ձեզ իմաց տան՝ հենց որ նրանք ժամանեն այնտեղ: Դու {ինձնից} տեղեկություն էիր խնդրել ռնգեղջյուրի մասին. ես մի

մէջ վառում սէր ու կրակ: " Ձուերըս բոլոր գողացան {ինձնից}, Էլ ո՞վ ինձ կը տայ որդիներ, աւա՜ղ, Մինչեւ ամ

ձ. Ես խառնւո՞ւմ եմ ձեր գործին, Լսե՞լ էք մի խօսք {ինձնից}: Թէ՞ ասելիք չունէի Ձեր անկայուն բարքերից"։ Եւ

, անգութ, անխիղճ դիւածին, Քանի կենդան եմ, {ինձնից} չես փրկուիլ, Իսկ այն աշխարհում ծերուն

է ինչպէս բան է այդ նորը, բայց մինչեւ այն ժամանակ {ինձնից} պատասխանի մի սպասէ, ես փիլիսոփայ չեմ: Առ այ

ւններից, գո՛նէ մի ծեղի չափ թող շնորհակալ լինին, {ինձնից} ո՛չ, այլ պ. Պռօշեանցից, որի գործը պատճառ է եղե

է դու ինձանից լաւ ես. քեզնից խէր կը հանեն, համա {ինձնից}, ութ տարի չարչարուին, չոր ոսկորից սաւահի ոչինչ

՛յ տղայ հիլ անիլ տուր, - մատնաչափ դիր անիլ տուր, {Ինձնից} էլ քեզ ճար չի կայ - քաքուլդ վեր անիլ տուր: Ես աղ

այ, դու հազար ըլնիս, - իմ ախպոր սատար ըլնիս, Թէ {ինձնից} ջոկ եար բռնես, - դու սրտապատառ ըլնիս, Քաքուլիդ կ

ով ազատեսցի վահան հաւատոյ եւ այլն։ Եւ Հ. Ղուկաս {Ինճիճեան} միաբանութեամբ Տիւզեանց գրգռեաց զՊատրիարգն Հայոց վ

իաբանութիւնն։ Եւ 'ի ժողովի միում ասաց Հ. Ղուկաս {Ինճիճեան}, " ես ունիմ 'ի գլուխ տանել զմիաբանութիւն ընդ Հայ

աւորքն 'ի բանս եւ 'ի խորհուրդս էին նախ Հ. Ղուկաս {Ինճիճեան} որ էր յայնժամ մեծաւոր եւ խոստովանահայր տանն Տիւզե

որ յառաջագոյն գիտակն էր այն ամենայն վերոյասացեալ {Ինճիճեան} խորհրդոց, չոքան 'ի Ենի-խափու, խաբեալ 'ի բանից Յ

րեաց յորդորանս 'ի Հռովմայ։ Սոյնպէս եւ Հ. Ղուկաս {Ինճիճեան} 'ի բնակիլն յՕրթա-գիւղ եւ 'ի լսելն եւ'ի տեսանելն զ

Ասկերեան, երկոքին եղբարք Աւգերեանք, Ջախջախեան, {Ինճիճեան} իւրով [տաժանելի] աշխատութեամբ " Ստորագրութիւն հին

ք եղեն եւ են՝ Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ասկերեան, {Ինճիճեան}, Այվազովսքի եւ այլք, զորս չէ տեղւոյս յիշել, մի

եզուի մի ճիւղից, մինչդեռ Չամչեանը, Աւգերեանը եւ {Ինճիճեանը} ապացուցանում են հայոց լեզուի առաջնութիւնը եւ Ադամ

լ " ծրագիրը, որի գինը ճանապարհի ծախքով հանդերձ է {ինն} մանեթ եւ կես: է Որքան տոմսակ կարողանաք ցրել, նո

նալ, եւ մեք օրինակ ունինք Հ. Սարգիս Թեոդորյանին {ինն} տարի այնտեղ մեռելկոխ լինելը, մինչեւ կարողացավ Մո

յ, ամեն։ Քսան հազար ռուպլի, վերոյ տասն եւ {ինն} հատորին բովանդակութիւնն, որ առանց ոչ ինչ պատճառ

բէգ սար, - Նենգժոտ ցեղ անդ քնում է խոր արդէն {ինն} դար. Տե՛ս մի չինարի շուաքում գինու փրփուրը

եւ դարաւոր հնութեան սահմանի մէջ, քանի որ տասն եւ {ինն} դարու հեղինակքը, չորրորդ եւ հինգերորդ դարու լեզո

խնամ չթողու նորան։ Փետրուարի 18ին, առաւօտեան {ինն} ժամին, բոլոր հայ ուսանողքը Մոսկուայի Կայսերական

կայն պոչով, հագնուած օրագրի թղթերով, գլխի գդակը {ինն} կանգուն բարձրութեամբ սուր ծայրով, որ շինած է տպա

ւ Մահտեսի Թովմասի բակը: Արդէն երեկոյեան ժամը {ինն} էր համարեա, եւ շամանդաղը սկսում էր փոքր առ փոքր

, առանց դուրսից մի բան ստանալու: X Առաւօտեան {ինն} ժամը զարկեց: Մանուշակը, առողջ եւ մի անսովոր

կանի սեպտեմբերի 8-ին հաստատեց մի հոգեւոր կարգ իւր {ինն} աշակերտներով, որոնց վերայ իսկոյն յաւելացան այլ ե

րու հայախօսութիւնը կենդանացաւ տասն եւ ութ-տասն եւ {ինն} դարերի մէջ ապրող մի քանի մասնաւոր մարդերի համար։

առ պակասաւորութեանն զորոց թիւ Ասողիկ դնէ քսան եւ {ինն}, իսկ Վարդան քսան եւ երկու: Ինքնին սուրբն Մեսրոպ

ան հոգւով, երբեմն երբեմն յընթացս ամբողջ ութն կամ {ինն} դարուց, այն է սկսեալ ի հինգերորդէ մինչեւ ցվախճան

երկար էք կրում ձեր յղացածը, քան թէ կանայք. նոքա {ինն} ամսից արդէն ծնանում են"։ " Իմ բարեկա՛մ, - պատաս

պարտական է այնպիսի ընթացք տալ բանին, որ տասն եւ {ինն} դարու մէջ ութերորդ ամենախաւար դարին արձագանք եղած

նուած Հոմերոսը ինքը ուրախութեամբ ընտրեց Զաքարիայի {իննամսեայ} լռութիւնը: Չենք ուրանում նոյնպէս, որ Պ. Չե

լբանդեանց, ըստ զօրութեան արձանագրութեանց ութն եւ {իններորդ} ընդհանրական մարդաթուութեանց, վասնորոյ եւ ց1850 ա

ոչ ինչ պատճառի հատորս այս կատարելն կխնդրեմ։ {Իններորդ}, որպէս յայտ այ կտակակատարիդ ունենալն իմ զԳնուսցի

այսուհետեւ մտածել, թե նա հարազատ որդի է տասն եւ {իններորդ} դարու, առանց մասնակից լինելու դորա հոգեղեն բարու

անուանում է նորան Կաթողիկէ։ Յովհաննէս կաթողիկոսը {իններորդ} դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ։ Ասողիկը տասն

տոյ ". Թ. Պաւղ. առ Գաղատ. գլ. Զ, համ. 10։ {Իններորդ} դարում ծաղկած հրաշալի Մաշտոցը իր հոյակապ եւ սքանչ

մտածական կարծիքներից։ Վա՛յ մեզ, մենք տասն եւ {իններորդ} դարու մէջ, հերիք չհամարելով այն բոլոր խռիւը, որ

երեկոյ մեր խօսակցութիւնը փոքր ինչ երկարեց. արդէն {իններորդ} ժամն է. ներեցէ՛ք, որ գլուխ ցաւեցուցի... -

համարե ալ զգալ թէ դարս ներկայ չէր հինգերորդ, այլ {իննեւտասաներորդ}: Նստիլ ի տան, յորում ճրագն եդեալ էր ընդ գրուանա

եան լեզուին եւ զարձակել նորա ի Սլաւոնական կապանաց {իննեւտասն} դարուց, կարեմք համեմատել զդպրութիւն ազգիս, զոր

մէջը կը նշմարուի: Վասն զի հիմա մեր ժողովուրդն էլ {իննեւտասներորդ} դարու մէջ կ՚երթայ, բայց մեր հոգեւորականաց դատողո

որանով, որ մինը տասը հոլով է ընդունում, միւսը՝ {իննը}, միւսը՝ վեց, իսկ միւսի հոլովների կարգը այլ է բ

ար աշակերտք ու բարեկամք, որոնց թիւը շուտով հասաւ {իննի} ։ Նոքա բնակւում էին մի տան մէջ, որ Մխիթարը վարձե

, այն ժամանակ կը տեսնենք, որ Վարդիթերը ութը լման {իննի} մէջ զգացել է սիրելու կրակը: Վարդիթերին վերագրուա

քներ Աստուծոյ մասին, քարոզում էին սուտ եկեղեցի։ {Իննովկենդիոս} X, Կլեմենտ IX, Կլեմենտ XII եւ Բենեդիկտոս XIV զո

աւունք եւ հարստութիւն ճարել իւրեանց Կարգի համար։ {Իննովկենտիոս} X Պապը ընդունեց Դօմինիկեանները իւր պաշտպանութեան

ն՝ Պետրոս Մարտինի անունով, որ կարողացաւ համոզել {Իննովկենտիոս} X-ի յաջորդ Ալեքսանդր VII Պապը եւ հաւատացնել նորան

թիւնքը դուրս ձգելու համար։ Վերջապէս Կլեմենտ X եւ {Իննովկենտիոս} XII Պապերը, տեսանելով Յիսուսեան քարոզիչների կամա

Illos pudet Christum crucihxum prædicare {Իննովկենտիոս} Xի կոնդակից։ Summa itaque de jure perso

մերումս լուսաւորութեանս] նշանաւոր հանդիսանայ դարն {իննուտասներորդ}, բերելով յինքեան զնմանութիւն չորրորդ եւ հինգերոր

դպրութեան: Նշանաւոր [յառաջախաղացութեան դարուս {իննուտասներորդի]} ապացոյց տամք [մանաւանդի զնոր հայախօսութիւն հեղին

դրամ չէ տալիս նորան, եւ եթէ տային եւս, հարիւրին {իննսուն} անօգուտ, քանզի նոյն գործողութիւնը, ինչ որ անցաւ

ից տարբեր է: Անհիմն վաճառականութեան մէջ հարիւրին {իննսուն} հաւանականութիւն կայ վնասի հանդիպելու, իսկ բնական

իացոց, ամէն: Յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր {իննսուն} եւ չորք մայիս ամսոյ յերեսնոջն, ես՝ յիշեալ Մասէհ

իւ ամէն։ Եղեւ յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր {իննսուն} եւ չորս ի Մայիս ամսոյ յերեսնոջն ՚ի Կալկաթայ:

ծին: Մի անգամ մի տան մէջ հաւաքուած կային մօտ իբր {իննսուն} հոգի, կիրակամուտ էինք կատարում մի հանգուցելու:

այ, որ տեւեց ամբողջ երեք ժամ: Բայց չկարծէք, որ {իննսուն} հոգին եւս խօսում էր, թէպէտ գործը իննսունին եւս վ

էք, որ իննսուն հոգին եւս խօսում էր, թէպէտ գործը {իննսունին} եւս վերաբերւում էր: Այնտեղ երեսուն հոգու չափ յետ

, որ կը հոգան քաղաքի բոլոր պիտոյքը: Այսպէս ահա, {իննսունից} երեսունը դուրս եկաւ, մնաց վաթսուն: Բայց այս վաթ

յին ջրերով բժշկուելու համար զանազան ցաւերից։ Պ. {Ինոզեմցովը}, ճանաչելով նորան որպէս ընտիր ուսած աշակերտ, այլ

իւնը զօրանում էր առաւել եւ առաւել, մինչեւ որ Պ. {Ինոզեմցովը} խորհուրդ տուեց նորան տեղափոխուիլ դէպի Կայսերական

կան համալսարանի ուսուցչապետ Պարոն Ֆէօդօր Իվանովիչ {Ինոզեմցովին}, որ կրթէ նորան հանքային ջրերով բժշկուելու մէջ,

եսանէաք, զի այս ծառ չորարմատ, չունէր տալ զպտուղ {ինչ}: Ինչ եւ իցէ, այժմ ամենայն հոգեւորականք երթան առ

ք, զի այս ծառ չորարմատ, չունէր տալ զպտուղ ինչ: {Ինչ} եւ իցէ, այժմ ամենայն հոգեւորականք երթան առ նա,

ունը չի կարցա կարդալու- Սվեդա էր, սվեդոյչիք էր, {ինչ} էր, խնդրեմ ինձի շուտով գրեք, որ ես ալ միամիտ ըլ

ես կսկծվեցավ, վա՜յ տիրոջն, արդըխ աստված հասնի: {Ինչ} տեղ թաղից, աճաբ խանին ետեւն, չէ նե չոխրախին ճամ

ն ճամբան. Խասբիքային տունին ետեւի տերեյին մեջն, {ինչ} տեղ որ ծառեր կա: Դուք ալ խելք արած հոները թաղած

մ համար չըլլա թե խասեվեթ անիք, թե պեդերցիլ է կամ {ինչ} եղիլ է տեյին, չէ, միայն փող խարճած պերածներս ան

համար, մենք գիտեինք նոցա սիրտերն ցավելուն, ամմա {ինչ} անինք, որ օրենքը չի հրամայիլ, անպես է նը, թող

շնեւ երթալու ըլլանք նե, ես ձեզի կիմացունում, որ {ինչ} տեղ գիր գրիք, տահա հոս կմնանք պեքիմ ինչ վանքի մա

ում, որ ինչ տեղ գիր գրիք, տահա հոս կմնանք պեքիմ {ինչ} վանքի մարդը գա նը: [Նամակի կողքին առաջին

իտէ՞ր թե դիտաւորութիւն հեղինակի գրութեան չէր այլ {ինչ} միայն բեւեռել յիմ վերայ զայդ գրութիւն, միթէ չգիտ

ՒԱԾԱՐԵԱԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑ, Ողորմած տէ՛ր {Ինչ} ո՛չ երկմտիմ, թէ, եթէ ի խնդրել փութացայց ի բարձր

ամբ խնդրեմ ի բարձրապատուութենէ ձերմէ, զի թէ մարթ {ինչ} իցէ, չխնայել զձեր ներգործութիւն առ այն նպատակ Պա

ահանայք թարաքը էլլան, եւ այլն): Չունիմ զայլ {ինչ} ծանուցանել, միայն ի սրտէ եւ յանկեղծ հոգւոյ ցանկա

եւ առագաստել զիւր կաթոլիկութին, զի մի՛ խտրութիւն {ինչ} ծագեսցի ընդ մէջ իւր եւ նոցա: Յետ այսր ամենայն

վայր չունէր նա ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ ես չունեի {ինչ} ուսեալ ի նմանէ, միայն, ըստ կարգադրութեան, յեօթ

ամ զհասարակութենէ Հայոց Նախիջեւանայ, որոց չունէի {ինչ} պէտս, որ եւ չգիտեմ ո՞րպիսի կերպիւ մատուցեալ ի նո

ԻՄ, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գիրդ ընկալայ, եւ {ինչ} որ գրել էիր, կարդալով իմացա: Ահա պատասխանն գրու

, եւ կամ այլ կոչումն, զորմէ չկարեմ այժմիկ խօսիլ {ինչ}, այլ նոյնութեամբ հասուցանել առ իս զայն ընդ ձեռն

շկաց եւ դեղավաճառաց, յետ ընդ երկար վարանմանց այն {ինչ} բարձաւ յինէն յոյս վերակենցաղելոյ ըստ գուշակության

վախճանական լրումն: 6 Գործս այս լինելով անտեղի {ինչ} եւ յարդարեալ յոմաց անխիղճ անձանց ոսոխացելոց ընդ ի

նց ոսոխացելոց ընդ իսկ չունի բնաւին ընդունել զվճիռ {ինչ}, վասն զի, յետ գոլոյ այնր անհիմն եւ բոլորովին ան

ղաբար վարէր ընդ իս, եթէ իրօք գտանեցեալ էր իմ յիր {ինչ} յանցաւոր: Այլ այն ամենայնիւ ես ի դէմս պահանջողու

կտեմբերին նոյն ամ ի, առաւել քան զորս չունիմ ասել {ինչ}, ըստ որում ամենայն հանգամանք գործոյն յայտնի երեւ

հրամանի՝ խնդրել ի ՁԷնջ, ողորմած տեարք, զայս մի {ինչ}, զի շնորհեսջիք ինձ զարձակուրդ ի հանրահռչակ Ճեմար

ել, թե ինձ այսպես ճանաչեցեք կամ այնպես, այսինքն {ինչ} որ եմ ես, ամեն մարդ ունի յուրյան ազատ կամքը, ամ

լիներ, եթե ամեն մարդ ունենար այնքան մաքուր սեր, {ինչ} որ կաս իմ սրտիս մեջ ոչ թե միայն իմ ծնողաց եւ եղբա

հանե, մինչեւ զատիկ անարատ կլինես: Եղբայր, {ինչ} որ սրբազանի մասին կգրիս նե, սուտ բան է, նա Էջմի

ւ եւ քանդելու միշտ պատրաստ են. իհարկե այս ոչ այլ {ինչ} է, բայց եթե ապացույց նորա բարոյականության հիվանդ

ւնը այն է, որ կարողանանք ժողովրդին մոտեցնել փոքր {ինչ} դպրության հետ, նյութ եւ սնունդ դնել հայկական չոր

ւթյանդ, որ ապրիլի 3-ին գրած սիրո նամակը ստացա եւ {ինչ} որ գրել էիր՝ կարդացի, իմացա. ինչ որ կամենում է

մակը ստացա եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի, իմացա. {ինչ} որ կամենում էիր, ահա՛ ուղարկեցի, տե՛ս եւ ինչպես

տ: Ուրիշ բան չունիմ առայժմս գրելու, պատճառ, {ինչ} որ ունեի ասելու՝ ստրախավոյ գիրով գրիլիմ ամսույս

անհամությունք չպատահին: Սիրական եղբայր, փոքր {ինչ} երկայնամիտ եղեք, մի՛ կարծեք, թե մեք քնած էինք.

ներողամտությունը, որ քո հանձնարարությունքը փոքր {ինչ} ուշ եմ կատարում, հավատա աստված, որ մոխիր կտրել

ջան, պահել իմ տանս եւ սպասում եմ հրամանիդ: {Ինչ} որ մինչեւ այժմ փող եմ ստացած Ֆեոդր Միխայիլիչից,

եմ ողջունես իմ կողմից բոլոր մեզ սրտով բարեկամքը: {Ինչ} բաների մասին որ սրբազանը [խոսք էր տվել] կատարեր,

ան կրակը սառած սրտերի մեջ: Ձեզ հայտնի կլինի, թե {ինչ} անձնազոհությամբ գիշեր ցերեկ կուրծք կոտրելով եւ աչ

արժապետի գործի մասին այսքան կարող եմ հայտնել, որ {ինչ} այստեղ կարելի էր, նորա օգտի համար գործ դրվեցավ,

" Մասյաց Աղավնու " վերա, իհարկե կկարդաս, միայն {ինչ} որ դու կկարդաս եւ կհասկանաս, աշխատել որ ուրիշներ

տածում եմ նորա առողջության որպիսությանը վերա, թե {ինչ} վիճակի մեջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, եւ եթե վատ, ար

լ- դորան կարող են ստորագրվել միայն մեր թշնամիքը: {Ինչ} ասեմ, կարծեմ որ դուք ամեն բան առանց իմ ասելուն ե

, իսկ երկրորդը մարտի երեքից, ստացա անկորուստ եւ {ինչ} որ գրել էիր՝ կարդացի տեղեկացա: Քո գնալուց հե

ություն չունիմ այսուհետեւ " Հյուսիսափայլի " հետ. {ինչ} որ օտար աշխարհից բերած՝ տվել էի " Հյուսիսափայլին

եիք, բայց եղբայր, ինչո՞ւ եք բարկանում իմ վերա, {ինչ} եմ արել ես. եթե առաջ չեմ հայտնել իմ վիճակի մասին

այտնեի. ես ինքս զզված եմ իմ դրությունից, ուրեմն {ինչ} ուրիշներին եւս զզվանք եւ ձանձրություն պատճառեմ,

, ես էլ թե մարդ եմ, կճանաչեմ ձեր ազնվությունը. {ինչ} երկար խոսիմ, տեսած ժամանակներս կխոսինք: Սպա

ի Քառբո Մակարիչ Հայրապետյանցին, հույս ունիմ, որ {ինչ} որ պետք է նե, կհոգա, եւ չեն համարձակվելու խանու

րոգող եւ զճարտարապետ խորանին Աստուծոյ: Իսկ որ {ինչ} զմէնջ, ճանապարհ մեր յայտ իսկ է արդէն, թէեւ նեղ

տակի վերա նորա գնալու տեղը կամ ճանապարհը: Իսկ {ինչ} որ կվերաբերվի մեզ, մեք այսքան գիտենք, որ 55 աստ

ւմ հրամայեսցի առ ՚ի Ձէնջ: Յիմոյս կողմանէ, որ {ինչ} քննչացն թուեսցի կարօտ բացայայտութեան, պատրաստ եմ

գիշերին յորում ձգիւր լարն, ոչ ումեք յայտնի եղեւ {ինչ} եւ ոչ զկնի ցայսօր ժամանակի: Երրորդ, թէ պատգ

՚ի ներքին զգացեալ ազդեցութենէ, եթէ խարդախութիւն {ինչ} կայ առ դուրս յաւելեալ են ի ստորագրին, թէ յօժարին

մանէ եւ հրատարակել զթուղթն զայն նենգեալ: Այն {ինչ} այսպիսեօք ոչինչ կարացին ստնանել իրաւանց, զոր բար

լ մատուցի սրբազան անդամոյն Սինօդի: Յետ աւուրց {ինչ} վերստին գումարեցաւ ժողովն, կարեմք հաւաստեաւ ենթա

թէ յետ ընթեռնելոյ եւ ի միտ առնելոյ զամենայն, որ {ինչ} բովանդակիւր ի քաղուածին յայնմիկ: Յերկրորդում

պարտ է մեզ ի գործ դնել վասն բանալոյ այդրէն զդպրոց {ինչ} ազգային բազմօք գերազանց, քան զայլոցն, յորս բռնա

նորա նմանների անունները պիտի նույն տեղը գտանին, {ինչ} որ մեր պատմության մեջ Վասակը, Մերուժանը, Կիրակո

նալ յուր անարգությունը: Թե ուր տարին նորան եւ {ինչ} եղավ վերջը, չիմացա, ըստ որում թատրոնական գործող

տայ Ձեզ զտեղեկութիւն ի ժամու: Այժմիկ զայս մի {ինչ} կարեւոր դատեմ յայտնել արգոյ պարոնիդ: Ի մտանել իմ

առնմին փութացի ի նամակատունն, տեսանել եթէ գուցէ {ինչ} նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւի զքանի մի

րտից մերոց պառաւամիտ թշնամեաց, որք չկարելով վնաս {ինչ} իրական հասուցանել ինձ, զանձինս խաբեն առասպելս հն

նձ, զանձինս խաբեն առասպելս հնարելով: Զայս մի {ինչ} չկարեմ գուշակել, թէ պ. Յովնանեանցն, որում ընծա

կառավարութեանն Անգլիոյ, ելանելով ի Հնդիկս չունիմ {ինչ} օգտիլ: Այսպէս խորհուրդ տայր ինձ եւ ծայրագոյն

ահարկու բեռամբ ձեան: Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչ {ինչ} ընդհատս, քան զԿովկաս անցի սահնակօք մինչեւ ցերկաթ

դէն առ նմին գնացի ի նամակատունն տեսանել եթէ գուցէ {ինչ} նամակ ուստեքէ եւ գրեալ զքանի մի նամականիս բարեկամ

որոյ շնորհ ունիմ կալ յերեսփոխանութեան, ստգտանաց {ինչ} արժանի դատիցիք զայս, մանաւանդ զի հաւատամ, թէ առ

նական, լռեսջիք եւ ի լռութենէ աստի աղբերաuցի վնաս {ինչ} ազգին, ի պարականոն ներգործութեանց արանց, որք զա

ին Նախիջեւանայ զհինգ հազար ռուփիս: Այլ չերեւի {ինչ} ՚ի գործոցն եթէ ո՛ւր վախճանեցաւ այրն այն բարեպաշտ

իսպառ: Որովհետեւ առաւել քան զայսոսիկ չգիտեմք {ինչ}, ՚ի մասին հրատակացս, որովհետեւ տեղեկութիւնքդ մթ

եանց, վերաբերելոց առ այսոսիկ հրիտակս, եթէ ունիք {ինչ} քաղեալ ՚ի լրոյ, կամ ՚ի գրաւոր յիշատակարանաց, թե

ութիւն օրէնսգիտին, պ. Հագն ցարդ ոչ ետ պատասխանի {ինչ}. եւ ՚ի գնալ իմ առ նաեւ ի խնդրել, փութացուցանել

նակել ռուփեաց ընդ լիբրէից, անհրաժեշտ է կոտորակաց {ինչ} կորուստ: Թէ որքան իցէ գումարեալն դրամ առ Ադմի

ն զգետնահարկ (поземельная повинность) թե ո՛րչափ {ինչ} իցէ հարկդ այդ ցարդ ոչինչ գիտեմ: Ուստի ամ ըստ ամ

ւթեամբ Ադմինիստրացիօնին, յանդադար աճման: Մի {ինչ} միայն կարի զարմացուցանէ զիս, այն է լինել արդեանց

սն, համարեա՛ ի քառասուն ամաց հետէ. մինչ ամենայն {ինչ} կրկնապատիկ արժէ այժմ, քան զոր արժէր ոչ զամս քառա

ացայց ՚ի բանկէն կամ ի սեղանաւորէն զհաշիւ, թէ այս {ինչ} ընկերութեան տոմսակ, այսքան գումարի, գնեցաւ այսք

քօրեայ ճանապարհաւ, ընդ ովկիան: Եթէ գտցի հնար {ինչ}, այս է, եթէ այրն այն ունի զոր եւ է անշարժ կայս

: Առ այժմ ոչ աւելի, քան զոր գրեցի, գիտեմ {ինչ}. զամենայն զոր միանգամ լուայ յայտնեցի ձեզ մեկին,

մաձայն քեզանից նամակ ստանալու իրավունք ունենայի: {Ինչ} եւ իցե, ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես

դու աշխատիր գեթ մի հատ ազատամիտ բան թարգմանելու: {Ինչ} եւ իցե այդ օրագիրը մեր թախըմի օռգանն է. հույս ու

սի այսր ամի համարաւ 88 յայտնեցի ձեզ զամենայն, որ {ինչ} յայնժամ գիտէի, այժմիկ առանց կրկնելոյ զոմանս ՚ի տ

եւ ընթերցջիք, առ ՚ի բարւոք եւս ՚ի միտ առնուլ զոր {ինչ} գրեմս այժմիկ: Առ պահանջողութիւն իմ յադմինիստր

դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր, յորում գտանի եւ բաժին {ինչ} յարդեանց տանն, զոր մեքս պահանջեմք: Յայտ իսկ

Հնդկական ծայրագոյն ատենի, յորոյ վերայ չիք ատեան {ինչ} այսր, որ կարիցէ ընդունել բողոք (аппеляция) եւ

անց համաձայնութեան նորա, առանց գէթ յայտնելոյ նմա {ինչ} եւ կատարելապէս հակառակ կամաց կտակողացն, այո՛, զ

զայս արժանի զարմանաց անյաջողութիւն նոցա: Որ {ինչ} զհրիտակէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեանի, աւելորդ է այլ

անուր հաշուարարութեամբ հրիտակին տւելոց է զաւուրս {ինչ} եւ ես չկարեմ այլեւս մնալ աստէն, վասնորոյ առ ժամս

է ՚ի ձեռաց ստրկացելոյ ազգին մերոյ ՚ի Ջուղա զթուղթ {ինչ} ջատագովութեան եւ այն, որպէս պատմեն նամականիք, ի

ալ եւ ՚ի ստորագրութիւն ժողովրդոց մատուցեալ: Չեն {ինչ} անծանօթ բանական արանց, եթէ զիարդ պատրաստին այսօր

Եւ բնականս այս պարտականութիւն համարի լցեալ, այն {ինչ} ամենայն լրջութեամբ դիմեմք առ Ձեզ, հաւատալով, եթ

Ձեր սրտառուչ նամակը, որից հայտնի երեւում էր թե {ինչ} տագնապի մեջ եք, ստացա պ. Հակոբյանց շնորհքով: Ն

մանակին եւ անլուր չեմ թողուլ. հաստատ կացեք: {Ինչ} նամակ որ ինձ կամենաք ուղարկել, տվեցեք պ. Սեթ Հ

այն Ձեր գործակցության եւ ազգի համակրության վերա: {Ինչ} որ գործի հանգամանքներին է վերաբերվում, որպես նաե

ինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն թույլ են: Ինքդ մտածիր, {ինչ} կլինի մեր ծնողների ու նամանավանդ քեզ հետ, եթե,

արասցե, քո աչքերիդ նույն դժբախտությունը պատահի, {ինչ} 1856 թվականին: Զգուշացի՛ր, եղբայր, այս տողերը

եղ շրջանում, ապա դրանից կարող ես եզրակացնել, թե {ինչ} վիճակում եմ գտնվում ես: Բայց չնայած այս ամենին,

ստոսի, այդ բոլորին, վերջապես, անտանելի է այդ: {Ինչ} վերաբերում է նրա ուղարկածին՝ անկեղծ շնորհակալ եմ

ով, որպեսզի ցանեն Դոնի ափում գտնվող նրա այգում: {Ինչ} վերաբերում է ցանքսի հսկելուն, նա (Սուլթան-Շահը

դու նրան այս նամակը, - թող նա արտագրի այն ամենը {ինչ} վերաբերում է սորգոյին եւ թող կատարե բոլոր հանձնար

, մանրամասն գրի Իվան Մինաեւիչին այն ամենի մասին, {ինչ} կվերաբերի նրա անմիջական հսկողության: Անցյալ ի

ակը մի կողմը. նրա գալուստն ինձ շատ ուրախացրեց եւ {ինչ} որ " mentre un grido " ասում է ինձ, որ ես շուտով

ասական մեծություններ ենք. այդպես չի՛ կարելի: {Ինչ} վերաբերում է Անանիայի բարի եւ սրտագին խորհուրդներ

. et nemini paratui!: Այս է վախճանը այն ամենի, {ինչ} սկիզբ ունի, վախճան, իհարկե, միայն տիպիկական եւ

այելելու հրաշալի երաժշտության թովիչ հնչյունները. {ինչ} վերաբերում է ինձ՝ բացի երբեմնակի իմ մենաստանին հ

հասնող զանգերի տրտում ղողանջից, ահա յոթ ամիս է, {ինչ} ուրիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ ինձ մնում է խոսել երկ

կանացնի մինչեւ հետեւյալ ամսվա սկիզբը, իսկ հետո՝ {ինչ} որ աստված տա: Շնորհակալությունս Անանիային՝ առաջ

որդ առողջ եք, ուրախացուցիչ այլ բան չգտա. նամակդ {ինչ} որ թախիծ է արտահայտում. իմ նամակների մասին խոսվո

տել, համենայն դեպս եղբայրաբար սեղմում եմ ձեռքը: {Ինչ} վերաբերում է այն բանին, որ ես նրան որեւէ աշխատան

դու ինձ ասում էիր, թե Ռ. Պատկանյանը ցանկանում է {ինչ} որ թերթ հրատարակել. ի՞նչ է, սկսե՞ց հրատարակել,

այի հետ: Դա անհերքելի փաստ է: Այժմ տեսնենք, թե {ինչ} եղան այդ կոնստիտուցիաները, Ֆոշեի՝ " քաղաքական փ

զինված ուժերով հարձակում գործել պառլամենտի վրա: {Ինչ} էլ որ լինի, այնուամենայնիվ, այդ փաստերը բոլորով

լիս տաղտկալի իրականությունը: Եվ այսպես, տեսնենք {ինչ} կասի չորեքշաբթին: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես

Առողջությունս իմ - ոչինչ, բայց երեկվանից փայծախս {ինչ} -որ բան է սարքում գլխիս, տեսնեմ ինչ կլինի, եթե չ

վանից փայծախս ինչ-որ բան է սարքում գլխիս, տեսնեմ {ինչ} կլինի, եթե չխաղաղվի, կարելի է օգնության կանչել

իրները, քաղաքակրթիչները եւ հրապարակախոսները: {Ինչ} վերաբերում է հրեա ժողովրդի ներկա սերնդին, հազիվ

ններ, չէր կարող հասնել այլ հետեւանքի, քան այն, {ինչ} ներկայացնում է նրա արդի վիճակը: Ճիշտ է, նա այդ

ավոր իր անկման մեջ, քանի որ ահա՛ 2. 000 տարի է, {ինչ} ամբողջ քրիստոնյա աշխարհը նրա դեմ է, ու չի մնացել

կնոջ մազերի գույնը - խարտյաշ էր նա, թե թխահեր: {Ինչ} վերաբերում է մեզ, մենք դրական գիտության հետեւողն

ւժը կենտրոնացնում ենք միայն ուսումնասիրելու այն, {ինչ} գիտությանը հաստատապես հայտնի է, այլ ոչ թե ենթադր

տված հույժ հետաքրքրական տեղեկությունների համար: {Ինչ} վերաբերում է հայերի համակրությանը՝ ինձ մնում է մ

, նման հարցերի պարզաբանման համար հարկավոր է ոչ թե {ինչ} -որ մի թերթ թուղթ, այլ ամբողջ ուսումնասիրություն

ակի հետ ապրում. ինչը նրան ստիպեց, փող չունե՞ր, {ինչ} է: Կարծեմ նրանք այնքան մոտ հարաբերությունների մե

մներից մեկի՝ փիլիսոփայության եւ աստվածաբանության {ինչ} -որ դոկտորի աշխատանքը՝ այստեղ: Ա՜յ թե պատմությու

Չնայած այդ բոլորին, Բոքլն ուղարկեցեք, ես մի տեղ {ինչ} -որ բան եմ կարդացել այդ երկի մասին: Այժմ, սրտապն

տճառում: Գերվինուսն առայժմ լուրջ գրող է, չգիտեմ {ինչ} կլինի հետագայում: Բայց բավական է այս հարցերի մաս

գլուխը հավաքեր ու մի բան սովորեր, քան թե քաշ գար {ինչ} -որ Անանյանի նախասենյակում կամ իր հիմար հնարքներով

իր (թեեւ նախկին): Մանավանդ որ, ահա 8 ամիս է, {ինչ} ես թողել եմ Մոսկվան: Ի դեպ՝ կառքը, որ ես թ

Չեզար դե Բազանի հետ կրկնում եմ՝ " Աշխարհում ամեն {ինչ} չափ ունի, ամեն ինչ վախճան ունի ", եւ այլն: Առա

կրկնում եմ՝ " Աշխարհում ամեն ինչ չափ ունի, ամեն {ինչ} վախճան ունի ", եւ այլն: Առայժմ անկաշկանդ կողքի

ձնում եմ Ֆոշեն: Այսպիսով, ինձ մոտ մնում է այն, {ինչ} ուղարկել եք փետրվարի 28-ին, եւ ուրիշ ոչինչ: Սրտ

քն է, որից ոչ մի կերպ չի կարելի հրաժարվել: Բայց {ինչ} վերաբերում է Բոքլին, ապա խոստովանում եմ, որ նա

որեն ենթադրելով, որ մարդու կյանքը կազմվում է ըստ {ինչ} -որ նախագծված տեսության՝ կարծես մարդկային բնությո

ան՝ կարծես մարդկային բնությունը հանք է, որ ամեն {ինչ} կազմվում է դրսից՝ ըստ զանազան ֆիզիկական, ընդ որ

իսը դեռ պատվի են արժանանում: Չնայած դրանք ոչ այլ {ինչ} են, եթե ոչ նախկինների ձեւափոխությունները՝ այժմ

է " արձագանքել"։ Ծխախոտը բոլորովին այն չէ, {ինչ} որ դեկտեմբերին ուղարկել էիր, դրա համար էլ ետ եմ

ր լինի առողջ, ուրախ եւ երջանիկ: Ահա այն ամենը, {ինչ} կցանկանայի հաղորդել նրան, եւ ավելի... առայժմ

լի... առայժմ ոչինչ: Հույս ունեմ, որ դու ամեն {ինչ} ճշտորեն կհաղորդես, որով ինձ շատ ու շատ պարտավորե

պաստոր Բարտոլդը Թուրքիայի հայ բողոքականների մասին {ինչ} է տպագրել, բայց զգում եմ, որ դա պետք է լինի մի

մերիկական արկածախնդիրների օգտին: Այդ խնդրի մասին {ինչ} էլ որ տպագրեն միսիոներները՝ անիրավացի է ու սուտ

նքը միսիան, որն աշխատում է նույն սկզբունքներով, {ինչ} սկզբունքներով պատվարժան Ֆրանսուա Կսավիեն աշխատում

զ պիտի ասեմ, որ դու բոլորովին այն չես ուղարկել, {ինչ} որ ես խնդրել էի: Այս գրքույկը պարունակում է ոմն

, մեզ բերին վերոհիշյալ փրկարար գիտակցությանը, եւ {ինչ} որ առավել շոյում է մեր ինքնասիրությունը՝ առանց դ

սխանել այս հարցին: Բացարձակ ոչինչ չկա, այլ ամեն {ինչ} գնահատվում է հարաբերականորեն՝ որոշ տեսակետով: Ի

ր տեսակետն ազատ չէ, այլ ստրուկ: Տեսակետը ոչ այլ {ինչ} է, եթե ոչ կենդանի մարդու հատկանիշը, հետեւապես,

որ իր հարսնացուն Բելվեդերյան Վեներային նման չէ: {Ինչ} ուզում եք ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ

, որ նա հասկանա ինձ: Հասկանալն առաջին քայլն է, {ինչ} որ ներկա սերունդը կհասկանա, այդ աքցանով էլ չի կա

եղ ես հիշում եմ Դովրիտովին), որ իբր թե լեզուն, {ինչ} որ ադամանդի պես կարելի է փակել արկղում եւ հենց որ

ինչպես կսեփականեր որեւէ թանկարժեք իր: Դա ոչ այլ {ինչ} է, եթե ոչ հավատ դեպի կախարդական գավազանը: Իմ

գավազանը: Իմ ամբողջ շարադրածից պարզ է, թե ես {ինչ} ուղղություն եմ բռնել: Ոչ մի կերպ ես ինձ վրա պատա

յունը կբավարարվի, եթե ես կարողանամ կատարել այն, {ինչ} որ ի վիճակի եմ եւ ինչ որ միայն կարող եմ: Ես միան

ես կարողանամ կատարել այն, ինչ որ ի վիճակի եմ եւ {ինչ} որ միայն կարող եմ: Ես միանգամայն գոհ կլինեմ, եթ

անչյուր դեմք իր տեղում լինի եւ իր բնական դիրքով: {Ինչ} վերաբերում է նրանց նրբագեղությանը կամ արտահայտութ

նքն ու պատիվը: Տեսակցության վերաբերյալ ահա թե {ինչ} կասեմ քեզ. ասված է չորեքշաբթի, ուրեմն չորեքշաբթ

կան մի քանի մարդիկ, որոնցից կարելի է իմանալ, թե {ինչ} տեսակ բույսերի վրա է գտել հանգուցյալը [այդ միջատն

երը ծալած նստեն, իսկ մենք կոչված ենք աշխատելու: {Ինչ} վերաբերում է ինձ, ես առայժմ աշխատում եմ քերականո

ունեցածս մինչեւ վաղը տակավին բավական կլինի, իսկ {ինչ} վերաբերում է գովաբանված, համարյա Հավաննայինին հա

, որն անցյալ անգամ չկարողացավ գալ: Միայն ահա թե {ինչ} պետք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11-ին:

պաթոլոգիական հարձակում եղավ. ահա մոտ մի ամիս է, {ինչ} ձախ թիակիս տակ ինձ տանջում է անիծված ռեւմատիզմը,

սն գրիր ինձ: Իմ պարապմունքների վերաբերյալ ահա {ինչ} կասեմ քեզ. ամբողջ մայիսը համարյա զուր անցավ գարշ

լով կուլ տված լինեի: Այսօր միայն չորրորդ օրն է, {ինչ} կրկին սկսեցի պարապել, բայց մի՛ վախենա, ոչ թե ու

ւմ, որ նրա մոտ շատ բան քննադատության չի դիմանա: {Ինչ} էլ լինի, նրա խիղճը, համենայն դեպս, մաքուր է:

եսպան եղած Կապինգը, որից զարմանալի խմբագիրը՝ մի {ինչ} որ լրտեսի միջոցով՝ խնդրել ու շորթել էր 60 ֆ[ունտ

տերլինգ տարեկան եկամուտ. այս բոլորը փաստ է: Իսկ {ինչ} վերաբերում է նրա լրագրին - նա ունի ընդամենը 24 իս

նի, նա մեզ ընկեր չէ, ու այլեւս չընդունես նրան՝ {ինչ} բարիք էլ թափելու լինի գլխիդ. երեւի իմ բարեկամներ

ես չեն ընդունի նրան, երբ այս նամակից իմանան, թե {ինչ} պտուղ է նա: Նա իբրեւ թուրքական լրտես, յուրաքանչ

գնում, բայց եւ չի թուլանում: Այսօր քսան օր է, {ինչ} ընդունում եմ ծծմբային խինին եւ գործ եմ ածում իբրե

ց համար, ահա, կարելի է ասել, 15 տարի է արդեն, {ինչ} մենք պատերազմ ենք մղում: Ո՞վ գիտե, գուցե այդ գո

նչ չնշանակող, վավերագրի տակ վերապահությամբ, այն {ինչ} այդ վերապահությունը չկա չարաբաստիկ վավերագրի՝ վկ

երագիրն ուժ կունենար, ո՛չ, այլ իբրեւ նմուշ, թե {ինչ} ոգով են վարել ամբողջ գործը: Իսկ ինչ վերաբերում է

ւ նմուշ, թե ինչ ոգով են վարել ամբողջ գործը: Իսկ {ինչ} վերաբերում է վավերագրի էությանը, ապա եթե մինչեւ

միշտ իրենց եւ հիշյալ չքավորների միջեւ քաշում էին {ինչ} որ եգիպտական սահմանագիծ. բայց դա այլ բան չէր, ք

պարտավոր չէ Թեոդոսիայում անկելանոց պահել, որտեղ {ինչ} -որ մի Խորենի վճարվում է տարեկան 2. 000 դ. ։ Ինչի

ծնողների դրությունը, եւ ուրիշ ոչինչ, թե չէ ամեն {ինչ} կաղվի, կմաղվի, ալյուր կդառնա: Աշխարհումս անվեր

ում Ղազարոս եղբորը, որ այդքան անհանգստանում են: {Ինչ} նամակ էլ ստանում եմ, ուրիշ ոչինչ չեմ լսում, բաց

ի վեր խնդրածս գիրքը. անե՞ծք կա այդ գրքի վրա, թե {ինչ} է, որ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ձեռք բերել - խնդ

խնդրեմ չմոռանաք: Հա՛, մի տարուց էլ ավելի է, {ինչ} Իսակովը խոստանում է ավարտել Իլենկովի քիմիան. ի՞ն

ւց համարյա ես գիտեի, որովհետեւ ինձ հայտնի է, թե {ինչ} էր կատարվում մեր տանը. եթե չեմ ուզում այստեղ այդ

նգի՛ստ թող մորս: Ոչ մի գործ չունիս դու նրա հետ: {Ինչ} էլ որ նա անի, այդ նա անելու է իմ ներշնչմամբ եւ ե

միս ամենաքիչը. բարբարոս կառավարությունը էլ չգիտե {ինչ} միջոց գործ դնել ազատ խոսքը բռնաբարելու եւ մեր գաղ

կայանալ III բաժանմունք՝ ետ ստանալու այն բոլորը, {ինչ} որ գործի մեջ բոլորովին օգտագործված չի եղել, սակա

. ուրեմն մինչեւ սեպտեմբեր գրեթե ես կմնամ այնտեղ, {ինչ} կըլլա եղեր։ Ինձանից շատ նամակ մի՛ պահանջեցեք. գ

աղ. մի չնչին խաղաղություն ինչերով է ձեռք գալիս. {ինչ} օգուտ, գրել չեմ կարող, խոհեմությամբ հասկացիք եւ

գիստրաթին մի խնդիր, որ նա մեր հորը վախճանից հետո {ինչ} որ մնացել է, ի հայտ բերե, թե՛ շարժական եւ թե՛ ա

գրեցի Մագիստրատ, մեռելս ելլավ: Ինչեւիցե, ասի, {ինչ} ալ ըլա նե, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան թող չի նայի

ապ ի՞նչ խապեր կառնուք ինձմեն առողջությանս մասին. {ինչ} գրելուս ես ալ չի գտիմ, միայն կանուխվանեն պեթեր չ

իմ, ասիմ նե, սուտ չէ, թեեւ կելիրլի կիդերլի է. {ինչ} ալ ըլանե այժմ անվտանգ մայիսին կհասնիմ եւ խըմըզի ա

րիլ եմ, որ քո եւ մորս իրավունքները տեղը բերին եւ {ինչ} որ կպատկանի նե, ձեզի էլ չի զրկին. աս բանը պարոն

է, պատկանած ժամանակն ալ մեկ մեծ բան մը չէ, բայց {ինչ} կուզե թող ըլլա, տղոց տեր իս, դուն ալ ան հորը զա

ըլլա, տղոց տեր իս, դուն ալ ան հորը զավակն իս, {ինչ} օրենք է քեզի զրկել: Պարոն Գրիգորը ինձի գրել է

րովին կգրիմ, ամենը մեկ օր չեմ կարող: Է՜հ, տահա {ինչ} ասիմ. աստուծո ասածը ըլլա: Եղբայր քո անբաժանե

թողիկոսը կը պահէ՞ր նորան իւր մօտ: Ես չգիտեմ, թէ {ինչ} մտածեմ քո մասին. յառաջ կարծում էի, որ դու փոքրի

վին ներում եմ քեզ, - պատասխանեցի ես, - կարող ես {ինչ} կամիս խօսել, որովհետեւ հիւանդին եւ խելագարին ամե

ս խօսել, որովհետեւ հիւանդին եւ խելագարին ամենայն {ինչ} ներելի է. օրէնքի եւ պատշաճի խստութիւնը թուլանում

իտնական, ուսումնական եւ եւրոպացի մարդ լինելուն. {ինչ} կոնդակ, որ Կաթողիկոսը, քսան անգամ գրելով ու ճեղ

իմ մի մարդ կամ մի ազգ անարգելու. քաւ լիցի, բայց {ինչ} որ խօսում եմ, խօսում եմ որպէս պաշտօնեայ ճշմարտու

սին: - Ինչպէ՞ս է խայտառակել, եւ այդ քահանան {ինչ} մի զօրեղ մարդ է, որ այդպէս ջարդել ու փշրել է Նազ

ասխանատու կը լինի նա Տէրութեան դատաստանի առաջեւ: {Ինչ} որ դու ասում ես Հայոց լեզուի համար, ես ամաչում ե

նական բաների մէջ, - պատասխանեց իմ հիւրը, - բայց {ինչ} որ վերաբերւում է վաճառականութեան եւ այն գործական

նը (теорія): - Դու ի՛նչ անձնասէր մարդ ես, {ինչ} բան որ համաձայն չէ քու տեսութեանը, մի՞թէ յիմար է

գնուած էր ուրիշների աշխատանքի գնով... - Դու {ինչ} անհասկանալի մարդ ես, ես փիլիսոփայութեան վերայ չե

եւ խղճմտանքով գործակատար լինել եւ այդ հանդիսում. {ինչ} որ Աստուած ստեղծել է, ամենայն ինչ բարի է, եւ պի

յդ հանդիսում. ինչ որ Աստուած ստեղծել է, ամենայն {ինչ} բարի է, եւ պիտոյ է զգուշանալ, չմեղանչել արդարու

ին հանդարտ, գո՛նէ չկայ մի մարդ, որ ասէ, թէ այս {ինչ} մարդ իմ արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց եւ ինքը հարստացա

արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց {ինչ} որ ասում ես դու, թէ բոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց

Մեր բոլոր խօսակցութիւնքը նորա հետ այն եղան, {ինչ} որ գրած է Յիշատակարանիս մէջ: Այս խօսակցութեան մի

ւց յետոյ յանկարծ երեւեցաւ քաղաքավարի մարդը, բայց {ինչ} դրութեան մէջ, զարմանալի բան: Սորա կինը, չիմանա

ամանքի վերայ, հարկադրում է ամուսնուն լուացուիլ. {ինչ} պիտոյ է առնէր, կամայ ակամայ յօժարում է: Մեր՝ ի

ադիր լինի, եւ տարակոյս չունիմ, որ ցաւելու էր թէ {ինչ} պատճառով բնութիւնը այդպէս վշտացուցել է այդ մարդեր

ր Հայաստանի " անունով տետրակի չորրորդ համարը. թէ {ինչ} տպաւորութիւն կը գործէ իմ վերայ, այդ բանը կը գրեմ

նք համարում, այսպէս առնենք կամ այնպէս առնենք ", {ինչ} կամիք, արեցէ՛ք սիրելիս, եւ մեք հոգւով չափ ուրախ

էին իւրեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, բայց {ինչ} պիտոյ է առնել. այդ նոր բան չէ աշխարհի երեսին, ե

Ալեքսանդրիայից, չգտաւ Հայաստանը այն վիճակի մէջ, {ինչ} վիճակում բարեա՛ւ մնա էր ասել նորան: Արշակունեաց

": Շին. - " Այդպիսի ոչինչ բանի համա՞ր. դա {ինչ} է, որ մարդ փառաւորէ: Մեր գեղումը մի դրացի կին կ

մի թշնամի: Եւ ահա այսպէս է դորա արարողութիւնը. {ինչ} մարդու կամենար, որ նա կայծակից զարկուէր, ստանու

ը, որի չափով շինած էր մոմը"։ Վաճ. - " Դու {ինչ} յիմար բաներ ես ասում. ի՛նչ յարակցութիւն կայ օդի

ր դեռեւս, մի հայելի է, որի մէջ կը ցոլանայ այն, {ինչ} որ ցոյց կը տաս. նա միեւնոյն է իւրեան շրջապատող ա

, նման են մի վարած հողի, որ այն կը բուսուցանէ, {ինչ} որ սերմանէիր: Այսպիսի երեխայքը, մանաւանդ դոցա մ

ատակարանը՝ իմ անմխիթար միայնութեան արդիւնքը, թէ {ինչ} յարաբերութիւն կայ անձրեւի եւ մեռած կնոջ կամ թէ մի

էջ։ Ես ինքս չեմ հասկանում, միայն գրում եմ այն, {ինչ} որ կայ շինականների մէջ եւ ինչ որ նոցա կենդանի լեզ

իայն գրում եմ այն, ինչ որ կայ շինականների մէջ եւ {ինչ} որ նոցա կենդանի լեզուովը լսում եմ նոցանից: Աւանդ

անախորժ զգացողութիւն, որ ասէիր, թէ ահա ամենայն {ինչ} վերջացած էր նորա եւ աշխարհի մէջ, թէ մի սատակիչ շ

հնար չկայ դուրս գնալու: - Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ {ինչ} բանով ես պարապած. դու զուր տեղը երեք օր տանը չես

մ, իսկ օտարի զաւակների վերայ ես հոգաբարձո՞ւ եմ, {ինչ} եմ: Ի՞նչ պարտական եմ ես ազգին, ամենայն ծնող թող

- Ասացի քեզ միանգամ, թէ կամիս Շահզադէ ասեն, ինձ {ինչ} փոյթ: Իմ Յիշատակարանիս ընթերցող երկու հարիւր ութ

բ չկայ, բայց եւ խելապատակիդ մէջ հաւի խելք չկայ. {ինչ} յիմար բաներ ես ասում, Էֆիմերդէս ո՞րն է... -

ուանւում էինք Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞ս դու, թէ {ինչ} ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Կարծում ես,

: - Ի՛նչ է ասում այս մարդը։ Է՜յ, բարկացար, {ինչ} է, մեր տղա՛յ, եւ եթէ բարկացար, ո՛վ է վախենում

լ էր գետի նման, մահիճ, վերմակ, սփռոց՝ ամենայն {ինչ} ջուր էր դարձած: Շատ մտածեցի այս երազի վերայ, բա

Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրում եմ հին բաներ։ {Ինչ} պիտոյ է առնել, ամենայն մարդ ունի իւր համար մի սի

յին մի օրինաւոր գործարան այդ բանի համար: Ամենայն {ինչ} ձեռնտու էր դիւրագին պատրաստութեանը եւ, եթէ ընկեր

ն մասնաւոր։ Նա ասում է. " Իմ ի՞նչ գործն է, թող {ինչ} կամին, առնեն "՝ առանց մտածելու, թէ ո՛վ են այդ

որ կամին ներկել խաժամուժ ամբոխի աչքը, թէ ահա այս {ինչ} աբեղայ կամ այս ինչ եպիսկոպոս ազգասէր է, դպրոցներ

ամուժ ամբոխի աչքը, թէ ահա այս ինչ աբեղայ կամ այս {ինչ} եպիսկոպոս ազգասէր է, դպրոցներ է բաց անում, ինչ

ինչ եպիսկոպոս ազգասէր է, դպրոցներ է բաց անում, {ինչ} ուսեալ մարդ է, ապա նորա քարոզը, այնպէս հրաշալի

րոնց վերայ նայելով՝ զարմանում էր երբեմն, ոչ այլ {ինչ} են, եթէ ոչ կամակոր տգէտներ, գիշերի զաւակներ եւ

ականջին, վշտացնում է նորան, նա ասում է. " Այս {ինչ} բան է, մեզ մինչեւ այժմ գովել են, պատուել են, ա

ւրին գնով մկնդեղ կը տանք ձեզ. այդ շատ լաւ է, եւ {ինչ} հարկաւոր է ձեզ կեանք եւ շարժողութիւն, դուք մեր ձ

բան է զաւակի եւ ծնողի միմեանցից բաժանուելը, բայց {ինչ} պիտոյ է առնել, բնութեան կանոնն է, որ զաւակները

ակեանցին այդպէս սիրելուցս մի քանի մարդիկ, չգիտեմ {ինչ} հիման վերայ, մինչեւ անգամ ասել էին, թէ Շահբէգը

ուէր լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս բարի խորհուրդը {ինչ} ազդեցութիւն կը գործէ Մուզաների բարեկամի վերայ:

ենք օգնական գտանուիլ Հայ մարդկութեանը, որպէս եւ {ինչ} չափով կարող էինք: Ես երբէք չեմ անպատուել Հայ

անպատուել Հայաստանը՝ ասելով, թէ նա չունի այն, {ինչ} որ ստուգապէս չունի, եւ միտք չեմ ունեցել համազգին

նելու, այն ժամանակ նոքա եւս կարող էին ասել այն, {ինչ} որ ասում ենք այժմ մեք՝ ազգի հոգաբարձութեամբ ոչ ե

հետ խօսելու վերայ է իմ կասկածը, եւ այդ բանի հետ {ինչ} յարակցութիւն ունի մեծատունների եւ հոգեւոր իշխաննե

ասել էր Պ. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ. Իսահակեանցը {ինչ} տեղից իմանում է Պ. Կոմս Էմմանուէլի կարծիքը, մին

արդկանց գլուխը ", ես ամենեւին չեմ հասկանում, թէ {ինչ} կամի ասել, որովհետեւ, նայելով քերականական կանոն

լ բաժին հասած լինի եւ Պ. Իսահակեանցի գլխին: {Ինչ} որ վերաբերում է Պ. Իսահակեանցի Պեդագօգիայի մէջ ա

նպատակը այլ բան են եւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։ {Ինչ} տեղից իմացաւ Պ. Իսահակեանցը իմ քարոզութիւնը եւ ն

ուսումնարանը հաւատարիմ չէ իմ սրտին, ո՛, գիտէ՝ {ինչ} պատճառաւ եւ այլն: Ինչ որ վերաբերւում է իմ ցանկու

չէ իմ սրտին, ո՛, գիտէ՝ ինչ պատճառաւ եւ այլն: {Ինչ} որ վերաբերւում է իմ ցանկութեանը եւ դպրոցների որպի

ջապէս եւ անտարբեր պախարակել եւ այլն"։ Չչգիտեմ՝ {ինչ} է հասկանում անմիջապէս ասելով։ Ես, որպէս եւ ուրի

Պ. Իսահակեանցը հարցանում է. " Սիրելի՛, այդ {ինչ} ճշմարտութիւն է, որ ձեզ համար խաղալիկ էք շինե՛լ՝

ե՞րբ վէճ է բացել Շահբէգը աբեղաների հետ, չգիտեմ՝ {ինչ} ունի պատասխանելու Ղզլարի մանկավարժը: Ես, հերքել

գամ սիրեմ, ասես միւս անգամ բաժանուել լինո՞ւմ է. {ինչ} պիտոյ է առնել, գիտեմ, վատ սովորութիւն է, բայց

թէեւ ծածկուած էին վահանի տակ, չյայտնէին իւրեանց {ինչ} լինելը: Կառավարութիւնը, իմանալով այս խարդախութի

ինք տիեզերքի անչափելի տարածութեան հետ: - Դու {ինչ} կամիս, ասա՛, ես Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շատ վա

իտի կրկնուին, այնպէս չէ՞: - Ինչպէ՞ս: - {Ինչ} որ 1858-ի մասին գրում է, նոյն բանը գրում է եւ 18

կարող էինք ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած վկայել, թէ {ինչ} որ մեր խելքը կտրում էր, թէ բարի է, կատարել ենք

ենան խելագարութեան մէջ այրեց իւր սեպհական որդին: {Ինչ} պիտոյ է առնէր, թշուառ Ազուչենան սնուցանում է կոմ

ամենայն բան լինում է մեր ցանկութեան հակառակ, եւ {ինչ} բան աւելի պահպանես, այն բանը աւելի վտանգների տակ

ամբ մի փոքր կենդանացնէին այդ եղերերգութիւնը, բայց {ինչ} օգուտ, նոքա ունին իւրեանց պատճառները. առաջին ան

ինչ չեմ կարող առնել. իմ ձեռքում ոչինչ չկայ: Իսկ {ինչ} որ վերաբերւում է Յիշատակարանիս, այո՛, այդ այլ բ

բ բան չկայ ձեր համար աշխարհի երեսին, այլ ամենայն {ինչ} խաղալիկ է ձեր հզօր ձեռքում: Սրտապնդելով ասաց

քի տակ: Բայց եւ այստեղ սխալուեցայ. չգիտեմ՝ {ինչ} էր պատահել այդ մարդուն, երեւի թէ իմ հաստատ եւ խի

, քո տխուր հայեացքը մօտ քարշեցին ինձ քեզ, իսկ թէ {ինչ} է քո մէջ այն, որ այդպէս ներգործեց իմ վերայ, չեմ

ո՛չ նաեւ Այիշա-Ֆաթիմային։ Անհետացի՛ր իմ աշխարհից {ինչ} ճանապարհով որ եկար, միայն մի՛ մոռանար Շամիլի մեծ

ւած է միայն գուշակել... - Դու մարգարէ՞ ես, {ինչ} ես, որ գուշակում ես: - Ո՛չ, ես մարգարէ չեմ

: Ի՛նչ օգուտ ինձ Լոնդոնի հսկայական կերպարանքից, {ինչ} օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ զեղխ դէմքից, Բեռլինի եւ

ունակ, մնացածը տեղ տեղ, ինչպէս պատահեցաւ: Բայց {ինչ} որ կարդացի, կարդացի կատարեալ ուշադրութեամբ, այն

Գրքի բովանդակութիւնը եւ բնաւորութիւնը նոյն է, {ինչ} որ առաջին հատորի, ժողով մակագրերի, որ կարելի է

՝ քիմիաբար լուծանելով օդը՝ հասկանալու համար, թէ {ինչ} գազերից էին բաղկացած, արդեօք բնական կերպով ազոտի

Մի մարդ, որ չգիտէր ֆիզիօլոգիա, որ չգիտէր, թէ {ինչ} պաշտօն ունի կատարելու օդը մեր շնչական կեանքի յարա

: Հարկաւո՛ր է, որ այդ մարդը իմանայ յառաջուց, թէ {ինչ} տեսակ օդ ինչ բաղադրութեամբ եւ ինչ չափով տարերքի հ

, որ այդ մարդը իմանայ յառաջուց, թէ ինչ տեսակ օդ {ինչ} բաղադրութեամբ եւ ինչ չափով տարերքի հարկաւոր էր՝

յ յառաջուց, թէ ինչ տեսակ օդ ինչ բաղադրութեամբ եւ {ինչ} չափով տարերքի հարկաւոր էր՝ առողջ մարմնի առողջութ

նք լսում, թէ նոցա շինութիւնը այժմեան ժամանակումս {ինչ} խորհուրդ ունէր մարդկային յառաջադիմութեան համար:

րայ չէր կարող ժամանակը նոյն ազդեցութիւնը գործել, {ինչ} որ ուրիշ բաների վերայ, այդ բանը... էր ճշմարտութ

կում: Նայեցայ չորս կողմս՝ կամելով հասկանալ, թէ {ինչ} տեղ էր այդ, եւ ահա յիշեցի ցերեկը ինձ առաջնորդող

համար, ըստ որում, աշխարհին յայտնի է այսօր, թէ {ինչ} ասել է աբեղայական դաստիարակութիւն։ Վարժապետքը մե

խիթարեան աբեղաների տնտեսութեանը: Եւ չգիտենք, թէ {ինչ} է Մխիթարեանց իրաւունքը, որի վերայ հիմնուելով՝ ը

ղայական եւ պատուամոլ գործից: Ցանկալի էր իմանալ՝ {ինչ} է դոցա արածը, որ ապօթէոս են պահանջում մեզանից՝

տիճան մտքի եւ գաղափարի այլանդակութի՞ւն, չգիտենք՝ {ինչ} մտածել: Մնում է մեզ միայն զարմանալ, թէ ինչպէս ա

ն պէս կառավարութենէ բռնուելուն, եւ անոր անցագրին {ինչ} կերպով տպուիլը հաստատուելէն ետեւ... Մխիթարեանց շ

կը դնէ, կը վերցնէ Հայաստանեայց Հայրապետ մը անկէց {ինչ} վար տեղ ունէր: Արդարեւ, կատակէն ուրիշ բանի արժա

գոյ տպագրողը հաճի ընդունել մեր շնորհակալութիւնը: {Ինչ} որ վերաբերւում է տպագրողի սեպհական ծանօթութենների

կը դատեն այդ բաները՝ աւելի զտելով եւ մաքրելով, {ինչ} որ դեռեւս մնացած էր խառն եւ շփոթ: Արգոյ վարդապետ

կարելութիւնը հիմնուած է միայն մի պայմանի վերայ։ {Ինչ} պայման է այդ. որ ընդդէմ չլինի տպելի բանը ֆրանսիա

ին խօսքն որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ {ինչ}. Ազատութի՜ւն, դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից:

ուրեր - Մի աբեղայի ֆանատիկոսութիւն: Թող {ինչ} կամին խօսեն, բայց Բէգզադէն համը տարաւ: Յիշատակա

օգնելու մտքով պատրաստ ենք ամենայն զոհաբերութեան, {ինչ} որ միայն կարող էր մի մատենագիր մարդ: Այս բաների

հետեւ մինչեւ այժմ գտանուել են նոյն դրութեան մէջ, {ինչ} վիճակում էր Նաբուգոդոնոսորը երազից յետոյ։ " Եւ բ

մնացած ապրանքը ցոյց տալ Բէգզադէին նոյն հաշուով, {ինչ} հաշուով ստացել էր: Մի քանի տարի ծառայում է ա

ալիս 10. 000 մանէթի ապրանք՝ հաշուելով այն գնով, {ինչ} գնով Բէգզադէն յանձնել էր երիտասարդին: Բայց Բէգզա

ժա՛ն է, որ մնացած ապրանքը յետ առնուս նոյն գնով, {ինչ} գնով ես քեզանից ստացել էի: Եթէ մի մանէթի բանը պի

նում, այլեւ պարտակա՞ն մնամ, այս ո՛ր աշխարհի կամ {ինչ} կրօնից թոյլ տրուած գործ է, - հարցանում է երիտասա

պատճառով, - հարցանում են վաճառականք: - Այս {ինչ} պարոնի այսքան արծաթի ապրանք հաւատացի, բայց թէ նո

սկացել, - պատասխանում է Բէգզադէն, - գիտե՞ս, թէ {ինչ} խորհրդով առնում եմ ես այդ բաները: - Ո՞րտեղից

չեւ 76 մանէթը չբերես, քեզ անցաթուղթ չկայ"։ {Ինչ} երկար գլխացաւութիւն առնենք ընթերցողներին։ Գործակ

Քահանայի մինը, - գրում էր բարեկամս, - չգիտեմ՝ {ինչ} կերպով ստանում է եղած Փարիզի " Արեւմուտք " օրագիր

այ: Apropos. մի անգամ հարցուցի մի աբեղայից, թէ {ինչ} է նոցա իրաւասութիւնը քահանաների վերայ, ինչո՞վ բա

ները, երբ կանայք համարւում էին որպէս մի ապրանք, {ինչ}, կահ, կարասիք, գնելու կամ վաճառելու բան, անցա

ր մէջ եւ ճաշակ տալու համար մեր ընթերցողներին, թէ {ինչ} բարեխղճութեամբ աշխատում էին մի քանի երիտասարդք այ

ւ թէ որքան ո՛ր աշխարհում բնակւում է: Ես չգիտեմ՝ {ինչ} բան կար սորանից թեթեւ: Քո ասածը, թէ հարկաւոր է

րուելու լինի ազգին, իմանան հոգացողքը, թէ ո՛րտեղ {ինչ} էր պակաս կամ աւելորդ։ Տեղագրութիւնը նոյնպէս հարկ

անից ճանապարհ ընկնողը սարից սար եւ քարից քար, թէ {ինչ} է պիտի օգնէ այս խնդրի լուծմանը, ո՛ր ուսումնականը

ւ: Այս վերջին օրերումս մի քանի մարդ, չգիտեմ {ինչ} նպատակով, աշխատում են փոքր ցոյց տալ Հայերի թիւը

ւոր եմ համարում մի երկու խօսք ասել այն մասին, թէ {ինչ} բաներ հարկաւոր էին ազգին նախ եւ յառաջ, որ յետոյ

ուսումնականի գրած պատմութիւնը նոյն բանը կը լինի, {ինչ} որ մինչեւ այժմ եղած է եւ ինչ որ մի օտար եւրոպացի

նոյն բանը կը լինի, ինչ որ մինչեւ այժմ եղած է եւ {ինչ} որ մի օտար եւրոպացի գրել է կամ կարող էր գրել, ըս

բան մտած էր Պարսիկ, Ասորի կամ Յոյն գրերով: {Ինչ} որ կար չկար՝ թէ՛ արքունական եւ թէ՛ մեհենական գրո

նայն խնամով եւ հոգաբարձութեամբ հոգալ այն բոլորը, {ինչ} որ պատմութեան համար անհրաժեշտ էին որպէս աղբիւրներ

րանայինք արժանի գրուածի արժանի հեղինակին: Եւ {ինչ} հարկ կար պատասխանելու մի գրուածի, մինչդեռ հասարա

ունչ առնուլ: Իհարկէ, պիտի հարցանես, թէ այս {ինչ} մարդ է, որ բոլորովին անծանօթ լինելով ինձ, արդէն

եւ Ձեր Հայութիւնը գրաւական չեն մեր մտերմութեան, {ինչ} եմ ասում ես, մեք պիտի աւելի լինենք, քան թէ մտեր

ինք նկատած այդ գրքի մէջ, որ ինքնըստինքեան ոչ այլ {ինչ} է, բայց միայն ժողովածու՝ տեղի եւ անտեղի, հում

եան վերայ նայում ենք այն չափով եւ այն հայեացքով, {ինչ} չափով եւ ինչ հայեացքով աւանդւում են այնտեղ:

ում ենք այն չափով եւ այն հայեացքով, ինչ չափով եւ {ինչ} հայեացքով աւանդւում են այնտեղ: Պ. Խուդաբաշե

ազգային բաներով եւ միշտ պիտի պարապին այն չափով, {ինչ} չափով կարող է մի փոքրիկ հասարակութիւն գործակատար

նենք անդադար գործականութեան մէջ. շարժողութիւնը, {ինչ} կերպով եւս յայտնուի մարդկութեան մէջ, օրհնած է,

կախւում է ազգի ապագան եւ ձեր վերայ է միակ յոյսը: {Ինչ} չափով պիտի արդարացնէք այդ յոյսը, դորա վկան եւ չա

, եւ ժողովուրդը դադարեցաւ գնելուց, սորանից աւելի {ինչ} հասարակ բան կարող է լինել: Բայց եկէք նայենք այս

ր: Բողոք բողոքի քամակից, որի՞ ընդդէմ, ո՛վ {ինչ} կարող է առնել: Ժողովքներով վճռուեցաւ, որ իւրաքա

գործաւորներին հանդիպեցաւ գրեթէ նոյն ճակատագիրը, {ինչ} որ Լոնդոնում. ամենայն տեղ ստորագրութիւն ստորագրո

արողանայ մշակել, շինել, գործել եւ վաճառել այն, {ինչ} որ դուրս է բերում գետնից նորա մեծագոյն մասը: Ազգ

դպիսի դիպուածում դարձեալ նոյն թշուառութիւնը չէ՞, {ինչ} որ այժմ ունիս Անգլիոյ մէջ, նոյն մօնոպօլէոնը չէ՞

տուելուց յետոյ, պիտի վարձու առնուր իւր պարոնից։ {Ինչ} ազատութիւն էր այս, ո՞չ ապաքէն եւ առաջ նոյնն էր գ

մեռաւ: Մեռաւ նորա հետ եւ նորա համակարգութիւնը: {Ինչ} կամիս, արա՛, բայց ժամանակը իւրեանը կ'առնու: Նո

վերաբերութեամբ, չունի՛ այն ոյժը եւ զօրութիւնը, {ինչ} որ ունի աշխատութիւնը, երբ նորա հետ զուգընթաց է ն

քաղաքային ծախքը, որ ուտում է եւ մաշում է բոլոր, {ինչ} որ մարդը իւր աշխատութեամբ վաստակել էր: Նա հազիւհ

է թանգութիւն: - Եթէ մինչեւ այժմ չգիտես, թէ {ինչ} է թանգութիւնը, ինչ ասացիր ու գրիչ առիր ձեռքդ: Թ

- Եթէ մինչեւ այժմ չգիտես, թէ ինչ է թանգութիւնը, {ինչ} ասացիր ու գրիչ առիր ձեռքդ: Թանգութեան պատճառն ես

ինը եւ ո՛չ միւսը: Ի՞նչ է ուրեմն: Մեր խնդիրը... {ինչ} որ աւելի իրաւունք ունի գրաւելու մեր ուշադրութիւնը

աւելի իրաւունք ունի գրաւելու մեր ուշադրութիւնը, {ինչ} որ մօտ է մեզ, որի հետ անքակտելի կապերով կապուած

ուշ, իսկ քաղաքում ստանում է ութն կամ տասն, բայց {ինչ} օգուտ այն երեք կամ հինգ ղուրուշ յաւելուածից, մին

Նորա ընտանիքին սպասում է նոյն թշուառութիւնը, {ինչ} որ վերեւում ասացինք: Նորա պատանի կամ մանուկ որդի

ւ յարատեւելու չկարողանայ երաշխաւորել: Այն, {ինչ} որ պատկերացնում է այժմ մեր խեղճ ազգի վիճակը: Ի՛ն

Շատ դառն է մեզ ասել այս խօսքը, բայց ծածկել այն, {ինչ} որ զգում ենք, համարում ենք ոչ միայն կեղծաւորութի

, եւ ապա բարոյական էակ: Նորածին մանուկի համար, {ինչ} հարկաւոր է նորածին մանուկը առնուլ մեզ օրինակ, պա

, իսկ ինքը պիտի վաճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, թէ {ինչ} կերպ կամ ինչ դրամով: Սորա հակառակ, հում նիւթերի

տի վաճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կերպ կամ {ինչ} դրամով: Սորա հակառակ, հում նիւթերի, երկրագործո

ի առասպել, եւ ուր ինքը՝ Տէրութիւնը, չգիտէ, թէ {ինչ} ճանապարհով առնու Եւրոպայից, մեր կարողութենից վե՛

ւրին իննսուն անօգուտ, քանզի նոյն գործողութիւնը, {ինչ} որ անցաւ առաջին անգամ, պիտի կրկնուի, անշուշտ,

որոնցով միայն հնարաւոր է վաճառականութիւնը: Այն, {ինչ} որ նոքա անուանում են վաճառականութիւն, թո՛ղ ներու

թեան մէջ: Բնութեան մէջ չկան այն վտանգները, {ինչ} որ կան մեքենական վաճառականութեան մէջ. այնտեղ մար

ջրերով, որի համար հարկաւոր չէ վատնել այն դրամը, {ինչ} որ Եւրոպացին վատնում է ածուխի կամ փայտի համար: Ե

ստով եւ բիւր հոգաբարձութեամբ յառաջ է բերում այն, {ինչ} որ առանց աշխատութեան բնութիւնը ինքը կարող է մեզ տ

ամար մորթում է միւս ազգութեան եզը... - Այս {ինչ} հակառակախօս դրութիւնք են, - մտածում է մեր ընթերց

առավարութեան հետ գրեթէ նոյն յարաբերութեան մէջ է, {ինչ} յարաբերութեան մէջ ե՛ն դէպի ինքը չխոստովանուած ազգ

առանց մեկնելու քո քարոզութեան պատճառները, ոչ այլ {ինչ} է, եթէ ոչ ֆանատիկոսութիւն, եւ այդ տեսակ քարոզու

թեան, ինչպէս թշնամի ենք բռնակալութեան, ո՛ւր կամ {ինչ} կերպով, որ յայտնուի: Գիտենք, կան մարդիկ, եւ մ

այն, ուր հասած էր արուեստի ներկայ վիճակը, այլ, {ինչ} որ դարերով յառաջ: Նոր գիր ուսանող մարդը թո՛ղ չհա

ողնում է եւ առօրեայ տեսածով ապրում է այսօր, վաղը {ինչ} կամի թող լինի: Նորան աւելի թեթեւ է թւում վաղուայ

ը անուանէն նիւթականութիւն, կամ ո՛վ գիտէ, դեռեւս {ինչ} ութիւն: Մեք չենք կարող նոցանից ամեն մինին պ

ւթիւնը: Դո՛ւ դադարեցար մարդ լինելուց, որովհետեւ {ինչ} որ ուղղակի քո մարդկային պարտքն էր, այն զոհի անու

յ, որ մինչի ներկայ թարեխս ամենեւին ումեք չպարտիմ {ինչ} սանաթով, չիթով կամ խսեպագրով, ուրեմն եթէ ոք պահ

, չիթով կամ խսեպագրով, ուրեմն եթէ ոք պահանջեսցէ {ինչ}, անընդունակ արասցեն: Յետ այսորիկ այժմ իմ վերջին

իմ ամենայն ստացուածոյն եւ կայիցն եւ կամ վասն այլ {ինչ} հարկաւոր պատահմանց, զորս ամենայն աստ ի թղթոջս ի

ակ ծախիւք. սակս տեղւոյ գերեզմանին իմոյ մի՛ տացեն {ինչ}, քանզի սակս տեղւոյ գերեզմանացն իմոյ եւ վասն իմ տ

եղեցւոյն յիմ տան գետնիցն, ուրեմն եթէ պահանջեսցեն {ինչ} եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ եւ կամ զդին ներքոյ յի

ունիմ, որպէս վերն գրեալ կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ {ինչ} ստացայց եւ ՚ի ներքոյ գրեցից յատկացեալ նշանօք եւ ս

հախսայ վեր առնուլ յիմ ըuտատիցն, իսկ միւս այլ որ {ինչ} եւ գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ,

տ բերող տուն, կամ գաթ, կամ դուքաններ եւ կամ այլ {ինչ} արժանաւոր շինուած պատահեսցի եւ գնեսցեն, եւ յորժա

շինուած պատահեսցի եւ գնեսցեն, եւ յորժամ այնպիսի {ինչ} պատահեսցի՝ եթէ նոյն մուդաթի մապլաղն եւ իւր մուդա

սցեն եւ յայտնեսցեն թէ այս նոր շինուածքը եւ կամ էս {ինչ} տունն եւս, վերն յիշեալ Մասէհի ստատովն գնեցինք եւ

րհել ումեք զտունն եւ կամ ՚ի տան սարանջամիցն հատոր {ինչ}. ուստի յետ մեռանելոյ յիշեալ Աննային իմ կտակակատա

րքն զվերն յիշեալ ամենայն սարանջամն եւ կամ այլ զոր {ինչ} կայք գտանիցին յիշեալ Աննային, վաճառեսցեն, եւ գո

ացեն, տան քրէհն եւ տան սարանջամի եւ կամ միւս այլ {ինչ} իրած ծախսի մապլաղն եւս վերն յիշեալ իմ տներիս քրէհ

ց Աստուծով, այսինքն զկնի մահուան իմ, ամենայն որ {ինչ} կայք գտանիցին ինձ ՚ի վերայ աշխարհիս, զայն ամենայ

անեն եւ ջամ եղած մապլաղիցն նախ իւրեանց ֆի հարիւրն {ինչ} իւրեանց հախսայ վեր առցեն, յետ այնորիկ եւս տների

ատեսցեն, քանզի վերն յիշեալ տեղիքն եւ կամ անձինքն {ինչ} ժառանգ եւ սամատէր ամենայն կայիցն իմոց զկնի մահուա

կեղեցւոյն կամ ըստ բոլորովին եւ կամ ըստ մասին իւրք {ինչ} կերպիւ եւ պատճառաւ, յայնժամ յիշեալ ութսուն հազար

զամենայն իմ կտակիս ներհակ եւ իմ ստատիս վնաս գործ {ինչ} յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար արգելցեն եւ աւերեսցեն

հիմն մշտնջենաւոր նոյնոյ տպարանացն այսու դաշամբ, {ինչ} գիրք որ հարկաւոր լինիցի, զնոյնն նոյն դրամով տպես

մ ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախել եւ յայնցանէ մասն {ինչ} անել ծախոյ հանդիսաւոր պաշտօնի՝ օր մի ի միոյն տար

տասն եւ ինն հատորին բովանդակութիւնն, որ առանց ոչ {ինչ} պատճառ բարւոք կերպիւ մատուցումն եղիցի: Չորր

ոյ վասն բոլորովին ընծայ թողում միայնակ նմա եւ մի՛ {ինչ} պահանջմունք ունիցին ի նմանէ եղբայր Գէորգն, եւ կա

էս հանդերձ յիշեալ եափանու ոսկէ դրամի վաճառովն զոր {ինչ} որ գտանեմ Տէր Ստեփաննոս Յարութիւնիցն, միաւորած ը

ւ հարիւր յիսուն 150 ռուպլի արծաթ դրամ եւ առանց ոչ {ինչ} պատճառի հատորս այս կատարելն կխնդրեմ։ Իններո

կատարն իմ առնել ի ժամ բաժանման զստացուածքն եւ զոր {ինչ} որ բովանդակվի, յանձնեսցէ Մադրասայ որբոց սնդուկին

ոք ունենայցէ իշխանութիւն այլայլելոյ սորա եւ ոչ մի {ինչ} յաւել կամ պակաս կամ իցէ. այլայլողն պարտական լիցի

ենք ճշմարտութեան, երբեք մեզ չենք համարում այն, {ինչ} որ չենք, երբե՜ք: Բայց ինչո՞ւ ես այդ խնդրէի. մ

Քա՜ւ եւ մի լիցի. ասում ենք եւ վերջացնում, այլ {ինչ} որ պէտք է, առանց ամենեւին քաշուելու, իսկական ճշ

միզդը վէս, Մնայ զարմացած, Միայն թէ զոհե՜ս ` {Ինչ} տենչում եմ ես "........................

տե՞ս սիրոյ երգչին դու վսեմ"։ - Չեմ հասկանում ` {ինչ} ես ասում մինչեւ իսկ: " Եւ չե՜ս ժպտում, այո՛,

խիթարուի՛ր, տէ՛ր Ադամ, Որ չը տրուեց սրտիդ հեզ, {Ինչ} կոչում ես շարժիչ հով. Այն զլացաւ Տէրը քեզ, Զի թ

ծածուկ, Թէ ինչո՞ւ... - չի՛ ասւում այդ: Այն, {ինչ} պիտի կատարուէր ` Գիտակ եղաւ սերովբէն. " Արդ շտապ

րովբէն, որ գիտեր Մարդու սրտի շինուածքը, Եւ ամեն {ինչ} տեսնում էր Նրա անվրէպ սուր աչքը ` Դողդողում էր եր

վ Աւարտել վէպն այս մէկին, Պատմենք ամենը հերթով, {Ինչ} պատահեց մեր զոյգին: Երբ որ երկրում հարսնքոյր Եւ

ա՞ւք իցեն առ մեզ, օրէն լիցի հարցանել, որ ի չափս {ինչ} արուեստակեալս զհողմս արածեալ միանգամ, զՇեքսպիրի

րեմն քաւիլ յայդպիսեաց՝ թուի մեզ, թէ եւ ո՛չ իւիք {ինչ} գթեցաք: Շա՛տ իսկ իցէ մեզ, ստուգութեամբ ասե

Ընդ վարսագեղ ծառով նստեալ հառաչէր, Այն {ինչ} տակաւ տիւն զգիշեր հալածէր, Եւ թռչնակաց հոյլ

գայ տիկին զուարթերես, Բայց թխաթոյր զանձամբ {ինչ} արկեալ Լօդիկ ազնիւ, տխուր յոյժ ի տես:

Եւ ջո՛ւր նմա՝ ընդ եղէ՜գնն. Եւ ոռոգի այն {ինչ} հերկեալ Անդաստան ընդ երթեւեկն... Քա

ք, Յի՞նչ զորութիւնք երկնային... Այն {ինչ} նաւակ մի փոքրիկ, Որ ի կրծիս մակուկէ,

կցէր. Այնմ երկինք են վկայ՝ Սերովբէն {ինչ} ո՛չ ստէր: " Մխիթարեա՛ց, տէ՛ր Ադամ,

Բնաւ մարդոյս բնութիւն: Ո՛չ վայրաքարշ {ինչ} կրից Զսիրտ եդից ի թիրախ, Իսկ ընդե՞ր

րգայ: Այլ զի Ադամ ոչ ընդ խաղ Վշտանայր {ինչ} զսիրոյ, Ուստի սերովբէն քուն խաղաղ Արկ

Վերին, ամենակատար Սիրել զԱստուած եւ զոր {ինչ} Ի նորա կալաւ ձեռաց Սկիզբն գոլոյ, եւ

Ի նորա կալաւ ձեռաց Սկիզբն գոլոյ, եւ ո՛չ {ինչ} Գտցի ուխտիս դիմակաց"։ Այլ սերովբէն,

ոք բան մի, Ընդ բարս ձեր անկայուն Ասել {ինչ} ո՞չ ունէի"։ Այսպէս վերսաստէ Ադամ՝ Խ

ացուն լուսեղէն Ածէ առ Ադամ զԵւայ: Այն {ինչ} յառեալ Ադամայ Ի ճակն ըստ իւրոյ ազգի Ծղի

Եւ ընձուին դէմք քաջարւոյն: Մեղկութի՞ւն {ինչ} իցէ այս, Կամ վայրահար կի՞րք պղտոր Վայե

թացեալ վիպիս Ոճով ասել զամենայն, Զոր {ինչ} դիպեալ ամոլից: Գամ մի յերկրի՝ հարսն քոյր

ընդ կուրծս գետօրէն "... - Իսկ Ադա՞մ. - " {Ինչ} ո՛չ կասէր. Էր երբեմն զի համբոյր Կնքէր

ս, եւ որ ո՛չ զօրէ կենդանացուցանել զմեռեալն, այն {ինչ} առ կենդանութեամբն չկարաց պահպանել զնոյն: Ա

ականութիւն: Ազգն մեր չետես դեռ եւս զճեմարան {ինչ} հոգեւոր, յորում ուսանելոց էին քահանայացուք, եպի

դիս ամենայն ոք, որ ունէր ի գլուխ իւր երկկանգնեան {ինչ} սեաւ կնկուղ, թեւակոխէ վարդապետել մեզ, զամենայն

ցուցանել նկրտեալ: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր {ինչ} թռչի ընդ գլխով ազգաց, եւ ամենքին, որոց ի խելապա

, մարտնչին եւ հալածեն զմեզ, ի վերջէ զազգն ամբողջ {ինչ} ո՛չ խղճահարին կորուսանել, առ ՚ի գիւտ բարեկենդանո

մի միայն զԱյվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն։ Մի՛ {ինչ} օտարոտի թուեսցի Վեհափառութեան Ձերում եղանակ բանից

աղափարս, ինքնին հրատարակէ այսօր զփոքրիկ եւ զվտիտ {ինչ} մատենիկ, " Վարդապետարան Քրիստոնէութեան " առձայնե

) Երես 7. Առ հարցումն " ուրեմն այս աշխարհս, եւ {ինչ} որ կը տեսնենք, ան ամենքն ալ ատենով չկայի՞ն ", պ

իւր ՚ի գործածութեան կամայական բառից եւ ոճոյ, այն {ինչ} մեծի եւ զգուշաւոր քննութեան եւ կրկտանաց պէտս ունի

բերեալ զգոգն Աբրահամ ու, ակնարկէ յերրորդ կայարան {ինչ} հոգւոց, առիթ առեալ ինքեան զառակն մեծատան եւ Ղազա

չ ընդունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերասաց ժողովսդ չեղեն {ինչ} բանք զիրաւասութենէ պապին, քանզի գումարեցան ի դատ

լինել պապին առաքելոյն Պետրոսի՝ չտայ նմա իրաւունս {ինչ} առաւել քան այլոց եպիսկոպոսաց, ըստ որում ինքն Պետ

վ զհոգիս, զո՛րս յարքայութիւն եւ զո՛րս ՚ի դժոխս, {ինչ} ո՛չ յաւելու, եթէ հոգիքդ այդոքիկ ընդունին ըստ գոր

ւթեան եւ խորհուրդ նորա է բարոյականութիւն. - " Զոր {ինչ} կամիք, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ դուք ն

անութեամբ զքրիստոնէութիւն իսկ, որպէս ըզխրտուիլակ {ինչ} ընծայեցուցանեն ի կորուստ հոգւոց եւ ի գայթակղութիւ

մտաց, այլ եւ մարդկային բանականութեան: Զարտաքին {ինչ} նշանաց քրիստոնէութեան, ոչինչ ուսանիմք ի սուրբ գր

րան քրիստոնէութեան ", ըստ իրին հրատարակէ զմատեան {ինչ}, ո՛չինչ նուազ քան " զվարժութիւն հոգեւոր պաշտեալ

հոգեւոր պաշտեալ առ ճիզվիթս, յորում գտանի ամենայն {ինչ} բաց ի ճշգրիտ վարդապետութենէ քրիստոնէութեան, ըստ

դատապարտելոց. որպէս զի ժողովուրդն ուսցի զամենայն {ինչ} կարծել հնարաւոր եւ ներելի, եթէ ունիցի առ այն զան

ցմայր կ՚որբան, զոր յինէն օգտիցիս, մարթ է չառնել {ինչ} հօրն կամ մօրն: Ի հարկաւորագունից սակի համարիմք ո

տարագին ո՛չ բնաւ կացոյց Քրիստոս, որպէս զգործարան {ինչ}, որով լոկ հացն ու գինին փոթարկելոց էին ՚ի մարմին

մատեան, որ ունի աւանդել աշակերտաց որպէս զմատեան {ինչ} առաջնորդող ՚ի կրօնի, պարտին քննիլ յատեն ի Սիւնհո

նել: Ո՛չ կամիմք վերջանալ ՚ի հայութենէ, եւ պակաս {ինչ} համարել քան զքաջ նախնիս մեր, որ հազարօք եւ բիւրո

ցմունքը շողերին: Ուսիր գոնէ հոսանքը, {Ինչ} որ գտաւ Գալուանին: Թէ ջրերի կամ օդի

ր մենք կոյր ենք, չենք տեսնում այս բանը, Թէ {ինչ} որ մենք արեցինք, կ՚անէ եւ մեր ընկերը. Նա ե

րը աստղ հաշուելով ` անդադար երգում. Այստեղ {ինչ} որ աչք կը տեսնէ, ողջն էլ քնում է, Զառամ Ար

կայ հետ Ու համարում ինձ այդ փառք։ {Ինչ} ժամանակ օտար երկիր Իմ ծերունի ծնողքը Ու

Բայց թողնում եմ քաջ մշակեալ նորան անդրէն. {Ինչ} որ կարո՛ղ էի առնել, կատարեցի, Իմ ասպարէզը

քո պատկերն առանձին։ Անցաւոր է ամենայն {ինչ} Այս աշխարհքում մեզ յայտնի, Մեզնից ոչ ո

его не хочу. Hy, ես կ՚ասեմ Աղային, {Ինչ} ժամանակ նա կը գայ, Республика ведь у нас

խօսքն, որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ {ինչ}. Ազատութիւ՜ն, դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից:

կի մէջ Քարի ծայր... անգիր անշուք. Այդ {ինչ} քար է այդպէս անտէր։ Լսելով պատմում է

Ըռխի՜ն եաշիր, դու, այդ չքի, Տե՛ս, {ինչ} մեծ մեծ է բրդում, Հողս գլխիդ, ձեր ո՞ր գործ

էմ ` Ոռնան ինչպէս քաղցած գայլեր. Քե՞զ {ինչ}. չե՞ն " արք սեւադէմ"։ " Աստ հանգչու

ս եւ մօրս բերնից, մի շատ յիմար եւ անշնորհք գիր: {Ինչ} է նէ, Աստուած ընդունելի անէ: 13-ին նամակ գրեցի

իւնս, չնայելով որ գործ եմ դնում սաստիկ հնարներ, {ինչ} որ ցոյց է տալիս բժշկութիւնը: 9-ին շարունակւում է

եղբօրիցս նոյն թուականից եւ պակսիմատ: 25-ին փոքր- {ինչ} տկարութիւն զգում եմ լերդի գրգռականութիւնից: 26-

Այս բոլորը ինձ կասկածի տակ է ձգում: Տեսնենք վաղը {ինչ} կ՚ասէ: 21-ին տեսութիւն եղբօրս, Վարդ[երեսի], Յ

կ թոյլ լինելով աննշմարելի մնացին: Տեսնենք բժիշկը {ինչ} կ՚ասէ վաղը. այսօր խնդրեցի, որ կանչեն: Այսօր ու

, իւր սրտի ցաւը խոշոր գեղջուկ հայհոյութեամբ: {Ինչ} որ մեզ է վերաբերւում, այդ հայհոյութիւնների ընդդէ

որ գրուածքի հետեւութիւնն է Պօղոսը պաշտպանել: {Ինչ} որ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ ասել ենք, նոյնը կ

նքները գործող եկեղեցականը նոյն պատիժը կրելու չէ, {ինչ} որ պիտի կրէր մի աշխարհական: Այդպիսի դիպուածում,

դատութեան առաջեւ չունի այն միստիկական խորհուրդը, {ինչ} որ ունեցած տեսանում ենք Պ. Չամուռճեանի համար:

ամբ եւ պոռնկութեամբ ապականուած մի ձեռք: Ո՛հ, {ինչ} սարսափելի վիհ կայ այն անցած օրերի եւ այժմուս մէջ

մեր անբախտացած ազգի թշուառութիւնների տարեգիրքը, {ինչ} ենք տեսանում: Որտե՛ղ մի գայթակղութիւն, որի պ

դարձեալ ախտերը, պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն բանը, {ինչ} որ վաղուց արդէն լսում ենք զանազան հոգեւորներից,

գուցէ մինչեւ այս տարու վերջը հրատարակուի: Ո՜հ, {ինչ} պատմութիւն... Աւելի դիւրին պիտի լինէր պ. Այվ

ոններից 99ը հարիւրից գերմաներէն էլ չգիտէին. բայց {ինչ} անես, առածը ասում է. " Լեզուն ոսկոր չունի ", ո

նեղէն լեզուի ճկունութիւնից, բլբլացնում էին այն, {ինչ} որ ուրիշից էին լսել կամ գէթ ինչեւիցէ մի բան ասելո

Հիւսիսափայլը " ազգային նիւթեր չունի իր մէջ, այլ {ինչ} կայ չկայ եւրոպական լեզուներից է առնուած։ Այս յան

դորա փոխանակ տեղեկութիւն տալ, մասնակից անել այս {ինչ} բանի եւ այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօ

սելով, մենք այդ հայկաբանութեան վրայ նայում ենք, {ինչ} էք կարծում, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, որպէս բաբելաբ

նաւ հայ լեզուն ուսած լինելու, անկարգ, անկանոն, {ինչ} որ մեր բերնին գալիս է, գրենք թղթի վրայ, ինչպէս

ն իրենք իրենց կամ ուրիշին հաշիւ ու համար տալ, թէ {ինչ} հիմքի վրայ գործ են դնում այս կամ այն ձեւը կամ միե

այի տեղ րէ եւ այլն է գործ ածում, այդպիսի պարոնից {ինչ} պահանջես։ Թող չկարծեն, թէ մենք չենք ուզում կամ

երով, ընտիր ճաշակով, գեղեցիկ բարոյականութեամբ, {ինչ} լեզուից եւ թարգմանուած լինի, այնուամենայնիւ մեծ

ելով նոցա արժանաւորութիւնը, ասում ենք, ոչ միայն {ինչ} որ մարդկութեան հարկաւոր էր, բոլորը չասացին, չպր

րեթէ թագաւորեալ մատենագրութիւնը վիպագրութիւնն է. {ինչ} օրագիր, ինչ լրագիր կամ ինչ թերթ ասես, որ առանց

ալ մատենագրութիւնը վիպագրութիւնն է. ինչ օրագիր, {ինչ} լրագիր կամ ինչ թերթ ասես, որ առանց վէպի օր անցնէ

ւնը վիպագրութիւնն է. ինչ օրագիր, ինչ լրագիր կամ {ինչ} թերթ ասես, որ առանց վէպի օր անցնէ։ Թողում ենք ա

ակների եւ զանազան ազգերի։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, {ինչ} լեզուով եւս լինի գրուած, այնուամենայնիւ միշտ օգտ

ինը երբէք չէ կարող սնանուիլ այնպիսի կերակրից, որ {ինչ} յատկութեններով մտանում էր բերանը, նոյն յատկութեն

գրքի ճակատումը տպած լինի իւր անունը։ Եւ թէ փոքր {ինչ} ուսել է հնախօսել, Եղիշէի հետ հաւասար է իւր մտքու

կշռով տալիս էին ազգին իմաստութեան լոյսը եւ այն, {ինչ} ուղղութենով որ կամենում էին։ Զարմանալի է աշխարհի

ունէութեան սպասելը մի լուսաւրող ժամանակի, ոչ այլ {ինչ} է, եթէ ո՛չ անձնախաբէութիւն։ Կնքելով իմ խօսա

ի օրէնքին ընդդէմ գործերը եւ նկարագրում էր ամենայն {ինչ} մաքուր խղճմտանքով։ Եւ այս երկար աշխատութեան մէջ

կարդալով այս գրուածը, այսքան միայն հասկանան, թէ {ինչ} որ իւրեանք գրում են այն դիտաւորութեամբ, որ Հայոց

միայն ճանաչել այս խարդախութիւնը, որ գիտենք, թէ {ինչ} աղբիւրից է... այլ եւ քննել եւ քննելուց յետոյ անա

րության լսել մարդկության հաջողությունների մասին, {ինչ} ժողովրդի մեջ էլ ուզում է նրանք արտահայտվելիս լինե

պատուական աշխատութեանը, պատշաճ ենք համարում փոքր {ինչ} խօսել մեր ազգի հետ, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա ասած բանը

ս ընթեռնուլ, որի բովանդակութիւնը այս էր, թէ այս {ինչ} պարոն Թիֆլիզումը շինել է մի գիրք, որ 1840 քանի թ

րւոքել մարդկային կեանքը - ահա՛ փիլիսոփայութիւնը, {ինչ} ճամփով կ՚ուզես գնայ, միայն թէ խորհուրդը եւ նպատա

եւ հաւասարութեան անունով երկու նոր մարդ էլ սպանել {ինչ} խորհուրդ ունի ընկերական կեանքի մէջ. չէ՞ որ երկու

կարելի է յանցանքը սանձել: Սպանութեան աղբիւրն {ինչ} է - ատելութիւն կամ յափշտակութիւն. ես-ին ոգի, որ

ի աղբերանում է այն ազդի կեանքից եւ պատմութիւնից, {ինչ} ազգի ինքը պատկանում է. այսպիսի դիպուածում փիլիսո

քննել, առաջին գործս այն արի, որ թափեցի վրայիցս {ինչ} որ մինչեւ այժմ գիտէի"։ Այս շատ խոր ճշմարտութիւն

քան թէ համեմատականը ընդունելով որպէս դրական: {Ինչ} որ ինձ է վերաբերւում, ես ոչ մի համակարգութիւն չե

նէ ձեռքդ, տեսնեմ քու փիլիսոփայական կատեգորիներից {ինչ} կ՚առնուս: Փիլիսոփայութիւնը նաեւ ազատութիւն քարոզ

ծանր ու բարակ սահմաններով, սեռերով եւ չդիտեմ դեռ {ինչ} զահրումարով: Մարդը տուն չունի, մարդը հաց չո

պէս թէ մարդը կաւ է, իսկ փիլիսոփայութիւնը բրուտ. {ինչ} ձեւ կամենայ կը տայ այդ կաւին, ցնծա՛յ: Փիլիս

ասել, թէ փիլիսոփաների ճիգը եւ նպատակն էլ այն է, {ինչ} որ դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, էլ ինչ երկար բար

լ այն է, ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, էլ {ինչ} երկար բարակ գլխացաւութիւն: Բանն էլ այն է, ո

, այդ չէ նշանակում թէ նա նոր բան ստացաւ, այլ թէ {ինչ} որ կորցրել էր գտաւ, նորը տակաւին առջեւումն է: Բ

տաւ, նորը տակաւին առջեւումն է: Բայց ինչպէս է եւ {ինչ} պիտի լինի այդ նորը: Եթէ մենք քեզ հետ ապրենք մինչ

ձեռք գայ, այն ժամանակի մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ {ինչ} որ իրեն պէտք է. ես ինչ իմանամ, թէ ինչպէս կը լին

մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. ես {ինչ} իմանամ, թէ ինչպէս կը լինի մարդու հասկացողութիւնը

պիտի աշխատեն վերստին որպէս մի կորած բան փնտրել, {ինչ} որ նոքա կամքով, թուլութեամբ կամ անխոհեմութեամբ մ

ք են եւ մահի արժանի դատուածք. համաձայն եմ, բայց {ինչ} յանցանք էք գործել դուք ինքներդ, որի համար դատապա

ռեցաւ մուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ չէր յիշում, թէ {ինչ} որ Լուդովիկոս XIV-ը սկսել էր, XV-ը շարունակել էր

ձայնել կրիտիկոսի (Հեգելի) հետ ամէն բանի մասին, {ինչ} որ նա ասում է, օրինակի համար, անճոռնի անդրանկակ

ղ նորան մարմնացնել, չես կարող գործ դնել, օգուտը {ինչ} է: Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ գերմանական չոր գաղա

, թէ ինչպէ՛ս է Հեգելի կարծիքը ազատութեան մասին: {Ինչ} որ Հայմին է վերաբերւում, նա ասես թէ մի սառնաթոյն

: " Հասկանալ է ", - շարունակում է Հայմը, - թէ {ինչ} խորհուրդ պիտի վերագրել Հեգելի սահմանադրական շինու

անց ամաչելու արտաբերել իրենց բերնից այն խօսքերը, {ինչ} որ դրուած էին Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութեանց մ

ելու ձգտողութիւնից, չէ կարող այն վիճակում մնալ, {ինչ} վիճակի հասել էր, քանի որ ձգտողութեան զսպանակը գտ

յն մեծ կրակի կայծը, որի բոցը պիտի այրէր եւ լափէր {ինչ} բանի որ պատահէր, թէ լաւ եւ թէ վատ: Ֆրանսիակ

գը այդ է միայն: Ի՛նչ անէ այստեղ վիգը կամ տորին, {ինչ} անէ երեսփոխանական ժողովը կամ թագը: Յայտնի է, թէ

ը եւ այդ նոր օրէնսդրութիւնը նոյն զօրութիւն ունի, {ինչ} որ ունէր առաջուանը. մէկ խօսքով, կենդանի սահմանա

ալըք փարայ իլեն փուլ իլեն դէիլ տըր: Տտես թէ {ինչ} է պատմում Հայմը Հեգելի բերնով, լսիր որ անկաճդ չա

քն Պրուսիոյ մէջ, - կատարուած է այն աշխատութիւնը, {ինչ} որ դեռ Անգլիան պիտի կատարէ. պրուսական թագաւորներ

զմադարեան աշխատութիւնը, արդէն իրագործել են այն, {ինչ} որ չկարողացան անգլիական ազգին տալ նորա երեւեցուցի

մելու, պատկանում է կրթութեան արդէն անցած ձեւին. {ինչ} բան որ ուզում էր կեանքը շարունակել, պէտք էր որ ա

մին ընկեր, որով բոլորեցունցս թիւն էր տասներկու: {Ինչ} ապրանքով մեր ընկերութիւնը պիտի տուր եւ առք առնէր

ւնկերը վերստին ստ այան իւրեանց ոյժը եւ սիրտս փոքր {ինչ} մխիթարուած եւ թեթեւացած արտասուք թափելովս, վեր կ

յիշատակների պատկերը, որ հազիւ էի կարողացել փոքր- {ինչ} հանել իմ մտքից: Ես ազգով հայ եմ, անուամբ Նահատա

իղներից, ապա լա՛ւ իմացիր, որ այնուհետեւ ամենայն {ինչ} վերջացած էր իմ համար: Ահա ես այս դառն վիճակի տէր

արտ է նոցայ իշխանութեան տակ ստորադրուիլ, եւ նոքա {ինչ} որ քեզ առաջարկեն, այն եւս կը լցուցանես դու: Հե

հասուցած վնասները շատ զգալի եղան Հռոմայ համար. {ինչ} որ նորան առաւել զզուելի է կացուցանում հռոմայեցոց

իւր տեղ վանահայր է կարգում: Այն մութ վանքի մէջ, {ինչ} որ կարողանում է, բոլորը գործ է դնում, վարդապետա

րքրելի բաներ են, խնդրեմ ինձ պատմես, եւ տաս փոքր- {ինչ} մի ըստ միոջէ տեղեկութիւնը, որ կարող էին համոզել

պաշտօնին, բայց կարդինալը այնպէս կամեցաւ. եւ թէ {ինչ} պատճառով, ահա՛: Կարդինալը քաջ գիտէր, որ այս մա

ծ կը դնէ, եթէ կարդինալը նորան մի փոքր կը դիպչի: {Ինչ} չարութիւն որ մարդուս մտքից անգամ չէ անցանելու, ա

Որովհետեւ գործարանը իւրեանց ձեռք առնլով, ո՛չ այլ {ինչ} չեն մտածել, բայց միայն ժողովուրդը խաբել եւ անձնա

նելով առաքեալիներին, պատուիրում էր, թէ երբ ամեն {ինչ} որ հարկն է կատարէք, ասացէ՛ք, թէ անպիտան ծառաներ

եպիսկոպոսը՝ տէր Մուշէն, տանում էր ինձ իր մօտ, {ինչ} տեղ որ լինէր ինքը ապահովութեան դուրս եկած։ Եւ

րդը իր նեղութեամբ լցուած մարմնի վրա՛յ էր կրում։ {Ինչ} որ սա՛, իր բոլոր թղթերում, պոռնիկների արքայութի

ով վարդապետեցին։ Այս պատճառով եւ մի՛ւս բոլորը եւ {ինչ} որ նոցա մօտ եղած մարդո՛ցը վերաբերեալ, նորա ծառան

եւ ըստ հոգու իմ վարդապետութեան խօսքերի մասին. եւ {ինչ} որ ամեն մինը լսել են, առանց իրենց հոգին պարտաւոր

զարդարուած, ման են գալիս՝ ինձ ծաղր անելով։ Իսկ {ինչ} որ իմ բաներիցս վանքումը մնաց, այդ մասին, ուրա՛խ

իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ։ Իսկ {ինչ} որ կարգել էին ինձ տարեկան տէր Ներսէհը եւ Հրահատը

նեաց եւ Արշարունեաց երկիրներից իմ բերած բաներս եւ {ինչ} որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդիներից ստացել էի, այդ բո

դուրս հանեցին իմ բոլո՛ր ունեցած չունեցածի միջից, {ինչ} որ տղայութեանս ժամանակից սկսած ժողովել էի։ Մինչե

" Նորա հալածուելու պատճառը բնա՛ւ մենք չենք. բայց {ինչ} որ նորա գիտութեան մասին էք խօսում, ստո՛յգ է, առ

մատուցանենք։ Արդեօք ո՞ր տգէտի, թո՛ղ թէ փոքր {ինչ} ուսումնականի, միտքը չի զարթիլ, նորա մտածութեան

սուրբին, խեղդեցին. որ թէ իր վախճանելու ժամանակ {ինչ} ահաւոր նզովք գրով դրել է գլխաւոր քահանաների վրայ

ի ծերութիւնս. եւ կարող լինէի առ նմա գո՛նեայ սուղ {ինչ} ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակատար գոլով սուրբ

մութեանն նահատակին Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակէ։ Էլ {ինչ} ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւոր բարեպաշտ եւ սուրբ Ներսէս

ւ Պատմութեան, ե՛ւ Թղթին մէջ։ Մենք հաւաքել ենք, {ինչ} որ այս Թղթի եւ Պատմութեան մէջ միօրինակ բաներ կան

մեր անհամաձայնութիւնը եւ՛ թէ սորա պատճառները։ Եւ {ինչ} որ սոցանից զատ հարկաւոր համարեցինք գրել, այդ բոլ

տրութեանց մէջ տեսնէ այդ գրքի անունը, իմանայ, թէ {ինչ} օրինակ է եղել մեր ձեռքում, եւ թէ ո՛ր տպագրութեան

արութեամբ ուղարկեցին մեզ վերը դրուած գրքերը, ո՛վ {ինչ} ունէր։ Մի քանիսը այդ գրքերից, ինչպէս ամենին յայ

ել է, թէ պարզ ըմբռնողութիւն չունի այն մասին, թէ {ինչ} եկեղեցի էր Փարպեցուն յանձնուածը, որովհետեւ թոյլ

ր, որովհետեւ ճշմարտութիւնը աչքի յայտնի է։ Թէ {ինչ} ժամանակից սկսուել Վաղարշապատի՝ Նոր քաղաք կոչուիլ

երպարանին 'ի կերպարանս առաքելոց Քրիստոսի, եւ չեն {ինչ} զարմանք. քանզի եւ ինքն սատանայ կերպարանի 'ի հրեշ

առ Կորնթ. երկր. գլ. Բ, համ. 17)։ " Յոր {ինչ} ոք համարձակիցի, անզգամութեամբ ասեմ, եւ ես, Եբր

ամ, ո՞ գայթակղի, եւ ո՛չ ես տապանամ։ Եթէ պարծել {ինչ} պա՛րտիցէ, զտկարութեա՛նն պարծեցայց։ Աստուած եւ հ

, բայց տեսեալ էր զնոսա եւ 'ի տղայութեան ուսեալ էր {ինչ} ինչ 'ի դպրատան նոցա, եւ յետ մահու նոցին աշակերտե

յց տեսեալ էր զնոսա եւ 'ի տղայութեան ուսեալ էր ինչ {ինչ} 'ի դպրատան նոցա, եւ յետ մահու նոցին աշակերտեալ ե

եղել Մեծ Թարգմանչաց, ո՛չ ուսել է նոցա դպրոցում " {ինչ} ինչ 'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ ենք աւելցնել, թէ ե

Մեծ Թարգմանչաց, ո՛չ ուսել է նոցա դպրոցում " ինչ {ինչ} 'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ ենք աւելցնել, թէ եւ ոչ

ա հրամանով Յունաստան գնացել. թո՛ղ այսուհետեւ ո՛վ {ինչ} կամի, խօսի։ § 19. Այս Կամսարականները Վահանի

դից ասելով։ Իսկ Սիւնեաց աշխարհի Մուշէ եպիսկոպոսի {ինչ} տեղից լինելը մեզ չէ ասում պատմութիւնը, ինչպէս եւ

եղած ժամանակս ինձ իր մօտ էր պահում ամառները։ Թէ {ինչ} է այդ տեսակ ծանօթաբանութեանց օգուտը, որ պ. Էմին

սել, որ այդ կերպով եւ Հրահատը դարձել է Հրատ։ {Ինչ} որ մեզ է վերաբերւում, մենք այս վերջին կարծիքն ու

ն այնպէս, որ մարդ մոլորւում է եւ չէ իմանում, թէ {ինչ} լայ իր գլուխը։ Մեզ թւում է, թէ այն մարդը, որ հ

պարտակա՛ն է հերքել եւ մերժել խնամով այն բոլորը, {ինչ} որ հիմք չունի, եւ մաքուր խղճմտանքով ներգործելով

հարուստ լինելուց։ Պատմութիւնը մեզ չէ ասում, թէ {ինչ} պատճառով տեսնում ենք Փարպեցուն Աշուշայի դռնում,

եւ, բացի Փարպեցուց, նաեւ Ձուիկի անունը։ Իսկ թէ {ինչ} աղբիւրից է հանել Չամչեանը՝ թէ Ձուիկը Վռամ անունո

։ § 36. " Խնդրէին հակառակ Յիսուսի վկայութիւն {ինչ}, զի սպանանիցեն զնա. եւ ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ

։ § 49. Պաւղոսը ինքն է վկայում. " Եթէ զփորձ {ինչ} խնդրէք զՔրիստոսի, որ ինեւս ընդ ձեզ խօսի " (Թ.

անի կէտ, բայց Էմինը ծանօթաբանում է. " Աստէն բառ {ինչ} պակասի. գուցէ անուն իցէ Յովհաննու, որոյ եւ առաջ

նոցանից մինը գրած էր։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ թէ {ինչ} էլ գրած է եղել Փարպեցին, այնուամենայնիւ Յովհաննէ

է անհիմն, տակաւին կարող էր անել պ. Էմինը. բայց {ինչ} ասենք այս խօսքերին, որ Պ. Էմինը խօսում է իր յառ

" Յանդիման եղեւ (Փարպեցին) մեծի մարզպանին՝ այն {ինչ} զօրավարն Հայոց 'ի Սեւկոյ դրախտին էր " (եր. 21)

իբրեւ արծաթ կրակով է փորձում այսօր գիտութիւնը եւ {ինչ} որ չէ դիմանում այդ հրափորձութեան իբրեւ փոշի ցընդե

կար։ Բայց ընթերցողը թող չսպասէ մեզանից լսել, թէ {ինչ} է մեր կարծիքը Փարպեցու Թղթում յիշուած Սեւուկի մաս

ովսէփի եւ Սուրբ Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի ո՛վ եւ {ինչ} լինելը, յարում է. " Իսկ այլքս եւ ես միապէս եմք

յունարէն Աստուածաշունչը ձեռքիս չէր, որ նայէի, թէ {ինչ} բառ է գործ դրած այնտեղ։ Հրէական բնագիրը "գլուխը ծ

ումը չունի"։ Այս խում խօսքը ճիշտ այն է նշանակում, {ինչ} որ մենք ուրիշ բառերում ուզեցանք ասել. այսինքն՝ եթ

ծեծուածքը։ Յոյս ունինք, որ այժմ հասկացուցինք, թէ {ինչ} նշանակութիւն ունի ուածը կամ ուածքը եւ թէ որքան հե

ւմ է Վագայնկով արուարձանի մէջ։ Տպագրական {ինչ} ինչ արգելքների պատճառով այս "բացատրութիւնքը" չկար

Վագայնկով արուարձանի մէջ։ Տպագրական ինչ {ինչ} արգելքների պատճառով այս "բացատրութիւնքը" չկարողաց

թերում, թէեւ ամենայն մտադրութեամբ աչքէ անցուցինք, {ինչ} որ մնացել էր նորանից։ Անշուշտ, պէտք է կարծել, որ

Թէոդոս կայսրից Պարսից ընդդէմ օգնութիւն խնդրելու ( {Ինչ} ապրանք էր այդ կայսրը, Եղիշէն ասում է թէ "քանզի խա

աւ եւ ետ 'ի ձեռս նորա (Յազկերտի)։ Եւ զամենայն զոր {ինչ} ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց նոցա... " (Եղ

անակի մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնիկ չկար։ Բայց, աբեղայից {ինչ} հարցնես լօգիկա։ Սակայն Հայկազնեան բառարանը պարտակ

՛ս Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 83)։ Թող {ինչ} կամի, ասէ Չամչեանը, հիմնուելով Եղիշէի "եպիսկոպոս"

նդ թէ իւր հայրապետական խոստմունքը, միայն թէ փոքր {ինչ} թեթեւանար իւր գործերից։ Աբովեանը, քաջալերութիւն

մասին ", պատասխանում է Կաթողիկոսը. " Օրհնա՛ծ, {ինչ} անհանգիստ մարդ ես. քեզ մի բան ասացին, այլեւս ձե

կան զուարճալի առածները. պատմում էինք միմեանց ո՛վ {ինչ} գիտէր նորա վարքից, մի խօսքով՝ բոլոր ընկերութիւն

ածութիւն. հեռի մեզանից այդպիսի նիւթապաշտութիւն։ {Ինչ} որ մեր առաջեւումը, դագաղի մէջ դրած է այս րոպէիս

լրտեսները եւ ամենայն բան տեսնում է եւ լսում է, - {ինչ} ասացի՜ք... դեռեւս համարձակւում էք դատողութի՜ւն

Ճշմարիտ է, մռայլագոյն սատանայ, այս վէրքերը փոքր {ինչ} հին են, բայց անդադար աշխատելով քո փառքի համար,

ոյ է յիշեցուցանել Ձեզ մի քանի անցք, որ թէեւ փոքր {ինչ} հին էին, բայց մեծ յարաբերութիւն ունէին ներկայ ան

յժմ դեռ չեն կարող հաշիւ ու համար տալ ինքեանց, թէ {ինչ} պատճառով ջարդւում էին, եւ ինչ էին կամենում դուրս

ր տալ ինքեանց, թէ ինչ պատճառով ջարդւում էին, եւ {ինչ} էին կամենում դուրս բերել այս բաբելոնեան խառնակութ

լութիւն: - Ինչպէ՞ս թէ անյաջող անցան: - {Ինչ} շինեմ ես գերմանացոց հետ, մինչ չէ կարելի նորանց շ

իւնը հատել էր մի փոքր, - աշխատի՛ր, հոգիս, փոքր {ինչ} շարժի՛ր, հոգա՛... - Աշխատում եմ, վազում

դէպի չար ոգի օրագրապետը, - բայց կրկնի՛ր եւ այն, {ինչ} որ այժմ կարդացիր. քո ոճը շատ հաւանելի է ինձ:

լսիր եւ ուրախացիր: Կարդացողները հիացած, չգիտեն {ինչ} մտածեն, որին հաւատան եւ ինչ առնեն. նոքա ամենայն

ները հիացած, չգիտեն ինչ մտածեն, որին հաւատան եւ {ինչ} առնեն. նոքա ամենայն րոպէ սպասում են կորստական դի

մ ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ ննջել եւ ո՛չ գործ կատարել, {ինչ} որ մտքումը դրել էր: - Այս ձեւով ահա հնարագո

օրագիրներ. դոքա ի՛նչ դժոխքի բաներ են, մանաւանդ {ինչ} յատկութիւններ, որ այդ անպիտանը տալիս էր օրագիրնե

անից օգուտ չունի իմ հայրենի գահը: Բացի սորանից, {ինչ} հարկաւոր է մեզ դժոխքում քաղաքական պաշտօնական օրագ

յ, եւ տառապեցայ չարաչար... Արգնաթոյր հիւթ {ինչ} թափանցեալ յակաստան հոգւոյս, զիճութիւն գոգցես գեր

կանք եւ անըմբերելիք.... - Ին՞չ բաներ են, {ինչ} ես ասում, - բացագանչեց սատանան: - Կամիմ ասե

առաջարկութեանս, թոյլ տալ ինձ ի գրի հարկանել զոր {ինչ} շրթունք իմ չզօրին ըստ ամենայն արժանեաց գեղեցկախօս

յտնութեամբն խօսելոյ: - Այդտեղ ի՞նչ օգտի կամ {ինչ} վնասի բան կայ վերաբերութեամբ դէպի իմ խաւար գահը:

նան, - դու քո օրումդ քո խելքից մի բան գրած չես, {ինչ} որ ցոյց ես տուել քո անունով, այդ բոլորը օտարի վա

տէր սատանան գնում էր ծայրագոյն Բրամինի ընդառաջ: {Ինչ} կարգով որ գնում էին, նոյն կարգով դժոխքի դուռի եր

, որ գիտեն թէ ինչպէս պատրաստ էր դա զոհել ամենայն {ինչ} մի պարգեւի համար: Վերջին անգամը խոստացել էր Ասմո

պէս այդ հոյակապ դպրոցի բացուելուն արգելք էր այն, {ինչ} որ ներկայումը. տարակոյս չկայ, որ այդպէս չէ, բա

վա՜յ, վա՜յ, Սարեպտի բալասան եւս մոռացել է. այդ {ինչ} խնջոյք կը լինի: Այս խորհրդածութենից յետոյ,

ում է իւր տան մի անկիւնում եւ դառնում է ազգասէր, {ինչ} լաւ ցանկութիւն ասես յայտնում է իւր ազգի մասին, ց

մասնաւոր մարդ է, փորը կուշտ, արծաթը շատ, նորան {ինչ} փոյթ, որ ազգի զաւակները իւրեանց անդաստիարակութեա

ւմ է, բամբասում է եւ հայհոյում է նորանց եւ... {ինչ} այլեւս կամիք, օրհնում է օտար աշխարհում, պանդխտո

տեղ, ինչո՞ւ փորասէր, արծաթասէր չես կոչում քեզ. {ինչ} է, ականջիդ լա՞ւ է եկել ազգասիրի անունը, դու առա

) անդադար պարապում էր զանազան դիւթական գրքերով. {ինչ} հին, ձեռագիր ախտարք ասես, որ նա չունենար․ ինչ մ

. ինչ հին, ձեռագիր ախտարք ասես, որ նա չունենար․ {ինչ} մագաղաթի վերայ գրած կարմիր ու կապոյտ գրերով ուրբա

ակասութիւնը: Եթէ նա կարդացած լինէր այն գրեանքը, {ինչ} որ ես կարդում եմ, այն ժամանակ, մազերը գլխի վերա

յդ անհնարին է... չկամիմ ամենեւին տեսանել. այդ {ինչ} սոսկալի կերպարանափոխութիւն... կապիկ է միանգամա

պ. Շաքարեանցը: - Եղբայր, ես կոյր չեմ, եւ {ինչ} որ մարդկային աչքով կարելի է տեսանել, միշտ տեսանո

ած պտուկի մէջ, եւ հարցանէի նորանից, նորա ո՛վ եւ {ինչ} լինելը: - Քեզ արդէն յայտնի է, որ ես շատ անգ

րրորդ, Կօնեակ, չորրորդ, Սարեպտի բալասան, միւս {ինչ} որ հոգացել ես, լաւ է: Բայց այսքան պիտոյ է իմանա

ն խորհրդով կատարուածը. եւ ահա ես իսկոյն կը հոգամ {ինչ} որ պակաս է. է՛յ, Սարգի՛ս: Սարգիսը Շաքարեան

ցոյց տալով պ. Մարկոսի վերայ, - իսկոյն պատրաստիր {ինչ} որ կը հրամայէ քեզ: - Երկու շիշ Եամայկայի լաւ

կամ շունը կը սպասե՞ն, որ դու զարկէիր նորանց: Եւ {ինչ} տեղից գիտենք, որ այդ անասունքը չեն խօսում միմեան

լի, կայ մի երջանկութիւն, ասա, ընդունեմ: - {Ինչ} որ ճշմարիտ է, ճշմարիտ է. սիրելի Շաքարեանց, ուր

էր փորձել եւ իմանալ, թէ այս մարմիններից որքան եւ {ինչ} չափով գտանւում են ոսկու մէջ, կամ միւս հասարակ մե

(բաղանիս) կը շինեմ, որ լուացուիս. այն ժամանակ {ինչ} բան է մեր համար արծաթը: Նորան այն ժամանակ ծանր է

կ'երթայ, - իսկոյն պատասխանեց պ. Մարկոսը: - {Ինչ} բաներ էք խօսում. ես շատ ուրախ եմ, որ չկայ նորա

նուէլը, եղբայր, ապա նզովեալ լինի դորա ծնունդը. {ինչ} հարկաւոր է մեզ հրաւիրել մի այդպիսի գազան մեր ազգա

էր մարդ էր, - ջերմ խօսեց պ. Մարկոսը: - Այդ {ինչ} խորհրդով, - հարց արեցին բարեկամքը: - Ո՛ր տե

եանցր: - Եղբա՜յր, դու վշտացնում ես ինձ. նա {ինչ} մարդ է, որ ինձանից շատ խմէ: Ես մինչեւ այժմ կարծ

րութիւնը, անձնասիրութիւնը, ինչպէս սովոր է, թող {ինչ} կամի առնէ, գլուխը քարը... Կորչի գնայ..

- Սատանան գիտէ նորա խորհուրդը․ ո՛վ գիտէ, թէ {ինչ} օձեր նստած կան նորա փորում, նա ասում է, թէ պիտո

դինեանց տէր Ստեփանը: Չկամի լսել եւ հասկանալ, թէ {ինչ} որ հնումը կար, այժմ չկայ. ինչ երեւելի փիլիսոփան

եւ հասկանալ, թէ ինչ որ հնումը կար, այժմ չկայ. {ինչ} երեւելի փիլիսոփաներ եղած են Յունաց մէջ, ի՜նչ ճար

ցի այդ մասին: Ասում է, թէ այդ իմաստունքը ոչ այլ {ինչ} էին, եթէ ոչ կրթուած մարդիկ, իւրեանց հայեացքով ա

րաղի վերջին ումպը կուլ չտուած, սկսեց պատմել, թէ {ինչ} կերպով վերջապէս յաջողել էր իւր խորհրդական խառնուր

ձայ դէպի արուեստանոցս, չես կարող երեւակայել, թէ {ինչ} աստիճանի հասաւ իմ կատաղութիւնը: Հողեղէն ամանները

անակ չյաջողուեցաւ ու այժմ այսպէս.. ․ - Է՛հ, {ինչ} առնենք, եթէ փորձը չյաջողուեցաւ այն ժամանակ, միթ

Ոսկի եղածը ոսկի է, խօսք չկայ... - Ուրեմն {ինչ}: Այդ պրծած բան է. այժմ ցնծանք եւ ուրախանանք: Թ

այժմ մտածենք խնջոյքի վերայ: - Խնջոյքի վերայ {ինչ} մտածելու բան կայ, այնպէս խնջոյք կարելի է առնել,

եան պատճառ չէ կարող լինել, այլ մանաւանդ կորստի: {Ինչ} ունինք, սիրելի, այս աշխարհիս մէջ, ինչ պիտի տան

կորստի: Ինչ ունինք, սիրելի, այս աշխարհիս մէջ, {ինչ} պիտի տանենք այստեղից․ մի չոր հոգի ունինք, պէտք է

ի եւ Շաքարեանցի յարաբերութիւնը ամենեւին այն չէր, {ինչ} որ քանի մի օր յառաջ: Մանթուխեանցը, ոսկին շի

յսքան եւս չլինի, ասե՞ս որ պիտեր քաղցած մեռանել: {Ինչ} է իմ ստացածս եկեղեցուց, որպէս տարեկան ռոճիկ, -

ու ուրախանում ես, եթէ մեռանում է մի մարդ: - {Ինչ} մեղքս պահեմ, այո՛. իմ աղքատութիւնը ստիպում է ու

բոլոր երեսփոխանք այն հոգին ու հաւատը ունենային, {ինչ} որ դու ունիս. բե՛ր մատեանները, - շարունակում են

է, որ դեռ անփորձ ես եւ երիտասարդ, արիւնդ տաք, {ինչ} ասես մտածել է տալիս, առանց կշռելու այն հանգամանք

ակները, ամենայն բանի վերայ նայում են այն աչքով, {ինչ} աչքով նոցա հայրերը նայում էին, կամ ամենայն բան չ

էր հասարակաց օգտի համար ստանալ անձնական թշնամիք. {ինչ} որ պիտի մտանէ հասարակութեան գանձարանը, միթէ օգո՞

մեր կեանքի շատ մասը անցուցել ենք, թող մեր որդիքը {ինչ} կամին առնեն: Ահա քեզ, պարոն, մի անշուք, բ

երջը, շարունակում էր նա մտածել․ անտարակոյս այն, {ինչ} որ լինում է առանց հոգաբարձուի մնացած անչափահաս որ

շուց աւելի չկայ մի ուրիշ ազնիւ ընդունարան: - {Ինչ} այդպէս գլուխներդ կախած գնում էք, պարոն, - ասաց

էր նորանից, որ չգիտէր, թէ ինչպէս խօսք բանայ եւ {ինչ} բանի համար. մանաւանդ լսած լինելով իւր ուղեկցի ան

պատասխանեց կոմսը, ախ քաշելով սրտի խորքից: Ինքը {ինչ} բաների վերայ էր մտածում, ի՛նչ օդեղէն ամրոցնէր էր

սակաւ մարդ կար ֆրանսիագէտ, եկել էր մեր տուն, որ {ինչ} ասես բաների մասին խոսէ: - Բայց նա ուստի՛ գի

ուրքերից է առած․ միւսները, նայելով թէ ժողովուրդը {ինչ} ազգերի մէջ բնակուել էր, ուրիշներից: Ես ման գալո

տանելի ծանրութենից, որ ճնշում է հոգիս... բայց {ինչ}... առայժմ այսքան ասեմ ձեզ, որ ազգային երգ, կ

եւս աւելի չէր կարող լինել, քան թէ եղած է: Բայց {ինչ} կար. ոչի՜նչ: Ասացի մի անգամ, երանի՜ թէ քանի չե

թէ յաջողի ինձ այս եւ ես վախում եմ, որ այն բաները {ինչ} որ այժմ ճնշում են հոգիս, պիտի ճնշեն եւ ոսկերքս գ

ը եւ պիտի համարուին ազգային, քանի որ կայ Հայերից {ինչ} ինչ մարդերի մէջ այն սխալ եւ վնասակար վարդապետութի

պիտի համարուին ազգային, քանի որ կայ Հայերից ինչ {ինչ} մարդերի մէջ այն սխալ եւ վնասակար վարդապետութիւնը

եւիցէ, դոքա ուսումնական բաներ են եւ դուք ձեր մէջ {ինչ} կամիք արեցէք, մեզ չեն վերաբերւում սոքա: Կոմ

Ֆաուստի սենեկին: - Ես չգիտեմ Ֆաուստի ով կամ {ինչ} եղածը, միայն ճշմարիտ է այն, ինչ որ ասացի: Այս

Ֆաուստի ով կամ ինչ եղածը, միայն ճշմարիտ է այն, {ինչ} որ ասացի: Այս քանի օր է, դարձեալ, վեր ու վայր

է գլուխը, ըստ որում, երբեմն ամիսներով, ամենայն {ինչ} հանդարտ է եւ ոչինչ չկայ. մարդ է մարդու պէս: Երե

պտուկի յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կամ թէ {ինչ} ազդեցութիւն գործեց այդ պատկերի յայտնութիւնը, եթէ

ր տղան եւ երրորդ անգամ կարդայ, անպատճառ կը գան: {Ինչ} որ ունիս հարցանելու նոցանից, պիտի լինի տղայի միջ

առանց ուրիշ բան հարցանելու, պիտոյ է հարցանել, - {ինչ} ազգից էք: Նոքա կը յայտնեն իւրեանց, որ ազգից լին

լով իւր խօսքը, դարձաւ դէպի օրիորդը հարցանել, թէ {ինչ} թուղթ էր այն: Օրիորդը պատասխանեց, թէ մի տաղ է,

իպէք նորան այստեղ: - Լսելու համար այդ երգը, {ինչ} պիտոյ է առնել, հարկաւոր է յանձն առնուլ այդ թէեւ

ցած տեղից Նորան բռնեցին, որպէս մահապարտ․ {Ինչ} անմեղութիւն, ինչ հայեացք աչքից։ Մինչ ո

ն բռնեցին, որպէս մահապարտ․ Ինչ անմեղութիւն, {ինչ} հայեացք աչքից։ Մինչ ոտքից գլուխ սպիտակ

ժողութիւններին, խուլը կարողանում է հասկանալ, թէ {ինչ} էր ասում նորա հանդէպ կանգնած մարդը: Այն օրէնքը,

: Նա ձեռք էր զարկում գործերին նոյն վստահութեամբ, {ինչ} վստահութեամբ հմուտ եւ վարժ որսորդը ուղղում է իւր

մի մարդ կը նայէր բարձր աշտարակից դէպի վայր, փոքր {ինչ} յառաջ, իւր հետ միասին մի յատակի վերայ կանգնող մա

ւցի մէջ գրուելու արժանի համարուիլ... Մեր մէջ, {ինչ} ասես կարելի է պ. Յովնաթանեանցը խօսում էր դպրոցնե

ղատ ճակատի վերայ կաթ կաթ, ամենեւին նոյն կերպով, {ինչ} կերպով իւղոտ ամանի մէջ կանգնում է սրսկած ջուրը:

պ ստեպ սաստիկ ծանրանում է նորա շնչառութիւնը: {Ինչ} ասեմ. եթէ բժիշկ կամ թէ բնագէտ լինէիք, կարո՛ղ էի

եց... - Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ է գրել մինը եւ {ինչ} է հաստատել միւսը. բայց իմ խորհուրդը, - շարունակ

հուրդ ձեր դստեր բժշկութեան մասին, որ չգիտեմ, թէ {ինչ} մտածեմ, թէ ի՛նչ պատճառով մէջ էք բերում այդ բաներ

ծ օգուտ... Մի քանի րոպէից յետոյ, երբ փոքր {ինչ} հանգստացել էր պ. Յովնաթանեանցը, պատուիրեց գործա

ցանկալի չէր ինձ գործ ուենալ ձեր հետ: Չգիտեմ, թէ {ինչ} կամիք դուք ինձանից: Մի անգամ ձեր անզգուշութեան ե

Ողջ եղիք, ձեր անձը եւ բարքը փոխելու, այլեւ փոքր {ինչ} խելք ուսանելու համար, իսկ ես մնում եմ միշտ պատրա

պէս առնել, որ մի կերպ վերջացնէինք այս բանը... {ինչ} յիմար մտածութիւնք. Կոմսը ո՛վ է, որ Յովնաթանեանց

երկիւղ կրել կոմսի յարձակմունքից. բայց ընտանի՛քս {ինչ} առնեմ... որ կարող է ծառայել կոմսին առատ շտեմար

: - Այդպիսի հարցմունք կլինի՞. ով չգիտէ մահի {ինչ} լինելը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն Շահումեանցի

չես դնում իմ հարցմունքը, ասել է, թէ գիտես մահի {ինչ} լինելը, ուրեմն ասա՛ ինձ, որ ես եւս իմանամ:

սացի, պատկանում էր Թիւթիւնճի-օղլուին, որ չգիտեմ {ինչ} պատճառով ոչ ոքի չէր ասում իւր յատուկ անունը եւ ոչ

որ աշխարհի երեսին յաւիտենական բան չկայ, ամենայն {ինչ} աւերւում է, քանդւում է եւ լսել եմ խելօք մարդերից

ալ, բայց բանը դորայ վերայ չէ: - Այդ բաները, {ինչ} որ ասում ես դու, " Էֆիմերտէի " `, կամ " Ժողոված

այս երկուքը հակառակ են միմեանց, եւ այս պատճառով {ինչ} տեղ բնութիւնը կայ, այնտեղ սուտ չկայ, ինչ տեղ սո

տճառով ինչ տեղ բնութիւնը կայ, այնտեղ սուտ չկայ, {ինչ} տեղ սուտ եւ խաբեբայութիւն կայ, բնութիւն չկայ:

ան կեանքը յարատեւ է, անվախճան է եւ անմահ: Այդ, {ինչ} որ քեզ թւում է, թէ մի կղմինդր քայքայւում է, թէ

: Ահա այսպէս, սիրելի Թիւթիւնճի-օղլու, այն տեղ, {ինչ} տեղ մէք տեսանում ենք մեռելութիւն, բնութիւնը սկսա

ընդունում եմ քո ասածը, բայց մի բան կայ, որ փոքր {ինչ} ուրիշ տեսակ է դուրս դալիս: - Ի՞նչ բան է այն,

ն մի այլ մարմին կազմելու համար: - Այն նիւթը, {ինչ} որ տուել էր քեզ բնութիւնը մինչեւ քո զգայուն կեանք

դար է, եւ առանց տոկոսիքի է ստանում այն գումարը, {ինչ} որ գործ էիր դրել դու քո վերայ, եւ այս պատճառով շ

... - Այսուհետեւ հաւատում եմ ամենայն բանի, {ինչ} որ կը քարոզեն ինձ բնութեան անունով, - գոռաց Թիւթի

որ ժամարար քահանայքը գործ են ածում: Մէք փոքր {ինչ} մանրամասն նկարագրեցինք այս կնկայ հագուստը եւ ձեւը

եան մեծ վնաս է, աւուր կարճութիւն է. մանաւանդ ես {ինչ} որ խնդրել եմ, ուխտ դնելով, ստացել եմ, փառք Աստ

էր եւ յօժարութիւն չլինելուց: Մկրտիչը սէր ասացեալ {ինչ} եղածը չգիտէր. պատճառ, դորայ համար հարկաւոր է քն

ունի. պատճառ, եթէ այդպէս չլինէր փեսացուն, փոքր {ինչ} ազատ կը մտանէր իւր հարսի տուն, մանաւանդ Աղուանեա

ս հրամայող. Այսօր այն պարոնը մեր տուն գալով, {ինչ} ժամանակ տանը ոչ ոք չկար, վրդովեց իմ սրտի ուրախու

լաց էին լինում իւրեանց անբախտ գլուխը, ով գիտէ, {ինչ} մարդու հետ էին ամուսնանում, չտեսած, չխօսած, չի

իչը եկել էր մեր մօտ, - վեր առեց կինը, - եւ գիտե՞ս {ինչ} պատճառով: - Գալը եւս չգիտեմ, ոչ թէ պատճառը,

ապելու բան կայ, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլուն, փոքր {ինչ} անհանգստացած: - Ասում է, թէ Յիսնակին Ղրիմ պի

՛ ասա, միայն թէ ժամանակ չունինք այժմ, թո՛ղ փոքր {ինչ} համբերէ, երբեւիցէ Մանուշակս նորանն է: Այս խօ

տ է մեզ, եւ ամենայն բանից հարկաւոր է իմանալ, թէ {ինչ} էինք մէք: - Ի՞նչ կողմից կամենում ես, որ պատա

րա կազմուածքի: - Ես հարցանում եմ մարդը, նորա {ինչ} լինելը, նորա կազմուածքը քեզ պէտք չէ եւ հանդէս չո

խօսակցութեան մէջ. ի հարկէ, եթէ դու ասես մարդու {ինչ} լինելը, այն ժամանակ պիտոյ է ասես նորա եւ արժանաւ

գլխաւորապէս, այլեւ պատկեր է Աստուծոյ: - Փոքր {ինչ} նման պատասխանեցիր, բայց ոչ կատարեալ. պատճառ, մ

, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - հասկացո՞ւր ինձ մարդու {ինչ} լինելը: - Շատ բարի, - պատասխանեց Շահումեանցը

մար. բայց երբ խմեց, խնդրեց Մանուշակից, որ փոքր {ինչ} ջուր յաւելացնէ վերան. պատճառը, շատ քաղցր էր:

թէյը: Բայց Շահումեանցը վերստին խնդրեց, որ փոքր {ինչ} ջուր յաւելացնեն, պատճառելով, թէ ատամները ցաւում

ւթիւնճի-օղլուն, - ա՛ռ Մանուշակ եւ յաւելացուր փոքր {ինչ} ջուր: Շահումեանցը քաղաքավարի կերպով շնորհակալ

ել իւրեանը սովորութենով: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, {ինչ} մեղքս պահեմ, շատ զզուած էր այս բանից, բայց ո՞վի

նական ազդեցութեանը հետեւելով, գործում են ամենայն {ինչ} առանց այս եւ այն կողմը նայելու: Մարդը կը լինի ար

լ, դորայ ճարը կայ ` սէրը, միաբանութիւնը: Այն, {ինչ} որ մինը չէ կարող, տասը կարող են եւ կայ մի այնպիս

կաւոր: Բայց այս երեկոյ մեր խօսակցութիւնը փոքր {ինչ} երկարեց. արդէն իններորդ ժամն է. ներեցէ՛ք, որ գ

աւարտել էր իւր խօսքը, Մանուշակը վեր առեց. - {Ինչ} որ դու ասում ես ամուսնութեան մասին, բոլորն ճշմար

աջեւ մոմի նման կակուղ են. եւ թէ մեզիմեն աղէկները {ինչ} ձեւ եւ կամենան կարող են տալ զանազան զգայարանքների

պերը, ծածկած սպիտակ-դեղնագոյն ճպռով, որ եւ փոքր {ինչ} յառաջ վազել էր թշերի եւ քթի մէջտեղում, պատճառ,

պարի աղջկայ աչքերը... -Ի՞նչ է, շի՞լ է փոքր {ինչ}, իմը եւս այդպէս էր, բայց իմ ողորմած հոգի մարդը

թէեւ Աստծու կամքն էր, որ վեց ամսից յետոյ չգիտեմ {ինչ} տեղից բարակացաւ ստանալով ութ ամսից մեռաւ. եթէ նա

կենդանի լինէր, ինքը քեզ կը վկայէր, որ աչքի փոքր {ինչ} շիլ լինելը ոչինչ արգելք չէ ամուսնական սիրուն..

նդհատեց խօսքը Աղուանեանցը, - բայց դու չգիտես, թէ {ինչ} ապաբախտութիւն կապած է այդ մատանու հետ: - Ապաբ

ս կարծում եմ, գիր չգրածի պատճառն այն է, որ փոքր {ինչ} վիրաւորուեց, թէ չէ, մի ամիս եղաւ գնացածը, ի՛նչ

ցնէինք, ո՛չ այս կը լինէր եւ ո՛չ այն, եւ ամենայն {ինչ} կ՚անցանէր խաղաղութեամբ, բայց այժմ, ո՛վ գիտէ, գ

ութեամբ, բայց այժմ, ո՛վ գիտէ, գուցէ... - {Ինչ} գուցէ, ի՞նչ է. ես կամեցայ իմ Մանուշակս տալ նորա

: Պատուելի Թիւթիւնճի-օղլու. Ինքս փոքր {ինչ} տկար լինելով չեմ կարող դուրս գալ տանից. բայց շատ

ենեւին թողելու չէր, որ Մանուշակը գնայ հօր տուն, {ինչ} ժամանակ պարոն Շահումեանցը այնտեղ կը պատահէր, եթէ

- Գիտե՞ս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն իւր կնոջը, - {ինչ} պատճառով էր կանչել ինձ պարոն Շահումեանցը: -

ինելը, գուցէ եւ այն պատճառից էր, որ գլուխը փոքր- {ինչ} բարակ չլինելով շատ բան չէր հասկանում, եւ այս պատ

է Ս. Լազարու վանքի եկեղեցու մէջ։ Մխիթարը արեց, {ինչ} որ կարողացաւ եւ ինչպէս միայն հնար էր նորան։ Բայց

աւել յաշխարհականս գտանէր, էին բարեմիտք, չունէին {ինչ} հակառակութիւն ընդ ուղղափառս, բայց առաւել ընտրէին

րդէին յԱստուածայինս ընդ բուն իսկ չարափառս, առանց {ինչ} բանս զմտաւ ածելոյ, ընդհանուր նախապաշարմամբ եւ կա

։ Սա ինքն Մխիթար աբբայ 'ի տիս մանկութեան յետ ամաց {ինչ}, որպէս ասացաք, մտեալ 'ի նոյն վանս Սուրբ Նշանի ո

'ի յերեւան գալ այժմ միաբանութեան, զի իբրեւ ձորձ {ինչ} պատառոտուն ընդ որով մերկութիւն մարմնոյն երեւի, '

նս, հնարել հնարս եւ առնուլ 'ի ձեռաց Հայոց եղանակ {ինչ} ուղիղ դաւանութեան զոր կարասցեն եւ 'ի տիպ արձանացո

կ վարիլ ընդ որոց արժանն էր եւ պիտոյ, թէեւ այնչափ {ինչ} խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի գալ հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղ

անձին եւ զեկուցանել առ որ պարտն էր, այլ ամենայն {ինչ} 'ի գլխաւոր նոցին ամփոփեսցի եւ այլն։ Ի վախճան

ընդ Քօլլեճեանս, եւ սակայն այս ո՛չ հայի առ խնդիր {ինչ} եւ կամ հետեւողութիւն հեղինակի յԱստուածաբանական եւ

ուց վճռել այս խնդիրը, թէ ի՞նչ ասել է կրօնը եւ թէ {ինչ} է պապականութիւնը. պատճառ, մի մարդու կամ ազգի եւ

լինի նա անաստուած, ամենաստուածեան, նիւթապաշտ, {ինչ} կամի, թող լինի, թոյլ կամ հաստատ իւր ուրացութեան

ի բնաւորութիւնքը եւ յարաբերութիւնքը, տեսանք, թէ {ինչ} գին է արժել մարդկութեան ազատութիւն ստրկական կրօնի

եր ընթերցողների առաջեւ, որով եւ ապացուցանել, թէ {ինչ} կերպով կամ ինչ ճանապարհով ստրկութիւնը մայր է լինո

առաջեւ, որով եւ ապացուցանել, թէ ինչ կերպով կամ {ինչ} ճանապարհով ստրկութիւնը մայր է լինում ամենայն անբա

թիւն կենտրոնանում էր հոգեւոր ասպետութենների մէջ, {ինչ} աստիճանում կարող էր լինել գիտութիւնը եւ լուսաւորո

բուն Մխիթարեանց լուսաւորութեան վերայ, որովհետեւ {ինչ} որ մինչեւ այժմ ասուեցաւ, վերաբերւում էր ընդհանու

ադրութեան վերայ է, որով վարւում էին Մխիթարեանք։ {Ինչ} կանոնադրութիւն է այդ. փառք եւ պարծանք Մխիթարեանց

ր դպրութիւնը եւ քննելով, թէ մեր մայրենի լեզուն, {ինչ} կերպարանքներով, ինչ ձեւերով եւ առանձնութեններով

ով, թէ մեր մայրենի լեզուն, ինչ կերպարանքներով, {ինչ} ձեւերով եւ առանձնութեններով երեւում է զանազան Հայ

եւ վեր քարշեցին նորան այն ողորմելի վիճակի միջից, {ինչ} վիճակի մէջ մնացած էր մեր հոգեւորների անփոյթութենի

ին լեզուն մնացած կը լինէր այժմ այն դրութեան մէջ, {ինչ} դրութեան մէջ էր վերջին անգամ Մխիթարի օրերումը։ Ա

ը եւս հասանելու չէր այն կատարելութեան աստիճանին, {ինչ} աստիճանի հասաւ նա Մխիթարեանց հոգաբարձութեամբ։

այոց ազգը Մխիթարեանց շնորհքով։ Ահա՛ այն բոլորը, {ինչ} որ ունէինք ասելու Մխիթարեանց մատենագրական գործուն

ամին անշարժ մնալ այն դրութեան եւ այն վիճակի մէջ, {ինչ} վիճակի մէջ ճանաչել էին միանգամ իւրեանց։ Այս միջո

ելու իւր պապականութիւնը, հրապարակով քարոզեց, թէ {ինչ} որ Հայոց ազգը ստացել է կամ ստանում է Մխիթարեանց ձ

կաւ բանն զհասարակութեամբ համայն։ Եթէ դատապարտելի {ինչ} կայր 'ի նմա, իմ էր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ

՛ կայր քո եւ սոյնպիսեացդ, հա՛յր Միքայէլ. բազում {ինչ} ամենայն իրօք հայեցեալ իս Հայոց գտի զնոսա առաւել ք

ագրել եւ կատարելագործել զնոյն, զի թէ երբէք պիտոյ {ինչ} լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ գահին իբր բողոք եկ

այո՛, բայց 'ի պաշարմանս վստահ եմ։ Պատմեցից ձեզ {ինչ} մի հարեւանցի. յաւուրս Թերեզեայ թագուհւոյն եկն դե

ան մաշեցան։ Գամ եւ ես պատգարակաւ ծերութեանս. մի {ինչ} զարհուրիք, վստահիմ թէ զարհուրեցուցից եւ վանեցից

ալ է, զայսքան ամս ընթերցան եւ քննեցին թշնամիք եւ {ինչ} ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ

ապարան մի, ընդ այս չկարացեալ տանիլ առն, բազում {ինչ} արար եւ ծախեաց զի բարձցէ զայն գո՛նէ ըստ կիսոյն.

աւել յարկ մի եւս եւ խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի {ինչ} է եւ յառաջիկայդ։ Աւելի ինչ խօսել 'ի վերայ այսր '

զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկայդ։ Աւելի {ինչ} խօսել 'ի վերայ այսր 'ի զուր է, քանզի յայտնի տեսա

եւ ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, զի չեն ուսեալ, զոր {ինչ} ինքեանց հաճոյ տեսանեն եւ ականջաց իւրեանց յարմարաւ

իւրեանց յարմարաւոր, փարին զնովաւ. ապա թէ այլազգ {ինչ}, մերժեն։ Յաւուր միում 'ի ժողովն Մանուկեանց

'ի վանումն մոլորեցուցչաց Հայոց եւ այլն"։ Այսչափ {ինչ} շատ լիցի առ այժմ. զի չիք կար զօրութեան 'ի ձեռին

Բայց ակն ունիմ, թէ նա ինքն սուրբ եկեղեցին առանց {ինչ} տեսանելոյ զտրուպս արդարացուսցէ զիս, քանզի 'ի նա

դարացուսցէ զիս, քանզի 'ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ զոր {ինչ} գրեալ էիք վասն Վահանին, թէ 'ի նմա նշմարիցի ընթաց

մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնում։ Իսկ թէ {ինչ} ամենամօտ յարակցութիւն կայ Ճիզուիթների եւ Մխիթարեա

ն տեղ այս սխալների վերայ եւ պարծենում էր, թէ՝ այս {ինչ} պարոնի աշխատութեան մէջ այսքան սխալ գտայ։ Նա թուով

ութեան եւ այժմեան [դրութեան] Ազգիս: Ասասցեն՝ որ {ինչ} ցայս վայր հեղինակք ըստ առաջնոցն շաւղաց, [իբր թէ

ծոյն Աստուծոյ, զմարդոյն մարդոյ, տացուք առնն զոր {ինչ} քաջ իրաւամբք վայել է նմա. suum cuique]: Չէ՞ ում

ընծայեալ ի Մոսկվա, յամի 1853: Ուստի եւ ո՛չ պէտք {ինչ} ծանօթաբանութեան զառնէն՝ որոյ մտաց էին այդ արգասի

ժխտելի արժանաւորութիւն, ապա ուրեմն ասասցուք, որ {ինչ} ասելի զգործոյն որ եւ ի խրթնութիւնս դարուց ապագայի

ղութեամբ ի բնաւս եւ իբրեւ առ անձնական եւ մասնաւոր {ինչ} պաշտեն զհին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռոմայեցոց, այս

խորհրդոց մտածողացն: Այս ձեռնարկութիւն չէ արդարեւ {ինչ} մի ի միջակայնոցն, չէ նոյնպէս վերընձիւղեալ յարմատ

րձակել ի սիրտ եւ ի հոգի ժողովրդեան, այլ մասնաւոր {ինչ} անձանց ստացուած, սեփականեալ անհատից ոմանց բիւզան

ց այդպիսի օտարաշունչ ազգային դպրութեան. զի որչափ {ինչ} հասանէ տեսողութիւն աչաց, տեսանեմք, զի աբեղայք է

. ո՞վ զհայրական բարբառեսցի զուարճութիւն, մասամբ {ինչ} յաղթահարեալ յորդւոյս ". Խորեն., Պատմութիւն Հայ

րդութեան հնոցն, առանց [շրջանկատն ուշադրութեան որ {ինչ} այժմուս հայկական ընկերութեան էին պիտոյք եւ ժամանա

եամբ ըստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց: Լեզու չէ՛ր այլ {ինչ} ՝ եթէ ո՛չ գործարան եւ հնար՝ որով բաւական էր մտած

, եւ մի՛թէ նորանոր բարբառքն Հռովմէականք վնասեցին {ինչ} մեռեալն լատինախօսութեան՝ որ [զինչ եւ էր. նոյն ե

զու ասի էապէս այն, որ կենդանի է, յար շարժողական {ինչ} մի խօսուն եւ ձայնաւոր ի շրթունս ազգի)], կրկին մ

տացն լծակալ կշռելոյ, թէ արժանաւորութիւն իմացական {ինչ} գործոյլ չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին

ւթենէ, տոմսակս ոմանս, հրահանգիկս, կամ՝ ճառիկս {ինչ} եւ վասն ո՞րոց. այժմեան ազգին հայոց որ ո՛չ հասկան

ներեւ զայս անհիմն եւ սուտ դատողութիւն, որ չէ այլ {ինչ}, եթէ ոչ հնար իմն արուեստակեալ առ ի խաբել զազգին

զնուիրականն բարբառ, չաւանդէ մեզ ապա եկելոցս զայլ {ինչ}, ուստի բաց ի Ազգային պատմութեանցն տեղեկութենէ,

անաց, որպիսի եղեալ է Հայոցն, հարկաւ ուներ լինել {ինչ} մի ի ստորագունիցն յոյժ: Արժանի էր հարցասիրութ

ր դեռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թէ ասացեալն Ազգ չէ այլ {ինչ}, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ մարթ լինել ազգի.

ի դպրոցականաց ընդդէմ նորոյս իտալախօսութեան ոչ այլ {ինչ} պտղաբերեցին, եթէ ոչ քաջալերելով զժողովուրդն արձա

ենայն յանուրջս անցեալ, եւ ո՛չ կամին զգալ, թէ որ {ինչ} ընդ եւրոպացիս էանց, նույն կարէ անցանել ընդ հայս

ել ընդ հայս, ըստ որում եւ հայոց ազգ չէ արտականոն {ինչ} բացառութիւն յընդհանուրն մարդկութենէ, մեք հաւատար

առ [անձն իւր], առ ընկերն, եւ առ Աստուած, եւ որ {ինչ} վերաբերին յաստուածայինն վարդապետութեան: Թէպէտ հա

ձեւ պատշաճաւոր ջամբել ազգին զհացն կենաց, եւ զոր {ինչ} գործ ինքեանց կար գործելոյ յօգուտ սեփական ազգի],

ստոնէական կրօնից, եւ ինքնին ուսանելոյ անտի, զոր {ինչ} պարտ էր առնել եւ թողուլ: Երանի՜ թէ եւ ի մերայոց

կերպարանափոխութեամբ ծաղկելոց էր ի գիտութիւնս, որ {ինչ} զԱստուծոյ՝ եւ զՆորին ստորոգելեաց: Անտեսեալ զ

կ որ առ իւրովք ժամանակօք՝ դադարեցուցանել, եւ որ {ինչ} վասն իւր միայնոյ՝ գրել։ ճողոպրեալք յանփրկանաւո

հինգերորդ դարու: Թոյլ տացի մեզ աստանօր, փոքր {ինչ} ըստ սահման ելեալ ճառիս, առ որով պաշտի համառօտութ

եսրոպ աշակերտօքն հանդերձ գնացեալ առ Դանիէլ չգտանէ {ինչ} առ նմա աւելի քան զոր ուսան ի ձեռն հրեշտակին կանխա

եռնտուութիւն առ ի կատարել զգործն, այլ եւ ի սմանէ {ինչ} ո՛չ օգտեալ ինքնին հանճարեղ մտացն առաջնորդութեամբ

ւութացաւ, այլ եւ հանգամանք ամենայնին որպէս յաման {ինչ} ի միտս նորա հաւաքեցաւ: Եւ յարուցեալ յաղօթիցն՝ ե

աւն վարիլ դպրութեամբ, այլ ասորւոյն եւ եթ: Որչափ {ինչ} զօրէ մարդկայինս մտաց ոյժ, զայն ամենայն շատ աջողա

րիա վարժելոյ ընկերօք հանդերձ յամենայն իմաստս, որ {ինչ} ժամանակի բանականութեանն էր գիւտ՝ կամեցաւ նաւել յ

րեցաւ. յԻտալիա եւ ելեալ ի Հռոմ, եկաց առ ժամանակ {ինչ} շահեցեալ զգիտութիւն զանազան իրաց, ուստի իջեալ յԱ

կաթոգին: Սուգ անհնարին պաշարեաց զերանելին, այն {ինչ} ետես՝ թե բազմերախտ վարդապետք իւր յառաջեալ ի կոչ

ով զտգիտահալած մատեանսն փաթաղիկէս կոչմամբ, եւ չէ {ինչ} անհավանելի, եթէ զորքան յօրինակաց երկասիրութեանցն

անգիտութեան " փաթաղիկէս " կոչէին. եւ այլ բազում {ինչ} իրօք թշնամանեալ՝ յետոյ ապա յաղագս այլոց ամօթոյ զ

, գրուածքն ի հայկաբանութեան մասին անզուգական, եւ {ինչ} ո՛չ մեղանչեմք եւ ո՛չ ըստ չափ ինչ զանցանեմք՝ եթէ

անզուգական, եւ ինչ ո՛չ մեղանչեմք եւ ո՛չ ըստ չափ {ինչ} զանցանեմք՝ եթէ կոչել զսա համարձակեսցուք " Ոսկի բ

հայ լեզու զգիր առաջնոց հարց, եւ որ՝ այլ այսպիսի {ինչ} է. այժմիկ արժանի էր հարցասիրութեան, արդեօ՞ք այս

ն Հայաստան եւ ի թագաւորութենէ, եւ ի մատենագրաց, {ինչ} ոչ տեսանեմք այնուհետեւ, բայց եթէ հարուած վերահաս

արբառ չէ այնքան այլայլեալ ի շրթունս Հայոց, որչափ {ինչ} հինն լատինախօսութիւն ի շրթունս Իտալացւոց, Գալլիա

երելոց, քանզի առ նմա գտանեմք ո՛չ միայն զմասնաւոր {ինչ} ստութիւն, այլ ի բովանդակ ընթացս բանին զամբողջ առ

զորպիսութիւն, զհոգի որ եւ իցէ ազգի, որպէս մասն {ինչ} ի բոլորին միայն հասկանալ զօրեմք: Այլ ի վերայ այս

նպղտոր աչօք տեսանել զմայրենի եկեղեցին, այլ մա՞րթ {ինչ} իցէ արդեօք հաւատալ այսմ ի 19-երորդ դարում, թէ պա

ով չէր ի վեր քան զհռովմէական եկեղեցին, չէր եւ ոչ {ինչ} ստոր կամ նուազ քան զայն: Եւ զի՞արդ մարթիցէ մեզ լ

յդ վերակենցաղութիւն հնոյն լեզուի ունէ՞ր ընդհանուր {ինչ} բան առ ազգն Հայոց, զա՛յսմանէ է բովանդակ ճառս: Ա

ացեալ սովին զուխտն Մխիթարեան՝ համարին զնա բազում {ինչ} վճարեալ, այլ այս, որպէս ասացաք, կարծիք է անհիմ

լուսաւորութիւն երկու որոշ որոշ իրք տեսանին, մեծ {ինչ} երեւին դոցա քանի մի աղքատին բեկորք Հայ հնախօսութե

ախորժ կազմուած լեզուին, զոր ի վերջին աւուրս փոքր {ինչ} մարդացուցին: Իսկ " Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի թուի

սումնական ընկերութիւնք առ Հայս Տաճկաստանի եթէ շատ {ինչ} ոչ արարին վասն ազգի, գոնեայ ոչ վերջացան ի [1 անը

ծք նորա, Կրօնագիտութիւնն եւ այլ կրօնական յօդուած {ինչ} ի գիրն կոչեցեա " Մուզայք Արարատեան"։ Ճշմարիտ է

......... Այլ արդեօք օգտեալ {ինչ} իցէ ազգն յայդպիսի երկասիրութեանց, որք չեն այլ ին

նչ իցէ ազգն յայդպիսի երկասիրութեանց, որք չեն այլ {ինչ} եթէ ոչ բացայայտութիւնք իրաց այլով տարազու, փոփոխ

դոքիկ տետրակք, ըստ խղճի մտացն վկայելոյ, չեն այլ {ինչ} եթ է ոչ խառնուրդ հին եւ նոր հայախօսութեան, ոչ սա

լլանթեան եւ ի Գաբրիէլեան քերականութեանց, աւելորդ {ինչ} էր խօսել եւ խուզարկել, զի որ ոք եւ տեսցէ զայն,

զ թուի այդմ գէթ երեւակայութիւն լինել, կամ թէ այլ {ինչ} ՝ գոնէ յայտնի միայն պատուական հեղինակին: Ոչ ո

անութեան: Ահա գլխավորաբար ի սկզբանէ անտի, որ {ինչ} ցայսօր հեղինակք մեր եւ նոցին հեղինակութիւնք, յոր

եղինակութիւնք, յորս հազիւ ուրեք գտանեմք զայնպիսի {ինչ}, որ կարող էր մշակել զանշէն մնացեալ բանականութիւն

է պատմութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասանական {ինչ} գրուած յօտար լեզուս... զի՞նչ էր պատճառ զի Հայք

ել զայն ի շրթունս ազգին ի միում եւ եթ ժամու: Զոր {ինչ} ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխին ա

դարուց, կարեմք համեմատել զդպրութիւն ազգիս, զոր {ինչ} յառաջ քան զքսան ամ, ընդ այժմեան զդպրութեան եւ հե

ապարտել զժողովուրդ մեր առ անգրասիրութեանն, զի որ {ինչ} վասն իմաստնոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար եւ նմա

ութեան եւ անազգասիրութեան միայն. ի նմա բնակի ոգի {ինչ} ոչ աստուածային, որ միջնորմ արկանէ ընդ ընկերս, օ

կին անտէր եւ անպատրաստ, այլ արդեօք կար էին առնել {ինչ}, - միանգամայն ոչինչ, զի հազարաւոր խոչընդակք ընդ

զարայ Փարպեցւոյ որ առ Վահան տէրն Մամիկոնէից, այն {ինչ} լուան զգալուստ միոյն ի թարգմանչաց Խոսրովիկի, թէ

ի վանացն արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ զգրեանն եւ զայլ {ինչ} նորա սեպհական, եւ այժմեան հակառակորդք լուսաւորու

տաց նորա ջինջ է քան զհայելի սուրբ, արար նա, զոր {ինչ} կարաց, սիրող գտաւ զաւակաց ազգի, սիրող լուսաւորո

առաջնոց Հայկազանց: Եւ գտցէ՞ արդեօք թշուառութիւն {ինչ}, վնաս որ եւ իցէ ազգի չարագոյն, քան զկորուստ լեզ

չել եւ ոչ հասկանալ, իսկ մեք գիտեմք արդէն, թէ որ {ինչ} անհասկանալի է ի մէնջ, չկարէ նոյն առթել զհրճուանս

նց ժողովրդեան եւ ժողովուրդն առանց հեղինակի չզօրեն {ինչ} առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի բազում ինչ է լ

րեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի բազում {ինչ} է լուսաւորութիւն համազգեաց: Ոչինչ անտեղի համա

լուսափայլել առաջի հայկական հասարակութեան եւ զայլ {ինչ} վերաբերեալ առ լուսաւորութիւն զաւակաց: Ի դերուն հ

ների համար " եւ " զՎարդապետարան կրօնի ", եւ զայլ {ինչ} նոր տպելի նոր հայախօսութեամբ: Քաջայոյս եմք թէ պա

արդ կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ գտանին {ինչ} ինչ անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ երբէք սատար լի

կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ գտանին ինչ {ինչ} անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ երբէք սատար լինին

է այս ի մէնջ ի լեզու ` առաջնոց Հայկազանց, այլ որ {ինչ} այսուհետեւ նոր եւ հասկանալի ժողովրդեան համաձայն պ

, ո՛չ մինը չ'ստացաւ պատմութեան մէջ այն ասպարէզը, {ինչ} որ ստացաւ Յիսուսեան կարգը։ Նա հաստատվելով այն ժա

անց պատուասիրական մտածութիւնքը եւ խորհուրդը։ {Ինչ} ժամանակ նոքա առաքելութեան պատճառով գնում էին հեռա

թիւնը կործանւում էր ահա՛։ Ցոյց կը տամ յետոյ, թէ {ինչ} կերպով ներգործում էր նա նոր երկիրների մէջ, ուր ք

անների մասին այնպէս, որ ոչինչ բան դուրս չ'մնար, {ինչ} որ պատմութիւնը մեզ հասուցել է, ապա հարկ էր ինձ մ

գօտին, ճանապարհի պարկը, հողաթափը, մի խօսքով՝ {ինչ} որ կը վայելէր ուխտաւորի ունենալ, եւ այս կերպով ս

իլեց, մազերը եւ եղունգները կտրեց, հանդերձը փոքր {ինչ} կարգի բերեց եւ սկսեց փողոցներում եւ հրապարակներու

անապարհորդութիւնը. բոլոր Իտալիա ամայացած էր փոքր {ինչ} յառաջ գոյացած սարսափելի ժանտախտից, ամբողջ քաղաքն

րակներում։ Նա ո՛չինչ չ'գիտէր. ուսել էր ո՛վ գիտէ {ինչ} Աստուածաբանութիւն, բայց խօսում էր այնպիսի հաւատո

րեանց ծառայութիւնները եւ կատարել կուրօրէն ամենայն {ինչ}, որ հրամայէ Առաքեալի տեղապահը։ Այսպէս սկսեց այս

, հարկադրելով իւր աշակերտներին միեւնոյնը գործել, {ինչ} որ ինքը գործել էր իւր անձին հետ, կարողացաւ երեսո

լ բաները. աղօթելու երրորդ կերպը բաղկանում է փոքր {ինչ} բառերի ու աղօթելու ժամանակի չափաւորութենից (tert

շուտով արիացրեց նորանց. նա ճանապարհի վերայ փոքր {ինչ} հեռացաւ նորանցից դէպի մի մատուռ՝ աղօթք կատարելու

բաղդը չ'յաջողեց Յիսուսեաններին։ Հենրիկոս II-ը, {ինչ} ժամանակ պատերազմ ունէր Սպանիայի հետ, քշեց Փարեզի

այն միջոցին Կարոլոս V-ի տեղապահն էր Մադրիտի մէջ։ {Ինչ} որ վերաբերում է Իտալիային, այս երկրում մի նշանաւ

վէճերի եւ խռովութենների մէջ վարժութիւնը. ամենայն {ինչ} մի խօսքով շատ յարմար էր Պապի ցանկութեանը եւ հանգա

է եւ ո՛չ այն. նորա հռչակուած սրբութիւնը ո՛չ այլ {ինչ} էր, եթէ ո՛չ կամակոր մոլակրօնութիւն։ Նա իբրեւ Սպ

ան էին խոստովանել նորանց իւրեանց մեղքերը, պատմել {ինչ} որ բոլոր կեանքերումը գլխներից անցել էին։ Այսպէս

ները կարդացւում էին միայն հատուածներով, եւ այն, {ինչ} որ կառավարիչը կ'ընտրէր, իսկ պատմութիւնը դաս էր տ

ւորութեան նշմարանք, կանոնադրութեան մէջ՝ ամենայն {ինչ} սառն եւ մեռեալ, ինչպէս գետնայարկի մէջ շարուած են

ւթեան սկիզբն, այսինքն՝ չ'կայ կեանք, որ ամենայն {ինչ} յառաջ է տանում։ Սա մի Չինաստան է՝ խելացի մարդեր

չ'կայ մարդ եւ Քրիստոնեայ, չ'կայ կեանք. ամենայն {ինչ} հիմնուած է մատնողութեան եւ կոյր հնազանդութեան վեր

ներին, որ ստանում էին կովի այրած ապականութենից։ {Ինչ} ժամանակ կոյս աղջիկը ստանում էր իւր կատարեալ հասակ

ներկայ էր նորա Աստուածայնութեան առաջեւը, ահա թէ {ինչ} բան յաղթեց հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ եւ

ր եղել Յիսուսեանների դաւաճանութեանը, ինչպէս փոքր {ինչ} յառաջ ասացի։ Այլ ի վերայ այսր ամենայնի Սաղմոսի ա

ն, հլու հպատակ է Պապի կամքին։ Մեցցաբարդան, {ինչ} ժամանակ ներկայանալով Կայսրին, ծունկ չոքեց նորա ա

։ Եթէ այդ կոնդակը գործ դրուի, եւ կատարուի այն, {ինչ} որ գրած է նորա մէջ, այն ժամանակ Չինաստանի մէջ Քր

նութեան հիմք ընդունում են թագաւորութեան մէջ այն, {ինչ} որ ասացին XVIII դարու հեղինակները եւ հասարակապետո

ուցանեն իւրեանց ճշմարտութիւնը։ Այս բաները ոչ այլ {ինչ} են, եթէ ոչ յայտնի ապացոյց եւ քարոզ, թէ այդ Յիսո

Երբ կամենում էր ներս մտանել, պահապանը արգելեց։ {Ինչ} ժամանակ աբեղայն բարձր բարձր խօսում էր պահապանի հե

էր աթոռի վերայ, եւ տուեց նորան նամակների ծրարը։ {Ինչ} ժամանակ Հենրիկոս կարդում էր ուշադրութենով այս նամ

նսիային Պէրերի դատաստանին, որոնց գլուխը ինքն է։ {Ինչ} որ վերաբերում է հերետիկոսութեան, թագաւորը ասում

երին գուշակութիւն, բայց ինձ, մոռանալ այն բանը, {ինչ} որ խոստովանութեան ժամանակ ասում էին ինձ"։ Այս խ

նոցա մտածողութիւնը այժմեան ժամանակումը անտեղի է. {ինչ} որ այսօր կարելի է առնել անվտանգ, էգուց նոյն բանը

ժամանակումը փոխեցին իւրեանց ներգործութեան կերպը, {ինչ} որ վերաբերում էր Ֆրանսիայի քաղաքական գործերի կարգ

մ էին մաքրեալ հաւատալիքը՝ հերքելով այն ամենայն, {ինչ} որ Պապերը իւրեանց անձնական օգտի համար աւելացրել է

րդքը ինձանից բաղդաւոր լինին այս բանի մէջ. ահա՛, {ինչ} որ ես կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ Եթէ դուք խաբեցիք ինձ

ում էի Հռովմէական եկեղեցուն եւ Ֆրանսիային"։ {Ինչ} ժամանակ Լուդովիկոս XIV-ը յաւիտեան փակեց իւր աչքեր

այս անբաղդ աղջկայ գործի մէջ, ցոյց էր տալիս, թէ {ինչ} աստիճանի էր հասած ազգի ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան

քանի բաներ, որ արդարացնում էին այս կարծիքը։ {Ինչ} ժամանակ կառքը բերեցին թագաւորին, որ նստի, մի Յի

XIV շատ ուսումնական եւ լաւ մարդը. նա լաւ գիտէր՝ {ինչ} աստիճանի ողորմելի դրութեան մէջ էին թողնում Յիսուս

ած Յիսուսեանք չ'յայտնէին իւրեանց ցանկութիւնը, թէ {ինչ} կացութիւն էին որոշում իւրեանց համար, չէին ազատւո

ի լինէր հասկանալ ջնջուած Կարգի գաղտնիքը։ Րիկչի, {ինչ} ժամանակ նորան հարցնում էին, չ'կամեցաւ ցոյց տալ գ

ապարհ դնելով՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ Պարոն, յիշեցէ՛ք, թէ {ինչ} որ դուք մեր հարերին կ'առնէք այնտեղ, նոյն բանը ձեզ

հատորում։ Տպած Մոսկուայի մէջ 1857 թիւ։ {Ինչ} ժամանակ Գիզ Դուքսը, Յիսուսեանների ձեռքով գրգռուել

տիկ եղաւ ճակատագրի խորհուրդը, որ է տալ Գաղղիացոց, {ինչ} որ կարող էր փրկաւէտ լինել նոցա, եւ պահպանել Գաղղի

փրկաւէտ լինել նոցա, եւ պահպանել Գաղղիացոց համար, {ինչ} որ նա տուած էր նոցա շատ պատուականներից։

ը ներս ընդունելու վերայ, զանց էր արել պատմե՛լ, թէ {ինչ} հետեւանք ունեցաւ այս ընդունելութիւնը, թէ Լօյոլլայ

նք չէ, այլ առաքինութիւն: Ամեն այն ազգային անդամ {ինչ} չափով պարտական էր սիրել իւր ազգը, նոյն չափով պար

եզ եմ դառնում, եթէ ասելու էիր ինձ համար, թէ այս {ինչ} անծանօթ մարդը բազմարդիւն քամիներ է փչել, ետ ու ա

անների միջից: Այո պահանջը հիմնում էին նրանք {ինչ} -որ մի կարծիքի բացարձակապէս վնասակար աւանդութեան վ

ապէս վնասակար աւանդութեան վրայ, որին բռնադատօրէն {ինչ} -որ նշանակութիւն էին տալիս նրանք: Այդ աւանդութիւն

թուրքահայերին եւ կամ որ աւելի վատ է - Երուսաղէմի {ինչ} -որ երեսուն վանականներին: Սրա հետ մէկտեղ հա

առնի նրանց կրօնի եւ ազդեցութեան պրոպագանդը: {Ինչ} վերաբերում է Երուսաղէմի հարցին, Դուռը ոչ միայն խ

՝ Չալ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի բառ է, բայց թէ ճլ-ը {ինչ} բառի կտոր է, որ կպել է պինդ բառին, չգիտենք։ Շո

ատրէր, քան թէ թողնում է " հետախոյզ բանագիտաց"։ {Ինչ} որ մեզ է վերաբերվում, խոստովանում ենք, որ ախորժ

օֆի այս անբնականութիւնը։ Եւ որպէս թէ հերիք չէր, {ինչ} եղել էր, այն պատուական տապանագրից յետոյ. " Ա

ունի այս գործի հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես գրիչը {ինչ} որ էլ լինի բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ո

որական գաղափար ունինք։ Բռնութիւնը ո՛ր դիմակի կամ {ինչ} շպարի տակ եւս ծածկվի, այնուամենայնիւ մինչեւ գերե

է կենդանեցնելոյ, գրելոյ, կանգնելոյ, եւ այլն։ {Ինչ} է այս ոյասիրութեան խորհուրդը. գրածին աւելի վսեմո

տեսնելիս ասա ", " նորա վրայ նայելիս զարմացան ". {ինչ} են այս նայելիսը, տեսնելիսը, եթէ ոչ ի տեսանել,

լու խորհուրդն ի՞նչ է. ընթերցանութիւնը դժարցնել։ {Ինչ} որ մեզ է վերաբերում, մենք ընդդէմ ենք այս տեսակ պ

ում եմ. էլ հաշտուում եմ գրելու ժամանակ, այդ ուն {ինչ} իրաւունքով եւ որտեղից է մտնում։ Պ. Պռօշեանցը սո

ցի եւ եցից է։ Կարող են մեզ վրայ ծիծաղել, թէ այդ {ինչ} ասելու բան է, որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենք

կանոն է, դորանից նոր լեզուին ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ {ինչ}. հին լեզուի բայը բայ է, նոր լեզուինը բայ չէ՞։

օսել։ Կարելի է, ասում են, որովհետեւ էական բայը {ինչ} բայի որ կպչի, նորան բայացնում է եւայլն։ Չպիտի մ

եղանակով, ժամանակով, դէմքով եւ թվով, ինչպէս " {ինչ} են անում ", Կիրակոսը կարող է պատասխանել բուն հար

ուա՞գն է, թէ բամբիռը։ Եթէ հնչեցուցածը նուագ է ( {ինչ} ասել է՝ նուագ հնչեցնել), ուրեմն հնչեցնել բայը

որպէս մի ինքնահաւանի վրայ, որ ինքն էլ չգիտէ, թէ {ինչ} է ասում, այլ մինչեւ անգամ արհամարհել մեզ՝ կածել

, երբ սկսում ենք օտար լեզուներ սովորել։ Բայց թէ {ինչ} օրէնքներով միմեանց հետ են կապվում այդ բառերը, մէ

այստեղ ո՛չ ժողովուրդն է մեղաւոր, ո՛չ հեղինակը։ {Ինչ} անէ ժողովուրդը, որ չգիտէ այդ բառը, կամ ինչ անէ

կը։ Ինչ անէ ժողովուրդը, որ չգիտէ այդ բառը, կամ {ինչ} անէ հեղինակը, երբ ուրիշ բառ չկայ եւ հարկից բռնադ

կան բառեր, որ Վանեցին է մշակել կամ Մշեցին։ Բայց {ինչ} հարկաւոր է այսպիսի ուժով կենդրոնների վրայ խօսել.

նոր դպրութեան մէջ այդ գործն այն տեղը կ՚ունենայ, {ինչ} տեղ ռուս դպրութեան մէջ ստացել է " Մեռած անձինքը "

ագայթքը: Մենք նայեցանք այդ հայելու մէջ եւ տեսանք {ինչ} որ ցոյց էր տայիս նա. եւ ծանօթ լինելով մեզ նորա ց

կ թարգման է լինում բնութեան եւ ստորագրում է այն, {ինչ} որ այժմ ամէն մարդ կարող էր տեսնել եւ ստուգել, հո

տ որեւէ կապով: Փափակի յայտարարութիւնն է բոլորը, {ինչ} որ կայ (եր. 125). " Գիտե՞ս, ինչ կայ, - ասում

ն է բոլորը, ինչ որ կայ (եր. 125). " Գիտե՞ս, {ինչ} կայ, - ասում է նա Գարեգնին, - բանը փոխուեց, ճար

ւ ուխտին, իր մօտ հիւր եկած կին մարդուն պատմում է {ինչ} որ Սօսի գլխովն անց էր կացել, աւելացնելով, թէ,

թէ ի՛նչ մտածենք, մի՞թէ հաւատանք: Բացի սորանից, {ինչ} խորհուրդ ունի դուռը կողպել եւ բանալիքն էլ հանել:

խելք խաղի մէջ, հաշուէ թէ նոյն պաշտօնն է վարում, {ինչ} որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռքում, երկուքն էլ ակամայ

է, ոչ ճանաչում է եւ ոչ գիտէ: Մենք չգիտենք, թէ {ինչ} մտածենք այս երեւոյթների վրայ, բայց եւ այնպէս գրա

... Համա, խե՛ղճ տղայ, զուր ես քեզ տրորում, {ինչ} կարծես կարծի, էդ մի կարծի. աստուած դրան քեզ համ

ի կարծի. աստուած դրան քեզ համար չի ստեղծել... {ինչ} գրուել ա էն պտի ըլնիլ. ճակատի գրուածը ջնջուիլ չի

րաբ էլած ա ըլնում, համա, էն գիրը մնում ա. արա՛ {ինչ} կ՚ուզես, լա՛ւ, յետոյ կտեսնենք " (եր. 25): Յ

չէ կորցնում, աչքը տեսնում է եւ ականջը լսում, էլ {ինչ} պատճառից է մեռնում: Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել թ

այս անբնականութիւնը: Եւ որպէս թէ հերիք չէր {ինչ} եղել էր. այն պատուական տապանագրից յետոյ. -

ունի այս գործի հետ, բայց երբ բռնադատում ես գրիչը {ինչ} որ լինի մի բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ո

թիւնը անում են ազգերի վրայ. ընդունում ենք, բայց {ինչ} է մեր պաշտօնը: Ի՞նչ է քաղաքակրթութիւնը, status

ը կարող է միայն նոր կամ ապագայ սերունդին աջողիլ. {ինչ} որ վերաբերւում է մեր իմաստուններին, նոքա ինչպէս

դդէմ Նուրինի աւանդութիւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք թէ {ինչ} բան է այդ եւ ի՛նչ արարողութեան մնացորդ, բայց եւ

նայի բերանացի պատմութիւնից մեզ հասած, է բոլորը, {ինչ} որ գիտենք այդ մասին: Էջմիածնի պատկերները, որ հա

նա կարողանում էր գրերը ջոկել եւ կարդալ"։ Չգիտեմ {ինչ} էր յանցանքս, միայն երբ հարցուցի, " Խալֆա՛յ, ո՞

ք չենք կարդացել այդ մասին մի գրաւոր յիշատակարան: {Ինչ} որ վարպետիցս լսել էի, այն, վերեւը գրեցի, ինչպէ

սրտում: Մարդը իր գաղափարքը առնում է բնութիւնից: {Ինչ} չափով ճանաչել եւ ուսել է նա բնութիւնը, համեմատ ա

ութեանց բովանդակ գաղափարքը կան բնութեան մէջ. իսկ {ինչ} որ չկայ, այն ամենեւին սո՛ւտ է: Բնութիւնը մի գիր

ոչ անցանեն"։ Այդ օրէնքներով կառավարւում է ամէն {ինչ}, որ մենք տեսնում ենք, կամ ինչ որ բնաւ չենք տեսն

առավարւում է ամէն ինչ, որ մենք տեսնում ենք, կամ {ինչ} որ բնաւ չենք տեսնում, տիեզերքի անչափելի տարածութ

ր գրութիւնքը համեմատել գիտութեան այն վիճակի հետ, {ինչ} վիճակում որ գտնւում է սա նորա թարգմանութեան միջոց

, որ անհնար է թէ չլինի, եթէ ջրվախր բժշկւում է: {Ինչ} որ մեզ է վերաբերւում, մենք խոստովանում ենք, որ

էս: Ի՞նչ պիտի պատասխանեն մեզ, եթէ հարցնենք, թէ {ինչ} բանում է կատարելութիւնը " տուր ինձ զհացէ կամ ու՛ր

եթէ ես " հաց տուր ինձ " ասելով հասկանում եմ այն, {ինչ} որ 4. 000 տարի առաջ հասկացնում էին " տու՛ր ինձ զհ

գեղեցկութիւնք կամ կատարելութիւնք հանդէս հանելու, {ինչ} իրաւունք որ ուներ 4. 000 տարի առաջ ապրած հայը այն

սրտնեղինք թէ ինչի՛ մէկ կամ հինգ տարում չէ շինւում {ինչ} որ մենք ուզում ենք: Այն որ հազար տարիներով տարբե

աւազակաբար կամենում էին կողոպաել հեղինակից այն, {ինչ} որ անկողոպտելի է: Մենք ասում ենք այս խօսքը, որո

խօսքերի մէջ վերստին կը լսեն այդպիսի անձինքը այն, {ինչ} որ բերանացի արդէն ասել էինք, գուցէ այս կրկնութեա

ով, եթէ գիտութիւնը ոտք կոխէ Հայաստան: Բայց {ինչ} որ ներկայումս կայ Աշտարակում, ինչ վիճակում որ է

ան: Բայց ինչ որ ներկայումս կայ Աշտարակում, {ինչ} վիճակում որ է այդ գեղի կեանքը, այդ բոլորը մեզ հա

նը հաւաքուիլը, այս բոլորը շատ պատուական են: Իսկ {ինչ} որ վերաբերւում է քահանայի բարկութեան, տղոց ճեռեր

ց, կոտորուիք դուք, ջըհըդի ժամ շինեցին էլի, է՞ս {ինչ} սովորութիւն ա տո՛"։ Մեզ շատ շարժէլ է Աշտար

, խիզա՛ն, էս ի՛նչ կրակ ա, ամօթ չունի՞ն ըստօնք. {ինչ} բերաններից դուրս ա գալի քցում են, փառք աստըծու,

, ոչ ով չի մեռել, երես երեսի կ՚ըլնինք, էն վախտն {ինչ} կ՚ասեն"։ Բանն այն է, որ դրսի խօսքերը բոլո

, թէ այս մի քանի բանը մէջ բերելով, մենք ոչ միայն {ինչ} որ այս տեսակ ընտիր տեղեր կար չհատցրինք, այլ մէջ

է ողորմելին, - քեզ արքայութիւն ըլնի, կտրե՞ս ոչ. {ինչ} ունինք չունինք չորացել ա"։ Բայց չնայելով այս բո

հիմի խարջ են կիտում, ես մի խեղճ մարդ եմ, նրանք {ինչ} որ ինձ կը հասնէր խարջը տալու, էրկու էնքան են առե

է նոցա ապրուստի միակ ճանապարհը: Տեսէ՛ք այժմ, թէ {ինչ} աջողականութեամբ մեղադրում է հեղինակը: " Սոս

ից անհամեմա՛տ աղքատները եւ խեղճերը կան: Ահա, թէ {ինչ} է պատմում մեզ արգոյ հեղինակը, " որ ըխտաւոր Մողնո

ով մի քանի տպաւորութիւնք, չենք կարող չասել այն, {ինչ} որ, այդ տպաւորութեանը հիմքի վրայ, մեզ թւում է:

գայ էլի ", - ասում է Վարդիթերը Անոյշին: Իսկ {ինչ} որ վերաբերւում է շերամի խնամարկութեան, աստուա՜ծ

չունինք նորա օգտի կամ նորա ընդդէմ բան խօսել: Իսկ {ինչ} որ վերաբերւում է Մարինոսի աչքին եւ օխտը ձիու մուն

ենք մի ուրիշ ժամանակի: Յայտնի է, թէ մարդը {ինչ} բանից որ ուզում է օգուտ քաղել պէտք է, որ այդ բան

քից առնուած համարել, ինչպէս. " հլա էն գնալն ա, {ինչ} գնացել ա ", - օշականցի կնոջ համար է ասում հեղինակ

երեւոյթներով իրարից չէին կարող հեռու լինել: Թող {ինչ} կամին խօսին, բայց մարդկային հոգին ցոլացնում է ար

ուրքի բաղդասութեան պէս է. թուրքի՞ցն է մտել, թէ՞ {ինչ} բնական կամ ընկերական պայմանների տակ թուրքինը, որ

ղդասութիւնը մերժելը եւ նորա տեղ հինը դնելու փորձը {ինչ} զանազանութիւն ունի վերը դրուած մաքրասիրութիւնից:

մէջ նստած, կամեցածի պէս կարող է գրել եւ խօսել, {ինչ} ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց բոլոր ազգը չունի այդ ազ

ս, Պառաւ տատիդ չմոռնաս: Տատը գլխովդ պտիտ գայ, {Ինչ} խաթայ ունիս տատին գայ, Երեսիս մի բուռ հող գցես,

ք։ թէ ի՞նչ է պատճառը, որ այդ պատուելի պարոնները {ինչ} ժամանակ կամենում էին իւրեանց միտքը գրի միջնորդութ

նորհէ մեզ կարողութիւն նոր լեզուով աւանդել ազգին, {ինչ} որ վայելում էին եւ յարմար էին ժամանակի հարկաւորու

կարող էին նոքա ճանաչել ամբողջ յունաց ազգի հոգին, {ինչ} որ կար նոցա մէջ այն ժամանակ, եւ այդ շատ ուղիղ մի

Մեք տեսնում ենք գոնէ Յունաստանի կրօնի մէջ, որ նա {ինչ} ժամանակ իւր ազգային աւանդութենով ստացած կրօնը ուն

իւնը, գեղեցկացաւ եւ միանգամայն նոր կերպ ստացաւ, {ինչ} ժամանակ յոյները փոխառին կրօնական գիտութիւններ Եգի

ապետարան բարոյականութեան. ահա թէ մատենագրութիւնը {ինչ} ներգործութիւն ունի կրօնի վերայ։ Ուրեմն կրօնի ուս

ական եւ տարբեր այն խորհրդից եւ միանգամայն հակառակ {ինչ} որ կայ նոր լեզուի մէջ։ Այդ պատուելի պարոնները եթ

ւնենայ, իւր սեպհական կենդանութիւնն ունենայ։ Ինձ {ինչ} օգուտ է, եթէ ես տեսնում էի մի հարուստ մարդ եւ մա

տ մարդ եւ մասնակից չէի նորա հարստութեանը։ Այսպէս {ինչ} օգուտ է օտարի առողջութիւնը եւ կենդանութիւնը, եթէ

աջացուցած ազգի մէջ. այդպիսի ձգտողութիւնքը ոչ այլ {ինչ} էին, բայց եթէ մոլեռանդ թռիչք երեւակայութեան, որ

զատական գիտութիւնները, թող նա այն աշխատութիւնը, {ինչ} որ գործ է դնում հին եւ մեռած լեզուն սովորելու համ

ոնների կողմից անդարձ կամակորութիւն, ուրիշ ոչ այլ {ինչ} կարող ենք եզրափակել, այլ այս միայն, որ այդ մարդ

, որ մարդումս լեզուն այն ժամանակ կարող է խօսել, {ինչ} ժամանակ միտքը արդէն խօսելի բանը դասաւորում է. պա

է նա մշակած չէ ինչպէս պահանջում էր հարկը, ոչ այլ {ինչ} է, բայց եթէ մին թարգման, որ մտքի ծնուցածը դուրս

նորա գրածը հասկանալի էր ժողովրդին, այն ձայները, {ինչ} որ նա հանում էր, արդեօք լսողների ուղեղին կը հասն

եր, որ կարողանային յայտարար լինել այն միտքերին, {ինչ} որ հեղինակը կամենում է ասել եւ գրել։ Եւ սորա պատ

քերել հանել ազգի վրայից։ Ուրիշ խօսքերով ասելով՝ {ինչ} պատմական եւ բնական պատճառներ ունէր հին լեզուի այն

չէ, այլ պատճառի հետեւանք։ Այն հիման վրայ, {ինչ} իրաւունք որ ունէր անտիկեան Հայը խօսել հին լեզուով

, եւ եթէ գնացած չլինէին վաղուց, հին չէր լինէին. {ինչ} որ մնացել է, նորա պահպանութիւնը, նորա մշակութիւ

կան գեղեցկութիւն. ամեն բան կախւում է այն կէտից, {ինչ} կէտից նայում ես առարկայի վրայ։ Ամէն բան կախւում

եղ է երեւում մեզ։ Տարակոյս չկայ, շորը նոյնն է, {ինչ} որ տասը տարի առաջ շատ գեղեցիկ էր երեւում եւ մենք

գեղեցիկ էր երեւում եւ մենք էլ էինք հագնում։ Հիմի {ինչ} եղաւ, որ նոյն շորը շարժում է մեր ծիծաղը, եւ ոչ

րութեան։ Այս դրութիւնից պարզ տեսնում ենք, թէ {ինչ} աստիճանի տղայական է լոկ գեղեցկութեան խնդիրը, լեզ

կայ, ո՛րքան զուգապատշաճութիւն, ո՛րքան շնորհք, {ինչ} ճարտարութիւն, խելքդ ինչ է կտրում։ Կը գտնե՞ս մի

ութիւն, ո՛րքան շնորհք, ինչ ճարտարութիւն, խելքդ {ինչ} է կտրում։ Կը գտնե՞ս մի հատ Իտալացի, որ թողնի իր

մեզ ցոյց են տալիս, թէեւ այո՛, գեղեցիկ են, բայց {ինչ} օգուտ, որ ընկերական կեանքում չեն կարող մեր պէտքե

կամ իրողութեան օրինակ։ Բացի սորանից, այն բանը, {ինչ} որ անցել է մեր լեզուի գլխից, ո՞ր ազգի լեզուի գլխ

անապէս, պիտի աճէ եւ զօրանայ այն կերպարանքի տակ, {ինչ} կերպարանքով ծնել է իր մօրից, կրթութիւնը եւ դաստի

ւնը շատ մօտ է տաճկական լեզուի բաղդասութեան, բայց {ինչ} կանես, երբ բոլո՜ր ազգդ այդ տրամաբանութեամբ եւ այ

րը եւ տրամաբանութիւնը մօտ է եղած տաճկականին, ինձ {ինչ} փոյթ. կամ ինչ օգուտ իմ բուն հայկական ձեւերով կամ

ւթիւնը մօտ է եղած տաճկականին, ինձ ինչ փոյթ. կամ {ինչ} օգուտ իմ բուն հայկական ձեւերով կամ հայկական տրամա

ից դուրս եկած օրից այնքան դարաւոր ժամանակներում, {ինչ} որ չկարողացան արգելել Եհովայի, Մովսէսի եւ միւս մ

ծ էր բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն {ինչ} նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ եղ

յն ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ {ինչ} եղեւն. նովաւ կեանք էր"։ " Ախ՝ լեզուն, լեզ

անհատի վրայ։ Նոքա, որ արդէն գուշակեցին, թէ {ինչ} էր մեր ասելիքը, տեսնում ենք, որ քիթերը կախում ե

վ՝ առ ու տուրի մէջ էր այդ ներգործողների հետ։ {Ինչ} մնաց մեզ՝ անհատներիս, հասարակաց ազգութեան անուն

երեսին բան, որ բնութեան օրէնքներով չկատարուէր. {ինչ} որ այդպէս չէ, սուտ է։ Բայց որովհետեւ լեզուն իրո

ց վայր է գնում մինչեւ գետինը մի երկաթի լար, դոքա {ինչացո՞ւ} են"։ Վաճառականը. - " Այդ շանթապահ գործիք է

, Արաբացւոց, Օսմանցոց, Եգիպտացոց կամ դեռ չգիտեմ {ինչացոց}, այն պատմական դառը դէպքերի տակ ընկճուած, մեռած

տրելով պ. Մարկոսի խօսքը, ասաց. - Եղբա՛յր, {ինչե՛ր} ես խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ բան. խե

ն... ի՛նչ ասում էին... ասում էին, թէ... {ինչե՛ր} չեն ասում չար լեզուները... Առհասարակ պիտի իման

վարտակի նման ոսկի տառերով կը գրեմ անունդ: - {Ինչե՞ր} ես խօսում. ի՞նչ բանի համար ջուրը ձգեմ այդքան արծ

եայ բաների Ծառայում ենք անդադար, Դու {ինչե՞ր} ես մտածում, Դրական է այս մեր դար:

լիլիայումը, հարսանիքի մէջ ջուրը գինի փոխեց, դու {ինչե՞ր} ես խօսում: Եթէ մեր Հայերի մէջ կան եւ այսպիսի

անգնած, բայց հազիւ լսեցի, թէ. " Սորան նայի՛ր՝ {ինչեր} է խօսում. անծանօթ մարդ է գտել, քամիներ է փչում

ո, բայց թողո՞ւմ են խաղաղ. մի չնչին խաղաղություն {ինչերով} է ձեռք գալիս. ինչ օգուտ, գրել չեմ կարող, խոհեմ

ւլությունը եւ վերջումը տասն օրվա հիվանդությունս, {ինչեւիցե}, այժմ փառք աստուծո: Ես հուսով եմ, որ մեր ե

ւմ ուսանող լիներ, միայն այս բանի համար 1 կգրեի: {Ինչեւիցե}, վերջին խոսքը այս եղավ որ՝ заочно лечить невозм

է շինել, եւ մերայինք թարգմանել են 5 տարում: {Ինչեւիցե}, դուք կտեսանեք այս բաների ապացույցքը եւ նկատողու

րը չթողին ինձ եւ որ չկարծեմ թե շուտով թույլ տան: {Ինչեւիցե} ես այն նամակը կաթողիկոսին գրելուց հետո, գրեցի նո

ան թերմաշ խնդիրը գրեցի Մագիստրատ, մեռելս ելլավ: {Ինչեւիցե}, ասի, ինչ ալ ըլա նե, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան

, հրամայել էր նորան յայտնել ինձ իւր ցանկութիւնը: {Ինչեւիցէ}, հրամայեցի ծառայիս ընդունել նորան. նախասենեակի

, իսկ իմ՝ նորա ազգաբանութիւնը իմանալը...: {Ինչեւիցէ}, ուրիշ շատ խօսակցութեններից յետոյ, որ առ այժմս

սա՛ եւս արժանի հեղինակին արժանի սրբագրող է եղած, {ինչեւիցէ}: Այս երկրորդ հատորը, որ անտարակոյս տեսած չես,

ին չար լեզուներ խօսած են շատ կեղտոտ բաներ... ): {Ինչեւիցէ}: Ահա այդ գործակատարին նշանում է մի օրիորդի հետ:

արեկամի պարզամտութեան եւ անփորձութեան մասին: {Ինչեւիցէ}, Պ. Չերքեզեանցը, ահա այսպիսի կերպերով հիմնելով

լացնում էին այն, ինչ որ ուրիշից էին լսել կամ գէթ {ինչեւիցէ} մի բան ասելու համար, որ իրենք էլ հասկացող երեւին

ան կերպով 99 թուականը կը բարձրացնէ մինչեւ 999-ը. {ինչեւիցէ}: Այս բնակարանը ունի իւր մէջ որպէս զանազան խո

նպիտան... նայի՛ր, շուտով սկսանես, ուրեւիցէ, {ինչեւիցէ} պատճառով մի ապստամբութիւն կամ խռովութիւն, ապա թէ

մ ես ահա, որ ես քեզ նման ականջի վերայ քնած չեմ. {ինչեւիցէ} թէ մեղադրանք է, թէ խրատ է, ընդունիր, եւ այս նա

վ դուրս են փայլեցնում իւրեանց գոյնը երեսի վերայ: {Ինչեւիցէ}. այդ պարոնը կը լինէր այսպէս 55 տարեկան։ - Բ

ամանակին այս աչքով նայած չէր Մանթուխեանցի վերայ: {Ինչեւիցէ}: Մեք թողունք առ ժամանակ սորանց այստեղ, եւ տեղափ

օսում էի մի բոլորովին նոցա անծանօթ մարդու մասին: {Ինչեւիցէ}: Ահա այս քաղաքը գալով կոմս էմմանուէլը ման էր

- Ես եւս զարմացայ, երեւի այդպէս պատահել է... {ինչեւիցէ}, խնդրեցի որ նստի, արդէն ժամը տասներկուսն էր, ի

օսքը, - բայց ասես թէ ասածներդ խելքիս նստում են. {ինչեւիցէ}, դոքա ուսումնական բաներ են եւ դուք ձեր մէջ ինչ կ

եւս ստացած լինի այդ արարողութիւնը թեթեւ անունը: {Ինչեւիցէ}. մէք ծանօթութիւն կը տանք նորա պատրաստութեան մասի

դրի վերայ խօսել, իւրեանց սովորական կերպով: Բայց {ինչեւիցէ}, Թիւթունճի-օղլուն այնչափ յարգում էր եւ պատւում է

մ սկսուած, բայց լրջութեան մէջ իրագործուած սէրը: {Ինչեւիցէ}. " Աստուած թողութիւն շնորհեսցէ"։ Գարեգինը

ին: - Ուստիմովիչն ինչո՞ւ էր Իսահակի հետ ապրում. {ինչը} նրան ստիպեց, փող չունե՞ր, ինչ է: Կարծեմ նրանք

րդ լացով անցկացնել. երկրորդ, չեմ հասկանում, թե {ինչի} ՞ համար են այդ արցունքները. ի՞նչ է, նրանք քեզ բա

ւ անդավաճան բարեկամությունը: Միայն թե չհասկացա՝ {ինչի} համար է հաղորդում ինձ տորոնի լատիներեն անունը, հ

ւթյունը հրեաների վերաբերմամբ: Ահա այն ամենը, {ինչի} մասին կարող էի ես գրել իմ ներկա վիճակում: Ա՜հ

ր թուղթ եւս գտնելով, գրում եմ այն բաների մասին, {ինչի} մասին, որ մոռացել էի: Ո՞ւր է այժմ Սադա Դավիդովի

, որ դու այդպիսի աններելի վրիպումներ ես գործում։ {Ինչի} ՞ համար են այդ բոլորը: Ավելին ասել ex post facto

ամբ չի կարող հաշիվ տալ: Բազմաթիվ " ինչո՞ւ " եւ " {ինչի} ՞ հիման վրա " հարցերին մենք կամ պատասխան չունենք,

կանների միջոցով, - ցուցակի մեջ ոչինչ չի հիշված. {ինչի} ՞ է հավասար այդ շրջանառության գումարը: 3) Կարո՞ղ

իր գիշատիչ աչքերն ագահորեն հառել է նրա վրա: 4) {Ինչի} ՞ է հավասար Նախիջեւանի շրջանառության գումարը՝ արտ

գս քաշում, այլ ուրիշների: Դու հասկանում ես, թե {ինչի} մասին է այստեղ խոսքը: Սրանից հետո էլ ինչո՞վ ես կ

ինչ-որ մի Խորենի վճարվում է տարեկան 2. 000 դ. ։ {Ինչի} ՞ համար: Սակայն, այդ մեզ բնավ չի վերաբերում. մե

ն մեծ արժէք ունի իմ աչքում, որ այդ բանի համար թէ {ինչի} ասես պատրաստ եմ... Չկարծեմ, որ անյայտ լինի

խօսին. այսպիսի համախոհական գիրք մը կատակէն ուրիշ {ինչի} ՞ արժան էր: Մխիթարեան համախոհ մը կ՚ելնէ հռովմ

- Պօլիս, Տրապիզոն, եւ այլն, եւ այլն: - {Ինչի} ՞ համար: - Աշխատելու եւ ընտանեաց օգնելու:

ն, իբրեւ մի ապահով տեղ դնում է իւր ունեցածը: Եւ {ինչի} ՞ պիտի վախենայ, քանի որ կառավարութիւնը երաշխաւոր

սում ես իրաւունքի անունով, իսկ իմ վերաբերութեամբ {ինչի} ՞ համար ոտքի տակ ես կոխում նորան եւ անիրաւում ես չ

այ, յետոյ՝ անասնոց մորթի վերայ, յետոյ՝ չգիտեմ {ինչի} վերայ, որ կարգը հասնի թղթին, ըստ որում նոր է սկ

րել: 17-ին ուզում էր անպատճառ հեռագիր ուղարկել, {ինչի} ՞ չէ ուղարկում եւ սպասում է եւ 18-ին, որպէս թէ,

ութեան ենթակայ եղած լինէր իւր քոյրը կամ կինը: {Ինչի} ՞ համար է այս խտրութիւնը, ի՞նչ բանով աւելի իրաւու

յաւելացուցել է այդ էջերը։ - Պ. Այվազովսքին {ինչի} ՞ համար ընդունեց: - Ո՛վ է այդ հարցանողը: (

գամ միեւնոյն բանը՝ զանազան կերպարանափոխութենով։ {Ինչի} ՞ եմ մոռանում քերականութիւնները, որ զանազանւում ե

արէք, ասացէ՛ք, թէ անպիտան ծառաներ ենք)։ Բայց {ինչի} ՞ Աստուծու հոգեւոր մշակ սուրբ Պաւղոսը, նեղանալով

ապէս կացաւ ու մնաց նո՛յն առաքելութեան մէջ։ Եւ թէ {ինչի} ՞ այս այսպէս էր լինում, թո՛ղ քննողը հասկանայ, եթ

խմող էին անուանում՝ Նորա աշակերտների ասելով. " {Ինչի} ՞ ձեր Վարդապետը մեղաւորների հետ միասին ուտում է,

կ կերակուր ուտող " անուանելով, նախատո՛ւմ էին՝ " {Ինչի} ՛ Յովհաննէսի աշակերտները եւ փարիսեցիները պահում են

քերից, որ Կորնթացոց առաջին թղթումն է գրում, թէ {ինչի} ՞ բնաւ պոռնկութեան անունը կայ ձեր մէջ, մնացած ամե

ասե՛ն այժմ այդ չնչին եւ թշուառակա՛ն մարդիկը, թէ {ինչի} ՞ նախանձի պատճառով ձգում են իրենց անձը չապաշխարուե

կան չար խօսքերով ասում էին. " Ա՛յ յիմար մարդիկ, {ինչի} ՞ էք ունայն տեղը աշխատում, ո՞ւր էք այդ շոգ կրակու

ը ", եւ, Փրկչի վրայ ցոյց տալով, թէ. " բայց Սա {ինչի} ՞"։ Այսպէս էլ ես, իմ գործերի համեմատ արժանի

եւ մարդերի առջեւ, բայց ուրիշ առաքելանման մարդիկը {ինչի} ՞, այսպիսի եւ սորանից է՛լ աւելիներին հանդիպելով ա

ւած վանքը։ Աւելորդ է ասել, որ մենք չգիտենք, թէ {ինչի} ՛ համար, եօթներորդ դարում, Սուրէնայ անապատ է կոչ

իչների եւ կա՛մ ժամանակի ձեռքով, որ անմերժելի է, {ինչի} ՞ չէ կարելի ասել, որ այդ կերպով եւ Հրահատը դարձել

չէ հայերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթարի եւ չգիտեմ, {ինչի} իսկ Հայի մի երկու աղճատուած կամ ճղակոտոր բան: Եր

նկման: Բայց թէ ո՞ւր էին գնում այդ փողերը եւ {ինչի} ՞ վրայ գործադրւում, վերին աստիճանի փափուկ մի խնդի

ց։ Բայց չալ-օխամը կամ չալ-շխամը) չգիտենք, թէ {ինչի} բառ է, թէեւ թուրքի հոտ է գալիս. օրինակ՝ Չալ։

ւելի։ Ինչպէս մի հեղինակի կարող ենք ասել, թէ. " {Ինչի} ՞ այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում կամ այնպէս ", այդ

տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս, թէ {ինչի} պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ ինչի հ

է ինչի պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ {ինչի} համար այնպիսի ընթացք եւ ուղղութիւն է ստացել հասար

եայ աւերանքը, չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղենք, թէ {ինչի} ՛ մէկ դարում կամ հինգ դարում չէ շինւում։ Այն, որ

րի շփոթութիւն չծագի։ Բայց մեզ կարող են ասել, թէ {ինչի} ՞ ուրեմն բաժանում ենք, երբ այդ վերջաւորութիւնքը դ

ն բայ։ Եւ եթէ նախադաս դրվելով՝ բաժան է գրվում, {ինչի} ՞ չէ կարող բաժան գրվել եւ վերջադաս լինելով։ Ստոյգ

որպէս թէ անբնական չէ Վարդիթերի հասակը: Պսակե՞լ: {Ինչի} ՛ չէ, կարելի է, մենք լսած ենք մեր պառաւներից, ո

թէ ապարան հասարակ անունից լինի յատկացած: Այլ թէ {ինչի} ՞ կարող էր մի իշխանի կամ թագաւորի ապարանը այնտեղ ե

իայն: Ինչպէս մի հեղինակի ` կարող ենք ասել " թէ ` {ինչի} այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում կամ այնպէս ". այդպ

տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս. թէ {ինչի} ՜ պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ ինչի՜

ինչի՜ պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ {ինչի} ՜ համար այնպիսի ուղղութիւն է ստացել հասարակաց կեան

մեր նոր լեզուին չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղինք թէ {ինչի} ՛ մէկ կամ հինգ տարում չէ շինւում ինչ որ մենք ուզու

եօլայ տանել, ամէն բան փողով ենք առնում"։ {Ինչի} ՞ պիտի այսպէս լինի Աշտարակի վիճակը: Եւ միայն Աշտա

ողմից, եթէ մեղադրել ուզենայինք մեր միաբանին, թէ {ինչի} ՞ չգիտէ նա մոծակի կեանքը, նորա որպիսութիւնը, նոր

էլ այս պատճառով դիմում ենք դէպի նորա օգնութիւնը։ {Ինչի} ՞ համար, լորը եւ մանանան թողած, Եգիպտոսի սոխ ու

ցէք ինձ տասն արծաթ: - Ի՛նչ հաշուով տասն արծաթ. {ինչի՛դ} է հարկաւոր այդքան մեծ գումար... - Պարոն,

երագրել այն, որ դու որոնում ես տան կալվածագիրը, {ինչի՞դ} է հարկավոր այդ: Կալվածագիրն ինձ մոտ է, եւ ես այ

մնաս: Խելքի մասին հարկաւոր չէ քննութիւն, եւ {ինչի՞դ} է հարկաւոր կնոջ խելքը, մարդը պէտք է որ խելօք լին

մանակ եւ ոչ ոք չի խլի քեզնից քո իրավունքները: {Ինչի՞ն} վերագրել այն, որ դու որոնում ես տան կալվածագիրը

ին, Բայց մնում է հաւատարիմ լռութեան... Իսկ ես {ինչի՞ն} - եթէ ոչ սուրբ բնութեան: Ե. ՕՐՀՆՈՒԱ՜Ծ ԼԻՆԵՍ,

ն, Եւ ինչո՞ւ ես կարգուեցի Արարածոց տէր, իշխան: {Ինչի՞ս} են պէտք ինձ պսակք, Լուսապաճոյճ, օդային, Է՞ր հր

արդարած Ճընճղուկն իսկ յարգ չունի։ {Ինչի՞ս} է պէտք մանկութիւնըս, Եթէ միայն հազար ցաւ

ես մի մեղաւոր մարդ, բայց նա՝ սուրբ...: - {Ինչի՞ց} գիտես դու նորա սրբութիւնը: - Եթէ սուրբ չլինէ

. Հետաքրքրութիւնս ստիպեց հարցնել նորանից, թէ {ինչի՞ց} գիտէր, որ ես չեմ Շահումեանցը: - Ինձ, - ասաց

պատուաստել մեր վրայ որպէս նախապահպանողական հնար ( {ինչի՞ց} ), եթէ նոյնիսկ մեր ցաւի եւ հիւանդութեան պատճառը

ճի-0ղլուն, - ես չգիտէի, որ դու անհաւատ ես: - {Ինչից} իմ անհաւատութիւնը, - հարցրեց Շահումեանցը: - Ն

հաստատ պահել իւր վերայ լինելոց շինութիւնը: {Ինչո՛վ} պիտի նորոգենք այս հիմքը. լուսաւորութի՞ւն տարածել

ւս ճշմարիտ ես խօսում: - Բացի դորանից, մարդը {ինչո՛վ} է զանազանւում անասուններից, եւ ի՛նչ բանով գերազա

, - նորա համար, որ նա մի անտանելի մարդ է: - {Ինչո՛վ}, - հարց արեցին բարեկամքը: - Ամենայն բանով.

ղափար ունենալու ազատական արուեստների մասին: Նոքա {ինչո՛վ} մեղաւոր են, ո՛վ կրթեց ու դաստիարակեց նորանց, եւ

իրաւունքով խղճահարւում է օրէնք ստանալ անօրէնից, {ինչո՛վ} ուրեմն պիտի երեւի այդպիսու քահանայութիւնը, ստորա

երջանիկ կյանք: Ինձանից շատ նամակ մի՛ սպասիլ, {ինչո՛ւ}, որ չունիմ կարողություն գրելու, հարկավորություն

կաններին սխօլաստիկ էր կոչել: Այժմ հասկացա՞ք, թէ {ինչո՛ւ} համար կամ ինչպէ՛ս է խայտառակել: - Եղբա՛յր,

, չկամի ամենեւին ունենալ մի որեւիցէ ընկերութիւն, {ինչո՛ւ} այդպէս հալածուած է այդ քաղաքից ընկերսիրութեան հոգ

էս հալածուած է այդ քաղաքից ընկերսիրութեան հոգին, {ինչո՛ւ} նորա բնակիչներից շատերը պարապում են մի մեքենական

այժմ մի հիմնաւոր հոգաբարձութիւն այդ բանի համար: {Ինչո՛ւ} պիտի հրաժարուին երեւելի հարուստները յիսուն մանէթ

ասին, թէ մարմին էին դարձած, եւ մեղադրում է, թէ {ինչո՛ւ} համար շատ լաւերի միջից միմիայն մարմին դարձողների

որի լեղին պատառւում էր ներսումը բարկութենից, թէ {ինչո՛ւ} համար ձեռքից փախուցել է այս կամ այն օգտաբեր գործը

ից (Ս. -Պետերբուրգից), որ մեղադրում է ինձ, թէ {ինչո՛ւ} համար նորա ուղարկած մի ոտանաւորը չէ ընկել " Հիւսի

ի ոտանաւորը չէ ընկել " Հիւսիսափայլի " մէջ, եւ թէ {ինչո՛ւ} մի գրաւոր տեղեկութիւն չեմ տուել նորան չտպուելու պ

յն առարկաների հետ, որ շրջապատում էին մի արարած: {Ինչո՛ւ} համար կտրել: Եթէ չկտրուի այդ յարակցութիւնը, այն

ատութեան մէջ մեռանել, քան թէ բանտում ապրել: {Ինչո՛ւ} համար: Նորա համար, որ եթէ զրկուած էր մարդս

լատիպ գունաթափութիւն է, որ բռնել է արեւի երեսը։ {Ինչո՛ւ} տխուր է նա, նա, որ ուրիշ աշխարհներում փեսայի պէ

ռիկեան շինովի անունի տակ: Գրքի բովանդակութիւնը, {ինչո՛ւ} գիրքն եմ ասում, յառաջաբանը, կամ աւելի լաւ, գրք

ղի գործակցութենից, դադարել էինք աշխատելուց եւ թէ {ինչո՛ւ} մինչեւ այժմ չյայտնեցինք մեր երկարատեւ լռութեան պա

տեւ լռութեան պատճառը: §4. Մեզ գրում են, թէ {ինչո՛ւ} համար Յիշատակարանս կամ " Հիւսիսափայլը " չէ նուիրո

ամակը, կը հասկանան ընթերցողքը մեր դրութիւնը, թէ {ինչո՛ւ} մինչեւ այժմ լռեցինք եւ լռել ենք Պ. Խուդաբաշեւի չ

ում եմ նազելով, Ո՛ր տեղից ես եկած այստեղ եւ {ինչո՛ւ}, Այդ ի՛նչ բան է, լուանում ես երգելով: -

սա՛, Ո՞վ է փորող օրիորդը եւ դու ո՛վ. {Ինչո՛ւ} այդպէս գիշատում էք իմ սիրտը, Շուտ պատասխան

, անխօս, տխրադէմ: Մանկութեա՜ն օրեր, {ինչո՛ւ} այդպէս շուտ Թռաք գնացիք, անդարձ յաւիտեան.

ւր վաթսուն երկու շիշը մի բանի նման կը լինի: Բայց {ինչո՛ւ} Ռօմ մոռացել է... Կօնեակ եւս չկայ, անգլիական ճ

եւ այժմ եւս համարում է ազգասէր պարոններից մինը եւ {ինչո՛ւ} չէ համարելու իւրեան ազգասէր, ի՜նչ մի դժուար բան

է, թէ նա խնջոյքում եւս չէ կարող գտանուիլ: - {Ինչո՛ւ} համար, ես յոյս ունիմ, որ նա մինչեւ էգուց բանը ա

րաժարուիլ այդ մտքից, - ասաց Մանթուխեանցը: - {Ինչո՛ւ} համար, եթէ ամենեքեան հրաւիրում են նորան, - խօսե

, եթէ օրիորդ Մարիամը ունէր " Տէր կեցո "ի նօտերը, {ինչո՛ւ} չասացիք առաւօտ, որ մի րոպէ աւելի յառաջ վայելած լ

, եկել էր խնդրել իւր անցած ծառայութեան վարձը: - {Ինչո՛ւ} ես եկել, - հարց արեց պ. Յովնաթանեանցը: -Պ

իմ սրտիսն էլ թող աստված գիտնա: Ես չգիտեմ, թե {ինչո՞վ} պատճառ տվել եմ իմ ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ ես

թե ինչո՞վ պատճառ տվել եմ իմ ծնողացս տրտմության, {ինչո՞վ} ես անարժան եմ եղել նոցա որդիությանը - օտար տեղ գե

ս, թե ինչի մասին է այստեղ խոսքը: Սրանից հետո էլ {ինչո՞վ} ես կարող եմ շահագրգռել նրանց հանուն գիտության, ե

ան, երբ նրանք հաղորդակից չեն այդ գիտությանը: Էլ {ինչո՞վ} ես կարող եմ նրանց խնդրել եւ հրավիրել զոհաբերելու

, թէ ինչ է նոցա իրաւասութիւնը քահանաների վերայ, {ինչո՞վ} բարձր են, քան թէ քահանայքը, եւ ինչո՞ւ համար շատ

, եւ ժողովուրդը պիտի քարշէ նորան այդ կենդրոնից։ {Ինչո՞վ}, միմիայն իւր աշխատութեամբ, եւ այդ մեքենական աշխ

տերազմ ունի չքաւորութեան հետ, որ չգիտէ, թէ վաղը {ինչո՞վ} պիտի կերակրուի կամ ինչպէ՞ս պիտի դարմանէ իւր ընտան

եա՞յքը կամ նոցա գահերէ՞ցը: - Ճի՜շդ: - {Ինչո՞վ} ապահովում է կառավարութիւնը այն պարտքը, որ առնում

նրա զօրութեան Դէմ դնել իր թոյլ կրծքով. Բնութիւնն {ինչո՞վ} է շարժւում, Ո՞վ է նրա հեղինակ, Յիմարութիւն չէ՞

ին արդիւնքը եւ խնդրում ենք գործ ցուցանել մեզ: {Ինչո՞վ} պահեցին ազգը, դպրոցներո՞վ, մատենագրութեա՞մբ, ք

կերութիւններո՞վ, ո՞ւր են ապա այդ բաները, ուրեմն {ինչո՞վ}... եւ վերստին, ինչո՞վ: Այս բոլորի հակառակ

ապա այդ բաները, ուրեմն ինչո՞վ... եւ վերստին, {ինչո՞վ}: Այս բոլորի հակառակը ապացուցելու համար փաստեր

է, նոքա միայն գնելը գիտեն, բայց այդ գնած բաները {ինչո՞վ} գլուխ կը գան, ամենեւին եւ մտածել չկամին, պատահա

րայ պարտականութիւն կայ այն վատերը եւս լաւ շինել: {Ինչո՞վ}, ի՞նչ կախարդական գաւազանով: - Կախարդական գաւազա

ոցա որսալ Հայոց ազգի սիրտը եւ բարեացակամութիւնը։ {Ինչո՞վ}. աշխատելով ազգի մատենագրութեան վերայ եւ այնուհետ

փարների եւ պէտքերի յայտարար, որ հնումը չկան։ Եւ {ինչո՞վ} կը տաշուին, կը կոկուին նոր լեզուի պակասութիւնքը

ութիւնքը, եթէ ոչ մշակութեամբ եւ գրի տակ ձգելով։ {Ինչո՞վ} կը սահմանափակուին նորա ճապաղութիւնքը, ինչո՞վ կ՚ա

վ։ Ինչո՞վ կը սահմանափակուին նորա ճապաղութիւնքը, {ինչո՞վ} կ՚ազնուանան նորա ձեւերը եւ ոճերը, եթէ ոչ ուսումն

մ եւ հավատում եմ, որ պիտի ցավեիք, բայց եղբայր, {ինչո՞ւ} եք բարկանում իմ վերա, ինչ եմ արել ես. եթե առաջ

, ապա գոնե մնացել են նույնը. հարց է ծագում, թե {ինչո՞ւ} Ձեր օրոք դիվիդենդ էլ է մնում, իսկ նրանց ժամանակ

հազարի չափ եկեղեցական գումարները ոչնչացել են - էլ {ինչո՞ւ} են նրանք քրքրում մեր հին վերքերը: Մի՞թե նրանք այ

ող կնոջ ամբողջ արդուզարդի, նրա գլխասարքի մասին: {Ինչո՞ւ} եք ծիծաղում: Այո՛, լավ հնագետը նույնիսկ դրանով

ճանապարհի վրա դնելու իմ ջանքերին: - Ուստիմովիչն {ինչո՞ւ} էր Իսահակի հետ ապրում. ինչը նրան ստիպեց, փող չո

նինչ ես դեռ 26-ին (նամակումս) զարմանում էի, թե {ինչո՞ւ} այսքան ժամանակ Նախիջեւանից նամակ չկա: Փառք աստծո

բանը վատ կլիներ: Հա՜, հա՜, հա՜: Իսկապես, {ինչո՞ւ} հատկապես Տիգրանյանին մերժեցին: Անանիան չգիտի՞ ար

նի, ինչպես նրան նախորդող հին լեզուն: Բացի այդ՝ {ինչո՞ւ} նա լավ է, իսկ սա՝ ոչ: Ո՞ւր է այն բացարձակ չափա

չի ասվում։ Դու ինձ խոստացար պաքսիմատ (սուխարի) {ինչո՞ւ} դրանք գինու վերածվեցին: Ես քեզանից գինի չեմ ` խն

տ բաների նկատմամբ չի կարող հաշիվ տալ: Բազմաթիվ " {ինչո՞ւ} " եւ " ինչի՞ հիման վրա " հարցերին մենք կամ պատասխ

հարցերից, ցույց տալով նրան սոսկ օրենքը, բայց թե {ինչո՞ւ} եւ ի՞նչ հիմունքով - այդ մասին դատելը երեխայի գործ

մասին: Ուրեմն, 6-ին նրանք չեն ճանապարհվել: {Ինչո՞ւ} չեք գրել Մոսկվա, որ հեռագրով ձեզ իմաց տան՝ հենց

եր նույն պարոնների կողմից առավել ձեւականությամբ: {Ինչո՞ւ}: Որովհետեւ ոչ մի մասնավոր անձ չի կարող կատարել հ

համենայն դեպս, մեկն ավելի է զերոյից, բացի այդ՝ {ինչո՞ւ} յուրաքանչյուր տարի թեկուզ 2000 ռ. կորցնենք։ Դա

: - Մանդինեանց Տէր Ստեփանի՞ մասին...: - {Ինչո՞ւ} ես զարմանում. ի՞նչ մի երեւելի մարդ է դա: -

ձրացած խնդիրները եւ անաչառապէս դատաստան կատարել: {Ինչո՞ւ} փախչենք լուսի տակ քննելուց մեր ազգային գործերը,

փախչենք լուսի տակ քննելուց մեր ազգային գործերը, {ինչո՞ւ} սիրենք խաւարի վարագուրով ծածկել մեր վէրքերը, որո

ու պակասած չէ նորա ներքին կազմակերպութեան միջից, {ինչո՞ւ} ենթարկւում է այսպէս զգալի փոփոխութեան։ Նորա համա

րանը, կամ մի մօհամեդական, որ չունենայ Կուրանը։ {Ինչո՞ւ} համար. նորա համար, որ նոցա կրօնի աղբիւրքը գտանւ

, այսպէս պիտի խօսի Յիշատակարանիս կարդացող Հայը, {ինչո՞ւ} ապա վառեցիր, բորբոքեցիր իմ մէջ մի ազգասիրութեան

բոքեցիր իմ մէջ մի ազգասիրութեան անշիջանելի կրակ, {ինչո՞ւ} այդպէս անգթաբար պատժեցիր ինձ ` բորբոքելով այդ կրա

եր բոլորովին այլ ուղղութեամբ վարւում են մեր հետ, {ինչո՞ւ} բացում են մեր վէրքերը... Մեք առողջ, հիւանդ չենք

ում են դեռեւս. " Դուք ի՜նչ զարմանալի մարդիկ էք, {ինչո՞ւ} ձեր արծաթով անարգանք գնում էք ձեր համար, եկէք մե

դ՝ առանց կարողանալու հաշիւ ու համար տալ մեզ, թէ {ինչո՞ւ} համար սիրում էինք: Պ. Իսահակեանցին այդպէս սիրել

որհութիւն հասանում է այդ բոլորը պապական Հայերին: {Ինչո՞ւ} համար ազգը, լուռ ու մունջ նստած, սառն հանդիսատե

լով, դարձեալ նոյն " ա՛ս ալ անցաւն " ըսել էր նէ, {ինչո՞ւ} համար կը թողուն զհեղինակ, որ անհամաձայն եւ անխոհ

, եւ կամ ամենքը ժողովէ Վենետիկ ղրկէ... Բայց {ինչո՞ւ} մեր նպատակէն շեղելով՝ ուխտերնուս դէմ ըրինք. մեր

՞վ մի կոպէկ կը տայ այժմ նորա մուրհակներին: - {Ինչո՞ւ} այդպէս կոտորում էք այն պարոնի անունը, նա ոչ ոքի

ի վերայ, ինչո՞վ բարձր են, քան թէ քահանայքը, եւ {ինչո՞ւ} համար շատ անգամ անգթաբար վարւում են քահանաների հե

փոփոխութիւնքը: §1. Մեզ գրում են, թէ {ինչո՞ւ} համար լուռ մնացինք՝ կարդալով Տէր-Մանդինեանցի " Մ

չենք համարում այն, ինչ որ չենք, երբե՜ք: Բայց {ինչո՞ւ} ես այդ խնդրէի. մի՞թէ նրանք, որ աչքեր ունեն տեսն

թ համերգով Ողջունում են այգաբացը հոգեթով: " Եւ {ինչո՞ւ} ես դու հառաչում տխրադէմ, - Ասում եմ ես կոյսին `

խուր ` Ադամն էր նստել Եւ տրտնջում էր յուզուած. " {Ինչո՞ւ} ստեղծեց տէրն ինձի, Է՞ր դրախտն այս փափկութեան, Ե

տեղծեց տէրն ինձի, Է՞ր դրախտն այս փափկութեան, Եւ {ինչո՞ւ} ես կարգուեցի Արարածոց տէր, իշխան: Ինչի՞ս են պէտ

րբե՛ք ստոր կրքերի Համար սիրտը չէ՛ թիրախ. Իսկ դու {ինչո՞ւ} ես ժպտում, Ուխտ չեմ անում ես խարդախ"։ " Քաւ լի

ուած, խայտ ի խայտ Փախչում վայրեր դէպ ծածուկ, Թէ {ինչո՞ւ}... - չի՛ ասւում այդ: Այն, ինչ պիտի կատարուէր

՜մ ընկեր կաթոգին ". Տէրը տուաւ նրան կին. Իսկ թէ {ինչո՞ւ} կամ ինչպէ՞ս, - Չի՞ սովրեցրել Գիրքը քեզ, Թէ չես

ուր Եւ մեղկ կրքին ` սիրտը նա Չդարձնէ կերակուր. " {Ինչո՞ւ} տալիս էր պատուէր, - Ադամն ասում է յուզեալ, - Մի

կորի՛ր, սերովբէ, Խօսքերդ անցնում են չափից, Եւ {ինչո՞ւ} չես հեռանում, Անզգա՞յ ես կարծում ինձ. Ես խառնւո

ում է նա տարփագին. " Օ՜, չե՛մ երբեք ուխտազանց, {Ինչո՞ւ} է ինձ տրուել կին: Խոստացել եմ չլինել Ես ուխտադրո

՞լ այն բնաւ: Ուրեմն ինչու՞ տուեց ինձ Սէր, կին, {ինչո՞ւ} Տէրն օրհնեց, Ակնարկում է խօսքն այն ի՞նչ ` Թէ ` ա

նչպէս ծուխ օդում ցրուէին յանկարծ։ Կամ {ինչո՞ւ} համար ուրախութիւնը, Թռչում է շուտով, մընո

մտնում, առանց նորա խաւար ու գէջ գիշեր է. {Ինչո՞ւ} համար չեմ մտածում, որ այսօր իմ վերջըն է. Ո

՞ գիտեմ, որ առաւօտ ինձ համար այլ կը լինի, {Ինչո՞ւ} չքնաղ արեգակին բարեաւ մնա՛ս չասացի: Ա՛խ դո

դիմանում. Դո՛ւ, որ բնութիւնը ստեղծեցիր, {ինչո՞ւ} իմ պարոն մարդին Այն րոպէին ցոյց չտուիր քո ստ

ւ մանկութիւն, Ա՜խ, կատաղի դու արիւն, {Ինչո՞ւ} շուտով դուք մոռցաք Ձեր սուրբ պարտաւորութիւն

ջ քաղաքին պապը առնել խայտառակ։ Չգիտեմ {ինչո՞ւ}. բայց գիտեմ որ Գերմանիոյ թագուհին Հիւր էր ե

հագին շապիկ, Միւսինն ակնով մուճակը։ {Ինչո՞ւ} համար պիտի ցանկայ Աղքատ մարդը այս կեանքին,

չարիքի, եթէ դու իրաւ այդպիսի բարեմիտ մարդ էիր, {ինչո՞ւ} ապա չլսեցիր ժողովրդի աւագ մարդերի, պաշտօնատեարց

ղ այլեւս ստորագրուել ձեր հաւատարիմ հպատակ: - {Ինչո՞ւ}: - Այն պատճառով, որ մենք հանդիսով հակառակո

: - Գիտեմ, - պատասխանեցի ես: - Ուրեմն, {ինչո՞ւ} մեղադրում ես ինձ, եթէ ես աշխատել եմ յարգի կացուց

առանգել, նոյնքան դժուար է այդ ուրիշ ազգերի մէջ: {Ինչո՞ւ}, հայ մարդը, որ մի երկու բառ լսել էր այստեղից եւ

ընթացք չունի մեր մէջ: Ազգասէ՞ր, որտեղից որտեղ, {ինչո՞ւ} փորասէր, արծաթասէր չես կոչում քեզ. ինչ է, ական

ր այժմ բաղկացնում են այս մետալը, փորձ արել էիր, {ինչո՞ւ} ապա այն ժամանակ չյաջողուեցաւ ու այժմ այսպէս.. ․

քան շահաստացութիւն: Բայց ճշմարիտը պիտոյ է ասել, {ինչո՞ւ} չէ պիտոյ օգուտ քաղել դիպուածներից, օգուտը գողութ

ւոր պատճառ խօսելու ուրիշ մարդերի վերայ, բայց ինձ {ինչո՞ւ} ես մէջ խառնում, դուք ասելով, որպէս թէ ես եւս այ

օսքերով անուանւում է պապական անմեղանչականութիւն։ {Ինչո՞ւ} ։ Նորա համար, որ նա ազատ է, որ նա վերադաս է համ

՞նչ ես մտածում, - հարցրեց Կայսրը Մեցցաբարդայից, - {ինչո՞ւ} չես պատասխանում"։ " Շատ սրամիտ բան էր, - պատասխ

հալածման ժամանակը։ Անհասկանալի կը թուի, թէ {ինչո՞ւ} համար ըստ երեւութին այնքան աննշան գիրքը՝ " Օգոստ

ափարը, որ փառաւորապէս իրագործել էր Լուդովիկոսը, {ինչո՞ւ} համար այդպէս շուտով կորուց իւր կախարդական ոյժը Ֆր

ուածը անպակաս էր մեզանից: Փառք նախախնամութեանը, {ինչո՞ւ} պէտք էր յուսահատուէինք. այն գաւազանի երկիւղը չէ՞

թուական եւ թվական։ Ասոնցմով կիմանաս պատճառը՝ որ {ինչո՞ւ} աս քերականութեան աշխարհաբարին) վեվով դրինք, ան

երութեան մէջ։ Եթէ պատահում էր հարցանել դոցա, թէ {ինչո՞ւ} հին լեզուով չեն խօսում ընդհանրապէս, այլ նոր լեզո

ն խնդիրների վերայ, չէ կարելի բացայայտել, իսկ թէ {ինչո՞ւ} համար խառն եղել է գերապատիւ Նազարեանցի խօսուածքը

զես որ՝ իմաստութեանդ վրայ աշխարհ զարմանայ։ {Ինչո՞ւդ} է պէտք գրել կարդալ՝ որ մէկ փողի չի արժէր,

տքը, որ առնում է ժողովուրդից: - Ի՛նչպէս թէ {ինչով}, տէրութեան հողով, գանձով եւ այլն եւ այլն:

ատուհասելու համար: Ասածիս ապացոյց քեզ ջրհեղեղը, {ինչով} ջնջեց Աստուած մարդկութիւնը, գինո՞վ, թէ ջրով..

Այո՛, վերաբերություն չունին, կրկնում եմ ես, {ինչու} որ դուք արժանի չեք վերաբերություն ունենալու եվրոպ

սօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ ուրախացրեց եւ ահա թե {ինչու}: Որովհետեւ իշխանության կողմից տեսակցության համար

ացել, որ այն ժամանակներից շատ բան է փոխվել, իսկ {ինչու} անցյալը ցույց տալ իբրեւ ներկա: Ես անգլիամոլ չեմ

կարծես խուսափելով ուղիղ պատասխանից: Սատանան գիտե {ինչու} ՝ մի տեսակ բթացել եմ. ուշ եմ հասկանում մութ եւ խ

, որ ես նրանց բոլորին ողջունում եմ: Ասա խնդրեմ, {ինչու} Dandy-ն (Ալաջալյանը) այստեղ է գալիս: Շնորհակալ

նդությունը նրան այնտեղ չպահի): Ինքս էլ չգիտեմ՝ {ինչու} եմ ուրախանում, չէ՞ որ միեւնույնն է՝ այստեղ է նա

նք կանիս, ապա թե ոչ, վնասը ձեզ կլինի, ինձ չէ, {ինչու}, որ դուք առուտուրի մարդ եք: Ինձ համար թե որ երկ

վ քեզի ալ կգրիմ տեյի, հեչ գրելու ուժ չկար վրաս, {ինչու} որ ան թերմաշ խնդիրը գրեցի Մագիստրատ, մեռելս ելլա

եցինք ու մանրները մնացին: Նամակս պիտ վերջացնեի, {ինչու}, որ լեշս ելած կգրեմ, բայց աս ալ հիշեմ ասի, որ

ներով բարեւ անիս: Մամայիս արդխ բան ալ չիմ գրիլ, {ինչու} որ չի հասկանալ, կասիք: Սիրական Ղազարոս եղբորս շ

պարտքը, եթէ Աստուած օրհնել է քեզ հարստութեամբ, {ինչու} դու մասնակից չառնես այդ բարութեան մի ուրիշը, որ

դժոխք անուանուած հնումը։ Դորա մեղաւորը ես չեմ, {ինչու} չէ ուսանում, եւ Խորենացու ասածի նման լինում է՝

ութեամբ: - Հայ եմ, - պատասխանեցի ես: - {Ինչու} ՞ համար ներկայացած ես ինձ: - Ես չգիտեմ պատճառ

գի զաւակների կրթութեան եւ դաստիարակութեան համար, {ինչու} միայն որպէս մի մասնաւոր առանձնաշնորհութիւն հասանո

չքով նայում էր դէպ ուղիղ նորա աչքերի մէջ: - {Ինչու} ՞ այդպէս շփոթում է եւ խռովում է քո խաղաղութիւնը իմ

ղի կարծիքի վերայ: - Ասա՛, եղբայր, ասա՛, {ինչու} չէ. ես պատրաստ եմ քեզ լսելու: - Ուրեմն, Ա

5. Չձգձգենք որպէսզի Պատմութիւնն այս չափածոյ ` - {Ինչու} ՞ խօսել աւելորդ - Ուստի պատմենք կարճառօտ: Մարդը հ

սիրուց հրաժարուե՞լ, Չճաշակե՞լ այն բնաւ: Ուրեմն {ինչու} ՞ տուեց ինձ Սէր, կին, ինչո՞ւ Տէրն օրհնեց, Ակնար

. Ա՛ռ ինձ քո մօտ, քո ծոց, քո գիրկ, {Ինչու} ՛ անտէր թողեցիր: Իմ աստղկին ասա՛ նոյնպէս,

նից: Եթէ հոգեւորք ընդունակ էին ազգը պահելու, {ինչու} ՞ չպահեցին այս գաղթականութիւնը Եւրոպայի մէջ, ուր

ահա պատճառը, որ խելացի մարդիկ հարցանում էին, թէ {ինչու} համար հնամոլ հեղինակները չէին խօսում հին լեզուով

րել է, երկու փորձը ի՛նչ բան է նորա համար: - {Ինչու} համար քեզանից խնդրում էր կէս մանէթ ածուխ գնելու հ

մ է առածը, - հաւելացուց կոմսը, ժպտելով: - {Ինչու} ՛ չէ կարելի, - ասաց իսկոյն Մահտեսի Թսվմասը եւ նշա

ք ճաշակելու չէր երջանկութեան քաղցրութիւնը: - {Ինչու} այդպէս խիստ պատժում է Նախախնամութիւնը իմ ընտանիքը

ասկանալի նոր ժողովրդին հին լեզուն կը գար հանդէս, {ինչու} որ կամենում էին մինչեւ յետին շունչը պատերազմիլ եւ

՛ն, թէ՛ նոր լեզուն, քան թէ այն պատճառներին, թէ {ինչու} համար չէ կարելի առաջ տանել նոր լեզուի մշակութիւնը

, որ բաւական որոշ նկարագրեցի խնդրած ճշմարտութեան {ինչութիւնը} եւ բնաւորութիւնը: Նոյնպէս թող յայտնի լինի Պ

լու, ինչպէս եւ այս երեկոյ արեց, հարցանելով մահի {ինչութիւնը}, դեռ կարելի է, որ այս երեկոյ եւ բարեւ չտուած.

օնի վերայ։ Մեր խորհուրդն էր ցոյց տալ միայն կրօնի {ինչութիւնը} եւ խորհուրդը)։ Բեր այժմ խօսենք իւր կարգով եւ պ

տակ ծածկած լինելով նորա աչքից պապականութեան ստոյգ {ինչութիւնը}, միւս կողմից՝ անտեղեակ լինելով ընդհանուր մարդկո

ւրախ ենք, որ գոնե կարողանանք մենք ցույց տալ, թե {ինչպե՛ս} պիտո է լիներ օրագիր ասած բանը մեր ազգի դաստիարակո

այից թռչել եւ անցնել դեպի ծերությունը անհնար էր, {ինչպե՞ս} արդյոք պիտո է մեկնեինք մեզ այդ լեզուների ընթացքը

մեռած համարյա թե, հատուկտոր հիշատագրական գրված, {ինչպե՞ս} է անցել այս լեզվի պատանեկությունը եւ երիտասարդութ

րանով կասիմ մի օր: Ամառը խոստացել էիր գալու, {ինչպե՞ս} եղավ: Բռասլետի եւ զապոնկաների ստացածդ մինչեւ այժ

րարն հարցմունք է առնում Ցենզուրնիյ Կոմիտետից, թե {ինչպե՞ս} թույլ է տվել այդպիսի դղրդեցուցիչ հոդվածք, մեք ծա

նի, թողում այնտեղ բնակության եւ ապրուստի հոգսը, {ինչպե՞ս} կլինի մարդու սիրտը եւ վիճակը: Ինչպե՞ս կլինի, եթ

տի հոգսը, ինչպե՞ս կլինի մարդու սիրտը եւ վիճակը: {Ինչպե՞ս} կլինի, եթե երթամ Նազարյանցին 200 մանեթ խնդրեմ,

տպագրությանց ծախքը հասնում է մինչեւ 1500 մանեթ. {ինչպե՞ս} է այս, լա՞վ է, սիրտ կմնա՞, չե՞ս հուսահատվիլ.

Գայանե Նիկոլաեւնային շատ սիրով բարեւ. արդյոք {ինչպե՞ս} է նորա առողջությունը. եթե գաս, նորա մասին եւս բ

գործերը. թերեւս Անանիան պատասխանե այս հարցերին: {Ինչպե՞ս} է Գրիշան: Համալսարանը թողե՞ց, թե դեռ համարվում

. այս հարցը առաջնակարգ կարեւորության հարց է: {Ինչպե՞ս} է M-lle Madelaine-ի առողջությունը: Պետք է ենթադր

կյունից, բնականաբար կհանգի հետեւյալ հարցին. իսկ {ինչպե՞ս} է հանդուրժում թուրքական կառավարությունը, երբ Անզ

է առնվում մեծամասնության անգլերեն չիմանալը, ապա {ինչպե՞ս} են անթարգմանելի թողնում հունական մեջբերումները:

չէ ես արդեն մռայլ մտածմունքների մեջ էի ընկել: Եվ {ինչպե՞ս} չընկնեի, երբ ամբողջ երեք շաբաթ է նրանից ձայն-ծպտ

սական սերմերի կարգում. ի՞նչ բանի է գործածվում եւ {ինչպե՞ս} է մշակվում: Պատասխանն սպասում եմ Անանիայից:

օսքով է անցնում երկրորդական ներգործողների մօտից, {ինչպեն} են Անոյշը, Արշամը, որ Գեղամ էլ է ասւում, Գարեգ

կմտածեմ, թե ո՞վ գիտնա Սերոբն Պալչոքին թաղման օրը {ինչպես} կսկծվեցավ, վա՜յ տիրոջն, արդըխ աստված հասնի: Ին

ուցած ետ չիմ գալ, այսքան: Շատ կխնդրիմ ձեզի, որ {ինչպես} ըլլա նե, խրկիք եւ իրեն ասիք, որ նրա ոտքը ոսկորը

տ արեք իրեն, թեք նա կատարյալ անե, եւ սրբազանը, {ինչպես} գրել է նե, ճամփու խարճն փոշտին 50 մանեթ կըլլա,

պատկանի հայրապետաց կանոնովս, որ եպիսկոպոսն օծե, {ինչպես} իրենց ալ սրբազանին բերնեն ես գրիլ իմ, ամմա եթե շ

մեն մարդ ունի յուրյան ազատ կամքը, ամենայն մարդու {ինչպես} կամենա, այնպես ճանաչե, բայց ես այսքան կասեմ, ո

ից, մի՞թե լսողն իրավունք չունի ինձ ասել, թե այս {ինչպես} ազգականություն, որդիություն, եղբայրություն է սո

շիտակն ալ, ես ձեզի խոսք հասկացնելու չկարողացա, {ինչպես} կամենաք, այնպես կարող եք մտածել, կուզեք ինձ օտա

ությունը: Եթե տարակույս չունինք, որ լեզուն, {ինչպես} տեսանք, իբրեւ բնության այլ մարմինները (իմանում

նը, զրկվելով մյուս կենդանական ներգործությունից, {ինչպես} է այժմ մեր հին լեզուն: Բնությունը զգալով մար

կամենում էի նորանց չմատնել հավերժական կորուստի, {ինչպես} մինչեւ այսօր իմ անհոգութենովը իմ գրած բաներից շատ

ե: Եթե այդ կողմերի այդպիսի աղմուկը չլիներ, ես, {ինչպես} ասել էի, անպատճառ կգայի եւ Ավտուշին եւս կբերեի,

ելով այդ խռովությունքըն, սիրտս պաղեցավ. ասացի, {ինչպես} առհասարակ ասում են. " ասոր մեկ խայիրլըսըն կա " ե

ոնությամբ, արժանացել է 12-երորդ աստիճանին, գիտե {ինչպես} հայոց, նույնպես եւ այլ արեւելյան լեզուները եւ այ

դ դնել հայկական չոր ու ցամաք դպրության մեջ, եւ, {ինչպես} մի կողմից լեզուն, մյուս կողմից եւ նույնինքյան դպ

. ինչ որ կամենում էիր, ահա՛ ուղարկեցի, տե՛ս եւ {ինչպես} պետք է՝ այնպես գործ կատարե, հույս ունիմ, որ կա

կամ տասն օրից: Նորա մեջ կկարդաս դու եւս նոր բան {ինչպես} ինձ դուք քո կողմից գրել էիր, այժմ չեմ ասում, որ

ույս ունիմ, որ բարկացած չես: Ֆեոդոր Միխայլիչն, {ինչպես} հայտնել եմ, գինիներն ծախել է, բայց մարդը տահա վ

վ իմացա սրբազանի բոլոր բաների համար, այս օրերս, {ինչպես} խոստանում է նախարարությունը, պիտի կարգադրություն

նդադար, որի մասին կարող ես իմանալ Բերբերյանից թե {ինչպես} խնամատար էի նորա մաքուր, գեղեցիկ եւ անսխալ տպագր

մինչեւ այժմ, օրըստօրե սպասում ենք հրամանի, որ, {ինչպես} լսում ենք մասնավոր կերպերով, պիտո է լինի անպատճա

ոսք, մյուսին հարսն " անունով, որի խորհուրդն է, {ինչպես} եվրոպական այդպիսի աշխատությունների խորհուրդը, բա

է 400 մանեթ ծախքի, այս պատճառով խնդրում եմ, որ {ինչպես} Նազարյանցի հանդեսը տպվեցավ ստորագրությամբ նվիրաբե

, որ կկատարեք իմ խնդիրը: Ստորագրողների անունը, {ինչպես} պ. Նազարյանցը արել է, եթե կամենան, կդնեմ գրքի

ան օգտակար է " Հյուսիսափայլը " մեր ազգին, ուրեմն {ինչպես} մեք զոհում ենք մեր հանգստությունը եւ կյանքը՝ տիվ

լ եւ գրել մեզ, մեք նորայն կլսենք եւ կտնօրինենք, {ինչպես} նորա կամքն է, բայց (գրեցինք), Այվազովսկին ինք

նն էր, սպասելով քո վեհանձն օգնականությանը, բայց {ինչպես} տեսանում եմ, այժմ պիտի մի մարդուց առնուլ եւ տալ

մյուս բանը իսկույն ուղարկել են Այվազ[ովսկուն] եւ {ինչպես} ասում է Էզովը, դեռեւս չկարդացած. պ. Հայրապետյա

ց ասե: Իմ առողջությունս այս րոպեիս այնպես է, {ինչպես} թողել էիր Մոսկվայում, բայց հանքային ջրերը, հույ

. ] այդ բանը միայն կարող է հասկացնել [..... ] {ինչպես} պիտի որոշեմ իմ ապագան, որ հ[ուսալով] աստուծո նախ

ելով, թե այս վիճակում եղած մարդու սիրտը եւ հոգին {ինչպես} կլիներ, մի՛ մեղադրիր ինձ իմ լռության համար, այլ

թյունը. շատ շնորհակալ եմ, որ ինձ չես մոռանում, {ինչպես} ես եւս չեմ մոռանում: Գրում ես, թե իմանալով ի

իան. մեր համալսարանը Ակադեմիայի դիմաց այնպես է, {ինչպես} Մոսկվան Պետերբուրգի դիմաց. հարկ չկա սկսել, որ ֆ

ուտով հառաջ շարժվելու չէ, ըստ որում Ստռոգոնովը, {ինչպես} գրել է, հավաքում է ծանոթությունք եւ մինիստրին առ

Հարկ կլինի կայսեր խնդիրք տալ, ուրիշ դուռը չկա, {ինչպես} հարցուցի իրավագետ եւ զորեղ մարդերից: Ես այսուհետ

ւ ուրիշ ազգականաց եւ բարեկամաց: Խանութին բանը {ինչպես} վերջացուցածը ինձի հայտնեց, որ ես առ միամիտ լինեմ

րոշմունքը Հնդկաստանի ազգային ժառանգության մասին: {Ինչպես} ցանկանում էիք, ահավասիկ, առաջին սուրհանդակով,

, որ արծաթով պիտի հասուցանեին քաղաքին, եւ որը, {ինչպես} ասացինք, կարող էր շատ փոքր բան լինել կամ ամենեւի

ճմտանքով եւ ամենայն արդարությամբ: § 7. Եթե, {ինչպես} § 4 ասվեցավ, հարկավոր լինի ավելի քան թե երկու ամ

: Ինչ եւ իցե, ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես {ինչպես} ես քեզ: Երբ ավելի մոտենամ Ռուսիային, այսինքն եր

նձ քեզ համար ձանձրալի է եւ տխուր, քեզ համար, որ {ինչպես} էլ լինի՝ ազատություն ես վայելում, թեեւ շատ նեղ

ճելի է նախօրոք անսահման հավատալ քեզ այս խնդրում, {ինչպես} բոլոր այլ խնդիրներում: Մեր շատ սիրելի քրոջ՝

նրա ուղարկածին՝ անկեղծ շնորհակալ եմ, բայց ես, {ինչպես} բազմիցս ասել եմ քեզ, մի անգամ էլ կրկնում եմ - ին

ց նա, հավանորեն, ըստ իր սովորության, գնում է, {ինչպես} մեզ մոտ են ասում՝ " փայտե ձիու վրա ". որովհետեւ

րերը, եւ, հասնելով, չգտա մի ճամպրուկ, որտեղ, {ինչպես} ասացի, գտնվում էին սերմերը: Կարելի է դարձյալ բե

ությամբ, սառնամանիքներ չպետք է լինեն: Եվ ահա թե {ինչպես} են կատարում այդ ցանքը. հողը հերկում են սովորական

ւմ այդ ցանքը. հողը հերկում են սովորական կարգով, {ինչպես} այլ ցանքսերի համար, հետո հողը հավասարեցնում են տ

նաք ավելի շուտ, քան այս նամակը: Այդ թղթերը, {ինչպես} եւ Ձեզ պահ տված դրամը, պետք է մնան Ձեզ մոտ մինչե

ասին, որպեսզի " գլուխս ազատեմ " (отписаться), {ինչպես} ասում են բյուրոկրատները - այն է՝ գրքերի եւ Գալու

ացրել են, իսկ բառարանները զզվանք են առաջացնում, {ինչպես} tartarus stibioticus-ը, ուստի խնդրում եմ գրքերն

ը մնացել է գրական գաճաճներին: Նամակ գրիր տուն եւ {ինչպես} անցյալ նամակում արդեն ասել եմ, նրանցից թաքցրու մ

ն ներածությանը, որ ես կարդացել եմ, եւ որի մեջ, {ինչպես} ինձ թվում է, հեղինակը լիովին շարադրել է իր հայաց

ւմ, որ Անգլիան եւ նրա ներկայացուցչական սիստեմը, {ինչպես} որ մի անգամ կազմվել են, այնպես էլ մնացել են, մի

խոսում է իբրեւ կորիֆեի [նշանավոր դեպքի]: Ի դեպ, {ինչպես} կարելի է կռահել, այդ գիրքը բավական հին է. նա վե

առով հեղինակին կարելի է ներել մյուս վրիպումները, {ինչպես} օրինակ նավաստիների բռնի հավաքագրման մասին, եւ այ

ւմ, նրան չպետք է հանդիմաներ նվաճման համար. բայց {ինչպես} կարդարացնի Ֆոշեն " քաղաքական փիլիսոփայությանն " հ

մենայնիվ, իր ուզածն է անում եւ ապրում է այնպես, {ինչպես} կցանկանար ապրել: Սիրելի եղբայր, ե՞րբ, արդյ

յն անպետք է: Խելքս չի հասնում, թե թարգմանիչներն {ինչպես} են հրապարակ հանել առանց ծանոթագրությունների, in

նը չբխեցնի բողոքականությունից կամ պուրիտանիզմից, {ինչպես} ուրիշներն, առանց այլեւայլության, բխեցնում են ան

Մար[իա] Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, թե եղբոր, {ինչպես} ասում է Անանիան՝ փողոցում: Վայ ինձ, եթե Ան

եմ, թե չէ ես ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, {ինչպես} ասում էր Ամիրյանը: Չնայած էգոիզմ կլիներ իմ կողմի

րկղները պակասում են, բայց պատրաստելու պետք չկա, {ինչպես} քեզ հայտնի է, առաջինը տանը մնաց, իսկ երկրորդը Ե

սառնամանիք էլ է, դուրս չեմ գալիս, տեսնենք վաղն {ինչպես} կլինի: Ողջույնս հաղորդիր նորին գերազանցությո

չի ստացել, այլ ինքն է դեռ վճարել նրանց փոխարեն, {ինչպես} նաեւ փոխադրածախսը։ Է՛հ, գրողը տանի նրան: Վե

յուն ունեն, վերջիններից ես խուսափում եմ այնպես, {ինչպես} Պուշկինը սեմինարիստներից: Բոլոր այդ փիլիսոփաներն

ստեղ, այնուամենայնիվ, կարծես ինձ մոտիկ է, եւ, {ինչպես} ինքն է քո նամակում ասում, կարելի է " արձագանքել

պիսով, այժմ նա նույնպես մենակ է ազատության մեջ, {ինչպես} ես մենակ եմ կալանքի տակ: Շատ հավանական է, որ նա

նքն է: Եվ մինչեւ որ չավարտեմ այդ խնդիրը՝ այնպես {ինչպես} ես եմ ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տեղ չեմ գրի, բաց

յունը՝ առանց դպիրների, բնության երկրպագուների, {ինչպես} եւ գավառական աղճատումների ամենափոքր օգնության:

ամեն կերպ խուսափում էինք այնպիսի ուշադրությամբ, {ինչպես} փորձառու նավավարը խուսափում է ծանծաղուտներից: Մե

ղինակությունից. նրա համար միեւնույն է, թե նրանք {ինչպես} կխոսեին իրենց ժամանակ, որովհետեւ նա լիովին գիտակ

անակի լեզու, այնպիսի անձեռնմխելի իրավունք ունի, {ինչպես} նրան նախորդող հին լեզուն: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ նա լ

ր նեղության համար, եւ խնդրում եմ հաղորդել նրան, {ինչպես} եւ երկու սեռի բարեկամներիս՝ իմ ` ողջույնը: Տանի

կենդանի ձեւերը: Հին ձեւերի համար, որոնք (եթե, {ինչպես} հավատացնում են) գործ են ածվում Տարոնի բարբառում

նրան իսկույն կարող է սեփականել յուրաքանչյուր ոք, {ինչպես} կսեփականեր որեւէ թանկարժեք իր: Դա ոչ այլ ինչ է,

որովհետեւ լեզուն օրենք չէ, չի հրամանագրվում ", {ինչպես} արտահայտվել եմ վերեւում: Չնայած ես դեռ բայերի

ստիճանի ծիծաղաշարժ հատված, որտեղ պատմվում է, թե {ինչպես} վիեննացի մի հայ (կալիումի քլորը եւս մոռացված չէ

լ Մարիա Աֆանասեւնային, եթե նա ինձ տեսության գա, {ինչպես} ասում էր Լազար Իլիչը: Բոքլի գիրքը բոլորովին

թե գիրքն ստանաք, ապա տուր կազմելու ճիշտ այնպես, {ինչպես} կազմված է առաջին հատորը: Միայն տես, չմոռանաս,

, նա դեռ հարկավոր է: Գիտությո՞ւն է արդյոք նա, - {ինչպես} պնդում են շատերը, - թե ոչ՝ ինչպես ասում են եվրո

արդյոք նա, - ինչպես պնդում են շատերը, - թե ոչ՝ {ինչպես} ասում են եվրոպական մի քանի հրապարակախոսներ, դա բ

իալական տեսակետից մեծ նշանակություն ունի։ Առաջ, {ինչպես} բոլոր գիտությունները, բնապատմությունն էլ չոր ֆոր

բաղադրությունն ունեցող նյութերի տարբերությունը, {ինչպես} օրինակ՝ քարյուղի եւ սաթի " եւ այլն: Ափսոս, որ

վուազեի, Լիբիխի եւ Ֆրեզենիուսի միամտության վրա, {ինչպես} որ դու ժպտում ես փիլիսոփաներից մեծագույնի՝ Արիստ

րա, նրա՝ ուղեղը սպունգի հետ համեմատելու համար - {ինչպես} եւ ուրիշ շատերի վրա: Խնդրում եմ Անանիային գրե

՝ ի՞նչ արժեք ունի միակողմանի սոսկ բժշկությունը - {ինչպես} իր արհեստով զբաղվող մի որեւէ արհեստավոր. այսպես

քրիկ բրոշյուր հրատարակել եւ սովորեցնել նրանց, թե {ինչպես} պետք է աճեցնել եւ ժողովել որդան կարմիրը - իսկ դա

շատ բնական է, որ անհնարին էլ է պահանջել նրանից: {Ինչպես} տեսնում եմ, եթե միայն երբեւիցե հաջողի ինձ գլուխ

սեմ համակողմանի: Հետո, վերլուծական մասը կբռնի, {ինչպես} ենթադրում եմ, 10 - 15 թերթ, որովհետեւ ես կամենո

ի նույնպիսի դասերի վերաբերմամբ համարյա այնպես է, {ինչպես} 1: 4000: Երկրորդ՝ համեմատություն կազմելով Նա

հանուր արտադրության արժեքի վերաբերմամբ այնպես է, {ինչպես} 1: 50: Նախիջեւանի հասարակության միջին թվից առնվա

յնպես մտնում են Ռուսաստանի բնակիչների կազմի մեջ, {ինչպես} " Северная пчела "-ի պ. թղթակիցը։ Գուցե Անանիան

ան, որ չէին գտել մի այլ պատգամավոր բացի նրանից: {Ինչպես} էլ որ լինի, նա մեզ ընկեր չէ, ու այլեւս չընդունե

եւ մենք մաթեմատիկաբար նույնպես հավասար ենք իրար, {ինչպես} հավասար են նման եռանկյունների անկյունները: Մենք

ա զարգացման հետեւանքով պետք է ընդմիշտ անհետանան, {ինչպես} եւ նույն այդ պարոնները՝ գերեզմանափորի բահի տակ,

ինի. խնդրում եմ միայն, որ դու լավ բացատրես, թե {ինչպես} պետք է ցանել, գլխավորը՝ պետք է խոր փորել, 1/2

իգոր եւ Սերովբե եղբայրներիս նամակների պատասխանը, {ինչպես} նաեւ Ավետիք քրոջորդուս, կգրեմ հետեւյալ փոստով:

ր շուտով ամուսնանալու է. իմ կողմից շնորհավորիր, {ինչպես} երիտասարդ ամուսիններին, այնպես էլ քրոջը, եւ փես

իդ՝ ըստ Տրեդյակովսկու պերճախոսության տեսության - {ինչպես} խոստանում եք ներկա նամակում։ Երկուշաբթի ես մոռաց

չձեռնարկել մինչեւ իմ վերադառնալը. ապրի՛ր տանը, {ինչպես} ապրել ես մինչեւ այսօր, պայմանագիրը, որ կնքել ես

արող: Ահա՛ իմ վերջին խոսքը. 1) Ապրիր տանդ, {ինչպես} ապրել ես ու մի՛ փոխադրվիր. մեզ մոտ մի քանի ընտան

րե, թե՛ շարժական եւ թե՛ անշարժ, եւ այս բոլորը, {ինչպես} օրենքը՝ կհրամայե, ծախե եւ գումարը պահելով յուր

ստոսի ". թէ " որն որ այս չորս նշաններն ալ ունի, {ինչպես} նաեւ մ եր Հայաստանեաց սուրբ եկեղեցին"։ Շաղկապս

համեմատ, պարտական է խոսել ազգի բազմության հետ, {ինչպես} սա կարող էր հասկանալ, այսինքն այնպիսի ոճով, որ

ա պ. Նազարյանցն իր խոսքն ուղղում է իր ազգին եւ, {ինչպես} երեւում է, այն եզակի հայերին, որոնք պաշտպանում

ան մասսայականացման անհրաժեշտությունը հայերի մեջ, {ինչպես} այդ կատարվել եւ կատարվում է մեր դարի եվրոպական ժո

բաժնում կտրվեն կյանքի համար անհրաժեշտ գյուտերի, {ինչպես} նաեւ արվեստի ու բնության ասպարեզում կատարված հայտ

րող հոդվածներ. այստեղ գեղեցիկ ձեւի մեջ կզետեղվեն {ինչպես} արձակի, այնպես էլ պոեզիայի ասպարեզի լավագույն մտ

վրոպական գրականություններից: Այստեղ էլ կզետեղվեն {ինչպես} հին, այնպես էլ նոր հայերեն լեզվով հրատարակված նո

կ էր կոչել: Այժմ հասկացա՞ք, թէ ինչո՛ւ համար կամ {ինչպէ՛ս} է խայտառակել: - Եղբա՛յր, Նազարեանցի վարդապե

թիւնը գրելու տեղը չէ, եւ թէ առանձին պիտի գրէ"։ {Ինչպէ՛ս} է, սիրելի՛ ընթերցող, Պ. Իսահակեանցի պատասխանը

չէ ասել, որ Մասիսը բնակարան է Մուզաների։ Ասելը {ինչպէ՛ս} կը լինի, կոտոշներո՞վ, մինչ խոստովանում է, թէ Մ

րիներով յետ երեւակայել իւր անձը, երբ ոչ այսչափ, {ինչպէ՛ս} այժմ, ծաղկած էին գիտութիւնքը եւ արուեստքը: Այսպ

րաւոր կամաւոր զինուորք գտնել Անգլիոյ մէջ, եւ այն {ինչպէ՛ս} զինուորք: Զինուորք, որ քաջ տեղեակ են երկրագործո

պատկանում են մեզ: - Այո՛: - Ուրեմն, {ինչպէ՛ս} հաւասարութիւն է այս. դու ունիս այսչափ հող, իսկ

իլիոն ժողովուրդ, անհող եւ անկայան, ի՛նչ գործէ, {ինչպէ՛ս} ապրի: Նոյն հողը, որի վերայ բնակւում էր եւ որ գո

ղով ժողովի քամակից, խորհուրդ խորհուրդի քամակից, {ինչպէ՛ս} լուծել, որ ազնուականութիւնը զոհ չբերէ երկիրը, բ

ծել, որ ազնուականութիւնը զոհ չբերէ երկիրը, բայց {ինչպէ՛ս} լուծել՝ առանց հող տալու շինականին: Երկիր չտալ ն

ր այդ կարծեցեալ ապահովութիւնը անհիմն է"։ - {Ինչպէ՛ս}, - հարցնում է նա մեզ: - Այսօր դու ես քո բո

նակ քո հարստութիւնը անպատճառ պիտի նուազի: - {Ինչպէ՛ս}, - բացականչում է նա: - Աւելի հասկնալի շինե

երեսի սկզբում) փիլիսոփայութեան մասին դրութիւնը: {Ինչպէ՛ս} հրճուանք է գալիս մարդու վրայ, որ կէս դար առաջ մի

համազօր է վերը մէջ բերուած երկար բարակ ճառին, թէ {ինչպէ՛ս} է Հեգելի կարծիքը ազատութեան մասին: Ինչ որ Հայմին

եմ մի արտասուքի հեղեղ նորա վերայ: Ես տեսայ, թէ {ինչպէ՛ս} Նաբուգոդոնոսորը քանդեց Երուսաղէմը եւ գերի վարեց ն

անորդ կարգեց գործարանում ը: Այն եւս իմացա՞ր, թէ {ինչպէ՛ս} շատերը եւ պաշտօնատարներից տեսանելով կարդինալի անի

ը. տեսա՞ր, թէ դոքա այն մեծ խորհրդաւոր գործարանը {ինչպէ՛ս} խաղալիք էին շինել իւրեանց վատթար կամքին: Վերահաս

քը բաւական հին բաներ են, բայց դորա փոխանակ տեսէք {ինչպէ՛ս} տպած է, եւ դեռ նոր է դուրս եկել տպարանից: -

տել եմ միշտ դժոխքի օգտի համար, Ձեզ յայտնի է, թէ {ինչպէ՛ս} անդադար կռուեցուցել եմ ես մարդիկը միմեանց հետ. ա

որ չեն քո շարադրութիւնքը, այլ ցանկալի է իմանալ, {ինչպէ՛ս} վերջացաւ այն խռովութիւնը, որ հանեցիր հիւսիսումը

ի՞նչ շինեցիր Իտալիայումը: - Ոչի՛նչ: - {Ինչպէ՛ս} ոչինչ... մանաւանդ որ հրամայել էի առաւել ներգոր

եզուներին, որ ջրհեղեղից յառաջ խօսում էին: - {Ինչպէ՛ս} է առողջութիւնդ, կէտադիր դեւ, - ասաց սատանան:

լով, ստացաւ նորա հոգին, առանց պարգեւ տալու, թէ {ինչպէ՛ս} պատահեցաւ այս, կ'իմանաք յայտարարութեանս վերջումը

սանո՞ւմ էք, ի՛նչ օրն ենք ձգել սորան, այսինքն թէ {ինչպէ՛ս} արբեցած է: Խօսքս այն բանի վերայ է, թէ պ. Մ

ուսում ունէր, կարճ խօսելով, փիլիսոփայ մարդ էր: {Ինչպէ՛ս} գեղեցիկ մեկնում էր ժողովածուն. ապա եկեղեցի եւ կա

բարեկամը. բայց պ. Մարկոսը յառաջեց խօսել. - {Ինչպէ՛ս} է այժմ առողջութիւնդ, ես, ճշմարիտն ասեմ, շատ վա

յի: Միթէ՞ ամօթ չունիս, դու քրիստոնեայ մարդ ես. {ինչպէ՛ս} կարելի է սատանայական բաներով պարապիլ... Պ

մ կարծիքին: - Քո ասածը զուտ ճշմարտութիւն է, {ինչպէ՛ս} կարելի է ընդդիմանալ նորան, ամենայն ժամանակ ուսու

ան է... - Ին՛չ տեղից է այդ գիտութիւնը, եւ {ինչպէ՛ս} ուսել է պ. Մանթուխեանցը: - Թէ ի՛նչ տեղից է

եւ միանգամ պատմել է ինձ պ. Մանթուխեանցը, իսկ թէ {ինչպէ՛ս} հասել է նա այդ գիտութեանը, այդ բանը մի գաղտնիք է

իտոյ է ասել, այսօր շատ վաստակած եմ... - - {Ինչպէ՛ս} վերջացաւ բանը, յաջո՛ղ, թէ անյաջող: Պ. Ման

նիքը չեն սերմանած, բայց մեք եւս չենք սերմանում, {ինչպէ՛ս} ուրեմն կարող են հնձել մեր որդիքը եւ թոռները: Հայ

էր, տասն եւ հինգ տարի կատարեց այս պաշտօնը, բայց {ինչպէ՛ս}, մի հարցրու: Տարին մի անգամ մի քանի քահանայ

յժմ մեծ լոյս կարող էին ծագել այն խնդրի վերայ, թէ {ինչպէ՛ս} էր նախնի Հայկազանց հայկաբանութիւնը, կարելի՞ է,

պիսի մարդերից էր, որոնք դեռեւս զարմանում են, թէ {ինչպէ՛ս} Աստուած ստեղծել է աշխարհը առանց մի օգտի ակնկալութ

ղծել է աշխարհը առանց մի օգտի ակնկալութեան, եւ թէ {ինչպէ՛ս} ամենայն օր երկնքի լուսաւորքը լուսաւորում են երկիր

ուութենից յետոյ, պ. Յովնաթանեանցը հարց արեց. - {Ինչպէ՛ս} գտաք: - Չէ կարելի գովել, - պատասխանեց բժշկա

անեկան կեանքը մի բան ունի՛ հասարակաց իմ հետ, կամ {ինչպէ՛ս} եւ ո՛ր չափով ունի, այդ եթէ դուք ուրանաք, քաղաքը

տճառքը, այլ այս միայն առնունք աչքի տակ, թէ դուք {ինչպէ՛ս} կարողացաք կարծել, որ կոմս էմմանուէլը կարող էր եր

ի աղջիկների հասակի ճիշտ մետրիքական մատեան վարել: {Ինչպէ՛ս} եւ իցէ մի հաստատ խօսք չկար Նախիջեւանումը այս մարդ

անգամանքներին, այստեղ իմ յոյսը դու ես... Բայց {ինչպէ՛ս} անխելք եմ ես... Ինչպէ՛ս համարձակւում եմ մտածել

ոյսը դու ես... Բայց ինչպէ՛ս անխելք եմ ես... {Ինչպէ՛ս} համարձակւում եմ մտածել, որ դու անպատճառ պարտական

արել էր տուել իւր վերայ այս արարողութիւնը: Թէ {ինչպէ՛ս} էր լինում, որ այս արարողութենով, որին ամենեւին

մի մարդ վախենում է կամ չկամի լուանալ իւր աղտերը, {ինչպէ՛ս} ուրեմն պիտի իրագործել մաքրութեան գաղափարը: Այն մ

ու համար կը տեսնեն միմեանց հետ. եթէ կը հասկանան {ինչպէ՛ս} պիտոյ էր նոցայ, ապագայ օրերը աւելի լաւ, աւելի խ

ը արժէր վեց կոպեկ. շուտով հատուցի եւ մտայ. բայց {ինչպէ՛ս} զարմացայ վերահասու լինելով. մի քանի րոպէից յետոյ

ոստովանում ենք, որ բնաւ տեղեկութիւն չունինք, թէ {ինչպէ՛ս} էին այն կողմերի մեր գեղացիների յարաբերութիւնը հող

նած մեկուսի: Թ. ԱՅՍ Է ԻՄ ՀԱՆԳՍՏՈՒԹԻՒՆԸ Արփին {ինչպէ՜ս} է փողփողում Անձրեւներից, բուքից յետոյ. Տերեւն

է փողփողում Անձրեւներից, բուքից յետոյ. Տերեւն {ինչպէ՜ս} զուարթանում Զովիկ ցօղից ` տապից յետոյ. Մերկանալ

մ Զովիկ ցօղից ` տապից յետոյ. Մերկանալով տխուր ` {ինչպէ՜ս} Սառչում են լիճ, դաշտ ու անտառ: Գարնան շնչից ջ

րն ինչպէս Կարկաչում են զիլ ու կայտառ. Գեղջուկն {ինչպէ՜ս} տենչում է իր Ցորենարտի առատ հունձին, Եւ կամ այ

կամ այգու տէրն անձկալիր Խաղողաշա՜տ այգեկութին. {Ինչպէ՜ս} տենչում է տարագնայ ` Ափին ` նաւորդն ալեկոծեալ.

ոսի հուր - շողը պայծառ. Եւ ստրուկը բազմաչարչար {Ինչպէ՜ս} տենչում ազատութիւն, Կամ բռնութեան շղթայակապ Զո

որ նոր եկել է այստեղ եւ որ ամէնուրեք գտանւում է, {ինչպէ՜ս} է նորա անունը... - Ո՜ր մարդը, - կրկնեցին բ

երկինք ժանտին այն: Ո՛հ, մի այլ անգամ, {ինչպէ՜ս} փրկեց նա Աւազակներից մի անմեղի կեանք․ Առա

Օ՜հ, այդ պառաւները ամէն օր եկեղեցի են դնում, եւ {ինչպէ՜ս} ջերմեռանդ աղօթում: Այո՛, սարսափելի յանցանք

Չարախօսութիւն է, որ առնում ես Կաթողիկոսի վերայ. {ինչպէ՞ս} համարձակւում ես... - Ես ճշմարիտ բան եմ ասում

լբանդեանցին։ Դու ի՞նչ ես ասում այս մասին: - {Ինչպէ՞ս} է խայտառակել, եւ այդ քահանան ինչ մի զօրեղ մարդ է

տ անգամ վայր էր քարշում կայծակը"։ Վաճ. - " {Ինչպէ՞ս} "։ Շին. - " Իսկոյն կ'ասեմ. միայն յառաջուց

ութեան եւ մի մոմի մէջ, թող գլխիվայր եւս վառէիր։ {Ինչպէ՞ս} կարելի է հաւատալ այդպիսի բաների: Եւ դու տեսա՞ծ ե

ումը, անցեալները պատահեցի նորան Տրապիզոնտի մէջ. {ինչպէ՞ս} ուրախացանք՝ տեսանելով միմեանց, կարծես թէ գտանք

փտրում Րեդուտկալէում: Աստուծոյ սիրուն, ասացէք՝ {ինչպէ՞ս} չսիրես այդպիսի մի մարդ։ Ճշմարիտ, եթէ Ղզլարից դէ

ան դատաստանի առաջեւ յարգ չունի: Պարոնը ասում է " {ինչպէ՞ս} կարելի է անմիջապէս եւ անտարբեր պախարակել եւ այլն

ու մէջ միանգամ պիտի կրկնուին, այնպէս չէ՞: - {Ինչպէ՞ս}: - Ինչ որ 1858-ի մասին գրում է, նոյն բանը գ

ցի ես իմ պատմութիւնը, ասաց. - Զարմանք բան, {ինչպէ՞ս} կարողացել է Ազուչենան օտարի զաւակը մայրական գթով

ք... Մեր ըսածները չլսելու զարնող համախոհին ընծան {ինչպէ՞ս} կրնայինք ընդունել, եթէ ոչ կատակաւ: Գիտենք,

նալու չէր վճարել ինձ պայմանեալ արծաթը: - Այդ {ինչպէ՞ս}, - հարցանում են մարդիկ: - Շատ հասարակ կերպո

պատասխանում է՝ " Արեւմուտք " օրագիր: - Դու {ինչպէ՞ս} համարձակւում ես կարդալ այն բանը, որ ես նզովել եմ

քատ է եւ ամեն ազգից աւելի վտանգի ենթակայ: " {Ինչպէ՞ս} ", - կը հարցնեն մեզ ընթերցողք: " Շատ հասարա

- Այո՛, մեր օգուտը պահանջում է այդ: - {Ինչպէ՞ս}: - Լսի՛ր, եթէ կամենում ես գեղի մէջ բնակուի

ասաց մինը, որի աչքերը աւելի հեռատես էին: - {Ինչպէ՞ս}, թշուառական դու... վայրկեան մի... եւ շան սատակ

ետ, որ չգիտէ, թէ վաղը ինչո՞վ պիտի կերակրուի կամ {ինչպէ՞ս} պիտի դարմանէ իւր ընտանիքը, ո՞ւր կը մնայ վերհամբա

, թէ այո՛, անարժան էր այն բարի գործին: Եւ {ինչպէ՞ս} պիտի մխիթարուէինք մեք, եթէ մի քանի ժամանակից լսէ

ժպիտն է փայլում. " Դո՛ւ, որ մարդ չես հողանիւթ, {Ինչպէ՞ս} բընոյթը մարդու Գիտես այդպէս, օ՛, հմուտ, Այդ որ

թոգին ". Տէրը տուաւ նրան կին. Իսկ թէ ինչո՞ւ կամ {ինչպէ՞ս}, - Չի՞ սովրեցրել Գիրքը քեզ, Թէ չես լսել մինչ հի

զ է ` " Անմեղութիւն, գնաս բարո՜վ"։ - Իսկ հարսն {ինչպէ՞ս}, քոյրն ինչպէ՞ս: " Ցնցւո՜ւմ էին մկանունք, Եւ խլ

իւն, գնաս բարո՜վ"։ - Իսկ հարսն ինչպէ՞ս, քոյրն {ինչպէ՞ս}: " Ցնցւո՜ւմ էին մկանունք, Եւ խլրտում, գալարւու

Նայեցէ՛ք, տղերք, նորա վերան, {Ինչպէ՞ս} նուաղ ու գունաթափ. ` Ինչպէ՞ս, անարգ, խեղ

վերան, Ինչպէ՞ս նուաղ ու գունաթափ. ` {Ինչպէ՞ս}, անարգ, խեղճ, կնճռադէմ Ինչպէ՞ս անարգում

. ` Ինչպէ՞ս, անարգ, խեղճ, կնճռադէմ {Ինչպէ՞ս} անարգում են նորան"։ ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (II)

եզ, Թէ հայրենիք պիտի սիրել. Բայց թէ {ինչպէ՞ս} հարկաւոր էր, Ամենեւին չկամիք լսել:

ռավարութեան, այն ժամանակ կը տեսանէինք... բայց {ինչպէ՞ս} պիտի տեսանէինք. վասնզի մէք եւս ծնելու չէինք որպէ

. Սարգսի արժանաւորութիւնը։ " Անարժանութիւնը {ինչպէ՞ս} էր ճանաչել"։ - Ո՞վ է այդ քննիչը: (Պ. Ա

կամ գրածին հաւատալու... - Անտարակոյս: - {Ինչպէ՞ս} թէ անտարակոյս. Յունուարի ասածից հրաժարւում է փետ

որ անգլիացու աչքում բնական է եւ բաների կարգում, {ինչպէ՞ս} կարող է ենթարկուել սրբագրութեան: Սորանից երեւում

մս): Ցոյց տուր մարդկութեան գալոց սերունդին, թէ {ինչպէ՞ս} չարագործ մարդիկը քեզանից միշտ նախատուել են եւ առա

րդերի կեանքը: Բայց առաւել զարմանալին այն է, թէ {ինչպէ՞ս} այն ժողովուրդը, որ պապին իւր երկարամեայ աքսորանք

ր լիակատար փառքով իւր ասիական յաղթութեններից. թէ {ինչպէ՞ս} այն ժողովուրդը, որ ովսաննայ գոչելով, բազմեցրեց

ռակ մարդու, երբ որ սա հարցրել էր նորանից. թէ ես {ինչպէ՞ս} մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դու ինձ, թէ ովքե՞ր են քո

, ժողովուրդը որ տեսանում էր դոցայ անիրաւութիւնը, {Ինչպէ՞ս} չէին արգելում: Նա ինձ այսպէս պատասխանեց.

ւ այս տրոյիացիների ընդդէմ: Եթէ դու տեսանէիր, թէ {ինչպէ՞ս} սա աներկիւղ եւ առանց նիզակակցի այս կողմ ու այն կո

թեան եւ անմեղութեան վերայ: Արդարամի՞տ մարդ, դու {ինչպէ՞ս} կարող էիր քո արդարամտութեամբ դոցայ հետ վարուել,

յի, իմաստուն գրուածքը, ուրեմն գիտէք դուք, - եւ {ինչպէ՞ս} կարելի [է] այդքան եւս տգէտ լինել, - թէ դեւերը ցե

ազատ կը մնաք արեւի անախորժ ազդեցութիւնից: - {Ինչպէ՞ս}, ի՞նչ. այդքան շինութիւն միայն մի ծակի համա՞ր:

է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր... - {Ինչպէ՞ս}: - Այն պայմանով, Ձեր մռայլութիւն, որ թագաւ

: - Անյաջող անցան, Ձեր մռայլութիւն: - {Ինչպէ՞ս} թէ անյաջող անցան: - Ինչ շինեմ ես գերմանացոց

ր, յիմար, - գոռաց սատանան զարհուրելի ձայնով. - {ինչպէ՞ս} համարձակւում ես սուտ խօսել, իմ առաջեւս, այդպէս

ծ է թղթի վերայ, - կցորդեց չար-ոգի ծրագրապետը: - {Ինչպէ՞ս} կը բարեհաճի Ձեր մռայլութիւնը լսել, վիպասանական թ

րելի բացայայտել, եթէ ոչ վիպասանական ոճով: - {Ինչպէ՞ս} մինչեւ այժմ չէինք հասկացել այս բանը... ես միշտ

եւ այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեր... - {Ինչպէ՞ս}... միայն ծառայ... - ընդհատեց սատանան, - մի

. դու ինքդ կը մնաս իմ մօտ յիմարացած ու խաբուած. {ինչպէ՞ս} համարձակւում ես դու ասել ինձ " իմ մռայլութիւն ".

վայել էր. շատերը միմիայն լսել են աշխատել, բայց {ինչպէ՞ս}, ի՞նչ պայմաններով, հասկացողութիւն եւս չունին դո

րամաբանութեամբ մտածում ես. նա, որ չգիտէ խօսել, {ինչպէ՞ս} կարող է գրել. եւ միթէ՞ լեզուն կամ գրիչը ջոկ բանե

- Ի՞նչ նոր բան կայ, հարց արեց դժոխքի թագաւորը, {ինչպէ՞ս} են քեզ յանձնած գործերը: - Շատ լաւ են, Ձեր

անունը, դու առանց զրկանքի կամիս առաքինի լինել, {ինչպէ՞ս} կարելի է այդ, մինչ առաքինութիւնը զրկանք է մի մար

կային աչքով կարելի է տեսանել, միշտ տեսանում եմ: {Ինչպէ՞ս} չտեսայ Պոստրանայի պատկերը, եւ դեռ եւս ներկով նկա

րջապէս ուժ ու սիրտ ստանալով ասաց, - Պարոն, դուք {ինչպէ՞ս} էք վերլուծում " Լոյս զուարթը"։ Ահա քեզ մի ո

սի տանի՞ց, ուրեմն օրիորդ Մարիամն է ածողը: - {Ինչպէ՞ս}. դուք գիտէք եւ անունը, - հարց արեց տիրացուն, -

ումի սոցա տուն գալու ժամանակ ներկայ լինել: - {Ինչպէ՞ս} անգութ էք, - ասաց կոմսը, - իմանալով, որ չեմ կա

ոքուած դրական էլեկտրականութիւնը: Բայց թէ նոքա {ինչպէ՞ս} էին հագցնում իւրեանց մի հատիկ Մանուշակը, արդարեւ

օղլու տիկինը, - ամենայն ժամանակ բաց է մեր դուռը: {Ինչպէ՞ս} է Վարդ-խաթուն խնամուս առողջութիւնը: - Փառք Աս

եւ քանի կոպեկ շահուի, - պատասխանեց կինը: - Եւ {ինչպէ՞ս} խորամանկ պառաւ էր, այնպիսի հարցմունքներ արեց, ո

նեց եւ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ Մանուշակը: - {Ինչպէ՞ս} է ձեր առողջութիւնը, - հարցրեց Շահումեանցը տիկին Թ

ի արժանաւոր մարդուն կեանքը դնել սիրու համար: Մէք {ինչպէ՞ս} կը լինէինք Աստուծոյ պատկեր, եթէ նա սէր է, իսկ մ

քների մէջ: Այսպէս պատահեցաւ եւ Մանուշակին. բայց {ինչպէ՞ս} զարմացաւ նա, մինչ աչքը բացած, տեսաւ Շահումեանցի

ս բացի, տեսայ, որ դու կանգնած ես մօտումս: - {Ինչպէ՞ս} թոյլ ես Մանուշակ, եւ ինչպէ՞ս մի փոքր պատճառ դղրդ

ծ ես մօտումս: - Ինչպէ՞ս թոյլ ես Մանուշակ, եւ {ինչպէ՞ս} մի փոքր պատճառ դղրդում է քո ջլերը: Ի՞նչ պիտոյ է

օթութիւն կը տանք նորա պատրաստութեան մասին, եւ թէ {ինչպէ՞ս} էր կատարւում այդ արարողութիւնը: Նախ եւ յառաջ

անու տիրոջ ցեղից, սոսկալի՜ եղեռնագործութիւն. եւ {ինչպէ՞ս} կարելի է, որ մի հայր այդպիսի կամեցողութիւն ունեն

նին: Այո՛, կարգը տալիս է եպիսկոպոսը, բայց {ինչպէ՞ս}: Եպիսկոպոսը այդ բանում մի տնտես է, մի մատակարար

ութիւնը, դնում է ձեռքը նուիրելու գլխին: Եւ {ինչպէ՞ս}, միթէ՛ ձեռնադրութեանը գործակից չէ՞ եկեղեցին - ժո

օր իւր սպասաւորութեան չափը եւ պայմանը: Բայց {ինչպէ՞ս} օգնես մեր ասիամիտ անգրասիրութեանը եւ անկրթութեանը

համարեայ թէ լի էր օդային հանճարեղ պարառութեամբ, {ինչպէ՞ս} գեղեցիկ մեկնում էր այն սաղմոսի ծածկամիտ, առանց ա

քոյրը, որ ոչինչ թշնամութիւն չունի իր եղբօր հետ, {ինչպէ՞ս}, միայն իր էրկայ սադրելով, այն խաղը կը խաղար եղբ

ադրուած է կախարդութեան եւ չար ոգիների հաւատալու, {ինչպէ՞ս} բանի վերջը- կատաստրոֆը-չվերագրէ թըլիսմի զօրութեան

ր փեսայի եւ մինչեւ անգամ իր քրոջ դաւաճանութիւնը: {Ինչպէ՞ս} կարելի է թոյլ տալ, որ Սօսը այդքան բանից յետոյ հա

սանձ փաթաթելու վերաբերութեամբ (արդեօք էշի սանձը {ինչպէ՞ս} է. բնաւ՞ զօրութեան չունի), չնայելով մեր հեղինա

անութեան եւ անհաւատութեան օրօրոցը: Ո՛վ գիտէ, թէ {ինչպէ՞ս} անուշ է գալիս այս բացագանչութիւնը պ. Չամուռճեանի

ով թուրքի, թաթարի եւ ուրիշների ազդեցութեան տակ, {ինչպէ՞ս} կարելի է պահանջել, որ պատմական իրողութիւնքը իրեն

ենց կնիքը խոր չդրոշմէին ազգի սրտի եւ հոգու վրայ. {ինչպէ՞ս} կարելի է, որ այդ դրոշմը չցոլանար նորա լեզուի եւ

յիմար համբավներէն չի վրդովուիք. թէպէտ կանչել էին {ինչպէս} տէր Եղիային, բայց ես ժամանակ չունէի, վասն որոյ

այց ես ժամանակ չունէի, վասն որոյ պատասխան տուի, {ինչպէս} հարկն էր, ուստի դուք ըստ ամենայնի միամիտ եղիք իմ

եւ եւ ամէն հարցանողաց: Ես գիրս անպակաս կը գրեմ, {ինչպէս} բան է, որ դուք կենէ միամիտ չէք: Երեկ մեր Խազարո

ջացած լինէին իւրեանց մինչեւ այժմ գրածների վերայ, {ինչպէս} դու ասում ես, " հանդիպելով մի այդպիսի հզօր եւ գի

յր, Նազարեանցի վարդապետութիւնը երեւակայական չէ, {ինչպէս} մի ուրիշի մագիստրոսութիւն՝ մի բարձրաստիճան մասնա

ոչ ոք չէ՛ կարող խլել նորանից, եւ եթէ ստուգապէս, {ինչպէս} դու ասում ես, " Մեղուի " հրատարակողը համարձակուե

ոլաստիկ կոչելով Հայոց այն կիսագրագէտ մարդիկը, որ {ինչպէս} ինքը՝ " Մեղուի " հրատարակողը եւս, պարսաւը կրիտի

իկայի տեղ են գործ ածում, արագիլը սիրամարգի տեղ, {ինչպէս} ասել էր Նալբանդեանցը: Դու առհասարակ լա՛ւ կարդա "

օսակցութեան մին բանի վերայ միայն զարմացած եմ, թէ {ինչպէս} մի քանի մարդիկ տեղ են տալիս իւրեանց սրտի մէջ մի վ

. Հրատարակողի եւ ո՛չ Պ. Նալբանդեանցի հետ, որ, {ինչպէս} տեսանում եմ, պիտոյ է գլխաւոր աշխատակից լինի Պ.

րերումս լսւում է մի քանի պարոնների գրչի բերանից, {ինչպէս} վկայում է Պ. Իսահակեանցը ազգի անուսումնասիրութեա

ւ անպատշաճ էր զուր տեղը ազգը մեղադրել։ Մեք եւս, {ինչպէս} դուք, ազգի որդիք ենք եւ կցորդ դորա փառքին եւ անա

զաւակների կրթութեան եւ լուսաւորութեան վերայ։ Եւ {ինչպէս} է, որ, այս լուսափայլ ճշմարտութիւնը անտես արած,

մխիթար պակասութիւնքը բուն ազգիցը եւ ձեր աչքումը, {ինչպէս} յայտնի ցոյց էք տալիս, միեւնոյն կշիռ ու յարգ ունի

կարող գնալ: Բայց այս մի խորհուրդ է իստակ սրտից, {ինչպէս} կամիք: " Ահաւասիկ Պարոններ " հանդէս էք գալիս

րայ, որ աբեղաների ձեռքով ոչնչացուցած է երեւում, {ինչպէս} եւ միւս նորա գործը՝ " Շարք կաթողիկոսաց " անունով

րջապատող արտաքին աշխարհի եւ ընկերութեան ձեռքում, {ինչպէս} կաւը բրուտի ձեռքում, որին սա կարող էր ամենայն ձե

": - Եւ դու մեծ մայր, դու նորանց Սիրու՞մ էիր, {ինչպէս} քեզ Պաշտում էին սիրողքդ, Որ պատմում ես այժմ մեզ

": - Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն էր Եւ մեզ ապրել, {ինչպէս} դուք Ապրել էիք ձեր կեանքում. - Թոռներն արեցին հա

ր այլապէս պիտոյ էր կատարել, իսկ այնպէս կատարել, {ինչպէս} յիշեցինք, այդ ծնողական բարբարոսութիւն ճանաչւում

տար շրջակայքի մէջ կը փոխէ իւր բուն յատկութիւնքը, {ինչպէս} բուսականը կամ կենդանին՝ տեղափոխուած իւրեանց սեպհ

էջ, այնուհետեւ անձրեւը կը կտրուի քառասուն օր"։ {Ինչպէս} եւ էր այդ բանը, ստոյգը այս է, որ անձրեւը անդադա

նախորժ եղանակում ոտքդ դուրս դնես տանից։ Ես, ահա {ինչպէս} տեսանում ես, երեք օր է, որ փակուել եմ տանս, որ

իւնը եւս նիւթ դառնայ քո Յիշատակարանիդ։ Ես գիտե՞ս {ինչպէս} մարդ եմ... Ես ուրիշների նման չեմ... Երեք հազար

սը տեսանելով: Գոռում է, աղաղակում է նա, բայց, {ինչպէս} տեսանում եմ, կռիւը Աթենասի հետ է: - Իմ շան

լ քեզ, որ երազ ասացեալը հաւատալու բան չէ։ Դու, {ինչպէս} ասում ես, կրկնապատկել ես արաղով շինած դէքոքտի չա

ծ հողաբաժինը Սուրբ Դիմիտրիյ Րօստովսկիու ամրոցին, {ինչպէս} դորա սահմանքը դէպի Դօնու զօրքի բնակատեղին որոշուա

տներին, որ յառաջանալու էին գետի մօտաւորութենից: {Ինչպէս} եւ եղած լինէր այս, միայն քաղաքը բաւական գեղեցկաշ

սայլերից պահանջել մի սալ քար ներս բերել քաղաքը, {ինչպէս} սովորութիւն էր Տագանրօգի մէջ: Եւ պիտոյ է ասել,

ւ ասացեալ տկարութեանը: Զարմանք չէ Նախիջեւանում, {ինչպէս} նաեւ առհասարակ Ասիայի մէջ, ըստ մեծի մասին գործած

իւրեանց շինած կտաւեղէն տաղաւարների տակ: Վանքը, {ինչպէս} ասացինք, գտանւում է սարի վերայ, իսկ պարտէզը՝ ա

ակորութեան հետ: Յայտնի է եւ այն, որ ստութիւնը, {ինչպէս} եղած է միշտ եւ կայ այժմուս աշխարհի երեսին, պիտոյ

ումնարանի չլինելն է պատճառը, որ Նախիջեւանի մէջ ( {ինչպէս} նաեւ ուրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի զաւակ, թող լ

իւն, աշխատութիւն, արիութիւն եւ այլն, եւ այլն, {ինչպէս} կարող են յառաջանալ այն բարի, բարի բաները, որոնց

լու նորան, Նախիջեւանի դրութիւնը կը մնայ այնպէս, {ինչպէս} որ կայ: Բայց եթէ ճիշդ խօսենք, այդպէս եւս չէ կար

գասէր օրագրի միջնորդութեամբ: Ապա այս իրողութիւնը {ինչպէս} պիտոյ է համաձայնեցնել այն պատասխանի հետ, թէ ուսո

ով, ամենեւին այն սրտով եւ այն ջերմեռանդութեամբ, {ինչպէս} կ'ընթանար այն դիպուածում, եթէ այդ գործը վերաբերո

տոգորուած մարդերի գործակատարութեանը: Թող նոքա, {ինչպէս} մինչեւ այժմ եւ այսուհետեւ եւս, աշխատեն խաբել մեր

անէի անդադար քո օրագրութեան թերթերի հատուածները: {Ինչպէս} երեւում է, շատ պարապած ես եւ ժամանակ չունիս։ Փո

տանի Բրուսա քաղաքը՝ քննելու այնտեղի ջրերը, բայց {ինչպէս} պատմեց նա, փորձերի հետեւանքը շատ անմխիթար են, վ

լինիմ նորան այս ճանապարհորդութեան մէջ: Տեսանեմ՝ {ինչպէս} յարմար կը գայ գործս, գուցէ գնամ՝ եւս մեր Հայաստ

աժինը ստանալ: Տեսանո՞ւմ էք, սիրելի՛ ընթերցողք, {ինչպէս} բարի սիրտ ունի պարոնը. ամենեւին խափան չէ իմ Անգլ

Հայաստանը չէր, որ դայեակ վարձեց մեր համար: {Ինչպէս} կարող էին նոքա, պատճառ դնելով Հայաստանում համալս

րապէս կասկածել, այլ է կերպարանեալ երկիւղ լինել, {ինչպէս} ասել էր Պ. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ. Իսահակեանցը

անկիւն գտանել այդ տարտարոսի մէջ: Զարմանք է, {ինչպէս} չէ վախեցել Պ. Իսահակեանցը, թէ միգուցէ Պ. Կ. Է

դարեւանդից, այլ Րէդուտկալէից՝ Պոնտոսի եզերքից, {ինչպէս} ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը փորձում է եւ կը փորձէ դեռե

երը կարողանային իմ սխալանքը լուսաբանել, չգիտեմ՝ {ինչպէս} պիտոյ է հասկանալ այս բանը: Երեւի թէ Պ. Իսահակեա

Մուզան ասել է՝ Մասեաց դարեւանդից Ղզլար վազելով: {Ինչպէս} մեծ խորհուրդ եւ ազդեցութիւն ունի շրջակայքը մարդու

յց ոչ նոցա օգտի համար, խօսում էր այնտեղ Ղազարը, {ինչպէս} երեւում է նախընթաց եւ հետեւեալ բաներից: Ես պատմե

ւելի ուսումնականը (?), բայց թէ Պ. Իսահակեանցը {ինչպէս} է կարդացել, որ տեսել է այնպիսի բան եւ ուստի՞ գիտ

ը արժէր կէս մանէթ: Շուտով հատուցի եւ մտայ, բայց {ինչպէս} զարմացայ, վերահասու լինելով նորա տիրոջ խաբեբայու

ով ոտքերը, հաւատացնում է, թէ մանուկ կազուար է: {Ինչպէս} կարելի է, որ արագիլը կամ մօրահաւը, թէեւ ծածկուա

Բէգզադէին, որ նոր էր եկել մի այլ քաղաքից, բայց {ինչպէս} վշտահար, վատած եւ ցաւագարուած: Հարցանում եմ.

վ հեռացաւ ինձանից Պ. Բէգզադէն, բայց այս անգամ, {ինչպէս} տեսանում էք, շատ կակուղ վարուեցաւ. բերան չբերեց

յս ասածներիցս երեւում է ահա, որ Նոր տարում եւս, {ինչպէս} միւս այլ հանդիսաւոր օրերում, իրաւունք ունի ուրախ

թերցող, մեք քո հետ ասենք միմեանց եղբայրաբար, թէ {ինչպէս} էին մեր գործերը անցեալ տարում. արդեօք այնպէ՞ս,

նց այս բաները քննելու, Նոր տարին նոյնպիսի օր է, {ինչպէս} Մեծ պահքի երկուշաբթին. օրի կանաչը եւ կարմիրը ո՛չ

ոցանից մինչեւ քսանը նոյնպէս ուրախացուցել են ինձ, {ինչպէս} այժմ շատ մարդերի, բայց այս վերջին տասն նոր տարիք

ի՛ր, Պ. Բէգզադէ, ես քո դրանը կը չոքեմ մի օր եւ {ինչպէս} նախ եւ յառաջ գորգս (խալիչա) կը փռեմ եւ լուադեղ

եղերերգական խաղարկութիւնը կատարուեցաւ ոչ այնպէս, {ինչպէս} գրած էր հեղինակը, այլ թէատրոնական յայտարարութեան

նախօսութեան լեզուն չէր այնքան ազնիւ եւ մշակուած, {ինչպէս} պիտոյ է եւ արժան է լինէր, որ ունենար դաստիարակիչ

վ: Բայց Մոսկուայում այդ երգը չերգուեցաւ այնպէս, {ինչպէս} նորա եղանակն էր, այլ Պ. Վերստովսկու " Ах, подр

անդամ եղողը ազգի կենդանութեան համար պիտի գործէ, {ինչպէս} մարմնոյ անդամք։ Միայն աշխարհականք չեն ազգի անդամ

էջ պիտի մեռանին: Թէ որ այս փաստով չի արդարանան, {ինչպէս} որ չի պիտի արդարանան, այն ժամանակը պիտի ասենք,

նք իրենց անգործութիւնը եւ դատողութիւնը չի փոխեն. {ինչպէս} որ քաջափորձ եմ, Տաճկաստանի մեր հոգեւորականներն է

ատակարանիս մէջ՝ կատարում եմ իմ պարտականութիւնը: {Ինչպէս} երեւում է, այդ անունի տակ վարագուրւում է մեզ անծ

գել ամենայն բան, նոյնպէս չեմ կարող, ըստ որում, {ինչպէս} վաղուց յայտնել եմ ձեզ, պատուելի՛ ընթերցողք, մի

լու գրուածները ես ուղարկում եմ Պ. Հրատարակողին, {ինչպէս} Պ. Գամառ-Քաթիպայի եւ մի քանի նոր ոտանաւորքը, որ

րծանական փոթորիկների գնացքը եւ յարձակմունքը: {Ինչպէս} յայտնի է մեր ընթերցողներին, բաղդը վիճակել էր իմ

ը. սորա ճշմարտութիւնը ինձ եւս պատահեցաւ փորձել, {ինչպէս} շատերը փորձել են: Վերջին նամակովս խոստացել է

է հասանէի նպատակիս, такъ и быть, была ни была, {ինչպէս} ասում է Ռուսը, այդ կորած ու գտանուած արծաթի հաշո

ը, էգուց կարող էիք ընդունել եւ Բուդդականութիւն. {ինչպէս} տեսանում եմ ես (ներեցէք, որ համարձակւում եմ տես

ում, ձեռք է ձգում մարդիկ եւ վարւում է նոցա հետ, {ինչպէս} հրամայում էր նորա թշուառ հոգին եւ ամայացած սիրտը

- Միայն թէ արձակեցէ՛ք ինձ այստեղից, այնուհետեւ {ինչպէս} կամիք, եւ ես անչափ շնորհակալ կը լինիմ ձեզանից,

լ ենք մեր հպատակական երդումը, այնպիսի իշխան չէ, {ինչպէս} դուք, որ միմիայն բարբարոսութեամբ կամիք ցոյց տալ

դդէմ է մինչեւ այժմ յայտնի բնական օրէնքներին: {Ինչպէս} եւ եղած լինէր, միայն բանը այս է, որ Շամիլը մի թ

ամար, աշխարհի մոռացուած ծայրից ` մի խուլ տեղից, {ինչպէս} է Բեդուտ-Կալէն: Վաղուց լուր չունէի քեզանից, վաղ

նէի քեզանից, վաղուց կամէի գրել քեզ, բայց ուր եւ {ինչպէս}, այս բանը փակում էր ճանապարհս։ Այժմ քո նամակը յ

ակարգ քաղաքներից մինն է, դեռեւս տպում է այնպէս, {ինչպէս} Գուդդեմբերգը փորձեց տպագրութիւնը առաջին անգամ կամ

ամ կամ ` գուցէ աւելի տգեղ: Բայց այս նոր բան չէ. {ինչպէս} մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպուած գրքերը, նոյնպէս եւ

իբր 60 երես կարդացի շարունակ, մնացածը տեղ տեղ, {ինչպէս} պատահեցաւ: Բայց ինչ որ կարդացի, կարդացի կատարեա

ազգային լուսաւորութեան մէջ: Արգոյ հեղինակը, {ինչպէս} իւր բոլոր գրուածներում, նոյնպէս եւ մանաւանդ գրքի

դպրոցի մասին ստացած լուրերս շատ անմխիթար են, եւ {ինչպէս} պատմում են, վերատեսուչ վարդապետքը գտանւում են մե

նդանանային, ապա ուրեմն պիտի տեսանէի անշուշտ, թէ {ինչպէս} անբաղդ Պոլոնիացի Մարիա Լեշչինսկին դուրս էր գալիս

ն բանալու իւր սիրտը: Պիտի տեսանէի, անշուշտ, թէ {ինչպէս} փոքր Տրիանոնի պատուհանում դրւում էր թագաւորի սիրա

թագաւորի սիրականի ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ թէ {ինչպէս} թոյլ եւ մեղկ եւ կարդինալին ստրկացած Լուդովիկոս Տա

, որ պարապում էին նախակրթական պարզ առարկաներով, {ինչպէս} նաեւ Մուրադեան վարժարանի մէջ: Դպրոցը գտանւում է

նք՝ ինչ մտածել: Մնում է մեզ միայն զարմանալ, թէ {ինչպէս} այդ այլանդակ եւ տմարդի գաղափար յղացողը կամ այդ խր

ան հետեւողքը ապրում են միեւնոյն արեւի լուսի տակ, {ինչպէս} բնակւում են միեւնոյն մոլորակի վերայ. անգոսնելի կ

նայնիւ, միեւնոյն ուղղութեան եւ սկզբունքի տէր է, {ինչպէս} Մխիթարեանք: Ուշ է զարթել այս ծերունու մէջ գրելու

Հայք, յարակցութիւն չունենալով ֆրանսիականի հետ, {ինչպէս} ուրիշ կառավարութենների հետ, ուրեմն եւ նոցա օգուտ

ւթիւն եւ յառաջադիմութիւն: Հիմնադրերից մինը, {ինչպէս} ասացի, Պ. Թիւյսիւզեան արգոյ երիտասարդը Փարիզում

ր գտանւում են Ռոստով եւ Նախիջեւան քաղաքների մէջ: {Ինչպէս} մեզ քաջ յայտնի է, Պ. Թիւյսիւզեան ազգայինը պատրա

յանցանք համարել հրատարակողներին։ Մեր ազգի մէջ, {ինչպէս} վերեւում ասացինք, օրինաւոր մատենագիրը կամ օրագրի

ամենայն ազգից կարգուած են ցենզօրք (քննիչք) եւ, {ինչպէս} պատմում են, մեր ազգից կարգուած պարոնը առաւել խիս

արիւնով։ Մեք այստեղ չենք ծառայում մեր ախտերին, {ինչպէս} մի քանի գիշերադէմ մարդիկ հայհոյեցին մեզ, այլ սպա

թի բոլոր ապրանքը հաշուով յանձնելով: Երիտասարդը, {ինչպէս} վերեւում գրածներիցս պարզ երեւում է, ընկեր չէր,

վ նորա ձեռքից Բէգզադէի տուած 5 մանէթը: Եթէ, {ինչպէս} յոյս ունինք, մի տեսակ մարդերի օրագիրքը կամ լրագի

այն արգանդը, որ յղանում է ազգի գալոց սերունդը։ {Ինչպէս} բնական աշխարհի մէջ ծնածը պահում է իւր ծնողի տիպը

եր զաւակների մէջ. մեք անմահ ենք մեր զաւակներով, {ինչպէս} մեր նախնիքը կենդանի են մեզանով: Յիշեցէ՛ք ձեր ազգ

ին մայրերի քաշածները եւ աշխատեցէք Հայեր տալ մեզ, {ինչպէս} ձեր նախնի մայրերը աշխատում էին: Ձեր ցանկութենից

իրագործել ա՛յն անդրդուելի հոգով եւ ցանկութեամբ, {ինչպէս} երբեմն Մովսէս ցանկանում էր հանել Աստուծոյ ժողովու

ովուրդը աւետեաց երկիրը: Հա՛յ կանայք, դուք, {ինչպէս} եւ բոլոր արարածք, մահկանացու էք. ձեզ յիշատակ չե

ամ այն մասնաւոր գիտութիւնք չունին այն խորհուրդը, {ինչպէս} մտածում են ոմանք: Հայոց ազգը շատ տեղ գրել կարդալ

սիական Տաճկաստանի մէջ: Համաձայնի՛ր ինքդ, թէ {ինչպէս} կարելի է ազգի յառաջադիմութեան վերայ խօսել, ազգի

նպէս սաստիկ եւ որոշակի երեւեցած չեն ազգութիւնքը, {ինչպէս} ներկայումս: Ազգութիւնը ասես թէ դարձել է մի ամենօ

յայտնի չեն շատ բաներ, չգիտենք մինչեւ անգամ, թէ {ինչպէս} էր մեր հայկաբանութեան ձեւ ու ոճը Քրիստոնէութենից

ւ անգամ ոգեւորուել էր... Բայց զարմանում ենք, թէ {ինչպէս} " Կոտրած ոտքով կովի " անմահ տաղերգուն մի տաղ չէ ա

նք նոցանից եւ ոչ մինը եւ տպելու եւս չէինք, եթէ, {ինչպէս} Յիշատակարանիս սկզբումը ասացինք, բազմաթիւ նամակնե

ով կը լսէ մեր գրածը Պ. Խուդաբաշեւը, ըստ որում, {ինչպէս} մի ժամանակ առակ էին արել Թիւրքիայի Հայերը, " արտ

արեն մի օր իւրեանց ասպետական քաջագործութեններից, {ինչպէս} Սերուանտէսի հերոսը դադարեցաւ, եւ այս մեր ակնկալո

կռապաշտ են եղած, եւ Վահագնի երգը ցոյց է տալիս, {ինչպէս}, այո՛, պատմութիւնը եւս վկայում է, որ ազգը Վահա

ների համար... Բայց Աստուծոյ սիրու համար ասացէք՝ {ինչպէս} թողունք հետեւեալ տողերը. " Ներսէսի մահուց յետոյ

դաբաշեւը, մեղանչելով սուրբ Սահակի անձին ընդդէմ, {ինչպէս} վերեւում ասացինք, մեծապէս մեղանչում է եւ պատմութ

պատրիարք կացուցին Հայոց ազգի վերայ Մեծ Ներսէսը. {ինչպէս} արժան էր, իրաւախոհ պատճառ մէջ բերելով մեր Բարթող

որան անձնական շահասիրութեամբ վարակուած մարդ: {Ինչպէս} թողունք Պ. Խուդաբաշեւին ասել, թէ " Հայոց եկեղեց

, ընդունել Քաղկեդոնեան ժողովի սահմանադրութիւնքը, {ինչպէս} Վրացիք ընդունեցին, բայց, ձախողակի, Հայերը մնաց

չէ Հայերից, որ սուրբ Ներսէս Շնորհալու ժամանակ, {ինչպէս} նաեւ նորա եղբօր՝ Գրիգոր Կաթողիկոսի ժամանակ Յունա

եցնում է այդպիսի եգիպտական գործի վերայ, բայց մեք {ինչպէս} կարողանանք կարգաւոր քննութեան տակ ձգել մի գործ,

ը " դադարելու չէր ներգործելուց, գիտէինք, որ մեք {ինչպէս} յառաջ, այժմ եւս գործակից էինք այս հրատարակութեան

ապագան պիտի դատաստան կատարէ ձեր գերեզմանի վերայ, {ինչպէս} դուք դատում էք այսօր ձեր նախահարց ոսկերքը: Բայց

վերնալով, յիրաւի պիտի ընկնին այդ մշակութիւնքը՞, {ինչպէս} կամին հաւատացնել հարաւայինը, այդտեղ չէ մեր խնդիր

չունի, քանի որ տէրութեանց կազմութիւնը այնպէս է, {ինչպէս} որ կան այսօր: Թէ ի՛նչ է տէրութիւնը, այդ մա

ին համար՝ անուղղակի, բայց եւ այնպէս անհրաժեշտ, {ինչպէս} ջուրը ձուկի համար, միակ աղբիւր ապրուստի եւ հարստ

րոյական եւ բնական սկզբունք: - Ճիշտ այդպէս, {ինչպէս} երկու անգամ երկուքը չորս: - Շատ բարի. բայց

, թէ՞ օդի մէջ: - Այդ ի՛նչ խօսք է, աշխարհը {ինչպէս} կարող է կառավարուիլ, եթէ չլինի նիւթի եւ աշխատութ

ոռցա՞ր... - Չեմ մոռցել, բայց չկայ: - {Ինչպէս} թէ չկայ: - Շատ հասարակ կերպով: Ես եւ դու հ

հողից, մեք մի հայրենիքի որդիք ենք, եղբայր ենք: {Ինչպէս} քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նոյնպէս եւ ինձ, ինչպէս

Ինչպէս քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նոյնպէս եւ ինձ, {ինչպէս} դու կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյնպէս կրում եմ ես

եցիր նորա տաճարը, եւ ահա ամենայն բան կ'ընթանայ, {ինչպէս} իւղած ճախարակ: Բռնութիւնը աննկարագրելի եւ անթարգ

, մոռցաւ, որ քանի իւր հասկացողութիւնը նոյնն է, {ինչպէս} էր յառաջ, այն մինի ժամանակ, այն քսանը պիտի գնայ

րը վերջացած է. գնացէ՛ք, ուր կամիք եւ ապրեցէ՛ք, {ինչպէս} կամիք"։ Բայց կառավարութիւնը եւ ազնուականու

նոյն յարաբերութեան մէջ, դէպի իւրեանց պարոնները, {ինչպէս} յառաջ, ստրուկները եւ լսել չկամեցան: - Հրատ

լ տէրութեանց պարտքերը: Նա զարմանում է միայն, թէ {ինչպէս} այն աւելի շատ պարտական տէրութիւնքը, որ պէտք է եւ

ւելու համար: Նա ինքը եւս աղքատ է եւ ոչինչ ունի, {ինչպէս} ուրեմն կարող է օգնել ուրիշին: Խնդիրը նոյնիս

րադառնո՛ւմ է... բայց ոչ այնպէս առոյգ եւ զուարթ, {ինչպէս} դուրս էր եկել այնտեղից, այլ հասակն առած, ոյժաթա

լիք է բիւր հանգամանքների ձեռքում: Նորա ապրանքը, {ինչպէս} ասացինք, չունի այն ոյժը, այն կարեւորութիւնը, ո

րակա՜ն են այդ ապագայի մարգարեքը եւ առաքեալքը: Եւ {ինչպէս} միջին դարերում Ասիոյ անկիւններից խուռն բարբարոսնե

նեղսիրտը: - Ազգերը մարդերից չե՞ն բաղկանում, եւ {ինչպէս} կարելի է բաղկացեալը ընդունիլ, իսկ բաղկացնողքը մե

նորան, եթէ շատ անգամ գիտենք նաեւ նորա ծագումը, {ինչպէս} ապա ուրանում ենք նորա լինելութիւնը: - Մեք ո

ա, այս կամ այն, սեպհական սրբութեան վերայ: Եւ, {ինչպէս} սովորական կեանքի մէջ, մասնաւոր մարդը աշխատում է

ձնական օգտին եւ իւր անձնական ապահովութեան համար, {ինչպէս} շատ տեղ վնասում է նա մի ուրիշ անհատի անձին եւ օգտ

ելով ազգութիւնը, լուծում են նորա կազմուածքը: Եւ {ինչպէս} բնական էակները, կորուսանելով իւրեանց ոյժը, յաղթ

յաղթահարուելով արտաքին ոյժերից, մեռնում են, եւ {ինչպէս} նոցա կազմուածքի մէջ մտած նիւթերը, լուծուելով կազ

ւնի տէրութեան հողին կամ գանձին հետ: Ազգը ազգ է, {ինչպէս} կառավարութիւնը կառավարութիւն է: Ազգը ա՛յլ, կառա

ն երեւեցնել իւրեանց ազգութիւնը այն շրջանակի մէջ, {ինչպէս} էր յառաջ, այն ժամանակ այդ ազգութիւնը կը մնայ միշ

ւունքը եւ ժամանակը պահանջում են տնօրինել այնպէս, {ինչպէս} ցոյց է տալիս ներկայ հարկը, ինչպէս ցոյց է տալիս բ

րինել այնպէս, ինչպէս ցոյց է տալիս ներկայ հարկը, {ինչպէս} ցոյց է տալիս բանականութիւնը, եւ ոչ այնպէս, ինչպ

չպէս ցոյց է տալիս բանականութիւնը, եւ ոչ այնպէս, {ինչպէս} հին օրերից մնացած, աւանդական կառավարութիւնքը տնօ

։ Մեք դրականապէս թշնամի՛ ենք այդպիսի ազգութեան, {ինչպէս} թշնամի ենք բռնակալութեան, ո՛ւր կամ ինչ կերպով,

պիտի ասեն՝ թո՛ղ մի անգամ ձեռք բերուի հողը, թո՛ղ {ինչպէս} կամի, լինի սկզբնական կառավարութիւնը եւ տնօրէնութ

ը, այլեւ մի քանի տուն եւ այլն եւ այլն, ուրեմն, {ինչպէս} իմ կեանքը ապահով էր, նոյնպէս եւ իմ ժառանգները ապ

ւթեան տէր մարդու ժառանգները նոյնպէս հարստանային, {ինչպէս} հաստացել էր նոցա հայրը, այն ժամանակ բիւրաւոր պիտ

քատների ժառանգներ հարստանում են: - Այնպէս, {ինչպէս} ընկնող հարուստը, եւ նոյն պայմաններով, ուրեմն եւ

հայանալ: Հայոց ազգի ընտանեկան կեանքը խեղճ է {ինչպէս} մի ասիական ազգի կեանք, բայց խեղճութիւնը դէպի թշո

գութեան, կամ վայրապար վաստակեցնել հանդիսականքը, {ինչպէս} պատահեցաւ " Երկու մոռացկոտների " ժամանակ եւ այն,

ութեամբ անհոգացած են մինչեւ այժմս, չնայելով որ, {ինչպէս} մի անգամ Կալկաթայի Ազգասէր օրագիրը հրատարակել էր

, էր պատշաճաւոր կերպով վերահասութիւն գործել, թէ {ինչպէս} է մինչեւ այսօր ստանալի գոյքի վիճակը, որքանի՛ հաս

րոյց բանալ տէրութեան դեսպանութեան ձեռքով, բայց, {ինչպէս} իրաւագէտ մարդիկ, որոնցից խորհուրդ ենք հարցուցած

ով պահանջէ այդ արծաթագլուխքը: Նախիջեւանը, {ինչպէս} նաեւ ուրիշ հայաբնակ քաղաքները, կարօտ է մի հիմնաւ

դէպի հոգեւոր մարդերի գործակցութիւնը, ըստ որում, {ինչպէս} քանի անգամ ասած ենք, նեղ է նոցայ հանդէսը այդ բան

քաղաքների բարոյական վերածնելութեան պատճառ լինել: {Ինչպէս} մեր միտքը գալիս է, Ազգասէր օրագրի հրատարակութիւն

... Արդարոց բի՜ւր երանի: Վճիտ սիրով անբասիր - {Ինչպէս} Գիրքն է պատուիրում ` Մեր սիրավառ հրեշտակն իր Կոյ

ի՞նչ կայ... - Մերսի՛: " Ըստ ձեր ընտրութեան, {ինչպէս} կամենաք"։ Իսկ ես լաւ զինուած ու ձիաւորուած,

չում են լիճ, դաշտ ու անտառ: Գարնան շնչից ջրերն {ինչպէս} Կարկաչում են զիլ ու կայտառ. Գեղջուկն ինչպէ՜ս տ

սոքա ողջ միասին Անձկութեան հետ հրեշտակի, Թէ նա {ինչպէս} գրկեց կոյսին ` Ոչի՛նչ հաճոյքն այդ չի՛ չափի: Խո

մ է նա ամուր ` կոյսին, Մկանները հեշտին թմրած - {Ինչպէս} երկաթը մագնիսին. - Ա՜յս է, գոչում է անուժ, Հ

թ ուռչում. Թռչո՜ւմ էին հեշտանքի Հառաչանքները... {ինչպէս} գետ ` Կրծքից քրտինքն էր հոսում... " Ադամն էլ չէր

էջ խեղդուելու Քեզ էլ սպառնում է վտանգ. {Ինչպէս} խեղդվում են երեխայք, Շոգ օրերին լողալիս,

ազնիւ կեանք, Չեմ կարող քեզ ուրանալ, {Ինչպէս} շատերն ուրացել են, Որոնց անունն չուզեմ տալ

ր անոյշ, Հա՜ր եօթնաղի քնարը, Հնչէ՛, {ինչպէս} հնչում էիր Ապողոնի ձեռումը։ Հայր

ր, Կամ ի՞նչ կլինէր, թէ իմ վիշտ ու լաց {Ինչպէս} ծուխ օդում ցրուէին յանկարծ։ Կամ ինչո՞

ւ կթափի երակից. Լուա՛, մաքուր ջուր, սրբէ՛ {ինչպէս} հուր, Թո՛ղ փայլի սիրտս, չըմնայ մի մուր։

ո՛ղ քեզ պէս փայլի։ Թող մաքուր լինիմ, {ինչպէս} դու սուրբ ես, Թող ողջ աշխարհին երեւիմ քեզ պ

ուրախութիւն, մի կերպով Խիստ սուր կ՚անցնեն, {ինչպէս} արծիւն օդն է կտրում իւր թեւով: Այս կ

յաւիտեան եւ դարերու մութի մէջ Կը ցոլացնէ, {ինչպէս} լուսին ` լոյս տուող միշտ ու անվերջ: Շ

իդ թելը կտրած է. Թէ վախճան ես դու որոնում, {ինչպէս} շատերը քեզ պէս, Կեանք գտանել, որ միշտ մնաս

. Անապատում բնակիմ ահա Տեառն շնորհիւ, {ինչպէս} թռչնակ: Յաւերժի ուխտը պահելով `

քրոգի մարդ հողածին, ա՜խ, խաղալիք կրքերի, {Ինչպէս} տերեւ ծառի վերան, ենթակայ ես հողմերի, Արշ

քաջ զինուորն էր Այնպէս պայծառ ճակատով, {Ինչպէս} դու, միշտ երկնից արժան, Մարդերի եւ աստուծ

ծին, չես կամենում մտածել, Որ քեզ նոյնպէս, {ինչպէս} այլոց, կ՚ուգայ երկրից ելանել: Ծայրակարմիր

արհին: Գրիչը ձեռին թղթի դաշտումը Կը վազէ արագ, {ինչպէս} եղջերու, Ո՛չ ոք չէ կարող նորա հակառակ Ի զուր փոր

տ նոքա կը խօսեն, որ պատահմամբ հիւր եկան Ահա {ինչպէս} ես այսօր՝ ծածկված քօղով տխրութեան։ ԱՍՏՈՒԱԾ

ն: ՎԷՃ (Լերմոնտովից) Մի անգամ, {ինչպէս} եղաւ, ազգական սարերի մէջ Կազբէգն ու Էլբրու

Թնդանօթները պղնձեայ վազում, որոտում.. {Ինչպէս} կռւում ծուխ հանելով պատրոյգը վառւում, Պատեր

ս վերա իւր նմանը, Թէ նա օգնեց ուրիշներին, {ինչպէս} առիւծ, Նոքա եղան նորա հանդէպ ապերախտ ինձ

ՆՈՒԷՐ ԱՄԻՐԵԱՆԻ Ասա՛, Մուսայ ́, {ինչպէս} երգեմ, Հնչեմ քնարս որպէ՞ս. Ինձ ո՞վ

եանց հին կանոնով Վարւում էին միշտ համարձակ, {ինչպէս} իւր քարտուղարը Բռնուեցաւ այս յանցանքում ու

պում է Աղքատ, պանդուխտ, խեղճ մարդիկ, {Ինչպէս} վաղուց չտեսնուած Կարօտակէզ սիրելի։ Չի

ւթիւն եւ ո՛չ ցաւ, Նորա օրը, տարիները {Ինչպէս} րոպէ մի անցաւ։ Իւրեան պատող ծանօթներից

, Ну, նա եթէ ինձի հետ Միշտ լաւ լինէր {ինչպէս} էր, Ведь միշտ Աղայի մօտը Նրա վէգը ալչ

ւ դու, մեծ մայր, դու նորանց Սիրո՞ւմ էիր, {ինչպէս} քեզ, Պաշտում էին սիրողքդ, Որ պատմում

Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն էր Եւ մեզ ապրել, {ինչպէս} դուք Ապրել էիք ձեր կեանքում, - Թոռներն

ց, Նոյնպէս լալագին, նոյնպէս վշտահար, {Ինչպէս} իմ սիրտն էր, իմ զգացմունքը. Ուրախացուցիչ չ

բաժին: Բայց ո՛չ երբեք պիտ՚ սողամ Ոտքիդ տակում, {ինչպէս} շատ Մարդիկ, որ չեն իմանում, Թէ էակներ են ազատ:

ներ Ոմանք, դարձեալ քո ընդդէմ ` Ոռնան {ինչպէս} քաղցած գայլեր. Քե՞զ ինչ. չե՞ն " արք սեւադէ

աներեւութանում է, բայ[ց] կուրծքիս ցաւը եւ հազը, {ինչպէս} վերը ասուած է, հոգիս հանեց: 1 մարտի տեսութիւն

. Ռուսսօյից: Բայց թէ երկու անգամ երկուքը չորս է {ինչպէս} Ժ. ժ. Ռուսսօյի համար, նոյնպէս եւ իմ համար, այ

ում ենք, թէ Պ. Չամուռճեանը այնպէս խօսելու չէր, {ինչպէս} այժմ խօսեցաւ, եթէ Պօղոսի չարագործութեան ենթակայ

իստոնեայ չճանաչելը յանցա՞նք է կամ անօրէնութի՞ւն, {ինչպէս} կամի հաւատացնել մեզ պարոնը իւր տիտայական փիլիսոփա

ւմ ենք միահամուռ: Մէք խօսում ենք պարզ, այնպէս, {ինչպէս} առանց կարմրելու կարող էինք մեր բանականութեան հաշի

ԵՐԿՈՒ ԽՕՍՔ Թէ {ինչպէս} է մեր հայեացքը մի օրագրի պաշտօնակատարութեան մասին

միայն յայտնել մեր կարծիքը մի օրագրի մասին, թէ նա {ինչպէս} պիտի լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ գրով,

ացի շատ լսած ենք բացասական կարծիքներ, այսինքն թէ {ինչպէս} չպիտի լինէր. ստոյգ է, որ շատ պարոններ ուրիշ օրա

ատերի վրայ եւ թող չկարծուի, թէ նոցա կարծիքները, {ինչպէս} այժմ, նոյնպէս եւ առաջ կշիռ ունէին մեր աչքում։ Չ

տարիմ մնալով, նոյն բառերը թարգմանում էինք հնար, {ինչպէս} մեր նախնիքը գործ էին ածել եւ ինչպէս այժմեան սերու

մ էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը գործ էին ածել եւ {ինչպէս} այժմեան սերունդը գործ է ածում, " Հիւսիսափայլը "

էին հաղորդել, հայկական ոգուն ընդդէմ բաղդասելով, {ինչպէս} լուր հաղորդել, նամակ հաղորդել եւ այլն եւ այլն,

զում կողմնապահ լինել նաեւ դէպի մեզ. այս պատճառով {ինչպէս} առաջ, այնպէս եւ այս գրութեան մէջ ասացինք եւ խոստ

ներկայ սերնդի իրաւունքը նոյնպէս անբռնաբարելի է, {ինչպէս} հին հայոց իրաւունքը։ Եւ ի՞նչ իրաւունքով հին հայը

կարծիքով ուրիշ տեսակ անհնար է։ Անհնար է, եթէ, {ինչպէս} ասացինք, տարապայման մաքրասիրութեամբ ստրկացնենք ն

ն, ինչ որ մեր բերնին գալիս է, գրենք թղթի վրայ, {ինչպէս} մեր սքանչելի ընդդիմախօսների գրութիւնքն են, որոնք

էին առանց չափելու եւ կշռելու. ուրիշ խնդիր է, թէ {ինչպէս} էր այդ չափը, բայց եւ այնպէս կարծում ենք, որ չափ

ազատութիւն, մարդկային բանական արժանաւորութիւն։ {Ինչպէս} այժմ, առաջ էլ այս սկզբունքի տէր էինք, ուստի եւ

նց մի լավ բաժինը հասնում էր ընտիր վէպերի։ Բայց, {ինչպէս} առաջ էլ ասացինք, մեր ողորմելիքը ասում էին, թէ ա

եան մասին, վիրաւորւում են՝ ցոյց տալով իւրեանց, {ինչպէս} երեւում է, արդարացի պատճառները։ Առաջին՝ թէ նոց

ու մէջ մտանելու։ Երկրորդ՝ մի այնպիսի ժողովրդի, {ինչպէս} մեր հայոցն է, նայելով նորա այժմեան վիճակին, պիտ

ով գլուխ բերած, Ազգին ամենեւին օգուտ չեն բերել, {ինչպէս} են բարձրագոյն ուսումների հրահանգութիւնքը։ Յանկար

ժամանակ աշխատում են ամենայն բառ այնպէս գործածել, {ինչպէս} Կիկերոնն է գործածել, ի՞նչ պատճառով հայերս ամբողջ

Հայերի հոգեղէն կեանքը կը շարունակուի մի օրինակ, {ինչպէս} եղել է եւ կայ եւ կը մնայ այնպէս, այսինքն՝ հասար

. լաւ ու վատ եղել է եւ կայ աբեղայական դպրութիւն, {ինչպէս} վերեւումը յիշեցինք։ Կը տեսանեն, որ սա մի կողմից

նկատել աշխարհի իրողութիւնքը եւ նկարագրել այնպէս, {ինչպէս} որ կային։ Պարոն Փափազեանը իւր 1848 թուականու

բացառութեան այդպիսի մարդերից է բաղկացած. եւ թէ, {ինչպէս} այն խեղճ մարդիկը չեն որոշում թոյնը, որ խառնում ե

, մեր Ազգի մէջ կան շատ եւ շատ անուսումն մարդիկ, {ինչպէս} նաեւ պատուելի Մխիթարեանց մէջ, որոնց շատերին ես ի

սը, Մուրադեանցի Օրագիրների ներկայ վիճակը, նոցա {ինչպէս} լինելու պարտականութիւնը Վարդապետարան Քրիստո[նէու

, մատենագրութիւն՝ առանց կրիտիկայի, միեւնոյն է, {ինչպէս} մարմին՝ առանց հոգու։ Իսկ այն ազգը, որ չունի մա

ր հայախօսութեան հանդէսի հետ, որի առաջին հատորը, {ինչպէս} վերեւումը ասացինք, բաւական վաղուց արդէն դուրս եկ

գային լեզուի աղբիւրից եւ ո՛չ Թուրքից եւ Թաթարից, {ինչպէս} ըստ մեծի մասին ժողովրդի բարբառն է։ Մեր յոյսը

ադրել իւր ազգային կեանքից բխած փիլիսոփայութիւնը, {ինչպէս} Հեգելը անում է միշտ, աչքի առջեւ ունենալով յունակ

նորա փիլիսոփայութիւնն էլ նորա կեանքիցն է բխում, {ինչպէս} կեանքն է, այնպէս է եւ նորա փիլիսոփայութիւնը. եւ

քաշել անցածի եւ ներկայի մէջ, տեսնել եւ քննել թէ {ինչպէս} մարդկային գիտութեան շրջանր աւելի տարածութիւն է ստ

կորցրել էր գտաւ, նորը տակաւին առջեւումն է: Բայց {ինչպէս} է եւ ինչ պիտի լինի այդ նորը: Եթէ մենք քեզ հետ ապ

ումարը, այն ժամանակ միայն կարող եմ քեզ ասել, թէ {ինչպէս} բան է այդ նորը, բայց մինչեւ այն ժամանակ ինձնից պ

եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. ես ինչ իմանամ, թէ {ինչպէս} կը լինի մարդու հասկացողութիւնը հարիւր տարի ետքը,

մենում էր Գերմանիոյ Մաքիաւելին լինել եւ իրաւ, որ {ինչպէս} նորա վարդապետութիւնը համեմատուելով դէպքերին ` կեր

համեմատուելով դէպքերին ` կերպարանափոխ է լինում, {ինչպէս} վերջինը ջնջում է առաջինը: Բայց ֆլօրենտացի պուպլի

հանգիստ չտուին բոլոր Եւրոպային: Նա մոռացել էր թէ {ինչպէս} այդ փառամոլ եւ բորբորիտոն ճակաճնութեամբ վարակուած

եւ Հեգելը ընկճուեցաւ այս երկիւղի ծանրութեան տակ, {ինչպէս} Բոռքը ընկճուել էր իր որդու մահի ծանրութեան տակ:

նդիոյ եւ նորա եւ ընկերական յարաբերութեանց մասին: {Ինչպէս} Հեգելը, նոյնպէս ոչ ոք չի պաշտպանել - թողնելով այ

մանադրութեան մէջ, սորանից վախենամ է գերմանացին, {ինչպէս} ագռաւը խրտուիլակից, առանց քննելու թէ այդ երեւոյթ

այդպիսի ուժով չեն երեւել նորա օրհնած հետեւանքը, {ինչպէս} անգլիական պառլամենտականութեան մէջ"։ Ի վերջո՞յ,

հայրենակցաց գործական-էմպիրիկական խորհրդի ընդդէմ: {Ինչպէս} կուրմարկեան կիսասպան (юнкер) դատողութիւնք է անո

ակների (акт) ահագին բազմութեան պատրաստութեամբ, {ինչպէս} մի հրովարտակների գործարան: Այդ ժողովների մէջ ժամ

- միայն խելացի յայտարարութիւնքը այնպիսի մարդերի, {ինչպէս} է Դուքս Վելլինգտօնը, ողորմութիւն են գտնում Հեգել

ել էին նորա համար sine qua non, նա կարծում էր թէ {ինչպէս} պատերազմի յաջող ելքը շատ դիպուածում կախւում է գնդ

նական սահմանադրութեանց կազմուածքին: Իհարկէ, {ինչպէս} ուրիշ շատերը եւ մանաւանդ Դուքս Վելլինգտօնը առատօր

կողմից քննադատելով անգլիական սահմանադրութիւնքը, {ինչպէս} կարելի է ` դադարել միմիայն նոցա թերութեանց վրայ,

Մի քանի թերութիւնք, եւ վնասակար դրութիւնք, {ինչպէս} եւ անդրանկական համակարգութիւնը, այո՛, մեր աչքու

իօնը հասարակապետական եւ ոչ հանրապետական լինելով, {ինչպէս} Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներում, համօրէն ազգի անձ

թիւնը, փոխում է եւ գահակալութեան յաջորդութիւնը, {ինչպէս} Հենրիկոս VIII-ի եւ Վիլհելմ III Օրանժեանի ժամանակ

մունքը: Մինչեւ անգամ մտադրեալ վերանորոգութիւնը, {ինչպէս} առաջուց կարելի է գուշակել, կ՚առաջնորդէ միմիայն դ

), գործական ճշմարտութեան եւ գործադրութեան մէջ, {ինչպէս} Գերմանիայում, այլ միայն ցոյց են տալիս նորան ֆրան

գրուելուց յետոյ, ինքը պատմութիւնը ապացուցեց, թէ {ինչպէս} անհիմն էին այս մռայլոտ գուշակութիւնքը Անգլիոյ մաս

: Միայն հինգ անձը կային այն բազմութեան մէջ, որ, {ինչպէս} պատմեցին մեզ յետոյ, կարեկից չէին մեր աղէտքին եւ

վերջացնելուց յետոյ ես ասացի նրան, կը ցանկամ որ, {ինչպէս} դուք իմս, նոյնպէս եւ ես գիտենայի ձեր տրտմութեան

ր կարգով յառաջ գնալով ցոյց տար պտուղ եւ արգասիք: {Ինչպէս} երեւում է, նորա վերայ ներգործող անձինքը, այս սո

բերեց կոնդակը: Պապը իմացաւ այս բանը. բայց {ինչպէս} վերեւում ասացի, թունաւորուեցաւ իւր կարդինալի ձեռ

րջին օրերում դուրս երեւեցան նորա դժոխային կիրքը, {ինչպէս} խոր գիշերումը խիտ անտառի մէջ իւրեանց որջերից կոկո

ծ քահանայապետը խաբուեցաւ դորայ շողոմարարութեամբ, {ինչպէս} միւս շատ բաների մէջ խաբուած էր իւր կարդինալներից

, պարզամիտ մարդ, որ չկարողացար իմաստասիրել, թէ {ինչպէս} անհնարին բան է գոյնը մարմնից բաժանել, նոյնպէս եւ

աւութիւն է արել նորան, որ չէ դատապարտել այնպէս, {ինչպէս} կը պահանջէր արդարադատութիւնը, բա՛ նորա այնքան ցո

գաղտնիքը, կը խայտառակէ այդպիսի անարգամիտը: {Ինչպէս} երեւում է սորա դէպի գործարանը ունեցած առնչութեննե

ր ի հարկէ առանց կարդինալի գիտութեանը չէր: Քննենք {ինչպէս} սորա գործարան մտանելու պատճառը, նոյնպէս եւ նորա

: Սա ինքն եղաւ իւր արձակման պատճառը: Որովհետեւ, {ինչպէս} ականատես էի, սա շատ խստութեամբ էր վարւում ծառայո

էր վաստակում: Շատ վայրենի բնութեան տէր մարդ էր, {ինչպէս} մի փոքր ժամանակից յետոյ օրինակով կը տեսանես: Մոռ

եւ կատարելով իւրեանց պարտականութիւնները, որոնց, {ինչպէս} կարելի է գուշակել, շատ յարմար են եղել, չի առնու

եւ շատ արգասաւոր կը լինէր տարաբախտ Հռոմի համար: {Ինչպէս} երեւում է, սոքա շատ հեռի են եղել այդպիսի սուրբ դ

ութիւն եւ մեծահոգութիւն են պահանջւում, որոնցից, {ինչպէս} երեւում է, սոքա շատ դուր են եղել, ինչպէս առհասա

նցից, ինչպէս երեւում է, սոքա շատ դուր են եղել, {ինչպէս} առհասարակ ապացուցանում է փորձը: Եթէ նոքա կամեցած

լ եւ ձեռները դէպի ինձ երկայնել եւ շնչարգել եղաւ: {Ինչպէս} մարդու շատ անգամ պատահում է երազի մէջ, երբ նորան

մէջ նա արտաբերեց մի քանի կիսահնչիւն բառեր, որ, {ինչպէս} կարծում եմ, պէտք է կարդինալի, հոգատարների, վեր

ես, եւ Աստուծու հաւատքին առաւե՛լ մօտ ծանօթ), {ինչպէս} եւ քո ամեն նախնիքը։ Իսկ ե՛ս՝ անպիտա՛նս, թէպէտե

իմ, տղամարդի որդի լինելով), իբրեւ մի անզգամ, {ինչպէս} Պաւղոս մեծ առաքեալը, բայց դո՛ւ Քրիստոսին նմանելո

նելով, թշնամանում էին՝ երբեմն կախա՛րդ կոչելով, {ինչպէս}. " Դեւերի իշխան Բէեղզեբուղի ձեռքո՛վ դեւեր է հանո

ւրախացած բացագանչում էին դատողների առջեւը, ուր, {ինչպէս} Աւետարանիչը վկայո՛ւմ է, Պիղատոսը ճանաչելով, թէ

մարդ մարմնի թուլութեան պատճառով մեղք է գործում, {ինչպէս} եւ ես, որ ամեն մարդերից էլ մեղաւո՛ր եմ. բայց մե

ռաջ յիշուած, դարձեալ նոցա ասած բաներին նման էր, {ինչպէս} պոռնիկների մեղքը թեթե՛ւ եւ չնչի՛ն համարելը։ Բ

ենց փրկարար վարդապետութիւնը գրո՛վ մեզ աւանդեցին, {ինչպէս} արդա՛ր եւ հոգեսէ՛ր հայրեր՝ ամեն յիմար մարդոց օգտ

ոնց կամ հրեշտակ է ասում եւ կամ ճշմարիտ վարդապետ. {ինչպէս} Սուրբ Գիրքը սովո՛ր է վարդապետներին հրեշտակ անուան

ուսուցիչքը, թող թէ մեծ մեծ պաշտօնների հասցնել, {ինչպէս} եպիսկոպոսութեան, կամ նոցա մէջ առաջին պաշտօնի եւ

ինձ յանդգնութեամբ առաջ քշել դէպի վարդապետութիւն, {ինչպէս} անպիտաններից շատերին տեսնում էի, որ անում էին,

ածը իմ վրայ, այնուհետեւ զուարճանալով ուրախացան, {ինչպէս} մի տօն կատարելու ժամանակ։ Որոնց պարտքն էր, սենե

շատ ախորժելով եւ պատուականութեամբ ընդունում էին, {ինչպէս} մի առողջ վարդապետի քարոզութիւն, եւ հօր պէս էլ պա

լ աւելի տէր Համազասպը, որին ողորմութիւն անէ Տէրը {ինչպէս} Ոնիսիփորի տանը, այս խօսքերը ասողի բարեխօսութեամբ

ամ, տարա՞ւ ինձ իր սենեակը, եւ խօսեցա՞ւ իմ հետ, {ինչպէս} Փրկիչը հրամայում է, ես եւ ինքը առանձին, կամ մէկ

ղարկէ. բո՛ւն դու ինքդ խօսէ մեզ հետ դորա բերնով, {ինչպէս} երբեմն խօսում է՛իր սուրբ Պաւղոսի ձեռքով։ Նորա՛ն

խները ծածկա՛ծ) եւ երեսները փաթաթա՛ծ, նստում են {ինչպէս} մի հոտած սատկոցի մօտ, մո՛ւնջ դեւի պէս պապանձուած

արգելում է շնորհը. անընդդիմանալի են, արդա՛րեւ, {ինչպէս} Օրհնութեանց Օրհնութիւնների մէջ գրուած է, այս երկ

արդում, բայց ընթերցուածը այնպէս անսխալ ասում է, {ինչպէս} գրքին մէջ գրուած է"։ Այս էլ չկարողացան, որ իմա

հմանը չհասած, մինչ դեռ գալիս էր եւ սոքա լսեցին, {ինչպէս} մի թշնամու վրայ նորա ընդդէմ զինուեցան՝ " էլ ո՞ւր

ԹՂԹԻ Բացատրութիւնքը) § 1. Այս Թուղթը, {ինչպէս} ամենին յայտնի, է առաջին անգամ հրատարակուեցաւ տպա

յդ տպագրուած օրինակից է արած մեր թարգմանութիւնը։ {Ինչպէս} պ. Էմինի յառաջաբանից երեւում է, Թուղթը դուրս է

կել Փարպեցու Պատմութեան թարգմանութեան հետ)։ {Ինչպէս} Թղթի տպած բնագիրը կարդացողներին յայտնի է, պ. Էմ

գրքերը, ո՛վ ինչ ունէր։ Մի քանիսը այդ գրքերից, {ինչպէս} ամենին յայտնի է, աղճատուած ձեռագիրներից են տպուա

բարեկամներին. § 2. Այս անանուն յառաջաբանը, {ինչպէս} նորա բովանդակութիւնը տեղիք է տալիս ենթադրել, գրե

կեղեցին էր Վաղարշապատի մէջը եւ ոչ նորանից դուրս, {ինչպէս} այսօր նոյն սուրբ եկեղեցին։ Մեր պատմութեան մէջ

անգնեցրել էր նորան մեր բազմերախտ Հայրը, որ մնա՛ց {ինչպէս} որ կար սկզբից, նո՛յն անապակ ջրերում, որոնց աղբի

ձնել էր Փարպեցու պէս մի մարդու, որ այն ժամանակ, {ինչպէս} վկայում է Թղթի յառաջաբանը, " արուեսակ աստղի պէս

ի մէջ առհասարակ շա՛տ է հետեւում Պաւղոսի ձեւերին, {ինչպէս} պիտի տեսնէ կարդացողը։ § 14. Բնագիրը. " Եւ ա

ղ էր մի ա՛յլ Ղազար եղած լինել, քան թէ Փարպեցին, {ինչպէս} եւ կա՛ր էլ մի ուրիշ մարդ՝ Ղազարիկ կոչուած, որ ա

մշապուհ թագաւորին (Հատ. Ա., եր. 764), որ, {ինչպէս} յայտնի է եւ ինքը՝ Չամչեանն էլ վկայում է, վախճան

ց Աստուածաշունչը երկրորդ անգամ թարգմանելիս, որ, {ինչպէս} յայտնի է, Եփեսոսի Ս. Ժողովից յետոյ եղաւ՝ 433 թ

բնաւ պակաս չէին եւ " զմի միով ելեւելս առնէին ", {ինչպէս} ասում է Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ։ Մեզ թւում է

եցան Ներսէհ, Հրահատ եւ Վահան Կամսարականները։ Եւ {ինչպէս} սոցա հայրը՝ երանելի Արշաւիրը, մինչեւ իր մահը հա

նչեւ իր մահը հաւատարիմ մնաց թէ՛ ս. Վարդանին, որ {ինչպէս} ասացինք, իր աներն էր, թէ՛ ազգին եւ թէ՛ սուրբ ու

յս յիշուած Սիւնեաց եպիսկոպոսը գիտէ։ Երկրորդ, {ինչպէս} առաջ էլ ասացինք (§ 20), Մեծ Վահանը հաշտուեցաւ

484 թուականին։ Մինչեւ այս իրողութիւնը Փարպեցին, {ինչպէս} ինքը վկայում է, կեցել է Կամսարականների մօտ, եւ

ոպոսի ինչ տեղից լինելը մեզ չէ ասում պատմութիւնը, {ինչպէս} եւ չէ ասում, թէ Սամուէլին յաջորդողը Սիւնեաց եպիս

ատ, որպէս գրէ կրճատելով Ղազար " (եր. 40)։ {Ինչպէս} երեւում է, պ. Էմինը բնա՛ւ հաշուի մէջ չէ դնում ա

երի զաւակ եղած ենթադրելու։ Մենք այսքանը գիտենք, {ինչպէս} առաջ էլ ասացինք, պատմութեան մէջ, որպէս գիտութեա

րկրորդումն թղթին գրէ 'ի Կորնթացւոցն ", եւ այլն։ {Ինչպէս} ընթերցողը արդէն տեսաւ, մենք գրել ենք " առաջին թղ

նցն ծառայք նորա ", եւ այլն. (եր. 48)։ Մենք, {ինչպէս} կարո՛ղ է տեսնել ընթերցողը, թէեւ թարգմանել ենք գր

րապէս գաղափար տալու համար թարգմանեցինք, այնպէս, {ինչպէս} տեսնում է ընթերցողը։ § 61. Բնագիրը այսպէս է

ւմ. " Յերկոսին յօրինակսն գրեալ տեսանի 'ի գէթ"։ {Ինչպէս} ընթերցողը տեսնում է, մենք օգուտ ենք քաղել պ. Էմ

երբէք " (եր. 49)։ Մենք այնպէս ենք հասկանում, {ինչպէս} թարգմանել ենք։ § 66. Հայոց ազգի մեղքից, այս

է կամենային դերանունի տեղ դերանուն դնել դարձեալ, {ինչպէս}, նորանով, բանը պիտի շփոթուէր եւ ընթերցողը պիտի

ի մէջ էլ սովորական չէ այն ձեւը՝ էական դերանուն, {ինչպէս} սա, դա, նա, գործ դնել անշունչ առարկաների կամ վ

լեզուի ազդեցութիւն է այս, որովհետեւ այդ լեզուն, {ինչպէս} մեր լեզուն, նա եւ նոյն, առանձին դերանուն չունի

րւում է այսօր այդ գիտութեան կարծեցեալ քուրմերից, {ինչպէս} երբեմն Եհովան՝ Իսրայէլի կարծեցեալ մարգարէներից.

, որ Սեւուկը կարող էր եւ տեղի անուն եղած լինել, {ինչպէս} ցոյց տուինք, որ, Անձեւացեաց իշխանից զատ, եղած

թվում է, թէ եղածն էլ յունական լեզուիցն է մտել, {ինչպէս} Եբր. գլ. Ը, համ. 1, կարդում ենք. " Եւ բանից

, միմիայն Հայոց կաթողիկոս է հասկանում պ. Էմինը, {ինչպէս} Մխիթարեանք քահանայապետ խօսքով՝ Հռովմի Պապը։ Թիւ

ինելով, որպէս արհի երէց, երիցապետ, աւագ երէց ( {ինչպէս} եւ Փարպեցին էլ ասում է՝ աւագ քահանայութիւն. Պատ

ինչդեռ անժխտելի է, որ սարկաւագ էլ կար նոցա մէջ, {ինչպէս} միաբերան վկայում են ե՛ւ Եղիշէն, ե՛ւ Փարպեցին։ Վ

այապետ խօսքը միակողմանի հասկանալն էր պատճառը, որ {ինչպէս} § 21 ցոյց տուինք, Սիւնեաց Մուշէ եպիսկոպոսին կաթո

ա) Սուրբ Յովհան Մանդակունին կաթողիկոս նստաւ, {ինչպէս} ինքը՝ պ. Էմինն էլ խոստովանում է, 480ին։ բ

եւ պատերազմը տեւում էր Պարսից ընդդէմ։ Փարպեցին, {ինչպէս} ինքը իր թղթում վկայում է, Կամսարականների մօտ էր

թիւն կայ, որպէս նաեւ՝ Երեւանի եւ Վաղարշապատի մէջ, {ինչպէս} այս վերջինի եւ Աշտարակի մէջ։ Բայց եթէ այս շղթայի

ս, այն ժամանակ տարբերութիւնը աւելի որոշ է լինում, {ինչպէս} Վէրք Հայաստանի եւ Սօս եւ Վարդիթեր վիպասանութեանց

մանակ ե՛ւ վեվ է աւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. {ինչպէս} ՝ գրում եմ-գրվում եմ, գրել-գրվիլ։ Պ. Պռօշեանցը որպ

ում, ներգործականի եչը ինի անելով կրաւորականացնել, {ինչպէս} ամրապնդիլը, իսկ այս օրինակում կրաւորականացուցել է

(վեվի տեղ իհարկէ) աւելացնելով ներգործականի վրայ, {ինչպէս} ՝ կատարելագործվել։ Ո՛չ առաջինը եւ ո՛չ երկրորդը տալ

բառ։ Ածական անունը երբեմն վարվում է որպէս մակբայ, {ինչպէս} նաեւ գրաբար եւ աշխարհաբար խօսքեր՝ գըրաբառ խօսել,

նդունելութիւնն էլ շատ անգամ գրում են ու մասնիկով. {ինչպէս}, գրված ասելու տեղ ասում են գրուած. այս երկուքը տա

Իսկ ուած կամ ուածքը, երբ միանում են մի բառի հետ, {ինչպէս} գրուած կամ գրուածք, գոյական են եւ վերացական նշանա

գոյական են եւ վերացական նշանակութիւն են ստանում, {ինչպէս} գրութիւն։ Միեւնոյն ուժն ունի, եթէ ասենք "իմ գրութ

անից, ուած կամ ուածքը, միանալով մի բայարմատի հետ, {ինչպէս} ծեծուածք, ռուսի ость կամ ность, իսկ ֆրանսերէն ---

սկ ֆրանսերէն --------- վերջաւորութեանց ուժն ունի. {Ինչպէս} ՝ երկաթի ծեծուածքը, երկաթի քաշուածքը՝ ковкость жел

ը՝ ковкость желѣза, тягучесть желѣза։ Չգիտենք, թէ {ինչպէս} բացատրենք մեր գաղափարը, որ աւելի որոշ կերպով յայտ

է ուղղախօսութեան ընդդէմ։ NB. Իւ վերջացած բառերը, {ինչպէս} պատիւ, եթէ գործ են դրվում որպէս պատուած եւ այլն,

թէեւ պատած կարելի է եւ կրաւորականապէս գործ դնել, {ինչպէս} հալածը, որի մասին խօսեցանք։ Առ հասարակ մենք խօ

ենայն Հայաստանեայց", բայց այս այն պատճառով միայն, {ինչպէս} ինքը՝ Փաւստոսն էլ յայտնում է, որ առաջին է ժամանակ

կրակից, մենք հասկանում ենք Ս. Էջմիածնի գմբէթը, որ {ինչպէս} երեւում է, էրվելուց յետոյ, վերստին փայտից է շինու

կրպագում են, միայն թէ ճշմարտութեան երեսից փախչին, {ինչպէս} սատանան խունկից, չեն ամաչում մինչեւ այսօր էլ այս

ւական Մերհուժան Արծրունին՝ երանելի Աղանի եղբայրը, {ինչպէս} պատմում է Փարպեցին (Պատմ. եր. 108), ուխտապահ նախա

է մտնում հնոցը. յայտնի է, թէ իր սենեակը կ'երթար, {ինչպէս} եւ ասում է Եբրայական բնագիրը։ Հայկազ. բառարանն էլ

ամանքների մասին, որ համառօտիւ դնում ենք այստեղ, {ինչպէս} յայտնի են դոքա նոյնիսկ հանգուցելու բերանից լսուել

ւմ էր Պարսից իշխանութեան տակ։ Գէորգ Գեղամեանցը, {ինչպէս} վկայում է նորա ծննդաբանական թուղթը, Կայսերական Հ

սրտի մէջ լուսաւորութեան եւ ուսման եռանդը, որով, {ինչպէս} ամենայն ազնուամիտ բանագէտ մարդ, յոյս ունէր ջերմա

երի մէջ ահա ժամանում է Աբովեանը Էջմիածին։ Բայց, {ինչպէս} պատմում է հանգուցեալը, Աբովեանը մինչեւ Փարաքար գ

ց այս բանի մէջ հանգուցեալ Գեղամեանցի հօրեղբայրը, {ինչպէս} լսած ենք նորա բերանից, շատ ընդդիմութիւն է ցոյց տ

մուտ անելով Պ. Կրէյզերի հիւանդանոցի մէջ, ուր, {ինչպէս} ասացինք, միայն սառն ջրով են բժշկում, մրսեցաւ քա

բժիշկ Պ. Յարութիւն Յովհաննիսեան Մարկոսեանին, որ {ինչպէս} հանգուցելու կենդանութեան եւ հիւանդութեան միջոցին

ժուար կը լինէր քեզ, սիրելի ընթերցող, հասկանալ: {Ինչպէս} աշխարհի երեսի եղած բաների, նոյնպէս եւ դժոխքի մաս

եւնոյն կարգով կատարում է իւր պաշտօնական հանդէսը, {ինչպէս} կատարում են այդ աշխարհի երեսին: Մեր պատմութ

եմ նորանց մատենադարանի մէջ եւ շարում եմ կարգով, {ինչպէս} հարկն է: Դուք ասացիք, որ այս պաքսիմատները դիւրա

ոյն սեղմուեցաւ այն կոշտ մեկնութեան երեսների մէջ, {ինչպէս} մի չոր անանուխի տերեւ, որ դնում են երեխայք իւրեա

. որ սորանից արժան ո՛չ ո՛ք չէ կարող վերանորոգել {ինչպէս} պատշաճ էր: Սատանան վերին աստիճանի բարկացած

անցաւ ճարտարապետի դատարկ գլխից ամենեւին այնպէս, {ինչպէս} թռչում եւ անցանում է համալսարանի բովանդակ ուսման

անան այնպիսի կարծիք ունի ճարտարապետութեան վերայ, {ինչպէս} Ս.... ուսումնականութեան վերայ: - Զարմանք

բորենու ճանկերի նման, ատամները առանց շրթունքի, {ինչպէս} դիակը լինում է. մի մեծ սպեղանի դրած պոչի տակում

ամանակ յաջողուած չէր այսպէս ճարտարութեամբ խաբել, {ինչպէս} այս գործում: Բայց պիտոյ է ճշմարիտը ասել, որ այս

ւ արժանաւորութիւնը, վիրաւորեց ինձ իւր գեղարդով, {ինչպէս} տեսաք, սորանից մի փոքր յառաջ: - Վերջը ի՞նչ

իւն, ապա թէ ո՛չ, ես քեզ... Quos ego.... {ինչպէս} ասում է Վիրգիլիոսը... Եւ ամենասաստիկ բարկութեա

, անցավ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի ժամ թռչում էր, {ինչպէս} լայնաբերան թնդանօթից արձակած ռումբ. Աստեղաբաշխքը

ճայթոցով ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղը: Բայց դեւերը, {ինչպէս} նաեւ կատուները, անվնաս են մնում եւ սաստիկ բարձրո

րաւունք եւս ունի.... երեւի թէ դժոխքումը եւս, {ինչպէս} աշխարհի երեսին, փոքր էր օրինաւոր եւ հիմնաւոր բան

արեհաճեցէ՛ք այս բոլորը իմանալ, մռայլութիւն ձեր, {ինչպէս} նոքա խաբուած են, որ աշխատելով, վասնզի....

նգնի՛ր, - գոռաց սատանան եւ նորա աչքերը վառուեցան {ինչպէս} փայլակն, - կանգնի՛ր, հերիք է. դու ինքդ կը մնաս

տամբների եւ լուսնոտների. իսկ մեծ մարդերի համար, {ինչպէս} դուք էք, ճարտասանական ձեւը աւելի պատկանաւոր է.

մ երեւակայութիւնը: Բուբանդուսը ուղղեց թուղթը {ինչպէս} յարկն էր եւ սկսեց կարդալ սկզբիցը: Ե ՅԱՅ

ով, կապում են նոցա միտքը խոստմունքով եւ փառքով, {ինչպէս} շունը մի կտոր կաշիով, թելադրում են նոցա հակառակո

եբուղը, - ի՛նչ տեսակ գրում են դոքա այժմ. կարդայ {ինչպէս} կամիս, սկզբից դէպի վերջը, վերջից դէպի սկիզբը,

ծը, մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, - ես չգիտեմ {ինչպէս} խելագարուել է Բուբանդուսը, որ թողած այդ մեզ շատ

երեւելի պատմաբան. բայց նա այնպիսի պատմաբան չէ, {ինչպէս} Բուբանդուսն էր, այլ պատմաբան վերին աստիճանի: Սա

է այնպէս դողդողալով եւ բոլոր մարմնով թռչոտելով, {ինչպէս} դողում է եւ թռչոտում է սնդիկը, եթէ լցած մի դատար

անայի գահը: Նոցա մէջ երեւում էր Լուկուլլոսը, որ {ինչպէս} ասացինք, տնտես էր տէր սատանայի մօտ: Սատանան նկա

ամբը եւ որակութեամբը, քանի՛ մարդիկ կային ճանաչող {ինչպէս} վայել էր. շատերը միմիայն լսել են աշխատել, բայց

ձաւ դէպի գրականութեան դեւը ասելով. - Տեսանում ես {ինչպէս} կատարում եմ քո առաջարկութիւնքը, եթէ հիմնած էին ա

ործերը երբեք այնպէս ծաղկեալ վիճակի մէջ եղած չեն, {ինչպէս} այժմ: - Ամուսնութեան մէջ թագաւորում է մի անս

: - Եթէ շատ հեշտ է որոգայթ լարել նոցա: - {Ինչպէս} եւ իցէ, բայց ես պարտական եմ գնահատել քո արժանաւո

քա կենդանութեան ժամանակ անապատականք լինէին. բայց {ինչպէս} եւ իցէ, ով եւ լինէին դոքա, դժոխքումը մանկլաւիկ

ւած խիստ, անողորմ, բարկացող եւ աներկիւղ սատանան {ինչպէս} այժմ նկարագրւում է որպէս թէ վախեցող, որովհետեւ ա

ինիլ դժոխքի համար: Նա լինելով այնպիսի ազգի մէջ, {ինչպէս} հնդկացիք են, որ փախչելով ամենայն լուսաւորութիւնի

որպէս վարդապետութիւն դժոխային ամուսնութեան, կամ {ինչպէս} մի ազգ ասաց, որպէս աստուած բանականութեան:

է դա. կան աշխարհի երեսին ծերունիք, որ գիտեն թէ {ինչպէս} պատրաստ էր դա զոհել ամենայն ինչ մի պարգեւի համար

. ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ․ Չնեղանաս բաց խօսածիցս, {ինչպէս} նկատում եմ, քո խոստանալը շատ է, քան թէ կատարելդ

ւ ինքը մնան զգաստ, առանց արբենալու, այն ժամանակ {ինչպէս} բարձր խօսելով գինի պահանջելու էր պ. Շաքարեանցից

լինէր: Պ. Մարկոսը, ճշմարի՛տ է, խմում է, բայց {ինչպէս} ուրիշները, ինչպէս մի բարի հայ քրիստոնեայ: Նորա

, ճշմարի՛տ է, խմում է, բայց ինչպէս ուրիշները, {ինչպէս} մի բարի հայ քրիստոնեայ: Նորա շատ խմելու վերայ եր

: Շատ ստոյգ է, թէ ոչինչ բան այնպէս հիմնաւոր չէ, {ինչպէս} միաբան խորհրդով կատարուածը. եւ ահա ես իսկոյն կը

ու վիզը որ կտրես, ո՞չ ապաքէն այնպէս մեռանում է, {ինչպէս} այն սեւ հաւը, որ տեսար ախոռումս․ երկուքի եւս մեռ

ք եւ կատարենք մեր գործը: - Շատ բարի, բայց, {ինչպէս} ասացի, այդ մարդերից շատերը անծանօթ են ինձ: Արդե

Ճշմարի՛տ է, նորա բուն գործը մի երեւելի բան չէ, {ինչպէս} քեզ եւս յայտնի է, եւ նա այնպիսի մարդ է, որ ոչ թ

ր Օսմանեան սուլթանի կանանոցի անկարգութենից, եւ, {ինչպէս} ասում է Ռուսաց առածը, սատանան ոտը կը կոտրէր մտան

ոգու անհանգիստ բնաւորութիւնը: Ճակատը ճաղատացած, {ինչպէս} թւում է, ժիպակեղէն բաղադրութենների շոգիներից, ք

ղ աղջիկներ են մեծ մասնով: Պ. Մարկոսը, որ, {ինչպէս} յայտնի է ընթերցողին, մի փոքր յառաջ խօսք էր տուել

լի մօտ երթեւեկութիւն ունենալու պատմութիւնը: Նա, {ինչպէս} համարում էր ինքը իւրեան, որպէս բարակ քաղաքագէտ,

՛չ ապաքէն Մարկոսը եւ Կիրակոսը քրիստոնեայք են: Եւ {ինչպէս} քրիստոնեայք. ուրբաթի, չորեքշաբաթի, եւ շաբաթակա

անին զոհէ իմ պատուասիրութիւնը, անձնասիրութիւնը, {ինչպէս} սովոր է, թող ինչ կամի առնէ, գլուխը քարը...

ծիծաղում էր, - պատասխանեց Շաքարեանցը: - Եւ {ինչպէս} էր ծիծաղում, հրապարակով... նզովեալը - լեզուն

լու համար, - կցորդեց շուտով Մանթուխեանցը: - {Ինչպէս} հաճոյ է ձեզ, - խաղաղ սրտով ասաց պ. Մարկոսը, -

ն պիտոյ է խայտառակուէր անպատասխանի մնալով: - {Ինչպէս} չէ, կպատասխանէ քեզ. եղբայր, նա քո ասած մարդերի

որ մի ժանգոտ դրամ լաւ է քան թէ նորը եւ փայլունը, {ինչպէս} ամենայն առողջամտութեամբ հաստատեց Մեղու Հայաստանի

ան դպրոցներին, - պատասխանեց Մանթուխեանցը: - {Ինչպէս} է ապա նորա կարծիքը գուշակողների մասին, կամ նոցա

մի լոկ կարծիք է իմ կողմից, դուք ազատ էք տնօրինել {ինչպէս} կամիք, պատասխանեց Մանթուխեանցը: Պ. Շաքարեա

յց մի բանի վերայ շատ զարմանում եմ, - ասաց նա, - {ինչպէս} է, որ առանց մկնդեղի ստացուել է: Ո՞չ ապաքէն ուրի

ն բաներ են, այնուամենայնիւ իմ պէս մարդու համար, {ինչպէս} էի մինչեւ ներկայ րոպէս, այդ փոքրը եւս բան արժէր

մար ֆանատիկոս անունը կը բեւեռէ ճակատիդ: Մեր ազգը {ինչպէս} որ Լուսաւորչից, (մատաղ գնամ նորա զօրութեանը),

տաղ գնամ նորա զօրութեանը), ստացել է իւր կրօնը, {ինչպէս} պաշտում է Լուսաւորչի լոյս հաւատը, պէտք է աշխատեն

րպէս իւրեանից առաւել մեծ մարդու մօտ, ըստ որում, {ինչպէս} ասել ենք իւր տեղում, Շաքարեանցը ունէր մի փոքր կա

քեզ, չնայելով, որ պիտի արդիւնաւորուէիր: - {Ինչպէս} չէ: Զօրօրինակ երիտասարդ մարդիկ, նոր դեռեւս ընտա

ւած կամ նախապաշարուած լինի, չէ սերտել խօսելիքը, {ինչպէս} պաշտօնական ժողովների ժամանակ. բացի սորանից, նա

նի, ոչինչ չէ խօսում, թէպէտ եւ խօսել եւս չգիտէ, {ինչպէս} նաեւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ բանի վերայ խօսում էի

այն այս է բանը, որ այդ ծերերը անցուցած լինելով, {ինչպէս} ես, իւրեանց ժամանակները, ամենայն բանի վերայ նայ

ն, բայց այնպէս, որ լսեց կոմս էմմանուէլը: - {Ինչպէս} թէ հերիք է, հազիւ մի եւ կէս կանգուն կայ փորածի խ

ի ազգերը, ասում էր ինքն իւրեան, կարօտ են, որ, {ինչպէս} անչափահաս որբեր, գտանուին հոգաբարձութեան տակ, բ

լռութիւնը յառաջանում էր նորանից, որ չգիտէր, թէ {ինչպէս} խօսք բանայ եւ ինչ բանի համար. մանաւանդ լսած լինե

րա կարծիքը իւր երգածի մասին ամենեւին այնպէս չէր, {ինչպէս} կամէր հաւատացնել Կոմսին: Այս էր լաւը, որ նորա ա

էր տաղի երաժշտութիւնը - եղանակը, բայց դուք եւս, {ինչպէս} ես, գիտէ՛ք, որ նորա եղանակը հայկական չէ: Անտար

ի թիւը: Մեր թարգմանիչքը ստացան Յունաստանում, եւ {ինչպէս} նոցա բոլոր գրուածների ու թարգմանութենների մէջ տես

մբ միայն զանազանւում են, ըստ որում ութ ձայները, {ինչպէս} ունի Յունաց եկեղեցին, վաղուց ահա ներս էին մտած մ

էակ յառաջ էր գնում իւր կերպարանագործութեան մէջ: {Ինչպէս} ազգն է, ազգի կեանքն է, այնպէս է եւ նորա պատմութ

զգի կեանքն է, այնպէս է եւ նորա պատմութիւնը, իսկ {ինչպէս} պատմութիւնն է, այնպէս է եւ նորա բանաստեղծութիւնը

նաստեղծութիւնը եւս նոյնպէս ճշգրիտ յիշատակարան է, {ինչպէս} պատմութիւնը: Պատմութիւնը նկարագրում է մեզ ազգի հ

որա լուսաւորութիւնը գտանւում է այդպիսի վիճակում, {ինչպէս} այսօր: Թողած ուսանել բնութիւնը, որով պիտի մեկնո

տս եւ հոգիս․ Որով շնչեցի, որով ապրեցայ, {Ինչպէս} մի ծաղիկ գգուած զեփիւռից։ Այդ մի երազ է

, Թռչում էր, շարժում օդի մէջ, այնպէս, {Ինչպէս} մի փետուր․ առաւե՛լ թեթեւ։ Մի անգամ տեսա

Նորան սիրելը էր անմահութիւն. Ես տեսայ, {ինչպէս} ձկնորսը ուրախ Վայելում էր մի ճոխ արքայութիւն

նորան, Բռնել էր կայմից խելքը կորուսած, {Ինչպէս} յուսահատ անմեղ աղաւնին, Բազէի աչքից անգութ հ

ընկերակիցքը. նա սկսեց նայել նոցա վերայ այնպէս, {ինչպէս} մի մարդ կը նայէր բարձր աշտարակից դէպի վայր, փոքր

էր զաւակների կրթութեան մասին: Ինքը պարոնը, {ինչպէս} սովորաբար լինում են չնչին դրութենից վեր բարձրացող

գաղափար ունենալու, թէ ի՛նչ ասել է դպրոց, եւ թէ {ինչպէս} պիտի լինէր նա, որ լցուցանէր իւր խորհուրդը: Պարո

պում եմ սկսանել իմ պատմութիւնը այն րոպէից, երբ, {ինչպէս} ասացի, կոմս էմմանուէլը գնում էր իւր օթեւանը:

եր հետ: - Ուրեմն դուք չգիտէք ձեր խօսածը, եւ {ինչպէս} վարձկան լալականը ննջեցելու տունի տեսածի պէս սկսան

արուած փորձերով ապացուցանել ձեզ, թէ մի ընտանիք, {ինչպէս} ձերն է, երբեք ճաշակելու չէր երջանկութեան քաղցրու

. պատճառ, մի մազի չափով եւս խելք չկայ դորա մէջ: {Ինչպէս} կարելի է, որ ես իմ պատուանուններով եւ պատուանշան

ծարանում, - հարց արեց պ. Յովնաթանեանցը: - {Ինչպէս} հրամայել էիք, տուեցի գործաւորներին հարիւր քառասո

շատ ռամիկների սիրտ եւ հոգի այնքան ապականուած չէ, {ինչպէս} ձերը: Կարծեմ թէ ապացուցել էի ձեզ եւ ձեր ընկե

ի յարձակմունքից, որ ուղղւում է միայն իմ ընդդէմ: {Ինչպէս} առնել, որ մի կերպ վերջացնէինք այս բանը... ինչ

ւ, ապա եթէ այդ նզովեալը վեր կենայ, եւ ինձ եւս, {ինչպէս} Բէգզադէին մատին փաթեթ շինէ եւ աշխարհին խայտառակ

աք ամառանոց ճաշելու, - յաւելացուց տիկինը: - {Ինչպէս} կարելի է, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը. - Նախ

ւցել եմ. էգուց գնում եմ, կամի՛ս, եկ, չկամիս ` {ինչպէս} գիտես: Տիկին Յովնաթանեանցի ցաւը չէր, որ մի

Տունը, որի մէջ նստած էին այս երկու մարդիկը, {ինչպէս} ասացի, պատկանում էր Թիւթիւնճի-օղլուին, որ չգիտե

ի-օղլուն, կարճահասակ, բաւական հաստ մարդ էր, եւ {ինչպէս} երեւում էր նորա ալեխառն մազերից, ճաղատ ճակատից ե

յց տուեց իւր խօսակցութեան մէջ, Շահումեանցի հետ, {ինչպէս} վերեւումը տեսանք, այդ զանազան ժամանակ, տեսակ-տե

, որպէսզի պատճառ տայ Թիւթիւնճի-օղլուին խօսելու, {ինչպէս} եւ այս երեկոյ արեց, հարցանելով մահի ինչութիւնը,

էին, ոչնչացան իսպառ, - ասաց Շահումեանցը: - {Ինչպէս} չէ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Տեսանո՛ւ

թէ՞ միեւնոյն հողը չէր, միայն ուրիշ կերպարանքով, {ինչպէս} դու ասում ես: - Ամենեւին այդպէս, - ասաց Թիւթի

ուցանեմ քեզ, թէ, մահ չկայ աշխարհի երեսին: - {Ինչպէս} թէ մահ չկայ, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, աչքերը պ

կը լինէր, որ չընդունէի այդ ասածներդ... Բայց, {ինչպէս} տեսանում եմ, զուր է իմ ընդունելը կամ չընդունելը

մի փոքր կաղամբով միս կերած, դառնալ ղահուէտուն, {ինչպէս} շատ անգամ պատահում էր: Զարմանք բան է, որ Նախ

շերի վերայ իւր կնիքը - խորշումը: Նորա հագուստը, {ինչպէս} առհասարակ նախիջեւանցի կնիկ-մարդերի հագուստը, շատ

նած եւ ականջի վերայով ետ տարած ու մի գէս հիւսած, {ինչպէս} մօր գէսը, մի նկարչական ստուեր էր ձգում նորա թարմ

ով, այլ այն բարբարոսական սովորութիւնը հայերի մէջ {ինչպէս} նաեւ ասիացոց եւ այլ վայրենիների մէջ, ուր պատշաճի

ից ազատուելու համար: Նա, մինչ տանը ոչ ոք չկար, {ինչպէս} ասացինք, ոչ հայրը եւ ոչ մայրը, հանեց սեղանի արկ

սքով, այնպէս էր վարւում այն անշունչ նամակի հետ, {ինչպէս} մի մարդ իւր շատ սիրելի բարեկամի հետ: Նամակը գրել

իս տղայքը: - Ուրեմն առ այս գիրը եւ հասցրո՛ւ, {ինչպէս} ասացի, պարոն Շահումեանցին. իւրեան ձեռքը, գիտե՞

հոգս ունէին եւ մտածութիւնք, բայց մերն է հոգսը, {ինչպէս} մազերս, այնպէս եւ հոգսերս երկայն է: Բայց սատ

սելով. նա յառաջ կարմրեցաւ, յետոյ գունաթափուեցաւ {ինչպէս} մարմարիոն: - Մկրտիչը եկել էր, - շարունակեց իւ

էր պատճառը, որ ծնողքը կապում էին նոցայ բերանը, {ինչպէս} այս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ խօսած չէի. եթէ լա

ս գալոց ամառից յառաջ, չեմ կարող հարսանիք առնել, {ինչպէս} կամի, թո՛ղ գնայ գայ երթալու տեղերը, յետոյ տեսան

, ուրիշները եւ ամբողջ աշխարհը: Մարդը հոգի ունի, {ինչպէս} ասացիր, բանականութիւն ունի եւ գլխաւոր սոցայ մէջ

թէյի վերջին բաժակը, եւ Թիւթիւճի-օղլուն նոյնպէս, {ինչպէս} առաջ, ուրախ էր այս խօսքերի բայց Շահումեանցը քիչ

այդ անցքին եւ ուրիշներին եւս համոզում են սպասել, {ինչպէս} աստղաբաշխքը իմանալով մի մոլորակի մի նշանակեալ տեղ

լու: - Ես չեմ համարձակւում ձեզ արգելք լինել. {ինչպէս} ձեզ հաճոյ է: - Ուրեմն, մնացէք բարեա՛ւ: -

ւ պարտիզի դուռին, բացեց նորան այնպիսի երկիւղով, {ինչպէս} մի գող բանում է օտարի դուռը, մտաւ պարտէզը, նայո

ռաւել լաւ ասել անգին բան, այդ դու էիր. ուրեմն, {ինչպէս} կարելի է, որ ես ուշանայի եւ սպասել հարկադրէի քեզ

նայի եւ սպասել հարկադրէի քեզ: Ներիր ի՛նձ. այդ, {ինչպէս} ասում եմ, պատահեց պահապանի պարսպին մօտ կանգնած լ

ը այնպէս լսում էր այս խօսքերը, այնպիսի ծարաւով, {ինչպէս} մի ագահ եւ արծաթապաշտ ծերունի, դողդոջուն ձեռքով

առ. այս է, թէ ես նայում եմ ամուսնութեան վերայ, {ինչպէս} մի սուրբ եւ անխախտելի բանի վերայ: Ես տեսանում եմ

ու սիրող սրտերը կապուէին օրհնութեան պսակի կապով: {Ինչպէս} դու, նոյնպէս եւ ես, տալիս եմ քեզ իմ սիրտը, այս

նբժշկելի ցաւեր, որոնց վերայ բժշկութիւնը նայում է {ինչպէս} մի վարագոյրով ծածկած խորհրդական բանի վերայ, եւ չ

ս մարդիկը ինքեանք պատմում են, թէ կենդանի մարդը, {ինչպէս} եւ այլ արարածները, մեզիմեն աղէկների առաջեւ մոմի

ւմ է իւր գործը եւ կամենալով գնալ, ահա մի պառաւ, {ինչպէս} Մանուշակ դայեկը համարել է ծննդականի մայրը, գալիս

մաց թափում է գոգնոցից սխտորի փեճեկները... Բայց {ինչպէս} եւ իցէ պատահում է, որ երկարը ամրացած մնամ են գոգ

ում է գանգի հետ: Շրթունքը բարակ, չոր, քարշուած {ինչպէս} թմբուկի կաշի եւ բոլորովին կապոյտ, լերդագոյն, եր

էմքի շարժողութենից: Նոցա ձեռքի թաթերը, չոր, {ինչպէս} ոսկր, մատննրը եւ եղունգները երկայն, որոնց տակի

իւրաքանչիւրքը կանգնեցան դարձեալ իւրեանց տեղերում {ինչպէս} յառաջ: Մի փոքր ժամանակ պտուկին նայելուց յետոյ,

րծուի քթով քառասուն եւ հինգ տարեկան կին էր, եւ, {ինչպէս} կը տեսանենք, մեծ ազդեցութիւն ունէր իւր եղբօր վեր

ցի վերայ, կարծես թէ խելքին նստում էին. պատճառ, {ինչպէս} Վարդ-խաթունը, այնպէս, եւ սա խելքի կողմից մեծ կա

եւ կը հրաժարուիմ նորա դստեր ամուսնութենից. ո՜հ, {ինչպէս} լաւ կը լինէր իմ բանը, եթէ այժմ տար ինձ մի հազարը

մ, որ դու կ՚ազատուիս Թիւթիւնճի-օղլուի աղջկանից, {ինչպէս} ես լսել եմ, նա ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ է վարուէ

՛ր մատանին էր այն. պատճառ, երկու հատ էին նոքա. {ինչպէս} քեզ եւս յայտնի է, ամենեւին միմեանցից անզանազան,

թէ ոչ մատանուց, քո ամուսինը փեսայանալուց յառաջ, {ինչպէս} առողջ, քաջ եւ ուժեղ տղայ էր, մի ոչխարը նորան հա

բայց երեսը ծածկեցաւ կանաչ-դեղին վարագուրով, որ, {ինչպէս} ասացինք, պատճառւում էր մաղձից: Նա խոստացաւ խօսա

իմ, պատրաստութիւններ ունիմ տեսանելու, եւ չկամիմ {ինչպէս} եւ իցէ հարսն առնել մի հատիկ Մանուշակս. ի՛նչ կայ

ի՛նչ կայ, կարող է վեց եօթն ամիս եւ համբերել. եւ {ինչպէս} կարծում եմ, գիր չգրածի պատճառն այն է, որ փոքր ի

քաղաքի նման տեղում, մի հարուստ եւ անուանի մարդ, {ինչպէս} Շահումեանցը էր, թողումք նորա ուսումը եւ կրթութիւ

ւսնանալով Մկրտչի հետ: Տղայական մտածութի՜ւնք. {ինչպէս} թոյլ է մարդկային ազգը, մանաւանդ կանայք, եւ մանա

րս մտաւ Թիւթիւնճի-օղլուն: Մանուշակը գունաթափուեց {ինչպէս} մարմարիոն. պատճառ, հասել էր ահա ճակատագրական րո

ղլուի պատասխանը ցրեց նորա կասկածները եւ երկիւղը, {ինչպէս} սաստիկ մրրիկները մի րոպէի մէջ հալածում են ամպերի

թ, բայց չգիտեմ ի՛նչ անձնասիրութենով ասաց. - {Ինչպէս} կարելի է այդպիսի բան. մինին խօսք տալ, միւսին `

-օղլու. Ես Ղրիմում եմ ահա, իմ գործը սկսել եմ {ինչպէս} արժանն էր, եւ կը մնամ այստեղ մինչեւ յունիսի վերջ

րբ Կարապետից եկողները ուղիղ Սուրբ Գէորգ կ՚երթան, {ինչպէս} նաեւ գնալու ժամանակ Սուրբ Թորոս: Նորանցից մին

րտիչը, եթէ ես եւս հոկտեմբերին ամուսնացած լինէի, {ինչպէս} մտածում էի, այժմ երեխայս մի ամսական կը լինէր:

ա եւ օտարի հացով սնանել, որովհետեւ ինքը՝ ազգը, {ինչպէս} մեր ժամանակներում եւս, իւր հայրենասէր որդիների հ

եւ ուղարկեց քարոզութեան համար։ Մխիթարը, որ {ինչպէս} երեւում է, դաւանող էր իւր Հայկական ազգային եկեղե

ոն կամ Մօթոնէ եւ Վենետիկեան կառավարութենից, որ, {ինչպէս} յայտնի է, այն միջոցին իշխում էր բոլոր Մօրէայի վե

դունած էին արդէն այդ միջոցին Պապականութիւնը։ {Ինչպէս} եւ եղած լինէր այդ բանի շարժառիթը, այսքանս ստոյգ

ուսերի վերայ միայն կարող էր նա գործ կատարել. եւ {ինչպէս} ծառը, այնպէս եւ պտուղքը։ Աշխարհի երեսին մի

էին, կերպարանք առնուին եւ դուրս երեւէին այնպէս, {ինչպէս} որ տեսուեցան։ Աշխարհի կարգը այդպէս է, այսինքն՝

եկեղեցու մէջ։ Մխիթարը արեց, ինչ որ կարողացաւ եւ {ինչպէս} միայն հնար էր նորան։ Բայց նորա պարծանքը ուրանալ

աճելով օրէ օր ստանալ մի յատուկ բնաւորութիւն։ Թէ {ինչպէս} գոյացաւ Մխիթարեան ասացեալ ընկերութիւնը, այդ մասի

է եւ ո՛չ այսպէս կամ այլպէս լինելութեան վերայ։ Եւ {ինչպէս} կարելի էր առանց կրօնի ապրել. առաջին մարդիկը, որ

իայն, այլեւ ունի իւր մէջ մի աննիւթ էակ Հոգի, եւ {ինչպէս} մարմինը կարող է այնքան աւելի ապահով կացուցանել իւ

աբերութիւնը դէպի մարդկութիւնը ամենեւին այնպէս է, {ինչպէս} մի իշխանի յարաբերութիւն դէպի իւր ծառայքը։ Վա

աչքերը։ Պիտոյ է տեսանենք մորմոքուելու համար, թէ {ինչպէս} այն սրտերը, որ ընդարձակուել էին, ցօղուելով Քրիս

երեսի վերայ կարդում ենք այն սարսափելի անցքը, թէ {ինչպէս} հակապապի մեռած մարմինը բերւում է նոր պապի առաջեւ

ի մասին, որ կարող էին գաղափար տալ մեր ազգին, թէ {ինչպէս} էր պապականութեան ուղղութիւնը եւ խորամանկ քաղաքակա

ար քննենք, եւ լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի, {ինչպէս} նախընթաց գլխումը ասել ենք։ Ուրեմն Մխիթարեանց բար

նակ զրահաւորուած էր լիակատար ազատութեամբ, ուրեմն {ինչպէս} պիտոյ է նա մեղանչէր։ Եւ ազատութիւն ասացեալը, ին

էս պիտոյ է նա մեղանչէր։ Եւ ազատութիւն ասացեալը, {ինչպէս} ասել ենք, սեպհականութիւն լինելով ամբողջ մարդկութ

սաւորութիւն բառիս արժանաւորութիւնը։ Եւ ճշմարիտ, {ինչպէս} կարող էր ստոյգ լուսաւորութիւնը տեղ գտանել մի աշխա

կան կարգերի աբեղայք։ Արդեօ՞ք, այդ գիտութիւնքը, {ինչպէս} այժմ, ցոյց էին տալիս իւրեանց մէջ, որպէս մի գործ

ան, տերեւներ արձակեցին եւ պտուղ բերեցին այնպէս, {ինչպէս} որ սերմի յատկութիւնքն էին։ Մխիթարը ամենայն բան զ

ր կազմուել էր Մխիթարեան միաբանութիւնը։ Մխիթարը, {ինչպէս} տեսանք առաջի յօդուածի մէջ, բամբասուեցաւ պապական

յառաջ շարժող զօրութիւնը բղխում է ոչ մի աղբիւրից, {ինչպէս} Մխիթարի մէջ, այլ՝ երկու աղբիւրից։ Առաջին աղբիւ

ի հնազանդ ծառայ Հայր Միքայէլ Չամչեան"։ {Ինչպէս} վերեւումը ասացինք, այս նամակը կարող է վկայել այն

ատենագրական գործունէութիւնը ունի երկու շարժառիթ, {ինչպէս} ասել ենք, եւ այդ շարժառիթքը անմիջական հետեւանք ե

վհետեւ կարող էր փոփոխութիւն յառաջանալ։ Առհասարակ, {ինչպէս} ինքը Չամչեանը վկայում է, նամակը ցոյց է տալիս, որ

այն էր, որ բոլոր ներկայ բաների կարգերի ընդդէմ, {ինչպէս} եւ լինէին սոքա, զրահաւորուի մի մշտնջենաւոր պատեր

ձեռք էին բարձրացնում թագաւորների կեանքերի վերայ, {ինչպէս} Հենրիկոս IIIի եւ Հենրիկոս IVի, Վիլհէլմ-Օրանեանի

տաւոր աճեցականութիւնը եւ կենսական շարժողութիւնը, {ինչպէս} կը տեսանենք յետոյ մանրամասն։ Բայց նոցա խորամանկո

աշխարհների դուռերը։ Բայց եթէ մի քանի տեղերում, {ինչպէս} Ռուսսիա եւ Պրուսսիա, ընդունեցին նորանց, շուտով

ց էին տուել անարժան մարդերի, դարձեալ հալածեցին, {ինչպէս} մանրամասն կը տեսանենք այս մասին խօսելու ժամանակ։

զի կարողանան մի կերպով ներգործել ժողովրդի վերայ։ {Ինչպէս} խօսել եմ յառաջաբանութեանս մէջ, ես հարկաւոր համար

սկզբնական կոշտ ձեւով։ Ցոյց կը տամ վերջապէս, թէ {ինչպէս} պատերազմեցաւ նա հզօր քաղաքականութեան հետ, որ արդ

. հազիւ թէ կարողացաւ գրել եւ ընթեռնուլ ուսանել, {ինչպէս} վկայում է Պետրոս Րիբադայները, որ ժամանակակից էր

ալի վիրաբուժութիւնը, նորա մօտ գտանուած մարդիկը, {ինչպէս} պատմիչները վկայում են, չ'տեսան նորա երեսում երկի

ցներում եւ հրապարակներում քարոզել ժողովրդին։ {Ինչպէս} ասում են նորա պատմիչքը, Իգնատիոսը այս միջոցին գր

րելի կարծել, թէ մի անկիրթ երեւակայութենով մարդ, {ինչպէս} էր այն ժամանակ Իգնատիոսը, կարողանար այսպիսի գիրք

եց։ Ի հարկէ նա ոչինչ չ'կարողացաւ պատասխանել, եւ {ինչպէս} կարող էր պատասխանել, մինչ դեռ ոչինչ չգիտէր։ Վան

Համալսարանի վարդապետներից, որոնք յայտնի յայտնի, {ինչպէս} ինքը Իգնատիոսը ասում էր, հակառակւում էին Աստուած

այս Կարգը եւս շուտով կը կործանուէր եւ կը չքանար, {ինչպէս} շատ հոգեւոր Կարգեր երեւել էին աշխարհի երեսին եւ յ

եւ հաւատի խորհուրդքը եւ ճշմարտութիւնքը։ Ահա, թէ {ինչպէս} ։ Եթէ բանը վերաբերւում է Քրիստոսի կեանքում պատահա

նով կարելի լինի փակել Պրօտեստանտութեան առաջը, որ {ինչպէս} մի կրակ չոր նիւթերի մէջ, այնպէս առաջ էր վազում դ

ցնում է Սուրբ գրքի վկայութեններով, որ մեկնում էր {ինչպէս} կամենում էր ինքը, կամ ինչպէս ցանկանում էր Պապակա

րով, որ մեկնում էր ինչպէս կամենում էր ինքը, կամ {ինչպէս} ցանկանում էր Պապականութեան սիրտը, թէ գրուած լինէ

ութիւնը, այժմ կիսով չափ դարձաւ աշխարհական, որ ( {ինչպէս} կը տեսանենք յետոյ) շատ վէճերի պատճառ եղաւ Փարիզի

ւնը սրբագրուեցաւ, այսինքն՝ փոփոխուեցաւ այնպէս, {ինչպէս} ցանկալի էր Յիսուսեաններին, որ գրէր հեղինակը, եւ

է այժմ ցոյց տալ նորա ներքին կազմակերպութիւնը, որ {ինչպէս} պատճառ էր Կարգի արագ տարածութեանը, նոյնպէս նորան

սին հաստատուած չէր այսպիսի ապահով հիմքերի վերայ, {ինչպէս} Յիսուսեան Կարգը։ Սարսափելով տեսան յետոյ, որ դու

իեզերական թագաւորութիւն։ Կարգի կանոնները, եւ թէ {ինչպէս} էր բաղկանում այս մարդկութեան թշնամի հասարակութիւն

ւխտապահ լինել ժողովող չեղած։ Այս տնօրէնութիւնը, {ինչպէս} վերեւումը ասացի, կախւում էր Գեներալից, որ, յար

ալը եւ այլ բարձր աստիճանաւորները։ Սոքա միմիայն, {ինչպէս} ասաց Պօրտուգալացոց թագաւորը իւր հրովարտակի մէջ,

մէջ։ Նոցա պատկանում էին եւ շատ երեւելի մարդիկ, {ինչպէս} Ֆրանսիսկոս Բօրջիան Կանդինեան զօրագլուխը, Լյուդով

ները նոր Գեներալի ընտրութեան համար։ Ընտրողները, {ինչպէս} Պապ ընտրելու ժամանակ, փակւում էին մի առանձին սեն

ւ բանականութիւն, ջնջում է գիտութիւն եւ արուեստ, {ինչպէս} Հոգեւոր վարժութեան մէջ, մանաւանդ՝ կանոնադրութեա

կերպութիւնքը, բարոյական մտքերը եւ այլն եւ այլն, {ինչպէս} զորօրինակ Յիսուսեան դպրոցների մէջ իբրեւ օրինակ ցո

կանոնադրութեան մէջ՝ ամենայն ինչ սառն եւ մեռեալ, {ինչպէս} գետնայարկի մէջ շարուած են լինում կարգով յաւիտեանս

ծիք, ծեր մարդու գաւազան՝ " Ut senis baculus ", {ինչպէս} ասել է ինքը՝ Լօյոլա։ Այս բանի անհրաժեշտ հետ

րծած Ամերիկայի մէջ։ Մեք տեսանք, թէ Յիսուսեանք, {ինչպէս} Տրիդենտեան ժողովի մէջ, երբ դեռ այնքան զօրեղ չէին

պահանջողութեանը, աղճատում էին եւ փոփոխում էին, {ինչպէս} կը տեսանենք ահա ներքեւումը։ Եւ Յիսուսեան մարտիրո

րտիրոսանում իւրեանց Քրիստոնէական համոզման վերայ, {ինչպէս} էին առաջին դարերի մարտիրոսքը, այլ սոքա մարտիրոսա

թէ մի գուցէ այս մարդիկը նորից հեթանոս դառնային ( {ինչպէս} եւ պիտոյ է լինէր. պատճառ, խաբեբայութենով էին մկ

, շատ անգամ գործել էր տալիս անխնայ գործեր։ Նա, {ինչպէս} չէր նմանում խորամանկ Յիսուսեաններին, չէր նմանում

ով՝ այն ամենայն բանը, որ սեպհական էր Քրիստոսի, {ինչպէս} մարդկութեան փրկչի։ Այս Քրիստոնեայքը խաչ չէին ընդ

ուեցան Մատէօ Րիկցի՝ խորամանկ եւ հնարագէտ մարդը, {ինչպէս} Լայենէզ։ Նա կարողացաւ հաստատել իւր կարգը այն Երկ

ը, որ զոհ էր եղել Յիսուսեանների դաւաճանութեանը, {ինչպէս} փոքր ինչ յառաջ ասացի։ Այլ ի վերայ այսր ամենայնի

եռանան իւրեանց քրիստոնէական հաւատի կանոններից"։ {Ինչպէս} երեւում է, Կայսրին հաւանական չեղաւ Մեցցաբարդայի

շարադրած Աւետարանի քարոզութիւնը։ Այս քարոզիչքը, {ինչպէս} վկայում է Կանտօնի Եպիսկոպոսը իւր նամակի մէջ, որ

նի եւ Հիւսիսային Ամերիկայի անապատների քարոզիչքը, {ինչպէս} Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ, որ աննշան մարդիկ էին Եւրոպայո

րը, որ կատարւում էին այնպիսի հանդիսավեհութեամբ, {ինչպէս} Աստուածային պաշտօնը։ Առ հասարակ ներկայացնում էին

ի միմեանց հետ կապակցութիւնը։ Բոլոր երկիրը, {ինչպէս} վկայում է Պօդօզի քաղաքի ընդհանրական նահանգապետը՝

պարհով եւ՝ իւրեանց Կարգի իշխանութիւնը։ Բայց {ինչպէս} առաջին յօդուածի մէջ յիշուեցաւ, հանգամանքների դժո

ը, Սպանիացիք ներգործում էին նոցա ձեռքով։ Նոքա, {ինչպէս} երեւում է դը-Տու նախագահի խօսքերից, առաւել կատաղ

ասաց. " Sumus tales quales " (մեք այնպէս ենք, {ինչպէս} )։ Կառավարիչը խնդրեց նորանից բացայայտել այս խօսք

Լիգան, որ քսան տարի չարչարեց Ֆրանսիայի աշխարհը։ {Ինչպէս} Մեզերիէ ասում է, Յիսուսեանք էին նորա քարոզիչքը ե

ր, լրացեալ ժողովքով։ Եթէ Սիկստոս չ'հնազանդուի, {ինչպէս} հրամայում են եկեղեցական կանոնները, այն ժամանակ թ

յ ժամանակներումը նորա նախորդ թագաւորները գիտէին՝ {ինչպէս} պատժել այսպիսի մարդերի ամբարտաւանութիւնը (de tel

ի մարդերի ամբարտաւանութիւնը (de tels galants), {ինչպէս} Սիկստոս Պապն է, երբ նոքա մոռանում էին իւրեանց պա

մնազանց լինել, ըստ որում այլ խորհրդի վերայ էին, {ինչպէս} կը տեսանենք ներքեւումը։ Փարիզի համալսարանի Ա

էր յետ կանչել Յիսուսեանները աքսորից՝ որպէս թէ, {ինչպէս} ասում էր, Փարիզի մէջ այս բանից վիրաւորուած մարդի

Միմիայն Յիսուսեանք էին, որ չէին երեւում։ Նոքա, {ինչպէս} ասում են, Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի, չէին եկել իւր

ն մանաւանդ այն պատճառով, որ նա գրել էր մի գիրք, {ինչպէս} յիշեցի, այս անունով՝ " Augustinus, seu doctrin

ի ընթացքը դէպի Մազարինի Կարդինալը մնաց միօրինակ, {ինչպէս} էր դէպի Րիշիլիէն. պատճառ որ, սա ինքը եւս իւր թշ

նեանք մեղանչեցին"։ Եւ ճշմարիտ որ, Յիսուսեանք, {ինչպէս} ինքեանք ասում էին, հարկադրեցին Յանսէնեաններին խմ

չինչ ժամանակ չէր հասած այս աստիճանի սաստկութեան, {ինչպէս} այս դիպուածումը։ Նոքա ինքեանք Եւրոպայի ամենայն ա

եր խղճմտանքի վերայ յուսացի եւ ներգործեցի այնպէս, {ինչպէս} դուք կամեցաք։ Ինձ չ'յաջողեցաւ խաղաղութիւն տնկել

t sunt non sint " (այսինքն՝ " թող լինի այնպէս, {ինչպէս} որ է, ապա թէ ո՛չ թող չ'լինի ")։ Պարլամենտի ցան

'առնէք այնտեղ, նոյն բանը ձեզ կ'առնեն Վերսայլումը, {ինչպէս} դուք այնտեղ նորանց հետ կը վարուիք, այնպէս եւս ձեզ

կարմիր չէ ներկում կամ, աւելի լաւ, չէ ոսկեզօծում, {ինչպէս} սովոր է, Յակոբ Կլեման թագաւորասպան աբեղայն Յութիտ

րում է իւր շրջադարձը մարդկային բարոյական կեանքը: {Ինչպէս} օրէնքը, այնպէս եւ կեանքը, ինչպէս կեանքը այնպէս

յական կեանքը: Ինչպէս օրէնքը, այնպէս եւ կեանքը, {ինչպէս} կեանքը այնպէս եւ պատմութիւնը: Եթէ մի ազգի մէջ չկ

այն ժամանակաւոր կերպով քահանայութիւնը լռեցնելու, {ինչպէս} արել է Կրօնական ժողովը, ոչ միայն քահանայութենից

առանգութիւն տրուած չէ Պօղոսին կամ Նիկողոսին, որ {ինչպէս} կամեն այն այնպէս խաղան ազգի հետ: Հոգեւոր ան

Մասեաց յաղթանդամ ուրուականների ամրոցը: Զօրօրինակ {ինչպէս} պատահել էր պ. Շահբէգին, որ արիւնկզակ լեզգիների

Կանոնադրութեամբ, այլեւ հաստատուած Դռան կողմից, {ինչպէս} այդ տեղի ունեցաւ նաեւ վերջին անգամ, երբ Կանոնադր

մը: Այս մասին պարզ խօսում են Դռան պաշտօնեաները, {ինչպէս} նաեւ Երուսաղէմի վանականները: Այդպիսի կասկածանքի

ա չգտնուի, ճիշտ նոյն հիմքերով ու իրաւունքներով, {ինչպէս} եւ Էջմիածնի վանքը. եւ քանի որ Ռուսաստանում գտնւո

ցութիւն ունենան Երուսաղէմի պատրիարքի ընտրութեան, {ինչպէս} որ Թուրքիայի հայերն են մասնակցում Էջմիածնի ծայրագ

չուրացող ծնողների զաւակ լինելով, ուսել էին գոնէ {ինչպէս} եւ իցէ ժողովրդական կենդանի լեզուն եւ գիտէին կարդա

է դա։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝ " գրել այնպէս, {ինչպէս} որ խօսում են եւ խօսել այնպէս, ինչպէս որ գրում են

ել այնպէս, ինչպէս որ խօսում են եւ խօսել այնպէս, {ինչպէս} որ գրում են"։ Այդ առածը, որ նա անդադար գործ է

նտարբեր գործածութիւնը երկու տեսակ բացառականների։ {Ինչպէս} մեզ թւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան, իւր բացառականի

պատճառով կարծում ենք, որ այդ ակամայ սխալ լինի, {ինչպէս} նաեւ մեզ պատահել է մեր " Թափառական Հրէայ " անունո

, որ եւ Մովսէս Խորենացին գործ է ածում։ Բայց {ինչպէս} երեւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան եւ ուրիշ մարդիկ սխա

ը հասկանայ նոյնպէս, եթէ այդ բառերը գրուած լինէին {ինչպէս} հարկն էր՝ " ճանապարհ ", " աշխարհ " եւ այլն։

Մեր ժողովրդական լեզուն այնքան աղճատուած չէ, {ինչպէս} թւվում էր մի մարդու առաջին անգամ. այն աւերանքը,

, որ այս բացայայտիչներն նոյնպէս անհասկանալի են, {ինչպէս} բացայայտեալ պօլը. եւ այս ոչ միայն ընդհանուրին ան

խօսքով բացայայտել, քան թէ տեղական մի այլ բառով. {ինչպէս} շուշտակ, բաշորթիկ, ճլպինդ եւ չալ-օխամ կամ չալ-շ

չէ բացատրում՝ թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ", {ինչպէս} ասում է յառաջաբանի վերջին տողերում։ Այս շատ անգո

ելի բնականաբար միանան, հաւաքվին եւ կենդրոնանան, {ինչպէս} արեւի ճառագայթքը, անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց,

ուն խորհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, {ինչպէս} առաջ էլ ասած ենք, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ

եւ թերութիւնքը, բայց այսչափ միայն եւ ոչ աւելի։ {Ինչպէս} մի հեղինակի կարող ենք ասել, թէ. " Ինչի՞ այս ձեւ

այդ ազատութիւնը. նա այնպէս միայն կարող է խօսել, {ինչպէս} խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ին

ազգին համար դառնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ, {ինչպէս} հին լեզուի գործադրութեան գաղափարը։ Անշուշտ, այս

ակելու գաղափարը նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, {ինչպէս} հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ

եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը, {ինչպէս} սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի գաղափարը։ Այ

արհին ընդհանրացած սովորութեան վրայ, կան մարդիկ, {ինչպէս} նաեւ բոլոր Աշտարակը (ինչպէս երեւում է Սօս եւ Վար

վրայ, կան մարդիկ, ինչպէս նաեւ բոլոր Աշտարակը ( {ինչպէս} երեւում է Սօս եւ Վարդիթերից), որ թէ բայի վերջաւ

նքն՝ եմ, ես, էն նախընթաց է դրւում բայարմատից, {ինչպէս} չեմ տալիս եւ այլն, չեն ասում չեմ տալիս կամ չէ տա

յառաջ կամ առաջ գալիս, հոգի է տալիս ասելու տեղ։ {Ինչպէս} երեւում է, պ. Պռօշեանցը ուրիշ շատերի նման կարծո

է, այս գիշերը, որ անցաւ, եւ այլն։ Շատ անգամ, {ինչպէս} նաեւ Աշտարակում, նախդրիւ տրականի տեղ, օրինակ՝

ում սեռականը, բայց դարձեալ՝ ս տառը աւելցնելով. {ինչպէս} ՝ " գալուս տեղը տեսայ"։ Բայց ոչ միշտ գործ են ած

կանոն է, որ հին լեզուի հասարակ ասած բայերն էլ, {ինչպէս} ՝ ծնանեմ, դատեմ եւ այլն, նոր լեզվում դարձուցել

րծվիլ, որովհետեւ շատ անգամ հին կրաւորականը կամ, {ինչպէս} ասացինք, հասարակ բայը դարձել է ներգործական, ուս

ընդունում է այս, թէեւ վեվի տեղ ու գործ ածելով, {ինչպէս}, բարձուում է, վերահաստատուիլը, պառակտուիլը, պ

, երբ բառը իր ուղղական վիճակում ու է վերջանում, {ինչպէս} լեզու, կատու, առու եւ այլն եւ այլն, կամ պատասխ

հեշտացնելու համար եւ կամ ւիւնը վեվով փոխանակել, {ինչպէս} գրում ենք թիւ, թվի, թվական։ Աւետիքեան Հ. Գաբր

մնաւորապէս ապացուցանում է ւիւնի ձայնաւոր լինելը, {ինչպէս} այժմեան ֆրանսիական u կամ Յունական y իպիսլոնը։ Եւ

է, որ ունի այս ոյժը, այլ կան երեք ուրիշներ էլ, {ինչպէս} ում, իմ, ամ. սոքա էլ ճիշտ նոյն պաշտօնակատարութ

ամ. սոքա էլ ճիշտ նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունին {ինչպէս} վերը դրված եմը։ Այս վերջաւորութիւնքը առանձին առն

ին լեզուի կանոն է, դորանից նոր լեզուին ի՞նչ)։ {Ինչպէս} թէ ինչ. հին լեզուի բայը բայ է, նոր լեզուինը բայ

սեփական վերջաւորութիւնքը։ Եթէ եմը էական բայ է, {ինչպէս} կարծում են բաժանողքը, հարկաւորապէս պիտի խոստովան

վեն առանց էական բայի։ Բայց մենք տեսնում ենք, որ {ինչպէս} մեր լեզուի, նոյնպէս եւ օտար լեզուների մէջ մի բայ

դէմք եւ թիւ նախընթաց բայի վերջաւորութեան ուժով, {ինչպէս} ՝ " գնում է կարդում, յետոյ բերում վառում"։ Եթէ

րելի բաժան գրել, երբ բայը գրում ենք ամբողջապէս, {ինչպէս} " ներկում է ", որպէսզի ներկում խօսքը, էական է բ

նք, երբ այդ վերջաւորութիւնքը դնում ենք նախադաս, {ինչպէս} " տուն եմ գնում ". ի՞նչպէս է, որ այս դիպուածում

անը կամ որոշեալ ուղղականը իրենց վերջում ըթ ուեն, {ինչպէս} ձեռքերը։ Այս ըթը, որ բառի վրայ մէկ վանկ է աւելց

ող իր ըթը նու փոխել եւ եթէ այդպէս խօսող էլ լինի, {ինչպէս} կան մի քանի նուասէր մարդիկ, դարձեալ բառի կազմութ

ութեան մէջ վանկի տնտեսութիւն չի լինիլ, որովհետեւ {ինչպէս} ձեռ-քե-րը, այնպէս էլ ձեռ-քեր-րն երեք վանկից են բ

յն ժամանակ ենը իր հաշուով է հնչում ձեռքերի նուն, {ինչպէս} ձեռ-քեր-ն են-ներ-կում, որով ձեռքերը խօսքը առանց

ան տեսութեանը մէջ, որ մի ներածութիւն է... Եթէ, {ինչպէս} մի անգամ ասացինք, աջողի մեզ գլուխ բերել այդ կտիտ

պիտի բաժան գրվին իրենց բայական վերջաւորութիւնից, {ինչպէս}, փայլում-է, այլ անբաժան, ինչպէս փայլումէ։ բ)

աւորութիւնից, ինչպէս, փայլում-է, այլ անբաժան, {ինչպէս} փայլումէ։ բ) Կարելի է բաժնել, եթէ այս վերջաւոր

ժնել, եթէ այս վերջաւորութիւնը նախադաս է դրվում, {ինչպէս}, է փայլում։ գ) Եթէ մի որպիսի եւ իցէ բայ ամբողջ

։ գ) Եթէ մի որպիսի եւ իցէ բայ ամբողջ գրվում է, {ինչպէս} ՝ գնումէ, կամ են գնում, հետեւեալ բայերը, ինչպէ

նչպէս՝ գնումէ, կամ են գնում, հետեւեալ բայերը, {ինչպէս} ՝ կոտրում, բերում, վառում եւ այլն, կարող են առ

նում բայը եղանակով, ժամանակով, դէմքով եւ թվով, {ինչպէս} " ինչ են անում ", Կիրակոսը կարող է պատասխանել բո

լ բուն հարցմունքին առանց բայական վերջաւորութեան, {ինչպէս}, " ուտում, խմում, պառկում"։ Որեւիցէ հեղին

լ, մշակել կամ նորա վրայ ազդեցութիւն ունենալ։ Եւ {ինչպէս} կարնայ ժողովուրդը իր կարդացած գրքից մի ձեւ առնուլ

ի քանի բառ, որ երբեմն գործ են դրվում հին ձեւով, {ինչպէս} դպրութիւնք-դպրութեանց եւ այլն, կամ Հայաստանեայք-

լովման, եթէ այդ հոլովումի տակ է հոլովվում բառը, {ինչպէս} ՝ ճիւղեր, ճիւղերի, ճիւղերից. բայց եւ այնպէս եր

ի ուրիշ խօսք, որ աւելի յարմարութիւն ունի բանին. {Ինչպէս} ՝ " վկաները պսակվում են իրենց ճգնութեան չափով " ե

տեւել. նոր լեզուն հնի առջեւ այնպէս յանցաւոր չէ, {ինչպէս} Սիքստոսը յանցանք էր համարում Աթենասին քրիստոնեանե

ւրդը, ստոյգ է, որ շատ բառ չի հասկանում, բայց, {ինչպէս} մի չգիտցած լեզու սովորելու ժամանակ, եթէ առանձին

նը չէ կարող լուծել մեր տարակոյսը։ Սորա հակառակ, {ինչպէս} վերը ասինք, եթէ լեզուի բաղդասութեան օրէնքը անհաս

էլ չունինք, պիտի նաեւ օտար լեզուներից առնունք, {ինչպէս} մեր նախնիք առել են, որ մենք կարող ենք հարիւրներո

ը փոխանակել է նա նոցա բայերի աներեւոյթ եղանակով, {ինչպէս} ընկնել, հերքել եւ այլն, եւ որ նոյնն բանն ասել է

ը, միմիայն դէմք ցոյց տուող տառերով փոխանակելով, {ինչպէս} ՝ մ, ս, է, արդէն ստանում են բայի կատարեալ ուժը

կով, որ հեշտ հոլովվում է երկրորդ հոլովումի տակ, {ինչպէս} ՝ մարդ, մարդու։ Հաւատարիմ մնալով ժողովրդին՝ մե

գործ են դնում այս առքական անունները առանց նուի, {ինչպէս} ՝ հերքում, մերժում, հոլովելով հերքումի եւ մերժո

աներեւոյթ եղանակից յետոյ ումնէլ դարձնում ենք ել, {ինչպէս} ՝ մերժումն-մերժել։ Յայտնի է, թէ այս բոլոր բացառ

ար է եւ կարօտ բանաստեղծութեան օգնութեան: Թէ {ինչպէս} է եղել մեր ազգի շատ հին ժամանակների բանաստեղծութի

ճշմարտութեան: Մեր հատուածը նոյնպէս շպար չունի, {ինչպէս} մեր քննութեան առարկան ` " Սոս եւ Վարդիթերը"։

ղծ վիճակի մէջ է դնում իր գլխաւոր ներգործողներին, {ինչպէս} են, Սօսի թագաւոր-օձ (Շահ-մար) բռնելը, Սօսի քա

իր. իրեն իսկ արգոյ հեղինակի խորհուրդն էլ այս է, {ինչպէս} ծանօթաբանում է յառաջաբանի մէջ: Եւ եթէ լաւ ուշադր

գործի վրայ, առանց դորան չէր լինիլ բայց աջողակի, {ինչպէս} արդերն ասացինք, այդ թերութեանքը եւ խորդուբորդքը

, որ Գարեգինի մօտ է սորվում: Եւ զարմանալի է, որ {ինչպէս} մեզ է թւում, պ. Պռոշեանցը առանց հարկի եւ ստիպող

թիւն ունի այն տեղերի հայ ընկերութեան մէջ: Մենք, {ինչպէս} առաջ էլ ասացինք, թերութեանը կարգ չենք դնում այն

՚ասեն, թէ այդ " Աւետարանի կողքին է գրած"։ {Ինչպէս} հասկանանք Տիրանի տուած թըլիսմը, նորա բովանդակութ

, կատարում է պատուերը: Մենք գիտենք, որ մեր ազգը {ինչպէս} նաեւ ամէն ազգ, եթէ հանենք նոցայ միջից լուսաւորեա

, որ առանց եւ մէկ մազի չափ վրիպելու կատարուել է: {Ինչպէս} առաջ էլ ասացինք, մենք բան չէինք ունենալ արգոյ հե

բնականութեամբ միանան, հաւաքուին եւ կենտրոնանան, {ինչպէս} արեւի ճառագայթքը անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց, ո

ուն խորհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, {ինչպէս} առաջ էլ ասած են, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ ա

տեւ աւագ ուրբաթ գիշերն է միայն կատարւում: Բայց, {ինչպէս} եւ է, այնուամենայնիւ աւանդութիւնը կենդանի է եւ ա

լ. ինչ որ վերաբերւում է մեր իմաստուններին, նոքա {ինչպէս} ներկայի լուսին, այնպէս եւ ապագայի հետ մասն ու բա

: Ինչ որ վարպետիցս լսել էի, այն, վերեւը գրեցի, {ինչպէս} աստծու առջեւ, ամենայն հարազատութեամբ: Որ ա

: Բնական երեւոյթքը թէեւ ոչ այնպէս սասանեցուցիչ, {ինչպէս} մի վուլկանի կատաղի արտահոսութեան, կամ ինչպէս մի

չ, ինչպէս մի վուլկանի կատաղի արտահոսութեան, կամ {ինչպէս} մի թաթառ կամ փոթորիկ ովկիանի վրայ, կամ Սահարի ան

ամ Սահարի անապատում. թէեւ ոչ այնպէս ապշեցուցիչ, {ինչպէս} մի Ամազոն, Միսսիսիպի կամ Օրինոկոյ, կամ մի ամերի

ան անտառ. թէեւ ոչ այնպէս կործանաբէր եւ մահառիթ, {ինչպէս} մի կայծակ, մի սամում, մի հեղեղ կամ հարիւրամեայ

դու կարծելովը չունէին մի թշնամական բնաւորութիւն, {ինչպէս} միւս վերեւում յիշուածները, - եթէ հասկանալի չլինին

ւ մեր եկեղեցին չէ ճանաչում: Սուրբ Հելմոս խօսքը, {ինչպէս} կարծում են Հելենէի աւերանքից է առաջացել, որովհետ

յդ կրակը քրիստոնէութիւնից առաջ էլ նշմարած են, եւ {ինչպէս} առաջ, այնպէս եւ քրիստոնէութեան ժամանակ, նոյն այ

նպէս եւ քրիստոնէութեան ժամանակ, նոյն այդ կրակը, {ինչպէս} ասացինք, անուանւում է մի դիպուածում Կաստոր եւ Պո

ի է թոյլ տալ այս տեղում: Ուստի, ենթադրում ենք, {ինչպէս} ասացինք, մի փոքր գիտութիւն, մի գաղափար, էլեկտր

բայց ոչ մի կործանաբէր կայծակի կերպարանքով: Երբ, {ինչպէս} ասացինք, երկրագունգի եւ ամպի մէջ առաջացել են այն

րշի եւ երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայրով դէպի վեր, {ինչպէս} ճրագի կամ կանթեղի լոյսը, բայց մի ոտնաչափ կամ կէս

ս բոլորը լինում են այն մէկ անգամ դրուած օրէնքով, {ինչպէս} մարդը ապրում է եւ բազմանում է, թէեւ առաջին մարդը

ւ աստուածը, որի գրած օրէնքները, մի ակնթարթում, {ինչպէս} Երեմիայի " Կաթսայ յեռանդեան " եռացնում են ահագին

թէ ֆիզիկան ծանօթ է նորան փոքր ի շատէ: Բայց {ինչպէս} մի անգամ արդէն ասացինք, այսպիսի գրքերը պիտի թարգ

նկատողութեանց եւ չեն դիպչում հոգու բարօրութեան, - {ինչպէս} են բնական գիտութիւնքը: Այս պատճառով խօսելով այդ

արատինը, լինելով 14100 ոտնաչափ: Մարմինները {ինչպէս} ջերմութիւնից լայնանում են, դորա հակառակ, ցրտից

րանալով ստանում է նոյնպէս աւելի ձգականութիւն, որ {ինչպէս} վեր է բարձրանում, այնպէս եւ ամէն կողմ, ուստի եւ

կամ քաղաքներում եղած չլինէր այնպիսի սովորութիւն, {ինչպէս} տեսնում ենք Հռովմի կրկէսում - գլադիատորներին (ըմ

ենամարտում էին երբեմն-երբեմն զուարճութեան համար, {ինչպէս} հաւատացնում է մեզ մեր հեղինակը, բայց ի՞նչ յարաբե

թէ աւելի ուժ է տալիս մեր ենթադրութեան. պատճառ, {ինչպէս} ասացինք, փեսան ապացուցանում է դորանով, թէ կարօղ

րենց ներքին խորհրդից եւ դառնում են մի պիտակ բան, {ինչպէս} այսօր դարձել են այն բոլոր արարողութիւնքը որոնց մա

այն պատճառով, որ նա հաւատացած գրում է այդ բանը, {ինչպէս} բովանդակ գաւառը հաւատում է: Բայց մեր արդարացի մե

գալ բազմութեամբ, խմբովին, ոչ այնպէս յամրաշարժ, {ինչպէս} մեր " կուռ բռնուկը " կամ ռուսաց хоровод-ը (մոլդո

ործում են խեղճ եւ պարզամիտ ժողովրդի վրայ այնպէս, {ինչպէս} հաշիշը կազմուածքի վրայ, ուստի պարտական ենք ամենա

չէ բացատրում, թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ", {ինչպէս} ասում է յառաջաբանի վերջին տողերում: Այս շատ անգո

որութիւնքը եւ թերութիւնքը, բայց, այսչափ միայն: {Ինչպէս} մի հեղինակի ` կարող ենք ասել " թէ ` ինչի այս ձեւը

այդ ազատութիւնը: Նա այնպէս միայն կարող է խօսել, {ինչպէս} խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ին

րը ազգին համար դաոնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ {ինչպէս} հին եւ մեռած լեզուի գործադրութեան գաղափարը: Անշո

ակելու գաղափարը նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, {ինչպէս} հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ

եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը, {ինչպէս} սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի գաղափարը: Այ

րժանաւորութիւնը խոստովանելուց այնպէս են փախչում, {ինչպէս} " սատանան խունկից ", այդ մարդիկ իրենք չունենալով

դիթերը, թէեւ սաստիկ ուրախացել է եւ չէ իմանում թէ {ինչպէս} ձեռք ձգէ մանուշակները, այնուամենայնիւ կանացի խոր

լեւ դատապարտում է իր եղբարց երկու երեսանութիւնը: {Ինչպէս} առաջ էլ ասացինք, ափսո՛ս, որ շատ քիչ հանդէս ունի

նենք, այս շատ ցաւելի բաների մասին: Սակայն {ինչպէս} ամենայն ճանապարհորդի ներելի է, առանց թերեւս զանա

, որոնց մէջ էին նոքա իրենց գեղում. ուստի, եւ, {ինչպէս} առաջ ասացինք, այդ աղքատութեան պատճառը չենք կարող

ւածում կարելի է բօժօժը ծախել: Իսկ մեծ գեղերում, {ինչպէս} Աշտարակն է, եթէ շատ շերամ պահողք լինին, հեշտ կա

ճ, որ իրա՛ւ, կարելի է թուրքից առնուած համարել, {ինչպէս}. " հլա էն գնալն ա, ինչ գնացել ա ", - օշականցի կ

հելու, խօսելու ձեւերով բնականապէս մօտ. պատճառ, {ինչպէս} ասացինք, անխտիր միեւնոյն պայմանների տակ են ապրու

առնում հայի վհատ ու աղիողորմ խաղերից, տաղերից, {ինչպէս} եւ հայը թուրքի խաղերից, բայց երկուքն էլ անզգայ Բ

են կամաց-կամաց: Հայոց ազգի մէջ մտած են հրէայք, {ինչպէս} Բագրատունիք եւ ուրիշ շատ հասարակ ցեղեր: Հայոց ազ

մ էին Տարօնում: Հայոց ազգի մէջ մտած են չինացիք, {ինչպէս} Մամիկոնեանց ցեղը: Գուցէ այդ ցեղի նախահայրը, երբ

ք ու զրոյցը այս մեր հայեացքն է, մեր կարծիքը: Եւ {ինչպէս} մենք ազատ ենք այսպէս կարծել, նոյնպէս ուրիշը ազատ

նքի, պէտքերի եւ հասկացողութեանց որպէս յայտարար, {ինչպէս} գիտական առարկաներում ստիպուած ենք եւրոպական բառեր

ան մասին, իւրեանց անունը մի անուսումն ազգի մէջ, {ինչպէս} հայոցն է, հանդէս հանելու համար խռկել են իւրեանց

ն հայ, այն գրերիցը առնելով եւ իւր տանը պահելով ( {ինչպէս} պիտոյ է անէ հին լեզուով հայ մատեանները), կարող

ւթեններից։ Երանի՜ թէ եւ այս բաները գրուած լինէին {ինչպէս} տեսանում ենք օտար լեզուների մէջ։ Նոր լեզուի մ

կը լինի եւ 900 տարի յետոյ եւ 1000 տարի յետոյ, եւ {ինչպէս} մինչեւ այժմ, այնպէս եւ միշտ հայոց մանուկը կը լին

տային այն մարդերին, որոնք անդադար աշխատում են, {ինչպէս} յարմար էր ժամանակի հարկաւորութեանցը։ Ապա եթէ այս

ի սորանից, յոյս ունինք, որ ազգը ինքը եւս այժմ, {ինչպէս} մինչեւ այսօր, բնական ուղիղ դատողութենով բաց է թո

մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծուծը, եթէ նա մշակած չէ {ինչպէս} պահանջում էր հարկը, ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ մին

ւին, այսինքն՝ եթէ եւ նոր լեզուն չէին կորուսել, {ինչպէս} Տաճկաստանումը կամ Ռուսաստանում։ Կան շատ օրինակնե

ը թող 1000 մարդի լինի միայն, բայց չլինի այնպէս, {ինչպէս} եղել է մինչեւ հիմա, որ չորս ու կէս միլլիոն ժողով

րակների քարերը կարող են պիտոյանալ նոր շինուածքի, {ինչպէս} պահանջում է ժամանակի ճարտարապետութեան ճաշակը։ Եւ

, առանց պատուհանների եւ հողէ յատակով տուն շինել, {ինչպէս} նախնիք շինում էին հնումը, տունդ կը մնայ դատարկ,

ամանակի ճարտարապետութիւնը ուսումնասիրելու համար, {ինչպէս} Պոմպէյի աւերակներում վերականգնեցին բանաստեղծի ասո

երում վերականգնեցին բանաստեղծի ասուած տունը, կամ {ինչպէս} առհասարակ փորում են եւ բացում են թէ՛ Պոմպէյի եւ թ

ամեն բանը ուրանալ եւ նորա սիրականի ետեւից վազել, {ինչպէս} սիրահարը վազում է, որովհետեւ բազմութիւնը աւելի ա

ւթեամբ, որ առաջանում է բնական պայմանների վերայ։ {Ինչպէս} բնութիւնն է, ինչպէս մարդու շրջապատող աշխարհն է,

է բնական պայմանների վերայ։ Ինչպէս բնութիւնն է, {ինչպէս} մարդու շրջապատող աշխարհն է, այնպէս կը լինի եւ մա

ղ աշխարհն է, այնպէս կը լինի եւ մարդուն կեանքը եւ {ինչպէս} կեանքը, նորան համեմատ կը լինի միտքը։ Եւ լեզուն

նում ենք շորի նոյնութիւնը, նորա անփոփոխութիւնը, {ինչպէս} էր տասը տարի առաջ, ապա ուրեմն այն ժամանակուայ գե

յց բոլորովին աւելորդ է լեզուի վրայ նայել այնպէս, {ինչպէս} մի այլ բանի վրայ, որ մեր ճաշակը փնտռում էր, առա

իոնների, բայց այդ միլիոնները նոյնպէս ապրում են, {ինչպէս} ապրում են շատ նկարիչք, որ քսան երեսուն տարիներով

եղ են, չունին այն ազնիւ եւ վերին գեղեցկութիւնը, {ինչպէս} էին ձեր նախնի մայրերը, որոնց պատկերքը եւ արձաննե

զգիդ գլխին հին լեզուի տրամաբանութիւնը կը հանգչի, {ինչպէս} " վերնատան հրեղէն լեզունե՞րը"։ Մեղաւոր էր Իսրայ

տրամաբանութեամբ ես խօսում, թէ խօսում ես, խօսիր {ինչպէս} խօսել են քու նախնիքը, բուն հայկական տրամաբանութե

խօսում է այն ազգի մասին, որին ինքը եւս անդամ է, {ինչպէս} նորա ընթերցողքը, մի՛ դատապարտէք նորան, եթէ նա ա

չեն այնպէս անխորտակելի արգելք նոցա միաւորութեան, {ինչպէս} կարծւում է առաջին անգամ ակը տալիս։ Կենդանի լեզու

ություն է. ճշմարիտ է, դեռ մանուկ է նա, բայց թե {ինչպիսի} ՞ ապագա է սպասում նրան - խոսքով գրեթե անկարելի է ա

ված վագր, բայց զգուշացա, ցանկանալով իմանալ, թե {ինչպիսի} գնահատության կարժանանա ռնգեղջյուրը. իսկ վագրերի

ը, նախ եւ յառաջ պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ, թէ ո՞վ եւ {ինչպիսի} ՞ մարդ էր այն կարդինալը, որ այդքան աղէտքի պատճառ

՞ր են քո բարեկամները, ապա ես քեզ կ՚ասեմ, թէ դու {ինչպիսի} ՛ մարդ ես ", պատասխանել էր նորան փիլիսոփան: Քեզ

ապար ` ձգեց կարդինալը այն հմուտ վերակացուին եւ թէ {ինչպիսի} ՛ մարդ նորա փոխանորդ կարգեց գործարանում ը: Այն եւ

էր իւր օգտին եւ ո՛չ թէ հասարակաց: Եւ թէ դա {ինչպիսի} ՛ անձն էր, կարելի է տեսանել ներքեւում դրած ծանօթո

յի միւս ռամկականների հաշիւումը. զարմանալի մարդ. {ինչպիսի} ՞ հանճարեղ գլուխս ունէր, եւ հաստ խելապատակ, ի՞նչ

բարւոք ճանաչեցնելու համար, եւ ցոյց տալու, թէ նա {ինչպիսի՛ն} մարդերի հետ ունի բարեկամութիւն եւ սէր, հարկաւոր

ան վրա՝ կատարված այնպիսի կարճ ժամանակամիջոցում, {ինչպիսին} է, օրինակ, քսան տարին: Անանիան ցույց է տալի

Ես ինքս կուղարկեի գնելու, բայց աստված գիտե, թե {ինչպիսին} կգնեն, դրա համար էլ քեզ նեղություն եմ տալիս, իմ

, զոր զկնի ամսօրեայ ժամանակի յետ ծախելոյ զբազում {ինչս} բժշկաց եւ դեղորէից վերջապես հաստատեցաւ ի վերայ իմ

ինքն կամ եկել է նորա փոխանակ վերակացու կարգուիլ, {ինչս} ես մի քանի տարի եւս սորանից յառաջ վարել էր այդ պա

հեղինակի առաջարկութեամբ եւ գնաց Էջմիածին: Ո՛հ, {ինչքա՛ն} նիւթեր մեր ժամանակից պատմութեան համար: Կո՛մս, յ

ծ վիճակագրության բախտը: Զանազան պատահական մարդիկ {ինչքա՞ն} են գրել այդ փափուկ եւ սայթաքուն նյութի մասին. այ

կարողանայի իմ ընտանյաց կողմից գտնել այնքան սեր, {ինչքան} ես ունեի: Ես ամոթ կհամարիմ, որ իմ ծնողաց որպ

ապած, այդ ասողների գլխուն վերան այնքան մազ չկա, {ինչքան} ես սորվելու, գրելու եւ կարդալու բաներ ունիմ. բժ

, եղբայր, այնքան մեղադրեցեք, այնքան գեշ ասեք, {ինչքան} կամենաք, վերը աստված կա, նա կտեսնե ծուռն ալ, շ

նակ չունիմ, եթե այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, թե ես {ինչքան} գործ ունիմ, եւ այն ժամանակ ինձի չէիք մեղադրել:

որոնց անունը եւս օրըստօրե մոռանում եմ: Վասն որո {ինչքան} որ այժմ ձեռումս ունիմ այս տետրակիս մեջ գրած, ավա

որդին ողջ է եւ առողջ, միայն չի հանգչում այստեղ, {ինչքան} լինի, փոքր է, օտարությունը նրա համար դժվար է:

է, պիտի ամեն ջանք եւ աշխատություն գործ դնեք, որ {ինչքան} կարելի է բազմաթիվ լինեն ստորագրողքը, մանավանդ այ

, իսկ ամբողջությամբ վերցրած որեւէ գավառաբարբառ, {ինչքան} էլ լավ լինի, օտար հողի մեջ չի կարող արմատներ արձ

ականությունը ես մեկուսացնում եմ այն պատճառով, որ {ինչքան} կարճ է, այնքան պարզ է, ինչքան ազատ է խառնաշփոթո

այն պատճառով, որ ինչքան կարճ է, այնքան պարզ է, {ինչքան} ազատ է խառնաշփոթություններից, այնքան լավ է քերակ

ա ներքոյ, այնպիսի չափով երջանկացնել ձեր կեանքը, {ինչքան} հասանելու էին մահկանացուների ցանկութիւնը, եւ ՄԵՐ

բնակիչներին, քառորդ մասը Դօն գետի, այն բաժնից, {ինչքան} որ այն գետի սահմանից ընկնում էր այդ հողաբաժնի մէջ

պիսի դիպուածում, մանաւանդ թէ, հիւանդը վախճանի, {ինչքան} ծակ մարգարէութիւնք են լինում. " Բժիշկը դատապարտե

ր մեր խելքը կտրում էր, թէ բարի է, կատարել ենք՝ {ինչքան} մեր կարողութիւնը կը տանէր՝ մի բարի գործի մասնակի

ափանելու տօն կատարելը Աստրախանում: Այն ժամանակ, {ինչքան} ես յիշում եմ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօն

ներս, այլ միայն իւր երեւակայական զօրութեամբ, որ {ինչքան} եւս հանդէս ունենայ բանաստեղծութեան մէջ, պատմական

է ընդունել Առհասարակ մեր հոգին։ {Ինչքան} քընքոյշ էլ որ նայես, Բընութիւնը կ՚կատարէ

դէմ, Թո՛ղ կործանուի Աւստրիան: {Ինչքան} կին մարդ, մի թոյլ էակ, Պատերազմի գործերու

չէի տակաւին կորցրել իմ հոգու արիութիւնը. ես, որ {ինչքան} վտանգը մեծ տեսանեմ, այնքան եւս սրտապնդութիւն եմ

ս թէ կարող էր այնքան կեանք ունենալ գործարանումը, {ինչքան} ունեցաւ: Հռոմի ողջ ժողովուրդը նորա դէմ վեր կացաւ

ած ունի այն բոլոր տեղեկութիւնքը Ալքիմիայի մասին, {ինչքան} եղած էին դոքա մինչեւ նորա օրը: Այղ աշխատութեան խ

ասն անգամ զատիկ կը կատարէ: Իմ կարծիքը այս է, որ {ինչքան} կարելի է պիտոյ է հեռի մնալ դորանից. բայց այս մի

ղցր է իւր զաւակը, քան թէ մի օտարին: Գիտե՞ս, թէ {ինչքան} քրտինք եմ թափել ես, մինչեւ հասել եմ դորան:

յլ տուեցէք ինձ ասել ձեզ իմ կարծիքը եւ խորհուրդը: {Ինչքան}, այսօր առաւօտ ձեր տան մէջ, եւ այժմ փողոցից լսել

ւորութեամբ, բայց զրկուած ամենայն կրթութենից, եւ {ինչքան} խելք ու բանականութիւն որ նա ցոյց տուեց իւր խօսակց

ծանր լինելով, նստում է գետնի երեսին եւ իջանում է {ինչքան} կարելի է խոր տեղեր, կպրի եթերական մասունքը թռչակ

ատիւը։ Լօյոլա պատարագը մատուցանելուց յետոյ, {ինչքան} Հռովմումը Կարդինալներ կային, նոցա բոլորի ներկայո

մօտ, թո՛ղ իմ ատենադպիրը գրէ նորան մի նամակ, եւ {ինչքան} կարելի է քաղցր ոճով"։ Կնճռադէմ քարոզիչը թելադրե

այս է մեր ճամբան, այս է մեր պարտականութիւնը, որ {ինչքան} մեր ոյժը կը տանի, ձգտենք այս խնդիրը լուծելու։

է մեր ճանապարհը, այս է մեր պարտականութիւնը, որ {ինչքան} մեր ուժը կը տանի ձգտինք այս խնդիրը լուծելու: Հար

սպառ) քառականջ (խուլ) դառար: Հիմի նա մեր վրայ {ինչքան} ա միտք անում. մեր աղէն ա, որ տեսութիւն գնանք,

տասխանում է Վայկունը, - էդ դրուստ ես ասում, համա {ինչքան} էլ որ ըլնի, էդքան շատ մասրաֆ խարջ չի ըլնիլ. սրա

երակուր ա, մարդ, շուն, կատու, ղուրդ ու ղուշ, {ինչքան} աշխարքումս ժժմունք կան քոմմայ էլ ուտում են, կէսը

ողունք կամ ոտքի տակ կոխկռտենք մեր նոր լեզուն, որ {ինչքան} էլ տգեղ լինի հնից, թերեւս այս էլ թոյլ տալով, այ

յարդեանցն, առ հարիւրն հինգ: Մանաւանդ առիթ առեալ {ինչքեան}, որպէս եւ հարեւանցի իմն զգացոյց զիս, զայսքան ամ

տան վերայ... Իւր ծնողքը լացուցել էր, {Ինչքը} վատնել անխնայ: " Հայրիկ, դարձեալ թռ

ածը ծախելով: Վանքից հալածելու ժամանակ նորա բոլոր {ինչքը} յափշտակեցին, նաեւ յունարէն գիրքերը, թէեւ մարդ չ

ած բերեցիր Հովուաց պար։ Մի՛ մոռանար, {ինպէս} անոյշ Տիրմոսերեայ դու ձեռին Անապատում դ

վ միմեանց հետ։ Կայսրը, իմանալով այս բանը, գնաց {Ինսպրուկ}, որ մօտ լինելով Տրիդենտին, իւր ներգործութենովը

չ մի կերպ հավատալ չեմ կարող, բայց ո՞վ գիտե ղրանց {ինտիմ} գործերը. թերեւս Անանիան պատասխանե այս հարցերին:

սխանը: Առաջինը ինձի շատ զարմանալի է, որ դուն {ինքդ}, ինձի՝ ձեզի մոռացող համարելով, քեզի միշտ սիրով

ողը, որ ես ալ իմանամ, թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու {ինքդ} գիտես նը, կարծում իս, թե ես ալ կիմանամ, բայց ո

րանից ավելի սիրելի բան չունիմ, սակայն համաձայնիր {ինքդ}, որ հնար չունեի շարունակել. ի՞նչ անեի, ո՛ր քար

ակել. ի՞նչ անեի, ո՛ր քարին տայի գլուխս, մտածիր {ինքդ} ու հետո դատապարտե: Այս բոլոր բաները դեռ անցյալ տ

սփոփել ինձ: Մինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն թույլ են: {Ինքդ} մտածիր, ինչ կլինի մեր ծնողների ու նամանավանդ քեզ

ես եւ եթե համաձայնվես վերադառնալ տուն, ապա հենց {ինքդ} կտանես այդ սերմերը եւ կկատարես մնացյալը: Ե՞րբ

ստանալ, իհարկե քեզանից, մինչեւ երեքշաբթի, եթե {ինքդ} մոտ օրերս ստանաս: Ողջունի՛ր նորին գերազանցությու

ը չգիտեմ։ Նամակիս հետ վերադարձուցի պահարանը, որ {ինքդ} աչքովդ տեսնես խոսքիս ստուգությունը: Սիրելի եղ

, հարկադրում է մի քանի բառ խօսել, մինչեւ որ դու {ինքդ} տեսանես եւ գրես մի օրինաւոր քննութիւն: Աւել

հազարը՝ ասիական Տաճկաստանի մէջ: Համաձայնի՛ր {ինքդ}, թէ ինչպէս կարելի է ազգի յառաջադիմութեան վերայ խ

տունը քանդես, Արի մորթի՛ր, դու քո ձեռքով {ինքդ} քեզ. Ի՛նչ դանակ է, - ածելու պէս սուր սրած

է. բայց ես ինձ չար առնել չեմ կարող, Մորթիր {ինքդ}... " Անխի՛ղճ. ինձ սուրբ Հայրը պատուի

ի, սակայն քա՛ջ իմացիր, որ մի փոքր ժամանակից դու {ինքդ} կ՚ասես. " թէ այդ մարդը ո՛չ թէ գործարան, այլեւ դ

սք տուր, - ասում են, - շնո՛րհ ուղարկէ. բո՛ւն դու {ինքդ} խօսէ մեզ հետ դորա բերնով, ինչպէս երբեմն խօսում է

ւեցան ինչպէս փայլակն, - կանգնի՛ր, հերիք է. դու {ինքդ} կը մնաս իմ մօտ յիմարացած ու խաբուած. ինչպէ՞ս համ

նունը արտաբերելու ժամանակ իմ գահը դղրդում է. դու {ինքդ} գրականութեան դեւ ես, ի՞նչ տրամաբանութեամբ մտածու

. ծածկիր տղայի գլուխը մի կարմիր թաշկինակով, իսկ {ինքդ} սկսիր կարդալ: Եւ ահա կարդալու բաներդ, ծննդեան ճ

ւնը եւ պակասութիւնը. եթէ այս գիտենայիր, ապա դու {ինքդ} կ՚ասէիր, թէ արժանաւոր մարդը միայն պատկեր է Աստու

ւ առանց այս բանին եւս, կամենում էի ասել քեզ, որ {ինքդ} հրաժարուէիր այդ ամուսնութենից. պատճառ, լաւ բանե

, թէ այդ բարի եւ օրհնեալ յիշատակի արժանի մարդիկը {ինքեա՞նք} դիմեցին, թէ ուրիշի ձեռքով եւ հոգաբարձութեամբ ուղ

թէ իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի ես եւ երբեմն ընդ {ինքեան} զգրութիւն, կամ ինքն ընդ իս, եւ երկրորդ խնդրեմ՝

ա որ յերկբայս գտանի արդիս թէ Նալպանտեանն էր գրողն {ինքեան} զգիր, թէ Ուստայեանն...... եւ թէ Նալպանտեան

կայութեան վեհափառ կաթողիկոսին, թէ թուղթդ այդ ըստ {ինքեան} զրկեալ է յամ[ենայն] օրինաւորութեանց, հետեւաբար ե

ի Նախիջեւան առ ի քննել զգործն ի նորոյ, գործակից {ինքեան} ունելով զնախկին թեմակալ արհին մեր զսրբազան Մատթէո

Ազովու, մերձ իբր զութսուն հազար հունս, կարգելով {ինքեան} կտակակատար զԿիրակոսն Յարութիւնեան: Զայսմանէ զառա

է երեսփոխանական թղթոյն պահանջեաց նախ, մատաղ անել {ինքեան} զմանրամասն հաշիւ ելից եւ մտից տան եւ կրպակաց պ.

ոյ ի Մադրաս կամ ՚ի Կալկաթա, կտակակատար կարգելով {ինքեան} զոմն Վարդան Գասպարեան: Աստ է Կալկաթա չիք ո

ալ է մերձ իբր 250. 000 Մադրասայ ռուփիս, կարգելով {ինքեան} կտակակատար զերկուս անգլիացիս եւ զմի հայ պ. Կիրակ

ր եւ ձեզ, եւ Այվազովսքւոյ, որ երեսփոխան կարգեալ {ինքեան} զառաջնորդն մեր, պահանջէր զգումարն, որ եւ գուցէ

եւս աթոռի վերայ, եթէ ծառաս յառաջամատոյց չխնդրէր {ինքեան} տալ: Երբ որ բաւական սրսրկել էր առանձնարանս ա

տնւում է հաճոյակատար գործակատարը եւ խնդրում է տալ {ինքեան} իւր 2000 մանէթը: Բէգզադէն, որ ինքը խոստովանել է

ետ, որ սուրբ չէ մեզ: Հայ տիկինը ամօթ է համարում {ինքեան} ծիծ տալ իւր զաւակին։ Ի՛նչպէս կարելի է, որ նա եր

ն եզրակացութիւնք են, փաստերի հետեւանք, նոքա ըստ {ինքեան} գաղափարք չեն, այլ կերպարանած, կենդանի կամ պատմա

կարծուածից աւելի մօտեցած... Ազատութիւնը ըստ {ինքեան} լոկ խօսք է եւ իրողապէս չէ կարող մարմնանալ՝ առանց

քերի։ Հետեւինք միայն ձեռագործի վաճառականին, ըստ {ինքեան}: Ձեռագործ ապրանքի մանր վաճառականը ոյժ չունի

է աղքատութեան ծանր լուծը՝ առանց հաշիւ տալու ինքը {ինքեան}, թէ ի՛նչ բանի համար են այն զրկանքը, որ յանձն է

, ակնարկէ յերրորդ կայարան ինչ հոգւոց, առիթ առեալ {ինքեան} զառակն մեծատան եւ Ղազարոսին, յորում Քրիստոս ասէր

Յիսուսի Քրիստոսի: Պատուելի Այվազովսքին պատրուակ {ինքեան} առադրեալ զանունդ " Վարդապետարան քրիստոնէութեան "

արձեալ զբողոք։ Նիւթ ժանգահար, որ ըստ {ինքեան} զիւր ո՛չ պահէ մաքրութիւն, Զիա՞րդ կարէ անախտ

կողմից վերջին օրագիրը չլինելով, ոչ երբեք ներած է {ինքեան} եւ ոչ բնաւ պիտի ներէ ուղղել իւր հայեացքը մի այնպի

ապարտել, մանաւանդ եթէ նոցա հայեացքը օգտակար չէին {ինքեան}: Թող Հ. Սարգսի համար Աբբային գրած նամակները վկա

եւ հոգու հետ եւ ո՛չ նորա ականջի հետ, որ ինքն ըստ {ինքեան} առաջնորդ էր միմիայն արտաքին աշխարհի տպաւորութեննե

: - Պարզ եւ կենդանի բարբառով, - կրկնեց ինքը {ինքեան} գրականութեան դեւը, միանգամայն քարացած, - պարզ ե

ամենայն բարոյական բարձրութենից), սեպհականել էր {ինքեան} մի յիմար հպարտութիւն, եւ ամենայն հասարակութեան մ

ծ էին, որպէսզի, մի փոքր ծառայութիւն բարքի տալով {ինքեան} գրաւէ տեսողների համարումը: Եւ նա սխալուած չէր իւ

իների հետ, որ չունէին այդ բաները, բայց ինքն ըստ {ինքեան} դեռեւս չկայ դորայ մէջ մի ընդհանուր արժանաւորութիւ

ռաջ։ Տեսանում ենք մի պապ, որ փոխանորդ է ընտրում {ինքեան} այն պատճառով, որ անձամբ անձին կարողանայ առաջնորդ

ան վերանորոգութիւն էր (Ռեֆօռմացիա), թէեւ ինքն ըստ {ինքեան} եւ մանաւանդ՝ համեմատելով ազատական կրօնի հետ, շատ

թեան ոչինչ կարէր վճարել, չեւ ստացեալ զժողովուրդն {ինքեան} աջակից եւ լծակից մի, զի զոր կարէր հեղինակն պատրա

քով զանազան եպիսկոպոսական հոգեւոր իրաւասութենների {ինքեան} սեպհականելը։ Այստեղ հարկաւոր էր, որ Պապի կողմի

ութեան մէջ յայտնեց, թէ այդ " Կարգը սեպհականում է {ինքեան} մինչեւ այժմ չ'լսուած անուն, այս է Յիսուսեան. թէ

մանակներումը փայլում էր Եւրոպայի մէջ, սեպհականեց {ինքեան} սնափառութիւն, քաղաքավարութիւն եւ մինչեւ անգամ Պա

նդութիւն։ Այս էր հիմնարկողի կտակը, այսպէս էր եւ {ինքեան} հասարակութեան վերջին կամքը։) ՅՕԴՈՒԱԾ

։ Նա, առանձին ներգործելով Կարգից, չ'սեպհականեց {ինքեան} նորա բնաւորութիւնը, այլ մնաց այն ոգեւորութեամբ,

Երբ քննութիւն բացուեցաւ այս բանի մասին, Րիկցի, {ինքեան} կողմնակից ունենալով մի քանի դիւրահաւան Մանդարիննե

ին իւրեանց հակառակորդքը։ Յանսէնի գիրը, ինքն ըստ {ինքեան} այնքան անմեղ, կարողացաւ լինել ահա՛ այս ցանկացած

Յիսուսեաններին ներկայացնել Կարգի կանոնադրութիւնը {ինքեան} Պարլամենտին՝ երեք օր ժամանակ տալով։ Յիսուսեանք

ս առնել, որ թագաւորը Հրովարտակ տուեց Պարլամենտին {ինքեան} թագաւորին մատուցանել Կարգի կանոնադրութիւնքը վերահ

նական ատելութիւն։ Այս ժողովը հաւաքւում էր ծածուկ {ինքեան} իսկ Վատիկանի մէջ։ Վերջապէս 1773 թուականի յուլիսի

տշաճաւոր մատենագրութիւնը եւ լեզուն. ազգ ինքն ըստ {ինքեան} ազգ չէ, եթէ չունի լեզու։ Մեք տեսանում ենք մարդո

, որ չափում է տարածութիւնը։ Տարածութիւնը ըստ {ինքեան} ոչ մեծ է եւ ոչ փոքր, մինչեւ որ մի ուրիշ՝ նորանի

ող յետ մնալ եւ աւերուել առանց միւսին։ Լեզուն ըստ {ինքեան} մի աման է, որով մարդը թափում է իր միտքը իր նմանն

կարողութիւնքը լիամասն կերպով լարելով։ Արդէն ըստ {ինքեան} արժանի է յարգութեան ամեն մարդ, որ առանց վարագուր

եթէ մի քանի մարդիկ, հարստահարելով նորան, կամէին {ինքեանց} միայն սեպհականել նորանց: Ազգի եւ հասարակութեան գ

ան, նոքա իւրեանց այրիութիւնը նախատինք չհամարեցին {ինքեանց}, այլ մանաւանդ՝ պարծանք, առաքինի ժուժկալութեամբ

ն ազգային վաճառականութեան: Հեշտութի՞ւն համարեցան {ինքեանց}. բայց մեզ թւում է՝ միայն մի լոկ սովորութիւն, ո

եւրոպական ձեռագործի առեւտուրը սովորութիւն են արել {ինքեանց}: Այո՛, սովորութիւն է այս, բայց այն աստիճանի կա

, եւ մինչեւ այժմ դեռ չեն կարող հաշիւ ու համար տալ {ինքեանց}, թէ ինչ պատճառով ջարդւում էին, եւ ինչ էին կամեն

իրք։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ նշմարեն զայսն նշմարողք, {ինքեանց} է գիտելի. նոքա լսել ախորժեն զայսպիսիս եւ զբօսնու

՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, զի չեն ուսեալ, զոր ինչ {ինքեանց} հաճոյ տեսանեն եւ ականջաց իւրեանց յարմարաւոր, փար

[իբր թէ արդիւնաւոր գտան, որ եւ ի կարծիս էին թէ] {ինքեանց} եւ եթ պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնար էր [յափշտա

աճաւոր ջամբել ազգին զհացն կենաց, եւ զոր ինչ գործ {ինքեանց} կար գործելոյ յօգուտ սեփական ազգի], թողին [գործել

ազգի մերում միջամուխ լեալ ի խումբ ռամկին ստանձնել {ինքեանց} ՝ զԿիկերոնեան ամբիոն: Զայս առնելով ոչ իմանամ թէ

այց այսուամենայնիւ ո՛չ թէ միայն օտարների, այլ եւ {ինքեանց} Յիսուսեանների համար, որ Չորս ուխտիցը չէին, մնու

պաշտօն չունէին Կարգի մէջ եւ կարո՛ղ էին սեպհականել {ինքեանց} շարժական կամ անշարժ կայք ու կալուած։ Սորանով պար

որ մի՛ գուցէ նոքա, ժողովուրդը Քրիստոնէացնելով, {ինքեանց} սեպհականեն եւ նորանց վերայ իշխանութիւնը, ընդդէմ

նգամ եւ Տէրութեանց հետ։ Նոքա խոստմունք էին տալիս {ինքեանց}, իսկ ուրիշից առնում էին գրաւոր ստորագրութիւն։ Ա

չափազանց յիմարութիւն մերոց քաղաքացեաց, որք գոլով {ինքեանք} յիմարք, զնոյն եւ զորդիս իւրեանց տուեալ յաշակերտո

ամուց, հեռաւորից եւ մերձաւորից, եւ ասես թէ դոքա {ինքեանք} մի կերպարանուած երկիւղ լինէին, ասես թէ երկինքը ա

ր խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի եւ, {ինքեանք} լծուելով մէջը, հարկադրում են նորան աւելի մեծ ասպ

գտանւում են առաքինի մարդերի մէջ, ապա սկսանում են {ինքեանք} եւս օրէ օր առաքինանալ, եթէ գտանւում են անբարոյակ

երդէ չընդունողներս, այլ նոքա, որ ընդունում են, {ինքեանք} իւրեանց տգիտութեամբ մոլորւում են, յետոյ պատճառ ե

ր խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի եւ, {ինքեանք} լցուելով մէջը, հարկադրում են նորա աւելի մեծ ասպա

գմանիչքը հոգաբարձու եղած չլինէին, նոցա աշակերտքը {ինքեանք} գնացած լինէին Եւրոպա եւ Ալեքսանդրիա ուսանելու, ա

րկու զրահաւորուած մարդիկ վերաս պահապան կարգելով, {ինքեանք} եւս գնացին հանգստանալու: Լեզուագիտութիւնը շա

շխատում են իւրեանց կարողութեան չափ դպրոցի վերայ՝ {ինքեանք}, մանաւանդ ենթարկուելով նեղութենների եւ ծանր ծանր

Թո՛ղ նոյնպէս Բէգզադէի նման մարդիկ չուրախանան, թէ {ինքեանք}, ազատ մնալով, առիթ ունէին զուարճանալու՝ տեսանե

ց մասին դատապարտւում է Բէգզադէն, արդեօք չունէի՞ն {ինքեանք} եւս այդպիսի գործեր, արդեօք ապականուած չէի՞ն նոյն

արւում են քահանաների հետ: Աբեղան պատասխանեց, թէ {ինքեանք}, վանքի մէջ չլբուր ուտելով եւ սաղմոս ասելով, հոգ

ով, չարչարակից գտանուեցան առաքինի զինուորներին: {Ինքեանք} հոգացին իւրեանց պիտոյքը եւ աղախիններից չպաշտուեցա

ործերը, որոնց անունները միայն հասել են մեզ, իսկ {ինքեանք} կա՛մ ստուգիւ կորած են ձախողակի, կա՛մ թաղուած փոշ

եկամ, որպէս մի վաղեմի ծանօթ: Այո՛, Եւրոպացիք, {ինքեանք} աւելի քաղաքավարի լինելով, իրաւունք ունին ուրիշնե

եւ գործելու իրաւունքը ձեռք բերելու համար, քանզի {ինքեանք} վաճառած լինելով՝ հարկ է, որ եւ գնեն: Իսկ եթէ 2

իւնը, այնտեղ է եւ դրական շահը: Միւս բոլորը, որ {ինքեանք} զօրութիւն չունենալով պիտի ուրիշ զօրութեամբ շարժին

գային վաճառականութիւն, միմիայն այն պատճառով, որ {ինքեանք} Հայ էին: Նոցա վաճառականութիւնը ազգային չէ՛, եւ

ին սովորութիւն առնել ապրանք գնել Եւրոպայից, մինչ {ինքեանք} կրկին անգամ աւելի պիտի կարողանային վաճառել նորան

քում: Կառավարութիւնքը, նկատելով, որ այդ ազգերը {ինքեանք} իւրեանց մէջ ազատ չեն տակաւին, նկատելով, որ սնոտ

տուն, որ իւր փորի համար մուկ է բռնում: Երբ {ինքեանք} ՝ կառավարութիւնքը, տեսան այս, երբ նշմարեցին իւր

ր նախկին արու զաւակ, այլ եթէ ունիցին ոչ, ուրեմն {ինքեանք} ընկալցին: Վեցերորդ, իմոյ հայրենական մնացած

տգամաւորք պապին ցնծացին ընդ կամագիւտն լինել: Եթէ {ինքեանք} պապք, առ ` անձնասիրութեան եւ փառասիրութեան իւրեա

մանիչներին կամ նոցայ հետեւող փոքրագոյն մասին: {Ինքեանք}, այդ սուրբ թարգմանիչքը, աքսորուեցան եւ հալածուե

ովրդի անգրասիրութեանը. պատճառ, թէեւ հեղինակները {ինքեանք} գրելու ժամանակ վերանում են մինչեւ V դարը, բաչց ժ

րբարոս վարք ու բարքը։ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, {ինքեանք} եւս կրօնակից եւ ջատագով լինելով Յիսուսեաններին,

անդամները։ Ժամանակը, աշխարհի լուսաւորութիւնը, {ինքեանք} կարգել են այժմ Պապական գործերի վերայ քննութեան Ատ

Զարմանալին այս է, որ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, {ինքեանք} միշտ նստելով կանգնելով մի քանի անուսումն եւ ռամիկ

լաւ եւ գեղեցիկ օրագրութիւնք, բայց այս բաները թող {ինքեանք} լինին, թող ոչնչից եւ ոչնչով գոյանան․ իմ պատուելի

eticus ․ ինձ հարկաւոր չէ մի խօսք եւս յաւելացնել. {ինքեանք} ընթերցողք կարող են հասկանալ խեղճ կոմսի դրութիւնը

երայ, անդատաստան երեխայի պէս ուրախացող պարոնները {ինքեանք} չգիտեն, թէ ի՛նչ պայմաններ էին հարկաւոր, որ մի ե

պառաւ կին ես եւ անզօր, կը խլեն նամակը ձեռքիցդ եւ {ինքեանք} կը տանեն, իսկ դու, քո անզգուշութենովը կը զրկուի

աչքը, որի ծնօտը, որի ոտք ու ձեռքը: Այս մարդիկը {ինքեանք} պատմում են, թէ կենդանի մարդը, ինչպէս եւ այլ արա

եղաւորը, եթէ կը ներեն Հայք մեր համարձակութեանը, {ինքեանք} են, որ չգիտեն եւ չկամին հասկանալ, թէ հայը, օտա

, երկուքը սպանուեցան, հինգը աքսորուեցան, երեքը {ինքեանք} հրաժարուեցան այս վտանգաւոր իշխանութենից, ոմանք զ

եցան այնուհետեւ նոցա առաջնորդութեան տակ մնալուց. {ինքեանք} սկսեցին լինել իւրեանց դաստիարակքը, եւ այստեղ էր

ի անունները եւ տարակոյս չունինք, որ այդ պարոնները {ինքեանք}, իւրեանց գործից կը ճանաչեն այստեղ իւրեանց անձը եւ

ց աշխատում էին, որ խաւար մնայ ժողովուրդը, որպէսզի {ինքեանք}, նիւթական օգուտներ ճարելով այս տգիտութենից, միշտ

հոգի, զո՞ր գաղափար կարէր տալ ուսանողին, ասասցեն {ինքեանք} ուսումնականք՝ թէ զի՞նչ մինչեւ ցայսօր ուսեալ է դո

մ ի 19-երորդ դարում, թէ պատուելի հարք Մխիթարեանք {ինքեանք} իսկ ո՛չ տեսանեն զանպատեհութիւն գործոյս, եւ թէ եկ

ասցին ի Հռովմէական տատասկէ թուզ կթել. հոգ կալցեն {ինքեանք} ձեռնտուութեամբ միմեանց պատրաստել վասն զաւակաց իւր

մերում, որոց չէ փոյթ գալուստ գայլոյն, նա զի եւ {ինքեանք} ոչինչ նուազ փողոտեն զգառինս մակաղեալս ի վայրի հան

զգասէրք, քամել գինի անոյշ եւ զուարթարար, ուսցին {ինքեանք} վասն զաւակաց իւրեանց կերակուր պատրաստել սեպական ձ

ն ողորմելութիւն եւ ողորմելութիւն արտասուելի: Եթե {ինքեանք} վերապատուեալ վարժիչք հայկական դպրութեան որոց շնոր

առ հասարակ ազգի մերոյ ականատես վկայք են եւ քարոզք {ինքեանք} պատուելի հնասէրք ցայն վայր, զի որ եւ է Հայ ուրախ

ինակք Սինէացւոց յար եւ նման վասն ժողովրդեան մերոյ {ինքեանք} հայկական Սինէացիք: Ժողովուրդն մեր դատապարտելի է

նոցա Սինէական հայախօսութեամբ, զոր եւ փոքր եւս եւ {ինքեանք} չհասկանային, այլ թէ այսմ չիցէր այսպէս եւ պատուել

իաբանութիւն, այլ եւ եթէ ուսումնականք եւ ուսանողը {ինքեանք} գէթ կազմէին զայս ընկերութիւն ի լուսաւորութիւն ազգ

զնոսա իբրեւ զորդիս միոյ իսկ գերդաստանի, որում եւ {ինքեանք} պատկանէին, ճանաչել զնոսա եւ հնար տալ առ ի լուսաւ

ուեցան բոլոր Եւրոպական թագաւորութեններից։ Պապերը {ինքեանք} եւս տեսան վերջապէս, թէ Յիսուսականների ջերմեռանդո

ն նորա ոտքերը եւ կեղծաւորաբար ցոյց էին տալիս, թէ {ինքեանք} ոչինչ այլ բան չեն, եթէ ոչ Պապի արբանեակներ եւ Հռ

էս Կսաւիէն, Լայենէզը եւ Սալմերոնը յայտնեցին, թէ {ինքեանք} կամէին գնալ Սպանիա, որ կարգի դնեն այնտեղ հասարակ

որ թէ նա չ'հաւաքի մի օրինաւոր ընդհանրական ժողով, {ինքեանք} ազգային ժողովներով վերջացնելու էին ահա գործը։ Այ

, եւ խոստացաւ հետեւեալ նիստումը ապացուցանել, որ {ինքեանք} Յիսուսեանք են հերետիկոս եւ կամենում են խռովել եկե

անում էին դպրոցների մէջ, կամ դեռեւս ուսանում էին {ինքեանք} ։ Նոցա դեռ յայտնի չէր, թէ ի՞նչ կամ ո՞ր աստիճանակ

Յիսուսեան եկեղեցիներուն եւ Կօլլեգիումներուն, իսկ {ինքեանք} պիտոյ է ապրէին մուրալով։ Բայց թէ գտանուէին Կօլլե

գտանուել, կամ անօգուտ էին Կարգին։ Մինչեւ անգամ {ինքեանք} անդամները կարո՛ղ էին հրաժարական խնդիր տալ Գեներալ

ւոր խորհրդական (monitor)։ Սոքա ողջը լինում էին {ինքեանք} իսկ Կարգի մէջ անմիջապէս։ Բայց Պապի կամ այլ Պապակ

ոզիչներին։ Յիսուսեանք զօրք դուրս բերեցին, որոնց {ինքեանք} էին գլուխ կացած, բայց յաղթուեցան թշնամու շատութե

նդր VII Պապը եւ հաւատացնել նորան, թէ Դօմինիկեանք {ինքեանք} են մեղաւոր, թէ նոքա նախանձելով Յիսուսեաններին զր

նորան աշակերտել խորամանկութեան մասին, ըստ որում {ինքեանք} հեղինակ եւ վարդապետ էին խորամանկութեան, դաւաճանո

ի Քաղաքական եւ հոգեկան օրէնսդրութեան հիմքը։ Նոքա {ինքեանք} դառնում էին դաբիրայ այն Աստուծուն, որ քարոզում է

itudinis։ Բայց այս XVI դարու ժողովրդապետականները {ինքեանք} ջնջում էին իւրեանց գաղափարը՝ ամենայն իշխանութենի

եղանչեցին"։ Եւ ճշմարիտ որ, Յիսուսեանք, ինչպէս {ինքեանք} ասում էին, հարկադրեցին Յանսէնեաններին խմել մինչե

իճանի սաստկութեան, ինչպէս այս դիպուածումը։ Նոքա {ինքեանք} Եւրոպայի ամենայն աշխարհներից հալածուելուց յետոյ խ

դ՝ Կարդինալ-դը Նոյալը, ջատագով էին նորան։ Նոքա {ինքեանք} տարածում էին այսպիսի լուրեր եւ պաշտպանում էին ուր

գրուածքը դահճի ձեռքով կրակի դատապարտուեցան, իսկ {ինքեանք} Յիսուսեանք զրկուեցան Ֆրանսիայի մէջ ամենայն արտօնո

էն եւ կա՛մ տկարութենէն առջի քաջութիւնը մոռնալով, {ինքզինքը} Մխիթարեանց զօրաւոր անուամբը պատսպարեր ու պատասխան

րաւ, մենք ալ, զհամախոհս մարդիկ կարծելով, ելանք {ինքզինքնիս} (եթէ ոչ անուշութեամբ, գէթ իրաւամբ) բանաւոր կեր

արապետին խրկեն: Խնդրեմ, եղբայր, նարա ասիք, որ {ինքը} տված թուղթեն թող չի վախնա, միայն թող գրե, թե ես

մեն մարդ ամեն տուն, ամեն քաղաք եւ հասարակություն {ինքը} յուր խելքը գլուխը բերած պիտի մտածե յուր անցածը,

նա եւս աշխատի. ես հույս ունիմ, որ մի բաժինը նա {ինքը} ստորագրեց եւ մի բաժին կամ ավելի ուրիշին տա ստորագ

տ արձակե ճշմարտությունը մեր ազգի մեջ, այնուհետեւ {ինքը} ազգը կխնդրեմ, բայց առաջին անգամը ծանր է: Հիվանդ

վորքը չհարկադրեն, բայց մի փոքր առողջանալ սկսելով {ինքը} խնդրում է այնուհետեւ: Հոկտ. տետրակի մեջ կբա

նդդեմ հոգեւորականության ունինք մի բան գրած, թո՛ղ {ինքը} Սինոդոսը նկատել եւ գրել մեզ, մեք նորայն կլսենք ե

պես նորա կամքն է, բայց (գրեցինք), Այվազովսկին {ինքը} վիրավորվելով օրագրից, չէ ուզում ասպարեզ մտանել յ

ասկածել նրա՝ դեպի ինձ տածած սիրո մեջ: Այդ մասին {ինքը} լավ գիտե: Բայց նա, հավանորեն, ըստ իր սովորությ

ճռի մեջ որոշակիորեն սահմանված առարկաների վրա, որ {ինքը} հասարակությունն անմիջականորեն պիտի տնօրինի այն իր

մուշը ցածր է ամենայն միջակությունից. այդ գիտե եւ {ինքը} խմբագրությունն ու դրա համար - թեեւ այլ պատճառաբան

, բայց ինձ չեն մոլորեցնի ո՛չ որեւէ Բարտոլդ, ո՛չ {ինքը} միսիան, որն աշխատում է նույն սկզբունքներով, ինչ

կարդալ, եւ ամենազվարճալին այն է, որ հրատարակիչն {ինքը} գիտե այդ եւ գնորդներին նախազգուշացնում է, թե իբր

րոք խնդիր գրել առ գավառապետն, որ հրաման հանե կամ {ինքը} տա մայիսի 1-ից մինչեւ օգոստ. 15 երթալ Սամարի գավ

հասկանալ ճշմարտութեան յարգը եւ արժանաւորութիւնը: {Ինքը} ՝ Քրիստոսը, ճշմարտութիւն էր եւ ճշմարտութեան համա

կոչելով Հայոց այն կիսագրագէտ մարդիկը, որ ինչպէս {ինքը} ՝ " Մեղուի " հրատարակողը եւս, պարսաւը կրիտիկայի

, թէ այս ինչ մարդ իմ արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց եւ {ինքը} հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում ես դու, թէ բոլոր հ

րների մէջ չէ՛ երեւում մի հաստատ բնաւորութիւն, եւ {ինքը} ՝ լրագիրը, չունի իւր համար մի ուխտեալ խորհուրդ,

որ պատճառ է լինում մարդերի միմեանցից հեռանալուն։ {Ինքը} ՝ ճշմարտութեան Վարդապետը, գուշակել էր, որ իւր ք

վատթար ստեղծելով, եւ այնուհետեւ այդ վատթար մարդը {ինքը} չէր լինելու մեղաւոր իւր վատթարութեան մասին, որով

իւր զաւակը առաքինի դառնայ, ապա նախ եւ յառաջ թող {ինքը} առաքինութեան օրինակ լինի իւր զաւակի առաջեւ, թո՛ղ

պատճառ շահուէր այսքան գումար - աւելի շատ, քան թէ {ինքը} իւր իմաստուն հաշւումը ցոյց էր տալիս իւրեան պարտակ

, թէ այդ մարդը գալիս է իմ դրացու տուն, կամ գուցէ {ինքը} դրացիս է, որ վերադառնում էր դէպի տուն՝ մի շատ հ

ներ հաւաքեց այստեղից եւ այնտեղից, բայց որովհետեւ {ինքը} ոչինչ չգիտէր, վասնորոյ եւ աշակերտքը եւս կատարելա

լ։ Դորանից մի օգուտ կամ վնաս չկար իւրեան. շանթը {ինքը} չէր ուտողը, թող Բրամինապետը հոգս առնէր, մանաւան

զատում ենք ձեզ մշտնջենաւոր ժամանակով, բացի ով որ {ինքը} կամք ունէր մտանել ՄԵՐ ծառայութեան մէջ: Չորր

ար, օգուտ քաղելով առաջեւի մարդու առաւել, քան թէ {ինքը} յիմար լինելուց, մեռուցանում է խղճմտանքը եւ համար

հարաւային եւ Փոքր Ռուսսիա, շինում են միլիոններ։ {Ինքը} ՝ նախիջեւանցին, գնում է այդ ճրագը Նախիջեւանի մէջ

բուն ազգային դպրոց եւրոպական կարգերով, անմիջապէս {ինքը} ՝ հասարակութիւնը, լինելով տէր եւ հոգաբարձու այդ

նել մի այդպիսի գործողութիւն՝ առանց մտածելու, թէ {ինքը} ՝ այդ ողորմելի տիրացուն, բացի գիշեր ցերեկ խոնարհ

իմի կարօտութիւնքը: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, եւ {ինքը} այնուհետեւ սկսի քերել իւր վերայից այն թերութիւնքը

ւմ, այլ դատապարտում են ազգի պակասութիւնքը։ Ազգը {ինքը} պակասութիւն չէ. ա՛յլ է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգի պակ

ինձ. ոչինչ յարակցութիւն չունիմ նոցա հետ, եւ եթէ {ինքը} ՝ Պ. Իսահակեանցը՝ որպէս մանկավարժ, ստիպուած է

իմ վերայ, այնքան ազնիւ կը լինի, որ նախ եւ յառաջ {ինքը} կը հրապարակէ նորան՝ ցանկանալով աւելի կատարելութե

այն ապառաժը, որի վերայ ընկնողը կը փշրուի եւ, թէ {ինքը} մի բանի վերայ ընկնի, կը հոսէ: Կարծեմ, որ բաւակ

դից, այլ Րէդուտկալէից՝ Պոնտոսի եզերքից, ինչպէս {ինքը} ՝ Պ. Իսահակեանցը փորձում է եւ կը փորձէ դեռեւս,

ձակուել էր սիրահարուիլ մի օրիորդի վերայ, որի հետ {ինքը} ՝ երիտասարդ կոմսը, միտք ունէր ամուսնանալու: Այս

րդին տեսանում է նորան եւ վազում է փրկել, բայց եւ {ինքը} ընկնում է թշնամու ձեռք եւ բանտ է դրւում մօր հետ մ

էջ ներգործողքը շատ գեղեցիկ ներգործեցին, մանաւանդ {ինքը} ՝ հեղինակը, ասես թէ ծնած կարապետ լինէր... Միւսե

նթարկուելով նորա ազդեցութեանը, բնական օրէնքներով {ինքը} իւր մէջ կենտրոնացած, ցուցակ է լինում մի ողորմելի

արդութենից: Հիւսիսը մի տխուր աշխարհ է, նոյն {ինքը} ՝ արեգակը, տեսանելով այդ աշխարհի անհամբոյր բնաւո

ա վերայ: Չէ՛, եւ եղանակները փոխւում են, եւ {ինքը} ՝ երկրագունդը, ենթարկւում է յեղափոխութենների, ո

ազդու հոգուց, որից դողում է եւ սարսափում է, եւ {ինքը}, չնայելով որ մարդերի որսորդ էր, պակաս ուրախանալ

միայն էր Հայոց հոգեւորների մէջ, այսպէս ընթացող։ {Ինքը} ՝ հեղինակը եւս ուրիշ գաղափար չէ թողել մեզ իւր ընթ

վառւում է, հարկաւ պիտի ծծումբ ունենայ իւր մէջ։ {Ինքը} ՝ արգոյ հեղինակը, վկայում է, թէ հրաբուղխների մօ

է տուել ազգին՝ անօգնական չթողուլ դպրոցը, մինչեւ {ինքը} կարողանայ օգնութիւն հասուցանել Էջմիածնից: Եւ

եր ազգի խոցերը եւ ցաւերը քաջ յայտնի են մեզ, բայց {ինքը} ՝ ազգը, չկամի խոստովանել իւր հիւանդութիւնը, նա

ում Բէգզադէն նոր ապրանք հասուցանել, որպէսզի կա՛մ {ինքը} գնայ այդ քաղաքը, կա՛մ մի այլ մարդու յանձնէ, հաշ

ժարի մարդ եւ ապրանք չուղարկել այդ վաճառահանդէսը, {ինքը} ՝ պարոնը, պատրաստ է մի քանի ամիս ժամանակով գնել

ում է Բէգզադէն: Տղան հաւատացած է, թէ շուտով {ինքը} եւս գնալու էր դէպի այնտեղ, ուր գտանուելու էր իւր

րում է տալ ինքեան իւր 2000 մանէթը: Բէգզադէն, որ {ինքը} խոստովանել էր, թէ գործակատարը ունէր 2000 մանէթ,

մէջ, բայց սոցա անուսումնասիրութիւնը, որի մասին {ինքը} ՝ Խորենացին, բողոքում է, յառաջ է, քան թէ այլ ա

մի բազմութեան մէջ, մինչեւ որ անուանուած Հոմերոսը {ինքը} ուրախութեամբ ընտրեց Զաքարիայի իննամսեայ լռութիւնը

, նա ուրիշ այլ բաների մէջ պատասխանեց եւ այս, թէ {ինքը} ՝ Ներսէսը, հակառակ է յունական հաղորդութեան: Կայ

ւնական գիրք՝ նորա ռուս թարգմանութենից, որ ունէր {ինքը}, եւ ուր որպէս թէ գրուած էին Շնորհալու եւ Թէորիան

բացի սորանից, կատարելու: Մեղայ, մեղայ. նա {ինքը} իւր անձը ձգել է այժմ կրիտիկոսների կարգը՝ քննելով

այնքան արծաթ եւ ոսկի չունի, ամէնին փոխ է տալիս, {ինքը} բնաւ նեղութիւն չունի, եւ այլն, եւ այլն"։ Հազա

եթէ ոչ այդ ազգի հոգու երեւեցուցիչը: Շատ անգամ, {ինքը} ազգը զգում է բռնութեան ծանրութիւնը եւ առանց արմատ

ն ոյժ դադարում է ճնշել որեւիցէ մի հասարակութիւն, {ինքը} այդ հասարակութիւնը սկսում է բռնանալ իւր վերայ եւ

, այնպիսի սկզբունք, որ վաղուց արդէն սրբազանել է {ինքը}, հասարակութիւնը, որ դարձել է նորա հոգին, նորա

ած ազատութիւնը այն ցօղից աւելի չէ, եթէ մարդը նախ {ինքը} իւր մէջ ազատ չէ, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետե

մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ չէ, եւ երկրորդ, եթէ {ինքը} այնուհետեւ պիտի բռնանայ իւր ընկերի վերայ: Եւ քան

ծութեան արդիւնքի կարօտողների թիւը: Եւ փոխանակ որ {ինքը} պիտի դրամ ստանար դուրսից, այժմ ինքը պիտի տայ: Ա

ւ փոխանակ որ ինքը պիտի դրամ ստանար դուրսից, այժմ {ինքը} պիտի տայ: Այո՛, այն մարդը, որ թողեց երկրագործո

տարակոյս չկայ, ժողովուրդի վերաբերութեամբ, քանզի {ինքը} ՝ կառավարութիւնը, մինչեւ այժմ ապրել է արտաքին եւ

պէտք է եւ աւելի շատ նեղութեան մէջ լինէին, քան թէ {ինքը}, ծիծաղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների երեսն ի վեր եւ

նորա կեանքի համար մի մահաբեր մրրիկ, այն ժամանակ {ինքը} ՝ այդ հասարակութիւնը, պարտական է, կողմնակի եւ ի

հասարակութիւնը այդ վտանգից ազատուելու համար: Նա {ինքը} եւս աղքատ է եւ ոչինչ ունի, ինչպէս ուրեմն կարող է

ի թարմ սիրտ, մի մարդկային կենդանի զգացողութիւն, {ինքը} կարող է զգալ մնացածը, իսկ չորաբեկ եւ քարացած սրտ

ւ ո՛չ ազգային վաճառականութիւն. վաճառականը թերեւս {ինքը} շահուի, դարձեալ ազգին բան չկայ: Ի՞նչ կ՚օգնէ սոր

կրթել մի ահագին բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը {ինքը} չէր դիմում դէպի լուսաւորութեան արեւը: Եւ այդ ահա

պիտի վճարէ Եւրոպայից ստացած ապրանքի փոխարէն, իսկ {ինքը} պիտի վաճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կերպ կ

տի վաճառէ Եւրոպացոց, ասել է թէ, փոխանակ տալու, {ինքը} պիտի ստանայ առողջ դրամը: Ձեռագործի վաճառակա

ուր ոսկին եւ արծաթը դարձել է մի առասպել, եւ ուր {ինքը} ՝ Տէրութիւնը, չգիտէ, թէ ինչ ճանապարհով առնու Եւ

է, նա եւս մարդ է, զգացմունք ունի: Նա, մինչդեռ {ինքը} ունէր մի փոքր գործ, իւր անձը զգում էր ազատ, գոն

ը վճարէ ապրանքի տիրոջ իւր պարտքը եւ աւելորդ շահով {ինքը} կ'ապրի կամ գանձ կը դիզէ: Եւ այս տեսակ վաճառականո

պական արծաթը եւ ոսկին ներս կը հոսեցնէ ազգի մէջ եւ {ինքը} կը շահուի տասնապատիկ աւելի եւ մեծ ու մեծ շահ կը բ

է բերում այն, ինչ որ առանց աշխատութեան բնութիւնը {ինքը} կարող է մեզ տալ Ասիայում, եթէ միայն լինի մեր մէջ

ելով այս կամ այն ազգութեան մէջ, այլեւս չէ կոչում {ինքը} իւրեան մարդու անունով, երբ նա անուանւում է Անգլի

մ: Մինչեւ այժմ այն ազգութիւնը, որ ոյժ ունի, որ {ինքը} ապրելով չկամի ուրիշի կեանքի վերայ մտածել, աւելի

Բայց մասնաւոր ուշադրութեան արժանին ի՛նչ է. նոյն {ինքը} ՝ այդ հզօր ազգութիւնը, օգուտ չունի իւր անունին վ

աբերութեան մէջ է, ինչ յարաբերութեան մէջ ե՛ն դէպի {ինքը} չխոստովանուած ազգութիւնքը: Տարբերութիւնը էական խ

նում է աղքատութեան ծանր լուծը՝ առանց հաշիւ տալու {ինքը} ինքեան, թէ ի՛նչ բանի համար են այն զրկանքը, որ յ

ափիոնի գնում է ժողովրդից 25 լիբրէ ստերլինգի, իսկ {ինքը} նոյն կշիռը վաճառում է 250 լիբրէի, եւ կառավարութե

իայից, քանքարաւոր մարդերով աւելի ճո՛խ է, քան թէ {ինքը} ՝ Անգլիան, բայց Անգլիան, հակառակ նորա կամքին,

նխտիր, նոյնպիսի իրաւանց ժառանգ, որպիսի ստացել է {ինքը}: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ տօնելի իսկ, եթէ նա

չէ յարատեւում ժառանգների մէջ, այլ շատ անգամ նոյն {ինքը} երբեմն հարիւր հազարներ իւր ձեռքի մէջ շարժողը դառն

ել է, այնպիսին, եթէ իւր անձը վտանգելու չլինէր, {ինքը} ուրիշի անձերը պիտի վտանգէր: Այստեղ բարոյականութի

բ եւ ետ դնելով ամենայն պղտորամտութիւն, անմիջապէս {ինքը} հոգաբարձու լինի այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու մա

յին աշխարհական ուսումնարանի, որի տէրը լինելու էր {ինքը} ` անմիջապէս ազգը, առանց դիմելու դէպի հոգեւոր մար

յատուկ հըրաման, Նորա քնարը միշտ մունջ է մնում, {Ինքը} անհոգի, անզօր ու անձայն: Բայց երբ երկնքից կը փ

սրտում վառած սիրոյ հուր: Միտքը բերեց, {ինքը} քանի՞ Նիկողայոսի ձեռքով Ազատուել էր վտանգնե

գանձը, Երբ յիշում է, որ թողնում է Ու {ինքը} զուրկ ամենից Պիտի մտնի սեւ հողի ծոց, Խ

ել, այլեւ յայտնում է, թէ տանից նամակ չկայ եւ թէ {ինքը} ուզում է տեսութեան գնալ: 14-ին տեսութիւն եղբօրս

կորուց նորան, հետեւաբար եւ ամենայն արդարութեամբ {ինքը} եւս կորաւ ու չքացաւ Լեհաստանից: Եթէ հոգեւորք

ղիկոսը, թերեւս առանք կարդալու, հրաման կը տայ եւ {ինքը} յետոյ, կաթողիկոսական ստորագրութեամբ, կարող կը լ

արգելեց: Այս իրողութեան մասին մեզ պատմել է նոյն {ինքը} ամենայն հայոց վեհափառ կաթողիկոսը: Ահաւասիկ մե

կարծիքը մի օրագրի մասին, թէ նա ինչպէս պիտի լինէր {ինքը} իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ գրով, գոնէ բերանացի շա

ը, ներգործել է եւ բերել է այն պտուղը, որի մասին {ինքը} ՝ Քրիստոս, աղաչում էր. " Սո՛ւրբ արա զնոսա ճշմար

ոնի մասին։ Երկրորդ՝ Պարոն Փափազեանը կամ, թէ նա {ինքը} կենդանի չէ, նորա եղբայրակիցքը, կարդալով այս գրո

նը գրելու։ Մի ասա՛, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը {ինքը} եւս պատրաստել էր մի այդպիսի ծակ մարգարէութիւն։ Ս

տենագրութիւն չունենալով, համարձակուի մտածել, թէ {ինքը} եւս լուսաւոր ազգերի կարգումն էր աշխարհի երեսին,

է կոխում իրական պատուանդանի վրայ: Յայտնի է, թէ {ինքը} ժամանակը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ հասկացողութեան եւ

ում է այն ազդի կեանքից եւ պատմութիւնից, ինչ ազգի {ինքը} պատկանում է. այսպիսի դիպուածում փիլիսոփան կանգնա

ջեւ, պարզ ցոյց է տալիս, որ այդ փիլիսոփայ պարոնը {ինքը} ծնրադրութիւնից աչք չի բանում այս կամ այն վարդապետ

ունի եւ ասում է, թէ գոնէ տեսական յարաբերութեամբ {ինքը} ուղիղ է, որ հաւան չէ իմ հացին: Դէ սատկեցէք քաղց

ր բերում դրուժան թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյն {ինքը} Ֆրանսիան, Գերմանիոյ եւ բոլոր ցամաքահողի, իրաւամ

III Օրանժեանի ժամանակ, փոխում է կրօնը, ի վերջոյ {ինքը} պառլամենտը եւ " իշխող եւ իշխեցեալ ", ինքը դնում

վերջոյ ինքը պառլամենտը եւ " իշխող եւ իշխեցեալ ", {ինքը} դնում է օրէնք եւ ինքը դարձեալ հնազանդում է նորան

եւ " իշխող եւ իշխեցեալ ", ինքը դնում է օրէնք եւ {ինքը} դարձեալ հնազանդում է նորան. վերստին փոխում է օրէ

րատութիւնքը: Շուտով այդ բաները գրուելուց յետոյ, {ինքը} պատմութիւնը ապացուցեց, թէ ինչպէս անհիմն էին այս

ն առանձին յատկութիւնքը ճնշելու արուեստի վրայ, նա {ինքը} միեւնոյն ժամանակ մի էր ամէն տեսակ փիլիսոփայութեան

ծուած էր տրտմութեան վարագոյրը, զգեստը կիսամաշ եւ {ինքը} խորասուզած մտայածութեան անդունդի մէջ: Նորան այնպ

ին իւր ազգօգուտ ձեռնարկութիւնը ի գլուխ տանել, եւ {ինքը} նորան գործակից լինելով, հսկէր գործարանի պիտոյքի

նկեր եւ օգնական կը լինի այդ փառաւոր հանդիuի մէջ. {ինքը} ժամանակը քրքրելով դորայ չարագործութեան գաղտնիքը,

իւր վարպետութիւնը, իւր անխոհեմութեամբ տանջուելով {ինքը} եւ տանջելով բոլոր սպասաւորք ի գործատան մէջ: Շերա

պետի, որ անճարացած գնաց Կիպրոս եւ այնտեղ մեռաւ: {Ինքը} ի՞նչ բան ասես, որ չէ արել. յառաջ, հոգեւոր ծառա

վ նոցա անհամեմատ սէրը դէպի նա եւ ատելութիւնը դէպի {ինքը}, չարանում է եւ հրամայում է գործարանի դուռները փա

ղութեանը, Քրիստոսի կանոնին ընդդէմ վարուեցաւ, եւ {ինքը} իր լաւութիւնքը եւ աշխատութիւնքը մեծ մեծ պարծանքով

Մուշէն, տանում էր ինձ իր մօտ, ինչ տեղ որ լինէր {ինքը} ապահովութեան դուրս եկած։ Եւ ա՛յսպէս, իմ առաջ

սեցա՞ւ իմ հետ, ինչպէս Փրկիչը հրամայում է, ես եւ {ինքը} առանձին, կամ մէկ եւ կամ երկու ընկերով, որ չհաւն

, Թուղթը դուրս է եկած Ս. Էջմիածնի գրատունից, եւ {ինքը} պ. հրատարակողը ստացել է իր օրինակը հանգուցեալ տէ

այո՛, կարո՛ղ էինք), բացի այն վկայութիւնից, որ {ինքը} ՝ պ. Էմինը, բերել է՝ ցոյց տալով Փարպեցու Պատմո

իկէ եկեղեցում, եւ յետոյ կոյսերի վկայարաններում։ {Ինքը} ՝ Մեծ Վահանը, երբ Պարսից Վաղարշ թագաւորից Հայոց

Վաղարշապատ քաղաքը, ուր իր սովորութեան համեմատ, {ինքը} եւ իր հետ եղած ուխտապահ եւ քաջարանց նախարարքը մի

սկզբից, նո՛յն անապակ ջրերում, որոնց աղբիւրը էր {ինքը} մեր Փրկիչը, եւ որոնք սկզբնաբար խառնելով Թադդէոս

հիմն արկաւ տեղւոյդ " (եր. 56, 57)։ Նախ՝ {ինքը} Փարպեցին, Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցու վերաբերութեամբ

էր Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի վանօքն " (եր. 37)։ {Ինքը} ՝ Փարպեցին, յիշելով իր կահ կարասիքը եւ կազմածը,

ն էլ Գարդմանի վանքից գալիս է այնտեղ եւ բնակւում. {Ինքը} ՝ Փարպեցին " եւ բնակեալքն ընդ նմա"։ Յայտնի է,

ուածը եղել է Հայոց նախամեծար մայր եկեղեցին՝ նոյն {ինքը} Սուրբ Կաթողիկէ Էջմիածինը։ Այսպէս բացայատ լինե

Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ Խորենացին, Կորիւնը եւ {ինքը} ՝ Փարպեցին, խօսելով Աստուածաշնչի թարգմանութեան մ

Հատ. Ա., եր. 764), որ, ինչպէս յայտնի է եւ {ինքը} ՝ Չամչեանն էլ վկայում է, վախճանեցաւ 421 թուին.

ց եթէ այս ամենը մոռնալով, միայն այս առնունք, որ {ինքը} ՝ Փարպեցին, ամեն ուրիշից լաւ կարող էր իմանալ, թ

ն ուրիշից լաւ կարող էր իմանալ, թէ ո՛ւմ աշակերտ է {ինքը}, ապա ուրեմն առանց այլ եւ այլի պիտի ասենք, որ այ

Պատմութեան եւ թէ՛ Թղթին մէջ պարզապէս ասում է, թէ {ինքը} աշակերտ է երանելի Աղանին, թէ սա է եղել Ղազարի ազ

կ ամառները Մուշէի մօտ, որ տանում էր ինձ, ուր եւ {ինքը} դուրս եկած էր լինում ապահովութեան, այդ միջոցի կե

ականին։ Մինչեւ այս իրողութիւնը Փարպեցին, ինչպէս {ինքը} վկայում է, կեցել է Կամսարականների մօտ, եւ հաշտո

տի ասէր, թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես արաւ, {ինքը} գիտէ իմ վարքս ու բարքս, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհ

յդ կրճատութեան մասին եւ չենք կարողանում ասել, թէ {ինքը} Փարպեցին է կրճատել. եւ սոքա են մեր պատճառները։

ր ոչ ոք հոգ չէ տարել Խուժիկի անունը իմանալու, որ {ինքը} նորա անո՛ւնը գրէր եւ ոչ Խուժիկ, որ անարգական անո

պեցին Մարզպանին հետ եւ Կամսարականների մասին, այդ {ինքը} ՝ կարդացողը, կարող է տեսնել առանց մեր ասելու։

նա՛ւ իրաւունք չէ տալիս մեզ հաստատողապէս ասել, թէ {ինքը} ՝ Փարպեցին է կրճատել։ Մեզ թւում է, թէ այս տեսակ

աց երկրում նա աղքատ մի մարդ չէր, դորան վկայում է {ինքը} ՝ Փարպեցին, երբ վանքից հալածուելու դիպուածով ասո

էջ է բերում այն պատճառները, որոնցով ասում է, թէ {ինքը} արժանի էր Վահանին, չէ յիշում իր ազգակցութիւնը։

եղբայր լինելը տարակոյսի ենթակայ խնդիր չէ։ Նախ, {ինքը} ՝ Փարպեցին, իր Պատմութեան մէջ (եր. 14) վկայու

մեղքերը անթողլի չեն։ Եւ այս յայտնի է. որովհետեւ {ինքը} ՝ Քրիստոսն էլ ասում է։ § 57. Քրիստոսի ասած յ

գնում էին նորան Պարսից ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ խօսի {ինքը} ՝ Փարպեցին. " Եւ լուեալ զայս պատգամ չորեցունց գա

աման տուող կար, այդ, տիրապէս, Ս. Ղեւոնդն էր։ {Ինքը} ՝ Ս. Յովսէփը, որ կաթողիկոսական պաշտօն էր վարում

Սուրբ Յովհան Մանդակունին կաթողիկոս նստաւ, ինչպէս {ինքը} ՝ պ. Էմինն էլ խոստովանում է, 480ին։ բ) Մին

րազմը տեւում էր Պարսից ընդդէմ։ Փարպեցին, ինչպէս {ինքը} իր թղթում վկայում է, Կամսարականների մօտ էր այդ մ

այաստանեայց", բայց այս այն պատճառով միայն, ինչպէս {ինքը} ՝ Փաւստոսն էլ յայտնում է, որ առաջին է ժամանակով բո

ր բոլոր ընկեր բժիշկների եւ վարդապետների սէրը դէպի {ինքը} եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլերով յառաջ էր խաղում իւր ա

նոցա համար, որ ճանաչել էին ճշմարտութիւնը, որ էր {ինքը} ՝ այդ տանուտիրոջ միածին որդին Յիսուս Քրիստոս։

րում է խոհարանը, ապսպարում է ճաշ, եւ նախաճաշիկը {ինքը} իւր ձեռքովն է բերում: Երբ որ վերեւում յիշուած,

այց զուր է. դարձեալ բան չէ հասկանալու. պատճառ, {ինքը} գրողը եւս չէ հասկացել: - Գտի՛ր իմ համար մեր

նը եւս յարգութիւն չունի տէր սատանայի աչքումը, նա {ինքը} իւր ընտրութեամբ տալիս է այդ պաշտօնքը իսկապէս արժա

ւ եւ ասաց. - Տեuանո՞ւմ էք այդ անպիտանը... {ինքը} որովհետեւ ոչինչ չի շինել եւ կամք չունի շինելու,

միայն: - Պարզ եւ կենդանի բարբառով, - կրկնեց {ինքը} ինքեան գրականութեան դեւը, միանգամայն քարացած, -

տեւ այդ ծայրագոյն նզովեալը, որ գալիս է մեր մօտ, {ինքը} իւր ձեռքով ուղարկել է ամենայն տարի այդ մատեանքը,

մբ մեր սիրական Ասմոդեյի, որին Աղմոդեւս էր կոչում {ինքը} ՝ այդ Բրամինը: - Այսուամենայնիւ պիտոյ է կար

եւ գահավիժելով դժոխքի թագաւորը իւր գահի վերայից, {ինքը} պիտի թագաւորէ: Սատանան միշտ վերահասու եղած

ի կանգնած դեւերը նշանացի արեցին նորան, թէ մինչեւ {ինքը} սատանան չհարցանէ, չէ կարելի բան խօսել: Հան

ց իւր բարերար ծայրագոյն Բրամինին եւ տանը գտանուած {ինքը} յափշտակելով, շահուեցաւ իւր համար փոքր ի շատէ ազա

ս կողմը եւ ահա դժոխքի բոլոր փառքը անյայտացաւ, եւ {ինքը} գտանուեցաւ իւր առանձնարանի մէջ: Վէզիրը ահ ու

ծ ընկած դաշտերի վերայ, որը քնած եւ որը... իսկ {ինքը} տղամարդի պէս գինու թասը ձեռքին կանգնած նոցա մօտ,

արաղը եւ գինիքը խմուելուց յետոյ, մի քանի մարդ եւ {ինքը} մնան զգաստ, առանց արբենալու, այն ժամանակ ինչպէս

ւած մարդկութիւնը, գինո՞վ, թէ ջրով... Քրիստոս {ինքը} Կանա-Գալիլիայումը, հարսանիքի մէջ ջուրը գինի փոխե

միթէ՞ նա պարտակա՛ն է ազգին, թող ազգը մտածէ, թող {ինքը} հոգս առնէ, իմ ազգասէրը մասնաւոր մարդ է, փորը կո

քարեանցին ամենեւին մարդու տեղ եւս չէ դնում եղած, {ինքը}, իւր ոտքով, միայն մի շապիկով եկել է կէս գիշերին

րողութիւնը, ապա երեւելու էր նորա յաւերժահարսը եւ {ինքը} հասանելու իւր փափագելի նպատակին: Պ. Մարկոսի կար

ց խնդրում էր կէս մանէթ ածուխ գնելու համար, միթէ՛ {ինքը} չունի՞ այդչափ կարողութիւն, - հարց արեց պ. Մարկո

ն ունենալու պատմութիւնը: Նա, ինչպէս համարում էր {ինքը} իւրեան, որպէս բարակ քաղաքագէտ, մտքումը դրեց անպ

ն պարտական էր գոնէ՛ պատշաճի ընդդէմ չներգործելով, {ինքը} եւս անխելանալ եւ յիմարանալ: Առածը ասում է, եթէ

շնացող եւ չար ազգը միայն նշան կը խնդրէ. պատճառ, {ինքը} խելք չունենալով հասկանալ որեւիցէ ճշմարտութիւն, ա

ին, իսկոյն հնազանդեցաւ նորա ասածներին, մանաւանդ {ինքը} պարապելով դիւթական բաներով, մի փոքր երկիւղ եւս ո

ս, - պատասխանեց կոմսը, ախ քաշելով սրտի խորքից: {Ինքը} ինչ բաների վերայ էր մտածում, ի՛նչ օդեղէն ամրոցնէ

առաջեւ կանգնողը եւս շատ խաբուելու պտուղ չէր. նա {ինքը} մի բան սրտի վկայութեամբ ճանաչելուց եւ գնահատելուց

ունենալը - ասել է անարգել իւր անձը. իսկ իւր անձը {ինքը} անարգողը կորուսանում է ուրիշներից յարգանք պահանջե

ատով: Ման է գալիս, բայց, բարձրաձայն խորհելով - {ինքը} իւր հետ խօսակցելով: Ին՞չ մեղքս պահեմ, հետաքրքրո

ն երգը մօտենում էր վերջանալուն: Նորա հեղինակը էր {ինքը} կոմսը, եւ երգի բովանդակութիւնը առած էր ստուգապէս

էս թէ զանցառու էր զաւակների կրթութեան մասին: {Ինքը} պարոնը, ինչպէս սովորաբար լինում են չնչին դրութեն

ի-օղլուի, իսկ միւսը դէպի Մանուշակի ննջարանը: {Ինքը} Թիւթիւնճի-օղլուն, կարճահասակ, բաւական հաստ մարդ

հասակը կարելի է, որ լինէր մօտ երեսուն տարեկանի: {Ինքը} խարտեաշ, գեղեցիկ, կապոյտ աչքերով, մազերը կարգո

Շահումեանցի այս տեղեկութիւնների վերայ, որովհետեւ {ինքը} մինչեւ այս հասակը այսպիսի բան լսած չէր: - Խաբ

քա հայեր չլինէին եւ չիմացող լինէին, թէ Մանուշակը {ինքը} չէր մեղաւոր այսպէս ընթանալով, այլ այն բարբարոսակ

ուղքներից եւ մօրը ուղարկեց խօսելու այցելուի հետ, {ինքը} մնալով գետնատնումը մօրը տեղ: Այս պատճառով անծանօ

տեղ, չկարողացաւ նկատել, որ աղջիկը լացել էր, եւ {ինքը} եւս ամբոխուած լինելով այս անակնկալ հարսանիք պահան

րան անստորագիր նամակով, թէ սա հոգս չառնէ, թէ նա {ինքը} գտանելու է մի այնպիսի հնար, որ կարող էր միաւորել

ը նշանացի արեց աղքատին, որ կանգնի ու չգնայ, իսկ {ինքը} վազեց խոհարանը, կտրեց մի պատառ հաց եւ բերեց, բա

եանցի առատութիւնը, այս պատճառով կը ցանկանայ, որ {ինքը} հասուցանէ, դու պառաւ կին ես եւ անզօր, կը խլեն ն

ողուլ եւ ճաշից յետոյ, բայց ես նորան խնդրեցի, որ {ինքը} այս երեկոյ մեր մօտ շնորհ բերէ թէյի... Մանու

ւս չկամեցայ այլեւս բռնել նորան, թողեցի, որ տանի {ինքը} տայ նամակը: Բայց նամակ... Աղքատ պառաւի ձեռք.

հումեանցը, - որ կարողութիւն ունի ճանաչել եւ քննել {ինքը} իւր անձը, ուրիշները եւ ամբողջ աշխարհը: Մարդը հո

. նա կը տեսանէ այնտեղ, որ այն Աւետարանի հեղինակը {ինքը}, այն մարդկութեան Փրկիչը, այնքան սիրել է մարդկայ

քը, եւ մարդկային ազգը ազատ կացուցանելու աղագաւ, {ինքը} մեռել է խաչի վերայ աւազակների մէջ: Նորա քարոզութ

անից իսկ երկիւղ էր կրել եւ փախչում էր, թէեւ նոյն {ինքը} թուել էր քեզ ահարկու կէս գիշերուայ լռութեան եւ խա

ոհ էր բերում իւր արմատացած նախապաշարմունքը: Բայց {ինքը}, Մանուշակը ամենեւին չէր կամենում բժշկի գալը եւ ա

աշխատում էր հաւատացնել իւր ծնողքը, թէ հիւանդ չէր {ինքը}: Թիւթիւնճի-օղլուն այնպէս սիրում էր իւր դուստր

այս հոգաբարձութիւնը: Նա ասում էր, թէ հիւանդ չէ {ինքը}, եւ թէ չէր ընդունելու բժշկի տուած դեղերը, երեւի

ամուսնուն, որ մի երկու օր եւս սպասէ, մինչեւ որ {ինքը} գործ դնէ Մանուշակի վերայ իւր առողջացուցիչ հնարքը

ի տանից, ձեռքին բռնած թեթեւի կապոցը եւ մի ճրագ: {Ինքը} Մանուշակը, ոչինչ հաւատ չունէր դէպի այս գործողութ

ստանալով ութ ամսից մեռաւ. եթէ նա կենդանի լինէր, {ինքը} քեզ կը վկայէր, որ աչքի փոքր ինչ շիլ լինելը ոչինչ

որ իւր ձեռքովը պատճառ էր եղած քո ամուսնու մահին, {ինքը} եւս հիւանդացաւ եւ մեռաւ, որով երկու եղան մատանու

անգամ եւ շատ էր պատահում, որ կին միջնորդի ձեռքով {ինքը} վաճառում էր իւր եղբօր ապրանքը կամեցածի պէս: Այսպ

ենով. նա միտքը դնում է սպանել խոհարարը, որպէսզի {ինքը} տէր մնայ բոլոր հարստութեանը: Այս խորհրդով, Կոստ

անել է տալիս խոհարարը փողոցի մէջ անողորմաբար, եւ {ինքը} մնում է տէր բոլոր կայքին: Այստեղ իւր գոհարների մ

իւթիւնճի-օղլուն ոչինչ բան չառեց այս նամակից. իսկ {ինքը} Թիւթիւնճի-օղլուն կարծում էր, թէ պարոն Շահումեանց

ագրել: Այսպէս եւ Մանուշակը կարծում էր, որպէս թէ {ինքը} զրկուած է պարոն Շահումեանցի կին լինելուց: Նա մտա

զել կամենալով Թիւթիւնճի-օղլուին, ասէր նորան, որ {ինքը} շատ վաղուց ստացած էր Մանուշակի համաձայնութիւնը,

իւր գնալ Իտալիա եւ օտարի հացով սնանել, որովհետեւ {ինքը} ՝ ազգը, ինչպէս մեր ժամանակներում եւս, իւր հայրե

ծխել Խաչատուրի պատուասիրութեանը, առաջարկեց, որ {ինքը} ՝ Խաչատուրը, գլուխ լինի այդ միաբանութեանը, իսկ

՝ Խաչատուրը, գլուխ լինի այդ միաբանութեանը, իսկ {ինքը} ՝ Մխիթարը, լոկ գործակատար։ Խաչատուր վարդապե

նւում էր Վենետիկեան հասարակապետութեան ձեռքումը եւ {ինքը} երեք աշակերտով վաճառականի զգեստով նաւ նստեց եւ գն

ւթիւնը Անտօն աբբայի անունով, եւ այդ պատճառով եւս {ինքը} ՝ Մխիթարը, անուանուեցաւ Աբբա։ Մխիթարը, վան

արին, մի գուցէ Մօթոնէն անցանէր Տաճիկների ձեռք եւ {ինքը} ՝ Մխիթարը, իւր միաբանութեան հետ միասին, արդէն ո

ւթիւնը, որ թէեւ շատ ծանրակշիռ բան է, բայց եւ նա {ինքը} գլխաւորապէս աճում է կրօնի հիմքերի վերայ։ Ի՛ն

ր, թո՞յլ է տալիս կրօնի պատուէրը իրագործել, թէեւ {ինքը} այդ մարդը ստորասաբար կամ բացասաբար որոշել էր արդէ

արոյական սկզբունքը, որով լցուած էր, կատարեալ էր {ինքը} ՝ Քրիստոնէութեան հեղինակը, Յիսուս Քրիստոս։ Նորա

արժանաւորութեան սիրական կին մարդերի ձեռքից, մինը {ինքը} իւրեան պապ ընտրեց։ Հրաժարականը պապական աթոռից մի

լու համար, իսկ երկրորդ երեսում տեսանում ենք, թէ {ինքը} ՝ այդ դատաւորը, ի՞նչպէս լսում է իւր այդօրինակ դա

մարդկային իշխանութիւնք կարգուած են Աստուծուց, թէ {ինքը} ՝ Տէրը, հաւատացել է իւր՝ մարդկային ազգի վերայ ի

ւների վերայ, որոնց սիւնից վայր իջուցանելու համար {ինքը} ՝ Յիսուս Քրիստոսը, բարձրացել էր խաչի վերայ։ Շատ

ապականութեան ձեռքով այն խորհրդաւոր երեկոյին, երբ {ինքը} ՝ թագաւորը (Կարոլոս 9-րդը), իւր ձեռքով հրացանն

պահանջում էր արիւն, մահ, հուր եւ սուր։ Քրիստոս {ինքը} մեռաւ ազգերի փրկութեան համար, պապականութիւնը ազգ

է եւ կարգի է դրւում Մխիթարեանց հոգաբարձութեամբ։ {Ինքը} ՝ Մխիթարը, չէ կարող համարուիլ մեծ պտղաբեր հեղինա

րի մէջ ապրող մի քանի մասնաւոր մարդերի համար։ Թող {ինքը} ՝ Մխիթարը, չլինէր գեղեցիկ հայկաբան, թող գրէր նա

Հայոց վերայ գրած պարսաւից եւ չէ ամաչում ասել, թէ {ինքը} չէր այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան կամ վանակ

իւր օրերումը, այլ եւ հին ժամանակներում։ Թող խօսէ {ինքը} ՝ Քերթողահայրը. "Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ եւ առ հի

կարող էր փոփոխութիւն յառաջանալ։ Առհասարակ, ինչպէս {ինքը} Չամչեանը վկայում է, նամակը ցոյց է տալիս, որ դորա

բղխում է նորա յարատեւութիւնը, այն ժամանակ, երբ {ինքը} Պապականութիւնը կործանւում էր ահա՛։ Ցոյց կը տամ յ

եցին նորան, բայց նա բոլորը բաժանեց աղքատներին եւ {ինքը} ապրում էր ողորմութենով, այսինքն՝ մուրացկանութեն

՝ երկիւղ կրելով իբրեւ ախտացած մարդուց, որպէս զի {ինքը} եւս չ'վարակուի անողորմ ցաւովը։ Բայց ի վերայ այսր

րանի վարդապետներից, որոնք յայտնի յայտնի, ինչպէս {ինքը} Իգնատիոսը ասում էր, հակառակւում էին Աստուածային

վ իշի վերայ իւր գրեանքը եւ ամենահարկաւոր բաները, {ինքը} միմիայն ճանապարհ ընկաւ դէպի Փարիզ, ուր պիտոյ է ը

նից արտաքսելու։ Այսպիսի խայտառակութենից յետոյ եւ {ինքը} ոչինչ ուսումն չունէր, առանց որին չէր կարող անգամ

ւն չէր գտանում նորա կրօնամոլութեան մէջ. պատճառ, {ինքը} շատ հաստատ չէր հաւատի վերայ։ Բայց Իգնատիոսը ամեն

դրելով իւր աշակերտներին միեւնոյնը գործել, ինչ որ {ինքը} գործել էր իւր անձին հետ, կարողացաւ երեսուն օրի մ

ին այնտեղ, հրամայեց նորանց մնալ Փարիզի մէջ, իսկ {ինքը} ճանապարհ ընկաւ դէպի Սպանիա՝ հաւաքուելու տեղ նշան

դէպի Իգնատիոսը երկար չ'տեւեց. պատճառ, Կարաֆֆայն {ինքը} եւս մտածում էր մի Կարգ հիմնել, այն խորհրդով, որ

խորհրդով նա իւր աշակերտներին ուղարկեց Հռովմ, իսկ {ինքը} միայն մնաց Վենետկում։ Ֆաբեր եւ Կսաւիէ, Պապական

տ եւ կարողացան շրջել նորան իւրեանց կողմը։ Օրտիցը {ինքը} Պապին ներկայացրեց նորանց, որ տուեց իւր օրհնութիւ

ներգործող անձն էր Պապական պալատի մէջ։ Օրտիցը {ինքը} այս երեք ընկերները տարեց Պապի մօտ, որ շատ սիրով

Իգնատիոսից Աստուածաբանական դասեր, չ'նայելով, որ {ինքը} ՝ Օրտիցը, այն ժամանակներում երեւելի աստուածաբան

իսաբօնի Սուրբ Անտօնի եկեղեցին եւ Կօիմբրի դպրոցը։ {Ինքը} ՝ Պապը, Սալմերոն եւ Բրուէ Յիսուսեանները ուղարկեց

խատում էր փակել նորա առաջը " Նզովքի կոնդակովը"։ {Ինքը} ՝ Կայսրը, մի կողմից խոստովանեցաւ Վերանորոգութեան

գործերի մէջ, այն արտօնութիւնը, որ Հռովմի աթոռը {ինքը} իւր ազատ կամքովը առանց ոչ ոքի համաձայնութեան սեպհ

կը պահանջէր, որ իսկական Պապական կառավարութիւնը, {ինքը} իսկ Պապութիւնը ենթարկուի վերանորոգութեան, որ գո՛

վկայութեններով, որ մեկնում էր ինչպէս կամենում էր {ինքը}, կամ ինչպէս ցանկանում էր Պապականութեան սիրտը, թ

աւ Պապից ուրիշ շատ արտօնութիւններ իւր Կարգին։ Նա {ինքը} սկսեց փոքր առ փոքր յետ կենալ իւր առաուջայ ուխտերի

ընտրութենից յետոյ։ Բացի այս չորս օգնականներից, {ինքը} ՝ Գեներալը, ընտրում էր այլեւս չորս մարդ՝ անկախ

էր Գեներալ յաջորդը, որ վաղուց արդէն նշանակել էր {ինքը} Գեներալը։ Այս Գեներալ յաջորդը պարտական էր սահման

յլողութենով, որի տակ թագնուած կայ դատարկութիւն։ {Ինքը} ՝ Կարգը, նշանակում էր իւրեան դպրոցների ուսուցիչն

ու գաւազան՝ " Ut senis baculus ", ինչպէս ասել է {ինքը} ՝ Լօյոլա։ Այս բանի անհրաժեշտ հետեւանքը այն ե

լը։ Կսաւիէ սոցա մի մասնը թողեց Մալակկայում, իսկ {ինքը} գնաց Մօրէնեան կղզիները, ուր խաբեբայութեամբ մկրտե

ց թագաւորից, որ Ինկուիզիցիօ հաստատէ այնտեղ, իսկ {ինքը} գնաց Գէյլօն։ Վերջապէս հասաւ նա մինչեւ Կամօրին հր

պաշտութեան մէջ։ Կսաւիէ թողեց այստեղ Կրիմինալը եւ {ինքը} գնաց Եափոնիայ։ Կրիմինալը կրակով ու սրով ջնջում է

իգայի պատկանողների դրօշի տակ։ Որոշեց նա վերջապէս {ինքը} իւրեան Սուրբ Լիգայի գլուխ քարոզել՝ յուսալով, թէ

որպէս թէ այն դիտաւորութեամբ, որ ապացուցանէ, թէ {ինքը} կատարեց այս գործը ո՛չ եթէ Պապից երկիւղ կրելով։ "

տարած կրօնին եւ Ֆրանսիային եւ սուրբ կը լինի, եթէ {ինքը} կորչի այս հսկայական քաջագործութիւնը կատարելու ժամ

ջ, չ'իմացան իսկոյն, թէ ո՛վ վիրաւորեց թագաւորը։ {Ինքը} ՝ Հենրիկոսը, կարծում էր, թէ վիրաւորուեցաւ չար Մ

անունով, որ գրեց Կուռնէլիոս Յանսէնը, եւ դորանով {ինքը} Յանսենականութիւնը կարողացաւ տեղ գտանել այն ժամանա

օրինակ, ինչպէս էր դէպի Րիշիլիէն. պատճառ որ, սա {ինքը} եւս իւր թշնամիքը հալածելու համար գործ էր դնում Յա

սիրով։ Ֆրանսիացոց հոգեւորականներից լաւ մարդիկը, {ինքը} Բօսիւէ, բարեկամ էին Քենելի հետ։ Անկարելի էր

անեց, թէ նորա կոնդակը բացայայտ է եւ պարզ, եւ թէ {ինքը} չէ կարո՛ղ սխալուիլ)։ Քանի եպիսկոպոսունք յանցա

անում էր օգնել Պապին եւ Յիսուսեաններին, թէպէտ եւ {ինքը} ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ Պարլամենտը, որ չէր

ր ունեցած կայքը, արծաթը բաժանեց աղքատներին, իսկ {ինքը} ապրում էր ողորմութենով։ Այսպիսի դրութեան մէջ ապր

անները՝ որպէս մասնակից Դամիէնի չարագործութեանը։ {Ինքը} ՝ նախարար Շուազեօլը, ըստ ամենայնի հակառակ էր Յիս

։ Յիսուսեան կողմնակիցքը համբաւ հրատարակեցին, թէ {ինքը} երկինքը յայտնի կերպով պատժեց յանցաւորը։ Պապա

ին հոգու մէջ պատկերը տեսանելու ժամանակ։ Իգնատիոսը {ինքը} չէ զարգացնում այս ձեւերը եւ զգացողութիւնքը. նա մի

ապարտելով յանցաւորը ապացուցանում էր աշխարհին, թէ {ինքը} չէ կարող սառն աչքով հանդիսատես լինել այդպիսի ոճիր

պաշտպանի իրաւադատութիւնը, որովհետեւ առանց նորան {ինքը} այդ մարդը չէ կարող երեւիլ եւ ապրիլ մի ընկերութեան

կնում է երեք անգամ " արժանի է"։ Հերիք չէր այս, {ինքը} եպիսկոպոսը ձեռք դնելուց յառաջ վերստին կրկնում է "

երութենից եւ փոխանակ պ. Շահբէգի, գերի տարուեցաւ {ինքը} Շամիլը դէպի Ռուսսիայ: Պատուելի առողջամիտ ազ

գործին։ Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ {ինքը} հեղինակը բացատրէր, քան թէ թողնում է " հետախոյզ բ

քի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ {ինքը} ՝ արգոյ հեղինակը, կամ մեր ընթերցողքը, եթէ ուշադ

եր. )։ Ծուռ հնչում ասում է այն պատճառով, որ {ինքը} հիմնաւորապէս ապացուցանում է ւիւնի ձայնաւոր լինելը

եթէ միակ լծորդութիւնը եմ է, այնուամենայնիւ միայն {ինքը} եմը չէ կարող բայական զօրութիւն տալ բառին, սահման

կորցնելով, ազգին համար կը լինի չեղածի պէս, իսկ {ինքը} ՝ ազգը՝ կենդանի, գրական լեզուի կարօտ։ Թէեւ այս

թեան եւ դաւաճանութեան, որին կարող էր նախանձել եւ {ինքը} Լոյոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, Յակոբ աղան, նոյնպ

հեղինակի խօսքերը, որ առանց ուրիշի բերան տալու, {ինքը} հեղինակն է խօսում, այդ տեղերում բնութիւնը տկարան

ւն կայ տեսնելու եւ լսելու մէջ: Այն հեղինակը, որ {ինքը} բան չէ ասում մեզ, այլ մարդիկ է հանում մեր առջեւ

մից խօսելով հակամէտ է զարդարել նորա գլուխը, բայց {ինքը} Գարեգինը իր ներգործութեամբ դաւաճանում է հեղինակին

ջ եղածը նկարագրել, բայց ցաւն այս է, որ հեղինակը {ինքը} իր կողմից ասում է: Հեղինակը, իբրեւ բանաստեղծ իր

քի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ {ինքը} արգոյ հեղինակը կամ մեր ընթերցողքը, եթէ ուշադրութ

տճառը, որ ամէն բանական մարդ պիտի աշխատի ոչ միայն {ինքը} ուսանել բնութեան օրէնքները, այլեւ ուրիշին օգնել

ել բնութեան օրէնքները, այլեւ ուրիշին օգնել, եթէ {ինքը} աւելի փորձառած էր, քան թէ այդ ուրիշը, որ կամենո

երկրի գործակցութեան [են] առաջանում: Բնութիւնը, {ինքը}, ոչ թէ մի լոկ հրաշք է, այլ բարձր քան թէ հրաշքը

ս զի մեծ են գործք քո Տէր ". այլ նա, որ ոչ միայն {ինքը} չէ ուզում եւ չկամի իմաստասիրել բնութիւնը. " զերկ

լու"։ Նա, որ այս բոլորի մեղքը ծածկելու համար, {ինքը} իր թշուառ գլխից տեսութիւնք եւ համակարգութիւնք է հ

Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ հեղինակը {ինքը} բացատրէր, քան թէ թողում է " հետախոյզ բանասիրաց "

էս խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ {ինքը} խօսողը: Իսկ այդ ընկերութեան բարբառը կերպարանագոր

խորհուրդ տալով ամեն հայի, որ առնու այդ գիրքը եւ {ինքը} կարդայ, որովհետեւ անհնար է նորա բովանդակ արժանաւ

յտնում է նորան մանուշակների մասին եւ ասում է, թէ {ինքը} չէր յօժարում վիզ առնուլ այդ յանձնարարութեանը, վա

ւ ապսպրելով Սօսին հասցնել իր գաթան, ասում է, որ {ինքը} հաստատ է իր սիրու մէջ եւ խնդրում է, որ Սօսն էլ խ

լեզուի ձեւերից անկախութիւնը, որպէսզի ազատօրէն եւ {ինքը} իրեն աճէ, ո՞ր ուշաբարձութեամբ կարող էինք քարոզել

ել է թուրքի բաղդասութեան... միայն լեզուն չէ՛, {ինքը}, ազգն էր ստրկացել է թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է

ոյակապ ամբարտակներ, մինչ իրողապէս հորի միջում էր {ինքը} ։ Թող հայոց մանուկը սովորի իւր մայրենի լեզուովը ա

կուլ տալու։ Բացի սորանից, յոյս ունինք, որ ազգը {ինքը} եւս այժմ, ինչպէս մինչեւ այսօր, բնական ուղիղ դատ

երապատիւ Նազարեանցի աշխատութիւնը եւ անխարդախ դէպի {ինքը} սէրը, նա ուղիղ եւ պարզ մտքով կը տեսանէ այս չնաշխ

ջ, որ ամեն օր մեր աչքի առջեւն են, շարժողութիւնը {ինքը} պատճառ չէ, այլ պատճառի հետեւանք։ Այն հիման

Մովսէսի եւ միւս մարգարէների աւտօրիտէտը, Իսրայէլը {ինքը} իրեն դադարեցաւ եւ խափանեց Բահալի եւ Աստարդի պաշտօ

են նորա համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգամ, թէ ի՛նչ է {ինքը}, ի՛նչ պաշտօն ունի ամենաբարի բնութեան գոգում կատա

կոծել մի մարդ, որ խօսում է այն ազգի մասին, որին {ինքը} եւս անդամ է, ինչպէս նորա ընթերցողքը, մի՛ դատապա

շտք, արեւապաշտք եւ կրակապաշտք էին, իսկ ինքն ըստ {ինքյան} դիցաբանությունը բանաստեղծություն է, եւ ի՞նչ հնար

էին այլ կերպ. նրանք ստորագրվել են այդ, ինքն ըստ {ինքյան} ոչինչ չնշանակող, վավերագրի տակ վերապահությամբ,

իսկ ընդունելով այդ վավերագրերը, որովհետեւ նա ըստ {ինքյան} չի արտահայտում հասարակության գոհ լինելն արդեն կատ

յուն են տալիս անմիտ այդ վավերագրին, որն ինքն ըստ {ինքյան} ոչինչ բան է: Սակայն պարտապանի կողմնակիցները ե

կ դժոխադեմ մարդիկ, եւ իրավունք ունին, որովհետեւ {ինքյանք} օր ու գիշեր պարապած են յուրյանց թշվառ աբեղաների գ

ւղարկել եմ առ պ. Ս. Հ. Աբգար, եւ խնդրել եմ որ {ինքյանք} կարդան եւ ձեզ եւս ցույց տան: Այնտեղ կտեսանեք

գրութիւնս յանուն իւր գրեցեալս, որպէս թէ յինէն առ {ինքն} գրեցեալ, եւ երկրորդ լսեմ այժմ զի այնոքիկ թուղթք

իցեա՞լ էի ես եւ երբեմն ընդ ինքեան զգրութիւն, կամ {ինքն} ընդ իս, եւ երկրորդ խնդրեմ՝ զկնի պատկանաւորն հետ

րկանս իմ ի Բարսեղ քահանայէ զոր հառաջացուցեալ է նա {ինքն} ՝ առանց տալոյ ինձ զտեղի բարձրացուցանել զիմ բողոք

անն...... եւ թէ Նալպանտեան դպիր չէ գրեալ առ {ինքն} զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ եւ սնեալ ի սմին քաղաքի նա

.. եւ թէ Նալպանտեան դպիր չէ գրեալ առ ինքն զգիր։ {Ինքն} գոլով ծնեալ եւ սնեալ ի սմին քաղաքի նամանաւանդ բազ

ոն գրութիւնքն, եւ ո՛չ զայլ ոք, վասն զի եթէ չէր {ինքն} հեղինակ եւ գրող՝ կարեր ասել զճշմարիտն, սակայն գ

ւ կրկին պարտաւորի նա քահանայն Պոպովեանց քանզի եթէ {ինքն} գտանէր յերկբայս զգրողէն թէ Նալպանդեանն էր եւ. թէ

րապարակի, ո՛չ մի անգամ հասոյց զիւր բողոք (որպէս {ինքն} պարծէր) ի լսելիս նորին վեհափառութեան, ի հարկէ թ

ոյ մականուան, գոլով գրեալ Ուստայեանց, յորժամ ես {ինքն} եմ Նալբանդեանց, ըստ զօրութեան արձանագրութեանց ու

արութիւն իմ դնի ըստ ամենայնի ընդ գրուանաւ, եւ ես {ինքն} ենթարկիմ քննութեան եւ դատողութեան առ այն իմով խնդ

յ նոյն Բարսեղ քահանային, որով նա ցուցանէ, թէ նա {ինքն} ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես գրեալ իցեմ նմա զգիր թէ

ւանայ բ) միշտ խոստովանեալ եւ հաղորդեալ է, որպէս {ինքն} ըստ այնմ եւ ընտանիք նորին ընդ ձեռն Թաղանրօգու լատ

աց ինձ զհրամանագրութենէ Սինոդին սրբոյ Էջմիածնի առ {ինքն}, որով ծանուցանէր նոյն իշխանութիւնն թէ զառաջարկու

եւ դիցապաշտք, արեւապաշտք եւ կրակապաշտք էին, իսկ {ինքն} ըստ ինքյան դիցաբանությունը բանաստեղծություն է, ե

առանց գիտութեան համօրէն ազգին ինքնին կոչեալ է առ {ինքն} զասացեալ անձինս եւ ինքնին գրեալ զգիրն մատուցեալ է

եւ համակամ ցանկութեան ազգին վերջացաւ գործն եւ թէ {ինքն} էառ զհաշիւ ի Խալիբեանէ ՚ի ներկայութեան ժողովականա

ուրց սրբազան արքեպիսկոպոսն Մակար հրաւիրեալ զիս առ {ինքն} խնդրեաց թարգմանել զվճռադատութիւն ձեր, զոր տուեալ

ւ, ի վերայ հիման գրութեան վեհափառ կաթողիկոսին առ {ինքն}, հրամայեաց դիպլոմատիկական դիւանատան իւրում թարգմ

հիման գրութեան պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու առ {ինքն}, գրեալ պ. դեսպանին Ռուսսիոյ, որ ՚ի Լոնդոն, զբ

ղաքի զթուղթ երեսփոխանութեան, յորում ստորագրեալ է {ինքն} եւ քանի մի թէոդոսիացի հայք եւ զոր հաստատեալ է (ա

ութեամբ իւրով, առ Այվազովսքին, խնդրէ առաքել առ {ինքն} զպաշտոնական թուղթ մի, ստորագրութեամբ իւրով եւ ք

Յետ այսորիկ, յաւելու յիշեալ եպիսկոպոսն, թէ " {ինքն} ունի յառաջագոյն ստանալ զհրիտակսն, յորոց ի ձեռս ի

իա, տայ մեզ զհետեւյալ տեղեկութիւնս: Նախ՝ թէ {ինքն} կտակարարն զկնի գրելոյ եւ վաւերացուցանելոյ զիւր զ

փայլ փոխարքային Կովկասու, հրաւիրելով զիս գալ առ {ինքն} յետ երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ ն

երեսփոխանական թղթոյն եւ կտակին, որ գտանիւր առ նա {ինքն}, ի նոյն իսկ օր յղեաց առ պ. Հագն, պաշտօնական գր

եւ ձիգ վիճաբանութեանց. զի ըստ զօրութեան կտակին {ինքն} օգտի յարդեանցն, առ հարիւրն հինգ: Մանաւանդ առիթ

ջ, այն է 270 լիբրէ ստերլինգ: Ի զգումարէ աստի, {ինքն} Ադմինիստրատորն տասանորդ առնու առ հարիւրն հինգ. ն

եալն տպարանին Նախիջեւանայ 5000 ռուփի եւ ասէ, թէ {ինքն} ելանէ ծովու ՚ի Բատավիոյ ի Մադրաս կամ ՚ի Կալկաթա

ւր ամսեանն Յունիսի ընկալայ զպատասխանի, եթէ չկարէ {ինքն} այլ ազգ կատարել զպահանջողութիւնս իմ եթէ ոչ ներկայ

իստրատորն, պահանջեցի զհաշիւ գումարին գտանելոյ առ {ինքն}, յաղագս մուծանելոյ զքանակութիւն նորա ՚ի բողոք իմ

խանութենէ կտակակատարացն եւ ասէ, թէ յորչափ մնասցէ {ինքն} կենդանի, ունի կառավարել զայնս որպէս հաւատարիմ գո

այլն եւ այլն: գ) զի թէ կտակագիր էր, ուրեմն {ինքն} անուանելոց էր զանձն ոչ գործակալ Նախիջեանայ, այլ

էնսգէտն այն անշուշտ նեղսրտեալ, ցայս վայր պահէ առ {ինքն} զթուղթն, այլ ի վաղիւ հասանէ վերջին օրն, աւելի ք

ի պատասխանի գրեաց, որով եւ խնդրեաց յինէն գնալ առ {ինքն} յետ վեց աւուրց, այն է յ3 Յուլիսի: Իբրեւ ներկ

երաբերմունքի համար. ավելին չեմ ասում, որովհետեւ {ինքն} էլ գիտե, որ ես գնահատում եմ նրա անբասիր եւ անդավ

ծննդկանի հետ, որը աշխարհ բերելով մի այլ անհատ, {ինքն} արդեն մեռնում է: Այդ համեմատությունը մասամբ կարե

վանական բաժանորդներից երբեք ոչինչ չի ստացել, այլ {ինքն} է դեռ վճարել նրանց փոխարեն, ինչպես նաեւ փոխադրած

այնուամենայնիվ, կարծես ինձ մոտիկ է, եւ, ինչպես {ինքն} է քո նամակում ասում, կարելի է " արձագանքել"։

րգմանված էին այլ կերպ. նրանք ստորագրվել են այդ, {ինքն} ըստ ինքյան ոչինչ չնշանակող, վավերագրի տակ վերապա

արեւորություն են տալիս անմիտ այդ վավերագրին, որն {ինքն} ըստ ինքյան ոչինչ բան է: Սակայն պարտապանի կողմ

բաժինդ հարսնությանդ ժամանակ ավելոքով առիլ իս, եւ {ինքն} է եղել պապայիս ստակ տվողը, ադ ալ նոր լսեցինք:

'ի պատճառս այլոց ազգային գործոյ, յորոյ մասին նա {ինքն} պ. Նալբանդեանցն կարգեալ է յերեսփոխանութիւն, որպ

րւում է լօգիկան, եւ այդ պատճառով Պ. Իսահակեանցը {ինքն} չէ իմանում կշռի ո՛ր թաթի վերայ դնէ իւր ծանրութեան

առերով գրած է Ճշմարտութիւն, իսկ ճշմարտութիւնը էր {ինքն} Յիսուս Քրիստոս, մեր փրկութեան միայնակ եւ անփոխան

երջացեալ էր յիրոց նպատակաց, ըստ որում կատարեալ է {ինքն} յամի ամի զիւր տօնախմբութիւն՝ շարունակ կարգաւ ստա

, կարծեց, թէ ազատուեցաւ բռնութենից, չգիտէ, թէ {ինքն} է, իւր մէջ է այն բռնութեան եւ անօրէնութեան տարրը

ին եւ ինձ տեղակալ հաստատեմ ահա ըստ ամենայնի. այս {ինքն} յիշեալ կառավառիչքն եւ կամ նոցա օրինին իմ կտակակատ

, ի պատճառի զոր ես սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ {ինքն} պարտ է սիրել եւ ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ բարո

ործն Աստուծոյ, այս ահա՛, Իմ աչքերի առաջ չէ. Եւ {ինքն} իսկ չէ՞ Եհովան, Որ շրջում է, ժուռ գալիս Այս դրա

սիրով կատարեալ ` Աստծուն եւ այն ամեն բան, Որոնց {ինքն} է հեղինակ Եւ սկիզբը գոյութեան. Ուխտիս ես չեմ հակ

ռաջին հարցանել զհարցանողն, եթէ զիա՞րդ ընդունի նա {ինքն}, որպէս զի թէ բաժանող ոք իցէ. ասասցէ նմա զխոստով

ունս ինչ առաւել քան այլոց եպիսկոպոսաց, ըստ որում {ինքն} Պետրոս չէ՛ առաւել քան զայլ առաքեալս, թերեւս կշտա

նդ ձեռն լուացման ջրոյ եւ իջանելոյ Հոգւոյն սրբոյ: {Ինքն} իսկ Քրիստոս այսպէս վարդապետէր Նիկոդիմեայ, ըզմկրտ

աղբիւր էր արտասուաց յորդառատ, Կարծես Նեւան {ինքն} արտասուք էր դարձել: Կամաց-կամաց վերեւից ցա

` ծերունւոյս, - ասաց զուարթուն այն հրեշտակ ( {Ինքն} ունէր ալեւորեալ մի ծեր մարդու կերպարանք). -

նորան. որդի լինել արժանի, հօր ` արժանի, {Ինքն} էլ նորան օգնական է, քանի որ սա է կենդանի"։

ապրել էր ասրահով: Խղճմտանից բռնադատուած ` {ինքն} էլ լացեց մի մեծ լաց, Մոռցաւ այն օր եւ շունչ

Կատաղի դէմքով նայեց չոքածին Եւ նորա կողքին {ինքն} եւս չոքեց։ " Հայր իմ հարազատ ծերունի

րդի սրտի եւ հոգու հետ եւ ո՛չ նորա ականջի հետ, որ {ինքն} ըստ ինքեան առաջնորդ էր միմիայն արտաքին աշխարհի տպ

եցին, երբ գործ դրուեցան: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը {ինքն} էլ զգում է այդ բանի գործական ամլութիւնը, ուստի ե

ասանել: Տեսաւ կարդինալը, որ բանը ծանր ընթաց է, {ինքն} եւս սորանից յարմար միջոց կարող չէր գտանել իւր ցան

է սորա դէպի գործարանը ունեցած առնչութեններից, սա {ինքն} կամ եկել է նորա փոխանակ վերակացու կարգուիլ, ինչս

պատճառով կարդինալը խէթ աչքով էր նայում սորան: Սա {ինքն} եղաւ իւր արձակման պատճառը: Որովհետեւ, ինչպէս ակ

կների ընկեր էր եղել եւ նոցայ գողութեան կէս բաժինը {ինքն} էր ստանում, փոքր գողութիւնքը յայտնում էր, որ հա

տարանից զինուորներ բերելու, որ յաղթութեան դափնին {ինքն} ստանայ Այս կռւումը նորա կողմից շատ քաջութիւն ցոյց

երբ Նոր քաղաքի էլ Վաղարշապատը լինելու վկայութիւնը {ինքն} է բերում Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից։ Բանին չվեր

այլ եկեղեցում, մանաւանդ, որ Բաբգէն կաթողիկոսը, {ինքն} Դուին նստելով, ժողովը չէր կարող ուրիշ մտքով գում

եալ պայծառացոյց Վերին Խնամակալութիւնն), ասում է {ինքն} Փարպեցին, իր Թղթում, պաւղոսեան գեղեցիկ անզգամու

ընթերցողին էլ ասել չենք կարող։ § 9. Փարպեցին {ինքն} է եղել առաջինը, որ երրորդ է կոչել իր Պատմութիւնը

առաքելոց Քրիստոսի, եւ չեն ինչ զարմանք. քանզի եւ {ինքն} սատանայ կերպարանի 'ի հրեշտակ լուսոյ. եւ ոչինչ է

րպեցին, թէեւ համարւում է, կամ իր Պատմութեան մէջ {ինքն} էլ ասում է իր համար, " աշակերտ Աղանայ Արծրունւոյ

՝ քահանայապետ աշխարհիս՝ տէր Մուշէ, տանէր զիս առ {ինքն}, ուր եւ լինէր 'ի հովու։ Արդ՝ զառաջինն կելոյն ի

Մատթ., գլ. Ե, համ. 28)։ § 49. Պաւղոսը {ինքն} է վկայում. " Եթէ զփորձ ինչ խնդրէք զՔրիստոսի, որ

. Էմինը Փարպեցու Պատմութեան 221-22 երեսները, որ {ինքն} է յիշում, ապա հազիւ թէ թոյլ կը տար այս ենթադրութ

պ. Մարկոսը ստուգապէս տեսել էր ամենայն բան, ապա {ինքն} եւս խոստովանելու էր բոլորը․ այս դիտմամբ կտրելով պ

աւ նորա միջից: - Հերիք է այսքանը, - ասաց նա {ինքն} իւրեան, բայց այնպէս, որ լսեց կոմս էմմանուէլը:

ու չէ այս տղայութենից: Այսպիսի ազգերը, ասում էր {ինքն} իւրեան, կարօտ են, որ, ինչպէս անչափահաս որբեր,

յլ կենդանիների հետ, որ չունէին այդ բաները, բայց {ինքն} ըստ ինքեան դեռեւս չկայ դորայ մէջ մի ընդհանուր արժ

մ է մեր ցեղապետի սպանութիւնքը, այնպէս, որպէս թէ {ինքն} եւս գործակից եղած լինէր: Մեր ցեղապետը զարմացած ե

ն չէր երեւում: Մանուշակը համարեա՛ թէ կորուսել էր {ինքն} իւրեան: Միշտ այսպէս է պատահում, եթէ մի երկբա

եւ անյայտ կորսուիլ Դօնի հոսանքի մէջ: Նա ասում էր {ինքն} իւրեան, թո՛ղ իմ մարմինը բռնուի ձկնորսների ուռկան

րքը եւ այն անշուք եւ աննշան գերեզմանի մէջ, եւ թէ {ինքն} երջանիկ էր լինելու այս դիպուածում առաւել, քան թէ

շակը կարողութիւն չունէր այլեւս լսելու, նա չգիտէր {ինքն} իւրեան, եւ վեր թռած մահճակալի վերայ, թէ ի՞նչ ջե

ւմ էր, փայփայում էր պատկերը եւ այնքան մոռացել էր {ինքն} իւրեան, որ չլսելով հօր երկու անգամ ձայն տալը, հ

ՏԻԿ " " Կառուցանող միաբանութեանս եղեւ նա {ինքն} Մխիթար Աբբայ, որ էր Սեբաստացի, սնեալ 'ի մէջ նոյ

րդապետէ Եւդոկիացւոյ ձեռնասուն յաշակերտէ նորա։ Սա {ինքն} Մխիթար աբբայ 'ի տիս մանկութեան յետ ամաց ինչ, որպ

զայլ վանատունս նոցա աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս նոյն {ինքն} Մխիթար աբբայ, նոյնպէս եւ իւր ձեռնասուն աշակերտք

Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հրաման ետ երթալոյ, երբ նա {ինքն} առաքեցաւ 'ի նոցանէ առ Մօնսինեօր Քորեսսի հարցանել

զոր գողացան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես {ինքն} աստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելեալք ե

էր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց ակն ունիմ, թէ նա {ինքն} սուրբ եկեղեցին առանց ինչ տեսանելոյ զտրուպս արդարա

եծ կրօնական վերանորոգութիւն էր (Ռեֆօռմացիա), թէեւ {ինքն} ըստ ինքեան եւ մանաւանդ՝ համեմատելով ազատական կրօն

[հնաբանելով] ըստ հեղինակաց հինգերորդ դարու. այս {ինքն} է ասպարէզ, յորում բազումք ի հեղինակաց յաղթահարեա

որութիւն ազգի կախի զհին մատենագրութենէ, եւ թէ սա {ինքն} է առաջին եւ վերջին հնար բորբոքելոյ զհայրենասիրութ

իմ ք ճանաչել, գրոցս այս լեզուի հարկ էր գոլ նույն {ինքն} ոստանիկ անուանեալ, զի զսա գտանեմք յերգս վիպասանա

եկեղեցւոյն Քրիստոսի ի Տարօն, յորոյ ի հաստատիլ եւ {ինքն} գտաւ գործակից սրբոյն Գրիգորի: Զսոյն զայս գիր շար

այ առ սուրբն Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ եւ զնա {ինքն} զսուրբն գտեալ ի նոյն անձուկ ճենճերեալ, դառնայ յա

, այժմ ենթարկեալ յեղափոխութեանց ժամանակին, ստիպի {ինքն} կորուսանել զնուիրական, բարբառ, աւանդ հայկական:

տրոսի, պատուելի Չամչեանն ըստ քմաց նկարագրէ որպէս {ինքն} կամի, այլ ո՛չ որպէս իսկութիւն գործոյն ցուցանէ:

ան բարբառս Եւրոպիոյ, են ռամկախօսութիւն, եւ նոյն {ինքն} որ դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի լատինականէն գ

ն կերտուածոց յորս, որպէս ասաց Աստուած, ոչ բնակի {ինքն} որպէս ի ձեռագործս, այլ ի հեզս եւ ի խոնարհս եւ որ

ում է Ֆրանսիային Պէրերի դատաստանին, որոնց գլուխը {ինքն} է։ Ինչ որ վերաբերում է հերետիկոսութեան, թագաւոր

սրբազնութեան վերայ, չարաչար սուտ է խօսել, թէ նա {ինքն} է հերետիկոս, եւ այս բանը պիտոյ է ապացուցուի, մի

ուեցաւ արիւնոտ դանակը ձեռքին եւ խոստովանեցաւ, թէ {ինքն} էր թագաւորի սպանողը։ Այն միջոցին երեւեցան մի քան

ովին ջնջէին իւրեանց հակառակորդքը։ Յանսէնի գիրը, {ինքն} ըստ ինքեան այնքան անմեղ, կարողացաւ լինել ահա՛ այ

տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ, {ինքն} էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ աչքերը վերեւ բարձրաց

էս խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ {ինքն} խօսողը։ Իսկ այդ ընկերութեան բարբառը կերպարանագոր

աճած նոր լեզուի գաղափարը։ Այս տեսակ մշակութիւնը {ինքն} իրեն հակասում է նոր լեզուի մշակութեան գաղափարին,

ի կարճութեան եւ ճշտութեան համար, ապա թէ ոչ ըստ-ը {ինքն} իրեն այն նախադրութեանց կարգումն է, որ ժողովուրդը

արմանալ մեզ վրայ, որպէս մի ինքնահաւանի վրայ, որ {ինքն} էլ չգիտէ, թէ ինչ է ասում, այլ մինչեւ անգամ արհա

տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ, {ինքն} էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ, աչքերը վերեւ բարձր

րածինը վառուած թթուածնի ներկայութեամբ), բայց դա {ինքն} իրեն չէ առաջանում բնութեան մէջ. վրայ երկու, որ

ամաւոր կուրութեան հետեւելով չտեսնէ եւ չուսանի. " {ինքն} ոչ մտանէ եւ որոց մտանեն արգելու"։ Նա, որ այս բ

ց, ապա ուրեմն պիտի լոյս գործ դնեն: Խաւարը, ո՛չ {ինքն} իրեն կը փարատուի եւ ոչ խաւարով կամ առասպելներով:

որդի՛, քո արեւը, ես խաբար չեմ, կ՚ըլնի որ ջուրն {ինքն} ա ծակել " եւ այլն: Խեղճ հարեւանը գիտէ, որ Հեթու

նա, հետդ գեղիցը մի թուղթ կը բերես, թէ գանգատողն {ինքն} ա մեղաւոր (!!), էն վախտը մովրովը քեզ բաց կը թո

ով իւր պատշաճաւոր մատենագրութիւնը եւ լեզուն. ազգ {ինքն} ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի լեզու։ Մեք տեսանու

եւ գերութենից ազատելու հետ էինք զբաղած: Բայց, - {ինքնաբաւական} կերպով յառաջ տարաւ խօսքը, - պիտի իրաւունք տալ մե

" Աւելորդ ենք համարում, - ասում է Հայմը, - մերժել {ինքնաբաւական} եւ երկչոտ դիւանապետականութեան շաղակրատութիւնքը:

կար որոնելուց յետոյ գտաւ Մանթուխեանցի գրչագիրը եւ {ինքնաբաւական} կերպով եկաւ միւս սենեակը, ուր պ. Մարկոսը երգում

ից կը ստանանք նորան, - պատասխանեց պ. Շաքարեանցը {ինքնաբաւական} կերպով: Այս խօսքերից յետոյ, լցրեց նա ծխաման

Օրիորդի շրթունքի վերայ խաղաց մի խորամանկ, բայց {ինքնաբաւական} ժպիտ: - Բայց ասացէք խնդրեմ, - հարց արեց կոմ

ետիցս " այդ բանի նշանակութիւնը, նա դրականապէս եւ {ինքնաբաւական} կերպով պատասխանում էր ինձ, թէ " երբ սուրբ Գրիգոր

նքին, աչքով միայն ստորասաբար նշանացի արեց. նորա {ինքնաբաւականութիւնը} երեւեցաւ եւ դէմքի ուրախ ցուցակութեան մէջ, որ համ

ապիղծ ձեռք կամ իրողութիւն, փորձ փորձէր կապել այս {ինքնագոյ}, հոգեկան ձգտողութեան եւ անձնզգայութեան բնական իր

րողացաւ երեսուն օրի մէջ չքացնել բանականութիւնը եւ {ինքնագոյ} կամքը։ Յիսուսականութեան հետ զուգընթացաբար ծաղկած

։ Նա մեռուցանում է կամքը, ոչնչացնում է մարդկային {ինքնագոյ} ազատութիւնը եւ անկախութիւնը։ Կարգի հիմնադիրքը շա

ական արանց, եթէ զիարդ պատրաստին այսօրինակ թուղթք {ինքնագովք}, թերեւս եւ նոյն իսկ ՚ի Կալկաթայէ հասցէ առ Ձեզ ստ

ւթեան համեմատ, եւ այս բոլորը ունիք վայելելու ՄԵՐ {Ինքնակալ} գայիսոնի եւ օրէնքների հովանաւորութեան տակ:

իչ ողորմութեամբ ՄԵՔ՝ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԱՌԱՋԻՆ, ԿԱՅՍՐ եւ {Ինքնակալ} ամենայն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլադիմիրու,

Կեսարին, երբ նա Պոմպէոսին յաղթելուց յետոյ որպէս {ինքնակալ} տիրում էր բովանդակ Հռոմին. - նորա մահից յետոյ իս

րակ վաճառականի դեսպանութիւնը այդպիսի Ասիական հզօր {ինքնակալութեան} մօտ, ընդդիմացաւ այս բանին։ Կսաւիէն զուր տեղը աշ

ոլոս առաջինի եւ Յակոբ երկրորդի ժամանակ, Սպանիայի {ինքնակալութեանը}, Վենետկեան եւ Հօլլանդեան Հասարակապետութեններին,

ցուցանում էր մի ամենակատար եւ ամենափառաւոր յաղթող {ինքնակալութիւն}. այլեւ գաղափար էր դարձել Եւրոպայի բոլոր ժամանակա

րմութեամբ Մեք՝ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ, ԿԱՅՍԵՐՈՒՀԻ եւ {Ինքնակալուհի} ամենայն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլատիմիր

քագլխի պաշտոնական նախագահությամբ, բայց ո՛չ երբեք {ինքնակամ} եւ հասարակությունից անկախ ու վերջինիս անունից կատ

եւ երբէք խնդրած չէ նորա փաստաբանութիւնը։ Պարոնը {ինքնակամ}, իւր սենեկի անկիւններում աստուածաբան դառնալով,

կերտակցաց նոցա, որոց անուանքն Ղեւոնդ եւ Կորիւն, {ինքնակամ} իջանեն ի Բիւզանդիոն, ուր հասանեն զկնի եւ Յովհան

ներելի ի շրթունս օտարաց, անթողլի է մերայոց, որք {ինքնակամ} հրաժարին ի հայրենի ժառանգութենէ " հետեւեցուցանէ յ

յ, եւ ո՞յք էին արդեօք ժխտողք երգոցս եւ հրաժարողք {ինքնակամ} ի հայրենի ժառանգութենէ, որպէս ասէ պարոն Էմին, զ

իրաւունք ունէր արձակելու։ Այն Յիսուսեանները, որ {ինքնակամ} հրաժարւում էին Կարգի օգտաւէտութենից, համարւում է

Dig. Lid. I. Tir., V. 4. Հայր Լետելիէն {ինքնակամ} փոխում էր Արեւելեան Հնդկաստանի Ֆրանսիացոց պատկանե

: Որովհետեւ եթէ թափածը դրական ճշմարտութիւն է, նա {ինքնակայ} քննութեամբ դարձեալ կը գայ դէպի նաեւ անհնարին է որ

ործող անձը հանդէս չէ գալիս որպէս լոկ գործիք, այլ {ինքնակայապէս} կամ որպէս պաշտպան կամ որպէս հակառակորդ պատմութեան

Մնաց որ չէ կարելի ճշմարտութիւնը քննել եւ ճանաչել {ինքնակայապէս}, քանի որ մարդու խուզարկունակութիւնքը հպատակուած

տածել մի մարդկային ընկերութեան վրայ, որ աճում էր {ինքնակայապէս}: իսկ այն ընկերութիւնքը, որի հասակը չափւում է հո

ող ընդունել: Որպէս թէ արբեցութիւնից պատճառուած " {ինքնակիզութեան} " խնդրի մէջ: Մունքէի եւ Քոփփի սքանչելի կարծիքներ

ամասն եւ հիմնաւոր կերպով խօսում է ընդդէմ սքանչելի {ինքնակիզութեան}, 1850 թ. յետոյ կատարած քննողութեամբ, այլեւ աւե

ը, այո՛, չէ ընդունում մեսմերականութիւնը, կամ " {ինքնակիզութիւնը} " եւ չէ բնաւ պաշտպանում, բայց նոցա ընդդէմ կային

ատասխանելու խորհրդով կորուսած ժամանակի վերայ: {Ինքնակոչ} փիլիսոփայի գրուածքը ծայր ի ծայր կարդալով, երկու

որս, տեսի զքահանայս ի Ջուղայոյ, ոմանք ՚ի նոցանէ {ինքնահալածք} եւ ոմանք հալածեալք յերեսաց եպիսկոպոսի իւրեանց.

սի լեզուով, որով չէր խօսում ժողովուրդը։ Ի՞նչ էր {ինքնահակառակութեան} պատճառը։ Եթէ Պ. Գամառ-Քաթիպայի սրտի վկայութ

եկեղեցին թող չգայ: Ես տեսանել չկամիմ մի այդպիսի {ինքնահաւան} մարդ, որ ողջի վերայ ծիծաղում էր, - պատասխանեց Շ

ք ասում ենք այս խօսքը, որովհետեւ մի քանի այդպիսի {ինքնահաւան} եւ անգործ մարդերից լսել ենք զանազան խօսքեր " Սոս

ցել: - Գտի՛ր իմ համար մեր անիծեալներից, այս {ինքնահաւանի} տեղ մի խելօքը, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի իւ

է, կարող է ոչ միայն զարմանալ մեզ վրայ, որպէս մի {ինքնահաւանի} վրայ, որ ինքն էլ չգիտէ, թէ ինչ է ասում, այլ մի

ւ արժանի էր. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ {ինքնահրաման} բարձի զխտրոց սուրբ Հարցն, որ 'ի մէջ մեր եւ 'ի Քաղ

առնում է, որ էլ Սօսին չտայ աղջիկը: Վարդավառին, {ինքնամատոյց} կերպով, հրաւիրում է Սօսին եւ ուխտի հրապարակում (

րար գիտակցությանը, եւ ինչ որ առավել շոյում է մեր {ինքնասիրությունը} ՝ առանց դպիրների, բնության երկրպագուների, ինչպե

րծոնի աստիճանի, պետք է զոհաբերեն իրենց գավառային {ինքնասիրությունը}: Այլապես ոչինչ չի ստացվի: Ընդհանուր լեզվի օգ

. ես հեռու եմ այդպիսի մանր ինքնասիրությունից: Իմ {ինքնասիրությունը} կբավարարվի, եթե ես կարողանամ կատարել այն, ինչ ո

atis est կամ ecce homo. ես հեռու եմ այդպիսի մանր {ինքնասիրությունից}: Իմ ինքնասիրությունը կբավարարվի, եթե ես կարողան

րութիւնը (самоуправление) յարգելուն: Ոչ մի տեղ {ինքնավարութեան} սկզբունքը չէ հասել մինչեւ այդ աստիճան պարունակութ

Հեգելի սահմանադրական շինուածին եւ նորա պատահաբար {ինքնավարութիւնը} (самоуправление) յարգելուն: Ոչ մի տեղ ինքնավար

առս ի խնդրով հարց միանձաց: Թեոդորոս Քռթենաւոր {ինքնացեալ} վարժութեամբ հելլենական դպրութեան եւ ըստ ժամանակին

չ ուսումնասէր եւ ցանկացող լոկ ուսման եւ ո՛չ իբրեւ {ինքնացեալ} ուսումնական, չկարաց անպղտոր աչօք տեսանել զմայրեն

այլք ոմանք, յորոց Միքայել եպիսկոպոսն Սալլանթեանց {ինքնացեալ} ի դպրութիւնս այլ եւ այլ լեզուաց եւ յաստուածաբանակ

հազարավոր բաներ կան, կարծեմ որ փոքր ի շատե դուք {ինքներդ} ալ այս բաները կհասկանաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ նամա

ությամբ կպչել գործին: Գիտեմ, որ այս բաները Դուք {ինքներդ} եւս լավ գիտեք, բայց հիշեցնում եմ Ձեզ եւ հայտնում

ւք չէք փորձել, փորձեցէք, եւ կը գայ ժամանակ, որ {ինքներդ} կը խոստովանէք այս ճշմարտութիւնը, թէ Հայոց մեծատո

ք. համաձայն եմ, բայց ինչ յանցանք էք գործել դուք {ինքներդ}, որի համար դատապարտուել էք ականատես լինել մահապա

գրով դրել է գլխաւոր քահանաների վրայ, այդ, դուք {ինքներդ} շա՛տ լաւ տեղեկացած լինելով, գիտէք... տիրոջ մասի

ռուսերէ՛ն, - ասում է այնուհետեւ Աբովեանը, - դուք {ինքներդ} պիտի բանաք ձեր ճանապարհը"։ Ահա այսպիսի հանգա

րիզի մէջ: Եթէ Ձեր մռայլութիւնը չհաւատայ, ուրեմն {ինքներդ} բարեհաճեցէք քննել: Աստարօտը, ասելով այս խօս

որհքով այսօր արժանի էք եղած դժոխքի որդի կոչուիլ, {ինքներդ} լսում էք ահա, թէ ի՛նչ արժանաւորութիւնք ունի իմ զ

որ յետ հրաւիրէք դուք ձեր փեսան... Համաձայնեցէք {ինքներդ}. ձեր դուստրը գտանւում է պատանեկութեան հասակում.

այ իմ ծառայական պարտականութեանը: Ո՞չ ապաքէն դուք {ինքներդ} գովեցիք ինձ, մինչ ես երկու միլիոն կանգուն տասներ

միմեանց։ Նա այսպէս վերջաւորեց իւր ճառը. " Դուք {ինքներդ}, Պարոննե՛ր, դուք ինքներդ, որ այժմ ընդունում էք

որեց իւր ճառը. " Դուք ինքներդ, Պարոննե՛ր, դուք {ինքներդ}, որ այժմ ընդունում էք Յիսուսեանները, կը զղջաք,

ս սակաւ եւ ներկիս գոյները պակասաւոր, խնդրեմ դուք {ինքներդ} օգնութիւն հասուցանէք, եթէ ո՛չ, ինձ եւս գերի կը

ցենզորի համար ջոկ ռոճիկ նշանակել, հոժարացել ենք {ինքներս} նորան տարեկան բավականություն տալ եւ խնդիրի մեջ գր

ն լեզուից արտաքին ձեւեր փոխառնուլը դատապարտելով, {ինքներս} շատ անգամ աւելի խրթին բառեր ենք առնում հին լեզուի

ատել եւ պակասութիւնքը երեւան հանել, մինչդեռ մենք {ինքներս} մինչեւ մեր վիզը թաղված ենք այդ տեսակ պակասութեանց

մարմինների քիմիական վերլուծութիւնը, այլեւ ճախինը {ինքնըստինքեան} կարող է պատճառել այն լոյսը, որ յայտնի է անունովս

տրտմութիւնք եւ վշտեր կան թաքնուած: Նոր տարին {ինքնըստինքեան} ուրախութիւն չէ եւ չէ՛ կարող մեզ ուրախութիւն պատճա

մեզ պաշտել մի ամենեւին լռութիւն՝ թոյլ տալով, որ {ինքնըստինքեան} թանձրանայ դորա վերայ ժամանակի յաւիտենական դատապար

ի բաներ հազարաւոր ունինք նկատած այդ գրքի մէջ, որ {ինքնըստինքեան} ոչ այլ ինչ է, բայց միայն ժողովածու՝ տեղի եւ անտ

ի՛նչ տեղեր, ուր պարարտ հողը բուսուցանում է գրեթէ {ինքնըստինքեան}, քանզի երկրագործական գիտութիւնքը դեռ ոտք չեն կոխ

, փակուած եւ բացառողական էր այդ համակարգութիւնը, {ինքնըստինքեան} շրջափակում էր նա իր հետեւողքը մի մշտական կենտրոնա

ւային թուրք կառավարութեան ընդհանուր ոգուն: {Ինքնըստինքեան} հասկանալի է, որ նա յանձնաժողովին գաղտնի ցուցում

ձ բերել գրելն իմ զայդ առ տիրացու Սարգիսն, երբ նա {ինքնին} աստանդական դեգերէր յԱթոռն, եւ ո՛չ կարեն զայդ ի վ

արձակուրդ ի հասարակական տեսչութենէ, պարտաւորեցայ {ինքնին} թէպէտ եւ հոգեւոր իշխանութիւնն ոչ բռնադատէր զիս,

պաշտոնական ձեւոյ, առանց գիտութեան համօրէն ազգին {ինքնին} կոչեալ է առ ինքն զասացեալ անձինս եւ ինքնին գրեալ

ազգին ինքնին կոչեալ է առ ինքն զասացեալ անձինս եւ {ինքնին} գրեալ զգիրն մատուցեալ է առ ի ստորագրել ուր զառաջի

րծելոյ ի Լոնդոն, յայնժամ կառավարութիւնն հնդկական {ինքնին} գրելոց է ՚ի Լոնդոն, առանց սկիզբն առնելոյ գործոյն

թղթոյն հայի առ ի ձեռս բերել զհրիտակսն, զորոց ես {ինքնին} առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ յանուն որո՞յ իցէ թուղթն

չ ջատագովութեան եւ այն, որպէս պատմեն նամականիք, {ինքնին} ըստ քմաց յօրինեալ եւ ՚ի ստորագրութիւն ժողովրդոց

են եղել: Նրանց կարճատեւ ինքնուրույն գոյությունն {ինքնին} նսեմանում է հազարամյակներ տեւող ստրկության առջեւ

նումը, կարող է հասցնել միայն ցանկալի արդյունքի: {Ինքնին} հասկանալի է, որ այդ գործողությունը, այսինքն՝ մ

ում, որ նա փրկած կլինի մի խորտակվող մարդու. այդ {ինքնին} հասկանալի է: Թող Անանիան գրի նրա հետ ունեցած իր

աջ սերմանէ, յետոյ հնձելու դուրս գայ"։ Բայց մեք {ինքնին}, որպէս մարդ, պարտական ենք օգնական գտանուիլ մարդ

նց բռնադատուելու մի հարկադրական պահանջողութենից, {ինքնին} աշխատում ենք օգնական գտանուիլ Հայ մարդկութեանը,

մեզ, մեր գործը, մեր ուղղութիւնը, ըստ որում մեք {ինքնին} պիտի կասկածելի երեւէինք մեր աչքին: Ազգի անդա

դատապարտուած է ծուլութիւնը եւ անհոգութիւնը, մեք {ինքնին} պարտական ենք նախ գործ սկսանել եւ ապա խնդրել Տիրոջ

պիսի բաներ, որ չգրեցի, եւ որ առողջ դատողութիւնը {ինքնին} հասկացնում է: Յայտնի բան է, եթէ ընկերութիւնը կա

նում է այսպէս. - Ես իմ հօրից ոչինչ ստացայ, {ինքնին}, առանց մի բան ունենալու այսչափ վաստկեցայ միմիայն

լ, յոր եդայ, Կան առաջի իմ աչաց. Ո՞չ {ինքնին} իսկ Եհովայ Զօր հանապազ ի դրախտին: Այգ

իսոն, կէս մի յանբարոյականութենէ դրացեաց, կէս մի {ինքնին} մեղուցեալ եւ նենգեալ թագին իւրոյ, սահեցաւ ՚ի ստր

թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափարս, {ինքնին} հրատարակէ այսօր զփոքրիկ եւ զվտիտ ինչ մատենիկ, "

ւթեան աշխարհի. մինչ վարդապետարանն քրիստոնէութեան {ինքնին} դեդեւի, եւ առանց ամենայն հիման դիմէ երբեմն ՚ի վե

մատենկանս սնեալ եւ դաստիարակեալ ի պապականութեան, {ինքնին} հատուցեալ բարբարոս բռնակալութեան հարկս ստրկականս

սխալանքդ այդոքիկ արդիւնք էին տպագրութեան, եւ եթէ {ինքնին} Այվազովսքին խոստովանի այժմ զմատենիկն սխալական, է

ումն մանկտւոյն. ո՞չ ապաքէն այս գործ Այվազովսքւոյ {ինքնին} դատախազ լինի նմա։ Մարթ էր զայդպիսիս խօսել ՚ի կաճ

ացնում է օրէցօր: Ցնծա՛յ, ուրեմն եւ դու {ինքնին} ` ցնծա՛յ, դու պար բոլորէ, Ես աստղերուն կը

աքսեց եւ երեք անգամ յետ բերեց: Միւս եւս խոհարարը {ինքնին} փախաւ ճանապարհից, երբ լսեց սորա անունը): Թէպէտ

ան իւր սեփականը եւ երբեք յանձն չառնուլ, ուր մնաց {ինքնին} աշխատել եւ գործակից լինել կարդինալին հեռացն ելու

Բնագիրը. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն զայն Տէր իսկ {ինքնին} քաջ գիտէ " (եր. 40). եւ մի փոքր սորանից յետոյ

անքին. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն՝ զայն Տէր իսկ {ինքնին} քաջ գիտէ " (Թուղթ, եր. 40)։ Մենք այսքանը գիտ

ս այդ լեզուով: - Ո՛չ ապաքէն համոզեցայք Դուք {ինքնին} ։ - Ես թոյլ տուեցի միայն գրել եւ ո՛չ խօսել:

ս է, որ այս մասին մի բարի յոյս չկայ քեզանից, ես {ինքնին} սկսեցի լինել այդ խնջոյքի հոգաբարձուն: Ամենայն պա

եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա թէ Իսկենտեր {ինքնին} գայ պատգարակաւ, 'ի փախուստ փութացան եւ ցիր ուցան

եալ մինչեւ ցայս վայր, յորում նոր ուրեմն բնութիւն {ինքնին} ախոյեան յարուցեալ ընդ դէմ ողորմ տգիտութեան՝ բանա

զառնէն՝ որոյ մտաց էին այդ արգասիք, քանզի գործն {ինքնին} քարոզ է զհեղինակին անժխտելի արժանաւորութիւն, ապա

ոմանք սահմանաւոր թուով յամբողջ ընկերութեանց, այլ {ինքնին} ազգն, նոյն եւ մանկտին ազգային, որոց անմերձենալի

եղմնաւորի գաղափարս, ո՛չ [ապաքէն] ամենօրեայ փորձն {ինքնին} ախոյեան ելանէ ընդդէմ մոլար հնասիրութեանդ, որ [վն

կարծիք եւ տեսութիւն], որպէս թէ հնախօսութիւնն կամ {ինքնին} է լուսաւորութիւն եւ կամ առաջին եւ վերջին հնար լու

անաչելոյ զաղբիւրս իւրոցն քրիստոնէական կրօնից, եւ {ինքնին} ուսանելոյ անտի, զոր ինչ պարտ էր առնել եւ թողուլ

ողիկ դնէ քսան եւ ինն, իսկ Վարդան քսան եւ երկու: {Ինքնին} սուրբն Մեսրոպ աշակերտօքն հանդերձ գնացեալ առ Դանիէ

ի կատարել զգործն, այլ եւ ի սմանէ ինչ ո՛չ օգտեալ {ինքնին} հանճարեղ մտացն առաջնորդութեամբ ստեղծանէ, զորմէ բ

ն Ազգին յարեւմուտս՝ թողու առ նմա զթոռունս իւր եւ {ինքնին} Վարդանաւ հանդերձ անցանէ յԱյրարատեանն աշխարհ, ի դ

զԳինթ՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝ յԵկեղեաց գաւառի, {ինքնին} խաղայ յԱյրարատ ի գաւառն Գողթ սրբել զաղանդ հերեսիո

զառաջինն զանցեալս մեր, կարգ ըստ կարգէ լոյս առեալ {ինքնին} ի ժամանակին զրուցաց եւ ի հաւաստի պատմութեանց եւ ա

ընդ Սասանեանս, որում, որպէս եւ կանխեցաք ասել, {ինքնին} հեղինակս գտաւ անձամբ անձին ականատես վկայ: Զայս պ

անայ մինչ ի սպառ մատենագրութիւն: Այլեւ ժամանակն [ {ինքնին]} սկսանի ճանապարհ յարդարել դէպ ի նոր հայախօսութիւն

ր այդ յաւէտ քան զայլս թուի մեզ զարմանալի, մինչեւ {ինքնին} ոչ բացայայտեսցէ զիւր նպատակ եւ պատճառ այդունակ ու

կարկատանս պարոն Էմինայ հանդերձ սխալականօք, զորմէ {ինքնին}, որպէս գիտեմք, վկայեսցէ նորոգ տպագրութեամբն ուղ

սարակ, ընդունիմք եւ խոստովանիմք զայդ ամենայն մեք {ինքնին}, թէ մեք ոչ երբէք կարեմք զուգընթաց լինել արշաւանա

զմութեան Հռովմէական լեզուաց, չեմք յերկբայս թէ նա {ինքնին} աչօք բացօք տեսանէր զվտանգաւոր արտեւան քարակտուր լ

ն լեզուաւ, անհասկանալի զբանն կացուցանելով: Ազգն {ինքնին} խոստովան լինի, թէ օտարացեալ է ի սեպհական գրականո

պատուելի հասարակութիւնն մեր զկնի սակաւ ժամանակաց {ինքնին} զփորձ առնուցու թէ ո՞րպէս աղջկունք նոցա օր ըստ օրէ

ւհետեւ նորա վիճակակցութենից քո սերունդը, քանի որ {ինքնիշխան} տէր էիր քո բոլոր ստացուածքին: Այն մարդը, որ իւր

նութիւններ, փոփոխում եմ օրէնքներ իմ ճաշակով, եւ {ինքնիշխան} տիրում եմ երկրի մեծ մասին, այսինքն, Ֆրանսիային

հարցանելոյ միւս սամատեարցն եւ կտակակատարացս իմ, {ինքնիշխանաբար} ներհակել իմ ստատիս վնասողացն եւ ոսոխացն, եւ ի դա

որ իրերի այս վիճակում, վերջին տեղը չէր բռնում է {ինքնիշխանութիւնը}, այս բառի լիակատար արեւելեան իմաստով: Եկեղեցակա

ելով միաժամանակ մի շարք անձանց կողմից գործադրուող {ինքնիշխանութիւնը}: Կանոնադրութիւնը կազմելուց յետոյ, Կ. Պոլս

ախնեաց ուխտը, նենգեցին մեր ազգի եւ նորա եկեղեցու {ինքնուրոյն} գործականութիւնը: Եզր անունի սկզբնատառը, դարաւոր

մութեան անտեղեակ Պ. Խուդաբաշեւին, թէ Հայոց ազգի {ինքնուրոյն} Կաթողիկոսութիւնը սուրբ Սահակից շատ յառաջ՝ դեռ Մե

ր Հայերը հասանելու չէին փրկութեան՝ պատկանելով մի {ինքնուրոյն}, ազատ եւ անկախ եկեղեցու։ Հայերը գիտէին, որ այդ

ժամանակ չէ, որ ասել էինք, թէ ազգութեան տունկը, {ինքնուրոյն} գործականութեան աղբիւրը է գիտակցութիւնը, իսկ գիտա

մէջ եւ խանգարում են լեզուն: Մենք, որ նոր լեզուի {ինքնուրոյն} ազատութիւնն ենք քարոզում եւ հին լեզուի ձեւերից ան

թիւն, մեծ շարժողութիւն, եւ այն ազգը, որ չկամէր {ինքնուրոյնաբար} շարժուիլ եւ գործ կատարել, կուլ կ՚երթայ մի ուրիշ

ահակ, Զաւէն, Ասպուրակէս, առաքինի կաթողիկոսքը, {ինքնուրոյնաբար} կաթողիկոսութիւն արած լինելով, սուրբ Սահակը պատճա

խով եւ բիւր նեղութեամբ գործ կատարելուց, ոչ միայն {ինքնուրոյնաբար} կը կանգնի իւր ոտքի վերայ, այլեւ եւրոպական արծաթը

ան: Եւ այդ անձնաւորութիւնը բարոյապէս ապրում է եւ {ինքնուրոյնաբար} ունի իւր սեպհական կեանքը, իւր լեզուն, իւր սովոր

ան գերութեան մէջ, ուր մարդը համարձակութիւն չունի {ինքնուրոյնաբար} մտածելու, այլ դատապարտուած է հետեւիլ իւր դահիճնե

այլը ասած էր, թէ հարկաւոր է այս ռեֆօրմը կատարուի {ինքնուրոյնաբար}, հեռի մնալով պապական եւ բողոքական եկեղեցիներից:

ում են այդ բանը. մանաւանդ, որ մեր ժամանակագիրքը {ինքնուրոյնաբար} գրում են միայն այն բանը, որ եղել է իրենց օրով,

Այս պատճառներով, նոր լեզուն պիտի նայվի եւ մշակվի {ինքնուրոյնաբար}, առանց ամենեւին հին լեզուից խպնելու) եւ առանց

Այս պատճառով, նոր լեզուն պիտի նայուի եւ մշակուի {ինքնուրոյնաբար}, առանց ամենեւին հին լեզուից խպնելու, առանց գաւա

քինը, որ կերպարանագործուել է նոյն պայմանների տակ {ինքնուրոյնաբար} կերպարանուել է եւ հայինը ` այդ մասին թող որչափ կա

նոր լեզուն չպիտի ստրկանայ հնին, այլ պիտի մշակուի {ինքնուրոյնաբար} ։ Թող ներկայ մեր պէտքերին անհրաժեշտ ընդունակութիւ

ամբ: Համաշխարհական յեղափոխութենների մէջ եկեղեցու {ինքնուրոյնութիւնը} եղել է եւ մեր ազգի ապահովութեան գրաւականը: Մեք մ

ա անխախտելի պահէ ազգային եկեղեցու անկախութիւնը եւ {ինքնուրոյնութիւնը}, երբ Յունաց Կոստանդին կայսրը, գրգռուելով իւր՝

իլիոնաւոր մարդիկ կորուսանում են իւրեանց անհատական {ինքնուրոյնութիւնը} այդ անձնաւորութեան օգտի համար. նոքա չեն երեւում

եւ մակերեսային ուսումնասիրության, այնուամենայնիվ {ինքնուրույն}, ավելին կասեմ՝ բարեխիղճ աշխատանք է, որովհետեւ

, նրանց հպարտության, ուրիշներին չնմանվելու, այլ {ինքնուրույն} զարգացման նրանց ձգտման մասին Հեղինակի բոլոր ասածն

երից մինչեւ այսօր ստրուկ են եղել: Նրանց կարճատեւ {ինքնուրույն} գոյությունն ինքնին նսեմանում է հազարամյակներ տեւո

ը մոտենալու ձգտումով հանդերձ, ենթադրում է գործել {ինքնուրույն}, շրջահայացորեն վերաբերվելով լեզվի ընդհանուր ոգու

ոլորովին կկորցնի իր իմաստը, եթե նա չպետք է դիտվի {ինքնուրույնաբար}: Ես ինքս էլ առաջ, ավելի կամ պակաս չափով, պաշտպ

Գավառաբարբառներն ընդհանուր լեզվին կարող են օգնել {ինքնուրույնաբար} մշակված առանձին բառերով եւ արտահայտություններով,

ւ որ ընկերութեան գանձարանը ոյժ առնու եւ կարողանայ {ինքնօրէն} գործ կատարել, առանց վերստին ծանրաբեռնելու իւր պա

համաձայն են Չամչեանին հաստատ մնալ Հայոց եկեղեցու {ինքնօրէն} եկեղեցութեան վերայ, բայց Աւգերեանի Թասսոնի թարգմ

որ գան նե, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ իրեն, եւ {ինքս} ալ կերթամ քամեռսկի սուտը, ամեն նավը բոտրադ կանեմ

ստանանք Պետերբուրգից: Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա, {ինքս} պարապում եմ եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժ

տ ճարել եւ բժշկությունը շարունակել: Պետք է որ ես {ինքս} գտանիմ իմ ճարը, ըստ որում ոչ մի կոպեկ ստանալու հ

ասին (երեւի թե այս է մեղքս), ի՛նչ հայտնեի. ես {ինքս} զզված եմ իմ դրությունից, ուրեմն ինչ ուրիշներին ե

ատ եմ իմ խոստմունքիս մեջ. բայց թե ցարդ չկարողացա {ինքս} անձամբ կատարել ձեր հանձնարարությունը, իհարկե իբր

ժեմ, որ ամեն անգամ ուզում եք ինձ ձրի տեսնել: Ես {ինքս} կուղարկեի գնելու, բայց աստված գիտե, թե ինչպիսին

, եթե եղբոր հիվանդությունը նրան այնտեղ չպահի): {Ինքս} էլ չգիտեմ՝ ինչու եմ ուրախանում, չէ՞ որ միեւնույ

մ եք ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես {ինքս} իմ թույլ լարին դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալով, ո

մաստը, եթե նա չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ես {ինքս} էլ առաջ, ավելի կամ պակաս չափով, պաշտպանում էի ա

ս բոլոր գիտություններն անհրաժեշտ են, իսկ հայերեն {ինքս} հանձն կառնեմ նրան սովորեցնել։ Ասացեք Անանիայի

երին: Ափսոս որ չի կարելի գրել հայերեն, թե չէ ես {ինքս} նրանց կգրեի. բայց մի՞թե նրանք չեն հավատում Ղազար

մ. Նախիջեւան գրած նամակներիդ համար նույնպես: Ես {ինքս} մտածում եմ մի փոքրիկ նամակ պատրաստել Խալիբյանին:

երեզմանին: Հավատացեք, այնպես վատած եմ այժմ, որ {ինքս} ինձ հայելիի մեջ տեսնել վախենում եմ, վկա է աստված

ռած կնոջ կամ թէ մի կենդանի թաղուած հորթի մէջ։ Ես {ինքս} չեմ հասկանում, միայն գրում եմ այն, ինչ որ կայ շ

ում եմ Յունաստանի մէջ... Մի սարի վերայ... Յետոյ {ինքս} ինձ գտայ յունական աստուածների Ոլիմպոսի վերայ: Մի

նիս։ Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ լինին միմեանց: Ես {ինքս} նոյնպէս Սամսոն գնացել էի մի ամիս ժամանակով իմ առե

ակը, ինձ ասացին, թէ ես չեմ կարող հասկանալ նորան {ինքս} ինձանով, թէ կարօտ է նա մեկնութեան, թէ առանց առա

ս նաեւ պատուելի Մխիթարեանց մէջ, որոնց շատերին ես {ինքս} պատահել եմ, որոնք, բացի Rosarium եւ Pater noste

երը եւ անարժան մարդիկ այսօր էլ անում են։ Իսկ {ինքս} ինձ յանդգնութեամբ առաջ քշել դէպի վարդապետութիւն,

կոյն բոլոր այդ երկչոտ հսկաները բանտ դրուեցան. ես {ինքս}, այդ միջոցին, ահի, տագնապի մէջ էի, հազիւ կարո

երի ծուխը: - Շատ բարի, մռայլագոյն սատանայ, {ինքս} կը գրէմ այդ հրովարտակը... - Հերի՛ք է, - գ

ռաւօտ ուղարկեցի քեզ այն տոմսակը, որ ստացար. իսկ {ինքս} գնացի ախոռ կատարելու իմ վհկական արարողութիւնը: Ա

գոնէ՛ այնքան պատմի՛ր ինձ, որքան գիտես, յետոյ ես {ինքս} ման կը գամ գրքերի մէջ: - Դու զուր տեղը մի՛ ո

լ էր: Այսպէս լինելով իմ դրութիւնը ժողովրդի մէջ, {ինքս} ոչինչ չխօսելով հարկադրւում եմ ականջ դնել ուրիշներ

դունել ձեր ասածները հալած իւղի տեղ, ըստ որում ես {ինքս} նկատում եմ զանազան թերութիւնք իմ երգեցողութեան մէ

ոյց կոմսը ծիծաղելով: - Շատ շնորհակալ եմ. ես {ինքս} բաւական նեղութիւն զգում եմ ցած խազեր երգելու ժամա

՛նչ առնեմ, ո՞ւմ ասեմ, իմ երեսի կեղտը պիտի որ ես {ինքս} ծածկեմ օտարների աչքից... Մինչդեռ այսպիսի մ

կերտ, փոքր ի շատէ եթէ եւ անունս գրել գիտեմ, այդ {ինքս} իմ աշխատութենովս սովորել եմ. իսկ դու այդ եւս չգի

տ մի բաժակ ղահուէով, որի արժողութիւնը գիտես: Ես {ինքս}, շատ ժամանակ, լսելով մի քանի մարդերի խօսակցութի

, - հարց արեց Շահումեանցը: - Ես... Ես... {ինքս} եւս չգիտեմ, - ընդհատուած պատասխանեց Մանուշակը, ո

տութեան պատճառով, կարդում ես ինձ այդ քարոզը: Ես {ինքս} գիտեմ, որ ամուսնութիւնը քաղցր չէ, եթէ չէ հաստատ

լիք դարձան: Պատուելի Թիւթիւնճի-օղլու. {Ինքս} փոքր ինչ տկար լինելով չեմ կարող դուրս գալ տանից.

Ի՞նչ ես ասում, ո՛վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ ես {ինքս} զարմացած եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել այս բան

ի է ընդունել այդ քամին որպէս երկնային պարգեւ: Ես {ինքս}, Էջմիածնի մէջ սեպտեմբերի սկզբում, սատկած ձուկի

որ իրենք էլ հասկացող երեւին։ Տաճկի ասածին պէս՝ {իշ} օլսուն։ Երկրորդ յանցանք. " Հիւսիսափայլը " նիւթե

ւրեանց վարժապետից, վասնորոյ Իգնատիոսը, բարձելով {իշի} վերայ իւր գրեանքը եւ ամենահարկաւոր բաները, ինքը

ւ փոխարքայն Կովկասու առ տէր գեներալ-ֆեյլդմարշալ, {իշխան} Ալեքսանդր Իվանովիչ Բարեատինսկին, ի մասին հնդկակա

ել, զի պ. մինիստրն արտաքին գործոց, պայծառափայլ {իշխան} Գորչաքովն, ՚ի վերայ հիման գրութեան պայծառափայլ փ

Արքայ Խերսօնիսա-Տաւրիկայ, Թագաւոր Պսկովի եւ Մեծ {Իշխան} Սմօլենսկեան, Լիտովեան, Վօլինեան եւ Պօդօլեան, Ի

ն Սմօլենսկեան, Լիտովեան, Վօլինեան եւ Պօդօլեան, {Իշխան} Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կուրլեանդիու եւ Սեմիգա

, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց, Թագաւոր եւ Մեծ {Իշխան} Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Պօլ

ծ դրուած, արժանի է դատապարտութեան: Դուք՝ որպէս {իշխան} մի աշխարհի, ուր ամենայն բան խառնիխուռն, անկարգ

րին հատուցել ենք մեր հպատակական երդումը, այնպիսի {իշխան} չէ, ինչպէս դուք, որ միմիայն բարբարոսութեամբ կամ

ափկութեան, Եւ ինչո՞ւ ես կարգուեցի Արարածոց տէր, {իշխան}: Ինչի՞ս են պէտք ինձ պսակք, Լուսապաճոյճ, օդային

Առ ի՞նչ հանուրց կացուցայ Էից ի բնաւս տէր, {իշխան}: Եւ զի՞ պիտին ինձ պսակք Լուսանորոգք ե

Ներկայ դարուս ուսումնականք ի՛նչ մեծ գիտեն, ի՛նչ {իշխան}. Ազատ Աստուած մեզ ստեղծեց, կասեն կելլան մա

նք խանութը բարեւ կուտանք ամենուն Եթէ աղայ՝ {իշխան} ՝ անձինք՝ մեզիմէն պատիւ կառնուն, Փող շատ ը

Հըպատակաց սիրտն ըսկըսաւ հեղեղել: Լսեց {իշխան}, թողեց զարդը, թխով պատեց իւր անձը, Ոսկեն

ծանօթք, շատ մեծատունք, Ունիմ փեսայ եւ այն {իշխան}: Իմ պարծա՞նքը, յիմա՛ր զքեզ. Ցո

ժամանակ անհոգ ու ազատ Կարծում էի ինձ աշխարհի {իշխան}: Գերութեան շղթան ինձ զգալի չէր,

էին՝ երբեմն կախա՛րդ կոչելով, ինչպէս. " Դեւերի {իշխան} Բէեղզեբուղի ձեռքո՛վ դեւեր է հանում դա՛"։ Երբեմ

վռամ, էառ իւր կին բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որ եւ էր {իշխան} Գուգարացւոց"։ Հանգուցեալ վերապատուելին պատմում

իւրում յիշատակէ Ղազար յերկուս դէպս՝ կոչելով զնա {իշխան} Անձեւացեաց Սեւուկ (Պատմ. Ղազարայ եր. 221-22)

խնդրի լուծումը։ Այն ժամանակ միայն Անձեւացեաց {իշխան} կարելի էր ենթադրել Փարպեցու Թղթում յիշուած Սեւուկ

Սեւուկի դրախտում, ըստ որում՝ Սեւուկը Անձեւացեաց {իշխան} ։ Մենք աւելի լաւ ենք համարում ճշմարտութեամբ խո

թագաւորը կամ ժողովուրդը լինի լիակատար թագաւոր եւ {իշխան}: Ձեր մռայլութիւնը ամենայն տարի եկամուտ պիտոյ է ս

ուսեանք պատասխանեցին, թէ Հ. Լաւալլետը, գլխաւոր {իշխան} լինելով, այն Յիսուսեան ընկերութեանը, որ Մարտինի

երջը հա՛ր ու նման այդ բովանդակութեան: Ասես թէ մի {իշխան} պատուէր է տուել իր ծառային եւ ծառան, առանց տիրոջ

անքը հիմնուած է յիշատակի արժանի Յովսէփ Արղութեանց {իշխանազն} Արքեպիսկոպոսի ձեռքով: Նա հաստատած է այդտեղ երբեմ

անալով մերժում է եւ հիմն ի վեր տապալում է ամենայն {իշխանական} եւ ծառայական առնչութեան սկզբունք, հանապազօրեայ փ

սկի փոխուիլ, եւ անշունչ մետալը հնազանդւում էր քո {իշխանական} հրամանին, այն ժամանակ ի՛նչ յարգ ոսկուն կամ արծաթ

ւթիւն ազգի միշտ ծառայացելոյ եւ ստրկացելոյ այլասեռ {իշխանաց}, որպիսի եղեալ է Հայոցն, հարկաւ ուներ լինել ինչ

եմէ իջեալ էին ասէին թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ {իշխանաւ} դիւացն հանէ դա զդեւս " (Աւետ. Մարկ. գլ. Գ. հ

. գլ. Գ. հ. 22)։ " Իսկ փարիսեցիքն ասէին, թէ {իշխանաւ} դիւաց հանէ դա զդեւս " (Աւ. Մատթ., գլ. Թ, հա

։ " Ոչ իւիք հանէ դա զդեւս, եթէ ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ {իշխանաւն} դիւաց " (նոյն, գլ. ԺԲ., համ. 24)։ " Բէեղզ

(նոյն, գլ. ԺԲ., համ. 24)։ " Բէեղզեբուղաւ {իշխանաւն} դիւաց հանէ դա զդեւս " (Աւ. Ղուկ., գլ. ԺԱ.,

որ քաջութեամբ մեռանում են՝ հնազանդուելով իւրեանց {իշխանաւորի} հրամանին։ Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ, որ անուանուեցա

դատաստանովը։ Եւ եթէ հարկաւոր լինէր, աշխարհական {իշխանաւորները}, երկիւղ կրելով, որ չ'արտաքսէին իւրեանց եկեղեցու

հաստարանը: Ազգի մէջ երեւեցած մեծատունների, {իշխանաւորների} բարօրութիւնքը չեն կարող ասուիլ ազգային երջանկութի

Այսօր պատրաստվում է Նեապոլիս ընդունել Կարինյանո {իշխանը}, որ Վ. Էմմանուելից կարգված է ընդհանրական տեսուչ

ցւոյ կառավարութեան ղեկը ձեռքերնին ունին: Ո՛ր {իշխանը} քանի մի վաստակասէր հոգեւորական իր հարստութեան թեւ

արծում է, թէ Թղթում յիշուած Սեւուկը է Անձեւացեաց {իշխանը}, եւ միւս կողմից էլ հաստատողապէս ասում է, թէ Փար

Փարպեցու պատմութեան մէջ յիշուած Սեւուկ Անձեւացեաց {իշխանը} ուրացեալ չքերից մինն էր։ Սորանից այսքան կարողանո

էր իր երկիրը, Վան քաղաքում նստող Մամիկոնեան Դաւիթ {իշխանը}, նորա առաջը դուրս գալով, Վասպուրականի տեղ դժոխք ո

առն... դեռեւս խաշխաշով է, - յաւելացրեց խաւարի {իշխանը}, մի լաւ զննելով պաքսիմատը: - Ձեր մռայլութիւ

դի մէջ: - Ի՞նչ նոր բան ունիս, - ասաց խաւարի {իշխանը}: - Հաւատարմութիւն դէպի Ձեր մռայլութեան գահը

տեղ վազեցին զանազան ուղղութենով: Վերջապէս դժոխքի {իշխանը} բռնեց իւր խորամանկ ոստիկանի պոչից... յետոյ բար

ական Կարգերում, որոնց մէջ կայր եւ այս թէ, կարգի {իշխանը} տարեկան հարցաքննութենից յետոյ կա՛մ պիտոյ է թոյլ տ

դանայ Հմայեակ իւր կին զդուստր Վռամայ ուրումն մեծի {իշխանի} եւ էր անուն աղջկանն Ձուիկ եւ զքոյր Ձուկայ որ կոչի

է հանել Չամչեանը՝ թէ Ձուիկը Վռամ անունով մի մեծ {իշխանի} դուստր էր, այդ մեզ յայտնի չէ։ Ստո՛յգ է, Յայսմա

նպէս մի մեծ պաշտօնական դահլիճ, ուր դրած է դժոխքի {իշխանի} փառաւոր գահը, կազմած մարդու ոսկերքից եւ զարդարած

մեր ցեղապետը ապրել է աշխարհի երեսին Ղրիմի Թաթարի {իշխանի} իշխանութեան ժամանակին. շատ տարիներ եմ ասում եւ ո

ը դէպի մարդկութիւնը ամենեւին այնպէս է, ինչպէս մի {իշխանի} յարաբերութիւն դէպի իւր ծառայքը։ Վաղուց ահա հ

անունից լինի յատկացած: Այլ թէ ինչի՞ կարող էր մի {իշխանի} կամ թագաւորի ապարանը այնտեղ եղած լինիլ: Բայց մեն

նդը հավաքում է, որ ընդառաջ ելանել յուր նոր գալու {իշխանին}: Բոլոր այդ գնդի հրացանների խողովակի ծայրը խրված

կայ 'ի տոհմէն Մամիկոնէից, զորս առեալ էր նենգաւոր {իշխանին} Սիւնեաց Վասակայ 'ի դայեկաց, որպէս զորդիս մահապար

ատուկ անուն մարդոյ պիտի լինել, եւ գուցէ նոյն իսկ {իշխանին} Անձեւացեաց, զոր 'ի Պատմութեան իւրում յիշատակէ Ղա

ւ աստղաբաշխական գիտութեամբ, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ {իշխանին} Վրաց Վախթանկայ եւ եպիսկոպոսին Տփխիսայ յամին 1284

. Ղազարայ եր. 221-22)։ Գուցէ 'ի դրախտին Սեւկոյ {իշխանիս} այսորիկ էր, որ յանձնեաց Վահան Ղազարայ զվերակացու

ի՞ն կարող ուրիշ Սեւուկներ լինել, բացի Անձեւացեաց {իշխանից} ։ Եւ ի՞նչ պատճառով Սեւուկը անպատճառ պիտի մարդո

եղած լինել, ինչպէս ցոյց տուինք, որ, Անձեւացեաց {իշխանից} զատ, եղած են եւ ուրիշ Սեւուկներ։ Բայց մենք ո

եօթն եւ տասներորդի Յազկերտի արքայի (455 թիւ), {իշխանն} Վրաց Աշուշայ աղաչէր զաւագս դրանն արքունի, բազում

անկարծակի յանզգաստից եկեալ հասանէին 'ի վերայ նոցա {իշխանն} Անձեւացեաց Սեւուկ անուն եւ իշխանն Մոկաց Յոհան անո

ն 'ի վերայ նոցա իշխանն Անձեւացեաց Սեւուկ անուն եւ {իշխանն} Մոկաց Յոհան անուն, բազում այրուձիով ընդ առաւօտն

'ի դրախտին Սեւկոյ"։ Եթէ այս Սեւուկը Անձեւացեաց {իշխանն} էր, ուրեմն իր երկիրը եւ գրօղամնայ պարտէզը՝ Անձե

ւզէի, դէնը կը քշէի, հիմի մովրովը գալուս, թէզով {իշխանն} ա գնում գլուխ տալի, բարովում, աղավար խօսում, հ

ւղարկեցին Հռովմ, որի մէջ կային երեք հատ նորադարձ {իշխաններ} ։ Պիոս IV Պապը շատ փաղաքշանքով ընդունեց այս դեսպա

գտած լինէր իւր համար մի Վռամշապուհ. մեր հարուստ {իշխաններէն} ո՛չ մինը Վռամշապուհ դառնալ չի ուզեր, բայց կուզեն

աքուած է մեծ բազմութիւն հաւատարիմ դեւերի ` խաւարի {իշխանները}, դժոխային կեղծաւորները, դժոխային պալատականները

էս զի կարողանան իւրեանց կողմը շրջել Արեւելքի հզօր {իշխանները} ։ Կոնդակ կոնդակի քամակից դուրս էին գալիս ընդդ

անում էին կռուեցնել միմեանց հետ Եափոնիայի զանազան {իշխանները}, որոնք մի Կայսրի հպատակ էին, եւ, խոստանալով նո

ռանդ պաշտպաններից։ Շուտով ահա Կայսրը եւ այլ մանր {իշխանները}, նկատելով Յիսուսեանների կարողութեան օր ըստ օրէ մ

մտնում Սօսի մեծ եղբայրը Պարէտը, - ա՜յ տղայ, բաս {իշխանները} քու հօր մշա՞կն են, որ ամէն մովրով, վարդապետ, մ

տանը, թո՛ղ բարձրացնէ իւր մեծատունների եւ հոգեւոր {իշխանների} անփոյթութեան վերայ, եւ դուք՝ Պ. Իսահակեանց, տ

կան լուսաւորութիւնը տարածելու, եւ պատահելով ազգի {իշխանների} անսիրտ ընդունելութեանը եւ հոգեւորների կոպիտ, խաւ

նեան աշխարհի վերայ, այլեւ Չերքասեան եւ Լեռնաբնակ {Իշխանների} եւ այլոց Ժառանգութեամբ Թագուհի եւ Տիրակալ:

ւ Կաբարդինեան երկիրներին, Չէրքասեան եւ Լեռնաբնակ {Իշխանների} եւ այլոց ժառանգութեամբ Թագաւոր եւ Տէր, Ժառանգ Նո

նցը ասում է, թէ " ես մեր մեծատունների եւ հոգեւոր {իշխանների} սիրտը կարեվէր խոցելուց յետոյ, ասում եմ, թէ նորա

հետ ինչ յարակցութիւն ունի մեծատունների եւ հոգեւոր {իշխանների} վիրաւորութիւնը: Ես ասել էի եւ ասում եմ այժմ եւս

բայութիւնը, մէջ է բերում մեծատունների եւ հոգեւոր {իշխանների} վիրաւորութիւնը՝ ըստ ամենայնի անտեղի: Շատ հին,

ւմ. իմ համար միեւնոյն է ազգուրաց մեծատունների եւ {իշխանների} բարեկամութիւնը կամ թշնամութիւնը դէպի ինձ. ոչինչ

էջ չհալուին... Ռեֆօրմ պահանջում ենք հոգեւոր {իշխանների} եւ առհասարակ եկեղեցականների դէպի ազգը ունեցած յար

առները, ո՞ւր են Ազգային դպրոցները, ո՞ւր են Ազգի {իշխանների} այս մասին հոգաբարձութիւնքը։ Եւ այս է պատճառը, ո

րի՛ր ինձ խաբելուց. ես քո հիւսիսային հաշուապահանջ {իշխանների} ընկերը չեմ, ես կատակ չեմ սիրում. կը հրամայեմ շա

որ պաշտօնական կերպով ընդունուած է դժոխքի միմիայն {իշխանների} մէջ. պատճառ, խաժամուժ ամբոխը դեւերի չգիտէ ոչինչ

գործը նորանով, որ կեղծաւորուելով այնտեղի հոգեւոր {իշխանների} առաջեւ, աշխատում էին շրջել նորանց իւրեանց կողմը

ահի, խոտ, գարի տու՛ր, մովրովի համար ճուտ տար. {իշխանների} տանն ա վեր գալի, աղքատների տունն ա քանդւում, հո

վո՛ր է վարդապետներին հրեշտակ անուանել, որպէս եւ {իշխաններին} Աստուած ասացին մարգարէքը։ Իսկ ես, որ ո՛չ հրեշտ

գամը Արծրունեաց, Անձեւացեաց, Մոկաց եւ Ռշտունեաց {իշխաններին} ) կէսքն փափաքեալք աջոյ կողմանն գրո՛հ տուեալ ընթան

որի երեք պատը գողացաւ. հաւատացնելով հաշուապահանջ {իշխաններին}, թէ այս պատերի համար պատրաստուած աղիւսները, անդ

արողանային պատճառ դառնալ մեր ազգի հարուստներին եւ {իշխաններին} խորհուրդ կատարել այս բանի վերայ։ Այս ն

, էդքան շատ մասրաֆ խարջ չի ըլնիլ. սրա միջին մեր {իշխաններն} էլ են շահւում: - Ես արմանում եմ քեզ վրայ, -

ականութեան: Գրէ առաքեալն. " Ամենայն ոք, որ ընդ {իշխանութեամբ}, ի հնազանդութեան կացցէ"։ Եւ զայս հպատակութիւն

մանադրութիւն եւ կենդանի օրէնք անսահման եւ լրացեալ {իշխանութեամբ}: Հեգելը տեսնելով այս բոլորը սարսափում է եւ ն

ել նորանց եւ հաշտեցնել: Միմիայն կառավարութենական {իշխանութեամբ} կարող են յաջողակի իրագործուել իրաւանց եւ ազատութե

յոց հուսկ ուրեմն գնաց 'ի Մօռա, որ էր յայնժամ ընդ {իշխանութեամբ} Վենետիկեան հասարակապետութեան. եւ կառավար տեղւոյն

տը եւ Հայոց քահանայքը պիտոյ է ստորադրուին միայնակ {իշխանութեան} Հայոց Պատրիարգին, որ գտանւում է Արարատեան Պատրիա

տանել Տեղակալական կառավարութեան բողոքաքննութեան ( {իշխանութեան} ) տակ: Իսկ քաղաքումը եւ գիւղերումը պաշտպանութեան

- Գալիս էի Ռուսսիայից՝ Րեդուտկալէից դէպի ձեր {իշխանութեան} սահմանը: Գուցէ ձեզ յայտնի չլինի, բայց վկայ է Աս

ան մասին, որ այժմ յայտնեցիք ինձ, ես ճանաչում եմ {իշխանութեան} չարաչար գործադրութիւն այն անզօր մարդերի վերայ, ո

եր դատակնիքն է. պատճառ, ով չունի իւր ձեռքում մի {իշխանութեան} գաւազան, նա չունի եւ ազատութիւն, եւ ազատութիւնը

ելով, արդէն մեղանչում ես ընդդէմ այն հզօրին, որի {իշխանութեան} տակ կայիր դու, եւ մեղանչելով այդպէս՝ գտանւում ե

կական: Առաջինը գտանւում է Մխիթարեան միաբանութեան {իշխանութեան} տակ, եւ վարժարանի ներկայ կառավարիչը է Հ. Ղեւոնդ

ն տեղ կան քահանայք եւ պատկանում են մի վիճակի, մի {իշխանութեան}, այսինքն՝ ենթադրեալ են մի եպիսկոպոսի։ Եպիսկոպո

չկամեցաւ այլեւս Կեսարիա դիմել՝ իւր կաթողիկոսական {իշխանութեան} հաստատութիւն ստանալու համար, եւ այլն, եւ այլն "

թէ օգուտ, գոնէ՛ կ'ազատուի ստրկութենից եւ պարոնի {իշխանութեան} եւ լուծի տակից: Այստեղ եւս մխիթարական բան չկար շ

ր հոգեւորք, յորոց ի ձեռին մնաց գէթ ուրուական իմն {իշխանութեան}, կարէն ձեռնտու լինել մեզ, հիմնելով զդպրոցս եւ պ

թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, նաեւ բռնակալների {իշխանութեան} մէջ: Բայց այն խեղճ հայը, այն հարստահարուած,

զգին տալ նորա երեւեցուցիչքը: Նախանձը թագաւորական {իշխանութեան} կարողութեան վրայ է անգլիացիների իսպառ անխորտակելի

նդարձակ ասպարել է բացւում այս տեղ, գործարանը իւր {իշխանութեան} տակ ձգելուց յետոյ, յղանում է նա իւր մտքում մի յա

ւտ էր այդ խօսքը. պապի ասութեամբ քեզ պարտ է նոցայ {իշխանութեան} տակ ստորադրուիլ, եւ նոքա ինչ որ քեզ առաջարկեն,

կը, որ օրէօր այնպէս թշուառանում էր, հոգեւորների {իշխանութեան} տակ: Անպատմելի էր պաշտօնակալների սուգը, որովհետ

ն, որպէս " ձայն բարբառոյ յանապատի " երեւեցաք մեր {իշխանութեան} զօրաւիգ, ուստի մի կողմից Ձեզ վարձատրելու, իսկ մ

սորա կամ նորա կամքը հարցնողներից չեմ եղած, որ մի {իշխանութեան} գործ գտնեմ, ո՛չ երբէ՛ք. Պատճառ, ինձ ատելու հա

, բարեշէն զաշխարհս առնելով։ Նոյնն եւ ի ժամանակս {իշխանութեան} իւրոյ զմեծ կաթուղիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին

երի մայրը"։ " Նոյնն (Վահան) եւ 'ի ժամանակս {իշխանութեան} իւրոյ զմեծ Կաթողիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մ

նիս այս ըստ երբէք 'ի հարցողաց ուրուք կամաց գործոյ {իշխանութեան}, եւ ոչ երբէք " (եր. 49)։ Մենք այնպէս ենք հաս

յ ծովակին, մինչ դեռ Հայաստանը գտանւում էր Պարսից {իշխանութեան} տակ։ Գէորգ Գեղամեանցը, ինչպէս վկայում է նորա ծն

գրաշարների, աղքատների եւ փախստականների ծայրագոյն {իշխանութեան} մասին. այս աշխատասիրութեան վաստակքը կամենում եմ

ռնուելու, որովհետեւ այդ բոլորը պահուած է հոգեւոր {իշխանութեան}: - Եկեղեցու ել ու մուտը հոգեւոր պաշտօն չէ,

արդը համարձակութիւն չունենար մերձենալու: Հոգեւոր {իշխանութեան} գործը է հոգաբարձու լինել եկեղեցու կրօնական մասին

ցեղից խելօքը չկայ, մեր ցեղապետը Ղրիմումը թաթարի {իշխանութեան} ժամանակին մեծ անուն է ստացել Գիրէյ-խանից, նա իւր

ղապետը ապրել է աշխարհի երեսին Ղրիմի Թաթարի իշխանի {իշխանութեան} ժամանակին. շատ տարիներ եմ ասում եւ ո՛չ թուականը

ւնը՝ հոգեւոր անարժան ստրկութեան մէջ, եկեղեցական {իշխանութեան} չարաչար գործադրութեամբը հանդէս էր հանում Աւետարան

ներին, սոցա՝ Դալմաթիու վերայ ունեցած բարձրագոյն {իշխանութեան} համար գին կամ տարեկան վարձ։ Այդ միջոցին Հռովմի մ

՝ երբեմն թափել իւր անձը եւ միաբանութիւնը պապական {իշխանութեան} տակից եւ ուրանալ նորա իրաւասութիւնը։ Աւելոր

ածելու գաղափարը հարկադրուած են վարագուրել պապական {իշխանութեան} աչքից. նոքա երեւում են բոլորովին այլ զգեստով՝ ո

նք ի ժամանակս Հայկայ եւ թէ ընդունելի լիցի ցվախճան {իշխանութեան} նախնի Հայկազանց, իսկ զկնի այսորիկ հնախօսութիւնս

ապը շատ փոքր է սիրում այլ Կարգերը, որոնք Պապական {իշխանութեան} այն վտանգաւոր ժամանակում ոչինչ օգուտ չէին բերում

Յիսուսեանները, նոցա կոյր հնազանդութիւնը Պապական {իշխանութեան}, ատելութիւնը դէպի հերետիկոսները, վէճերի եւ խռով

ստիկ աշխատութիւնը Տրիդենտեան ժողովի մէջ, պապական {իշխանութեան} գործադրութիւնը արդարացնելու համար, բայց Յիսուսեա

իւն եւ վէճ սերմանելով, այլ եւ խանգարելով հոգեւոր {իշխանութեան} հպատակութիւնը, ոչինչ բարեկարգ Տէրութեան մէջ չէ կ

իէն զուր տեղը աշխատեցաւ, հիմնուելով իւր լիակատար {իշխանութեան} վերայ, բայց գաւառապետը, որ եւ լաւ չէր փոխարքայի

նք պարգեւելու համար եւ փոքր առ փոքր իւրեանց Կարգի {իշխանութեան} հետ ընտելացնելու համար, արժանի է, որ Օրէնք տուո

ում էին նոցանից եւ գտանւում էին ըստ ամենայնի նոցա {իշխանութեան} տակ։ Շատ փոքր յանցանքի համար, ըստ մեծի մասին նշ

երումը Կարգը պատերազմում է թագաւորների միապետական {իշխանութեան} հետ եւ այն կարգադրութենների հետ, որ պաշտպան էին

ան ժառանգական երկիրները) եւ Անգլիան։ Միապետական {իշխանութեան} մէջ երեւում էր ազգերի կեանքը. նա նկարագրում էր մ

Ազգութիւն, Թագաւորութիւն։ Ահա այս կենդանացուցիչ {իշխանութեան} ընդդէմ դուրս եկան Յիսուսեան Հասարակապետական քարոզ

իւնը։ Կերպարանագործելով այս միտքը՝ նոքա ամենայն {իշխանութեան} հիմք ընդունում են թագաւորութեան մէջ այն, ինչ որ

աշխարհական իշխանութիւնը հաւասար կացուցին հոգեւոր {իշխանութեան} հետ։ Միապետութիւնքը սկսեցին կերպարանագործուի

ասանել իւր նպատակին, այսինքն՝ ջնջել կալուածական {իշխանութեան} մնացորդքը եւ զօրացնել թագաւորական իրաւունքը։ Հին

ին. ահագին ներածութենից յետոյ, հասարակաբար Պապի {իշխանութեան} եւ հերետիկոսութեան վերայ, նոքա վերջումը զետեղեցի

տովանահօր եւ այլ Պալատական Յանսէնեանների անսահման {իշխանութեան} տակ։ Հ. Լետիլիէ այնպիսի ճարտարութենով կարողացաւ

համար, օրէ օր կորցրեց իւր հոգու զօրութիւնը, իւր {իշխանութեան} մի մասը յանձնեց Լենիլիէին, վերջապէս Յիսուսեան Կա

նսիային։ Այս բանից հասկացւում է, թէ թագաւորական {իշխանութեան} մեծաշուք գաղափարը, որ փառաւորապէս իրագործել էր Լ

ն Հայերի համար, որ չէ ենթարկւում Հայոց առաջնորդի {իշխանութեանը}: Այս բանի մասին շատ խօսք եւ զրոյց յառաջացաւ այն

ատութիւնը չկամիմ երբէք ստրկացնել այդ փիլիսոփաների {իշխանութեանը} ՝ առողջ փիլիսոփայութեան առաջին ընդդէմ գործ համարե

ւնական կանոնադրութեամբ ենթարկւում էր այս Կօմիտետի {իշխանութեանը} ։ Կօմիտետի գլխաւոր գործակատար, պետական Քարտուղար

էն անօգուտ եւ մինչեւ անգամ ծանրութիւն էին Պապական {իշխանութեանը}, որ ահի ու դողի մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութենից

ականութիւնը, որ հակառակ էր Ֆրանսիայի թագաւորական {իշխանութեանը}, Հենրիկոս երրորդի եւ Հենրիկոս չորրորդի ժամանակ.

նպատակին ձեռք զարկելու համար, այսինքն՝ Պապական {իշխանութեանը} պաշտպան դառնալու համար, որ երկիւղ էր կրում եւ ալ

ե՛ւ մարդկութեանը, ե՛ւ Քրիստոնէութեանը եւ Պապական {իշխանութեանը} ։ Նորա երկու ընկերքը համաձայնեցան նորա հետ եւ առա

պական Աթոռի օգուտից, պաշտպան դուրս գալով Պապական {իշխանութեանը}, շատացուցին նորանց գանգատաւորների թիւը եւ դորանո

էին միմիայն այն բանին, որ պաշտպան լինէին Պապական {իշխանութեանը}, որ թեւ ու թիկունք դառնային նորան ամենայն տեղում

շխանութիւնը Չինաստանի մէջ եւ դորանով վնասէ Կայսրի {իշխանութեանը} ։ Այսպէս խօսում էին Յիսուսեանք, որ Փեքինումն էին

խաղաղութիւնը եւ կպչում է մինչեւ անգամ Կայսերական {իշխանութեանը} ։ Այնքան մեծ կասկած եւ անհաւատարմութիւն կար Մեցցա

րկեց մի քանի խնդիրներ, որ յարաբերում էին Պապական {իշխանութեանը} ։ Երբ վարդապետը պարզ հոգով ասաց իւր կարծիքը, Կար

տոր, ստրկացեալ եւ ենթակայացեալ ազդեցութեան այլոց {իշխանութեանց}, եւ այն՝ թեեւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ՝ առ տարրացե

մբ կաթողիկոսին Էջմիածնի, ՚ի վաղիւ զկաթողիկոսական {իշխանութենէ} երազեաց. եւ եղբայրն հարցուխնդիր լինէր առ ամենեսի

են, թէ առաջնորդը չունի այն ազատութիւնը գերագոյն {իշխանութենից}, որից օգուտ են քաղում ուրիշները՝ թերեւս չարաչար

ցուց, որպէսզի կախողութիւն չունենայ նորա հոգեւոր {իշխանութենից}, իսկ այժմ կտրելով իւր հաղորդութիւնը Յոյներից եւ

ուեցան, երեքը ինքեանք հրաժարուեցան այս վտանգաւոր {իշխանութենից}, ոմանք զէնքի ուժով հասան այս բարձր աստիճանին, ո

ցան Սէն-Ժերմէն ագարակը, որ Փարիզի Արք եպիսկոպոսի {իշխանութենից} դուրս էր, Սէն-Ժերմէնի Աբբային Պապից պարգեւած արտ

երը ինքեանք ջնջում էին իւրեանց գաղափարը՝ ամենայն {իշխանութենից} վեր դասելով Պապի իշխանութիւնը, այս ճանապարհով եւ

եւ այն կարգադրութենների հետ, որ պաշտպան էին այս {իշխանութեններին} ։ Այս ժամանակներումը նոր էին կազմւում Եւրոպայի մե

ահարկու իշխանութիւն, որ կոխեց ու անցաւ առաջուայ {իշխանութեններից}, որոնք չափի ու սահմանի տակ էին եւ որոնց մէջ կայի

ոյին գերազանցութիւնս՝ ի նոյն միտս դարձեալ: Բայց {իշխանութիւն} տեղւոյս Համալսարանի տեսեալ զայնս՝ ոչ բաւականանայ

ան վասն վերտողեալ դատից, այլ տալով ինձ զկատարեալ {իշխանութիւն}, կարգել ի Կալկաթա զհաւատարիմ եւ զարժանաւոր ոք ի

անւում ես մահու պարտական: - Ամենայն օրինաւոր {իշխանութիւն}, որ Աստուծուց է կարգուած, ընդունում է եւ թոյլ է

տոյ է արձակէք դէպի իմ աշխարհը, որովհետեւ ամենայն {իշխանութիւն} ՝ չարաչար գործ դրուած, արժանի է դատապարտութեան:

շատ կոշտ են վարւում քահանաների հետ՝ ամենայն րոպէ {իշխանութիւն} գործ դնելով նոցա վերայ: Apropos. մի անգամ հարցո

կոյս պատուէրն իմ այս լինիցի, զի մի՛ ոք ունենայցէ {իշխանութիւն} այլայլելոյ սորա եւ ոչ մի ինչ յաւել կամ պակաս կամ

, ի՞նչ ըրաւ Քրիստոս"։ Պատասխ[անի]. " Հրաման եւ {իշխանութիւն} տուաւ առաքելոց եւ անոնց յաջորդաց, նոյնպէս փոխարկ

իմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ {իշխանութիւն} Ծախում է անարգ հացկատակներին, Մինչ ստր

եայ ընթացքը: Եւ այդ երկու դասակարգն բուռն դրական {իշխանութիւն} ունի իր ձեռքին, ոչ օրէնքը, ոչ գրուած կոնստիտուց

հանջողութեանց մէջ չէր լինել ոչինչ միջին ծայրագոյն {իշխանութիւն}, որ կարողանար բռնել նորանց եւ հաշտեցնել: Միմիայ

աշխատ մարդու կեանքին, որի սիրել ոչի՛նչ մարդկային {իշխանութիւն} չէր կարողացել ընկճել: Գրեթէ միշտ այսպէս է վ

իսկ Գործք Առաքելոցը, որին մօտենալու մէք չունէինք {իշխանութիւն}: Ընդունեցէք, խնդրեմ, իմ անկեղծ յարգութեան

րող է ցոյց տալ, որ Փարպեցին, բուն կաթողիկոսական {իշխանութիւն} հասկացնելու համար, ասես թէ հերիք չէ համարում լոկ

րի մէջ ի՛նչ գործ ունի ժողովուրդը. այստեղ հոգեւոր {իշխանութիւն} կայ, կառավարութիւն եւ առաջնորդ, - պատասխանեց ժա

ւստրը այնպիսի անքակտելի կապերով, որ մարդու ձեռքը {իշխանութիւն} չունի բաժանել: Դո՛ւք չարաչար գործ դրեցիք ձեր ծնո

այս պապը արեւմուտքի թագաւորքը իւրեանց հողի վերայ {իշխանութիւն} ունէին եպիսկոպոս եւ վանահայր կարգելու։ Մինչեւ սո

յի եւ Գերմանիայի մէջ պապական դեսպանքը ունէին պապի {իշխանութիւն}, որոնց թուլութեան կամ սաստկութեան վերայ բարձրանո

զկարծեցեալ գլխավորութիւն պապին Հռովմայ եւ զանտեղի {իշխանութիւն} նորա ի վերայ ընդհանուր եպիսկոպոսաց իբրեւ փոխանորդ

գիտէր ոգեւորութիւն, բայց, կազմելով մի անսահման {իշխանութիւն}, ոչովին չէ տալիս այս կեանքի եւ ազատութեան աղբիւր

դուրս եկաւ Եւրոպական Տէրութենների մէջ մի ահարկու {իշխանութիւն}, որ կոխեց ու անցաւ առաջուայ իշխանութեններից, որ

մէջ կային օրէնք ու կանոն. դուրս եկաւ մի այնպիսի {իշխանութիւն}, որ աշխատում էր հիմնել մի համաշխարհական, մի տիե

ետ, թէ չ'կայ աշխարհի երեսին առաւել բարձր եւ հզօր {իշխանութիւն}, քան թէ կարգի իշխանութիւնը, որի անհրաժեշտ հետեւ

ջողութեամբ կարողանան հաստատ պահել խաւարի դժոխային {իշխանութիւնը} մեր ցաւելի եւ արտասուելի ազգի վերայ: Ի՞նչ է այդ

մեծ եւ անխորտակելի է գաւազանը, նոյնքան մեծ է եւ {իշխանութիւնը}: Դու, լինելով խեղճ եւ անզօր մարդ, միմիայն ազատ

ա հոգին եւ մոռանալ տուեց մի ժամ իւր զօրութիւնը եւ {իշխանութիւնը}: Պատահում են րոպէներ, երբ ե՛ւ բարբարոսը, ե՛ւ ա

ւմ ուրիշները՝ թերեւս չարաչար գործ դնելով իւրեանց {իշխանութիւնը}: Աստրախանի առաջնորդ սրբազան Մատթէոս թեմակալ Արքե

ազգի օգտի մասին, պատճառ էր դառնում ու գիտութեան {իշխանութիւնը} ազգի հոգու վերա յարատեւել տալու: Արդարեւ,

ւն, որ իւր անձը եւ գրիչը կը նուիրէ դոցա անբնական {իշխանութիւնը} ազգի վերայ պահելու համար, երանի՜, որ կաշխատի ճն

եղինակը։ Անցան այն ժամանակները, երբ Պապական {իշխանութիւնը} կարգում էր խուզարկու ատեան (inquisitio), կատար

թեան խելացի եւ հիմնաւոր սկզբունքը: Անգլիոյ մէջ, {իշխանութիւնը} արտոնունակ դասակարգի ձեռքին է: Այս պատճառով, աւ

յս ծրարի մէջ: Այո՛, ամենահպատակ Տէ՛ր, մեր {իշխանութիւնը}, շատ անգամ, պաշտօնական շրջաբերականներով քարոզած

ջաբերականներով քարոզած էր աշխարհին, թէ առանց մեր {իշխանութիւնը} խոստովանելու, առանց մեր զօրութեան եւ ազդեցութեան

ոստիկանի ժամանակ ուրացաւ, որով բոլոր Վասպուրականի {իշխանութիւնը} ստացաւ եւ այս այն ժամանակ, երբ նորա երկու երանելի

էլ համ չ'առաւ իր ուրացութիւնից։ Երբ Վասպուրականի {իշխանութիւնը} առած վերադառնում էր իր երկիրը, Վան քաղաքում նստող

նորան հանքային ջրերով բժշկուելու մէջ, որովհետեւ {իշխանութիւնը} մտածում էր ուղարկել նորան Կովկասու Բորջոմ ասացեալ

այլութեանը, որ, աշխատելով առաւել ընդարձակել Ձեր {իշխանութիւնը} մարդկային ազգի վերայ, աւելի յարմար ձեւով փակել ն

ի՛նչ կատարելութեան աստիճանի հասուցել եմ ես դժոխքի {իշխանութիւնը} աշխարհի վերայ՝ օրագիրների միջնորդութեամբ, խնդրե

ում էին, բայց այն օրից, երբ նա ստացաւ ծայրագոյն {իշխանութիւնը}, նախանձաւոր լինելով դժոխքի փառքին, քանդեց եւ կո

բաժանել: Դո՛ւք չարաչար գործ դրեցիք ձեր ծնողական {իշխանութիւնը}, որ, զաւակի ամուսնութենից յետոյ, վերջանում է ի

ւմը Հայաստանի վերջին արքայական տունը՝ Ռուբենեանց {իշխանութիւնը} շիջանելով, կորուսին Հայերը իւրեանց ազատութեան վե

ը՝ Տէրը, հաւատացել է իւր՝ մարդկային ազգի վերայ {իշխանութիւնը} Սուրբ Պետրոսին, թէ իւրաքանչիւր Քրիստոնեայ պարտակ

ռովմէական քահանայապետներին, եւ թէ սոցա ծայրագոյն {իշխանութիւնը} բոլոր կայսրների, թագաւորների, բոլոր պատրիարգներ

ցաւ նոյնպէս, որի մէջ աւանդւում էր պապի ծայրագոյն {իշխանութիւնը} այդ կղզու վերայ, իսկ թէ վէճ բացուելու լինէր, այ

պականութիւնը, Գրիգորը, մէջբերելով իւր ծայրագոյն {իշխանութիւնը} նոցա աշխարհի վերայ, տարեկան հարկ պահանջեց հարիւր

ին Հռովմի Քահանայապետների ութ հարիւր տարի ունեցած {իշխանութիւնը}, ուրիշ ուղղութիւն տուեցին այս հասարակութեանը, ե

եւ մինչեւ անգամ նոցա վնասակարութիւնը դէպի Պապական {իշխանութիւնը} ։ Այս պատճառով պահանջում էր, որ ջնջուին այսպիսի

անքին եւ յանձն առաւ Յիսուսեան Կարգի Գեներալութեան {իշխանութիւնը} եւ պատիւը։ Լօյոլա պատարագը մատուցանելուց յետ

առաջին մասնումը առ հասարակ վարդապետում է Պապական {իշխանութիւնը}, ապացուցանում է Պետրոսի գերազանցութիւնը միւս առա

մինչեւ որ ընտրութիւնը կ'աւարտուէր։ Գեներալի {իշխանութիւնը} անսահման եւ մշտնջենական էր, քանի կենդանի էր սա։

պիտոյ է եւ հեռի լինէին միմեանցից, որով Գեներալի {իշխանութիւնը} լինում էր առաւել անսահման։ Բացի այս ծանօթութեննե

ստոնէացնելով, ինքեանց սեպհականեն եւ նորանց վերայ {իշխանութիւնը}, ընդդէմ դուրս եկան քարոզիչներին։ Յիսուսեանք զօր

թէ Մեցցաբարդայի խորհուրդը այն է, որ տարածէ Պապի {իշխանութիւնը} Չինաստանի մէջ եւ դորանով վնասէ Կայսրի իշխանութեան

ն առաւել բարձր եւ հզօր իշխանութիւն, քան թէ կարգի {իշխանութիւնը}, որի անհրաժեշտ հետեւանքը այն էր, որ այն վայրերի

գաղափարը՝ ամենայն իշխանութենից վեր դասելով Պապի {իշխանութիւնը}, այս ճանապարհով եւ՝ իւրեանց Կարգի իշխանութիւնը

իշխանութիւնը, այս ճանապարհով եւ՝ իւրեանց Կարգի {իշխանութիւնը} ։ Բայց ինչպէս առաջին յօդուածի մէջ յիշուեցաւ,

Աստուածային իրաւունքը, եւ այս կերպով աշխարհական {իշխանութիւնը} հաւասար կացուցին հոգեւոր իշխանութեան հետ։ Մի

՛ղ է այս ճանապարհով իւր ձեռքում պահել թագաւորական {իշխանութիւնը}, բայց շատ սխալուեցաւ իւր կարծիքի վերայ։ Գիզերը

տեսչութենէ, պարտաւորեցայ ինքնին թէպէտ եւ հոգեւոր {իշխանութիւնն} ոչ բռնադատէր զիս, յայն ստանալ ի հասարակութենէ Նա

դին սրբոյ Էջմիածնի առ ինքն, որով ծանուցանէր նոյն {իշխանութիւնն} թէ զառաջարկութիւն նորին բարձր սրբազնութեան ունի թ

անիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի. պարտիս, ասէ ինձ (նոյն {իշխանութիւնն} ) խնդրել յիշխանութենէ Ձերոյին ճեմարանի՝ զայլ վկա

արանի՝ զայլ վկայագիր, յորում երեւեսցի, թէ նոյն {իշխանութիւնն} արձակէ զիս ի վարդապետութենէ, որպեսզի ընկալեալ եղ

ութիւն նշանակուած օրում եւ ժամում, գահավիժում եմ {իշխանութիւններ}, փոփոխում եմ օրէնքներ իմ ճաշակով, եւ ինքնիշխան

րապարակով յայտնեց աշխարհին, թէ ամենայն մարդկային {իշխանութիւնք} կարգուած են Աստուծուց, թէ ինքը՝ Տէրը, հաւատացե

ել, Տէրութիւնքը դեռ չէին կարող կուլ տալ մասնաւոր {իշխանութիւնքը}, որ դեռեւս չէին ոչնչացած, վասն որոյ Սարպի եւ այ

ա: Նա ինձ ուրախացրեց եւ ահա թե ինչու: Որովհետեւ {իշխանության} կողմից տեսակցության համար սահմանած օրերը զուր էին

կանդիդատ Միքայել Նալբանդյանից Իմ խնդրանով {իշխանությունը} հանձնել է իմ եղբայր Ղազարոսին Հնդկական այն գործին

ւ, Արքայուհի Սիբիրիայի, Թագուհի Պսկովեան եւ Մեծ {Իշխանուհի} Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կարելիայի, Տուերի, Ի

, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց. Թագուհի եւ Մեծ {Իշխանուհի} Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Րոս

յ վասն բազում անգամ ժողով արարեալ, եւ զերկոտասան {իշխանս} կարգեալ ոստիկանս, գրեցին 'ի Հռովմ եւ զգիրն քարալ

աշխարհ, սրբեալ զարտասուս կարեկցութեամբ իմաստուն {իշխանցն} Բագրատունեաց, որք բազմօք սատարեցին լուսաւորութեա

թագակիրք, շատ մեծատունք, Անբաւ գանձի տէր {իշխանք} Մութ ստորերկրեայ օթեւանում Ունին կտաւ լ

առաջարկությունս, հարակցելով թե, եթե դուք, ազգի {իշխանքդ} եւ կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք ոչինչ ենք եւ ոչինչ գ

որովհետեւ գրում էին նորան աշակերտքը, թէ այնտեղի {իշխանքը} պատրաստ էին տալու բնակութեան տեղ ու ապրուստի հնար

գլխի վերայ. երկրորդ, որ ազգերը եւ մանաւանդ նոցա {իշխանքը}, զբաղուելով այդ անվերջանալի արշաւանքներովը, ժամ

ի մի Տէրութիւնք), իսկ Կառավարիչք եւ ուխտապահերի {իշխանքը} կառավարում էին Կօլլեգիաները, ուխտապահական եւ նոր

աբան վերաձայնեալք. զարմանք են զի ոչ ոք 'ի նոցանէ {իշխեաց} ցայժմ ախոյեան ելանել ընդդէմ իմ յետ բազում անգամ թ

ահա խոստանամ առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, ո՛չ եւս {իշխել} այսուհետեւ ի վերայ յիշեալ տանն եւ նորա եկամտին իբ

ը, որ կը բնակին մի քաղաքի մէջ, պիտոյ է փոփոխակի {իշխեն} միմեանց, գ) պարտական են ուսուցանել ժողովրդին փո

նմին իւր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ եւ դրամն մի ոք {իշխեսցէ} բառնալոյ ի նմանէ, քանզի նոյնոյ գինն չէ ի մէջ ստա

է կրօնը, ի վերջոյ ինքը պառլամենտը եւ " իշխող եւ {իշխեցեալ} ", ինքը դնում է օրէնք եւ ինքը դարձեալ հնազանդում

Անխիղճ, անհոգի, բաժին դիւական. Ի՞նչպէս {իշխեցիր} ձեռներդ Յուդայի Թաթաւել մի մեծ մարդու մէջ ար

դ ամպովն ՚ի Սինա ընդունէին զկոփածոյսն: Եւ զիա՞րդ {իշխէ} աբեղայ ոք, յինքենէ անուանեալ ծայրագոյն վարդապետ

որանից: Եւ այդ է պատճառը, որ միները տիրողք են, {իշխող} եւ հրամայող, իսկ միւսերը՝ ծառայ, ստրուկ եւ հրա

, փոխում է կրօնը, ի վերջոյ ինքը պառլամենտը եւ " {իշխող} եւ իշխեցեալ ", ինքը դնում է օրէնք եւ ինքը դարձեա

ձեռքով։ Գեներալը էր գլուխ Կարգին, Գաւառականք՝ {իշխող} գաւառներին (որ երբեմն պարունակում էին իւրեանց մէ

հասարակաց հոգու միաբան գործակցութեամբ. բայց ուր {իշխում} է եսականութիւն, այնտեղից հալածական է միաբանական

ռավարութենից, որ, ինչպէս յայտնի է, այն միջոցին {իշխում} էր բոլոր Մօրէայի վերայ, պարգեւ ստացաւ մի կտոր հո

մ աւելի եւս տարիներ փորձուած էին։ Գլխաւոր անդամք {իշխում} էին նոցա վերայ, եւ նոքա պարտական էին խոստովանել

բութիւն։ Նորա յիմարութենների, ցանցառութենների, {իշութենների} (aneries), չար եւ հերետիկոսական կարծիքների, ո

լուխը քարը տվել է շուն շան որդին, երեսն պատովն, {իշտե} քեզի կարճ ժամկոցի պատասխանն: [Նամակի վերեւը

նելը, ինչպէս այժմեան ֆրանսիական u կամ Յունական y {իպիսլոնը} ։ Եւ իրաւունք ունի։ Նոր լեզուի մէջ, եթէ ու վերջ

ցած պատճառը։ Յանսէն եպիսկոպոս էր Հօլլանդիայի {Իպր} քաղաքի։ Հռչակաւոր լինելով իւր գիտութենովը, բարե

ց գագաթներին Շողշողալիս, ով դու կոյս, Պարտէզն {իջած} թէ փարուես դու Սիրեցեալիդ անձկալից - Սիրոյ զոհըդ

այստեղ, տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն աղախնի հետ միասին {իջած} էր տան գետնատունը, տնտեսական գործով ապուխտ եւ եր

Արդէն տասն րոպէ կը լինէր, որ Շահումեանցը պարտէզն {իջած} ու տեսած Մանուշակը ուշաթափ ընկած նստարանի վերայ,

րի կողմից: Այն նորելուկ պատանին, որ տակաւին նոր {իջած} մի որպիսի եւ իցէ խեղճ դպրոցի նստարանից գրիչ է առն

Օշական Վեհ Հայերի գերեզման Քո ժայռից ես ցած {իջայ} Ուստի հերոսն մեր Վահան։ Բայց Վահ

ռայ թղթերիս միջից Յուլիա Պաստրանայի պատկերը, ցած {իջայ} պատից նորա բակը եւ որովհետեւ միշտ համարեա բաց են

ս ասէր պ. Բույլվերն եւ ընդ նմին յաւելոյր, զի թէ {իջայց} ի Կալկաթա, առանց զառաջինն խնդիր գործելոյ ի Լոնդո

իջին դարերում Ասիոյ անկիւններից խուռն բարբարոսներ {իջան} ու հեղեղեցին Եւրոպա, այնպէս եւս մարդու եւ հացի խ

րած ազդեցութեան հետ, եւ յաղթելով նորանց հրապարակ {իջան}: Կեցցէ՜ն: Մինչեւ այժմ ներկայացուցուած թատ

Արեւ, աստղեր ու երկինք, Եղան, որ խոր {իջան} երկրի Արգանդի մէջ մուրճերով Եւ քննեցին

ակի Կեղեւը իւր տարերքով: Շատերն {իջան}, Ովկիանի Խոր յատակը շփեցին, Մանրացու

ա գիտութեամբ եւ վճռադատութեամբ տէրութեանն Անգլիոյ {իջանել} ի Կալկաթա, եթէ չիցէ հնարաւոր աւարտել զամենայն յԱ

չքով նայում են մի շարունակ հրատարակութեան վերայ, {իջանել} հայկական դպրութեան ասպարէզը եւ դորանով ոչ միայն լ

ս հային աղօթք ի մկրտութեան, որով աղաչի Հոգին գալ {իջանել} ի ջուրն: Ի մկրտութեան Քրիստոսի անդէն իսկ յերեւեց

պանը գնաց փողոցի միւս ծայրը, որ ես կարողացայ ցած {իջանել} պարտէզը: Մանուշակը մի փոքր հանդարտած էր երեւո

նունը այն պատճառով, որ տեսած էին նորա վերայ լոյս {իջանելը}. շատ կարելի բան: Աղբիւրը գտանւում է վտակի մ

ւ սրբազան Գէորգ Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական աթոռից {իջանելը} եւ նորա փոխանակ Բրուսսայի առաջնորդ Ամենապատիւ սրբ

րդեգրութիւնդ այդ կատարի ընդ ձեռն լուացման ջրոյ եւ {իջանելոյ} Հոգւոյն սրբոյ: Ինքն իսկ Քրիստոս այսպէս վարդապետէ

ելք մինչեւ 105 աստիճան երկայնության, դարձյալ ցած {իջանելով} դեպի այրեցած գոտին մինչեւ 6 աստիճան հյուսիսային լ

երել հիւանդի կազմուածքից այդ ապականութիւնքը: {Իջանելով} Հայ դպրութեան ասպարէզը՝ մեք գիտէինք, որ դարաւոր

վեհանձն ժամանակումը, բարձրահայաց գիտությունը ցած {իջանելով} յուր վեհանիստ աթոռից, պարզ եւ հասկանալի լեզվով խ

լելու, ճօճելու նման էր: Թիւթիւնճի-օղլուի տիկինը {իջանելով} գետնատունը, որովհետեւ դեռ ճրագ չէին վառած այնտեղ

նուն քաղաքի Աստուծոյ իմո՛յ զնո՛րն Երուսաղեմի, որ {իջանելոց} է յերկնից Աստուծոյն իմոյ. եւ անուն նորա Նոր"։

յնպէս որ նորա ներկայութիւնը խափանարկու էր ինձ ցած {իջանելու} այստեղ պարսպի վերայով: Բաւական միջոց սպասեցի, մ

ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Հայկական դպրութեան ասպարէզը {իջանելուց} յետոյ, քանի մի անգամ հանդիպեցաւ մեզ, երես առ եր

նոցա, որոց անուանքն Ղեւոնդ եւ Կորիւն, ինքնակամ {իջանեն} ի Բիւզանդիոն, ուր հասանեն զկնի եւ Յովհան եւ Արձա

անակ հյուսիսային լայնության 47 աստիճանից պիտի ցած {իջանենք} դեպի հասարակածը մինչեւ տասն եւ հինգ աստիճան: Ահա

ացի խնդիրը լուծուելուց յետոյ եւրոպական մարդը պիտի {իջանէ} Ասիա: Պիտի գայ օր, երբ այն պառաւ Ասիան պիտի ման

ուրաստան շուշանաց Թափեալ զքուն՝ Կոյսն {իջանէ} մաքրազգեաց... Զերթ թիթեռնիկ Թռուց

ետիկոսականութիւնը: Հրաւիրում ենք, որ ասպարէզ {իջանէ}, բայց եթէ բանը կրօնի եւ սրտի վկայութեան վերայ ա

՝ առ ի նոյն գործ, որոց եւս արարեալ զնշանագիրս, {իջանէ} յԱղուանս, եւ ստեղծեալ կոկորդախօս Գարգարացւոյ լեզ

լինել: Ահա, այս պատճառներից ստիպուած եւ ես {իջանում} եմ հայկական դպրութեան ասպարէզ, եւ ես կամիմ մի եր

Եւ ահա տեսայ մի մարդ հոյակապ, Բլրի գագաթից {իջանում} է ցած։ Ուրախ ու փայլուն դէմքով մօտեցա

, որ օդից ծանր լինելով, նստում է գետնի երեսին եւ {իջանում} է ինչքան կարելի է խոր տեղեր, կպրի եթերական մասու

, գուցէ շատ յառաջ, քան թէ գրիչ առինք ու հրապարակ {իջանք}, գիտէինք, որ խաւար շրջապատի մէջ բանտարկուածների

ոսը մեռավ 50-ական թվականներին եւ նրա հետ գերեզման {իջավ} [ներկ] պատրաստելու եղանակը: Մինչդեռ, եթե այս վե

եց իւր անձը, Ոսկենըկար գլխարկներին սեւ քօղ {իջաւ} ծածկոյթը: Լսեց ազնիւ, թնդաց սիրտը, ողբաց

րքիա: Ուստի, զի մի անլուր եղեալ խորհրդոցս եւ {իջեալ} ի Հնդիկս, հարկեցայց անգործ նստել անդէն զամիսս չո

Է. Ո՛Չ ՀԱՆԻՑ ԱՐՏԱՔՍ Ի բուրաստան ծաղկոցիս {իջեալ}, Ինձ հանդէպ գայ տիկին զուարթերես, Բ

րտափայլել Ընդ խրոխտ լերանց գագաթունս, {Իջեալ} ի դրախտ ընդ այգս այգոյն, Թէ սիրելեաւ փարիցի

գլուխները։ § 32. " Եւ դպիրքն որք յԵրուսաղեմէ {իջեալ} էին ասէին թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ դ

եմ, գրեալ է կարգ դարուց եկեղեցւոյն Հայոց անմոլոր {իջեալ}, եւ զիա՞րդ լինիցի այս։ Ետու պատասխանի, " այդ ք

անակ ինչ շահեցեալ զգիտութիւն զանազան իրաց, ուստի {իջեալ} յԱթէնս եւ ի Կոստանդնուպօլիս՝ փութացաւ յԱյրարատ,

բան տեսանեի: Քո գնալեդ հետո կռատուսը մինչեւը 0-ն {իջել} է, փոխանակ որ ձմեռը բարձրանում էր մինչեւ 74 կամ

արկելո՛ւ, գետնին ցցելո՛ւ եւ Աստուծու բարկութիւնը {իջեցնելուն} համար։ Ո՞ր բանի պատուհասի համար, Տիրոջ ժողովրդ

քը առանց վաստակի վաճառել եւ պարտքը վճարել: Ուստի {իջեցնում} է նա ապրանքի գինը հարիւրին մի քանի տասանորդ: Միւ

՛նչպէս կարող է պահել նոյն ապրանքի նախկին արժէքը. {իջեցնում} է եւ նա: Կէս-մեռ, կէս-կենդան, անցնում են մի քա

րբ սկսեցի կարդալ արդէն յառաջաբանը, ասես թէ ապտակ {իջեցուց} երեսիս. հարկ չկայ ասել, որ բոլոր գիրքը կարդալը

ց կտրիճի մինը, երկաթի տրամաբանութեամբ, հարուածը {իջեցուց} նորա գլխին: - Սեպհականութիւնը գողութի՛ւն է

ասին, որոնց մէջ կար եւ հանգուցեալը, Երեւանից մի {իջեւան} տեղ յառաջ գնաց կաթողիկոսին։ Սա հանդիպեցաւ Աբովեա

ծախքով, ամենեքեան առհասարակ ազատ մնալով ամենայն {իջեւանատուութենից} աստիճանաւորների համար, բացի այն դիպուածներից, ե

ինձ, որ նորա զորությամբ գնամ այստեղի երկաթուղու {իջեւանը} եւ ստանամ գիրքը: Այսպես է իմ հասցեն. B С

եւ անմաքուր կեանքը, որ պիտի անցուցանէ նա զանազան {իջեւաններում}: Երեկոյեան պիտի գայ վաստակեալ, ուժաթափ, շատ ան

առէք դոցանից եւ այն բարձրաստիճան պատուանդաններից {իջէ՛ք} հասարակ ժողովրդի մէջ։ Հին լեզուի կարկատանները այ

: Է. ԴՈՒՐՍ ՉԵ՜Մ ՀԱՆԻ... Իմ պարտէզի ծաղկանոցը {իջնելով} ` Հանդիպում է ինձ զուարթերես մի տիկին. Տեսքով

ս գրութիւնից պարզ երեւում է, որ փիլիսոփայութիւնը {իջնելով} իր լոկ տեսական աթոռից, ոտք է կոխում իրական պատու

նդ ցաւելի, որ անմերժելի ճշմարտութիւն է, թէ մենք {իջնելով} հասարակ ժողովրդի կեանքի մէջ պիտի ստիպուինք բուն թ

, որ գերմանական չոր գաղափարի գերի փիլիսոփայութեան {իջնելու} կէտն է այս: Ես անհամ կերակուր եմ ուտում, փիլիսո

աւ սարսափելի չէ. քանզի այն անհատի հետ գերեզման կ' {իջնէ}: Բռնութիւնը, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի ժողով է,

է, որովհետեւ հեղինակը հերիք չէ, որ պիտի օրէ օր {իջնէր} մինչեւ իր բարբառի տակը, այլ եւ մօտենար եւ միաւոր

արած փորձերից տեսնում ենք նորա յեղափոխութիւնքը։ {Իջնո՞ւմ} են այդ յեղափոխութիւնքը մինչեւ արմատը, ազդո՞ւմ են

կործանում է ամբողջ անտիկ աշխարհը եւ գոռոզ կեսարը {իջնում} է իր Կապիտոլիումի բարձունքից, որպեսզի փրկություն

ունն աչքերից ` գեղատես Երազներով իր արբած Կոյսը {իջնում} է պարտէզ... Թիթեռի պէս ` լուսառեչ Ծաղկէ ծաղիկ

րքուլէս, Ո՜ղջ մարդկութեան խտտած հոգին {Իջնում} է մեծ ասպարէզ... Բնութիւնից, անցած

կանում է ֆրիդրիկոսներին եւ մարդկային ընկերութիւնը {իջնում} է անչափահաս որբերի աստիճանը: Միւս կողմից քնն

լ " այս վարդապետութեան սկզբունքն էլ նոյն կէտիցն է {իջնում}: Արդարեւ, եթէ միջին մոմենտները, իւրաքանչիւր դի

րոնի օրը ընկնելով զուարճութեան համար հրապարակ էին {իջնում} մենամարտելու: Չենք էլ տեսնում պատմութեան մէջ, ո

ետեւանք են այն ազդող պատճառներին։ Հեղեղը, որ {իջնում} է սարից, կարգելուի՞, եթէ մտածես պատ քաշել նորա

օսացած դիակները սիւների վերայ, որոնց սիւնից վայր {իջուցանելու} համար ինքը՝ Յիսուս Քրիստոսը, բարձրացել էր խաչի

լուսաւորութեան մասին անհոգութենից, պիտի գերեզման {իջուցանեն} ինձ: Թո՛ղ այսօր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի վերա

քո ձայնից. Յնշի՛ր, քանի՛ դէպի Պառնաս {Իռիս} հասաւ նորանից։ Խնդրեց Մուսայիդ քընարը

ւն է: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - {Իռլանդիան}, իւր աշխարհագրական դրութեամբ, իւր բնական սահման

արիւնով յառաջացած մի քանի մեծատունք: Բրիտանիոյ, {Իռլանդիոյ} եւ Սկովտիոյ մէջ է 29, 307, 199 հոգի բնակիչ, որոն

ջ, եւ Թէյմսը շատ ժամանակ չէ, որ հրատարակեց, թէ {Իռլանդիոյ} անկախութեան աշխատողքը, իբրեւ տէրութեան ընդդէմ ապ

լիական եկեղեցու դրութեանց, անճոռնի կառավարութեան {Իռլանդիոյ} եւ նորա եւ ընկերական յարաբերութեանց մասին: Ինչպէ

ես եւ երբեմն ընդ ինքեան զգրութիւն, կամ ինքն ընդ {իս}, եւ երկրորդ խնդրեմ՝ զկնի պատկանաւորն հետազօտութ

առաքմամբ պատճէնի պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային առ {իս} բաւականացուցանել զիս, այլ օրինաւոր պահանջմամբ իմ

կ բանաւոր պատճառաց շարժեալ նորա ի թշնամութիւն ընդ {իս}, քանզի ո՛չ ոք էր այլ ոք ի մերոց հոգեւորական եղբա

ւրում ի 29-էն նոյն մարտի համարաւ 218, առաքեաց առ {իս} զպատճէն պատասխանւոյ նոյն Բարսեղ քահանային, որով

այժմիկ խօսիլ ինչ, այլ նոյնութեամբ հասուցանել առ {իս} զայն ընդ ձեռն տեղւոյս բարձր սրբազնութեան վիճակաւո

ր կոչմանէ եթէ հաստատեալ իցէ, իսկ թէ ոչ, յետս առ {իս} զարձակման թուղթն իմ առաքել, զոր եւ ընկալայ եղծեա

ահաս, յորժամ օրէնք յամենայնի ներողաբար վարէր ընդ {իս}, եթէ իրօք գտանեցեալ էր իմ յիր ինչ յանցաւոր: Այլ

ւցանելոյ եւ ծախելոյ զժամանակ իմ ի նանիր, յետս առ {իս} զվկայագիր իմ դարձուցանել, որպէսզի ընկալեալ զայն

ատել ի հ[ոգեւոր] կոչման եւ կամ վերադարձուցանել առ {իս} զվկայագիր իմ ամենայն ամբողջութեամբ, զի առանց կոր

փոխանակ իմ՝ ընդ իմ, եւ թէ զի՞նչ անցք անցին ընդ {իս} ՝ համարիմ թէ գիտացեալ է Ձեր գերազանցութիւն: Յոյս

իջիք ինձ նեղելոյս, եւ հրամայեսջիք դարձուցանել առ {իս} զօրինաւոր վկայագիրս իմ որք գտանին այդր, եւ զառան

րչափ ուժ է իմ կարողութիւն՝ զբարերարութիւն Ձեր առ {իս}, ի վեր քան զհայրական, եւ զերախտապարտութիւն իմ ա

թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը, կարծում {իս}, թե ես ալ կիմանամ, բայց ուրիշ անգամ խնդրեմ միշտ

ոն Օդդենը չկամի այն բաներն առնուլ, ես եւս, դուն {իս} իմ պարունս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, պահել

սր ամի, որով ազգն զանազան պայմանադրութեամբ, ընդ {իս} եւ ընդ արգոյ Աջեմեանցն, ընտրեալ էր իւր երեսփոխան

Ձերում մնայ տնօրինել զարժանն վասն հասուցանելոյ առ {իս}, ընդ ձեռն փոխանակագրաց, զմնացորդն պայմանեալ ճան

ջէ 18 ամսոյս հոկտեմ[բերի] Սինօդն հրովարտակ գրէ առ {իս} համարաւ [բաց], յորում երեւի գայթ ի գայթ եւ կցկտո

ր թշնամիք մեր վերագրեն նմա: Նամակք հասեալք առ {իս} ի Թիֆլիսէ, ստորագրեալք յառաջներորդ թուականէ անցե

իկ ամենայն տեղեկութիւնք, աղբերացեալ եւ հասեալ առ {իս} ի պաշտօնական անձանց, իրողութիւնք են եւ որպէս ասա

՚ի Մադրաս եւ զքաղեալ զծանօթութիւնս հասուցանել առ {իս}, ի լրութիւն գործոյն, յաղագս յանդիման առնելոյ զա

. Աբգարեանցն: Ուստի պ. Աբգարեանցն արձակեալ ընդ {իս} զորդին իւր զպ. Սէթն Աբգարեանց առ ի վեր անդր ասա

ս Ծատուրն Աղաւելեան, ըստ տեղեկութեանց դասելոց առ {իս}. այրն մեծանուն եւ հռչակաւոր ազգասէր, յամի 1808

եւ ի Հիւսիսափայլ օրագիրս այլեւ զօրինակս եղեալս առ {իս}, գտաք ստուգիւ, թէ յերկրորդ թղթի գտանի սսորագրու

Բազում են այժմ գրաւոր տեղեկութիւնք հասեալք առ {իս} ի մասին հրիտակացս, յորոց երեւի, թէ փախստական Կա

դ է այլեւս խօսիլ, քանզի տեղեկութիւնք հասեալք առ {իս} վկայել վկայեն, թէ անդարձ կորուսեալ է այն. անհո

սն, ստանալ զմնացուածս գումարին եւ հասուցանել առ {իս} զոր նա ընկալաւ կամակար: Այժմիկ աղաչանք իմ այ

նուն իմ ՚ի Լոնդոն եւ զփոխանակագիրսն հասուցանել առ {իս} յաղագս ստանալոյ զգումարն ՚ի Բէնկէն Անգլիոյ որ ՚ի

doff"։ ՚Ի միասին ընդ փոխանակագրացն առաքել առ {իս} զհաշուագրութիւնս պ. Հագի եւ օրէնսգէտ պ. Պալի,

ն Հագէ: Զփոխանակագիրսն եւ զհաշիւսն առաքել առ {իս} ՚ի Լոնդոն այսպիսի հասցէիւ Michei Nalbandoff Chesh

ա նամականիք արժանաւորք լրացեալ հաւատոց հասանին առ {իս} եւ ծանուցանեն, եթէ ազգն մեր ՚ի Հնդկաստան ոչ այլ

ստ ներքոյգրեալ հասցէիս. անտի անկորուստ հասանի առ {իս} ուր եւ իցեմ ես եւ հետեւաբար հրաման եւ յանձնարութի

բնակեալ ի տան յորում եւ ես բնակիմ, հասուսցէ առ {իս} անկորուստ, ուր եւ իցեմ ես եւ ես ըստ կարգին հասու

ցը դիտում եմ բոլորովին հակառակ տեսանկյունից: Ըստ {իս}, պրոգրեսի տեսակետից քաղաքակրթության զարգացման հի

եծ բան մը չէ, բայց ինչ կուզե թող ըլլա, տղոց տեր {իս}, դուն ալ ան հորը զավակն իս, ինչ օրենք է քեզի զր

ե թող ըլլա, տղոց տեր իս, դուն ալ ան հորը զավակն {իս}, ինչ օրենք է քեզի զրկել: Պարոն Գրիգորը ինձի

դուն քո բաժինդ հարսնությանդ ժամանակ ավելոքով առիլ {իս}, եւ ինքն է եղել պապայիս ստակ տվողը, ադ ալ նոր լ

րես 460). " Ի բազմաթիւ աւետարանաց զմինն առի ընդ {իս}, ըստ որում արտագրեալ էր յիսկական ձեռագրէ Սրբոյն

։ Tiens! կացեալ առ դուրս տան Ձայնէ առ {իս} նուիրակ, Եւ ես, յանգէտս ի մթան, Կտր

չ ընդ մահ երկիր դողայր լայնատարր, Արեգն ընդ {իս} լուսափիւռ խոր համակէր ՚ի խաւար։ Մինչ զվերջինն նա

ած, բայց արժա՛ն էր, որ իմանայիր. ես լսեցի, որ {իս} քամակից ասում էին, թէ " ես վանքում բան չունէի "

ալ վանորայքն ". եւ թէ " գիտեն զայս բնակեալքն ընդ {իս} "։ Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Ս. Լուս

հա՛յր Միքայէլ. բազում ինչ ամենայն իրօք հայեցեալ {իս} Հայոց գտի զնոսա առաւել քան զքսան միլիոն),

րկայից թարգմանեցին ի լեզու հայ յօտարաց, յորս ըստ {իս}, որչափ պատահեալ եմ գրուածոց նոցին առ հասարակ, կ

ղովրդեան եւ պիտանի մասնաւոր յոյժ անձանց, որք ըստ {իս} պաշտօնեայք համարին նուիրական տաճարի հնոյն հայախօս

եմ չմոռանաք: Հա՛, մի տարուց էլ ավելի է, ինչ {Իսակովը} խոստանում է ավարտել Իլենկովի քիմիան. ի՞նչ է, մի

տուկ սուրհանդակ էր ուղարկուել Երուսաղէմի նոյն այն {Իսահակ} վարդապետը, որին վանականները կամենում էին պատրիար

րում է փաղաքշանք... "։ Չենք հասկանում՝ Պ. {Իսահակեանց}, թէ Հայոց ազգը ո՞ր տեղում ունի գիտութեան եւ յառա

ւ փշուր եղած չարագործութեան ամրոցի վերայ: Պարո՛ն {Իսահակեանց}, խնդրում ենք անհանգիստ չլինել, թէ Հայաստանի փլա

եւոր իշխանների անփոյթութեան վերայ, եւ դուք՝ Պ. {Իսահակեանց}, տուեցէք այդ խորհուրդը Հայաստանին։ Մեք եւս կ'առ

" Ահաւասիկ Պարոններ " հանդէս էք գալիս, պարոն {Իսահակեանց}, " եթէ մեք ազգասէր ենք, եթէ հայրենասիրութիւնը պ

ծ է 370-489 Քրիստոսից յետոյ: Եւ այսպէս, Պ. {Իսահակեանց}, մեք աւարտում ենք մեր նկատողութիւնքը, որ գուցէ

" Մեղուի " մէջ, նորա 14 համարում: Պ. {Իսահակեանցը} իւր գրութեամբը յայտնում է իւր որպիսութիւնը։ Տեսա

ատ տեղ չարչարւում է լօգիկան, եւ այդ պատճառով Պ. {Իսահակեանցը} ինքն չէ իմանում կշռի ո՛ր թաթի վերայ դնէ իւր ծանրո

անի պարոնների գրչի բերանից, ինչպէս վկայում է Պ. {Իսահակեանցը} ազգի անուսումնասիրութեան վերայ: Պ. Իսահակեանցը

Իսահակեանցը ազգի անուսումնասիրութեան վերայ: Պ. {Իսահակեանցը} ասում է, թէ այն ժամանակ միայն պատշաճ էր այդ, "

հաւատարիմ մնալով ճշմարտութեան կանոններին"։ Պ. {Իսահակեանցը}, կարդալով իմ յօդուածը, փոխանակ շնորհակալութիւն

ահակեանցի հրաշագործութիւնը: Նախ եւ յառաջ Պ. {Իսահակեանցը} իւր յօդուածի ներածութեան մէջ խրախոյս եւ քաջալերու

րութեան ասպարիզում: Երկրորդ՝ պիտի ասել, որ Պ. {Իսահակեանցը} փախչում է իմ առաջարկած հարցմունքին ուղղակի պատասխ

է՞ք հաւատում... " Մեղուն " ձեզ երաշխաւոր... Պ. {Իսահակեանցը} " Մեղուի " 14 համարում ասել էր, թէ " այն ժամանակ

ուն մինչեւ այժմ ամենեւին չշինելու համար: Պ. {Իսահակեանցը} թոյլ է տալիս ինձ Անգլիա գնալ, հարուստ ընկերութեն

ապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գանգատ ունի Պ. {Իսահակեանցը}, որովհետեւ մերկացնում էին ազգի ծածուկ պահած վէրք

ն եւ սեպհական արժանաւորութիւն եւ այլն"։ Պ. {Իսահակեանցը} գրում է. " Պարո՛ն, խելացի եւ գիտուն մարդը կը դա

Խիռուռգիայի մէջ այդպիսի բան չկայ, բայց գուցէ Պ. {Իսահակեանցը} վիրաբուժութիւն բառը, փոխանակ խիռուռգիա հասկանալո

ը եւ յետ մնալը լուսաւորութեան գործի մէջ: Պ. {Իսահակեանցը} իմ միտքն է ձգում հինգերորդ դարը եւ ասում է, թէ "

նում մի առ մի նկարագրել: Ես տեսանում եմ, որ Պ. {Իսահակեանցը} ամենեւին անտեղեակ է մեր մատենագրութեան պատմութեան

լեւ ո՛չ մի բաժակ լոկ ջուր խմած չլինելով: Պ. {Իսահակեանցը} ասում է, թէ " ես մեր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխ

ելու վերայ եւս կասկած ունինք"։ Զարմանք, որ Պ. {Իսահակեանցը} խառնափնդորում է եւ չէ յայտնում, թէ ո՞վի ում հետ

ւ տրորուած խորամանկութիւն է, որ գործ է դնում Պ. {Իսահակեանցը} ՝ կամենալով հաճոյանալ մեծատուններին եւ միւսներին

յարակցութիւն չունիմ նոցա հետ, եւ եթէ ինքը՝ Պ. {Իսահակեանցը} ՝ որպէս մանկավարժ, ստիպուած է ասիական հին սովորո

ը, չենք ագահում այդ աննախանձելի բաղդին: Պ. {Իսահակեանցը}, կամենալով ցոյց տալ իւր սրամտութիւնը, ասում է,

նել, ինչպէս ասել էր Պ. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ. {Իսահակեանցը} ինչ տեղից իմանում է Պ. Կոմս Էմմանուէլի կարծիքը,

, որ շնորհակալութիւն կը ստանամ նորանից: Պ. {Իսահակեանցը} ասում է, թէ չգիտէ մի այնպիսի ազգային աւանդութիւն

եղ ծառայել օբսկուրանտների համար։ Կարծեմ, որ Պ. {Իսահակեանցը} եւս, որպէս օբսկուրանտների նիզակակից, կարողանայ

արոսի մէջ: Զարմանք է, ինչպէս չէ վախեցել Պ. {Իսահակեանցը}, թէ միգուցէ Պ. Կ. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածա

կբայութեամբ խօսում էր նախասացեալ փոսի վերայ: Պ. {Իսահակեանցը} ասում է, թէ չէ ասել, որ Մասիսը բնակարան է Մուզա

ր բան է նորա դիւրափխրելի ատամների համար: Պ. {Իսահակեանցը}, ասելով " երանի՛ կը լինէր, որ եւ իմ բաղդը յաջող

անագործում են սէրը: Բայց ես, տեսանելով, որ Պ. {Իսահակեանցը} յօժարամիտ է շատ... մարդերի հետ չարաչար գործ դնել

աբար միայն: Մի զարմանալի բան եւս ասում է Պ. {Իսահակեանցը}, թէ իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը ամենեւին համաձայն

ւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղից իմացաւ Պ. {Իսահակեանցը} իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը, եթէ ոչ իմ խօսքերից,

էին բացայայտում այդ մարդու նպատակը: Մի՞գուցէ Պ. {Իսահակեանցը} Պ. Դիւմայի կոմս Ֆենիքսի նման ամենայն բան գուշակո

ործ դնելով Մեսմերի արուեստը: Մեղայ, մեղայ, Պ. {Իսահակեանցը} խօսում է Մասեաց քնքուշ Մուզաների հետ, որոնց համա

մէջ, սաստիկ սառուցանում են նորան, երեւի թէ Պ. {Իսահակեանցը} փոստով ստանում է Մասեաց դարեւանդից այդպիսի Մուզայ

այք եւ նոցանից իմանում է ամենայն բան... Պ. {Իսահակեանցը} անգիտանում է, թէ որպիսի դպրոցներ կամէի, որ լինէ

է իմ ցանկութեանը եւ դպրոցների որպիսութեանը, Պ. {Իսահակեանցը} կարո՛ղ է կարդալ " Հիւսիսափայլի " 8-երորդ համարում

տուիլակի վերայ: Կարծեմ, որ այժմ կը հասկանայ Պ. {Իսահակեանցը}, թէ որպիսի դպրոց կամէի ես իմ ազգի համար: Պ

թէ որպիսի դպրոց կամէի ես իմ ազգի համար: Պ. {Իսահակեանցը} վիրաւորուել է իմ ասելուցս մեծատունների մասին, թէ

տնի չեն, այն ժամանակ միայն կ'ընդունենք, երբ Պ. {Իսահակեանցը} օրինաւոր վկայութեամբ կ'ապացուցանէ, ըստ որում, ե

կարելի չէ խօսել եւ ոչ իսկ բան հասկացնել: Պ. {Իսահակեանցը} հարցանում է. " Սիրելի՛, այդ ինչ ճշմարտութիւն է

ց մէջ մի չար բաղդով տեսանում եմ այս րոպէիս եւ Պ. {Իսահակեանցը}: Դա է այն ապառաժը, որի վերայ ընկնողը կը փշրուի

էդուտկալէից՝ Պոնտոսի եզերքից, ինչպէս ինքը՝ Պ. {Իսահակեանցը} փորձում է եւ կը փորձէ դեռեւս, եթէ մոռանայ իւր չա

նակը եւս հերիք եղած չէ Պ. Իսահակեանցին: Պ. {Իսահակեանցը} ասում է, թէ մի քանի իմ նման, գուցէ եւս առաւել գ

՝ ինչպէս պիտոյ է հասկանալ այս բանը: Երեւի թէ Պ. {Իսահակեանցը} երազում կատարուած տեսել է այս իրողութիւնը, կամ Մ

այդ չարին, որ իսպառ չորանայ: Բայց որովհետեւ Պ. {Իսահակեանցը} իւր իդէաները առնում էր այգիներից, ուստի չէր կարո

ործողութիւն տեսանել: Շատ մեծահոգի մարդ է Պ. {Իսահակեանցը}, մեծ շնորհ է ցոյց տալիս ինձ՝ " առանց դիտողութեա

երեւում աբեղաների ձեռքով: Բայց թէ լաւը կամի Պ. {Իսահակեանցը}, Ղազար Փարպեցու Մամիկոնեանց տիրոջ՝ Վահանին գրած

մի չար բաղդով անձամբ անձին վկայ եմ գտանուած: Պ. {Իսահակեանցը} այս տեսակ աբեղաներին անուանում է երանաշնորհ, բազ

. հեռի՜ մեզանից, քա՛ւ լիցի, անաթեմա՛: Պ. {Իսահակեանցը} Խորենացու 4. 000 տարեկան շինելու մեղքը ձգում է իւ

ատարակող երեւելի ուսումնականը (?), բայց թէ Պ. {Իսահակեանցը} ինչպէս է կարդացել, որ տեսել է այնպիսի բան եւ ուս

լ Պ. Իսահակեանցին: Ճշմարիտ, երջանիկ մարդ է Պ. {Իսահակեանցը}, որ այդպիսի բարեկամութիւն ունի Մասեաց դարեւանդի

քան թէ մի վերացական էակ: Թող բարեա՛ւ մնա Պ. {Իսահակեանցը}, բայց մինչեւ ցվերստին տեսութիւն, որովհետեւ ես չ

դորան, ճար չկայ: Ցաւելին այս է, որ Պարոն {Իսահակեանցը} իւր շրջանառութիւնը հինգ ամիսը մի անգամ կատարող մո

քը՝ " Հրաւիրակ հայրենասիրութեան " մակագրով, Պ. {Իսահակեանցի} յօդուածի վերայ, որ տպած էր այդ " Մեղուի " 14 համ

. Շ. Պ. Շահբէգի նկատողութիւնքը՝ Պ. {Իսահակեանցի} " Հրաւիրակ հայրենասիրութեան " մակագրով յօդուածի վ

որի հետ ուղարկել էի իմ քանի մի նկատողութիւնքը Պ. {Իսահակեանցի} գրուածքի վերայ " Հրաւիրակ Հայրենասիրութեան ", խո

ապացոյցը կը տեսանես իմ մի քանի նկատողութենից Պ. {Իսահակեանցի} պատասխանու վերայ ընդդէմ իմ առաջին նկատողութեանը,

Համար 2. Պ. Շահբէգի մի քանի նկատողութիւնքը {Իսահակեանցի} պատասխանու վերայ (տե՛ս " Մեղու Հայաստանի ", համ

Կ. Էմմանուէլին մի յօդուած՝ " Նկատողութիւնք Պ. {Իսահակեանցի} " Հրաւիրակ հայրենասիրութեան " մակագրով յօդուածի վ

. այժմ հարկաւոր չէ դորա վերայ խօսիլ, նկատենք Պ. {Իսահակեանցի} հրաշագործութիւնը: Նախ եւ յառաջ Պ. Իսահակեան

գելով եւ անպատուելով Հայոց ազգը, վրդովել էին Պ. {Իսահակեանցի} հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ էին տուել նորան այնք

ն պիտի գրէ"։ Ինչպէ՛ս է, սիրելի՛ ընթերցող, Պ. {Իսահակեանցի} պատասխանը, հարցմունքին յարմար չէ՞, կամ օրինաւոր

ս, թէ դանակով կտրել, ձգել է տնաքանդը: Իմ՝ Պ. {Իսահակեանցի} սիրելու մի պատճառը նորա այս սրամտութիւնն է, զարմ

յդ համալսարանը, իմացած եղէք, որ պիտի կրկնեմ Պ. {Իսահակեանցի} պատասխանը, թէ այստեղ այդ բանի վերայ գրելու տեղը

՝ բամբասողների սրտերը պատառելու համար: Բայց Պ. {Իսահակեանցի} այս մեծահոգութեան առաջեւ սեւերես չմնալու համար պի

ւմ է այդպիսի չարագործութիւն: Ես ասել էի, որ Պ. {Իսահակեանցի} աչքումը միեւնոյն յարգ ու արժանաւորութիւն ունին,

եւ երկբայութիւն ունիմ մուզաների խօսելու մասին Պ. {Իսահակեանցի} հետ: Բայց նա, առանց լուծանելու իմ երկբայութիւնը

րողանալու դրականապէս խօսել այս կամ այն բաները Պ. {Իսահակեանցի} հետ, եւ թէ մի հաստատ բնաւորութեամբ մարդ, հաւատ

արտասուքից մի քանի կաթիլ բաժին հասած լինի եւ Պ. {Իսահակեանցի} գլխին: Ինչ որ վերաբերում է Պ. Իսահակեանցի Պ

. Իսահակեանցի գլխին: Ինչ որ վերաբերում է Պ. {Իսահակեանցի} Պեդագօգիայի մէջ ամենավերջին թուլութեանը, աւելորդ

, առաջին անգամ հրապարակեցի իմ գրաւոր վաստակը Պ. {Իսահակեանցի} յօդուածի պատճառով, դորանից յառաջ եւ ո՛չ մի տող բ

ո՛չ մի տող բան տպած ու հրապարակած չունէի, որ Պ. {Իսահակեանցի} խելօքները կարողանային իմ սխալանքը լուսաբանել, չգ

եցութիւն ունի շրջակայքը մարդու վերայ. լսելով Պ. {Իսահակեանցի} խօսքերը, " թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաս

Վա՜յ եւ դատապարտութիւն դոցա յաւիտենական: Եթէ Պ. {Իսահակեանցի} համար այդ քաղաքական եւ եկեղեցական օրէնքներով, որ

ործ, թո՛ղ նոցա բարեխօսութիւնը անպակաս լինի պարոն {Իսահակեանցի} գլխից. հեռի՜ մեզանից, քա՛ւ լիցի, անաթեմա՛:

րի տարուեցաւ դէպի Շամիլանիստ աթոռը, երեւի որ պ. {Իսահակեանցի} անիծելը հասաւ պ. Շահբէգի վերայ, կնքահայրութեան

հրատարակողին: Հաւատա՛ ինձ, այնքան սիրել եմ Պ. {Իսահակեանցին}, որ երեկի առաւօտ իմ բոլոր ժամանակը շոգենաւի վերա

յիս, երես 385) եղբայրական խորհուրդ էի տուել Պ. {Իսահակեանցին} " բան գրելու ժամանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակ

որովհետեւ նա ցած է ամենայն կրիտիկայից, բայց Պ. {Իսահակեանցին} առաջին անգամից շատ սիրեցի, եւ այժմ եւս սիրում եմ

համար տալ մեզ, թէ ինչո՞ւ համար սիրում էինք: Պ. {Իսահակեանցին} այդպէս սիրելուցս մի քանի մարդիկ, չգիտեմ ինչ հիմա

րայ, մինչեւ անգամ ասել էին, թէ Շահբէգը կամի Պ. {Իսահակեանցին} կնքահայր շինել իւր երեխայն մկրտելու ժամանակ. զար

տուն հայկական անշէն անապատի մէջ, հարց արեցի Պ. {Իսահակեանցին}, թէ ո՞ւր էր այդ տունը, որին պատասխանում է նա,

եաց դարեւանդի Մուզայի վերայ: Թող յայտնի լինի Պ. {Իսահակեանցին}, որ ազգը մեղադրւում է ոչ թէ եղած տունը աւազակներ

բարի խորհուրդ տալ. արդեօք աւելի օգտակար չէ՞ր Պ. {Իսահակեանցին} եւ Հայոց ազգին, եթէ առաջինը, թողնելով Ղզլարի մա

եւ բարոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, բայց Պ. {Իսահակեանցին} թուել է, որ ազգի վէրքերը արեւին են ցոյց տալիս:

եամբ թարգմանուած: Այդ թարգմանութիւնը կարող է Պ. {Իսահակեանցին} եւ ուրիշներին հասկացուցանել Խորենացու Հայոց պատմո

ւ լինէի դորանով։ Մի՞թէ այս եւս Մուզան է ասել Պ. {Իսահակեանցին}: Ես հաւատացած եմ, որ եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլը

ли? չեմ հասկանում: Ամենեւին վատ չէր լինելու Պ. {Իսահակեանցին} խօսելուց յառաջ մի փոքր մտածել, ուսանել, որովհետ

ւ բնաւորութիւնը: Նոյնպէս թող յայտնի լինի Պ. {Իսահակեանցին}, որ ես նորա բուն հայագէտ ասած մարդերից չեմ՝ կրա

նք։ Գուցէ այդ եւս Մասեաց Մուզաները պատմել են Պ. {Իսահակեանցին}, չգիտեմ։ Միայն եթէ նորա քարոզած բուն հայագէտքը

տանաւորի հատուածը, կամեցել եմ միայն ցոյց տալ Պ. {Իսահակեանցին}, թէ ճշմարտութիւնը հալածւում է ստութենից, բայց ց

ելին այս է, որ այդ օրինակը եւս հերիք եղած չէ Պ. {Իսահակեանցին}: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ մի քանի իմ նմա

է ճիւղերի կտրատուիլը: Բայց մի խորհուրդ ասեմ Պ. {Իսահակեանցին}. ես եւ իմ նման մարդիկ շատ հաւատացած լինելով, որ

է նախընթաց եւ հետեւեալ բաներից: Ես պատմել էի Պ. {Իսահակեանցին} աբեղաների անքրիստոնեայ ընթացքը Մովսէս Խորենացու խ

Մի՞թէ այդ եւս Մասեաց դարեւանդից Մուզան է ասել Պ. {Իսահակեանցին}: Ճշմարիտ, երջանիկ մարդ է Պ. Իսահակեանցը, որ ա

, նոյնպէս կարող եմ երթալու հրամանագիր ստանալ Պ. {Իսահակեանցից}: Ցնծա՛, Շահբէ՛գ, աշխարհի ամենայն կողմը ճանապար

սաւորել եւ այլն, եւ այլն"։ Ցանկալի էր լսել Պ. {Իսահակեանցից}, թէ այդ բարի եւ օրհնեալ յիշատակի արժանի մարդիկը

հոգաբարձութիւն չենք տեսանում նոցա կողմից: Եւ Պ. {Իսահակեանցից} ջատագոուած գործերը այդ մեծատունների, որ մեզ յայտ

նրան շատ եմ խղճում. հանցանքի ծանրությունը կընկնի {Իսահակի} վրա. նա շեղեց նրան ճանապարհից՝ չնայած նրան ճշմա

վրա դնելու իմ ջանքերին: - Ուստիմովիչն ինչո՞ւ էր {Իսահակի} հետ ապրում. ինչը նրան ստիպեց, փող չունե՞ր, ինչ

ր, ընտանիքի աղքատությունը հարկադրել է նրան ապրել {Իսահակի} հետ, իսկ սա Գրիշայով բոլորովին չի զբաղվել եւ թեր

գժտված լինելու պատճառով, եւ լուր էր պտտվում, թե {Իսահակն} ամուսնանում է Նադ[եժդա] Նիկոլաեւնայի հետ, չնայած

ժամանակ չունեի առանձին նամակ գրելու: " Հյուս[ {իսափայլի} "] 1 տետ[րը] ստացած կլինիք, 2 էգուց փոշտ կընկնի

րական կոչումն, հայ Միքայէլ Ղազարեան Նալպանդովն, {իսկ} եթէ զի՞նչ է խնդիր իմ, այնմ զհետ գան յօդուածք:

կեսցէ զիս ի հոգեւորական կոչմանէ, եթէ մուծեալ է, {իսկ} եթէ չէ կարգադրեալ, ոչնչացուցանել զառաջին գործն ի

եմ ունեցեալ ընդ Բարսեղ քահանային զգրութիւն եւ ո՛չ {իսկ} զծանօթութիւն: Վասն որոյ ամենախոնարհաբար հայց

էր եւ. թէ Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր {իսկ} զնա՝ անհրաժեշտ հարկի ենթակայանայր զայնոսիկ գրութ

րպէս երեւի ի գրութեանց նորին վեհափառութեան, չէին {իսկ} եւ ըստ իմոյ մականուան, գոլով գրեալ Ուստայեանց,

50 ամն չունէի ես զայնմանէ եղեալ ուրեք խնդրագործ, {իսկ} յամի 1850 յամսեանն մարտի իբրեւ տեսի, թէ արդարութ

իմ հաստատել ըստ արդար խղճի, թերեւս եւ բռնութեամբ {իսկ} բեւեռեսցեն, դարձեալ անդատապարտ համարիմ օրինօք,

թող թէ վասն այդօրինակ անվաւեր զրպարտութեանց: {Իսկ} թէ կամք իցեն նորին վեհափառութեան անպատճառ իմով նե

ն գերազանցութենէ աղայ Խաչատրոյ Լազարեանց. ի նմին {իսկ} րոպէի մատոյց զայն Բարձր Սրբազան Գլխոյ իւրոյ՝ յայ

է զիս յայն, համաձայն ցանկութեան իմոյ, ընկալցի, {իսկ} թէ մերժելոց, քան զօր յառաջ վճռեսցէ եւ մի՛ թողուց

գղերաց սուրբ Լուսաւորչի աւագ եկեղեցւոյ տեղւոյն, {իսկ} յամի 1848, ի գալ նորին բարձր սրբազնութեան տեառն

շ խոլերայի եւ սահմանս Նախիջեւանայ եւ ի Նախիջեւանն {իսկ}, ես երկիցս ըմբռնեալ ի չարաշուք ախտէս եդայ յանկող

արձակել զիս ի հոգեւոր կոչմանէ եթէ հաստատեալ իցէ, {իսկ} թէ ոչ, յետս առ իս զարձակման թուղթն իմ առաքել, զ

չ եւ յարդարեալ յոմաց անխիղճ անձանց ոսոխացելոց ընդ {իսկ} չունի բնաւին ընդունել զվճիռ ինչ, վասն զի, յետ գ

եր տոհմի յայտնեցեալ էք միայն ի բարեբարիլ. եւ այս {իսկ} է անստերիւր եւ նուիրական նշան տեարց Լազարեանց ազգ

վհետեւ դիցապաշտք, արեւապաշտք եւ կրակապաշտք էին, {իսկ} ինքն ըստ ինքյան դիցաբանությունը բանաստեղծություն

ռաջ կմնա ավել երկար ժամանակ նորա ծերացած վիճակը, {իսկ} մյուս հասակները հողմերի թեւերի վերա թռուցած կանցն

երի նման տեսնվում է հաջորդի մեջ եւ ո՛չ թե յուրյան {իսկ} ծերության հասակի հավիտենական շարունակության մեջ,

ով առավել նորա հոր երեսը. թող հայրը մնա պատված, {իսկ} որդուն պիտո է խնամ տանել, զարգացնել, ըստ որում

ք, որ դուք միաբանվելով շատ բան կարո՛ղ եք առնել, {իսկ} մին մինից հեռանալով, ամենքդ եւս ջոկ ջոկ կտակարան

վածներից իմ կողմից ամբողջովին ոչնչացվել են 22-ը, {իսկ} մյուս յոթը նկատելիորեն վերափոխվել: Այն դեպքու

յիլ Մանուիլիչից կստանաս պռասլետը եւ զապոնկաները, {իսկ} գիրքերը փոշտով կստանաս: Ես դեռ կատարյալ առողջ

կել. եթե այն եւս ավարտվի, իսկույն կհասուցանեմ, {իսկ} պատերազմի վերաբերյալ երգերու հոտը եւս չկա այժմ Մո

ել եմ Լազարյանց Ճեմարան տպագրության բոլոր վարձը, {իսկ} թղթի պարտք ունիմ 65 ստոպի. յուրաքանչյուրը 3 մանե

ք ստացավ, շարժողություն է ցույց տալիս յուր մեջ: {Իսկ} եթե հայկական տպագրությունը ո՛ր աստիճանի մաքրությա

ժողովուրդը ընդդեմ հոգեւորականության ընդհանրապես, {իսկ} ընդդեմ նորան (Այվազովսկիին) մասնավորապես, մեք

ՅԱՆ, Երկու նամակդ՝ մինը Նախիջեւան հասածովդ, {իսկ} երկրորդը մարտի երեքից, ստացա անկորուստ եւ ինչ որ

լ, զնորոգող եւ զճարտարապետ խորանին Աստուծոյ: {Իսկ} որ ինչ զմէնջ, ճանապարհ մեր յայտ իսկ է արդէն, թէ

ստուծոյ: Իսկ որ ինչ զմէնջ, ճանապարհ մեր յայտ {իսկ} է արդէն, թէեւ նեղ եւ փշալից, այլ ի վերայ այսր ա

եթե կարելի է ծախել մինով կամ 75 կոպեկով, լավ է, {իսկ} եթե թանկ թվի ձեզ կամ այլ բարեկամի, այն ժամանակ կ

ից մինչեւ Լոնդոն հասանում է 350 ֆունտ ստերլինգի: {Իսկ} մեք հեռի ենք Հնդկաստանից առավել քան թե մի լոնդոնց

տախտակի վերա նորա գնալու տեղը կամ ճանապարհը: {Իսկ} ինչ որ կվերաբերվի մեզ, մեք այսքան գիտենք, որ 55

արձակվում ենք ասել, թե անօգուտ չէր նա ազգին: {Իսկ} եթե քաղաքը, որի մեջ ծնած եմ, միաբան ցանկությամբ

կույն պիտի ստանան կամ արծաթը կամ անշարժ կայքերը, {իսկ} թե բանը պիտի ընկնի դատաստանի, այն ժամանակ, ով գ

տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակներով թողվածքը. {իսկ} եթե կտակակատարքը այն գումարներով եւս անշարժ կայքե

արհը, կարելով կտավի մեջ եւ վերան զրելով անունս, {իսկ} այն թուղթը, որ կտա ձեզ երկաթուղու գրագրանոցը, կ

եան Այվազովսքւոյ ընդ քաղուածի գործոյն պարտական էր {իսկ} եւ իսկ բանալ զկանոնաւոր քննութիւն ապա հատանել զվա

ազովսքւոյ ընդ քաղուածի գործոյն պարտական էր իսկ եւ {իսկ} բանալ զկանոնաւոր քննութիւն ապա հատանել զվախճանակա

ռադատութեան ըստ ամենայնի անյուշ, քանզի վճիռն այն {իսկ} է, զոր ընթեռնումք ի ներկայ հրովարտակին, զկնի բա

արժանապես գնահատել յուր մեջ հայտնված երեւույթքը. {իսկ} երբ բավական ճանապարհ կատարելով դեպի ապագան, կամե

սը: Երկու զինվորյալ նավեր, մինը ֆրանսիական, {իսկ} մյուսը անգլիական, կանգնած են Մեսսինայի ծովածոցի

քը երկու uպայք էին, մինը Վ[իկտոր] Էմմանուելյան, {իսկ} մյուսը բուրբոնյան, որ դղյակից թատրոն էր եկել եւ

րդը Գառիբալդյան, միջնակարգը՝ Վ. Էմմանուելյան, {իսկ} ազնվականք՝ թշվառ ետընթացք: Քաղաքի մեջ փառավո

բայլդին մի կողմից սպառնալով գնդակոծել եկեղեցիքը, {իսկ} մյուս կողմից առաջընթացքը ահացուցանելով իտալական ե

Նեապոլսից, որոց մի մասը լերդապատառ դեպի Հռովմ, {իսկ} մյուս մասը հրաժարելով եկեղեցական պաշտոն վարելուց

ասպելս հռչակելով որպէս իրողութիւն: Այո՛, չկարէն {իսկ} այլ ազգ ընթանալ եւ զզայրոյթ սրտից իւրեանց բռնադատ

անզի ՚ի Մարսիլիայէ մինչեւ ցԵգիպտոս զաւուրս տասն, {իսկ} յԵգիպտոսէ մինչեւ ցԿալկաթա. զաւուրս 28, ուրեմն

թն այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ չկարեմ գիտել, {իսկ} գոյութիւն թղթոյն՝ ոչ բնաւ առարկայ երկբայութեան:

ցք գործոյն եւ անախորժութեանց յարիցին պատճառը: {Իսկ} թէ ազգն կամ յարգութիւն Ձեր, որպէս անձն պաշտօնակա

մնայ պատասխանատու կալ բարոյապէս առաջի ապագայիցն, {իսկ} իմ պաշտօն եւ առաքելութիւն լրանայ ամենայն պարծանօք

Ներսէս, որ յետոյ կաթողիկոս ամենայն հայոց, զնոյն {իսկ} զտեղեկութիւնս հասուցեալ սրբազանին՝ յաւելու, եթէ

ջ Կալկաթսայի, հաւատացելոյ Ձերում տեսչութեան: {Իսկ} թէ անյայտ իցեն Ձեզ այսոքիկ ամենայն կտակակատարութի

թղթոյն եւ կտակին, որ գտանիւր առ նա ինքն, ի նոյն {իսկ} օր յղեաց առ պ. Հագն, պաշտօնական գրութեանբ։

ոցի, երկուս բաժինս յատկացուցեալ իւրաքանչիւրոցն: {Իսկ} զմնացեալ զութն՝ այլոց, ի Կալկաթա, որպէս տեսջիք

Անգլիոյ մնան միշտ ի տեսչութեան Ադմինիստրացիօնին. {իսկ} մասնառուք ստանան ամ ըստ ամէ զբաժինսն եւ եթ:

ր իւր ո՛ւր բնակի, ՚ի Բատավիա՞, եթէ՞ զի Հնդիկս, {իսկ} ի կտակէն երեւի, թէ զամենայն զստացուածս իւր առնու

ժոխային կարգը նոր էր հիմնվում: Ցեյլոնից Մադրաս, {իսկ} Մադրասից Կալկաթա: Գործերս բավական լավ են գնու

ինչ յարդեանց տանն, զոր մեքս պահանջեմք: Յայտ {իսկ} է ձեզ ՚ի կտակէ հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան եւ ի

է զայնոսիկ զերկուս տունս- մինն 6000 ռուփի գնով, {իսկ} երկրորդն 1600: Վաճառս այս է հակառակ օրինաց, քան

ղակի վերաբերեալ առ ներկայ պահանջողութիւնս իմ: {Իսկ} զկնի ստանալոյ զգումարն, զտունն հանդերձ օրինաւոր

լոկ ի պանդոկի աստ յամիսն լինի 60 ֆունտ ստերլինգ: {Իսկ} բաց ի ծախուց բնակութեան եւ կերակրոյ, ծախք սայլի

պահանջէ. եւ առնու օրինօք, եթէ վարձեսցես ի նոյն {իսկ} յութերորդ ժամու երեկոյեան փոխանակ ի 6 ժամէ առաւօտ

Ըստ այսմ յամիսն արժէ ինձ կառքն 9 ֆունտ ստերլինգ: {Իսկ} առանց կառաց անհնար է շրջիլ հետի, մի վասն սաստիկ

անրամասնութեանց հասանէ մինչեւ 70 ֆունտ ստերլինգ, {իսկ} ի միասին ընդ յիշեալ մանրամասն ծախուց ց75 ֆունտ ստ

էնէ 400 ռուփին ի պէտս գործոյն Մասեհի Բաբաջանեան, {իսկ} 300 ռուփին՝ Կատարինեայ Խօջամալեան: Բաց ՚ի

ըստ որում ի նմա գտանի ստորագրութիւն երից վկայից, {իսկ} երկրորդն անվաւեր, որովհետեւ ստորագրեալ է յերկուց

շտասան մասունս, յորոց ութն անկանին Նախիջեւանայ, {իսկ} մնացեալն կիսի ի վերայ պանդուխտ հայոց եկելոց այսր

ալ Նախիջեանայ, այլ կտակակատար իւր ի կենդանութեան {իսկ} իւրում: Չկարեմ, յաւելի, ընդունել զպատճառաբա

միկ դուք խնդրէք զայն եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք {իսկ} երեսփոխան ազգին, յայն սակս դժուարանամ կատարել զպ

ւնի զոչինչ իրաւունս: - " Դուք ասէք այդպէս, {իսկ} յերեսփոխանական գրութեան առաքելոյ առ ՚ի նմանէ, ստ

եւ Ատեանն Նախիջեւանայ չէ զայն վաւերացուցեալ եւ ոչ {իսկ} վեհափառ կաթողիկոսն: Եւ դուք հարկադրելով զիս մտան

է զ700 ռուփիս զ400 վասն գործոյն Մասեհի Բաբաջանեան {իսկ} զերիս հարիւրս վասն հրիտակին Եկատարինեայ Խօջամալեա

յն Հայոց ի Կալկաթա, ՚ի տէր Յովհաննիսէ Խաչիկեան, {իսկ} երկրորդն ի մեծարու եւ ի պատկառելի առնէ յողջոյն Հն

ն, առաջնորդ նորա քարոզէ զանձն անինչ եւ անարծաթ, {իսկ} սպասաւոր առաջնորդի վանացն, որպէս ծառայ եկեալ ընդ

ակ իւր 210. 000 դահեկանի, յանուն ազգին արարեալ, {իսկ} սպասաւոր նորա, որ ցարդ իսկ ծառայէ նմա, սեղանաւո

անուն ազգին արարեալ, իսկ սպասաւոր նորա, որ ցարդ {իսկ} ծառայէ նմա, սեղանաւորութիւն առնէ՝ հրապարակի:

աստին այսօրինակ թուղթք ինքնագովք, թերեւս եւ նոյն {իսկ} ՚ի Կալկաթայէ հասցէ առ Ձեզ ստորագրութեամբ քանի մի

սանել ի թուղթս անդ զանուն եւ զստորագրութիւն նոցին {իսկ} չարաչար հարստահարելոց, որոց ազգականք ՚ի Հնդկաստա

հարստահարելոց, որոց ազգականք ՚ի Հնդկաստան զնոցա {իսկ} հասեալ բողոքեն զհարստահարութենէ: Կարծեմք, թ

պարտականութիւն, եւ զի՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի նմին {իսկ} վայրկենի, յորում զգլուխ խոնարհեալ յանդիման սեղան

շուառութեանց ազգի մերոյ, փոքր մի եւս եւ կատաղիմք {իսկ}, իբրեւ ի շանթից, ի հարուածոց առ ազգն, ընդոստաց

յն, իսկոյն առաքեցից ի Կալկաթա, որպէս արժանն է, {իսկ} թէ կոնդակ Ձեր հասցէ անդր յիմում բացակայութեան, յ

եւ իցեմ ես եւ ես ըստ կարգին հասուցից նոյնպէս: {Իսկ} թէ կամիցիք այլով ճանապարհաւ գրել, կամ իսպառ զանց

ործակալին, եթե այստեղ լինեմ, այն է որ կստանամ, {իսկ} թե գնացած՝ ուրեմն հասցես թողած կլինեմ նորա մոտ ե

ով կտաք ստորագրել պարոններին, որպես անդորրագիր, {իսկ} ձախակողմյանը կթողուք տետրակի մեջ, որով առանց շփո

երը դրամների հետ միասին կուղարկե Ձեր հարգության, {իսկ} դուք ստանալով նորանց, կգրեք Ձեր մատենի մեջ եւ յո

: Դու ինձ ասում ես, որ ուրիշները տոնում էին, {իսկ} դու արտասուք էիր թափում եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը

ակառակն, նրանք տաղտուկին տաղտուկ են ավելացնում, {իսկ} ես այդ բանին կարոտություն չունեմ - մենակությունը

ռողջությունից է կախված իր ամբողջ ընտանիքի բախտը, {իսկ} դա երկրորդական խնդիր չէ: Հանգստացրու նույնպես մե

տե ձիու վրա ". որովհետեւ երկու շաբաթից ավելի է, {իսկ} նա դեռ ճանապարհորդում է Մոսկվայից Պետերբուրգ. տր

ությունը փափկացնում են եւ քաղհանում են մոլախոտը, {իսկ} երբ այն հասնում է 1-11/2 արշին բարձրության, այն

րքը: Իմ ականջիս է հասել, որ պ. Ալաջալյանը ( {իսկ} գուցե եւ Ընկ. Դեգտյարնի նրբանցքից) պաշտոնական ժ

ծագում, թե ինչո՞ւ Ձեր օրոք դիվիդենդ էլ է մնում, {իսկ} նրանց ժամանակ X=0: Պարոն Ալաջալյանին չէր խանգարի

ամու բորբոքը կարող էր հասցնել օրհասական վախճանի, {իսկ} ես նրան ափսոսում եմ, այո, շատ եմ ափսոսում: Նա

քեր: Եզյանից խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ, {իսկ} եթե ոչ՝ գտիր ինձ համար Մակոլեյի երկերի լիակատար

նա քեզ հաղորդի այդ մասին: Վեպերը ձանձրացրել են, {իսկ} բառարանները զզվանք են առաջացնում, ինչպես tartaru

ընդունել, նախ՝ կոչնչանա չափազանց անախորժ հոտը, {իսկ} երկրորդ՝ մեր հարգելի թառաֆը աղաղային կդառնա, այ

եմ եւ կբավականացնի մինչեւ հետեւյալ ամսվա սկիզբը, {իսկ} հետո՝ ինչ որ աստված տա: Շնորհակալությունս Անանի

իր համաձայնությունը հայտնի օրինագծի վերաբերյալ, {իսկ} հետեւյալ օրը մտադիր էր զինված ուժերով հարձակում գ

կարդացել, որ այն ժամանակներից շատ բան է փոխվել, {իսկ} ինչու անցյալը ցույց տալ իբրեւ ներկա: Ես անգլիամո

ուծը, որովհետեւ նյութն արժանի է այդ աշխատանքին ( {իսկ} շատ բան կա, որոնց մասին կարելի է լուրջ եւ ընդարձ

արձնեմ. ինձ համար այսօրը երեկվա կրկնությունն է, {իսկ} վաղը՝ այսօրվա կրկնությունը կլինի: Ես այնպիսի կյ

են միմիայն իրենց հողի վրա, իրենց ժողովըրդի մեջ, {իսկ} մեկը, որ մերժվել է ժողովրդի կողմից, մեկը, որ "

մ էր, ուղարկում էր Տոբոզո, իր Դուլսինեայի մոտ, {իսկ} հանրագիտական բառարանը բոլոր ընթերցողներին ուղարկո

ղ մեր սիրելի Անանիայի աղբահորը նետելու բաներ են։ {Իսկ} ըստ զանազան փաստական տվյալների, ճշմարտությանն ավ

ություն, եթե տենդից դեռ բոլորովին չի ապաքինվել, {իսկ} երկրորդին ցանկանում եմ, որ ամբիոնն ստանա: Այժմ

: Պարզ է, որ դրա պատասխանը կարճ է՝ այո կամ ոչ, {իսկ} դու գլուխդ ազատել ես ընդհանուր դատողություններով

գման կարիք ունի: Հո չպետք է Մոսկվայում թողնենք, {իսկ} այդ տեսքով տուն ուղարկել չի կարելի, կամ հարկ եղա

ք չկա, ինչպես քեզ հայտնի է, առաջինը տանը մնաց, {իսկ} երկրորդը Եկատերինոսլավումն է: Խնդրում եմ, թող Ա

ի թատերական աշխարհում: Հարցնում եմ ձանձրույթից, {իսկ} պատասխանը հաճույք կպատճառի ինձ: 80. ՂԱԶԱՐՈՍ

նրա աջ ճյուղի անհաճելի խտտոցով, քիչ է կրկնվում, {իսկ} խորխելիս շնչառության օրգանի ցնցումների ջղաձգման բ

տեմբերի 17-ը: Նրա խմբագիրը բարի ժամու չի ծնվել. {իսկ} Անանիան, չար ոգու նման, հենց պատրաստ է այդ օրը

լ այդ օրը: Սեղմում եմ բոլոր բարեկամներիս ձեռքը, {իսկ} գեղեցիկ սեռին անկեղծ ողջույն եւ հարգանք: Եթե տան

կդ չստացա, բայց միեւնույն է. սա վերջացնում եմ, {իսկ} բան է, եթե այսօր ստացա նամակդ, ապա պատասխանը կգ

Երեկ չէ մյուս օրն ստացել եմ գրքերն ու խմորեղենը, {իսկ} երեկ ստացա ամսիս 4-ին եւ 6-ին գրած նամակներդ: Ցա

ելու համար դիմեց ինձ: Ես դուրս եկա տախտակամածը, {իսկ} միսիոները, բոլորովին չկասկածելով, թե իր կողքին

ակեց իր գործը: Սկզբում ես նրան մի փոքր սաստեցի, {իսկ} հետո, ըստ երեւույթին, նա այլեւս ավետարանով զբաղ

եսանկյունից, բնականաբար կհանգի հետեւյալ հարցին. {իսկ} ինչպե՞ս է հանդուրժում թուրքական կառավարությունը,

որ այդ ամբողջ պրոպագանդը մղվում էր հանուն կրոնի, {իսկ} Դուռն իրավունք չունի քրիստոնյաների կրոնական գործե

ծերին միջամտելու: Այդ պատճառով նա համբերում էր, {իսկ} այժմ առավել եւս կհամբերի, քանի որ իր նամազն էլ ն

Երկսեռ բոլոր բարեկամներիս հայտնիր իմ հարգանքը, {իսկ} Մարիա Աֆանասեւնային շնորհակալությունս՝ ուղարկածի

Ես հավատացած եմ, որ այժմ որեւէ լավ պարբերաթերթ, {իսկ} ամենից ավելի՝ քաղաքական եւ գրական օրաթերթ մեծ հա

իր ձեռքն ունենալով մի որեւէ ֆոն՝ իմ աշխատանքը: {Իսկ} քանի դեռ մեզանում չկա քաղաքացիական լեզվի թեկուզ մ

ախորդող հին լեզուն: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ նա լավ է, {իսկ} սա՝ ոչ: Ո՞ւր է այն բացարձակ չափանիշը, որ կարող

չ գնահատվում է հարաբերականորեն՝ որոշ տեսակետով: {Իսկ} ի՞նչ բան է տեսակետը: Հեղինակությո՞ւն: Այդ դեպքո

ի օր կարդալ " Կռունկում " մատնանշված հոդվածները, {իսկ} առայժմ հանգուցյալ Ախվերդյանի կարծիքի մասին, թե "

Տարոնի բարբառը նա հանձնարարում է բացարձակորեն, {իսկ} մենք ընդունում ենք միայն հարաբերականորեն, որովհե

լեզուն: Մեր հին լեզվում չկա " ծեծ խմել " ձեւը, {իսկ} նոր լեզվում ծեծը չի խմվում, այլ ուտվում է, այնի

ի մշակման համար կարող է միայն իբրեւ ֆոն ծառայել, {իսկ} ամբողջությամբ վերցրած որեւէ գավառաբարբառ, ինչքան

ես կարող եմ ասել, որ խոնարհումները պակասում են, {իսկ} եղանակներն ու ժամանակներն ավելանում, մի բան, որ

ն եւ նույնիսկ իր գերմաներեն " Donner Wetter "-ը, {իսկ} նորեկը, բնականորեն, ոչինչ չի հասկանում: Ափսոս

առավելությունը, որ տպագրված էր տանելի տառերով, {իսկ} սրա համար պետք է զինվել, եթե ոչ մանրադիտակով, ա

մի վայրկյան կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը. {իսկ} նա դեռ մի օր էլ հետաձգում է՝ լոկ ի սեր վարդապետի

արում է Գրիշան, նրան ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, {իսկ} նրա հիշյալ եղբայրը նրա մասին մտածել անգամ մոռացել

ղքատությունը հարկադրել է նրան ապրել Իսահակի հետ, {իսկ} սա Գրիշայով բոլորովին չի զբաղվել եւ թերեւս նրան ա

զի առաքյալի նման ասի. " Երիցս քարկոծ եղէց"։ {Իսկ} եթե նրան այդ գործը հաջողվի, ապա նա ինձ մեծագույն

: Հիշյալ այս բոլոր գիտություններն անհրաժեշտ են, {իսկ} հայերեն ինքս հանձն կառնեմ նրան սովորեցնել։ Աս

ի կարելի գալ ժամը 12-ին կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, {իսկ} դու արդեն սկսել ես 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ ե

մարդու կենցաղը՝ իր տունն ու բունը բարելավելուն. {իսկ} հետո արդեն հարց կառաջանա փոխանակման եւ ֆինանսական

սինքն՝ քանի դեռ հասու չի լինի նրա գաղտնիքներին: {Իսկ} բնապատմությունն այդ հարցին տալիս է ուղղակի եւ դրա

ն, եւ դրա հետեւանքով, նրանով քիչ էին զբաղվում, {իսկ} անտիկ աշխարհում նա ստոր գիտություն էր համարվում,

որովհետեւ բարեպաշտ իդեալիստների մազերը կդիզանան, {իսկ} Իսպանիայում թերեւս նորից կբորբոքեն ինկվիզիցիայի խ

ինչպես պետք է աճեցնել եւ ժողովել որդան կարմիրը - {իսկ} դա կարեւոր բան է այնտեղի աղքատ շինականների համար

բույսերի վրա է գտել հանգուցյալը [այդ միջատները], {իսկ} եթե այդ մարդիկ չկան, կարելի է նրանք (միջատները

խատել. թո՛ղ արիստոկրատները ձեռքերը ծալած նստեն, {իսկ} մենք կոչված ենք աշխատելու: Ինչ վերաբերում է ինձ

, բայց նա անպայման կավարտվի իմ ազատվելուց հետո, {իսկ} թե ե՞րբ՝ այդ եւս չի կարելի ասել, որովհետեւ դժվա

ետեւ ունեցածս մինչեւ վաղը տակավին բավական կլինի, {իսկ} ինչ վերաբերում է գովաբանված, համարյա Հավաննայինի

ամը 11-ին: Սեղմում եմ Հովհաննես եղբոր ձեռքը, {իսկ} Սաշային ասա, որպեսզի չտանջե իր շանը: Այժմ ան

ավ չեմ գրել, որովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր չունեմ, {իսկ} այդ բոլորը դուրս գրելն անհարմար է եւ տաղտկալի: Ա

չ հիմունքով - այդ մասին դատելը երեխայի գործը չէ, {իսկ} երբ նա կսովորի ու կմեծանա, երբ նրա հասկացողությո

այլ քաղաքային դասեր՝ կազմում է 2. 089. 084: {Իսկ} մանուֆակտուրային եւ գործարանային գործվածքների ընդ

է, եթե այո՛, բարեւեք նրան մինչ տեսակցությունը, {իսկ} տեսակցության ժամին. գոնե, վերջ կդնենք իտալական

գլիական դեսպանատնից՝ տարեկան 60 ֆունտ ստերլինգ, {իսկ} թուրքական կառավարությունից՝ 4800 արծաթ պիաստր:

տ] ստերլինգ տարեկան եկամուտ. այս բոլորը փաստ է: {Իսկ} ինչ վերաբերում է նրա լրագրին - նա ունի ընդամենը 2

ը կգրեմ այս մի քանի օրերս, հիմա այլեւս տեղ չկա, {իսկ} դու կիրակի օրն իմաց տուր նրանց, որ նամակը մենք ս

եմ քեզ 15-ին: Առանց գրքերի չափազանց ձանձրալի է, {իսկ} ես քեզ արդեն գրել եմ, որ հիվանդության հետեւանքով

րյա 10 հազար ռուբլի արծաթ: Հանաք բան չէ՛ սա: {Իսկ} եթե ընկերությունը համաձայնի օժանդակել ինձ, ո՛հ,

, թե ինչպիսի գնահատության կարժանանա ռնգեղջյուրը. {իսկ} վագրերի բանը հեշտ է, միայն մի պայմանով, որ ընկե

մաց վաճառքի են հանում նրա տպարանական պարագաները: {Իսկ} ի՞նչ եղավ ծխախոտի խանութը, գոլորշիացա՞վ: Այս

իբրեւ նմուշ, թե ինչ ոգով են վարել ամբողջ գործը: {Իսկ} ինչ վերաբերում է վավերագրի էությանը, ապա եթե մին

րող էի արդարացնել եւ պաշտպանել մեր գործը, մինչեւ {իսկ} ընդունելով այդ վավերագրերը, որովհետեւ նա ըստ ինք

է գտնվում C ժողովին: Բացակայությունը կամ մինչեւ {իսկ} ներկա լինելու դեպքում լռություն պահպանելն ապացույ

ահի տակ, այնպես, որպեսզի հետագա սերունդը մինչեւ {իսկ} չիմանա, թե 50 տարի առաջ ապրել են նման ողորմելի ա

արզ է, որ նա այդ 64. 000 ռ. նորից վճարելու չէ, {իսկ} ո՞ւր է այդ գումարը: Երկրորդ, յոթ տարի տեւող քաշ

չկա՛։ Տա աստված, որ գոնե որեւէ բան վերադարձվի, {իսկ} դրա համար հարկավոր է, որպեսզի ուղարկված Անդրեաս

ռավոտյան: Տեսակցությունից հետո տենդս ուժեղացավ, {իսկ} երեկոյան դեմ փոխվեցավ խստագույն պարոքսիզմի, այնպ

ք ներկա նամակում։ Երկուշաբթի ես մոռացա հարցնել, {իսկ} դուք մոռացաք բերել Շերրի վաղուց ի վեր խնդրածս գիր

լ: Մենք ունինք տոմսակ. այդ մասին էլ իմացիր: {Իսկ} ի՞նչ եղավ Տրովատորի տեքստի սրբագրությունը: Եթե ն

ր կնքել ես դու, հավանորեն, կարելի է ոչնչացնել, {իսկ} եթե ոչ, բացի քեզանից անկասկած ոչ ոք պատասխանատու

անագրով բնակարան վարձել, որտեղ որ սիրտդ ուզենա: {Իսկ} թույլ տալ քեզ այդ պատրվակով անհանգստացնել մորս,

ական իրավունքների մասին. շնորհակալ եմ, եղբայր, {իսկ} ես բնավ չգիտեի, որ ես եւս իրավունք ունեմ, բայց

վածագիրն ինձ մոտ է, եւ ես այն կբերեմ, երբ գամ, {իսկ} առայժմ ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ այն հարկավոր չէ: Սեր

: Երբ ես կգամ, այն ժամանակ մնացածը կլրացնեմ. {իսկ} առայժմ ես հանգիստ եմ, գիտենալով, որ մայրս կհոգա

զ, այնուամենայնիվ ձեռք կբերես այն եւ կլսես ինձ, {իսկ} եթե ոչ, թեեւ ինձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ գրել այ

քո գլուխը: Դու ինձ հարկադրեցիր բողոք գրել նրան. {իսկ} ես չէի կամենա որեւէ հարաբերության մեջ մտնել նրա հ

գենավերը հազիվ հազ ապրիլի 20-ին սկսին ներգործել, {իսկ} ես մայիսի 1-ին դուրս կուգամ այստեղից Սամարի գավառ

ըլլա թե ավելի, զերե խըմըզի ատեն ուտելու բան չէ, {իսկ} վրայեն ալ տաքերը անցնին նե, վերուր թապլե, անոր

արող էիք դուք այդպիսի մի մարդ գիտնական անուանել, {իսկ} իմ կարծիքը " Մեղուի " հրատարակողի մասին շատ անշահ

սուտ պարծանքով, թէ Հայոց լեզուն Ադամի լեզուն է: {Իսկ} Նալբանդեանցը երբէք չէ մեղանչել սխոլաստիկ կոչելով

ու, ջուր է պատրաստել, որ լուանայ իւր ամուսինը, {իսկ} երբ ամուսինը ներս է մտանում, կինը, ամենեւին ուշ

լսողի համար է. ով ականջ ունի լսելու, թող լսէ, {իսկ} Հայոց ազգի համար շատ բաներ անցանում են որպէս " ձա

պարտականութիւն է, որ այլապէս պիտոյ էր կատարել, {իսկ} այնպէս կատարել, ինչպէս յիշեցինք, այդ ծնողական բ

կենտրոն ամենայն առաքինութեան եւ բարոյականութեան, {իսկ} մարդը, հարստութիւն ճարելով, փառք, պատիւ գտանել

ւղների գրած կամ ասած բաների վերայ, ընդհանրապէս, {իսկ} դոյն այդ Քնարի չորրորդ տետրակի եւ մանաւանդ նորա յ

տակ, ապա կը շարունակուի այդ անձրեւը վեց շաբաթ, {իսկ} այդպիսի անձրեւային եղանակի մէջ, եթէ վեր առնուի մ

կելու ժամանակ թւում էր, թէ պատառւում է երկինքը, {իսկ} փայլակների լոյսը ներկում էին ամենայն բան երբեմն մ

տեղեկութիւն չունիս, դուրսը բոլորովին ջրհեղեղ է, {իսկ} դու հանգիստ նստել ես տանդ: - Է՛հ, քեզ ո՞վ է

ամար ջուրը ձգեմ այդքան արծաթ, ես դուստր չունիմ, {իսկ} օտարի զաւակների վերայ ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ

օրհնէր քո յիշատակը եւ աղօթէր քո գերեզմանի վերայ, {իսկ} եթէ դու խնամ տանէիր եւ դաստիարակէիր ուրիշ մարդերի

նոցա կրօնի աղբիւրքը գտանւում են այդ գրքերի մէջ, {իսկ} մեր Պ. Բէգզադէները Էֆիմերդէ են որոնում: Դու ասո

նած դէքոքտի չափը, արիւնը թանձրացել է գլխիդ մէջ, {իսկ} ջլերդ, հասուցանելով դրսի որոտմունքը, եւ թնդիւնը

արկաւորութիւնք կը տրուին գանձարանից առանց վճարի, {իսկ} ունեւորքը կարող են նոցա տրուած հողերի վերայ շինել

ի գունդեր անցանելու էին ձեր բնակութենների մօտից, {իսկ} զօրք տալուց Տէրութեանը ազատում ենք ձեզ մշտնջենաւո

ռավարութեան բողոքաքննութեան (իշխանութեան) տակ: {Իսկ} քաղաքումը եւ գիւղերումը պաշտպանութեան համար կարգո

թողուլ: Հիւանդը թողնում է՝ առողջանալու յուսով, {իսկ} առողջը գործ է դնում այդ՝ որպէս առողջապահական հնա

տարիների մէջ ամենայն դանդաղութեամբ գլուխ բերել, {իսկ} այլ մարդերից պահանջել, որ ամենայն բան կատարուէր

եայ դգալի մէջ տեսանելու չէր այդ գունափոխութիւնը: {Իսկ} երբեմն, որովհետեւ դեղերը շատ անգամ տրւում են մի

երկու ցորենակշիռը փրկարար է մի հիւանդութեան մէջ, {իսկ} երեք կամ չորսը՝ մահադեղ: Այսպիսի ասիական եւ անտ

մեանց փողոցի մէջ, վաճառանոցում կամ ղահուէտնում, {իսկ} կանայք պիտոյ է տեսանեն միմեանց կամ եկեղեցու մէջ ե

ին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը, գնում են եկեղեցի, {իսկ} այլ ժամանակ Աստուծոյ տուն գնալը համարւում է կա՛մ

Վանքը, ինչպէս ասացինք, գտանւում է սարի վերայ, {իսկ} պարտէզը՝ այդ սարի ոտքում մի տափարակ տեղի վերայ,

կան մշակութիւնը երեւում է միայն այր մարդերի մէջ, {իսկ} աղքատ կանայք առաւել լաւ կը համարեն մուրացկանութեա

նալ մարդերին եւ մի անցաւոր եւ ունայն փառք ճարել, {իսկ} ճշմարտութիւնը չունի այդ նիւթական նախամեծարութիւնք

կան եւ կենդանական կեանքերը կերպարանագործւում են, {իսկ} գլխաւորը բանական կեանքը, որով միայն պիտի զանազան

սուն մանէթ, միջակ հարուստները քսանեւհինգ մանէթ, {իսկ} հասարակ ժողովուրդը տասներկու մանէթ ամենայն տարի ա

ութիւն չկայ նորա՝ դէպի ինձ բարեկամութեան մասին, {իսկ} եթէ չէ հասկանալու եւ առանց իւր օգուտը ճանաչելու պ

միանգամ ասացինք, որ յիմարի դատաստանը անվաւեր է, {իսկ} թէ այդ յիմարութեան հետ միաւորուած էր մի կազմուածք

ւորութենից, չէ կարող զանազանել սեւը եւ ճերմակը, {իսկ} եթէ վառուի ազգի առաջեւ Պրոմէթէոսեան լուսաւորութեա

ի մի մատենագրութիւն, որի մէջ այբը քէ է երեւում, {իսկ} քէն՝ այբ, շինովի եւ խարդախ մի մատենագրութիւն է

երից: Յուսահատութեան հետեւանքը խելագարութիւն է, {իսկ} խելագարի համար չկայ կանոն կամ պատշաճ, որովհետեւ

նելով ձեր ոտքերը նոցա ձիւթապատ ուսերի վերայ: {Իսկ} մեք կը փառաւորենք ճշմարտութիւնը, մինչեւ ի մահ կ'

, որի վերայ ոսկեղէն տառերով գրած է Ճշմարտութիւն, {իսկ} ճշմարտութիւնը էր ինքն Յիսուս Քրիստոս, մեր փրկութ

հանջում եմ իմ հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ պատասխանը, {իսկ} նորա ասածներին կը պատասխանեմ մեծ ուրախութեամբ: Ս

իստոնեայ մեք ենք, որ համարում ենք մեզ պարտական, {իսկ} այլ ոք չունի համարձակութիւն պարտական քարոզել մեր

ակում է, թէ Մուզայք կան Մասեաց դարեւանդի վերայ: {Իսկ} այն բանը, թէ " Հայաստանը ունի իւր ծոցումը քնքուշ

օսում է եւ խոստանում է անբարբառ երեխայի փոխանակ, {իսկ} այն խոստմունքը, որ չէին յառաջանում գիտակցութենից

կալի են ինձ, որպէս եւ ամենայն ճշմարիտ ազգասիրի: {Իսկ} Թիֆլիզի հոգեւոր դպրոցը, որ յայտնի է անունովս Ներ

են եւ աննշան, որ չեն մտանում ընդհանուրի կարգը, {իսկ} միւսները ընդհանրապէս մարմին դարձած ենք ճանաչում,

անգէտ լինելով մտածութեան, կարելի չէ խօսել եւ ոչ {իսկ} բան հասկացնել: Պ. Իսահակեանցը հարցանում է.

այ ընթացքը Մովսէս Խորենացու խնկելի ոսկրների հետ, {իսկ} այժմ շօշափելի կերպով ցոյց տալու համար, թէ այդպիս

ակ. պատճառ, ուրախութիւնը հետեւում է լրութենից, {իսկ} լրութիւնը մահ է զօրութեան եւ ձգտողութեան համար:

. Բէգզադէն համարել է ինձ մի մեծ վատաբաղդութիւն, {իսկ} իւր համար մի ծայրացեալ երջանկութիւն: Այսքան

մ մօր հետ միասին: Կոմսը վճռում է որդին գլխատել, {իսկ} մայրը այրել կրակի մէջ: Լէոնորան, իմանալով ա

ամարկել իւր թշնամու որդին, - ասում եմ ես: - {Իսկ} ես ասում եմ, որ կան այդպիսի օրինակներ եւ չէ պիտո

հեց քո՝ իմ մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ գրելը, {իսկ} իմ՝ նորա ազգաբանութիւնը իմանալը...: Ինչեւի

ւորականք, գործակից են ազգային լուսաւորութեանը, {իսկ} վանքերինը հազիւհազ առձեռն արդեամբ զիրենք կը կառավ

աների մասին, որ պիտի ընկնէին Յիշատակարանիս մէջ: {Իսկ} Յիշատակարան ձգել ամենայն բան, նոյնպէս չեմ կարող

ի ոչինչ չեմ կարող առնել. իմ ձեռքում ոչինչ չկայ: {Իսկ} ինչ որ վերաբերւում է Յիշատակարանիս, այո՛, այդ ա

ծը պիտի խաղալիկ լինի շրջապատող բնութեան ձեռքում, {իսկ} եթէ մի արարած կենդանանայ իւր մէջ, ասել է թէ, մա

նպէս նոցա գրել, բայց արի տե՛ս, որ նոքա շատ են, {իսկ} ես՝ միայն, ժամանակը՝ փոքր. ո՛ր մինին գրես: Դ

տճառը, որ միները տիրողք են, իշխող եւ հրամայող, {իսկ} միւսերը՝ ծառայ, ստրուկ եւ հրաման կատար: Ամենայ

բ յառաջացուցած, մեք ճանաչում ենք ապստամբութիւն, {իսկ} ապստամբութիւնը՝ պատժի արժանի յանցանք: Դու այնքա

ժամանակ հաստատ էիր քո քրիստոնէական կրօնի վերայ, {իսկ} եթէ կամենաս ընդունել, մեծ մարգարէի ձեռքով քարոզո

այժմ ամենայն բան տեսանում ես որպէս հայելու մէջ, {իսկ} թէ ընդունիս մեր կրօնը, այն ժամանակ, դէմ յանդիմա

ից, ճանաչելով եւ հասկանալով, խաւարը լոյս ասել, {իսկ} լոյսը՝ խաւար: - Նշանակում է՝ շատ անօգուտ դ

- Ուղիղ է թւում՝ որքան ժամանակ ունիս նորան, {իսկ} թէ փոխես, իսկոյն կը տեսանես նորա թերութիւնը: Մի

արանքը, քո տխուր հայեացքը մօտ քարշեցին ինձ քեզ, {իսկ} թէ ինչ է քո մէջ այն, որ այդպէս ներգործեց իմ վերա

ուեցայ նորա վզին եւ այնպէս աղաղակեցի, որ իմ նոյն {իսկ} ձայնից զարթելով քնից, չէի կարող հաւատալ, թէ գտա

արութիւն, արդարամիտ եւ բարեգործ մարդերի սիրելի, {իսկ} հիւանդամիտների եւ չարագործների մահու չափ ատելի,

ը: Հեղինակի ծծմբային օդ կարծածը նաւթի շոգիք են, {իսկ} նաւթը պատկանում է ածխային մարմինների: Քարեայ ածո

լուցկի մօտեցնել այդ շոգուն, որ պայծառ վառուէր: {Իսկ} թէ այդ շոգիքը հաւաքուէին մի անօթի մէջ, որ դրուէր

թոքերի միջնորդութեամբ յարակցութիւն ունենալով նոյն {իսկ} արիւնի հետ, որ է աղբիւր կենդանութեան: Երրորդ՝

ոչ մի ներկայ տէրութեան օրինադրութենների մէջ եւ ոչ {իսկ} Հռովմէական օրէնսդրութեան մէջ: Հարցասիրութեան արժ

մէջ մի ցանկութիւն՝ Տօըր եւ Վինդզօրը տեսանելու, {իսկ} սորանց տեսանելուց յետոյ չէր կարելի չգնալ Վերսայլ

կան երկու ազգային վարժարանք. մինը՝ Մուրադեան, {իսկ} միւսը՝ Հայկական: Առաջինը գտանւում է Մխիթարեան մ

ների ննջարանքը՝ ամենայն աշակերտի համար առանձին, {իսկ} միւսի մէջ՝ դասատունքը՝ երեք կարգ բաժանուած: Վա

կատարւում էապէս. սորա պատճառը դրած էր նորա նոյն {իսկ} կտակի մէջ, որով նա լինելոց դպրոցի կառավարութիւնը

տ, որ կարողանայ ցոյց տալ մի արդիւնք, մի պտուղ, {իսկ} եթէ նա փակւում էր դեռեւս մի անգամ չաւարտած իւր ու

նիւթ է Տաճկաստանում: Ոմանք համարում են օգտակար, {իսկ} ոմանք ուրանում են դրականապէս այդ դպրոցի օգուտը.

յն վհատական դրութեան միջից, որի հորիզոնում արդէն {իսկ} երեւում են յուսահատութեան անմխիթար ամպերը: Գործ

մ է Տուիլերիու, Լուվրի եւ Սէն-Կլու պալատներում, {իսկ} Լամարթինի համար պիտոյ է ողորմութիւն հաւաքէին, որ

կականութիւնը տեղ չէ գտանելու հասարակաց սրտի մէջ, {իսկ} մեր ազգը, կաւեղէն ոտքերով թաւալգլոր ընկած չարաչա

ր ընկած չարաչար կործանութեան անդունդի մէջ, արդէն {իսկ} լցրել է խելապատակը այդպիսի գաղափարներով։ Կրակի վ

քում՝ քնար, ցոյց է տալիս բանաստեղծութեան ոգին, {իսկ} միւսի գլխի վերայ հրեղէն լեզու եւ աջոյ ձեռքում բռն

ործ դրուած ամենայն ջանք եւ ճիգն մթնախօս լինելու, {իսկ} Նահապետի անունով գրուածքը, թէեւ աշխարհաբառ, բայ

օնական մտքով, որ Հայերը ընդունեն Պապականութիւն, {իսկ} երբեմն քաղաքական մտքով, որ Հայերը... եւ այլն,

ր ", ուրիշ տեղ մ՚ալ " գրեցի եւ կը գրեմ " կ՚ըսէ: {Իսկ} եթէ մինակ հեղինակն էր պատասխանատուն, ի՞նչ հարկաւ

ցնել զժողովուրդս, եւ իրեն այնպէս հրաման եղած է: {Իսկ} եթէ մեք զՄխիթարեան համախոհը դատելու միտք ունենայի

նին ըրածը տարուէ տարի նորոգելէն շատոնց դադրեցաւ, {իսկ} Մխիթարեան համախոհաց սեւաներկ վարագոյրը տարին տասն

րիզում է հինգ մանէթ, Մոսկուայի մէջ՝ վեց մանէթ, {իսկ} Ռուսսիայի այլ քաղաքների համար՝ եօթն եւ կէս մանէթ

ութեան ազատութիւն, այնտեղ կայ հոգու ստրկութիւն, {իսկ} ուր ստրկութիւն, այնտեղ չկայ կեանք: Հայոց ազգը ա

րառնուլ տղան եւ հնար տալ Մ... քաղաքը հասանելու: {Իսկ} թէ սայլորդքը համարձակուէին կարեկցել ողորմելի տղայ

ւր ուտելով եւ սաղմոս ասելով, հոգեմաշ են լինում, {իսկ} քահանայք միշտ ժողովրդի մէջ, ամուսինի եւ ընտանիքի

նարաւոր է միայն՝ գիտակցութիւն տնկելով նորա մէջ: {Իսկ} գիտակցութիւնը բղխում է լուսաւորութենից: Լուս

Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյն {իսկ} մեր եղբարք թշնամի էին Այն նուիրական քո սուրբ

լելու բոյսը: Զաւակների մայրը է գերդաստանի մայր, {իսկ} գերդաստանների մայրերը ազգի մայրն են: Բայց ի՛նչպէ

Մեզ մնում է ցանկանալ այդ աստուածատուր գաղափարին, {իսկ} թէ չյաջողի մեզ իրագործել, այն ժամանակ՝ մեզ յաջո

հատուին փոքրոգի մարդիկ, թէ բան չլինելով, այժմէն {իսկ} կորած էին Հայերը։ Ո՛չ, նոքա կորած չեն, այլ միա

Սսու եւ Աղթամարի կաթողիկոսների իրաւասութեան տակ, {իսկ} բոլորը միասին ունին եւ ճանաչում են մի հոգեւոր գլո

ը, 400. 000 բնակւում են եւրոպական Տաճկաստանում, {իսկ} մնացեալ երեք միլիոն հինգ հարիւր հազարը՝ ասիական

համարեա՛ թէ խարխափել ենք մի խաւար գետնափորի մէջ, {իսկ} երբ երեւան հանուին վերոգրեալ տեղեկութիւնքը, այն

յն գործերը, որոնց անունները միայն հասել են մեզ, {իսկ} ինքեանք կա՛մ ստուգիւ կորած են ձախողակի, կա՛մ թաղ

Պ. Պատկանեանցին մի գեղեցիկ բռիլլիանտիայ մատանի, {իսկ} Թագաւոր Ժառանգը շնորհել է դրամական վարձատրութիւն

եւս կարելի է ասել, որ " մեր հայրերը ազոխ կերան, {իսկ} մեր ատամները հարուեցան"։ Բայց այսպիսի վտանգաւոր

չքի տակ ձգուին բոլոր մեզ շրջապատող պայմանքը: {Իսկ} ի՛նչ ասենք, մինչդեռ Դուք եւս, լինելով Եւրոպայի

ացուցանում է լուսաւորեալ աշխարհի առաջեւ, որ բնաւ {իսկ} գաղափար չունի, թէ ի՛նչ ասել է Հնդկա-եւրոպական լե

կախողութիւն չունենայ նորա հոգեւոր իշխանութենից, {իսկ} այժմ կտրելով իւր հաղորդութիւնը Յոյներից եւ բոլոր

ոքր յանդիմանութիւն չլսեց Ներսէսը այս բանի մասին: {Իսկ} երբ, թէեւ ակամայ, Կաթողիկոսը հաղորդուեցաւ յունա

ատմիչների վկայելով՝ այսպէս է եղել բանի ընթացքը, {իսկ} այսպիսի երկիւղի համար րոպէական ընդունելութիւնը մի

աւէին, նշանակում է հոգով եւ սրտով ընդունել էին, {իսկ} թէ ընդունել էին, ի՞նչ հարկ կար վերստին բաժանուել

հոգեւորականութեան մէջ միաւորութեան ձգտողութիւն, {իսկ} դորան հակառակ՝ միտումն ամենայն քայլափոխում, մին

ատակարան, մեք միմիայն Ընդհանրական գիրքը ունինք, {իսկ} նորանից աւելի՝ ոչինչ. այս պատճառով եւս այդ անցք

իւնը, ընդունեց Կաթողիկոսը (Ներսէս Շնորհալին), {իսկ} ծէսերի զանազանութիւնքը մեծ մասով ճանաչուեցան հեշտ

որան երկու նամակ Կայսեր անունով. մինը՝ ծածուկ, {իսկ} միւսը՝ յայտնի: Առաջին (այսինքն՝ ծածուկ) նամ

ական ժողովների, ընդունում է Քաղկեդոնեան ժողովը: {Իսկ} միւս նամակում (յայտնի նամակում) նա աշխատում էր

որ այս նամակս տեղ կը գտանէ Ձեր Յիշատակարանի մէջ, {իսկ} ես մնամ եւ այլն... Աբրահամ Դիոսկորոսեան Բաբ

քնուրոյն գործականութեան աղբիւրը է գիտակցութիւնը, {իսկ} գիտակցութիւնը դուրս է բղխում լուսաւորութենից: Եթ

րին թաղել իւրեանց մեռելները. նոցա արեւը մտած է, {իսկ} դուք կենդանի էք եւ ապագայի արշալոյսը ձեր գլխի վեր

յողների եւ միայն արտաքին կեղեւը քննողների համար. {իսկ} Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ մէջ զարմանալի: Բայց, որ սով

չեն, որովհետեւ մինը անգլիական կառավարութիւն է, {իսկ} միւսը ` անգլիական ազնուականութիւն: Այն ժամանակ մ

կը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր գնայ եւ ի՞նչ գործէ. {իսկ} ֆերմերքը, իւրեանց կարգով, կախուած են այն ազնուա

անը հայրենիքի հողից բաժին ունի բիւրաւոր մղոններ, {իսկ} հասարակ ժողովուրդը չունի մի ոտնաչափ տեղ: Այս պայ

եռքից ազատելու համար. այս պահանջում եմ ձեզանից: {Իսկ} սորա փոխանակ, ես, իմ ազգի անունով, խոստանում ե

յ կը շինես քո բնակութիւնը, վերասաց պարագաներով: {Իսկ} թէ քաղաքում կամենում ես բնակուիլ, նոյնպէս, միւս

ա անպայման տէրն ես, եւ դորա վերայ խօսելիք չկայ: {Իսկ} խօսելիքը վերաբերւում է դաշտային հողին, ուր պիտի

կա՛մ իւրեանց աշխատութեամբ աւելի հարուստ լինելով, {իսկ} ոմանք մարդիկ, կա՛մ իւրեանց ծուլութեան պատճառով,

ի ինքեանք վաճառած լինելով՝ հարկ է, որ եւ գնեն: {Իսկ} եթէ 200 տարու միջոցում այդ քսան տէրը դառնայ երկու

եւ հետեւանքը՝ հողատիրոջ տարապայման հարստութիւն, {իսկ} անհող շինականաց տարապայման աղքատութիւն չէ՞ լինելո

րի, եւ մի կողմից վաճառելու իրաւունք չունենալով, {իսկ} միւս կողմից, առանց արգելքի հողը գործելու եւ արդի

եռացաւ հրապարակից: Տարին չորս եղանակ ունի, {իսկ} մարդկային կեանքը բիւրաւոր չորսեր: Այն օրերը լոկ

Հաւասարութիւն եւ Եղբայրութիւն, այնպէս չէ՞, բուն {իսկ} բարոյական եւ բնական սկզբունք: - Ճիշտ այդպէս

նքները անխտիր հաւասարաչափ են եւ ոչ մինինը աւելի, {իսկ} միւսինը՝ պակաս: - Պարոն, Հաւասարութի՛ւն,

պէ՛ս հաւասարութիւն է այս. դու ունիս այսչափ հող, {իսկ} ես ոչինչ, քո բաժին միայնակ վայելում ես հայրենիքի

, քո բաժին միայնակ վայելում ես հայրենիքի բարին, {իսկ} ես քո հաւասար կրում եմ միայն ծանրութիւնը: Բաժի՛ն

կութիւն, եթէ մինը առնու հարիւրաւոր, հազարաւոր, {իսկ} միւսը ամենեւին ոչինչ: Այլ խնդիր է աշխատութեամբ ձ

առջեւ ունիս քո ժառանգների եւ քո սերունդի ապագան, {իսկ} ես, որ ոչինչ ունիմ, ինձ ապրուստ պէտք չէ՞. իմ ժ

ոռնար, որ քո ցեղը մինչ ցարդ վայելել է այդ հողը, {իսկ} իմ ցեղը միշտ զուրկ է մնացել նորանից: Այսօր դու կ

իւր վերայ եւ նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ {իսկ} պակաս չեն արտաքին բռնութեան ձգտողութեններից: Սոր

իլները, հետզհետէ գոլորշանալով ցնդեցան, գնացին, {իսկ} տերեւքը մնացին այրող ճառագայթների ազդեցութեան ենթ

քանի որ հասարակութեան մի մասը տիրապետել է հողին, {իսկ} միւս մասը մնում է մուրացիկ, այնտեղ թագաւորում է

շխատութիւնը, փոխանակ դրամի, համարւում էր հարկ, {իսկ} այժմ նոյնը պիտի անուանուէր վճար: Բայց շինականին

նան հրովարտակի թուեալ օրից, երկու տարուց յետոյ, {իսկ} մինչեւ այն երկու տարու վերջը պիտի մնան նոյն յարաբ

ասուցանում իւր եկամուտը եւ ծախքը, նա վարձկան է, {իսկ} վարձկանի աշխատութիւնը իւր համար չէ. վարձկանի յառ

ների մի մասը ուղղակի վարձկան է գործարանատէրերին, {իսկ} միւս մասը գործարանատէրերի հետ միասին՝ վարձկան այ

ն ուղիղ է, այսինքն՝ դրամի զօրութիւն չունենալը, {իսկ} պատճառը, որ կարծում ես, թէ յառաջանում է տանը տի

851 թուականում Լոնդոնը ունէր բնակիչ 2, 362, 236, {իսկ} 1861-ին ` 2, 803, 034: Տարակոյս չկայ, որ Ամերիկ

կամ 828, 810, 344 ֆրանկ կամ, աւելի պարզ, իւրեան {իսկ} առատ հաշուով 4, 106, 152, 500 ղուրուշ: Տարակոյս

ս, մի կողմից՝ արտաքին նոր պարտքով (եթէ տան), {իսկ} միւս կողմից՝ Պօլսի պարտքը տեղափոխելով գաւառների

նեայք կը կողոպտուին, կը մերկանան եւ կը մեռանին, {իսկ} յետոյ Թիւրքը, կառավարչական ոյժը, գոնէ, այդտեղ

ու մի քաղաքական կամ զինուորական պատրաստութիւնք: {Իսկ} Թիւրքիան իւր պարտքերի հանդէպ ոչինչ ունի ցոյց տալո

ցուք, գեղում ստանում էր նա օրական հինգ ղուրուշ, {իսկ} քաղաքում ստանում է ութն կամ տասն, բայց ինչ օգուտ

ալ, ուժաթափ, շատ անգամ եւ վնասուած անդամներով, {իսկ} լուսաբացին, նոյն եգիպտական ծառայութիւնը, որ սպա

նիւթեղէն խաչ տնկուի նորա գերեզմանի վերայ: - {Իսկ} նորա ընտանիքը՞: - Այժմ կենդանի մարդիկ չկամի

ենդանի զգացողութիւն, ինքը կարող է զգալ մնացածը, {իսկ} չորաբեկ եւ քարացած սրտերի համար բանականութեան ձայ

բայց պիտի որ ազգի մեծագոյն մասը երկրագործ լինի, {իսկ} փոքրագոյնը՝ երկրագործի դուրս բերած արդիւնքը մշակ

աղթականութեան եւ գաղթականութիւն չէ մեր քարոզածը. {իսկ} այն մասը, որ դուրս է իւր աշխարհից, ասել է թէ գտ

ին եւ ոսկերք ոչ ունի ", - ասում է Աստուածամարդը, {իսկ} մարդը մարմին եւ ոսկերք ունի, եւ այս թանձրութիւնը

ւմ Նա: Առանց մարմնի չկայ շօշափելի կենդանութիւն, {իսկ} մարմինը նիւթ է եւ մարմնի եւ մարդու կեանքը նիւթերի

ապրանքով վաճառականք բազմանան նորա չորս կողմում, {իսկ} բնական բերքերի համար այս վտանգը եւս չկայ. որքա՛ն

րամ պիտի վճարէ Եւրոպայից ստացած ապրանքի փոխարէն, {իսկ} ինքը պիտի վաճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կ

այնտեղ չէ երեւում այն վիհը, որի մասին խօսեցանք: {Իսկ} երբ ամենայն սառնութեամբ քննեն իւրեանց բռնած ճանապ

չէր, մանաւանդ, եթէ գործերը մի փոքր յաջող էին։ {Իսկ} այժմ՝ դրամական կամ առեւտրական նաւաբեկութենից յետ

գործարանների եւ ի վերջոյ՝ դրամագլխի տէր մարդոց։ {Իսկ} այն օրից, երբ նա թողեց նորանց եւ դէմքը դարձուց դ

ին իննսուն հաւանականութիւն կայ վնասի հանդիպելու, {իսկ} բնականի մէջ՝ նոյնքան հաւանականութիւն նորան չհանդ

թիւնը է՛ եւ կը լինի Եւրոպացոց համար ծառայութիւն: {Իսկ} այն օրից, երբ ազգը կը սկսի մշակել հողը, երբ մար

ւթիւնքը չեն պատճառ, որ Եւրոպան Եւրոպա է դարձել, {իսկ} Ասիան՝ Ասիա ու յետ է մնացել: Այո՛, կլիմաները կ

, որ " Երեմիայի ողբ " են կարդում իւրեանց գլխին, {իսկ} Ասիան մոռանում է միշտ երէկը. այսօրը է նորա Աստու

չկայ գործունէութիւն, ասել է չկայ շարժողութիւն, {իսկ} ուր շարժողութիւն չկայ, այնտեղ կեանք չկայ, այնտե

չունի: Եւրոպայի մի ոտնաչափ հողը եւս հաշուած է, {իսկ} Ասիոյ մէջ կարծեմ գտնուին տեղեր, ուր տասն տարին մ

մութիւնը, եթէ ընդունակ լինին իբրեւ ազգ ապրելու. {իսկ} եթէ ոչ, օրըստօրէ կ'անհետանան, որպէս մի կաթիլ հա

կանում, եւ ինչպէս կարելի է բաղկացեալը ընդունիլ, {իսկ} բաղկացնողքը մերժել եւ ուրանալ: " Երբ մարդը

ովան կոտորել տուեց եւ չթողեց եւ ոչ մի Ամաղեկացի, {իսկ} միւս ազգերի համար խօսք չկայ, ոչ սուրբ եւ ոչ անսո

եւ ազգ երթայ ", - ասում է բանաստեղծ-թագաւորը։ " {Իսկ} մարդը յաւիտեան կայ ", - կցորդում ենք մեք: Չ

շիռ ափիոնի գնում է ժողովրդից 25 լիբրէ ստերլինգի, {իսկ} ինքը նոյն կշիռը վաճառում է 250 լիբրէի, եւ կառավա

Աւետարանից, թերեւս, ազատութիւն կարող է ծագել, {իսկ} Կուրանից՝ եւ այդ երկիւղը չկայ: Սոքա ամէնքը

ւրիշ տէրութեանց հետ խօսում ես իրաւունքի անունով, {իսկ} իմ վերաբերութեամբ ինչի՞ համար ոտքի տակ ես կոխում

տացել է ինքը: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ տօնելի {իսկ}, եթէ նա ընդհանուր մարդկութեան գործը թեթեւացնել ա

աջ ամենայն րոպէ զարկւում է իրական կարիքների հետ: {Իսկ} երբ դու ասես ինձ՝ պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ

ի այն ակնթարթը միայն, որ անցնում է մեր առջեւից. {իսկ} երբ նա անցել է, անօգուտ է այլեւս: Նա, իբրեւ օր

րպով, որ յայտնուի: Գիտենք, կան մարդիկ, եւ մեր {իսկ} սիրելի բարեկամների մէջ, որ պիտի ասեն՝ թո՛ղ մի ա

մեր շնորհակալութիւնը կանխիկ յայտնում ենք նորան: {Իսկ} ընդհակառակը, եթէ աւելի նեղսրտեցաւ, չենք վհատում

ւ նորանով կարծում ես թէ քո ժառանգները ապահով են, {իսկ} մեք ասում ենք, որ այդ կարծեցեալ ապահովութիւնը ան

ւնեցածից հազիւ պիտի հասնի հարիւրին 5-6 տասանորդ: {Իսկ} թոռներիդ որդիքը դարձեալ պիտի մտանեն այն աղքատ ընդ

անց ասպարէզը, քան թէ ես. քանզի ես ոչինչ ունէի, {իսկ} որդոցս իւրաքանչիւրը պիտի ստանայ իմ կայքի կէսը, կ

(վագրը) ստիպուած է չգործել, երկաթէ վանդակից, {իսկ} միւսը (մարդը) ստիպուած է հեղինակութեան հրամանից

յստեղ դարձեալ կոպիտ կերպով նշանւում է մինի ոյժը, {իսկ} միւսի տկարութիւնը: Մի մարդ, տեսանելով, որ միւս

ւթիւնը քարոզում են ուրիշներին, իբրեւ հաւատալիք, {իսկ} այդ ուրիշների գոյութեան վերայ թքում են լրբաբար:

ն գայթակղութիւն եւ բռնակալներին սահմանադրութիւն, {իսկ} հասարակ ժողովրդին փրկութիւն"։ 48

աճարի քուրմերը եւ քրմուհիքը. այո՛, եւ պսակում է {իսկ}, այո՛, եւ չէ խնայում իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռա

րոսը, որ երկու կտակով (մինը 1794 մայիսի 30-ից, {իսկ} միւսը 1795 ապրիլի առաջին թուականից) աւանդում է ի

ր ազգին. երկրորդ, Նախիջեւանին փառք ու պարծանք, {իսկ} բարեգործ, ազգասէր, հանգուցեալ կտակաւանդներին ան

ինի բազարի սկիզբն կոչի, ուր է իմ դուքանները են, {իսկ} հիւսիսայինն է գաւիթն սուրբ եկեղեցւոյն. այսինքն յ

առ յարեւելս սհաթսազ Մարգարի որդի Նիկողոսի տանն, {իսկ} հարաւ կողմանէ հասարակ քուչա, որ տանս Բիլսէթ եւս

րշանտի տան, առ յարեւմուտս Դավիթ Ստեփանոսի տանն. {իսկ} հարաւ կողմանէ հասարակ քուչայ, որ եւ ներկայ ի սոյ

կողմանէ այսոցիկ հախսայ վեր առնուլ յիմ ըuտատիցն, {իսկ} միւս այլ որ ինչ եւ գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, թէ

եւ փարխաթի առեալ ի Սուզային հանցեն զնա ի տանէն, {իսկ} Աննայն մնասցէ ՚ի տանն մի եւ նոյն երեսուն եւ մին ռ

Հայաստանիցն եկեալ ղարիպական բիռուզիգար մարդկանց, {իսկ} մնացեալ վեց սամն Կօրտ աֆռէկուշտի բանտումն եղեալ ք

ի տպեալ գրեանս յիշատակեսցէն: Ուստի եւ արդէն {իսկ} ահա խոստանամ առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, ո՛չ եւս

լ սուրբ տաճարի որմն որ եկեղեցւոյ գաւիթ է, զնորին {իսկ} ձեւն եւ զչափն աստ ի ներքոյ նշանաւորում եմ ըստ այս

ի կտակակատար եւ եղբայրակից պարոն Վարդանիդ, որպէս {իսկ} գիտես եւ քոյդ ասացածովն նոյն քաթում եղած 1425 հատ

իս Յովհաննէսեան, ըստ համեմատ ձեռնագրեալ ի սոյնոյ {իսկ} օրինակէ։

սի՛: " Ըստ ձեր ընտրութեան, ինչպէս կամենաք"։ {Իսկ} ես լաւ զինուած ու ձիաւորուած, Վառուած երջանիկ ս

, Անուղղելոյս մի՛ յիշիր. Աջըդ լինի նրանց վրայ, {Իսկ} ինձ չարից դու փրկի՜ր, Որդուն քո հեզ աղախնու, Ո

շուրթերին, Բայց մնում է հաւատարիմ լռութեան... {Իսկ} ես ինչի՞ն - եթէ ոչ սուրբ բնութեան: Ե. ՕՐՀՆՈՒԱ՜

պայծառ Էր կոչւում հնում, Պաշտըւում բագնում: {Իսկ} քեզ, ով դու կոյս, Շուշա՜ն դեռաբոյս, Լուսին կ

" Ողջոյն քեզ, քո՜յր, հազար ողջոյն տիրաւանդ"։ {Իսկ} նա ` " Ո՞վ ես, բնաւ քեզ չեմ ճանաչում"։ " Ես ն

ւ վսեմ"։ - Չեմ հասկանում ` ինչ ես ասում մինչեւ {իսկ}: " Եւ չե՜ս ժպտում, այո՛, ես այդ տեսնում եմ "

` Հպարտանում է, ցնծում Իբրեւ փեսան նորհարսի, {Իսկ} դեւը դառն հեծեծում Հեռու կանգնած մեկուսի: Թ.

ստինքներից, Հոտոտո՜ւմ է քերովբէն մեր. Ծարաւըն {իսկ} կրծքի շաղի Մէկ ումպովը յագենում է: Սափորները կ

Աստուծոյ, այս ահա՛, Իմ աչքերի առաջ չէ. Եւ ինքն {իսկ} չէ՞ Եհովան, Որ շրջում է, ժուռ գալիս Այս դրախտու

րդու. Երբե՛ք ստոր կրքերի Համար սիրտը չէ՛ թիրախ. {Իսկ} դու ինչո՞ւ ես ժպտում, Ուխտ չեմ անում ես խարդախ "

, Չունե՜մ ընկեր կաթոգին ". Տէրը տուաւ նրան կին. {Իսկ} թէ ինչո՞ւ կամ ինչպէ՞ս, - Չի՞ սովրեցրել Գիրքը քեզ

զ, Թէ չես լսել մինչ հիմա, Ապա վեր առ եւ կարդա: {Իսկ} այն մասին, թէ նրան Սիրէ Ադամն պիտ մաքուր Եւ մեղկ

. Արտասուելով վշտագին Թռչում իսկոյն, հեռանում, {Իսկ} հարսնաբերն Եւային Ադամի մօտն է բերում: Նախահայրը

Նրանց հրեշտակն բարձրաձայն ` Խելագար է անուանում: {Իսկ} մենք ջանանք, օ՜, փութով Աւարտել վէպն այս մէկին

ավճիռը պարզ է ` " Անմեղութիւն, գնաս բարո՜վ"։ - {Իսկ} հարսն ինչպէ՞ս, քոյրն ինչպէ՞ս: " Ցնցւո՜ւմ էին մկ

նում է ցաւո՛վ մինչ այսօր, Թէեւ եկել է Մեսիան: - {Իսկ} Ադա՞մը, - " Դեռ քրտնո՜ւմ է"։

նս ունիմք առ որ չեմք, եւ ո՛չ երբեք: Ընդե՞ր {իսկ} բնաւ եւ մաղթանք՝ մի՛ որոց աչս ունիցին տեսանելով

չս ունիցին տեսանելով ո՞չ զդոյն գուշակիցեն, անդէն {իսկ} ի վերծանութիւն մատուցեալ: Ծաղու արդար իսկ արժանի

անդէն իսկ ի վերծանութիւն մատուցեալ: Ծաղու արդար {իսկ} արժանի. միթէ ամենայն, որ կաղակրկին կակազէ, լից

քսպիրի կամ զՇիլլերի լրբին թեկն ածել, որոց եւ ո՛չ {իսկ} համբակացդ անլուայից ստգիւտ թերեւս ի ճահ: Եթ

թուի մեզ, թէ եւ ո՛չ իւիք ինչ գթեցաք: Շա՛տ {իսկ} իցէ մեզ, ստուգութեամբ ասեմք, եւ կարի՛ շատ, եթէ

ր, Ուր սուրբ էին մուտ եւ ել՝ Եւ սէր {իսկ} ոչ հնանայր: Գ. ՀՐԵՇՏԱԿՆ ԱՂՕԹԻՑ Որ բնա

Կոչեր առ նախնեօք, Եւ պաշտէր բագնօք: {Իսկ} զքեզ, ո՛վ կոյս, Շուշան դեռաբոյս, Ի

Բամբռան ի լար Կնտնտոցահար. Որմիզդ {իսկ} յերկինս Կացցէ ի յակճիռս... Միայն թէ

" Ո՛չ զսիրոյ քաջ զերգի՞չ վսեմ"։ - Չիմանամ {իսկ}, այր դու, զոր ասես: " Եւ ո՛չ ժմտիս - այո

Զուղխս անարատ, Լիցի՜ ի թերափ, {Իսկ} խարամանւոյն՝ Բաժա՜կ մահաթոյն "...:

Գայ որպէս փեսայ, Նազի եւ ցնծայ. {Իսկ} խարամանի՞ն. - Ողբա՜յ ցաւագին: Թ. ԱՅ

ի՛ս ". Ասէ եւ կուտ կուտայ Եւ անդէն {իսկ} դառնայ: Maчу, գէթ զերկուս Ունիմ ես զ

այն շունչ, այո՛, բոց հրոյ, Ապա կորուսեալ {իսկ} էր՝ Քո զանդորրութիւն հոգւոյ: Եւ յո՞

եդայ, Կան առաջի իմ աչաց. Ո՞չ ինքնին {իսկ} Եհովայ Զօր հանապազ ի դրախտին: Այգուն

յրաքարշ ինչ կրից Զսիրտ եդից ի թիրախ, {Իսկ} ընդե՞ր բնաւ ժպտիս, Ուխտեմ ես ո՛չ՝ յուխտ խա

ակուցեալ, Զոտսն՝ ներքին այլ թեւովք, {Իսկ} միջնովքն թռուցեալ, Ծխէ զմարդոյն արտասուս

յ ինձ ոք ընկեր, Եւ Տէր արար նմա կին, {Իսկ} թէ որպէ՞ս կամ զիա՞րդ, Ո՞չ ուսուցանէ քեզ Գի

ր արկեալ եւ անդէն Թռչի ի բաց հեռանայ, {Իսկ} հարսնացուն լուսեղէն Ածէ առ Ադամ զԵւայ:

իս ի վեր ամբառնայ Սիրախառնիլ եւ թռչի. {Իսկ} ի տեսիլ հեշտալեացն Բանդագուշեալ գլխովին՝

իք՝ " Անմեղութիւն, ե՜րթ բարեաւ"։ - {Իսկ} զի՞նչ հարսն, իսկ զի՞նչ քոյր. " Ո՜հ, ցնցէ

ութիւն, ե՜րթ բարեաւ"։ - Իսկ զի՞նչ հարսն, {իսկ} զի՞նչ քոյր. " Ո՜հ, ցնցէին մկանունք,

ոսէր Քիրտն ընդ կուրծս գետօրէն "... - {Իսկ} Ադա՞մ. - " Ինչ ո՛չ կասէր. Էր երբեմն զի հա

հեշտալից, Յաշխարհ փշոց, ուր Եւայ Ցարդ {իսկ} ցաւօք ծնանի, Թէեւ եկեալ Մեսիայ: - Իսկ

իսկ ցաւօք ծնանի, Թէեւ եկեալ Մեսիայ: - {Իսկ} Ադա՞մ. - " Տակաւ քրտնի"։

երջացեալ ՚ի քաղաքական խորհրդոյ, ունէր՝ եւ այսօր {իսկ} ունի զերկուս դեռ անօթս, որոց՝ ոչինչ ընդհատ քան

կամ առ չարաչար տգիտութեան, յորում դեդեւին: Շատ {իսկ} է մեզ, եթէ մարթասցին նոքա զանձինս դաստիարակել,

ապտեալ ի հանգստեանն խշտեաց՝ ՚ի գետ կամաց. զնոյն {իսկ} զողբ անդուլ հեծեն այսօր արձագանք լերանց Հայաստանի

տութեանց քահանայազգեuտ քրմաց մերոց, եւ բողոքեսցէ {իսկ}, եւ մեք զմերովսանն ո՛չ վերջասցուք ի գիր անցուցեա

ս դեմ են առ ի գիւտ հնարից կորստեան բողոքաւորացն. {իսկ} եթէ զքարի փշրեսցին ատամունքն, անդէն առ նմին զամե

ովեցուցիչ ժողովրդեան եւ զրպարտող անմեղ գործոց իւր {իսկ} Այվազի, եւ թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյակա

պատուելի Այվազն ծաղր եղեւ համակ ազգայնոց եւ ատելի {իսկ}, եւ ինձ մնաց միայն ողբալ զթշուառութիւն եկեղեցեաց

ն սրբոյ: Որդի ծնեալ ՚ի Հօրէ նախ քան զյաւիտեանս. {իսկ} Հոգի սուրբ բղխեալ ՚ի հօրէ: ՚Ի հաւատալիս զԱստուծ

կամ ի Լուսաւորիչն " Հայր յանձն է. Որդի ՚ի Հօրէ. {իսկ} Հոգին սուրբ ՚ի նոցունց ", եւ կամ ՚ի Շնորհալին "

ւցանել, եթէ մեծատունք թշուառք դատապարտին ի դժոխս {իսկ} առաքինի Ղազարոսք երջանկանան յարքայութեան երկնից:

իցէ. ասասցէ նմա զխոստովանութիւն միոյ բնութեան, {իսկ} թէ շփոթող, զկրկին բնութեանց բուռն հարցէ ճառել:

վս, որք են Նիկիո, Եփեսոսի եւ Կոստանդնուպօլսոյ, {իսկ} զայլսն ամենայն ո՛չ ընդունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերա

ութեան ՚ի ժողովին, լուծաւ այն, զոչինչ որոշեալ. {իսկ} ճիզվիթ պատգամաւորք պապին ցնծացին ընդ կամագիւտն լի

ծս արժանիս քրիստոնէի եւ հեղինակի քրիստոնէութեան. {իսկ} Այվազովսքին շատ համարի կնքել զդէմս նշանաւ խաչին,

հոգին, այլ սառն մեքենականութեամբ զքրիստոնէութիւն {իսկ}, որպէս ըզխրտուիլակ ինչ ընծայեցուցանեն ի կորուստ

ծէսք եւ արարողութիւնք չուժեն փրկել զմեզ, եւ ո՛չ {իսկ} նշանն, որով կնքեմք զդէմս ի դատապարտութիւն անձանց

եւ յանձնապահութիւն պաշտօնէիցն կրօնի ընդհանրապես, {իսկ} յապահովութիւն գլխաւորացն քահանայութեան ի մասնաւոր

ւթեան Տեառն: Պահել զկիւրակէ ընդունիմք եւ պաշտեմք {իսկ} զկարգդ, թէեւ ո՛չ նովին նեղսրտութեամբ, որպէս փար

թէ ամեն այն օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ յառաջնորդս, {իսկ} այլն ամեն այն, վարկպարազի եւ եթ կանոնադրութիւն,

գալ իջանել ի ջուրն: Ի մկրտութեան Քրիստոսի անդէն {իսկ} յերեւեցաւ Հոգին։ Բազում ուրեք, որպէս եւ ի մկրտե

ռն լուացման ջրոյ եւ իջանելոյ Հոգւոյն սրբոյ: Ինքն {իսկ} Քրիստոս այսպէս վարդապետէր Նիկոդիմեայ, ըզմկրտութի

ընդ մեր, եւ յիշել զայս մատուցեալ զհաց եւ զգինի: {Իսկ} ի յիշմանս յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմին, ե

քեան զհոգի, այլ՝ ուրոյն անձնավորութիւն եւ դէմ: {Իսկ} Քրիստոս չասաց մեզ, տուեալ զհացն կամ զգինին, թէ

ոգի նորա էջ ի դժոխս, անբաժանելի Աստուածութեամբ. {իսկ} մարմինն եդաւ ի գերեզմանի, սապէս, անբաժանելի Աստ

րբագրել զեկեղեցի, զոր ուղղափառ գիտեմք եւ վկայեմք {իսկ} զանարատութիւն: Եւ քահանայ ոք, կամ աբեղայ, կամ

ունի. Սոխակի փետրով զարդարած Ճընճղուկն {իսկ} յարգ չունի։ Ինչի՞ս է պէտք մանկութիւնըս

Կեցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստանի Եւրոպիոյ ահարկու, {Իսկ} Նիկողայոսի անունը արեւից վեր լուսատու: ԱՐԲԱ

յլում են: Չքնաղ իրան, մէջքը բարակ, {իսկ} կուրծքը Դուրս է նայում բարակ հագուստի տակից

րիորդը պատասխանեց հեգնելով. " Նա երէցն է, {իսկ} ես կրտսեր հարազատ... " - Բայց ո՞վ էք դուք,

" Նա ալեւոր Հայաստանի հոգին է... {Իսկ} իմ անունն է Անմիաբանութիւն, Մեք շատ դարեր

Որոշ փայլում են: Անցած իմ օրեր, {Իսկ} ես ընդունայն Կեանքս վատնեցի. Իմ պարզա

Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյն {իսկ} մեր եղբարք թշնամի էին Այն նուիրական քո սուրբ

տեղ Պիտի ամփոփէ ոսկեայ ճաճանչով։ {Իսկ} լուսնի պայծառ լոյսը խաւարի Հետքերը անհետ առն

արգով, տխրութեամբ, կարծես բազմեցան. {Իսկ} նոցա մէջտեղ մի մարդ էր բազմած, Պաշտօնին յար

Քանի կենդան եմ, ինձնից չես փրկուիլ, {Իսկ} այն աշխարհում ծերունու... եւ քո, Դատաստան

23-ին երեկոյեան ստացայ երկու նամակ, մինը 22-ից, {իսկ} միւսը 23-ից: 24-ին գրեցի պատասխանը, որ կ՚երթայ

1-ից: 7-ին նամակ ստացայ երկու հատ, մինը 4-ից, {իսկ} միւսը 6-ից եւ պատասխանեցի 8-ին, որ գնաց նոյն օրը

մակ ստացայ 2 հատ. մինը եղբօրիցս նոյն թուականից, {իսկ} միւսը մեր տունից յունիսի 4-ից, որ գրուած էր հօրս

: 12-ին այսօր նամակ գրեցի եղբօրս, որ եւ կ՚երթայ {իսկ}: Նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի թէ

ՏՈՂ Ճշմարտութիւնը կրօն է, նորան միայն խնդրեցէք, {իսկ} նորանից ոչինչ: Robert Owen Ազատութիւ

րդերից ցուրտ ընդունելութիւն է գտել այդ գրուածքը, {իսկ} մեր վերայ այդչափ եւս տպաւորութիւն չգործեց, եւ եթ

սօյի գրութեան հետեւող չեղանք, այլ ճշմարտութեան, {իսկ} ճշմարտութիւնը մի մարդու սեփականութիւն չէ, թէեւ Պ

նք, ո՛չ Ռուսսօյի եւ ոչ Վօլթեռի, այո՛, պարտական {իսկ} ենք մեծարել եւ յարգել հանճարը եւ բանականութիւնը,

, որ մահով է պատժում այդ ազատ կառավարութիւնը: {Իսկ} մէք Պօղոսի համար մահապարտութեան խօսք արած չէինք,

յարգում ենք մարդկային ազատութիւնը եւ իրաւունքը, {իսկ} Պ. Չամուռճեանը, այս յանցանքների մօտից թեթեւութե

չէ. մեք կը դատապարտենք նորան պատմութեան առաջեւ, {իսկ} Պ. Չամուռճեանը եթէ կամի խունկ եւ զմուռս ծխել այն

րժելով վերստին կրկնում ենք, թէ եկեղեցին ազգն է, {իսկ} հոգեւորականութիւնը սպասաւոր այդ եկեղեցուն: Ազգը

ց մինը իւր լաւութեան համար պատուելու եւ սիրելու, {իսկ} միւսը, իւր վատթարութեան համար, դատապարտելու եւ

անուանում երկիրը եւ մնում է դարձեալ երկրի վերայ, {իսկ} Պ. Չամուռճեանը թռչում է նաեւ Օրիօնից բարձր...

ճակատի վերայ, շնորհակալութիւն Ղրիմի թաթարներին: {Իսկ} միւս եւ աւելի մեծ մասը, որ մնաց Լեհաստանում, ո՛

լ հոյակապ, բայց այժմ ամայի, հայկական եկեղեցիք, {իսկ} հայ եւ ո՛չ մի հատ, ի՞նչ եղան, ո՞ւր գնացին:

սոքա ամէնը միասին, ոմանք կամքով եւ գիտութեամբ, {իսկ} ոմանք ակամայ եւ տգիտութեամբ գործակից եղան չուառ գ

ի, օդի եւ կեանքի հանգամանքներին անսովորութենից, {իսկ} միւս կէսին աղքատութեան եւ ստրկութեան սանդուղքի ամ

իտահալած մատեանները Փաթաղիկէս անունով հռչակեցին, {իսկ} Ղազար Փարպեցին աղանդաւոր: Փարպեցին, այս բոլ

աբորբոք տառերով գրւում է պայծառ ճակատների վերայ, {իսկ} հայը եւ այսօր չէ կարող կատարելապէս դուրս հանել իւ

եցին հարստահարողների կեանքը, մինչեւ մի ժամանակ, {իսկ} երբ մինչեւ բերանը լցուած էր փորձութեան բաժակը, ա

ղճ էին եւ հայ լեզուի ոգուն եւ տրամաբանութեան բնաւ {իսկ} տեղեկութիւն չունէին եւ հայերէն խօսելու ժամանակ,

լեզուին, հետաքրքիր ածականը տալիս էինք մարդուն, {իսկ} անշունչ առարկաների վերաբերութեամբ գրում էինք արժա

իւնք է։ Յայտնի է, թէ տալուց առաջ պիտի ունենալ. {իսկ} այն գրիչը, որ տակաւին իր լեզուի ուղղութիւնը չգիտ

ընկնում, որովհետեւ նորա մէջ կար համակարգութիւն, {իսկ} մեր ընդդիմախօսքը սիրող չէին համակարգութեան։ Բայց

ուքն էլ, մասնաւոր խորհրդով գրուած լինելով, բնաւ {իսկ} ընդհանուր հասկացողութեանց կամ ընկերական յարաբերու

եցութիւն ունենային նոցա հոգեղէն զարգացման վերայ։ {Իսկ} թէ Ազգայինքը այդ խօսքերը բերան առել են միայն այն

օրութիւնը։ Այս խօսքերը ես ասում եմ ընդհանրապէս, {իսկ}, իմ կարծիքով, մինչեւ մէջտեղումը չ'կային դպրոցնե

, այն ժամանակ կարելի էր եւ աւելի վեր բարձրանալ։ {Իսկ} մեք ո՛չ եթէ օրինաւոր պատուանդան, այլ եւ առանց մի

Այդպիսի բաներ երազում միայն կարո՛ղ են կատարուիլ, {իսկ} արթնութեան մէջ՝ ո՛չ երբէք։ Քանի որ մեր մատե

ել նոցա ճշդութեանը, նա չէ ուսել այդ առարկաները։ {Իսկ} մեր միջումը եթէ կան եւս նորախօս մատեանք, նոցա բո

հոլով է ընդունում, միւսը՝ իննը, միւսը՝ վեց, {իսկ} միւսի հոլովների կարգը այլ է բոլորովին։ Այսպէ

ինքն՝ հասարակ ժողովուրդը զուրկ լուսաւորութենից, {իսկ} բան ուսանել կամեցողը կարօտ օտարների շնորհին։

մարդերի համար բացադրութեան կարօտ չէ՛ իմ նպատակը, {իսկ} մեր միւս եղբայրակիցներին, որ կէս մի բաղդի անգթան

ծ է դնում Յիսուսեանների խաւարը լոյս ապացուցանել, {իսկ} հակառակորդների լոյսը՝ խաւար։ Ցաւում եմ, որ պատ

կը պախարակելի էր, ըստ որում յառաջ փակեղ է կրել, {իսկ} այժմ՝ բոլորշի գլխարկ, կամ երբեմն լայն վարտիկ է

ի չափ է, մի նշանացոյց է, մի այնպիսի կշիռ, որով {իսկ} եւ իսկ հասկացւում է որեւիցէ ազգի լուսաւորութեան ա

, մի նշանացոյց է, մի այնպիսի կշիռ, որով իսկ եւ {իսկ} հասկացւում է որեւիցէ ազգի լուսաւորութեան աստիճանը

իւն ունէ՞ր, կամ թէ ո՞րքան ազդեցութիւն ունէր նոյն {իսկ} քննութեան տակ ընկած առարկայի յառաջադիմութեան վերա

կայի, միեւնոյն է, ինչպէս մարմին՝ առանց հոգու։ {Իսկ} այն ազգը, որ չունի մատենագրութիւն, ասել է, թէ

ուածքը չէ, այլ մի դիմակաւորուած անձնաւորութիւն։ {Իսկ} այն մատենագրութիւնը, որ անքակտելի կապուած չէ մի

ենագրութիւնը, ապա մեք դատապարութեան արժանի ենք։ {Իսկ} եթէ դորա հակառակ, ժողովրդին անմօտենալի է այդ պահ

ի մէջ այդքան հանդէս է բացել ժողովրդական լեզուին։ {Իսկ} թէ երբեմն ո՛չ հայաբար, այլ եւրոպէաբար բացատրել է

գաղափարներ՝ ունի դոցա համար եւ ձեւեր՝ առած նոյն {իսկ} ազգային լեզուի աղբիւրից եւ ո՛չ Թուրքից եւ Թաթարից

ովորութեանց. եւ արդէն մարած կեանքի մէջ. դորանով {իսկ} պարզապէս վկայում է, որ այդպիսի օրէնքը կենդանի նե

բարոյականութեան գլխաւոր նշանաբանը: Միմիայն նոյն {իսկ} մարդուց, նորա ամբողջ գոյութիւնից է բխում եւ յանց

արդիւնքը: Մովսիսի կրօնից աղբերանում է մահ, {իսկ} քրիստոնէութիւնից կեանք: Առաջինից փոխադարձ վր

ից կեանք: Առաջինից փոխադարձ վրէժխնդրութիւն, {իսկ} երկրորդից փոխադարձ ներողութիւն, առաջինից ժառանգա

առաջինից ժառանգական եւ յաւիտենական թշնամութիւն, {իսկ} երկրորդից մշտնջենական սէր եւ հաշտութիւն, առաջինի

տութիւն, առաջինից եսականութիւն եւ վայրենութիւն, {իսկ} երկրորդից անձնազոհութիւն եւ քաղաքակրթութիւն:

ամբ դարձեալ կը գայ դէպի նաեւ անհնարին է որ չգայ, {իսկ} թէ համեմատական էր, այն ժամանակ յայտնի է, թէ թափ

նք հասկացնել: P. S. Որպէս թէ մարդը կաւ է, {իսկ} փիլիսոփայութիւնը բրուտ. ինչ ձեւ կամենայ կը տայ ա

նիւթեր, որ պատուանդան եղան նորա համակարգութեան: {Իսկ} թէ նորա փիլիսոփայութիւնը չունի այդպիսի պատուանդան

էրութեան վերականգնեալ վիճակը կարող է խանգարուել, {իսկ} այդ կարծիքը աւանդելու եղանակի մէջ տեսականի ծայրայ

- " թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը աճել եւ ոչ {իսկ} յիշել նորան: Ազատութեան դիմակի տակ գոյացել է շահ

բերութիւնք, ոչինչ վիճակ չէ կարող նորան պատահել: {Իսկ} մարդկային առողջ կեանքը իր լայն ճանապարհի վրայ ամէ

յին ընկերութեան վրայ, որ աճում էր ինքնակայապէս: {իսկ} այն ընկերութիւնքը, որի հասակը չափւում է հոգաբարձ

ացին Արիստոտէլի աշակերտն էր, Ներոնը ` Սենեկայի, {իսկ} Վոլթէռը ` ճիզուիթների: Իհարկէ, ով որ չէ ուսել թ

կարող են զարթել Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ գրակխօսները: {Իսկ} մինչեւ այն ժամանակ, ստոյգ է, որ անդրանկական համ

անել, այլ պարտական է թողուլ անդրանիկ ժառանգին, {իսկ} երկրորդը երբեք չի տեսնիլ հողի երես, որովհետեւ հո

ռքին, ոչ օրէնքը, ոչ գրուած կոնստիտուցիօնը եւ ոչ {իսկ} թագի արտոնութիւնքը ազդեցութիւն ունին նորա վրայ.

րկայ բաների կարգի ընդդէմ ` միմիայն դիմադրութիւն: {Իսկ} այդ սկզբունքները չեն կարող ցոյց տալ իրենց խորհուր

Յաւերժ առնել չարագործին ըզյիշատակ եղեռանց: {Իսկ} Կարդինալի անարժան ճակատի վերայ Սեւ տառերով

եւ թէ նա արծաթը գործ է դնում յօգուտ Յիսուսեանց: {Իսկ} վերակացուին առաջարկում էր այսպէս. " քոյ գործերու

հսկէր գործարանի պիտոյքի եւ բարեկարգութեան վերայ, {իսկ} հոգատարները իւրեանց պարտականութիւնքը ճանաչելով,

նախագահ մարդերը կարդինալը իւր պատուի մեծութեամբ, {իսկ} հոգատարքը իւրեանց հարստութեամբ գրաւել էին դէպի իւ

մետաքսագործութեան, եւ կարդինալին շատ մերձաւոր, {իսկ} միւսը անաչառ եւ ազգի օգտի վերայ մտածող: Բանի թել

նձն չառնուր, թէպէտեւ շատ օգուտ ունենար դորանից: {Իսկ} յանձն առնելուց յետոյ, նորան պէտք չէ՞ր այսպիսի ան

եկեղեցւոյ, եւ ուրիշ այսպիսի տարապայմանութիւնը, {իսկ} նորա մահից յետոյ նորան բարբարոս, չարանախանձ, ան

րով ճանապարհ ստացաւ սա այնքան յառաջադէմ լինելու: {Իսկ} սա իւր գործերը կարգի դնելով, ստիպեց նորան, մնաք

ւղ, անդ թուլահոգի մարդիկը միշտ խրոխտ են լինում. {իսկ} մի փոքր կասկածելի բանի մէջ, մինչեւ վերջին աստիճա

երկիւղով ` միայն կարելի է մարդուն հնազանդեցնել, {իսկ} սիրով ` թագաւորել նորա սրտի մէջ: Երեւի թէ կային

քր գողութիւնքը յայտնում էր, որ հաւատարիմ երեւի, {իսկ} մեծամեծները ծածկում, որ հարստանայ: Իհարկէ այսպէ

, միշտ նորա անունը շնորհակալութեամբ կ՚արտաբերէր: {Իսկ} ով որ այս մասին անփոյթ էր երեւում, նորան կը գրէր

ր սիրում եւ նոցա նաեւ ամենամեծ յանցանքը ծածկում. {իսկ} միւսերի ամենափոքրը իբրեւ քրէական յանցանք դատապարտ

իւրեանց ջերմեռանդութիւնը ուրիշ բաներով յայտնել. {իսկ} եթէ դոցանով կամեցած են ժողովրդի ուշը իւրեանց վերա

մք ՚ի փրկութիւն հոգւոց, հաղորդակցութեամբ դիւաց: {Իսկ} որք ասեն, թէ չի՛ք կախարդութիւն, կամ, թէ ո՛չ գո

ւթեան զօրաւիգ, ուստի մի կողմից Ձեզ վարձատրելու, {իսկ} միւս կողմից ուրիշներին խրախուսելու համար, որ հետ

ռաւե՛լ մօտ ծանօթ), ինչպէս եւ քո ամեն նախնիքը։ {Իսկ} ե՛ս՝ անպիտա՛նս, թէպէտեւ Տիրոջդ առջեւը ամենների

, որի անունը Մովսէ՛ս էր եւ տեղի անունը՝ Անձուկ։ {Իսկ} ամառները, այն տեղի շատ տաք լինելու պատճառով, Սի

քս գիտեն տէր Ներսէ՛հ եւ Հրահա՛տ Կամսարականները, {իսկ} Սիւնեաց երկրում ունեցած կեանքիս որպիսութիւնը գիտէ

վհետեւ պարեգօտ հագնողները ազատուած են Քրիստոսով։ {Իսկ} ինձ աշխարհի ծառայութիւնից պարեգօտով որոշող եւ ազա

բոլո՛ր պատճառներով քե՛զ՝ Տիրո՛ջդ արժանի էի։ {Իսկ}, իմ ունեցած շատ շնորհին նայելով, որ Քրիստոսը տո

շա՛տ ուրիշների ասածին պէս, փոխանակը մարդ չկայ. {իսկ} ա՛յժմ, նախանձի չարութեան պատճառով, շատե՛րն աշխա

լ նորա պաշտօնեայ եւ կուսութեամբ պատուած Յեսո՛ւն։ {Իսկ} այն զարմանալի մարդու՝ Եղիայի գովութիւնը ո՛վ արդե

լով հրեղէ՛ն կառքով դէպի հոգեղէն կեանքը վերացաւ։ {Իսկ} եթէ Քրիստոսի պարգեւած Աւետարանից կամենան այսպիսի

համարհոտ եւ ամբարիշտ հոգին կարող է մտքից անցնել։ {Իսկ} ով որ ճանաչէ իր յանցանքը եւ զարհուրած սրտով կարող

կերակրի, խմիչքի եւ ցանկականի համբերութեան մէջ։ {Իսկ} Հայոց աշխարհի աղանդը, որ ասո՛ւմ են, մի հիմնադրի

, որպէս եւ իշխաններին Աստուած ասացին մարգարէքը։ {Իսկ} ես, որ ո՛չ հրեշտակ եմ եւ ո՛չ վարդապետ, երբէք էլ

սիկները եւ անարժան մարդիկ այսօր էլ անում են։ {Իսկ} ինքս ինձ յանդգնութեամբ առաջ քշել դէպի վարդապետութ

սած, քո պարտքն է այսուհետեւ դեղ դնել եւ բժշկել, {իսկ} թէ մեռնիմ, տանել գերեզման եւ թաղել"։ Եւ նա, պ

աւատի ուսումը ստացած են քո օրհնեալ մօրից եւ նո՛յն {իսկ} Տիրոջիցդ։ Եւ հասակով թերակատար կամ պակասաւոր մար

րով զարդարուած, ման են գալիս՝ ինձ ծաղր անելով։ {Իսկ} ինչ որ իմ բաներիցս վանքումը մնաց, այդ մասին, ու

քահանան ասել է, թէ. " Երբ էլ որ լինի, ես իրեն {իսկ} ՝ Ղազարին չպիտի թողում հանգչել այդ տեղում, թո՛ղ

ր եւ իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ։ {Իսկ} ինչ որ կարգել էին ինձ տարեկան տէր Ներսէհը եւ Հրահ

աւելորդներից վանքի պէտքերի համար էր գործ դրւում։ {Իսկ} Աղուանստանից, Վրաստանից, Սիւնեաց եւ Արշարունեաց

ել էին, եւ մինչեւ իմ վանքից գնալը նա այնտեղ էր, {իսկ} այժմ լսեցի, թէ Անդլոյ մօտ է գտնւում, ահա այդ մա

պսակի եւ ուրիշ էլ աւելի մեծ մեծ բաների համբերեց. {իսկ} դա՛ վէրքերից թուլացած մարդու երեսին եւ ջո՛ւր անգա

անդները նայելու գինը, սապատների մէջ է ժողովում, {իսկ} հիւանդներին պանդոկից հանելով դուրս է ձգում, մե՛ծ

վերուցէ՛ք եւ այնպէս կատարեցէք Քրիստոսի օրէնքը"։ {Իսկ} դա նորա հակառակն է աղաղակում. " Ո՞ւր ես գալիս,

, առաջ շատ համեղ եւ զօրաւոր կերպով էր քարոզում, {իսկ} այս վերջի ժամանակները իսպառ վատ էր նորա քարոզը "

շատ տկարութիւններով պատած, այժմեան մարդիկս։ {Իսկ} այդ Հայոց աբեղայքը, իրենց սրտերի հետ միացած դառն

սում են, - եւ զուր տեղը կանչում է եւ հառաչում"։ {Իսկ} Յունաց ժողովուրդը եւ երեխայքն անգամ, իրենց ծնողա

դէպի բարին գործ դնողներին մտցնում է արքայութիւն, {իսկ} դէպի չարը վարողներին դժողքն է ժառանգեցնում։

էս ասում էին. " Առաջ գիտնաբար էր խօսում Ղազարը, {իսկ} այժմ՝ անգիտաբար"։ Քանի որ դոցա մէջ տակաւին լու

աւին լուռ էր նախանձը, իմ մէջ զօրացած էր շնորհը, {իսկ} երբ տեսան, որ ժողովրդի բազմութիւնը յօժարութեամբ

եւ սկսեցին ոխակալութիւն յղանալ եւ նախանձ ծնանել։ {Իսկ} երբ դոցանում առատացաւ այդպիսի չարակամութիւնը, խօ

ը բռնած, յիմարացած մարդոց պէս այս ու այն խօսել։ {Իսկ} մեր երանելի ուսուցիչքը, եկեղեցու բոլոր Կտակարանք

ն բոլորը Դաւթի սաղմոսի պէս գիտնալ էին հրամայում։ {Իսկ} այժմ լիրբ եւ նախանձոտ մարդերից շատերը եկեղեցական

եւ մեր ժամանակում այս ամենը կատարուած տեսանք։ {Իսկ} զյառաջագոյն գրելոյս սուրբ արանցն, զորս 'ի պատմու

ելով, ներէ՛ ինձ որպէս մի տկարամիտ մարդու։ Եւ քո {իսկ} ամենասքանչ անձինդ, որից ամեն մեծ կամ փոքր մարդու

հասել է մեծապէս օգտակարութիւն եւ պատիւ եւ փա՛ռք, {իսկ} մի քանիսին էլ մահից դէպի կեանք եւ կորստից դէպի գտ

թեան տեղը բարի չհատուցանէին, այլ նորա հակառակը։ {Իսկ} վերին արդարատես Աչքը չէ նայում չա՛ր կամքերի ուզած

դ երեսում, այսպէ՛ս է խօսում երջանիկ ծերունին. " {Իսկ} Վահան զեկեղեցիս Աստուծոյ լուսազարդեալ նորոգէր, զ

տք եւ աջ կողմդ Սրբազնագոյն Սիւնհոդոսի շինուածքը, {իսկ} ձախ կողմդ Ներսէսեան լիճը բռնած առաջ գնաս բաւական

ան է ասել, թէ այդ Վաղարշապատի Կաթողիկէն չէր նոյն {իսկ} այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը Ս. Լուսաւորչի հիմնա

ց յետոյ կաթողիկոսական աթոռը փոխադրուել էր Դուին, {իսկ} այդ թուականներից մինչեւ Մեծ Վահանի մարզպանութիւնը

միայն, թէ ո՞ւմ է վերաբերում նորա դերանունը։ {Իսկ} թէ Փարպեցին վերջին կառավարիչը չէր, այդ մասին դրա

ւն յանձնուել է Նոր քաղաքի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին, {իսկ} Նոր քաղաքը Վաղարշապատն է, եւ Վաղարշապատի Ս. Կաթ

Փելիքս դատաւորին այսպէս է ասում. " յորում եւ ե՛ս {իսկ} ճգնիմ անխիղճ միտս ունել առ Աստուած եւ առ ամենայն

ժամանակին կամ նոցա բովանդակած անցքերի ժամանակին։ {Իսկ} թէ կամենանք գործի արժանաւորութեամբ դասակարգել, ն

7. Բնագիրը. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն զայն Տէր {իսկ} ինքնին քաջ գիտէ " (եր. 40). եւ մի փոքր սորանի

ուրբ Գրոց տեղեկութեան մասին, ասում է դարձեալ. " {իսկ} մեր երանելի վարդապետքն, զամենայն զԿտակարանս եկեղ

ր եղել է իրենց օրով, կամ մօտ է իրենց ժամանակին, {իսկ} հին բաները, թէեւ շատերը նոցանից Ադամից են սկսում

'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ ենք աւելցնել, թէ եւ ոչ {իսկ} տեսել է նորանց։ Մինչեւ Փարպեցու թղթի յայտնուի

ակաւին կրկնել թէեւ անհիմն, բայց հնացած կարծիքը. {իսկ} Փարպեցու Թղթի յայտնուած օրից այդ կարծիքների գինը

ց զաւակները, որ յետոյ ուղարկեց Պարսկաստան։ " {Իսկ} յամին եօթն եւ տասներորդի Յազկերտի արքայի (455 թի

ծ կեանքին. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն՝ զայն Տէր {իսկ} ինքնին քաջ գիտէ " (Թուղթ, եր. 40)։ Մենք այսք

ինն Լեւոնի կայսեր, մեռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ... {իսկ} երանելւոյն Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ Վասակայ դարձե

ահանը Մեծ Վարդանի եղբօր երանելի Հմայեկի որդին է, {իսկ} Մեծ Վարդանը իր կրտսեր դուստրը, որի անունը Վարդ-Ա

ւթիւնը նոքա գիտեն, կարո՛ղ էք նոցանից տեղեկանալ։ {Իսկ} երբ պատերազմները վերջանան, եւ ես, հանգչելու եւ

այ, ձմեռները Մովսիսի մօտ Անձուկ ասացեալ տեղում, {իսկ} ամառները Մուշէի մօտ, որ տանում էր ինձ, ուր եւ ի

ոմանք՝ Այլաբերից եւ ոմանք՝ Այլաբերդից ասելով։ {Իսկ} Սիւնեաց աշխարհի Մուշէ եպիսկոպոսի ինչ տեղից լինելը

հիմնում է պարեգօտի վրայ՝ աւելցնելով տակաւին. " {իսկ} որ զատոյցն զիս պարեգօտիւք 'ի ծառայութեան աշխարհիս

Վահանը Սիւնեաց երկրից հրաւիրեց նորան վերադառնալ։ {Իսկ} Թէ Սիւնեաց երկրում նա աղքատ մի մարդ չէր, դորան վ

անունը եւ, բացի Փարպեցուց, նաեւ Ձուիկի անունը։ {Իսկ} թէ ինչ աղբիւրից է հանել Չամչեանը՝ թէ Ձուիկը Վռամ

րայ, առանց երկարաբանութեան կ'անցնէինք՝ եւ բնա՛ւ {իսկ} ուշ չդնելով այդ անունին։ Սակայն Վռամ անունը ստիպ

ռը աւելցնելով այդ անունի սկզբում կամ վերջում։ {Իսկ} եթէ Ձուիկի հօր անունը, Անոյշ-Վռամից եզրակացնելով

ը, ուր Ս. Լուսաւորիչը ասում է. " Քանզի եւ ասէր {իսկ} Իմաստունն, թէ նախանձու բանսարկուին եմուտ մահ յաշ

դա զդեւս " (Աւետ. Մարկ. գլ. Գ. հ. 22)։ " {Իսկ} փարիսեցիքն ասէին, թէ իշխանաւ դիւաց հանէ դա զդեւս

զփայտէ " (Երկր. Օրէնք, գլ. ԻԱ, համ. 23)։ {Իսկ} խաչուիլը համարւում էր փայտից կախուիլ. " Աստուած

ում ենք ընթերցողին, որ Թղթի բնագրում ասած էր. " {իսկ} զարմանալին զառնէն զԵղիսայէ " եւ այլն. մենք Եղիսա

, այլ առաջնում, եւ ահաւասիկ. " Բնաւ եւ անուանի՛ {իսկ} 'ի ձեզ ընդէ՛ր պոռնկութիւն " (Թ. Պաւղ. առ Կորնթ

Փարպեցու Թղթի բնագրում մէջբերուածի հետ. " Ընդէ՞ր {իսկ} բնաւ եւ անուանի 'ի միջի ձերում պոռնկութիւն " (եր

համ. 34)։ § 65. Բնագիրը այսպէս է ասում. " {Իսկ} ես ոչ հրեշտակս՝ եւ վարդապետ եւ ոչ երբէք իսկ չեմ

. " Իսկ ես ոչ հրեշտակս՝ եւ վարդապետ եւ ոչ երբէք {իսկ} չեմ եղեալ բանիս այս ըստ երբէք 'ի հարցողաց ուրուք

րծածւում հոլովուած։ Մնացել են միայն ուղղականքը, {իսկ} միւս հոլովները առնւում են նաից։ Սորա հակառակ Կոս

թէ յատուկ անուն մարդոյ պիտի լինել, եւ գուցէ նոյն {իսկ} իշխանին Անձեւացեաց, զոր 'ի Պատմութեան իւրում յիշ

ւնեաց եպիսկոպոսի ո՛վ եւ ինչ լինելը, յարում է. " {Իսկ} այլքս եւ ես միապէս եմք ըստ կարգի քահանայութեան "

հանգուցեալը կարողացած չէր աւարտել կամ պարզագրել, {իսկ} սեւ օրինակների մէջ շարունակութիւնը եւ վերջը մենք

յայտնի է, թէ նոր լեզուում) միայն մի վեվ է առնում, {իսկ} թէ անդէմ, օրինակ՝ աներեւոյթ եղանակ, այն ժամանակ ե

չը ինի անելով կրաւորականացնել, ինչպէս ամրապնդիլը, {իսկ} այս օրինակում կրաւորականացուցել է միայն ու (վեվի

բար"։ Չափեցէք պարոններ, բայց այնպէս արէք, որ նոյն {իսկ} հին լեզուին չհակառակէք։ Հին լեզուի բար մասնիկը մա

դրվել։ Ներգործականի անցեալ ընդունելութիւն է գրած, {իսկ} կրաւորականինը՝ գրված. էլ սոցանից դուրս անցեալ ընդ

ցեալ ընդունելութիւնը գործ է դրվում ածական առմամբ։ {Իսկ} ուած կամ ուածքը, երբ միանում են մի բառի հետ, ինչպ

րմատի հետ, ինչպէս ծեծուածք, ռուսի ость կամ ность, {իսկ} ֆրանսերէն --------- վերջաւորութեանց ուժն ունի. Ին

սրբութիւնը։ Այսչափ։ Այլ առակ լուարուք. " {իսկ} զկնի վճարման սուրբ նահատակացն մեր, չարն Վասակ՝ զկ

ւ այս բանը Հայոց օգնութիւն խնդրելուց առաջ էր)։ {Իսկ} այն չիք Մեհրուժաններից առաջինը, որ եւ Մե՜ծ ուրացո

ուրս գալով, Վասպուրականի տեղ դժոխք ուղարկեց՝ նոյն {իսկ} հանդիպած տեղում նորա պատանը ձեւելով։ Ցաւելի է,

ծնի մէջ, ունեցել է սրտումը մի յաջողութեան յոյս, {իսկ} որքան մօտենում է Մայր-Վանքին, այնքան եւս զօրանու

էին երկու մեծ մատաղի կաթսաներ, մինը՝ ղահուէով, {իսկ} միւսը կաթնով լիք. Հռովմի սուրբ ջրի աւազանը ծառայ

մարմարոնեայ դագաղներից մինը շաքարամանի փոխանակ, {իսկ} այն մեծ տակառը, որի մէջ անցուց իւր կեանքը Դիոգին

մատները մեր պաքսիմատների նման չեն. մերը եփած է, {իսկ} դժոխքինը՝ տպած: Դժոխքի թագաւորը խիստ սուր

իկով, առաջին խաչակիր զօրքերի պատերազմի ժամանակ, {իսկ} կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII դարու սկզբումը, երբ, բ

պայմանով, որ նոցա թագաւորը պիտոյ է լինի արքայ, {իսկ} ժողովուրդը թագաւոր... - Ինչպէ՞ս: - Այ

Ձեր մռայլութիւն, որ թագաւորը պիտի է լինի արքայ, {իսկ} ժողովուրդը թագաւոր: - Այդ ի՛նչ բաբելոնեան խ

վ: Բոլոր դեւերը ցած ձայնով աղաղակեցին - ապրի՛ք. {իսկ} Բրուսսելի օրագիրները միւս օրը հրատարակեցին, թէ հ

դեւը թռաւ, թռաւ, թռաւ ու սաստիկ ճայթոցով ընկաւ {իսկ} Փարիզի մէջտեղը: Բայց դեւերը, ինչպէս նաեւ կատուն

նունը ստորագրելու ժամանակ գրէ ` ձեր ողորմած տէր, {իսկ} թագաւորը միայն ստորագրէ. խոնարհ ծառայ: - Զա

երի, կռուարարների, ապստամբների եւ լուսնոտների. {իսկ} մեծ մարդերի համար, ինչպէս դուք էք, ճարտասանական

րդը ` " հակառակութեան ", երրորդը ` " դարձման ", {իսկ} հինգերորդը ` " միջական"։ Նոցանից մինը ձգում է խ

. ըստ որում իմաստութիւնը լոյս է, մեր թշնամին է, {իսկ} յիմարութիւնը ` խաւար, որ իմ սիրական ծնողն է. եր

յայտնութեանց ունչս առնէ այժմ, մինչ երբեմն զնոսա {իսկ} ի հրովարտակս վաւերացուցանէր: Բաբէ՛ չարաբաղդ

ւ անշահ արարս: Յայնմհետէ իմաստնասցի ժողովուրդն. {իսկ} յիմաստնանալ նորա, յերկիր կործանին փառք մեր ամենե

ց անցուցանել իմ խօսքերը (ծափահարութիւնք): {Իսկ} դու, իմ զաւակ, քեզ եմ դառնում այժմ, իմ հարազատ

այսօր: Օրերը անցանում են, մեր կեանքը թռչում է, {իսկ} մեք, քո շնորհքիցը, բանտարկուած մեր բնակարաններո

ըմպելիքի մասին: Միմիայն արաղ առել եմ մի վեդրօ, {իսկ} հասարակ խմելի գինի հարիւր քսան շիշ, Շամպայն, շա

այց եթէ մի վեդրօ արաղը ձգենք յառաջաբանի փոխանակ, {իսկ} Մարասկէնը վերջաբանի տեղ, այն ժամանակ հարիւր վաթս

բեցած ընկած դաշտերի վերայ, որը քնած եւ որը... {իսկ} ինքը տղամարդի պէս գինու թասը ձեռքին կանգնած նոցա

լինում եւ գանգատում էր, թէ վշտացնում են իւրեան, {իսկ} միւսը բարձր բարձր գոռալով հայհոյում էր նորան եւ ա

գանք պահանջել մեզանից, որովհետեւ նա հարուստ էր, {իսկ} մենք՝ ոչ, նա կառքերով էր ման գալիս, իսկ մեք՝

տ էր, իսկ մենք՝ ոչ, նա կառքերով էր ման գալիս, {իսկ} մեք՝ ոտով: Հեռի՛ մեզանից, դու յանդուգն յիմար,

ծ մի ախոռի մէջ, որ, մի ձեռքին գրչագիր մագաղաթ, {իսկ} միւս ձեռքում կաւիճ, մի բոլորշի գիծ էր քարշում գե

հարց ու խնդիրս, բոլոր աշխատութիւնս զուր կորան. {իսկ} աղջկայ պատկերը ասես թէ բեւեռել էին աչքիս, որովհե

օր առաւօտ ուղարկեցի քեզ այն տոմսակը, որ ստացար. {իսկ} ինքս գնացի ախոռ կատարելու իմ վհկական արարողութիւն

կուրծքը կատարելապէս կերպարանագործուած եւ պարարտ, {իսկ} հագուստը վերջին - ամենանոր ձեւով, որ կրում էին Փ

իտե՞ս, ես այդ մարդերից մի քանիսին չեմ ճանաչում, {իսկ} այսպիսի հրաւէրի ժամանակ, հարկաւոր էր, որ վերահա

ասունը խմում է այն ժամանակ միայն, երբ ծարաւի է. {իսկ} մարդը եւ ծարաւի չլինելով կարող է բաժակներ դատարկե

կներ դատարկել: Անասունը խմում է միայն լոկ ջուր, {իսկ} մարդը, ցոյց տալով իւր մեծութիւնը եւ անասուններից

եմ, թէեւ միանգամ պատմել է ինձ պ. Մանթուխեանցը, {իսկ} թէ ինչպէ՛ս հասել է նա այդ գիտութեանը, այդ բանը մ

մի՛ որոնիր քո գրքերի մէջ, ոչինչ գտանելու չե՛ս. {իսկ} թէ շատ խնդրում ես ինձ, ուրեմն ես ցոյց կը տամ քեզ

կ դեւերը, այլեւ բէեղզեբուղը, բելիարը եւ սատանան {իսկ}: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ տեղից եւ գնալով մի

նը անսահման է: Ոչինչ չէ յառաջանում առանց նորան. {իսկ} նորանով ամենայն բան կարելի է: Կրակի օգնութեա

կից հեշտութեամբ կարող են յեղափոխուիլ դէպի մետալ, {իսկ} կերպարանափոխութիւնը, որ գործւում է նոցա մէջ կրակ

մ էր իւր անձը երեւելի դիւթ (чародей, կախարդ), {իսկ} միւսը երեւելի ալքիմիկոս: Երբ բաւական զօրութի

կնդեղի ստացուել է: Ո՞չ ապաքէն ուրիշ անգամ, սոյն {իսկ} նիւթերով որ այժմ բաղկացնում են այս մետալը, փորձ

ին մտածելուց աւելի ուրիշ պարտականութիւն չունինք, {իսկ} ազգի բաները, եկեղեցու բաները թող հոգան. փառք Աս

աստիարակութիւն, չէ կարող լինել ընկերական կեանք. {իսկ} ուր չկայ ընկերական կեանք, այնտեղ թագաւորում են մ

վում են նորա կարծիքը եւ համաձայնում են նորա հետ. {իսկ} թէ բախտը բերէ պատահել ծերին, նորանից եւս չեն հրա

վերայ հաւատ չունենալը - ասել է անարգել իւր անձը. {իսկ} իւր անձը ինքը անարգողը կորուսանում է ուրիշներից յ

, ազգի կեանքն է, այնպէս է եւ նորա պատմութիւնը, {իսկ} ինչպէս պատմութիւնն է, այնպէս է եւ նորա բանաստեղծ

ւթենների, կամ այդ գործերի մէջ գտանուած մարդերի, {իսկ} բանաստեղծութիւնը դուրս է գալիս իրական ճշգրտութենի

րակից կամ երկրորդական իրողութենների վկայութեամբ: {Իսկ} բանաստեղծութիւնը օգուտ է քաղում մի ծայրացեալ ազատ

եւ շնչականաբար: Հաւը կորեկ է տեսանում երազում, {իսկ} Հայը նի՛ւթ: Հատ ու կոտոր բաներ, որ այժմ անփորձ

յերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթարի եւ չգիտեմ, ինչի {իսկ} Հայի մի երկու աղճատուած կամ ճղակոտոր բան: Երգերի

կուն. ծածկիր տղայի գլուխը մի կարմիր թաշկինակով, {իսկ} ինքդ սկսիր կարդալ: Եւ ահա կարդալու բաներդ, ծննդ

դ կը գան, եւ տղան կը տեսանէ նորանց հայելու մէջ: {Իսկ} թէ չգան, միւս անգամ կրկնիր ընթերցմունքը. եւ եթէ

ի լինի տղայի միջնորդութեամբ, դու կ'ասես տղային, {իսկ} սա կը հարցանէ փերիներից, որոնց պատասխանը նոյնպէս

, - որ դուք մի փոքր վաղ ճանապարհ ձգէք ձեր հիւրը, {իսկ} ես մի փոքր երկար պահեմ Եումը մեր մօտ, այնպէս որ

հանդիպողի երեսին էր զարկում սորա չքաւորութիւնը, {իսկ} իւրեանց հարստութիւնը: Դստերքը, այսպիսի ուղղութե

րեցուց նորան... ա՛հ, մտածելը անգամ դառն... {իսկ} որդիքս, որդիքս. ի՛նչ առնեմ, ո՞ւմ ասեմ, իմ երե

նչ հաշիւ չգիտէք. վաթսուն հազար մանէթ... - {Իսկ} ձեր համար՝ բացի մանէթներից, այլ բան չկայ աշխարհ

եր ընտանեկան կեանքի մասին, բարի խորհրդով: - {Իսկ} ես, խնդրում եմ, պարոն բժշկապետ, եթէ հնար է ազա

ը առանց խտրութիւն առնելու, թէ այս մինը մարդ էր, {իսկ} այն միւսը մի խեղճ ճճի: Նախախնամութեան գոգում, հ

ան հաւասարապէս, այնտեղ թագաւորում է մոլութիւնը: {Իսկ} ուր մոլութիւն է, չկայ հոգու խաղաղութիւն. այնտեղ

մինին բերանը ծեփիր, այն միւսին ընծայ տուր... {իսկ} որքա՛ն դողալ հարկաւոր է, մինչեւ այդ բոլորը ամենա

ը փոխելու, այլեւ փոքր ինչ խելք ուսանելու համար, {իսկ} ես մնում եմ միշտ պատրաստ, որքան կարող եմ ձեզ օգտ

եա թէ ամբողջ քաղաքը բնակւում է այժմ ամառանոցում, {իսկ} մենք փտում ենք այստեղ: Ամենայն պատրաստութիւն տես

դուռները տանում էին մինը դէպի Թիւթիւնճի-օղլուի, {իսկ} միւսը դէպի Մանուշակի ննջարանը: Ինքը Թիւթիւնճի

մ էր դարձեալ դէպի հող, եւ այդ փոքր հաւանելի էր, {իսկ} փայտը դառնում է մոխիր, միթէ՞ փայտը մոխրից է շինա

ան մասունքը թռչական լինելով, ցրւում են օդի մէջ. {իսկ} մնացած բաները այրուելուց յետոյ, թողնում են իւրեա

որ մոխիրը եթէ բերանդ ես դնում, աղի համ է տալիս: {Իսկ} կղմինդրը, որովհետեւ այսչափ բաղադրական մասունք չո

այդ գրքերի խորհուրդը մարդ խաբել եւ յիմարացնել է. {իսկ} բնութիւնը ընդհակառակն լուսաւորում է մարդը, կրթու

ւմ է շատ սերմեր, որ քամին բերել էր քո հողի մէջ, {իսկ} սերմերը կարող էին կերակրել զանազան կենդանիք, այո

նարինջ գնելու գնացած լինելով այնտեղ ապրիլի մէջ: {Իսկ} այս միջոցին Մանուշակի 18 տարեկան լինելը, համարեա

տայ քեզ այն շատ անգամ թուխ գունով թաշկինակը, որ {իսկ} եւ իսկ կոկորդի տակումը կօճակւում էր մի յատուկ այս

զ այն շատ անգամ թուխ գունով թաշկինակը, որ իսկ եւ {իսկ} կոկորդի տակումը կօճակւում էր մի յատուկ այս գործի

տկից յետոյ մինչեւ առաջին պսակները չէ կարելի այդ. {իսկ} յունիսի մէջ, ես նոյնպէս միտք ունիմ... - Եր

է, բայց առանց ամենեւին մի հոգեկան ձգտողութեան, {իսկ} Մանուշակը ոչ թէ միայն չէր սիրում, այլեւ արհամարհ

ւշակը նշանացի արեց աղքատին, որ կանգնի ու չգնայ, {իսկ} ինքը վազեց խոհարանը, կտրեց մի պատառ հաց եւ բերեց

օր, կը խլեն նամակը ձեռքիցդ եւ ինքեանք կը տանեն, {իսկ} դու, քո անզգուշութենովը կը զրկուիս ժամուցիցդ որ

կարող էր վատ եղած ժամանակը դուրս ձգել բոլորովին, {իսկ} ամուսնութիւնը մի՞թէ մի ասեղի, մի մատնոցի չափ արժ

ել գիտեմ, այդ ինքս իմ աշխատութենովս սովորել եմ. {իսկ} դու այդ եւս չգիտես, - յաւելացրեց նա մի տեսակ կատա

րիմ պիտի երթայ եւ մինչեւ զատիկ այնտեղ պիտի մնայ, {իսկ} առաջի պսակներին Սուրբ Կարապետ պիտի երթայ: - Լ

կողմից ես ասում, ես մասնաւորապէս ընդունում եմ, {իսկ} ընդհանրապէս ո՛չ: Մի՞թէ քո կարծիքներով ամենայն մա

իր, թէ արժանաւոր մարդը միայն պատկեր է Աստուծոյ, {իսկ} անարժանը ամենեւին ոչ: Այս միջոցին Մանուշակը

անցի հետ նստած էին սեղանի մի ծայրը սոֆայի վերայ, {իսկ} Մանուշակը իւր մօր հետ միւս ծայրը աթոռների վերայ.

ւ էր Թիւթիւնճի-օղլուին տեսանել այս շռայլութիւնը, {իսկ} Մանուշակի մայրը վաղուց ահա աչքերը փակում էր, մին

եւս ասել էր Թիւթիւնճի-օղլուին, նա կատաղելու էր, {իսկ} աղջիկը ընդունելու չէր այս քամահրանքը այն խօսակցու

չպէ՞ս կը լինէինք Աստուծոյ պատկեր, եթէ նա սէր է, {իսկ} մէք միանգամայն մարմնացեալ ատելութիւն, եթէ կամենո

ում է միայն ազատ ժամանակը մինչ հանդարտ էր հոգին. {իսկ} թէ սա մի փոքր վրդովուած էր, իսկոյն հին նախապաշար

էր այն... Անպատճառ կատու կը լինէր, որ քեզանից {իսկ} երկիւղ էր կրել եւ փախչում էր, թէեւ նոյն ինքը թու

ուլացած գլուխը հանգչած էր Շահումեանցի ուսի վրայ, {իսկ} եղանակի թացութիւնը անխնայ տամկացրել էր նորա զգեստ

, բռնում է մաղը իւր սարքովը հիւանդի գլխի վերայ, {իսկ} մի այլ կին բռնում է մաղի մէջ մի ջրով լիքը պնակ:

վրձինը, մկրատը, հայելին մնում են դարձեալ տանը. {իսկ} միւս բաները բոլորը փաթաթւում են կապոցի մէջ ձգուել

ին հրաւէր, երկրորդում ` ցամաքում բնակուողներին, {իսկ} երրորդում ` որոնք ծովերում էին բնակւում: Յանկ

ան կայծակը դղրդեց Խանլը-դերէն, որ լցուած էր նոյն {իսկ} րոպէին անհամար քուրերով, որոնց հրաւիրում էին երե

, մարմարիոնեայ մարմինները մերկ էին մինչեւ մէջքերը {իսկ} մէջքերից ցած, հագած էին մի սպիտակ փրփուրի նման ա

կամեցանք բաղդաւոր առնել Թիւթիւնճի-օղլուի աղջիկը, {իսկ} պարոն հայրը նա՞զի նստեց, ես մի քանի օր յառաջ, ե

րա՛, որ երկու հազար մանէթի հազարը յառաջուց տայ. {իսկ} միւս հազարը ամուսնութեան օրը, եթէ այդպէս համաձայ

կարող են ամենայն մարդու վերայ դատաստան կատարել, {իսկ} ուրիշները նոցա վերայ բացի լաւ խօսելուց չեն կարող

նում է եւ շատ անգին գոհարներ եւ այս մատանին եւս, {իսկ} խանի մարմինը գորգերի մէջ փաթաթած տանում են, դնու

ով պիտի ջնջուի մեր ցեղի յիշատակը աշխարհի երեսից. {իսկ} թէ կամենալով փրկուիլ այս պատիժներից մեր ցեղապետը

-օղլուն ծխափողը լցրած թաբակով նոր ահա վառում էր, {իսկ} կինը նստած բազմոցի վերայ, մաքրում էր մի ունդեղէն

ցէ, ի՞նչ է. ես կամեցայ իմ Մանուշակս տալ նորան, {իսկ} նա դեռեւս պիտի կոտրատուի՞. նա չեղաւ, ուրիշը կը

ռաւօտը նորանից. որով խոստանում էր սիրականը այսօր {իսկ} վերջացնել խօսքը, եւ ստանալ Թիւթիւնճի-օղլուի ճակա

ին Թիւթիւնճի-օղլուն ոչինչ բան չառեց այս նամակից. {իսկ} ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն կարծում էր, թէ պարոն Շահու

նա տալիս է քեզ այս գրաւական, որ դու նորանն էիր, {իսկ} ես քո կողմից երաշխաւոր եմ կացած իմ ազնիւ խօսքովը

անն էր, եւ կը մնամ այստեղ մինչեւ յունիսի վերջը, {իսկ} յունիսի վերջին ղրիմցի տղայոց հետ կ՚երթամ շոգեշարժ

տանդնուպոլիս, այնտեղից նոյնպէս նաւով Տրապիզոնտ, {իսկ} Տրապիզոնտից իմ ուխտը կատարելու համար - Մշու Սուրբ

ի 7-ին։ Մխիթարի հօր անունը էր Պետրոս Մանուկեան, {իսկ} մօր անունը՝ Շահրիստան։ Իւր առաջին դաստիարակութի

ինքը՝ Խաչատուրը, գլուխ լինի այդ միաբանութեանը, {իսկ} ինքը՝ Մխիթարը, լոկ գործակատար։ Խաչատուր վա

նութեան գործականութիւնը, ծածկած ու դրած էին նոյն {իսկ} սերմերի, նոյն իսկ հիմնարկութեան պայմանների մէջ ե

իւնը, ծածկած ու դրած էին նոյն իսկ սերմերի, նոյն {իսկ} հիմնարկութեան պայմանների մէջ եւ յառաջ ու յետոյ պի

խիթար Աբբայ, որ էր Սեբաստացի, սնեալ 'ի մէջ նոյն {իսկ} ազգին Հայոց եւ կրօնաւորեալ ըստ Հայոց 'ի վանս Սուր

փառք, թէպէտ այժմ շնորհիւ տեառն բազմաթիւ երեւին։ {Իսկ} երկրորդ մասն, որ կազմէր զբաժանեալսն յուղղափառաց

ունիլ, ուստի եւ հաղորդէին յԱստուածայինս ընդ բուն {իսկ} չարափառս, առանց ինչ բանս զմտաւ ածելոյ, ընդհանու

աքինի անձանց, զորոյ յիշատակն ունիմք 'ի վարս նոյն {իսկ} Մխիթարայ աբբայի տպեալ 'ի Վենետիկ 'ի նոյն իսկ 'ի մ

նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայի տպեալ 'ի Վենետիկ 'ի նոյն {իսկ} 'ի միաբանութենէ քաղեալ յընդարձակ պատմութենէ վարու

ս Սրբոյն Ղազարու բնակեցաւ անդ, ուր եւ վախճանեցաւ {իսկ} ։ Եւ ահա մինչեւ ցայսօր անդ բնակին աշակերտքն նորա

ւն նոցա 'ի սկզբան անդ, առիթ եղեւ փօլիթիքայի նոյն {իսկ} Մխիթարայ աբբայ հօր եւ հետեւողաց նորա. իբր զի 'ի

եւս նոյն ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դիպուածս, {իսկ} յայլ իրս ամենեւին տարտամ։ Ուստի Մխիթար աբբայ յիւ

իթար աբբայ յիւրոց աշակերտաց, որոց ոմանք էին բուն {իսկ} վարդապետք Հայոց, իբր նուիրակ հանելով աստ եւ անդ

ց եւ Քօլլեճեանց վասն սոցին իրաց, պատճառն էր նոյն {իսկ} հոմաձայն փօլիթիքա նոցա, որք ոչ յայտ յանդիման ցու

ւ 'ի ծածկել զկեղծ արարս իւրեանց եւ որպէս թէ նոքին {իսկ} չէին գլխաւոր ջատագովք Հայոց, եւ 'ի վանս իւրենաց

տի լցուցանելով զմիտս նոցա այնու պաշարմամբ, եւ ոչ {իսկ} պարտ էին դրոշմել 'ի գիրս իւրեանց զեղանակաւոր ասաց

էական։ Այս տեսակ բաժանման հիմքը ամփոփւում է դոյն {իսկ} կրօնների բնաւորութենների մէջ։ Բեր քննենք այստեղ

ւմ, - քարոզում է Քրիստոսը, -թզենին թուզ կը բերէ, {իսկ} փուշը՝ փուշ"։ Այդ տեսակ առաջնութիւնը եւ նա

ռաջեւ իւր գահընկեցութեան դատակնիքը լսելու համար, {իսկ} երկրորդ երեսում տեսանում ենք, թէ ինքը՝ այդ դատա

ռակութիւնը թագաւորում են Վատիկանի կամարների տակ, {իսկ} որբացած եկեղեցին, հարսնացած միեւնոյն ժամանակ երե

էր պապի ծայրագոյն իշխանութիւնը այդ կղզու վերայ, {իսկ} թէ վէճ բացուելու լինէր, այն ժամանակ սպառնացած էր

տ եպիսկոպոսք, որոնց մի քանիքը զրկուեցան կարգից, {իսկ} միւսները հաստատուեցան նոր աթոռների վերայ։ Ֆրանսի

ելապատանքը, կենդանացել, աճել ու յառաջացել էին։ {Իսկ} այն ժամանակ մինչ մտել էին այս գիտութիւնքը Եւրոպա

, Անգլիագէտք, Ֆրանսիագէտք, Իտալագէտք եւ այլն։ {Իսկ} առհասարակ այլ գիտութենների հանդէսը շատ սահմանափակ

են՝ Էնցիկլոպէդիկական հատ ու կոտոր տեղեկութիւնք, {իսկ} կապակից ուսումն ամենեւին եւրոպական կարգով, եւրոպ

որամանկ քաղաքագէտք՝ տոգորուած Մաքիաւելու հոգով։ {Իսկ} Մխիթարեանց ու Յիսուսեանց մէջ սար ու ձորեր կան՝ չ

արեա՛ թէ հայկական՝ պապականութեամբ կեղծաւորուած, {իսկ} երկրորդը՝ բոլորովին պապական, որ իւր կարգով ճնշո

նց անձնապահութեանը, փոքր է պապական հայերի թիւը, {իսկ} Մխիթարեանց ժողովուրդ է հարկաւոր. ուրեմն մնում է

ոչ սակաւ ուրախ լեալ նոցա, փառս մատուցին տեառն։ {Իսկ} ես յառաւելն բերիմ լսել եւ ակն ունիմ թէ լուայց, ե

այլ սրբոյ եկեղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է, {իսկ} դոքա զիս թողեալ արկին զդատաստանն զհասարակութեամբ

օրէ յօր նուազիմ, ստիպիմ զձեզ կանգնել եւ կանգնեալ {իսկ} այսօր իմ փոխանակ զՀայր Մկրտիչդ եւ զՀայր Իգնատիոսդ

եալ, գործեցից գործ մեծ 'ի զառամելութեանս իմում, {իսկ} եթէ արդարութիւնն կենդանի գոլով ոչ կամիցի առնել,

դարութեան բողոքելով առ ամենայն տէրութիւնս. եւ ոչ {իսկ} դադարէ մինչեւ ոչ տեսցէ զիրաւունսն, ոչ լռէ որպէս

զոր 'ի ժողովն երեք ամօք յառաջ առաջի արարին նոքին {իսկ} չարախօսք, թէ բովանդակեալ կայ 'ի նմա ճշմարիտ հաւա

ւնս ունին այսպէս վարելոյ զի իմաստութեամբ գործեն, {իսկ} ազգ մեր մանաւանդ Արեւելեայք, մտօք զօրաւոր, ո՛չ

- վարդապետութիւն ձեր յօրինեաց գիրք ընդդէմ Հայոց, {իսկ} այն Վահան գիրք է ջատագովութիւն Հայոց եւ ո՛րպէս լի

րտութեան եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի. {իսկ} այն գիրք հայի 'ի վանումն մոլորեցուցչաց Հայոց եւ ա

րուպս արդարացուսցէ զիս, քանզի 'ի նա ապաւինեցայ։ {Իսկ} զոր ինչ գրեալ էիք վասն Վահանին, թէ 'ի նմա նշմարի

րձուածողաց 'ի հոգեւորս, կարծիք մերժելի է յինէն։ {Իսկ} դիտումն Վահանին է ցուցանել, թէ եկեղեցի Հայոց իբր

պաշտպանելու համար Կոլլեգիացոց եւ միւսերի երեսից, {իսկ} Հայոց պատմութեան մէջ ամենայն քայլափոխում զոհում է

չինչ սուրբ բան. նորա սուրբ բանը է նորա նպատակը, {իսկ} նորա նպատակը՝ նիւթ։ Նպատակին հասանելու համար ամ

լի է, մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնում։ {Իսկ} թէ ինչ ամենամօտ յարակցութիւն կայ Ճիզուիթների եւ Մ

նների հանդէսը է աստուածաբանական գիտութենների մէջ. {իսկ} մեք առ այժմս Աստուածաբանութիւն գրելու միտք չունին

խորհուրդը՝ "անաչառ պաշտօնեայ լինել ճշմարտութեան"։ {Իսկ} անաչառ դատաստանի առաջեւ միեւնոյն է մերկացուցանել

ռը այն էր, որ չունէինք այս նամակի մի այլ օրինակը, {իսկ} առանց համեմատութեան, միմիայն հետեւելով լօգիկային

ոյնպէս վերընձիւղեալ յարմատոյ անձնասիրութեան եւ ոչ {իսկ} ի թեթեւամիտ փառամոլութենէ յականաւորացն՝ ի մատենա

եան դպրութեան որում գիտակ էին թարգմանիչք, եւ այս {իսկ} է զի հայախօսութիւն հեղինակացս ոչ այնքան հայախօսու

եալ անհատից ոմանց բիւզանդականացեալ Հայոց. եւ այս {իսկ} է պատճառն զի Բիւզանդեանց ուսումնականութիւնն առանց

տ հայկական]: Եւ գրուածք նոցա որպէս աւանդեն նոքին {իսկ} պատմիչք կէս մի ի հուր դատեալ եւ կէս մի մատնեալ ցա

ունելի լիցի ցվախճան իշխանութեան նախնի Հայկազանց, {իսկ} զկնի այսորիկ հնախօսութիւնս սեպհականեցաւ քրմանց եւ

այլմ է գաւառէ էին, զորոյ զփորձ առնումք մեք այսօր {իսկ} ՝ անձամբ անձին: Հնասէր մատենագիրք դարում, ո

անց գիտակցութեան, զի առ ասիականս որպէս եւ ցայսօր {իսկ} ՝ պաշտելի է աւանդութիւնդ զվերաբերելիս կրօնի եւ աս

ն պաշարմանց մատենագրեցին [դժուարիմաց, այո՛ եւ ոչ {իսկ} հարազատ հայկական հոգով], մի՞թէ արժան իցէ հնաuիրա

եամբ: [Խորհուրդ] նոր հայախօսութեան չէ՛ր եւ չէ {իսկ} յաղարտ վարել զհիմունս հին հայկաբանութեան, քանզի

րոյ ապացոյց՝ կարեմք քաղել ի գովաբանութեանց նոցին {իսկ} վանեցւոյն հետեւողաց, որ առանց [մտացն լծակալ կշռե

ի միաբանութիւն ուսումնականաց: Գանգատին ապա նոքին {իսկ} ուսումնականք հայոց՝ թէ չիք առ հայս լուսաւորութիւ

ի է ազգի, եւ ազգ մարդկան առ հասարակ նովաւ կեայ. {իսկ} լեզու չոր եւ անծուծ, այլ եւ թաղեալ ընդ փոշւով հա

ուսաւոր եւ պայծառ հայեցողութեամբք ի բնաւս: Այսու {իսկ} օտար ի ճշմարտութենէ կարծեօք յերբեմն ժամանակի, այ

ելին անցին ի գահագլուխ թագաւորութեան գիտութեանց. {իսկ} հայոցս՝ [թէեւ յօտարութեան վայրի] նոր ուրեմն շնոր

ց ժողովրդականաց, կացին եւ մնացին, որպէս եւ մնան {իսկ} այսօր, յանկիւնս վանօրէից եւ ի մենարանս աբեղայից

նձ զմատենագրութիւն Ագաֆանգելեայ յոյն պատգամագրի, {իսկ} հեռացեալ փոքր առ փոքր ի միջերկրէից յեղափոխի յեզեր

ց տեղեաց եւ ոյր ուրուք գործոց քաջութեան՝ այրել, {իսկ} որ առ իւրովք ժամանակօք՝ դադարեցուցանել, եւ որ ի

արհին Հայոց ի 344 թուականէ մինչեւ ց392 թուականն, {իսկ} վերջինս՝ աստուածաբանական ճառիւք, այլ եւ պատրաստ

կասաւորութեանն զորոց թիւ Ասողիկ դնէ քսան եւ ինն, {իսկ} Վարդան քսան եւ երկու: Ինքնին սուրբն Մեսրոպ աշակե

ուստ լինել, ընդ նմին զՎարդան արարեալ ստրատելատ, {իսկ} զՄեսրոպ գրեալ յառաջին վարդապետսն: Հասեալ հրեշտակ

սրբոյն Սահակայ, զգիւտոյ հայկական գրոց եւ զիւրոյ {իսկ} զանձն է զծանօթութիւն: Զայսու ժամանակագ երեւի Հայ

րութեանց, որոց քաջ հմուտ զնա գոլ՝ ուսաք ի նորին {իսկ} գրուածոց եւ այլոց նորա ժամանակցաց: Յօրինէ [վասն]

Աստուծոյ gխորին ալեւորութիւն, դուցէ եւ այսոքիկ {իսկ} են մատեանքն տգիտահալածք, զորս յիշէ Փարպեցին փաթա

վերայ գլխաւորաց քահանայութեանդ ասացեալ է՝ ձեզէն {իսկ} գիտէք տեղեկացեալք... Զոսկերսն ի գերեզմանէն հան

ռս թուով քսան կամ աւելի եւ զայլ բարոյական խրատս: {Իսկ} Խոսրով գրէ վասն մեր զպատմութիւն վարուց սրբոյն Սահ

աք մխիթարութեան հանդիպել հոգւոյ. եւ յիրաւի՝ ո՛չ {իսկ} վրիպէաք ի յուսոյ, եթէ աբեղենին գործք ո՛չ կսկծեցո

րկասիրութեանց շատք վասն մեր՝ համարին կորուսեալ, {իսկ} որ պահին առ մեզ՝ են սոքին, թարգմանեալք ի յունակ

Իգնատիոս վարդապետ՝ մեկնիչ Ղուկասու աւետարանի, {իսկ} Սարգիս վարդապետ առ քաղցրութեան բանիցն եւ խորին ու

ցն բարգաւաճութեան, տպագրեալ է ի Մխիթարեան հարց, {իսկ} միւս ճառք նորա ի վերայ Հոգւոյն Աստուծոյ եւ Համբար

ուրանամք. բայց պատճառ ցաւելի իրողութեանս էր նոյն {իսկ} ուսումնատեաց եւ ուսումնակալած բարք հայկական աբեղե

հասարակ, վասն զի հասկանալիքն կարէին օգնել նմա, {իսկ} յանհասկանալեացն զի՞նչ օգուտ: Կրկին ասեմք՝ զի՞նչ

էին ընդ խառնափնդոր Պատմութիւն Չամչեանին, եւ այս {իսկ} է պատճառ, զի ժողովուրդ մեր չգիտէ զպատմութիւն իւր

ից: Խնդիր ի մէջ ելանէ, այո եւ հարցասիրութիւն {իսկ}, եթէ միաբանութիւնն Մխիթարեան՝ զի՞նչ գործ վասն ա

րորդ դարում, թէ պատուելի հարք Մխիթարեանք ինքեանք {իսկ} ո՛չ տեսանեն զանպատեհութիւն գործոյս, եւ թէ եկեղեց

աւանդ զի անհասկանալի է ազգին հինն եւ նուիրականն, {իսկ} նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար էր ակ

թարգմանեալ եւ զֆ (f) ի փիւր, ահա վաստակ նոցա, {իսկ} ի կրօնամոլութեան մասին եւ ազգատեցութեան վատթար քա

ացդ չկարեմ ք ժխտել զմեր շնորհակալիս, զի եւ նոքին {իսկ} ըստ պարոն Պալդազարեանի փոյթ տարան զնոր բարբառն ազ

դելով, կարծին գործ մեծ կատարել եւ այդպէս իւրեանց {իսկ} ձեռօք փակեն եւ կցեն զամենայն դրունս լուսաւորութեա

անալի լեզուի, որով կարիցէ ուսանիլ եւ զհին լեզուն {իսկ} ՝ որ անհասկանալի է նմա, թէպէտ եւ բազումք ի կամակ

սանել եւ ի վերայ հասանել ճշմարտութեան ասացելոցս, {իսկ} դատողութիւն այրական, իմաստ եւ կարծիք, գաղափարք

ուին, զոր ի վերջին աւուրս փոքր ինչ մարդացուցին: {Իսկ} " Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի թուի մեզ զբօսանաց աղագ

իկերոնեան ամբիոն: Զայս առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք {իսկ} եւ իսկ ընդ նորոգել գրականութեանն մերկացին զանսիրե

ան ամբիոն: Զայս առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք իսկ եւ {իսկ} ընդ նորոգել գրականութեանն մերկացին զանսիրելութիւն

նորա ջեռցի տակաւ առ տակաւ եւ աստիճան առ աստիճան, {իսկ} մինչ դեռ պաշտօնակատար գտանի հինն բարբառ, սուտ է

սքեմ աբեղայութեան՝ աղաղակէր ռամկախօսութիւն լինել {իսկ}, միւս ոմն փիլիսոփայ քան զնա, թէ վասն է՞ր խառն ը

լատինականէն գիտէ եւ զայլս՝ ծնունդս լատինականին: {Իսկ} միւսն, ո՞վ հիւանդութեանս մտաց, ցայն վայր յետնեա

ուսաւորեալ ազգս ապացուցանել, թէ գիշերն խաւար է, {իսկ} տիւն լոյս, առ մեզ պէտս ունի ապացուցութեան՝ լարե

հասկանայ ոք, զնոյն անկարանայ նա դատել եւ քննել, {իսկ} իմաստունքն Հայոց չհասկանան տակաւին զխորհուրդ վերա

խորհուրդ վերանորոգութեան լեզուին, ուրեմն եւ չէին {իսկ} կարողք դատել եւ կշռել զօգուտն եւ զվնասն, ընդ որս

թիւն որձաքարի, յոր ոչ երբէք ծաղկեցաւ ծաղիկ եւ ոչ {իսկ} խոտ դալարի: Հին սովորութիւն է, որպէս առ ամեն

իրաւանց ոչ միայն զանձինս հոգալ, այլ եւ զընկերն. {իսկ} առ մեզ հոգեւորականն, ուսեալ ի դրունս եկեղեցւոյն

զի հազարաւոր խոչընդակք ընդ առաջ ելանեն ի մերայնոց {իսկ} եւ խափան արկանեն հնարից ազգային լուսաւորութեան:

հայրական սիրով, ընդունել զնոսա իբրեւ զորդիս միոյ {իսկ} գերդաստանի, որում եւ ինքեանք պատկանէին, ճանաչել

ք են անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ ասե՝ գինք արեան. {իսկ} Հայք ի հարկէ ծայրագոյն պակասամտութեամբ մտածեն, ե

ատակս Հայոց իբրեւ զանձրեւ յերես երկրի անձրեւեալ, {իսկ} եթէ ոչ այսպէս, ուրեմն տարագիր է ի մտաց Հայոց մին

ժանաւորութիւն. զի ազնուագոյն է քան զկիրառականն, {իսկ} թէ մատենագրեալ եղիցի նոր եւ հասարակաց հասկանալի բ

ք զգեստը, ժողովուրդն ոչ ճանաչել եւ ոչ հասկանալ, {իսկ} մեք գիտեմք արդէն, թէ որ ինչ անհասկանալի է ի մէնջ

ել անգիր զսաղմոս եւ զշարական եւ զայլ նմանապիսիս, {իսկ} կրթութիւն վասն դստերաց անտեսանելի է միանգամայն,

ւ վարել զնոսա հայկականաւ եւ եթ լեզուախօսութեամբ: {Իսկ} հոգատարութիւն վասն առհասարակ դպրոցաց ի կրթութիւն

մք տեսանել բացերեւ եւ ոչ զյաջորդս, որք ի թագչողս {իսկ} թագուցեալ են ի բնութեն է: Այլ դադարեսցին բանք

ողովրդի համար մի չոր եւ մեռեալ բան էր, բայց նոյն {իսկ} Կարգի համար, հաստատ եւ շահաւէտ։ Այս նշանաւոր կա

վէրք ստանալով ձախումը՝ պարսպից արձակուած քարից, {իսկ} աջումը հրազէնքի գնտակից, վայր ընկաւ մեռելի նման

չ ոք նորա մօտ չէր գալիս, ամենեքեան փախչում էին, {իսկ} երեխայքը քար էին ձգում նորա վերայ։ Այսուամենայնի

գլխի վերայ։ Գնա՛ լցուցանել քո պիղծ ցանկութիւնը, {իսկ} ես կը մնամ այստեղ՝ այս սառն ջրի մէջ, որ իմ չարչ

աստիճան շարժել այս ուսանողի վառ երեւակայութիւնը, {իսկ} մնացեալ բաները կատարեց " Հոգեւոր Վարժութիւնը"։

մնային այնտեղ, հրամայեց նորանց մնալ Փարիզի մէջ, {իսկ} ինքը ճանապարհ ընկաւ դէպի Սպանիա՝ հաւաքուելու տեղ

Այս խորհրդով նա իւր աշակերտներին ուղարկեց Հռովմ, {իսկ} ինքը միայն մնաց Վենետկում։ Ֆաբեր եւ Կսաւիէ, Պապ

ոտքերը եւ մատուցանեն նորան իւրեանց ծառայութիւնը, {իսկ} մնացեալ ընկերքը ցրուին Իտալիայի բոլոր անկիւնները

կատաղելով կամենում էր խեղդել նորան Դանուբի մէջ։ {Իսկ} Ֆաբերը Քեօլն քաղաքում ստացաւ մի նոր անդամ Պետրոս

ց Կարգին նոր օրէնքներ եւ կանոններ սահմանել իւրեան {իսկ} Կարգի համար, փոփոխել հին կանոնները՝ յարմարուելո

հանջէր, որ իսկական Պապական կառավարութիւնը, ինքը {իսկ} Պապութիւնը ենթարկուի վերանորոգութեան, որ գո՛նէ դ

թիւնը Գերմանիայում, Ցուինգլիինը Շուէյցարիայում, {իսկ} Կալուինականութիւնը ծաղկում էր Ֆրանսիայի մէջ։ Հռո

ն՝ Յիսուսեան եկեղեցիներուն եւ Կօլլեգիումներուն, {իսկ} ինքեանք պիտոյ է ապրէին մուրալով։ Բայց թէ գտանուէ

արունակում էին իւրեանց մէջ քանի մի Տէրութիւնք), {իսկ} Կառավարիչք եւ ուխտապահերի իշխանքը կառավարում էին

ն Ուխտապահերի գլխաւորին, սոքա՝ Գաւառականներին, {իսկ} Գաւառականները՝ Գեներալին։ Գեներալի մօտ գտանւում

րդական (monitor)։ Սոքա ողջը լինում էին ինքեանք {իսկ} Կարգի մէջ անմիջապէս։ Բայց Պապի կամ այլ Պապական Տ

նքների Գեներալ-Պաշտպանքը (general procurator), {իսկ} իւրաքանչիւր գաւառների համար նշանակւում էին առանձի

փիլիսոփայութենով յոյս ունէին, նաեւ աշխատում էին {իսկ} հասանել մի նոր լաւ ապագայի։ Ի՞նչպէս ուրեմն դադար

լ էին. մէջի եղած գլխաւոր բաները դուրս էր հանած, {իսկ} աշակերտներին պարապեցնում էին դպրոցական իմաստակութ

ուածներով, եւ այն, ինչ որ կառավարիչը կ'ընտրէր, {իսկ} պատմութիւնը դաս էր տրւում այն գրքերով, որ շարադր

շատացուցին նորանց գանգատաւորների թիւը եւ դորանով {իսկ} պատճառ տուեցին Վերանորոգութեանը յաղթանակելու։ Այ

մինալը։ Կսաւիէ սոցա մի մասնը թողեց Մալակկայում, {իսկ} ինքը գնաց Մօրէնեան կղզիները, ուր խաբեբայութեամբ

լացոց թագաւորից, որ Ինկուիզիցիօ հաստատէ այնտեղ, {իսկ} ինքը գնաց Գէյլօն։ Վերջապէս հասաւ նա մինչեւ Կամօր

րա մահից երկու տարի յետոյ մարմինը բերուեցաւ Գօա, {իսկ} Օգոստոսի 6-ին 1623 թուականին Ուրբանոս Ութերորդ Պա

։ Յիսուսեանները վերստին յետ կանչուեցան Չինաստան, {իսկ} Թաթարները, պարապած լինելով իւրեանց սեպհական խռով

Այսպէս խօսում էին Յիսուսեանք, որ Փեքինումն էին, {իսկ} նոցա Գեներալը, որ Հռովմում նստած էր, միեւնոյն ժ

մենում են հաւատացնել, թէ կարմիր գոյնը սպիտակ է, {իսկ} սպիտակը՝ դեղին։ Ի՞նչ կարելի է մտածել այն մարդեր

, որոնցով ամրանում է ազգի մատաղահաս զօրութիւնքը, {իսկ} այստեղ՝ մի զարհուրելի հանգստութիւն։ Յիսուսականո

։ Միապետութիւնքը սկսեցին կերպարանագործուիլ, {իսկ} Յիսուսեանք, տեսանելով իւրեանց տեսութեան կատարեալ

վ, օձ, սողուն, գորտ, խօսքերով միայն Պապական, {իսկ} իրողապէս Աստուած մի անձն դաւանող եւ մինչեւ անգամ

ցին եւ, տեսանելով թագաւորը արեան մէջ թաւալուած, {իսկ} աբեղայն՝ կանգնած նորա մօտ արիւնոտ դանակը ձեռքին

։ Բօրդոսի Պարլամենտը կամենում էր Հենրիկոս IV-ին, {իսկ} Տուլուզի Պարլամենտը որոշեց հնազանդուիլ միանգամայն

գիումի մէջ։ Բարրիերը պատժուեցաւ (սպանուեցաւ), {իսկ} Հայր Վարադը փախաւ գնաց Ֆլանդրիա։ Այս միջոցին

յայտնուելուց երեք օրից յետոյ դուրս գալ Փարիզից, {իսկ} տասն եւ հինգ օրից յետոյ՝ Ֆրանսիական Տէրութեան մի

գաւորական սպասաւորքը գնացին ճանապարհը յստակելու, {իսկ} վերան բաց կառքը, որի մէջ նստած էր թագաւորը, մնա

, որոնց մի կէսը դատապարտում էր Ժիրարը դէպի կրակ, {իսկ} միւս կէսը՝ դէպի հասարակ մահ։ Պարլամենտը միեւնոյ

ց իւր ունեցած կայքը, արծաթը բաժանեց աղքատներին, {իսկ} ինքը ապրում էր ողորմութենով։ Այսպիսի դրութեան մէ

րութեանց հետ։ Նոքա խոստմունք էին տալիս ինքեանց, {իսկ} ուրիշից առնում էին գրաւոր ստորագրութիւն։ Ամենայն

ական գրուածքը դահճի ձեռքով կրակի դատապարտուեցան, {իսկ} ինքեանք Յիսուսեանք զրկուեցան Ֆրանսիայի մէջ ամենայ

տելութիւն։ Այս ժողովը հաւաքւում էր ծածուկ ինքեան {իսկ} Վատիկանի մէջ։ Վերջապէս 1773 թուականի յուլիսի 21

ան, այս է հաստատ պահել Պապականութիւնը Փարիզի մէջ, {իսկ} ներքին խորհուրդը բոլորովին քաղաքական խնդիր, այն ժ

ս հիման վերայ, թէ մարդս սխալական է եւ մեղանչական, {իսկ} Պապը մարդ է, միմիայն անսխալելի եւ անմեղանչական Աս

կու ճանապարհ գնալ, միմեանց հակառակ ուղղութեամբ ` {իսկ} երկուսի մէջը մեզ երեւում է մի անթարգմանելի մոլորո

ն տարրերը. նորի շինութեան պիտանին պիտի առնունք, {իսկ} փտածները, որ մինչեւ այժմ եւս արգելք են եղած ազգի

ցին չխնդրէ եւ չվկայէ նուիրելու արժանաւորութեանը, {իսկ} արդ, ո՛վ է եկեղեցին, ո՛չ ապաքէն հաւատացեալների

արակեց նորա անձը միմիայն քահանայութենից զրկուած. {իսկ} ես ասում եմ, որ երբեմնական կրօնաւոր, իսկ այժմ ս

ուած. իսկ ես ասում եմ, որ երբեմնական կրօնաւոր, {իսկ} այժմ սոսկական Պօղոսը մինչեւ ապաշխարութեամբ չքաւէ

հայ պատրիարքների միջոցով եւ վերջապէս ` Դռան առաջ {իսկ} խաղալու հայ ժողովուրդը ներկայացնողների դեր:

որ անիմաստ է թէ հայ ազգի եւ թէ այս Կանոնադրութեան {իսկ} վերաբերմամբ: Հայոց պատրիարքարանում նրա հրա

րցնում գէթ քաղաքական ժողովի անդամ լինելու յոյսը, {իսկ} միւս կողմից, աչքի առաջ ունենալով իրենց սահմանափա

, որին վանականները կամենում էին պատրիարք ընտրել: {Իսկ} Սարգիս պատրիարքը, հակառակ կուսակցութեան կողմն ան

ացնում Երուսաղէմի հայ վանքը միայն թուրքահայերին, {իսկ} վերջիններից ` միայն տեղի վանականներին: Բայց Երու

ն պատրիարքի ընտրութեանը, ապա տեղին չէ՞ այժմեանից {իսկ} միջոցներ ձեռք առնել ` ոչնչացնելու Երուսաղէմի պատր

, որ կամք ունի եւ քննում է կամ քրքրում է մի բան, {իսկ} մի կրաւորական-անշունչ իր, որ ոչինչ կերպով չէ կար

յն է, որ մերը ունի ներգործական միայն զօրութիւն, {իսկ} Ռուսացը՝ երկուսը եւս, այսինքն՝ ներգործական եւ

այս ոչ միայն ընդհանուրին անհասկանալի, այլ եւ մեզ {իսկ}, մինչ փոքր ի շատէ հայերէն սորված ենք, ոչ միայն

գոյնը չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում։ {Իսկ} երբ տանը նստած լսում է Վարդիթերի մահը, խոր հոգոց

բողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ինքն խօսողը։ {Իսկ} այդ ընկերութեան բարբառը կերպարանագործվել է աշխարհ

ասխանատու չէ մարդը, ուրեմն պատասխանատու չէ եւ ոչ {իսկ} պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի աւերանք

նորա համար այս մէկ հատ բանը մէջ բերինք, որ իրեն {իսկ} հեղինակին որոշ կերպով երեւի այդ անբնականութիւնը,

ումեմ. օրինակ՝ գրում եմ, տեսնում եմ եւ այլն։ {Իսկ} տալը, գալը, երբեմն եւ՝ լալը խոնարհւում են տալի

ղերում, ուր միմիայն Երեւանի գաւառում ուն վեվ է, {իսկ} այլ տեղեր՝ ու։ Նա գրում է " Նազլվի սուգը, Նազլ

այլն, այսինքն՝ բայ արմատի վրայ ումը թողնելով, {իսկ} բայական վերջաւորութիւնը՝ եմ, ես, է, առանձին գ

, ժամանակով եւ այլն։ Գործ բայ չէ, այլ՝ անուն, {իսկ} գործեմը բայ է եւ ցոյց է տալիս անելու գործողութիւն

մ, եթէ ոչ այս թէ " նորա ձեռքերը ներկի մէջ են"։ {Իսկ} եթէ գրենք " նորա ձեռքերը ներկումեն ", այս տեղ են

ում " ձեռքերը են ներկում ", եթէ անորոշ է ներկը, {իսկ} թէ որոշեալ, այն ժամանակ նորա ծայրին կպչում է ը տ

, այնպէս էլ ձեռ-քեր-րն երեք վանկից են բաղկանում, {իսկ} թէ բայական վերջաւորութիւնը նախադաս դնենք, այն ժա

ոճը հարթութիւն ունենայ եւ մի կանոնով առաջնորդվի, {իսկ} առանց կանոն, առանց համակարգութիւն, երբեմն արեւե

իրենց սեփական յատկութիւնը միայն եզականում ունին, {իսկ} յոգնականի մէջ բոլորն էլ գնում են առաջին հոլովման

ճիւղերու։ Ոչ լոկ այս բառի վրայ է մեր խօսքը եւ ոչ {իսկ} պ. Պռօշեանցի գրուածքի վրայ. այսպիսիք հազարներով

լով տրականն էլ պակաս չէ) իրար քամակից են գալիս։ {Իսկ} միավանկ կամ քիչ վանկով բառերում իսպառ պէտք է հեռա

իր քաղցրութիւնով ", " իր քաջութիւնով " եւ այլն, {իսկ} թէ գործիականի մտքով չէ կարելի հականալ ըստ իր խնդր

սին քրիստոնեաների մարտիրոսութիւնքը։ Մնաց որ նոյն {իսկ} Սիքստոսի գործը անխորհուրդ եւ յիմարական, վրէժ հան

ւրդը կորցնելով, ազգին համար կը լինի չեղածի պէս, {իսկ} ինքը՝ ազգը՝ կենդանի, գրական լեզուի կարօտ։ Թէե

եշտ եղած տեղը գործ դնել եւ ոչ թէ բան գործ շինել։ {Իսկ} բուն հին ձեւի գործադրութիւնը՝ հեղումն-հեղման եւ

տեւանք է մի օրինաւոր կապակից եւ պատմական կեանքի, {իսկ} մեր հայերիս կեանքը, ոչ թէ առասպելների ժամանակ,

եսնել եւ ստուգել, հոյակապ արժանաւորութիւն ունի, {իսկ} ուր մէկ վայրկեան անգամ, արգոյ հեղինակը բնութիւնը

ւթիւնը դառնում է առասպել) շատ ընտիր են եւ վսեմ, {իսկ} այնտեղ, ուր բնաւորութեանքը ներգործում են առանձին

իս, էլ տեսնելուց յետոյ լսելու կարօտութիւն չկայ: {Իսկ} այն հեղինակը, որ ոչ ամէն բան ցոյց է տալիս ներգոր

նկերութեան, որպէս ամբողջ մի գեղի նկարագիր. իրեն {իսկ} արգոյ հեղինակի խորհուրդն էլ այս է, ինչպէս ծանօթա

, սովորոյթքը, աւանդութիւնքը եւ հասկացողութիւնը, {իսկ} Սօս եւ Վարդիթեր անձնաւորութեանքը առնուած են որպէս

իթերը, նորա հայրը ` Հեթումը, անատամ ծերունի է, {իսկ} նորա մայրը ` պառաւ: Եւ որպէս թէ հերիք չէր, որ ա

թէ առաջ շատ յորդորել է, որ Վարդիթերը Սօսին տան, {իսկ} այժմ հետ է կանգնել իր խօսքից եւ էլ չէ ուզում: Ար

ն եւ քոյր-եղբայրական բնական կապերը այնքան ամուր, {իսկ} ստանալու կաշառքը մի թշուառ 15 մանէթ, մինչդեռ աղտ

էս ասա " եւ այն խրատողից թելադրուած մօրը կամ իրեն {իսկ} խրատողին, որպէս թէ աղջիկը տալը կամ չտալը կախւում

նգամ հանդէս է գալիս, նորա կինը բնաւ չի երեւում, {իսկ} փոքր եղբայրը ` Արշամը կամ Գեղամը մի երկու անգամ պ

եղբայրը ` երբեմն անուանւում է Գեղամ (եր. 48), {իսկ} երբեմն Արշամ (եր. 35, 166): Նոյնպէս, Հեթում

նգամ ասում է թէ սոքա երեք եղբայր են (եր. 98), {իսկ} ուրիշ անդամ՝ թէ չորս (եր. 172): Թերութիւնը չ

աւրից եւ Փափակից, մնում են բոլորովին մութի մէջ, {իսկ} նոցայ կնանիքը յայտնի է, թէ " չխօսքան " են:

րդութեամբ եւ այդ ստորագրութեան համեմատ խօսել բնաւ {իսկ} մի որպիսի եւ է խեղճուկ տիրացուի գործ չէ. բ) Այն

իտի որ իսկոյն մեռնէր, առանց շաբաթներով ապրելու: {Իսկ} միւս ներքին գործարանների կաթուածահարութիւնը, եթէ

բնաւ չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում. {իսկ} երբ տանը նստած լսում է Վարդիթերի մահը, խո՛ր հոգո

այնիւ, ոչ միշտ վարդեր են քաղել իրենց այգիներից, {իսկ} մենք, որ զոհ գնացինք միջին դարերի խաւարին, չենք

ել ու խո՞ւնկ ծխել, որովհետեւ մինը հազարամեայ է, {իսկ} միւսը հինգհարիւրամեայ, թէ՞ ջնջել այդ ազդեցութեան

ն չունին, եւ նոցայ հետ չէ մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ {իսկ} ուզում ենք վրդովել նոցայ քունը. " ննջեցէք եւ հան

հարան, մի շտեմարան սքանչելի անցքերի եւ գործերի, {իսկ} միւս բոլոր մարդիկը, այն մէկ նշանաւոր մարդու օգտի

կարգութեանց բովանդակ գաղափարքը կան բնութեան մէջ. {իսկ} ինչ որ չկայ, այն ամենեւին սո՛ւտ է: Բնութիւնը մի

նհամաձայն կը լինէր առողջ դատողութեան ` մերժէինք, {իսկ} որի կողմում որ լինէր աւելի հաւանականութիւն, ընդո

ր եւ Պոլլուկս, որի մասին կ՚ասենք մի երկու խօսք: {Իսկ} թէ ի՛նչ է այդ կրակը, ահա մեր ծանօթաբանութեան բու

ը զանազան են, նոցանից մինը անուանւում է դրական, {իսկ} միւսը բացասական: Եւ որովհետեւ այս էլեկտրականութի

ը յայտնել քննողին եւ այն Ժամանակ նոքա յայտնի են, {իսկ} երբ միացան, էլ չեն ընկնում զգացողութեան տակ եւ ա

րութիւնը, շատ անգամ իսպառ անզգայի է լինում մեզ, {իսկ} երբեմն, մենք տեսնում ենք այն լոյսը, որ սուրբ Հե

եւ նոքա հաւատում են թէ մրրիկ կը լինի այնուհետեւ, {իսկ} թէ երկու հատ, այդ դիպուածում նորան ասում են Կաստ

նդիոյ մէջ, առաջինն ամրոց է, այժմ գրեթէ աւերակ, {իսկ} երկրորդը քաղաք) գտնուած գեղացիք նկատեցին մի օտար

ինչդեռ Արագածի վրայ երեւացած լոյսը իրողութիւն է, {իսկ} նորա բնական պատճառը նորան անյայտ: Սոսկալի վնասնե

ապանքին պատճառ եղած չլինինք: " Ուխտիւք խնդրէի ես {իսկ} ի՛նքն նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց եւ ազգա

ատը մօտաւորապէս գրանցւում է հիւս լայն. 40° տակ, {իսկ} Անագուական մօտաւորապէս 20°) միմիայն 800 ոտնաչափ

ւրը, այդ մասին խօսիլն էլ աւելորդ ենք համարում, {իսկ} որսի համար ասում ենք այսքան, որ ամէն ազգ իր մանկ

բողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է եւ ինքը խօսողը: {Իսկ} այդ ընկերութեան բարբառը կերպարանագործվհլ է աշխարհ

անատու չէ մարդը, ուրեմն եւ պատասխանատու չէ եւ ոչ {իսկ} պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի աւերանք

տարի առաջ մեռածներին եւ այդ մեռելների հետ խօսի: {Իսկ} մենք, կենդանիքս, որ դիտենք խոստովանիլ ժամանակի

յ եւ կենդանի սերունդը անցածի եւ մեռածի գերին չէ, {իսկ} ով որ ուզում է կամայաբար իր կենդանութիւնը ուրանալ

նքը չնչին եւ աննշան: Այո՛, կան մարդիկ, եւ մենք {իսկ} մի քանիսը նորանցից տեսել ենք, որ ուրիշի արժանաւո

դռանը հաւաքուիլը, այս բոլորը շատ պատուական են: {Իսկ} ինչ որ վերաբերւում է քահանայի բարկութեան, տղոց ճ

ւնին, որ մենք չենք կարող մեր խօսքերով բացատրել: {Իսկ} մէջ բերել հեղինակի գրուածը նոյնպէս չենք կարող, ո

ինան, որոնցից առաջնովը արտեւանունքն են ներկում, {իսկ} երկրորդովը մատները: Ո՞վ քարոզեց ժողովրդին թողուլ

դքը ազատ են մայիսին, որովհետեւ ցանը վերջացած է, {իսկ} խոտհնձի ժամանակը յունիսի սկզբում, երբ շերամի բան

կը գայ էլի ", - ասում է Վարդիթերը Անոյշին: {Իսկ} ինչ որ վերաբերւում է շերամի խնամարկութեան, աստու

ւնք չունինք նորա օգտի կամ նորա ընդդէմ բան խօսել: {Իսկ} ինչ որ վերաբերւում է Մարինոսի աչքին եւ օխտը ձիու

, բայց այդպիսի դիպուածում կարելի է բօժօժը ծախել: {Իսկ} մեծ գեղերում, ինչպէս Աշտարակն է, եթէ շատ շերամ

նոցա անհիմն բամբասանքը եւ երեխայական դատաստանը։ {Իսկ} մեք, անխարդախ սիրտով սիրելով ազգը, երբէք յետ չե

կրօնը բաւական միջակ ճանապարհով յառաջ էր խաղում, {իսկ} երբ ընկաւ սա Հոմերոսի բանաստեղծական ճարտար մտքերի

եսակ, մինն հին քանի մի շաբաթուան արդէն չորացած, {իսկ} միւսն՝ թարմ ու տաք, թողնէր այն թարմ եւ նոր եփած

ացած հաց է արդէն, եւ 1300 տարի է, որ թխուած է, {իսկ} նոր լեզուն ամեն օր եփւում է, ջերմ է եւ սննդարար

երով կը լուսաւորուի. այս էր նորա ներքին օգուտը, {իսկ} այդ մեքենապաշտութիւնը, որ յառաջանում էին տգէտ մա

հարցանէիր, չունէր պատասխան։ Թող որ մինչեւ հիմա {իսկ} այն հեղինակների գրածը ոչինչ արդիւնք չունին յառաջա

ձայնաւորուած լսւում էր օդի մէջ մեր բերանից, մեր {իսկ} մտքի ծնունդն էր։ Լեզուի պաշտօնը այստեղ այս էր,

ումնական խնդիրների վերայ, չէ կարելի բացայայտել, {իսկ} թէ ինչո՞ւ համար խառն եղել է գերապատիւ Նազարեանցի

եր չեն թողուլ փոփոխութեան կնիք, թող որ մի մարդ, {իսկ} թէ կային աշխարհաբառ լեզուի մէջ այն բառերը, որոնց

զգի սեփականութիւն, կազմւում է կամ փոխւում է նոյն {իսկ} այդ ազգի միջնորդութեամբ, որ առանց պատճառի, առան

ապացոյց չունի նա՝ իր սէրը դէպի մեռածը վկայելու։ {Իսկ} սորա հակառակ ժառանգը թողուլ անխնամ, թերեւս ե՛ւ ն

րմար, նոր ճարտարապետութեան կանոններին համաձայն։ {Իսկ} եթէ նոյն քարերով աշխատես դարձեալ երդիկով, առանց

մ։ Անցեալ տարուայ գեղեցիկը այսօր է տգեղ լինում, {իսկ} այսօրուայ գեղեցիկը՝ առաջիկայ տարում։ Սորա պարզ

նքը. պատճառ, տգեղ երեւցածը չէ տանում ժամանակը, {իսկ} նոր լեզուն գնում է ժամանակի հետ զուգահեռաբար, ու

հակառակ գեղեցիկ համարուածը չէ թողնում ժամանակը, {իսկ} հին լեզուն վաղուց թողել է նա, ուրեմն նորա համար

վարտակ են տալիս այնպէս կամ այսպէս հագուիլ, իրենք {իսկ} կը թողուն իրենց գեղեցիկ համարուած հանդերձը եւ կը

քաղցածը էլ համին չի նայիլ միայն թէ ուտելիք գտնէ, {իսկ} երբ մարդը հոգացել էր բոլոր էական պէտքերը, երբ այ

ւայ օրս մեր բոլոր պէտքերը նա է հոգում մեզ համար, {իսկ} հին լեզուն հիմիկուայ հայի համար դարձել է Փարիզեան

քեզ. " Պարո՛ն, մեզ կնիկ է հարկաւոր ներկայումս, {իսկ} մեր գեղեցիկ նախամարքը ապրեցան եւ մեռան երկու հազա

երը կը կենդանանա՞ն, որ գան իմ պէտքերին ծառայեն։ {Իսկ} թէ առասպելի մէջ, Շամիրամը իր թալիսմաներով եւ Առլ

այլ միայն թոյլ տալով, եւ թոյլ տալուց ետքը՝ նոյն {իսկ} օրինակներով մեր դրութիւնը պաշտպանելու եւ հակառակ

խօսելու մէջ վարժուելը յաջողագիւտ է անում նորան, {իսկ} գրելը սովորեցնում է ճշտութիւն"։ Իրաւ որ, կենդա

չէ փառաւորւում մեր յիշատակարանների կէսը արիւնոտ, {իսկ} կէսը դարւաոր արտասունքից փթթած թերթերը դարձնելու

եռքով կատարուին այս ու այն պաշտօնակատարութիւնքը, {իսկ} բարոյական աշխարհում լեզուն է այդ միջնորդը, որի ս

է մեղաւորը։ Անտարակոյս, ես, որ ասում եմ այս, {իսկ} նա, որ գո՛հ է ազգի վիճակից, որ կարծում է, թէ ն

ւտ չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնքներին, {իսկ} բնութեան մէջ մենք տեսնում ենք, որ մի փոքրիկ խմոր

ցանեմ զիմս լիաբերան շնորհակալիս, առաքեմ ընդ այսմ {իսկական} գիրն դիրեկտօրին զոր գրեաց նորին գերամբարձ քահանայ

ա, որ մեք օտար մարդու առջեւ ցույց չենք տալիս մեր {իսկական} դրությունը, բայց պետք է մեզ մոտ մարդիկ իմանան այ

ազգային հրիտակացն, հաստատեմք եւ վաւերացուցանեմք {իսկական} ստորագրութեամբս մերով եւ դրութեամբ կաթողիկոսական

ն Հնդկական հրիտակացն հաստատեմք եւ վաւերացուցանեմք {իսկական} ստորագրութեամբ մերով եւ գրութեամբ կաթողիկոսական կ

ամբ կնքոյ վկայեսցէ այսպես. " Նորին վեհափառութեան {իսկական} ձեռամբ ստորագրեալ է կոնդակս, զորմէ Սիւնհոդոսս սր

քով պատվիրում է ինձ զանազան փրկարար միջոցներ - դա {իսկական} բարեկամի ու գիտության բնագավառի ընկերոջ պարտականո

րված է Քրիստոսի ծննդից մի քանի դար առաջ, ապա այս {իսկական} գանձ է ստուգելու հրեական նազարեթյան տեքստը եւ Քրի

ն թարգմանությունը, որը համարվում է 72 մեկնիչների {իսկական} թարգմանությունը եւ որից 5-րդ դարում կատարված է մե

այդ ժամանակ գրական ամեն մի ձեռնարկություն կթաղվի {իսկական} քաոսի ճահճում եւ ոչ մի արդյունքի չենք հասնի: Չգի

ված են ո՛չ թե որեւէ գավառական բարբառով, այս բառի {իսկական} իմաստով, այլ որեւէ բնույթից զուրկ աղավաղված լեզվ

չդեռ " Սայաթ-Նովա " երգարանը գրված է բացառապես եւ {իսկական} իմաստով այն բարբառով, որով խոսում են Վրաստանի հա

նչ վերաբերում է նրա լրագրին - նա ունի ընդամենը 24 {իսկական} բաժանորդ (փա՛ստ է), մնացած օրինակները տարածում

, այլ ինչ որ պէտք է, առանց ամենեւին քաշուելու, {իսկական} ճշմարտութեամբ եւ փորձից դուրս բերելով ` յարմար պա

: - Շատ բարի, - պատասխանեց վէզիրը. իրաւ որ {իսկական} դժոխային գիտութիւնը այլ ոճով չէ կարելի բացայայտել

եւ համաձայնում է հարկ տալ նորան՝ որպէս տէրութեան {իսկական} տիրոջ։ Կօրսիկա դեսպան ուղարկուեցաւ պապական սեպհա

գործադրութիւնը, եւ գուցէ դեռեւս կը պահանջէր, որ {իսկական} Պապական կառավարութիւնը, ինքը իսկ Պապութիւնը ենթա

արծիքի վերայ։ Գիզերը եւ Յիսուսեանք էին Ֆրանսիայի {իսկական} տիրողքը։ Հենրիկոս, տեսանելով իւր սխալը, օգնութ

ր յատուկ այս պատճառով ուղարկում էր Հռովմ, զարկել {իսկական} Վատիկանի դուռի վերայ հետեւեալ նամակը՝ գրած դէպի

ձեր յարգութեանը իմ անարուեստ ոճով նամակագրութեան {իսկական} պատճառը, որովհետեւ ես իմ մանկութեան գեղեցիկ ժամա

երում է վավերագրի էությանը, ապա եթե մինչեւ անգամ {իսկականը} ներկայացնեն չաղճատված եւ նորմալ տեսքով, այդ ժամա

եր Մովսեսի բանը վատ կլիներ: Հա՜, հա՜, հա՜: {Իսկապես}, ինչո՞ւ հատկապես Տիգրանյանին մերժեցին: Անանիան

ինձ բարոյական միջոցներ: Դու լավ գիտես, որ ինձ, {իսկապես}, ոչինչ հարկավոր չէ - ո՛չ նյութական, ո՛չ էլ բարո

չունեին գործելու հասարակության անունից եւ նրանք, {իսկապես}, հայտնել են միայն իրենց անձնական համաձայնություն

նակ եւ գրող՝ կարեր ասել զճշմարիտն, սակայն գոլով {իսկապէս} հեղինակ, վասն այն երկուցեալ թէ մատնեցաւ արդարութ

, փաղաքշելով, փափկացնելով եւ այլն։ Չգիտէք, որ {իսկապէս} այդ բաները այնպիսի թունաւոր տարերք են, որ մտանել

սի բերանով, եւ չկամիք մտածել, թէ այդ բանի համար {իսկապէս} կարող էր Աստուած բարկանալ, որովհետեւ դուք ձեր յի

այդ բանին: Ստոյգ է, մինչեւ այն մեծ ռէվոլիւցիան {իսկապէս} Ֆրանսիոյ աչքը տնկուած էր Անգլիոյ վրայ, բայց ռէվո

յ մեծարելի կացուցաներ: Խորհրդական անդամը Նա {իսկապէս} Քուէպէք քաղաքից չէր, այլ եկաւոր էր. նա, որ այժ

մը, նա ինքը իւր ընտրութեամբ տալիս է այդ պաշտօնքը {իսկապէս} արժանաւորներին: - Աւազա՛կ, - գոռաց սատանան

ն աւազների վերայ մի մեծ գետի եզերքում. այս արդէն {իսկապէս} ծիծաղելի բան էր. ինձ ոչինչ ժամանակ յաջողուած չէր

րօտի քամակից, բայց ապստամբութեան արհի նախագահը, {իսկապէս} սատանայի նման, ամենայն ժամանակ իւր յաջողաշարժութ

յ պատահում են անպատճառ մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ {իսկապէս} իմ սիրածն է եւ ինձ է պատկանում: Բուբանդուսը

ժամանակին. շատ տարիներ եմ ասում եւ ո՛չ թուականը {իսկապէս}, այն պատճառով, որ չգիտեմ. միայն այս քան կարող

արկելու սահմանուած կարգի բացայայտ ոչնչացմանը, որ {իսկապէս} անվնաս մի բան էր անգամ իր համար: Նա սպասում էր մ

ոսկերք իմ առ շաղփաղփ Աստուածաբան կարծելոցն։ {Իսկենտեր} պէյ յետ բազում աշխատ առնելոյ յՕսմանեանս հիւանդացա

պատգարակ եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա թէ {Իսկենտեր} ինքնին գայ պատգարակաւ, 'ի փախուստ փութացան եւ ցի

ին ընդդէմ նորա արս եօթանասուն հազար. զայն տեսեալ {Իսկենտերայ} նստաւ 'ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան

րամայեմ, որ քեզ խաւար չպատէ. Ամպին կ՚ասեմ ` {իսկի} բնաւ կայծակներով, որոտով Հիւր չլինել քո մօտ

ատանին, Որ ես այստեղ յիշում եմ: {Իսկի} կայ մարդ, որ ստանար Այս խօսքերը իւր բաժին

ւմ եւ անօրէնութի՛ւն ծնում"։ Աղօ՛թք էլ չեն անում {իսկի} քարոզողի համար։ Բացի սորանից, եթէ յանկարծ մարդա

ւմ, զարմանալի չի՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ թուրքը {իսկի} գինի էլ չի խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յա

, որ նորա մէջ դիւցազուն եւ դիւցազնուհի ասուածները {իսկի} միւս ներգործողներից աւելի պաշտօն չունին, բացի նո

թեանց սխալականութիւնը, որ ամէն կարդացողի համար, {իսկի} մեղադրանքի կարգում էլ չեն: Սօս եւ Վարդիթերից ` գ

մ ագահութեան անո՛ւնն էլ թող չլինի ձեր մէջ"։ Եւ {իսկո՛յն}, սորա քամակից, թէ " ո՛վ որ պոռնի՛կ է, կամ պի՛ղ

գին, մեծ արարեալ ի վերայ իմ ղՁեր բարերարութիւն, {իսկոյն} առանց ժամավաճառ լինելոյ ունիմ մատուցանել զայն ընդ

, այլ ձմեռնային եղանակք արգելուն զիս, յելանելոյ {իսկոյն} ի ճանապարհ: Քանզի ՚ի Մարսիլիայէ մինչեւ ցԵգիպտոս

նն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի {իսկոյն} վճռել եւ թողցէ զգործն ի քննութեան, մինչեւ պետու

րգ: Եթե գտայց ես անդր, այն է զի ընկալեալ զայն, {իսկոյն} առաքեցից ի Կալկաթա, որպէս արժանն է, իսկ թէ կոնդ

յետոյ, որ բաւական հանդարտութեամբ յառաջ է տարել, {իսկոյն} վայր է ձգում երեսի դիմակը եւ ասպարէզ է մտանում։

րծի, մի վերացական առաքինութեան համար, որի վարձը {իսկոյն} երեւելու չէր նորա վերայ, նա շատ նեղութեամբ կը բա

յծակը"։ Վաճ. - " Ինչպէ՞ս"։ Շին. - " {Իսկոյն} կ'ասեմ. միայն յառաջուց պիտոյ է իմանալ, որ այդ կ

հասանում էր այս խօսքին, որ կայծակ է նշանակում, {իսկոյն} երկինքը մթնում էր, որոտմունքը թնդում էին, փայլա

իւնը կարօտ է ժամանակի, բայց դոցա նշանքը կ'երեւին {իսկոյն}, իհարկէ՝ փոքր դրութեամբ, եթէ մի բանագէտ եւ հետ

ւցանէ միշտ իւր քարոզութեանը, ապա թէ ոչ, երեխայն {իսկոյն} կը նկատէ իւր հօր քարոզութեան եւ նորա գործերի մէջ

աւապետը ծանօթութիւն տուեց Սինոպի ծովապետին, որ, {իսկոյն} մի նաւ ուղարկելով հանդերձ բանագէտ մարդերով, տեղե

նորա եւ աշխարհի մէջ, թէ մի սատակիչ շանթ կարող էր {իսկոյն} չքացնել նորան, եւ այնուհետեւ զուր էր ծագելու գեղ

մարդը, վասնորոյ եւ չէր կարողացել ճանաչել նորան: {Իսկոյն} հասկացայ, որ հիւրը մի քաղաքավարի մարդ պիտոյ է լի

վերայ, ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չեն սկսանում {իսկոյն} գետի ափից, դորա հակառակ գետեզրից կէս վերստ ճանապ

այլ մարդերից պահանջել, որ ամենայն բան կատարուէր {իսկոյն}, որպէս մի կախարդական գաւազանի զարկուածով: Եւ սա

րտականութիւն կայ՝ ազգային գործի անունը լսածի պէս {իսկոյն} մէջ մտանել եւ իւր կարողութեան եւ զօրութեան չափ օգ

ւսալ, որ այդ սակաւքը շատանան, միայն հարկաւոր էր {իսկոյն} սկսանել մի բարի գործի հիմնարկութիւն, շինել մի առ

գամ կրկնելով " ազգային ուսումնարան " խօսքը, թէեւ {իսկոյն} վերաբերած ենք Եւրոպական եւ բազմակողմանի որպիսութի

, այլեւ հոգաբարձու լինի սորան բարւոքելու համար, {իսկոյն} այդ րոպէին, որպէս մի ելեքտրական հարուածով վերջան

իւր գալիս է իմ մօտ, որովհետեւ նորա գնալուց յետոյ {իսկոյն} հարստանում է Յիշատակարանս։ Նոյնպէս ուրախանում եմ

կամքը, եւ եթէ մի նշանաւոր բան տեսանեմ կամ լսեմ, {իսկոյն} ձգում եմ Յիշատակարանիս մէջ, որ ուրիշները եւս կար

մի հիմնաւոր կրթութիւն։ Բայց, երանի տալուց յետոյ {իսկոյն} աշխատելով ծածկել իւր անկրթութեան մեղքը, շարունակ

ծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել ", {իսկոյն} երեւում է, որ այդ պարոնը բնակւում է այգիների մօտ

ւում է, վեր է թռչում, բայց չէ մնում վերեւումը, {իսկոյն} ցած է գալիս, այդպէս եւս բարկացող բէգզադէները, ո

ի մեռանին անբաղդ բանտարկուածքը, յօժարում է: {Իսկոյն} գնում է նա բանտ եւ յայտնում է Մանրիկօյին նոցա ազա

հիմնուած է չոր յոյսի վերայ. նա չէ՛ կարող փարատել {իսկոյն} այն խաւար եւ տխուր տպաւորութիւնը, որ մի անպիտան

որեւիցէ ընդդիմութիւն կարո՛ղ է ինձ մահ պատրաստել, {իսկոյն}, զինաթափ լինելով, անձնատուր եղայ... Լեզգիները

էս թլփատել քո մարմնի անթլփատութիւնը, այն ժամանակ {իսկոյն} կը լուսաւորուիս եւ կը մոռանաս այն ազատութիւնը, ո

ւում՝ որքան ժամանակ ունիս նորան, իսկ թէ փոխես, {իսկոյն} կը տեսանես նորա թերութիւնը: Մի կարճ բան իմ կեանք

ս ուրախական խօսքերը խօսելով մխիթարուելուց յետոյ՝ {իսկոյն} փոխում է բերանը (տե՛ս երես 504), եւ ահա նորա խ

ւրել ունիմ զմահ, - ասաց զայս ողբալին Հայաստան եւ {իսկոյն} լռեաց՝ քամելով յաչաց իւրոց զշիթս արտասուաց"։

րտասուքը սրբելու վերայ է, յետոյ յուսահատուելով՝ {իսկոյն} խնդրում է չլինելը այն բաների, որ կային Մովսէս Խո

անի զարկուածքի պէս դղրդեց ուղեղս: Աչքիս երեւեցան {իսկոյն} ֆրանսիական Պուպլիցիստները, Մարաթը՝ իւր սպիտակ կ

խօսքերը թերեւս գրւում են այն մտքով, որ ընթերցողը {իսկոյն} հասկանայ, որ նա, թէպէտ արդէն քառասուն տարու չափ

ամ գանգատաւոր գործակատար երիտասարդը: Սա սկսում է {իսկոյն} հաշիւ տալ: Օրինակի համար ասենք, թէ երիտասարդի ձ

պարոնը եւ, իմանալով Բէգզադէի արած տմարդութիւնը, {իսկոյն} ժամանակից յառաջ վճարում է իւր պարտքը Բէգզադէին՝

կան եւ նիւթական դարաւոր աւերանքից յետոյ չէր կարող {իսկոյն} հասկանալ ազգութիւնը եւ պտղաբեր շինել նորան. այս

է տալիս լօգիկան եզրակացնել, թէ Հայք, վերստին ( {իսկոյն} ) մերժելով այդ հաղորդութիւնը, ցաւէին իւրեանց բաժ

առանգն է, եւ եթէ մարդը քննէ ներկան, այն ժամանակ {իսկոյն} կը ճեղքուի նորա առջեւ ապագայի կարծեցեալ վարագոյրը

ս դուռը դէպի. Բայց նա տուժե՜ց... որովհետեւ ես {իսկոյն} Նրա ներքին ծնօտի տակ ցից դրի... Ու զարթնելով

ծը ջերմին Դնում կրծքին... Եւ ահա՛, Ծխում մորթը {իսկոյն} Եւ այրըւում սիրտն անփորձ, Բարձրանո՜ւմ է գոյնզգոյ

Դառնում է իր կրընկին. Արտասուելով վշտագին Թռչում {իսկոյն}, հեռանում, Իսկ հարսնաբերն Եւային Ադամի մօտն է բ

արկանեն ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ զի զկնի յարէ {իսկոյն} զահեղ դատաստանն յետ յարութեան, առանց ՚ի սկզբան ա

մ ուրեք, որպէս եւ ի մկրտել Փիլիպպոսի զներքինին, {իսկոյն} եկն Հոգին ՚ի վերայ մկրտելոյն: Եւ մկրտեալ ոք, եթ

ագաւ շորերը սիրուն, Թէյ ու հացեղէն մատուցին {իսկոյն}. Ի հարկէ կ՚ուտէր. նորա պէս թէ կուշտ Ե

ը խլեցին..... Ով բնութեան դու Արարիչ, {իսկոյն} գոռաց իմ սիրտը, Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսա

կոծը շա՜տ շա՜տ մի եօթնեկով կը պրծնի, Եւ թէ {իսկոյն} նոր ծանօթ մեզ պատահի փողոցում, Նորա տեղը ան

Թէ հնար լինէր քեզ այդ րոպէին, Խաւարուիլ {իսկոյն} գիշերի մթնում, Լցուիլ արիւնով, եւ այդ նշան

փայլուն դէմքով մօտեցաւ, Անունս, ազգանունս {իսկոյն} հարց արաւ. Եւ երբ ճանաչեց հայկազեանց սերուն

որով յայտնում է Կ[արապետ] Մ[արգարեանի] գալուստը: {Իսկոյն} պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 25-ին: 28-ին նամակ ստա

եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {իսկոյն} պատասխանեցի: Այսօր ուղարկել էր ինձ հին հեղինակնե

23-24 լաւ եմ մասնաւոր. նամակ ստացայ եղբօրիցս, {իսկոյն} պատասխանեցի, նոյնպէս եւ Սերոբին գրեցի մի նամակ:

միր կտուցն ու ոտքերը, այնուամենայնիւ այն բնագէտը {իսկոյն} կը որոշէ միմեանցից այդ երկու թռչունքը եւ կ'ասէ՝

ելով նորա ուշադրութիւնը այս թերութիւնների վերայ, {իսկոյն} փակում է մոլորութեան ճանապարհը։ Միեւնոյն կերպով

այերը ձեռք առնուն գերապատիւ Նազարեանցի գիրքը, եւ {իսկոյն} համաձայնելով հաստատելու են մեր փոքր ի շատէ ասածնե

ու տարի հիւանդութեամբ ծանրացած վէճին լրումն տալ: {Իսկոյն} վերստին զարթեցնում է այն խնդիրներր, որ վաղուց հ

գիտէի, թէ կարդինալն եւս կարող էր սուտ խօսել, եւ {իսկոյն} հրաժարուեցաւ իւր պաշտօնից: Այնուհետեւ բոլոր բան

նայապետը վախճանեցաւ, թէ ո՛չ, այն նենգաւոր հոգին {իսկոյն} սրեց իւր լեզուն նորա վերայ, դուրս ցայտեց իւր սրտ

նցանքը եւ զարհուրած սրտով կարող լինի զղջալ շտապել {իսկոյն} թողութիւն կը ստանայ։ Բայց ո՛վ որ յիմար կոյսերի

անութիւնը այն միջոցին հասկանալ. բայց ինձ պէտք էր {իսկոյն} ոտքդ ընկնել, արտասուքով աղաչել եւ այդ վանքի հոգա

ինել իմ համար երկրորդ ես, որ անշուշտ կ'անէի։ {Իսկոյն} դաւաճանութեամբ նենգողների մօտ վազելով եւ միտք պղտ

պի հարաւ ուղղուած։ Ղազարապատից դուրս գալով, եթէ {իսկոյն} դէմքդ շրջես արեւմուտք եւ աջ կողմդ Սրբազնագոյն Սիւ

մ էք, Նոր քաղաքի Սուրբ Կաթուղիկէի անունը տալով, {իսկոյն} յարում է՝ 'ի մայրն եկեղեցեաց Հայոց)։ Արդ,

րպեցին, խօսելով իր մարդու ծառայ չլինելու մասին, {իսկոյն} յարում է. " քանզի պարեգօտաւորք ազատեալ են 'ի Քրի

" Վիճակեցին մահու, եւ ոչ ուղղոց այլ անիծից " եւ {իսկոյն} սորանից յետոյ բացայայտում է. " այսինքն՝ խաչի "

ը, զղջացաւ իր գործի վերայ եւ իր կարծիքով գրուածքը {իսկոյն} պատառելով ապաշխարեց եւ մեղայ գոչեց։ Սմբատ թագաւոր

եան բանակում մի պոռնիկ մարդ կամ մի բոզ յայտնուէր, {իսկոյն} քարկոծում էին նորան առանց խնայելու։ Էլ ի՞նչպէս ու

ան Ֆակուլտէտի Դէկան եւ ուսուցչապետ Անքէ վարդապետը {իսկոյն} սիրեց նորան՝ միտ դնելով այն բանագիտութեանը, որ

նակումը զարթնում է եւ սատանան. երբ որ զարթեցաւ, {իսկոյն} հագնում է իւր վերարկուն, որ կարած է հաստ թղթից,

ջ, դրեց բերանը եւ խածեց կէսը. երբ որ ծամել էր, {իսկոյն} թթուեցաւ նորա երեսը. Ո՞ւր է Անասնագլուխը, - գոռ

ն հսկայի ծանրութեան տակ, տարաբաղդ դժոխքի գրապետը {իսկոյն} սեղմուեցաւ այն կոշտ մեկնութեան երեսների մէջ, ինչ

մի սատանայ կերաւ մի որպիսի եւ իցէ շարադրութիւն, {իսկոյն} անյայտանում է աշխարհի երեսից այդ գրքի պատիւը եւ ն

րեգակի ճառագայթքը, երբ նա մայրն էր մտնում: {Իսկոյն} հասկացաւ սատանան իւր աչքի ցաւելու պատճառը, վասն

: Ամենայն ոք, որ մինչեւ անգամ չէ եղել Փարիզում, {իսկոյն}, տեսածի պես, այս դեւը կը ճանաչէր նորա դէմքից,

տ եւ խոստովանեցան նոցա մեր բոլոր դաշնադրութիւնը: {Իսկոյն} բոլոր այդ երկչոտ հսկաները բանտ դրուեցան. ես ինքս

լայնաբերան թնդանօթից արձակած ռումբ. Աստեղաբաշխքը {իսկոյն} ուղղեցին իւրեանց հեռադիտակները Աստարօտի վերայ եւ

որակի տեղ, որ այս տարիներումս երեւելու էր. նոքա {իսկոյն} հաշուեցին, թէ քանի՞ ժամանակում կատարում է նա իւր

Սատանան նկատելով Լուկուլլոսի դէմքի փոփոխութիւնը, {իսկոյն} հարց արեց. - Ի՞նչ լուր է այդ, ի՛նչ ամբոխ է

րող հրապուրել. բայց դու ընկար թէ չէ քամակներից, {իսկոյն} ամուսնացուցիր. փոքր ժամանակից յետոյ ահա կռուեցին

սեւացած աշտարակը, որի մէջ նստած էր տէր սատանան։ {Իսկոյն} վէզիր Բէհեղզեբուղը, եւ միւս ոստիկանքը յառաջ մտան

, որ կանգնած են կատարելու մեր սատանայի հրամանը, {իսկոյն} վեր առեցին ծայրագոյն Բրամինը, տարեցին դէպի այն բ

արքայութեան ցօղն է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղից յետոյ {իսկոյն} գործ դրեց նորան... ի՞նչ կ'առնուս գորտի նման ջո

որովհետեւ չար ոգիների ազդելուց կարելի էր խեղանալ {իսկոյն} կամ անդամալուծուիլ: " Ապա հաւատով խոստովանիմ

մ. միգուցէ այդ բանը վերագրես իմ ժլատութեանը. ես {իսկոյն} կը հոգամ, եւ շնորհակալ եմ, որ ասացիր, թէեւ կար

է, ինչպէս միաբան խորհրդով կատարուածը. եւ ահա ես {իսկոյն} կը հոգամ ինչ որ պակաս է. է՛յ, Սարգի՛ս: Սար

արգի՛ս: Սարգիսը Շաքարեանցի սպասաւորն էր, որ {իսկոյն} երեւեցաւ իւր պարոնի ձայն տալու վերայ: - Տե՛ս

րեանցը ծառային, ցոյց տալով պ. Մարկոսի վերայ, - {իսկոյն} պատրաստիր ինչ որ կը հրամայէ քեզ: - Երկու շիշ

իշ անգլիական ճին եւ երկու շիշ Սարեպտի բալասան, - {իսկոյն} կցորդեց պ. Մարկոսը: Սարգիսը գլուխ տուեց եւ

- Տնաքանդ, խօսելու ժամանակ չէ, բե՛ր կարդանք, - {իսկոյն} պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Առ, կարդա՛, բայց

ջ ճաշի ժամանակ․ բայց գինու վերջին բաժակը խմելով, {իսկոյն} անհետացաւ ամառը, եւ ցուրտը դարձեալ փչեց իւր բոլո

ել: - Կը հրաւիրես, ծանօթ կը լինի կ'երթայ, - {իսկոյն} պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Ինչ բաներ էք խօսու

ծիքը կոմս էմմանուէլի մասին, որպէս թեթեւամիտ մարդ {իսկոյն} համաձայնելով պատասխանեց. " Եթէ մի այդպիսի մարդ է

այդ մարդը եւս իւր նման Աստուծոյ ստեղծած էր, այլ {իսկոյն} ծնուցանում է իւր եւ այդ մարդու մէջ մի թուաբանական

ւ հոգին այնպէս ջերմացած էին այդ մետալի վերայ, որ {իսկոյն} յափշտակեց դարձեալ սեղանից եւ բռնելով ձեռքում զննո

գիտնական մարդու տեղ դրած լինելով Մանթուխեանցին, {իսկոյն} հնազանդեցաւ նորա ասածներին, մանաւանդ ինքը պարապե

րաղի շիշը: Շաքարեանցը յառաջամատոյց գտանուեցաւ եւ {իսկոյն} լցրեց բաժակները արաղով: Այս րոպէից սկսած Մանթուխ

ան աչքով: Եւ Մանթուխեանցը, որպէս մի տգէտ մարդ, {իսկոյն} սկսեց օգուտ քաղել իւր դրութենից, փոխեց իւր խօսակ

այն զոհն է արժան եւ ընդունելի, որ վարձատրւում է {իսկոյն} նիւթական ճանապարհով: Նա չկամի եւս հասկանալ, թէ

եմ, որ բաժակը կամ ամանը, որ եւս գործ էի դրել, {իսկոյն} կոտրում էին, որպէս թէ նա պղծուել էր: Այսպէս լին

, որ երկար ժամանակ մրրկից ալէկոծուելով, չէ կարող {իսկոյն} հանդարտել, թէեւ դադարել էր մրրիկը: Մրրկից յետոյ

տայ, որ լսեմ " Տէր կեցո "ն, բայց դուք դադարեցաք {իսկոյն}: Այժմ կրկնապատիկ եղաւ իմ ցաւը, նախ, որ ես չեմ

լսում էին այս խօսակցութիւնքը. երբ որ վերջացան, {իսկոյն} բոլորեքեան նստան իւրեանց տեղերը եւ կոմսը աթոռը մօ

է, խնդրեցի որ նստի, արդէն ժամը տասներկուսն էր, {իսկոյն} ղահուէ մատուցինք, խմեց եւ խօսեց երկար միջոց Մարի

ոմսը, ժպտելով: - Ինչու՛ չէ կարելի, - ասաց {իսկոյն} Մահտեսի Թսվմասը եւ նշանացի արեց դստերը, որ մօտ գ

կի մէջ: Կոմսը, իւր մի րոպէ նեղանալը դատապարտեց {իսկոյն}, աչքի տակ առնելով այս բոլորը: Եթէ այնքան ուժ եւ

քանի օր է, դարձեալ, վեր ու վայր էր այդ պարոնը, {իսկոյն} հասկացայ, որ մի փորացաւ ունի, մի նոր խելագարութ

զգայարանը մարդու, կամ այլ կենդանու կազմուածքի, {իսկոյն} մի այլ զգայարան աւելի զօրութիւն եւ նրբութիւն ստան

եւ դիպուածներում, ուր հարկ չկայ իւր ցանկութիւնը {իսկոյն} գործով ապացուցանելու: Ի՛նչ մի դժուար բան է խօսքե

ռան եւ յայտնեց բժշկապետի գալը: Պ. Յովնաթանեանցը {իսկոյն} ընդունեց մի պատուաւոր դրութիւն եւ, աշխատելով մի

ը, որ, զաւակի ամուսնութենից յետոյ, վերջանում է {իսկոյն}, դո՛ւք չարաչար օգուտ քաղեցիք ձեր հարստութենից,

եւ այլ այսպիսի շատ բաներ: Դուք, իմանալով այս, {իսկոյն} վճռում էք, թէ պիտոյ է, որ ես լինեմ այդ յիմար նա

որ ենթարկւում է մահի ներգործութեանը, մեռանում է {իսկոյն}: - Ուրեմն քո կարծիքով մահը մի էակ է, որ գալի

հած էին մահին, այնուհետեւ առաւել չեն ապրել, այլ {իսկոյն} մեռել են: - Չկամի՞ս արդեօք ասել, եթէ մահ չլի

ացասական էլեկտրականութիւն էր եւ այնչափ ազդու, որ {իսկոյն} անգործ էր կացուցանում նորա բորբոքուած դրական էլեկ

ց, որ աւարտէր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը իւր խօսքը. {իսկոյն} բռնեց նորա մսի աւիշկով եւ իւղով տոգորուած ձեռքը ե

ել, մինչեւ Մանուշակը առանց եւ մի խօսք եւս ասելու {իսկոյն} վեր ելաւ սանդուղքից, արձակելով սանդուղքի ծայրում

, Մանուշակի քնքուշ ձեռքերը ցաւեցին զարկելով: Նա {իսկոյն} վազեց բակը եւ կանչեց աղքատին բակի մէջ, աղքատը քթ

պատրաստ սպասում են նորա մի նշանացի առնելուն, որ {իսկոյն} կատարէին նորա հրամանը: Շատ խօսակցութիւնք արեց

բակով եւ սկսեց ծխել. նորա դէմքի վերայ երեւում էր {իսկոյն} մի տղայական հպարտութիւն, մի բարակ ժպիտ պատճառուա

է եղել պարոն Շահումեանցի սեղանին, միւս րոպէումը {իսկոյն} անձնաճանաչութիւնը հրամայում էր լափ դնել այդ ուրախ

Շահումեանցը ներս մտաւ: Թիւթիւնճի֊օղլուն տեսածովը {իսկոյն} յառաջ գնաց, " հրամայեցէ՜ք, հրամայեցէ՜ք, պարոն

ը տնկած նայում էր հօր եւ Շահումեանցի բաժակներին, {իսկոյն} վեր առեց, երբ աւարտել էին խմելը: Երկու րոպէ չքա

ցմունքով: Մտանելով իւր ննջարանը, դուռը փակեց {իսկոյն}, եւ սկսեց կարդալ Շահումեանցի նամակը, այսպէս.

օսութիւնը, որից յետոյ պիտոյ էր ինձ առարկայ բանալ {իսկոյն} քո հօր հետ այս մասին, եւ պսակել մեր փափագը:

նդարտ էր հոգին. իսկ թէ սա մի փոքր վրդովուած էր, {իսկոյն} հին նախապաշարմունքը կը վտարէ ազատութիւնը եւ մարդը

ւթիւնճի֊օղլուն, նկատելով Մանուշակի տկարութիւնը, {իսկոյն} կամեցաւ բժիշկ կանչել: Կինը, որ առհասարակ չէր հա

թեւ թափողը լցնում է հալած արճիճը պնակով ջրի մէջ: {Իսկոյն} երբ աւարտուած էր այս, հանում է ջրից սառած արճիճը

այ, եւ չկամէր մասնակից լինել այդ արարողութեանը, {իսկոյն} սկսանում է պատմել այն հրաշքները, որ կատարել էր թ

յսօր օրհնում են Նախիջեւանի ծեր ծնողքը, հագնում է {իսկոյն} հանդերձը, առնում է իւր հետ մետաքս երեխայի պորտը

ելով, ծննդականի շրջակայ բազմութիւնը, ճեղքւում է {իսկոյն}, դայեկին ճանապարհ տալու համար: Մօտ է գալիս դայե

աւետիք է տալիս, թէ ծնանելու զաւակը արու էր: {Իսկոյն} մի ուրախացուցիչ էլեկտրականութիւն անցանում է բոլոր

անդեան կտաւից սփռոցնէր եւ այլն, եւ այլն: Դայեկը {իսկոյն} ճանաչում է այս բաները, թէ որը՞ նոցանից տեսել է ո

ասանում է տուն, եւ մինչ դուռը կամենում է բախել, {իսկոյն} անյայտանում են եւ բերողքը եւ ձին եւ սայլը, պատճա

գոգնոցի վերայ կախուած էին երկու հոլանդեան ոսկիք, {իսկոյն} հասկանում է բանի զօրութիւնը... Բայց ի՛նչ առնես

չորս կողմը, այս երգը ասելու ժամանակ, դադարեցան {իսկոյն}, երբ աւարտուել էր երգը, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնե

զզուելի ձայնով, - " առաջին գնդակը հալուեցաւ ", {իսկոյն} այս խօսքի վերայ կատուն, որ քծնում էր նոցա ոտքերի

րող ես հաստատ յոյս եւ հաւատ ունենալ իմ վերայ, ես {իսկոյն} կ՚երթամ դրացու տուն եւ կը խօսեմ: - Բացի դորան

Ղրիմի մէջ առանց իւրեանց անձը վտանգի տակ ձգելու, {իսկոյն} գրում են մի ճանապարհաթուղթ, եւ կնքելով նորան Խան

պետը մի կերպով ոչնչացնէ այս մատանին, այն ժամանակ {իսկոյն} միանգամից պիտի ջնջուի մեր ցեղը տարաժամ մահով:

խունկ ծխելու վարձ, որպէսզի նորան չպատժի այդ մահը {իսկոյն} հարսնացած: Վարդ- Խաթունը աչքերը բացած լսում է

րութիւնը այսպէս չէր պարոն Շահումեանցի հետ: Նա {իսկոյն} գլխարկը վեր առեց եւ գնաց, խոստանալով ուղղակի տու

այ թէ իւր սովորական անհոգութենովը հանեց գլխարկը, {իսկոյն} վերարկուն վազեց Մանուշակը որ առնու, հայրը մի անթ

ի հոգեւոր կարգ իւր ինն աշակերտներով, որոնց վերայ {իսկոյն} յաւելացան այլ եւս եօթն, որոնցով բոլորի թիւը դարձ

իւր կրօնի հետ. մարդու հոգեկան ոյժը եւ զօրութիւնը {իսկոյն} հասկացւում է՝ նայելով նորա կրօնի որպիսութեանը։

թէ դա մի կերպով օգտակար լինէր պապականութեանը, սա {իսկոյն} պատրաստ էր անտես առնել Աստուծոյ ձայնը, Քրիստոսի

կոխուած եւ հեռաւոր աշխարհների մէջ, միւս կողմից՝ {իսկոյն} նոցա քամակից կրակը եւ երկաթը բարձրացնում էին պապա

, հարկաւոր էր հանդէս բերել մի այլ իրողութիւն, որ {իսկոյն} մերկացնելու էր Մխիթարեանց բարոյականութեան մասնաւո

եղեցու հետ եւ կամ վշտացած լինելով միաբանութենից՝ {իսկոյն} հրաժարւում է իւր՝ Հայոց վերայ գրած պարսաւից եւ չ

ագիտութեան վերայ, մնում էին կամակորուած։ Նոքա, {իսկոյն} յարմարուելով ժամանակի հանգամանքներին, փոխեցին իւ

նպատակին հասանելու համար հարկաւոր է առողջութիւն, {իսկոյն} մօրուքը ածիլեց, մազերը եւ եղունգները կտրեց, հան

Լօյոլան, տեսնելով Քրիստոսի դատարկ գերեզմանը, {իսկոյն} հասկացաւ, որ միմիայն խելքի զօրութենով կարելի է ա

չգիտէր։ Վանահայրը, տեսանելով նորա տգիտութիւնը, {իսկոյն} հրամայեց բռնել նորան եւ իբրեւ խաբեբայ կամ ժողովրդ

ոլորեցուցիչ տարեց Եպիսկոպոսի առաջեւը։ Եպիսկոպոսը {իսկոյն} հրամայեց բանդ դնել նորան եւ բոլոր նորա աշակերտքը

աց էին։ Այս բանը այնպէս գրաւեց բոլորի սիրտը, որ {իսկոյն} արձակեցին նորան բանդից իւր աշակերտների հետ միասին

նով նկարագրեց նոցա կամաւոր աղքատութեան ուխտը, որ {իսկոյն} գնացին նորա քամակից հիւանդանոցները եւ սկսեցին ապր

ր չ'արտաքսէին իւրեանց եկեղեցուց, հարկադրւում էին {իսկոյն} հասուցանել իւրենաց օգնութիւնը, երբ Յիսուսեանք առ

այն երեւելի գործերի մասին։ Գեներալի մահից յետոյ {իսկոյն} նորա տեղը բռնում էր Գեներալ յաջորդը, որ վաղուց ա

ուսեանների ոտքը, որ տեղում նոքա հաստատւում էին, {իսկոյն} շինում էին եկեղեցի եւ նորա մօտ հոյակապ դպրոց՝ հա

ցիչները, որոնք հակառակ այս կանոնին կը վարուէին, {իսկոյն} կը հալածուէին Կարգի դպրոցներից՝ զրկուելով իւրեան

ողմումը, եւ, հետեւելով իւր վարդապետի օրինակին, {իսկոյն} մտաւ այնտեղի հիւանդանոցը, սկսեց ծառայել հիւանդնե

որ դեռեւս նոր էր կազմուել Յիսուսեան Կարգը, մինչ {իսկոյն} Ֆրանսիայի մէջ պատահեց զօրեղ հակառակորդների, որք

եղայից հասուցանել նամակների ծրարը թագաւորին։ {Իսկոյն} վճռուեցաւ, թէ այս նամակները կարո՛ղ են Յակոբ-Կլեմ

, Պալատականք, որ կային տիկինի տան մէջ, չ'իմացան {իսկոյն}, թէ ո՛վ վիրաւորեց թագաւորը։ Ինքը՝ Հենրիկոսը,

մի անծանօթ մարդ, որ գնում էր կամաց դէպի դուռը, {իսկոյն} կանգնեցրեց նորան եւ ասաց. " Երկուսիցս մինը վիրաւ

եան մէջ ընկան բոլորը։ Եթէ Րաւալեակ ձեռքից թողնէր {իսկոյն} դանակը եւ անհետանար, չէին գտանելու նորան։ Բայց

րակուեցաւ օգոստոսի 16-ին՝ երեկոյեան ութը ժամին։ {Իսկոյն} կոնդակի հրատարակութենից յետոյ բոլոր Յիսուսեանների

պի կոնդակը Կարգի ջնջուելու մասին։ Հրամանի լսողքը {իսկոյն} պարտական էին մերկանալ իւրեանց Յիսուսական հանդերձը

յսպիսի ցաւից սրտիս մէջ յառաջացած վէրքը բժշկւում է {իսկոյն}, երբ տեսանում եմ, որ ազգը դատապարտում է վնասի պ

տից չէի կարողանում ըստ արժան այն պատրաստել դասս. {իսկոյն} վարժապետս բարկացած գոռալով կանչում էր դասակիցների

ւորների, խնայելով նախախնամութիւնը, պ. Շահբէգին {իսկոյն} ազատեց Շամիլի գերութենից եւ փոխանակ պ. Շահբէգի,

ւտ եւ պատմիր այս հանդիսաւորներին քո որսածները ". {իսկոյն} դուրս եկաւ մի հաստափոր արջի կերպարանքով կենդանի,

ամարում կրկնել. պատճառ, ուշադրութեամբ կարդացողը {իսկոյն} կը հասկանայ այս անտարբեր գործածութիւնը երկու տեսա

ւի ճառագայթքը, անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց, որ {իսկոյն} կրակեն այդ կատաստրօֆը, եթէ համեմատում ենք գործի

եթէ յատկացուցիչը յարաբերեալ է, այսինքն՝ մի որ, {իսկոյն} հետեւելով, այդ յատկացուցչին է յարաբերում. պատճա

Բացի սորանից, վեվի տեղ ու գործ դնել այնտեղ, ուր {իսկոյն} յաջորդում է ումը, շատ ծանր է եւ հասարակ ժողովրդի

արկը ստիպում է վեվի տեղ ուն պահել՝ չնայելով, որ {իսկոյն} հետեւում է կամ ում, կամ ութիւն։ Այս այնպիսի դիպ

լեզուի մէջ, եթէ ու վերջաւորութիւնը հոլովվում է, {իսկոյն} վեվի ձայն է ստանում, ոչ ոք չէ լսում лезуи, lezo

որպէս բայական վերջաւորութիւն, ումի հետ միացած, {իսկոյն} հասկանում ենք, թէ նորա ձեռքերը ոչ թէ ներկի մէջ ե

րներով ցոյց տալ։ Տարակոյս չկայ, որ ժողովուրդը, {իսկոյն}, կարդացած րոպէին, չէ կարող հասկանալ ո՛չ հին լեզ

րեւի ճառագայթքը անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց, որ {իսկոյն} կրակեն, - այդ կատաստրոֆը, եթէ համեմատում ենք գոր

մ սի՞րտն է կաթուածահար եղել, այն ժամանակ պիտի որ {իսկոյն} մեռնէր, առանց շաբաթներով ապրելու: Իսկ միւս ներք

արանների կաթուածահարութիւնը, եթէ ոչ պիտի սպանէին {իսկոյն}, պիտի անշուշտ պատճառ դառնային ուղեղի եւ ջլերի ու

ն մէջ Նարեկ քաղելու, այն ժամանակ հրամայում էր եւ {իսկոյն} օդի մէջ երեւում էր այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որ

իք էր որ մի աղաղակ բարձրացնէր, թէ մորմը խայթեց: {Իսկոյն}, բոլոր բանուորները թէ պատանիքը եւ թէ աղջիկները թ

ողամտութիւն, եւ ուր բարեպաշտ ու առաքինի հայ կինը {իսկոյն} ճանաչւում է: Փարպու ճանապարհի բանն եմ ասում: Եր

ւմ էին իւրեանց միտքը գրի միջնորդութենով յայտնել, {իսկոյն} այն մի ժամ յառաջ սովորական խոստովանութեան լեզուն

[արդապետ] Տէր. Ստեփ[անոսեանցին] 110 Եղիազար եպ[ {իսկոպոսին]} 111 Մկրտիչ վարդապետին, Բաբամեանց 112 Քալան

ղ ուրեմն զկրճիմն: Եւ որոց ոչն հաւատան {Իսկութեան} անշուք բանիս, Նօթճեմք, զի չեմք դրուժան,

, - ասում է Հայմը, - Հեգելի հասկացողութիւնքը սիրու {իսկութեան} մասին, որպէս մարդու բոլոր բարոյական ձգտողութիւնք

կում է իր մէջ շելլինգեան համակարգութեան արմատական {իսկութեանը}, որ Հեգելը աւելի ճիշտ եւ աւելի մանրամասն քրքրել

ոգու վերայ, եւ դորանով չէ՞ հեռանում Քրիստոնէական {իսկութենից} ։ Արդեօք այս ծածուկ եւ ծպտեալ կերպարանքով անցնել

ըստ քմաց նկարագրէ որպէս ինքն կամի, այլ ո՛չ որպէս {իսկութիւն} գործոյն ցուցանէ: Թո՛ղ զի պատմությունն ողջոյն պա

է, ահա այդ ճամփան եւ հնարներն են փիլիսոփայութեան {իսկութիւնը}. այն միւս մնացած փիլիսոփայութիւնքը, որ բնութեան

թենովը անցնելով յուր մանկության վերայից՝ ծաղկի, {իսկույն} այս ծաղիկը, որ երիտասարդությունն է, թոթափելով կ

լինիք Ձեր ազգասիրական եւ լուսասիրական հոգովը, ես {իսկույն} կգրեմ բանի որպիսությունը, միայն մեկ լուր ստանանք

նի օրս ամեն բանը վախճան կստանա եւ կկարգադրվի, ես {իսկույն} կհայտնեմ քեզ: Միխայիլ Մանուիլիչից կստանաս պռա

ին տիպը դեռ չէ դուրս եկել. եթե այն եւս ավարտվի, {իսկույն} կհասուցանեմ, իսկ պատերազմի վերաբերյալ երգերու հո

լի է մինչեւ դեկտ. վերջը, որ կարողանամ հունվարից {իսկույն} գործ սկսանել: Եթե արժանի գիտության բան պատահի,

250 մանեթ, եւ երբ զգացի ես կարոտություն դրամի, {իսկույն} պ. Սադայից փոխ առի 1 ամիս ժամանակով այդ դրամը եւ

մ, բայց նա ուշ կստանաս, բայց այս գիրս ստացածովդ {իսկույն} տնօրինություն գործես փող հասուցանելու, հիմնավոր

ամությանը: Լազարյանք քո նամակը եւ մյուս բանը {իսկույն} ուղարկել են Այվազ[ովսկուն] եւ ինչպես ասում է Էզով

նայն բան յուր կարգով պահպանվում է, եւ գնացողները {իսկույն} պիտի ստանան կամ արծաթը կամ անշարժ կայքերը, իսկ թ

վ ձեռք բերելու հնար լինի, այն ժամանակ եւս քաղաքի {իսկույն} ստանալիքը պիտի լինի տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կ

լինի, քաղաքը, յուր եւ մեր պայմանի զորությամբ, {իսկույն} կհատուցանե մեզ այդ բոլորից պատկանյալ պրոցենտը:

քաղաքը հավանիք այս պայմաններին, ուրեմն կարող եք {իսկույն} հայտնել մեզ, որ մեր կողմից կարեւոր պատրաստությու

իսուսյանք (ճիզվիթները) հրաման են ստացել հեռանալ {իսկույն} Նեապոլսից, որոց մի մասը լերդապատառ դեպի Հռովմ,

դարձ սկզբունքների վերա հաստատված կառավարությունքը {իսկույն} կերպարանափոխ եղան քրիստոնեական կրոնի ազդեցութենից

ելի է փակել արկղում եւ հենց որ արկղը բացեն, նրան {իսկույն} կարող է սեփականել յուրաքանչյուր ոք, ինչպես կսեփա

ժվարանում էի կուլ տալ: Ձեռքիս տակ եղած միջոցներն {իսկույն} գործի դրի, որպեսզի քրտնեմ: Մյուս առավոտյան արդե

ւ ինձի խրկիս անպատճառ: Ես իմ երթալու տեղես կգրեմ {իսկույն}, բայց մեկ քանի օր դեռ կմնամ այստեղ: Մեր բոլոր ա

դեսիոյ ", ի պատճառս աւերման քաղաքին ի յարձակմանէ {իսմայելացւոց} յամին 1144, Պատմութիւն Հայոց եւ եկեղեցական երգք

ր իմ զՅակովբ"։ § 29. " Եւ վաճառեցին զՅովսէփ {Իսմայելացւոցն} քսան դահեկանի ". Ծնունդք, գլ. ԼԷ, համ. 28։

հետեւ բարեպաշտ իդեալիստների մազերը կդիզանան, իսկ {Իսպանիայում} թերեւս նորից կբորբոքեն ինկվիզիցիայի խարույկները.

: Ուրախ եմ միայն, որ առողջ եմ, եւ տկարությունս {իսպառ} փարատեցավ: Որպես ապրուստի ճանապարհ ես պիտո է

ում են. Արարատի հին վուլկանի մեջ մի՞թե կրակ կմնա {իսպառ}... մահաբեր մտածություն: Մնաս բարյավ, ողջ

ով վտանգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով, {իսպառ} թողեալ զշոգենաւն, ելի ի Գէնուա ի ցամաք, ուստի ը

զիւր զկտակ, զորոյ զբովանդակութենէ լռէ նամակագիրն {իսպառ}: Որովհետեւ առաւել քան զայսոսիկ չգիտեմք ինչ,

ւական առ ի գտանել զհետս այնոցիկ հրիտակաց գուցէ եւ {իսպառ} անհետացելոց, ՚ի վնաս ազգին, եւ որովհետեւ յանձնա

իսկոպոսի Բեկնազարեանց զգենուն զնոր իմն կերպարան, {իսպառ} անարժան եպիսկոպոսական կոչման նորա եւ աստիճանի, յ

հանդիսանալ աղէտիցս յորս սակաւիկ մի եւ հեղձնումք {իսպառ}: Այս ամենայն, իրավունս տան մեզ, որպէս անդա

նայն, իրավունս տան մեզ, որպէս անդամոյ ազգի մինչ {իսպառ} բողոքել զանիրաւութեանց դասելոց առ ազգն յարտաքոյ ե

ս: Իսկ թէ կամիցիք այլով ճանապարհաւ գրել, կամ {իսպառ} զանց առնել, կամք վեհափառութեանդ են, ես զիմ կատա

են այն սահմանագծի վրա, այն շեմքում, որտեղ արդեն {իսպառ} վերջանում է զանազան սուտ իմաստակությունների սահմա

ան խնամատարության դրամատեղին: Այս վերջին երկուսը {իսպառ} զերծ էին վտանգից, բայց ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում եմ

յոք ասորերենը հայերենից թարգմանված ենթադրել, եթե {իսպառ} անընդունելի համարել " Ճառընտիրների " մեջ այդ բանը

իւղերը, աշխատում ենք արմատը կտրել այդ չարին, որ {իսպառ} չորանայ: Բայց որովհետեւ Պ. Իսահակեանցը իւր իդէա

անհնա՛ր է, որ նա կա՛մ աղքատութեան հանդիպի, կա՛մ {իսպառ} կարօտ մնայ"։ Մեք վկայում ենք, որ այս պայմ

ն նորան իբրեւ դրամ գործ դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ {իսպառ} մերժուի՝ յարմար լինելով այլ պիտառութեան: Բարի ճ

նուամենայնիւ երեւել են եւ երեւում են եւ չէ կարելի {իսպառ} ուրանալ: Մեծ ցաւը այն է, որ շատ անգամ գործը պատ

րդ եւ զայս յայտնեմ, զի այսու զյիշեալ կտակն իմ ոչ {իսպառ} լուծանեմ, այլ միայն զայս յիշեալ տունն եւ իւր եկա

ւմ, սերովբէ, Եւ զուր ` ստեր հնարում, Մարդուն, {իսպառ}, դու, ի՞նչ է, Անզգա՞յ ես համարում. Եւ տիեզերք

ս մնամ անդղորդ, Այլ ի սիրոյ վերջոտնիլ {Իսպառ}, եւ կալ անհաղո՞րդ, Յի՞նչ ուրեմն ինձ տուան

եւ է մտօք, առ մեզ համարի սպանանել զազգն եւ մինչ {իսպառ} մատնել յաւիտենական կորստեան: Այսպէս են այժմուս,

մքը, նաեւ հաւատքի Խախտեցին նոքա մինչ ցայսօր {իսպառ} ։ Սոցա գործերը չէր մեզ բաւական,

ն, կոկորդիս ցաւը թուլացաւ, յոյս ունեմ, որ վաղը {իսպառ} լաւանամ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ

. այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրած: 15-ին {իսպառ} լաւ է. այսօր նամակ գրեցի եղբօրս: 17-ին նամակ ստ

քն ցրտութիւն, բայց լուսադէմին քրտինք: Քուն չկայ {իսպառ}: [Այսօր ընդունեցի] առաջին բաղանիսը: 15 լոյս 16

ին հանգիստ. 10-11 մի փոքր քոր կար, բայց 11-11/2 {իսպառ} չկար, յետոյ շատ թոյլ երեւեցաւ. տեսնենք: Տես[ու

ընդ[ունեցի] 3[-րդ] բաղնիսը: 18-ին լոյս 19 գիշերը {իսպառ} հանգիստ էի, 12-ին քնեցայ մինչեւ 9, բայց գիշերը

ամակ ստացայ եղբօրիցս. 13-14 լաւ էի, 14-15 գրեթէ {իսպառ} լաւ եմ: 15-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկ

դէն քանի օր է թոյլ է, բայց հազը եւ կուրծքիս ցաւը {իսպառ} քամեց ուժս. տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ

ր, երանի՜, որ կաշխատի ճնշեալ ժողովրդի իրաւունքը {իսպառ} ոտքի տակ առնելու համար: Վա՛յ մեզ, որ ոչ երբ

աշալի լօգիկա: Ո՛չ երբեք, ո՛չ բնաւ: Մինչ {իսպառ} բողոքելով, մինչեւ այժմ եղած հոգեւորական չարաչար

եղից դուրս էին եկել: Յայտնի է, թէ այս դրութիւնը {իսպառ} սասանեցնում է կամքի դրական ազատութիւնը, որովհետե

ազատութեան մէջ"։ Յայտնի է, թէ ազատութիւնը {իսպառ} կործանել նախադասութիւնը համազօր է վերը մէջ բերուա

սովորութիւն է եղած դպրոցի բնաւորական ազդեցութիւնը {իսպառ} ուրանալու համար, մանաւանդ եթէ կամենում էին բամբա

րական իշխանութեան կարողութեան վրայ է անգլիացիների {իսպառ} անխորտակելի նախապաշարմունքը: Մինչեւ անգամ մտադրե

զ յուսադրում էին եւ կարեկցութիւն էին ցոյց տալիս, {իսպառ} մոռացան մեր անունը եւ լոկ քաղաքավարութեան պատճառո

ալ տիրում էր բովանդակ Հռոմին. - նորա մահից յետոյ {իսպառ} մոռացաւ նորա անունը եւ, ի՞նչ եմ ասում, այո՛ շատ

որ կերպով էր քարոզում, իսկ այս վերջի ժամանակները {իսպառ} վատ էր նորա քարոզը"։ Եւ այսքանը չկարողացան հասկ

այսօր, եւ, որ աւելի ցաւելին է, երկու թերթ էլ՝ {իսպառ} պակաս։ Շահխաթունեան Յովհաննէս սրբազան եպիսկոպ

համարեն նորա մէջ հարեւանցի յիշուած, բայց Թղթում {իսպառ} չեղած բաները։ Առհասարակ, այս յիշատակարաններից ե

ելք չէ մեզ, որ երկուքն էլ միասին մերժենք, որպէս {իսպառ} անհիմն բաներ։ Նախ՝ Փարպեցու յիշած քահանայապե

եկամի եւ երեւելի մարդու անունը կրճատէր։ Այդ բանը {իսպառ} ընդդէմ է Փարպեցու բնաւորութեան, որ Խուժիկին ծանր

ս " - telos logou, եւ Յովհ. գլ. ԺԳ, համ. 1 " {իսպառ} սիրեաց զնոսա " - eis telos egapesen autus Տիմոթէո

հին պառաւները ասում էին՝ "ձեռօքս գրի", բայց այժմ {իսպառ} չէ լսվում։ Առ հասարակ այդ քաղաքի լեզուն մեծ փոփոխ

եւ եօթներորդ դարու սկիզբը, որ Կոմիտաս կաթողիկոսը, {իսպառ} վերցնելով, փոխանակը շինել է այն հոյակապ քարակառոյ

րք գոյացել էր սրտումս եւ ճարակում է սորան: Քունը {իսպառ} փախաւ աչքիցս, օրը ինձ տարի էր թւում. վերջապէս,

ցած կխօսիմ նորա վերայ, եւ պատահած տեղը կ'աշխատեմ {իսպառ} խայտառակել նորա ե՛ւ անունը, ե՛ւ անձը: Լաւ, ապա

ր ժամանակից եւ անձրեւից քայքայուել էին, ոչնչացան {իսպառ}, - ասաց Շահումեանցը: - Ինչպէս չէ, - պատասխան

այս վհկական գործողութեանը, բայց միեւնոյն ժամանակ {իսպառ} հաստատել չէր կարելի, թէ հերքում էր դրականապէս թե

ատակիլ, ո՛վ է ոսոխ իմ, ելցէ ընդդէմ. բայց քանզի {իսպառ} տկարացեալ եմ, առաւել քան զոր կարծէք, եւ անկեալ

տէ խառնեալ յայն զփոխառեալս յօտարաց անշքացոյց մինչ {իսպառ}, եւ բազում այն է ըստ քաղաքաց եւ ըստ՝ աշխարհաց կ

արել է Կրօնական ժողովը, ոչ միայն քահանայութենից {իսպառ} զրկելու, որ չէր արել յիշեալ ժողովը, եւ որի թողա

կարելի է այսպէս ասել, եւ շատ տեղ էլ հոլովակերտը {իսպառ} դուրս ընկել, ուստի չպիտի զարմանալ, եթէ տալիս-ը

ից են գալիս։ Իսկ միավանկ կամ քիչ վանկով բառերում {իսպառ} պէտք է հեռանալ հին սեռականներից, որովհետեւ ժողով

այդ հնարը մնացած պարապութիւնը լցնելու համար, որ {իսպառ} զանց առնելի էր, որպէս նաեւ Սօսի, իր եղբօր Պարէտ

վուրդի վրայ արած ազդեցութիւնը, այո՛, շատ բան էլ {իսպառ} մոռացուցին: Բայց մեր պարոնները անդադար այդ միջին

Երաշտութեան ընդդէմ Նուրինի աւանդութիւնը, թէեւ {իսպառ} չգիտենք թէ ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ արարողութեան մնա

ի, կապելով նորան այն սքանչելի կանթեղի հետ, մենք {իսպառ} մերժում ենք. նախ, որ անպարան խօսքը, այսինքն պա

բար ծագել են կամ բնութիւնը թիւր հասկանալուց, կամ {իսպառ} չհասկանալուց: Եւ այդ մոլորութիւնքը ոչինչ ուրիշ բ

այսինքն աստիճան-աստիճան միաւորութիւնը, շատ անգամ {իսպառ} անզգայի է լինում մեզ, իսկ երբեմն, մենք տեսնում

: Բայց չէ կարելի սորանից եզրակացնել, թէ այդ օրից {իսպառ} ընկաւ որսորդութիւնը: Գրեթէ երկու դար յետոյ ապրած

ամանակը հնացնում է եւ մաշում է, այո՛, շատ անգամ {իսպառ} չքացնում է այս կամ այն աւանդութիւնը, այս կամ այն

, քեզ շոր կարեցի, որ ինձ ականջ անես, դու ջլիս ( {իսպառ} ) քառականջ (խուլ) դառար: Հիմի նա մեր վրայ ինչք

չլինելուց յետոյ բերանացի խրատներ էլ կամ չեն լսում {իսպառ}, կամ թէ լսում են լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին աստիճ

ւթեան եւ ձեւերի ազդեցութիւնը, որոնցից ժողովուրդը {իսպառ} ազատ է, բայց պ. գրագէտքը քաղաքակրթութեան անունո

ւնը ունի նոյնպիսի պատմական եւ բնական պատճառք։ Եւ {իսպառ} տգէտը չէ կարող մերժել այս դրութիւնը. որովհետեւ ե

ով։ Պիտի կարողանային այդ երկու բարբառքը երբեւիցէ {իսպառ} միանալ, այդ չենք համարձակւում պնդել, բայց այսք

րկու բարբառքն էլ բնաւ իրենց մթնոլորտի համար անգամ {իսպառ} հասարակաց դարձած չլինելով, նոցա միաւորութեան խնդ

խորոհուրդ կը տանք, որ լաւ ուշադրութիւն անէ երկու {իսպառ} անմերձենալի կարծուած բարբառներին։ Բարբառների մի

շատ հեռի չէք կարող գնալ: Բայց այս մի խորհուրդ է {իստակ} սրտից, ինչպէս կամիք: " Ահաւասիկ Պարոններ "

ի հիմնաւոր կրթութիւն առնելու ", համաձայնում է իմ {իստակ} սրտից տուած խորհրդին՝ մի բարեկարգ դպրոցում ստանա

ւ շատ շնորհակալ կը լինինք, եթէ դուք ձեր հայկական {իստակ} կաթի հետ տաք ձեր զաւակներին նախ՝ մեր լեզուն, եր

Իմ քընարը եօթնաղեայ։ ՎԱԶՈՂ ՋՐԻՆ {Իստակ} ջուր վազուկ, արդեօք ի՞նչ կլինէր, Որ քո ալի

ու սըրբեցիր ինձ՝ երբ որ ես ծնայ, Ես քո մէջ {իստակ} ձեռքով թաղուեցայ. Դու լուացող ես հոգու ու մ

ւ զարդ եղար գեղեցկութեան: Յորդանանու {իստակ} ջրի մօտ Արեւու ելքը քեզ փաղաքշեց, Լի

Աւազանի ափի վերայ խոնարհած, Լուանում է {իստակ} ջրում ` մի լուացք: Գերբնական է այդ աղ

սատանայի ստամոքսի եւ գլխի համար, որպէս դատարկ եւ {իստակ} թղթերը, որոնց վերայ ոչինչ գրած կամ տպած չէին: Ա

. Կօնեակ եւս չկայ, անգլիական ճին չկայ, մի վեդրօ {իստակ} արաղով կամենում է աչքերս ներկել... չէ, եղբայր

առ ճշմարտութիւնը չեն կարողանում այդ պարոնները դեռ {իստակ} աչքով տեսանել, ուստի եւ ասում են, որ պիտոյ է մա

րժեն զայսպիսիս եւ զբօսնուն եւս. (զեֆքինէ վարմաք {իստերլէր} ) առնեն զոր հաճին եւ խօսին 'ի հաճիլ. (գնա՛ մեռի

տառակես ինձ, այդպես սրա էր: Վառվինսկին տեսավ {իստորիա} հիվանդությանը եւ գրողին անվանեց հիմար ավանակ, աս

ւ ժամանակները, Բահալը եւ Աստարդը ունէ՞ին դարձեալ {իսրայելացի} պաշտողներ։ Յայտնի է, թէ չէ, թէեւ այն ժամանակ Ի

մութեամբ ասեմ, եւ ես, Եբրայեցի՞ք իցեն, եւ ես. {Իսրայելացի՞ք} իցեն, եւ ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ իցեն, եւ ես. պա

էս նաեւ մերս Հայաստանեայց եկեղեցի: Այսպէս երբեմն {Իսրայէլ} դառնայր մտօք յԵգիպտոս, եւ քաղցրանային ՚ի քիմս նո

ւարակաց, զորմէ թերեւս զգուշացուցաներ զսնոտիասէրն {Իսրայէլ}, ընդ ձեռն Դաւթի, եթէ " ո՛չ ուտեմ զմիս զուարակաց

աւ. Մովսիսի հետ ենք ասում, ո՛ տայր ինձ զամենայն {Իսրայէլ} ի մարգարէս, բայց մարգարէք լինին մարգարէի նման.

., ՃԵ., համ. 30)։ § 43. " Եւ բանակեցաւ {Իսրայէլ} 'ի Սատտիմ եւ պըղծեցաւ պոռնկել ընդ դստերսն Մովաբու

, եւ եկեր ժողովուրդն 'ի զոհից նոցա։ Եւ նուիրեցաւ {Իսրայէլ} Բէլփեքովրայ, եւ բարկացաւ սրտմտութեամբ Տէր 'ի վեր

ակ Մովսիսի հետ ենք ասում, " Ո՛ տայր ինձ զամենայն {Իսրայէլ} ի մարգարէս ", բայց մարգարէ լինին մարգարէի նման:

անեց Բահալի եւ Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի է, թէ {իսրայէլական} բնութիւնը յեղափոխութեան տակ ընկնելով այդ դարաւոր

ք., գլ. Զ, համ. 2)։ § 42. " Եւ ահա այր {Իսրայէլացի}, գայր ածէր զեղբայր իւր առ կին իւր Մադիանացի յանդ

սրայէլացւոյ 'ի հնոցն) եւ խոցեաց զերկոսին զայրն {Իսրայէլացի}, եւ զկինն ընդ արգանդ իւր եւ դադարեաց հարուածն յո

վասն եղբարց եւ ազգականաց իմոք ըստ մարմնոյ, որ են {իսրայէլացիք} " (թուղթ Պօղոսի առ Հռովմայեցիս, Գլ. Թ, համար

, եւ առեալ գեղարդն 'ի ձեռն իւր եւ եմուտ զհետ առնն {Իսրայէլացւոյ} 'ի հնոցն) եւ խոցեաց զերկոսին զայրն Իսրայէլացի

ւմ եւ քաւեաց վասն որդւոցն Իսրայէլի։ Եւ անուն առն {Իսրայէլացւոյ} հարելոյ, որ հարաւ ընդ կնոջն Մադիանացւոյ, Զամբրի

ի խոստմունքը չենք խոստանում Հայոց ազգին: Մովսէսը {իսրայէլեան} ազգին խոստանում էր մի երկիր, որ պիտի բղխէր կաթն

ս կարկտել աններելի ուշաբարձութեամբ. որովհետեւ եթէ {իսրայէլեան} բանակում մի պոռնիկ մարդ կամ մի բոզ յայտնուէր, իսկ

ուռն կնքեալ, ընդ որ ոչ ոք էանց"։ Յողդյողդ {Իսրայէլը}, մտքով Եգիպտոս դարձող Իսրայէլը, միայն մի կոյր հ

": Յողդյողդ Իսրայէլը, մտքով Եգիպտոս դարձող {Իսրայէլը}, միայն մի կոյր հաւատով կարող էր հետեւել Մովսիսին

մանանան թողած, Եգիպտոսի սոխ ու սխտորն էր յիշում {Իսրայէլը} ։ Յայտնի է, թէ մեզ ամեններիս համար, մեր ներկայ

է սոխը եւ սխտորը։ Պատճառը շատ պարզ է. որովհետեւ {Իսրայէլը}, դարաւոր ժամանակներով Եգիպտոս մնալով, ընտանացել

նչպէս " վերնատան հրեղէն լեզունե՞րը"։ Մեղաւոր էր {Իսրայէլը}, որ Եգիպտոսի մէջ տեսանելի եւ շօշափելի աստուածներ

ի պաշտողներ։ Յայտնի է, թէ չէ, թէեւ այն ժամանակ {Իսրայէլը} էլ ո՛չ ամպ էր տեսնում, ո՛չ սիւնը, ո՛չ Եհովայի կ

հովայի, Մովսէսի եւ միւս մարգարէների աւտօրիտէտը, {Իսրայէլը} ինքը իրեն դադարեցաւ եւ խափանեց Բահալի եւ Աստարդի

ծով։ Յայտնի է, թէ " առ 'ի չգոյէ Աստուծոյ 'ի մէջ {Իսրայէլի} առ Ճանճիկ աստուածն Ակկարոնի դիմեցին"։ Դեռ լա՛ւ

Մովսիսի, եւ յանդիման ամենայն ժողովրդեան որդւոցն {Իսրայէլի}, եւ նոքա լային առ դրան խորանին վկայութեան։ Եւ տ

կինն ընդ արգանդ իւր եւ դադարեաց հարուածն յորդւոցն {Իսրայէլի} )... Եւ խօսեցաւ Տէր ընդ Մովսիսի եւ ասէ. Փենէ

Ահարոնի քահանայի ցածոյց զսրտմտութիւն իմ յորդւոցն {Իսրայէլի}... ահա ես տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմ

խնդիր եղեւ Աստուծոյ իւրում եւ քաւեաց վասն որդւոցն {Իսրայէլի} ։ Եւ անուն առն Իսրայէլացւոյ հարելոյ, որ հարաւ ըն

լփեքովրայ, եւ բարկացաւ սրտմտութեամբ Տէր 'ի վերայ {Իսրայէլի}... Եւ ասէ Մովսէս ցցեղսն Իսրայէլի. կոտորեցէ՛ք իւ

մբ Տէր 'ի վերայ Իսրայէլի... Եւ ասէ Մովսէս ցցեղսն {Իսրայէլի}. կոտորեցէ՛ք իւրաքանչիւր զընտանի իւր զնուիրեալ Բէ

թեան կարծեցեալ քուրմերից, ինչպէս երբեմն Եհովան՝ {Իսրայէլի} կարծեցեալ մարգարէներից. " որք ասէին, այսպէս ասէ

ի պատուէրները այնքան ազդեցութիւն չունէին մի խումբ {իսրայէլի} վրայ, որ նա ամեն օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշափելի աստ

րդի համար եւ այնքան վաղ, որ նաեւ հազար տարի ետքը {Իսրայէլի} խունկերը ծխւում էին բարձրավանդակների վրայ եւ զոհե

աւ եւ այս երկու հազար տարուայ մէջ Աւետարանի ձայնը {Իսրայէլի} անկաջից չկտրուեցաւ, բայց նա ոչ միայն չկամեցաւ լս

ել, որ ինձ օտար էր, ամոթ համարելով, բայց պարոն {Իվան} Խրիստոֆորովիչ Ալաճալովից կարող եք իմանալ, ամեն մ

ն, նա (Սուլթան-Շահը) կարող է գրել իր փեսային, {Իվան} Մինաեւիչին, որ հանձն առնի այդ աշխատանքը, եւ ես

մ այս խնդիրը: Թող նա, իր հերթին, մանրամասն գրի {Իվան} Մինաեւիչին այն ամենի մասին, ինչ կվերաբերի նրա ան

ասու առ տէր գեներալ-ֆեյլդմարշալ, իշխան Ալեքսանդր {Իվանովիչ} Բարեատինսկին, ի մասին հնդկական հրիտակացն: Շ

ւ Կայսերական համալսարանի ուսուցչապետ Պարոն Ֆէօդօր {Իվանովիչ} Ինոզեմցովին, որ կրթէ նորան հանքային ջրերով բժշկո

եւեցան քաջ Յունագէտք, Անգլիագէտք, Ֆրանսիագէտք, {Իտալագէտք} եւ այլն։ Իսկ առհասարակ այլ գիտութենների հանդէսը

Դանթեայ. հալածանք առ ի դպրոցականաց ընդդէմ նորոյս {իտալախօսութեան} ոչ այլ ինչ պտղաբերեցին, եթէ ոչ քաջալերելով զժողո

րծանութեան լեզուի հանդիսացաւ գլուխ անկեան հոյակապ {իտալախօսութեան}: Եթէ հնասէրք հայոց համարեն զայս ամենայն յանուրջս

որոնց կարմիր շապիկը վկայում էր, թե պատկանում են {իտալական} Հերոսին՝ Գառիբայլդիու բանակին: Այդ վառվռուն երի

ցիքը, իսկ մյուս կողմից առաջընթացքը ահացուցանելով {իտալական} եկեղեցու վերանորոգությամբ, որ այսուհետեւ պիտի դո

ւնը, իսկ տեսակցության ժամին. գոնե, վերջ կդնենք {իտալական} 5 %-անոց տոմսակներին վերաբերող գործին: Սիրելի

րք՝ " Փելիքս եւ Պաւլինէ "՝ Պ. Թորոսեանի ձեռքով {իտալական} բնագրից թարգմանուած: Բացի շնորհակալութենից, ուր

իւրեանց ազգի մատնիչք եւ պարսաւիչք կրօնական կողմից {Իտալական} պարսաւագրքերով։ Բայց, միտ դնելով ներգործող պատճ

նը։ Այդ գործերի մէջ մեք հանդիպում ենք նոցա որպէս {իտալական} ճիզուիթների, բայց ոչ աւելի։ Ի՛նչ կարելի բան

եաց ո՛չ ի լեզու լատին, այլ ի հասարակաց հասկանալի {իտալական}, ցվերջին ճիգն ճգնեցան խափան արկանել վերանորոգութ

ծում էր մի Կարգ հիմնել, այն խորհրդով, որ ուղղէր {Իտալական} հոգեւորականութեան բարոյականութիւնը, որ մինչեւ պա

դու առաջին անգամ. այն աւերանքը, որ յառաջացել են {Իտալականի} եւ միւս Հռովմէական ասուած լեզուների մէջ՝ նայելով

ատ: Էմս, 1859, Մայիս 31 {ԻՏԱԼԱՑԻ} ԱՂՋԿԱՅ ԵՐԳԸ 1859 թուականից " Մեր հայրե

ի պատմութեան մէջ։ Մարիա Մեդիչիսի հետ կային երկու {Իտալացի} Յիսուսեանք՝ Մաճիօ եւ Ճենտիլ, երկուսը եւս ճարտար

տարութիւն, խելքդ ինչ է կտրում։ Կը գտնե՞ս մի հատ {Իտալացի}, որ թողնի իր հարսնացուն միմիայն այն պատճառով, ո

մին Քո թիկունքը, թող նա չասէ Թէ վատ է {Իտալացին} "։ Ասաց. տուեց օրիորդը Իւր եղբ

- Դուք հրամայել էիք, եւ ես ներգործեցի: Բայց {իտալացիք} միանգամայն կանայք են: Ես կապեցի նոցա մէջ մի գեղե

պատճառուել էր ռումբի ճայթելուց, որ նորա գովական {իտալացիք} պատրաստել էին Ֆրանսիայի թագաւորի կեանքը կտրելու հ

ուտել։ Չենք ուզում ասել, թէ երթանք Իտալիա եւ {Իտալացոց} ստիպենք թողուլ իրենց լատիներէնի հարաբերութեամբ աղ

Այս պատճառով ասում ենք՝ երթանք Իտալիա եւ այնտեղ {Իտալացոց}, որ պիտի պսակուէին իրենց ընտրած աղջիկների հետ,

վհետեւ նա չգիտէ այն ձեւ ու ոճը, նոյնպէս անհնար է {Իտալացու} համար, որովհետեւ լատինախօսութիւնը վաղուց արդէն թ

Հայոց, որչափ ինչ հինն լատինախօսութիւն ի շրթունս {Իտալացւոց}, Գալլիացւոց եւ Հռոմեական ասացեալ ազգաց: Զսորայս

, Այս դրօշակին պիտի նայի Ամբողջ բանակ {իտալեան}: Նա սո՛ւրբ է ինձ, երբ մկրտուած

, Իւր արիւնով գնել յավեժ, Ազատութիւն {իտալեան}: Ո՛հ, իմ սիրտը կտրատւում է Տես

ակատը փայլում էր արժանավոր պարծանքով: Կեցցե՜ {Իտալիա}, կեցցե՜ Գառիբայլդի, անլուռ աղաղակում է հասարակ

, անլուռ աղաղակում է հասարակ ժողովուրդը. կեցցե՜ {Իտալիա}, կեցցե՜ Վիկտոր Էմմանուել, գոչում են քաղաքացիք,

շխարհում։ Հայկական դպրութեանը պիտոյ էր հիւր գնալ {Իտալիա} եւ օտարի հացով սնանել, որովհետեւ ինքը՝ ազգը, ի

։ Դժուար եղաւ նորա այս ճանապարհորդութիւնը. բոլոր {Իտալիա} ամայացած էր փոքր ինչ յառաջ գոյացած սարսափելի ժանտ

ենք կարող ուտել։ Չենք ուզում ասել, թէ երթանք {Իտալիա} եւ Իտալացոց ստիպենք թողուլ իրենց լատիներէնի հարաբ

րածը կարդացողին։ Այս պատճառով ասում ենք՝ երթանք {Իտալիա} եւ այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի պսակուէին իրենց ընտր

յս աներկիւղ մարդը ճանապարհորդեց բոլոր Գերմանիայ, {Իտալիայ} եւ Սպանիայ, գնաց ամենայն պապական թագաւորի մօտ՝

թե հնար ունենար, ապա ուրեմն անշուշտ խեղդելու էր {Իտալիայի} նորաբողբոջ ազատությունը դեռեւս խանձարուրքի մեջ:

րաբողբոջ ազատությունը դեռեւս խանձարուրքի մեջ: {Իտալիայի} ազատության պատմության մեջ պ. Ֆեռգուլայի եւ նորա

ությունը ազդեցություն չգործեց նորա վերա: Բայց {Իտալիայի} ներկա վիճակը, խելքերի ընդհանուր խմորումը վկայում

Իտալիո մասին կարող եմ գրել առայժմ: Չեմ նախանձում {Իտալիայի} ազատության, դորա հակառակ առ ի սրտե ուրախ եմ, սա

, որ Հայոց գրատպութիւնը եւս աճէր ու հասակ առնուր {Իտալիայի} երկնքի տակ։ Եւ Հայերը, անհոգ նստած իւրեանց աշխա

իւրեանց ծառայութիւնը, իսկ մնացեալ ընկերքը ցրուին {Իտալիայի} բոլոր անկիւնները՝ աշակերտ ճարելու համար։ Այստեղ

կարողանան շահել Պապի հաճութիւնը. ցրուեցան բոլոր {Իտալիայի} քաղաքները եւ սկսեցին քարոզել ապաշխարութիւն, վարք

յի մեջ. եւ երեւում է, որ այս ընդհանուր է ամբողջ {Իտալիային}, հասարակ ժողովուրդը Գառիբալդյան, միջնակարգը՝ Վ

յս աշխարհի վերաբերեալ հողի վերայ, որ պատկանում է {Իտալիային}, եւ երբ խնդիրները սկսում են սաստիկ յուզուիլ, եր

V-ի տեղապահն էր Մադրիտի մէջ։ Ինչ որ վերաբերում է {Իտալիային}, այս երկրում մի նշանաւոր քաղաք չ'կար, ուր չ'լին

ցին նորա աշխատութիւնքը այն մասին, որ ժողովը լինի {Իտալիայում}. նորան հարկադրեցին, որ լինի այն Տրիդենտի մէջ։

նց, թո՛ղ թէ խորովել... - Ապա ի՞նչ շինեցիր {Իտալիայումը}: - Ոչի՛նչ: - Ինչպէ՛ս ոչինչ... մանաւ

նչ... մանաւանդ որ հրամայել էի առաւել ներգործել {Իտալիայումը}: - Դուք հրամայել էիք, եւ ես ներգործեցի: Բա

ի Գառիբայլդի եւ դեպ ի Վիկտոր Էմմանուելը, բայց " {Իտալիան} " ամոքում է այս խոշոր տարբերությունը եւ այս պատճա

ն անարգություն: Նորա փույթը չէ, որ արյունաթաթավ {Իտալիան} ավելի քան կես դար լլկվեցավ եգիպտական չարչարանքի մ

ի անունով. քաղաքը պատասխանել է, թե Մեսսինան կամ {Իտալիան} զորք չունին այնտեղ՝ եթե՛ ունի մի Բուրբոն, թող ո

բռնակալութեան ջերմեռանդ քուրմը հրատարակեց, թէ " {Իտալիան} լոկ աշխարհագրական անուն է"։ Պարզամիտ մար

Այլ չեմ կարող բան խօսել: Չէ՛... թշուառ չէ {Իտալիան}, Եթէ կանայք այսպէս են: ԶՈԴԵՆ Մ

տեսայ Ատտիլայի արշաւանքը Եւրոպայի վերայ. նա ողջ {Իտալիան} աւէր դարձրուց. Լեւոն պապի արտասուքի կաթիլները հա

լ մի կրակոտ նշանի... Ահա այսքան լուր միայն {Իտալիո} մասին կարող եմ գրել առայժմ: Չեմ նախանձում Իտալիա

երկաթուղին գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լերանց {Իտալիոյ}, մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բեռամբ ձեան:

մեծի ցրտութեան, յետ մշտագարուն օդոցն քաղցրութեան {Իտալիոյ} աշխարհին: Յաւուր տօնի ծննդեան եւ մկրտութեան փ

րուն օգնելու համար։ Նոյնիսկ Գարիբալդին առաջարկեց {Իտալիոյ} մէջ մի հանգանակութիւն: Այս տեսակ աղքատութիւ

, եւ յետ բազում տառապակրութեանց անկանի ի Վենետիկ {Իտալիոյ} ՝ հիմնել եւ հաստատել ի կապոյտ ալիս Ադրիտեան ծովու

արծում ենք, թէ դոքա Սօսի նման ջրվախներ են: {Իտալիոյ} մէջ աւանդութիւն կար, որ թէ մորմը (սարդաձեւ կենդ

պակաս արժէք ունի, քան թէ հարաւային Ֆրանսիայի կամ {Իտալիոյ} (Պիեմոնտ) մէջ քաշուած թելը, բայց այդպիսի դիպու

տովանութեան մերոյս եկեղեցւոյ, այլեւ, որոց հակամ {իտեալ} իցեն ի պէսպէս տեսութիւնս օտարս մեզ եւ եկեղեցւոյ մ

ակրանից, եւ միամիտ լինիք, որ սրբազան հայրն միշտ {իր} շնորհը ձեր վրայէն պակաս չանի, նույնպէս եւ իմս նո

արավոր է՝ շտապ գրիր նրան, որ անհոգության չմատնի {իր} առողջությունը, որ դիմե լավագույն բժշկի խորհուրդի

ւղարկիր: Խնդրում եմ՝ թող սիրելի քույրիկս զբաղվի {իր} առողջությամբ. նրա առողջությունից է կախված իր ամբ

ղվի իր առողջությամբ. նրա առողջությունից է կախված {իր} ամբողջ ընտանիքի բախտը, իսկ դա երկրորդական խնդիր

դ մասին ինքը լավ գիտե: Բայց նա, հավանորեն, ըստ {իր} սովորության, գնում է, ինչպես մեզ մոտ են ասում՝

անքսի հսկելուն, նա (Սուլթան-Շահը) կարող է գրել {իր} փեսային, Իվան Մինաեւիչին, որ հանձն առնի այդ աշխ

եմ անուշադրության չմատնի իմ այս խնդիրը: Թող նա, {իր} հերթին, մանրամասն գրի Իվան Մինաեւիչին այն ամենի

քը հասարակությունն անմիջականորեն պիտի տնօրինի այն {իր} ընտրած մարդկանց ձեռքով եւ նա ոչ մի դեպքում չի կար

. հակառակ դեպքում հասարակությունը պարտավորվում է {իր} հաշվից լրացնել վատնած գումարը: Ես լիովին վստա

նրանց ժամանակ X=0: Պարոն Ալաջալյանին չէր խանգարի {իր} աչալուրջ ուշադրությունը դարձնելու այս հանգամանքի

եծագույնը, Գյոթեն, մի անգամ եւս անիրավացի կլինի {իր} անզգույշ, բացարձակ դատողությամբ՝ իբր " մենք մեր

րի վրա: Buone notta! Լիխուտինի գիրքը, չնայած {իր} թերություններին ու շատ բաների թեթեւակի եւ մակերես

անորեն եւ կազմել է: Այսպես թե այնպես, այդ գիրքն {իր} տեսակի մեջ հետիններից չէ. թերեւս հեղինակը կուղղե

տեսակի մեջ հետիններից չէ. թերեւս հեղինակը կուղղե {իր} մի քանի կոպիտ սխալները, եթե բարեխիղճ քննադատությ

նավը համեմատաբար ավելի բարձր ջրի մակերեւույթից՝ {իր} տեսակարար կշռով վերջինից ավելի թեթեւ լինելու հետե

ան մեջ այնպես խիստ զգալի է: Առայժմ նա թող աշխատի {իր} մասնագիտությամբ՝ բժշկությամբ, մնացյալի մասին կա

, ինչպես ինձ թվում է, հեղինակը լիովին շարադրել է {իր} հայացքն Անգլիայի կամ անգլիացիների բնութագրման վեր

նքները ոչ մի կոնստիտուցիայի չեն խանգարում, որ նա {իր} վրա կրի տեղական ավանդությունների, բարքերի եւ նու

ցամաքից ֆիզիկապես մեկուսացած Անգլիան (անկասկած՝ {իր} բախտից), եթե չենթարկվեց այն սատուրնալիային, որ

յին, կոնստիտուցիայի անձեռնմխելիության մասին տված {իր} երդմանը, այլեւ, հույժ ամոթալի հանգամանքներում,

ն 60. 000 ֆունտ ստերլինգով նա պարլամենտին վաճառեց {իր} համաձայնությունը հայտնի օրինագծի վերաբերյալ, իսկ

յանն " հետեւող Ֆրանսիային, երբ նա, ազատությունն {իր} հանդուրժելու դարաշրջանում, լեգեոն լեգեոնի հետեւի

գետ, որպեսզի անհրաժեշտ գրքերը ձեռք բերե, կզրկվի {իր} գոյության վերջին միջոցներից: Հա՛, էլ ի՞նչի մասի

յց այդ մարդիկ պատկանում են բացարձակ դպրոցին, որն {իր} հերթին չի արդարանում ո՛չ թե միայն բժշկության, այ

մ է ամբողջ անտիկ աշխարհը եւ գոռոզ կեսարը իջնում է {իր} Կապիտոլիումի բարձունքից, որպեսզի փրկություն փնտր

կություն փնտրի Գողգոթայի ստորոտում, այնտեղ, ուր {իր} ստորադրյալը խաչել է անմեղին: Թող խոնարհվին այդ հ

արդի վիճակը: Ճիշտ է, նա այդ աստիճան չէր մեղավոր {իր} անկման մեջ, քանի որ ահա՛ 2. 000 տարի է, ինչ ամբ

համեմատում եմ Դոն Քիշոտի հետ, այն է՝ Դոն-Քիշոտը {իր} բոլոր թափառումների ժամանակ (երկրորդ ճանապարհորդո

ում էլ, որ հանդիպում էր, ուղարկում էր Տոբոզո, {իր} Դուլսինեայի մոտ, իսկ հանրագիտական բառարանը բոլոր

, որոնք նախապատմական ժամանակներից որեւէ մի փոքրիկ {իր} գտնելով, հաստատապես վերականգնում են վաղուց անհետ

եմ. կրկին շնորհակալություն եմ հայտնում Անանիային {իր} խորհուրդների եւ ընկեր-բարեկամներիս մասին տված հու

վ հարաբերությունների մեջ չէր՝ հավանորեն վերջինիս {իր} քրոջ հետ գժտված լինելու պատճառով, եւ լուր էր պտտ

: Նա քչով բավականանում է, բայց այնուամենայնիվ, {իր} ուզածն է անում եւ ապրում է այնպես, ինչպես կցանկա

այդ կրոնները դավանողները: Կասկած չկա, որ կրոնն {իր} հերթին ուժեղ ազդեցություն ունի մասսայի վրա՝ նրա

ւ կսկսեմ Շլոսսերը եւ ապա նորից Ֆոշեն: Մակոլեյն, {իր} մշտական հումորով ինձ մեծ հաճույք է պատճառում: Գե

ն շարադրածի համար, Հուսով եմ, որ առաջիկայում էլ {իր} հումորից ինձ չի զրկի: Ալաջալյանի վերաբերմունքն Ո

լեւ, ինձ թվում է, արժանի է ամենայն պարսավանքի: {Իր} մտածողության ձեւով նա տանել չի կարողանում հասարակ

քան թե քաշ գար ինչ-որ Անանյանի նախասենյակում կամ {իր} հիմար հնարքներով խեղճ Գրիշային ճանապարհից շեղեր.

է, նրա պատմությունը դեռ լույս չտեսա՞վ: Ի դեպ, {իր} այս երրորդ հատորն այնքան մանրատառ է տպագրված, որ

լավ է, որ նրա բախտից դադարեցրին, եւ որ Բեգզադեն {իր} ժամանակին մնացուկը հավելումով կստանա, որ ես նրան

շան արդեն տանն է, ողջունիր նրան եւ ասա, որպեսզի {իր} շան բնի մասին հոգա, թե չէ շունը կսատկի: Այս

հակալություն [Մարիա Նիկոլաեւնային] ինձ հիշելու եւ {իր} անկեղծ զգացմունքների համար. սեղմում եմ նրա ձեռքը

դա պետք է լինի մի աչառու ներբող՝ մասնագիտությամբ {իր} եղբայրակիցների՝ ամերիկական արկածախնդիրների օգտին

մածը, իսկ միսիոները, բոլորովին չկասկածելով, թե {իր} կողքին մահացու թույն է գտնվում դավանափոխության դե

խության դեմ՝ թուրքերեն լեզվով հանգիստ շարունակեց {իր} գործը: Սկզբում ես նրան մի փոքր սաստեցի, իսկ հետ

երում էր, իսկ այժմ առավել եւս կհամբերի, քանի որ {իր} նամազն էլ նա առանց արեւմտյան դեսպանների թույլտվու

նձն առներ ձեռնարկելու մի այդպիսի աշխատանք՝ արդեն {իր} ձեռքն ունենալով մի որեւէ ֆոն՝ իմ աշխատանքը: Իսկ

ն իրենց ժամանակ, որովհետեւ նա լիովին գիտակցում է {իր} իրավունքը՝ ներկայումս խոսել ի՛ր իմացածի պես: Լե

եղ, բայց այնուամենայնիվ կենդանի եւ, հետեւապես, {իր} սոցիալական եւ ֆիզիոլոգիական պահանջներին համապատաս

՝ ամուսնությունից հրաժարվեր միայն նրա համար, որ {իր} հարսնացուն Բելվեդերյան Վեներային նման չէ: Ինչ ու

դիսերտացիա: Շնորհակալ եմ Մարիա Աֆանասեւնայից {իր} նեղության համար, եւ խնդրում եմ հաղորդել նրան, ի

, անց է կացրել (пережил) հին լեզվով, հին ձեւով {իր} մտքերը շարադրելու շրջանը եւ սկսել է գործածել նոր

առատ են հին ձեւերը: Նոր լեզուն բոլորովին կկորցնի {իր} իմաստը, եթե նա չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ե

գռեհիկ ուսմունքը կարելի է անցկացնել եւ նա, նայած {իր} որակին, որեւէ տեղ, ավելի կամ պակաս հետեւողներ կ

չեն համադրվում: Յուրաքանչյուր ժամանակ-դարաշրջան {իր} բնույթըն ու իր դրոշմն ունի: Նույն բնույթը եւ նու

: Յուրաքանչյուր ժամանակ-դարաշրջան իր բնույթըն ու {իր} դրոշմն ունի: Նույն բնույթը եւ նույն դրոշմը, բնա

ուրաքանչյուր փորձը՝ բոլոր մյուսների համար պարզել {իր} դրոշակը՝ " խոսի՛ր այսպես " մակագրությամբ, միշտ

դանի խոսքը յուրաքանչյուր գավառի ժողովրդի բերանում {իր} քմահաճույքներն ունի (բայց ոչ իրավունքը): Բայց

րաքանչյուր ոք, ինչպես կսեփականեր որեւէ թանկարժեք {իր}: Դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հավատ դեպի կախարդական

վ. իմ նպատակն այն է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր դեմք {իր} տեղում լինի եւ իր բնական դիրքով: Ինչ վերաբերում

է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր դեմք իր տեղում լինի եւ {իր} բնական դիրքով: Ինչ վերաբերում է նրանց նրբագեղութ

վայրերի անունները թարգմանելով հայերեն եւ նույնիսկ {իր} գերմաներեն " Donner Wetter "-ը, իսկ նորեկը, բնա

տնի՞ արդյոք համալսարան: Նա վաղուց է խոստացել ինձ {իր} լուսանկարը (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն եւ հորը,

պա, հավանորեն, հնարավորություն կգտնի հետաձգելու {իր} այցելությունը հայր վարդապետին եւ գալու ինձ մոտ (

ապա հնարավոր չէ՞, որպեսզի Անանիան մի անգամ նրան {իր} մոտ կանչի եւ խիստ téte-a-téte պայմաններում ասի նր

եծ կշտամբանք է: Մի խոսքով, Անանիան թող գործադրի {իր} ամբողջ ուժը, ամբողջ փորձառությունը, որպեսզի նրա

նին հասկանալի է: Թող Անանիան գրի նրա հետ ունեցած {իր} խոսակցության արդյունքի մասին, եւ նրա նամակից կար

րի գործին, եւ ես հավատացած եմ, որ նա կգործադրել {իր} ամբողջ ուժը: 86. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 1 м

նն այն է, որ գիտությունը նպաստի մարդու կենցաղը՝ {իր} տունն ու բունը բարելավելուն. իսկ հետո արդեն հարց

ջանառության միջազգային իրավունքի մասին: Մարդն {իր} կենցաղը չի կարող բարելավել, քանի դեռ բնությունն

) - նա այլեւս չկա: Որքա՞ն կհրճվեր նա՝ տեսնելով {իր} անխոնջ ջանքերի այդպիսի հսկայական հաջողությունը:

արժեք ունի միակողմանի սոսկ բժշկությունը - ինչպես {իր} արհեստով զբաղվող մի որեւէ արհեստավոր. այսպես վար

ես եղբոր ձեռքը, իսկ Սաշային ասա, որպեսզի չտանջե {իր} շանը: Այժմ անցնում եմ Անանիայի նամակին: Փ

եմ, որ նա մտերմորեն հիշում է այն բարեկամին, որն {իր} հերթին, ոչ մի րոպե չի մոռացել նրան, չի կորցնում

": Բոկը շատ խնդիրներում իրավացի է: Բայց նորից, {իր} հերթին, այնպիսի ծայրահեղությունների մեջ է ընկնու

որ այդ այնքան էլ մեծ չէ, թեեւ Ռոստովի բանսարկուն {իր} գիշատիչ աչքերն ագահորեն հառել է նրա վրա: 4) Ինչ

այնտեղ մի որեւէ բան կա։ Պ. Մորոզովը թող տպագրե {իր} պատասխանը, ես չեմ կարող շուտով վերջացնել, որովհ

է, որ աշխատում է հօգուտ Թուրքիայի եւ Անգլիայի եւ {իր} զզվելի թերթի հրատարակության համար ստանում է նույն

ունների մեջ կմտնի ընկերության դիրեկտորների հետ եւ {իր} միսիայի արդյունքի մասին ինձ անտեղյակ չի թողնի։

, որ չեմ կարող չզարմանալ Ռափայելի անհաջողությանը {իր} ձեռնարկած գործում. դու շատ հաջող համեմատում ես ճ

նկանում պարտատիրոջը եւ թույլ են տալիս նրան վճարել {իր} պարտքն առանց դատական կամ վերջնական որոշման եւ դրա

ից - ազնիվ են: Հակառակ դեպքում, հասարակությունն {իր} անողոք դատավճռով հեռացնում է իրենից իր այն անդամն

ակությունն իր անողոք դատավճռով հեռացնում է իրենից {իր} այն անդամներին, որոնց ազնվությունը կասկածելի է ե

ատի անդամ է եղել եւ միշտ ներկա է գտնվել, մինչդեռ {իր} ներկայացուցչության ամբողջ ընթացքում մի անգամ է խո

քում նրանք շատ են հիշեցնում կռիլովյան արջին, որն {իր} սիրելի տիրոջը՝ նրան ձանձրույթ պատճառող ճանճերից

ամար՝ միանգամից լուծեց խնդիրը - սպանեց ճանճին եւ {իր} անճոռնի թաթի միեւնույն հարվածով ջախջախեց տիրոջ գա

է արդյոք հասարակության պահանջը: Նախ որ, ի հաշիվ {իր} պարտքի նա դեռ 1856 թվին վճարել է մեր Մագիստրատին

րդյոք պահանջը բավարարելու կարողություն: Նա երեւի {իր} բոլոր անշարժ կայքն արդեն փոխադրել է ուրիշի անվան

ցողուն է տալիս, բ) որքա՞ն հյութ է տալիս ցողունը {իր} կշռի համեմատ, գ) ի՞նչ թանձրություն ունի հյութն

, դ) քանի՞ տոկոս բյուրեղային շաքար է պարունակում {իր} մեջ հյութը: Մնացյալը, այսինքն, մեղրածորը, հետ

իմ բարեւը, ի սրտե հաջողություն եմ ցանկանում նրան {իր} գործերում: Հաղորդի՛ր իմ բարեւը մեր ծնողներին

վին եւ ըստ տեղեկանքի պարզվեց, որ Հանձնաժողովն էլ {իր} հերթին 1863 թվի հունվարի 15-ին N 516 գրությամբ ու

ն: Ո՛ր իշխանը քանի մի վաստակասէր հոգեւորական {իր} հարստութեան թեւի տակն առաւ, պահեց, որ նա այն ժա

թեան թեւի տակն առաւ, պահեց, որ նա այն ժամանակ, {իր} անձնական հոգսից ազատ լինելով, ազգային բարոյական

նութեան պատմութիւնն ընենք, ու այս օրուան ունեցած {իր} պատուաւոր եւ Առաջակայ վիճակովը մերկանդամ ազգին առ

ւանդ հայրենասէր մարդ մը կը ճանաչենք, ա՛ն էր, որ {իր} ազգային ազատութիւնը պահել ուզեց, անոր ուզելուն ե

տք եղածն ու ազգային իրաւունքնիս այն է, որ Բաբկէն {իր} ատենին երեւելի Հայրապետն էր եւ տասնը հինգ միլլիոն

ձգած Սահմանադրութիւնը չընդունելուն համար, ան ալ {իր} նախորդաց ճամբուն մէջը գտնուելուն իրաւամբ, ելաւ բ

ղս եւ աղեկ ըրաւ, իրաւամբ ըրաւ. այն ատենին համար {իր} պարտքն էր, չըներ նէ, շատերուն պէս ազգատեաց կ՚ըլ

լի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ վաճառելի շարժուն {իր} եւ թէ թալապներ, զամենայն շարժելի իրսն յիւրում ժա

տու, թօթափած Քունն աչքերից ` գեղատես Երազներով {իր} արբած Կոյսը իջնում է պարտէզ... Թիթեռի պէս ` լո

չ Ծաղկէ ծաղիկ թռչելով Փունջեր քաղում ` ցօղի մէջ {Իր} մատները թրջելով: Ի՜նչ չքնաղ է, սիրայոյզ, Երբ

Ծաղիկներին ` մեղմաւաչ, Ու համբուրում վարդերը Եւ {իր} սիրած հրեշտակին. Շիկնում են շառ այտերը, Սիրտը

Ինչպէս Գիրքն է պատուիրում ` Մեր սիրավառ հրեշտակն {իր} Կոյսին սրտա՜նց է սիրում. Եւ բուրաւէտ ու ծիծղուն

ու ծիծղուն Ծաղիկներից բազմերանգ Նուրբ մատներով {իր} սիրուն Կազմած բուրեան մի պսակ ` Պճնում ճակատն սի

ծիրան ցոլքերն անդրանիկ ` Ցոլցըլում են ստինքներից {իր} գողտրիկ: " Որքա՜ն վսեմ ու վայելուչ, մեծ ես,

ն սիրոյ շնչով ես լցրել. Կը յանդգնի՞ որդը բերանն {իր} բանալ Եւ աղարտել ստեղծեալիդ կատարեալ"։ Վարդ

ոյսը սիրուն, Ով խեղճին անտուն Պաշտում է անանց {Իր} սէրը ձօնած ` Երկնքում ահա Ընթանում է նա, Աստղ

Նրա ներքին ծնօտի տակ ցից դրի... Ու զարթնելով {իր} խոր քնից ` Հրեշտակն զգում է սին պատրանք Sակը հո

.... Եւ խաղողը տրորողն Այն տաճարի բաց մուտքում {Իր} շորերը թաթախելով Նուիրական բոսորում ` Հպարտանու

ւմ են զիլ ու կայտառ. Գեղջուկն ինչպէ՜ս տենչում է {իր} Ցորենարտի առատ հունձին, Եւ կամ այգու տէրն անձկ

ակօսով Յաւերժահարսի շեմքն է քերում Մեր հրեշտակն {իր} ֆալլոսով... Կրկնաղբիւրի առուն բռնած Մղում ճամ

ատագովը չէ. Ամեն փակ դուռը բաց է անում նա, Որ {իր} ետեւից եկողը վստահ Մտնի-ելնի հեշտ ու յարմար Եւ

մար: Ահաւասիկ եւ կոյսը ` տարփագին Հրապոյրներով {իր} բիւր ու անբաւ, Եւ որովհետեւ գոհարն մեծագին Առա

դէմ ` հրեշտակին, Որ խրատուած խստապէս ` Դառնում է {իր} կրընկին. Արտասուելով վշտագին Թռչում իսկոյն, հեռ

ի մօտն է բերում: Նախահայրը սիրաւէտ Պինդ գրկում է {իր} էգին, Սիրախառնւում նրա հետ Ու վեր ճախրում միասին

գետին Հուժկու ուժով նժոյգի Եւ ձգտում է հարուածել {Իր} եղջիւրով շեշտակի. Ապա, ոտքի՛ քաջաբար Կպչում է լ

կի՞րք է այն, Երբ ձգտում է վայելել Սանձակոծ սէրն {իր} ընծան: Կարո՞ղ է ոք բնութեան Ճզմել կզակը սանձով,

զմել կզակը սանձով, Եւ կամ նրա զօրութեան Դէմ դնել {իր} թոյլ կրծքով. Բնութիւնն ինչո՞վ է շարժւում, Ո՞վ է

գալարւում, Շողում նրա վառ աչկունք. Կոյս գրկումը {իր} ջերմին Մերթ պրկում էր ու թողնում, Մերթ շօշափում

ին, Յուզմունքից շունչն սպառւում, Եւ մերթ կրծքով {իր} ուժգին Ճմլում փափուկ, ձիւնափայլ Նռների պէս կաթնա

Կեցցէ՛ յաւիտեան այրին Հայաստան, Նա, որ {իր} որդոց դեռ սրտի խորքում Չունի հաստատուն մի ո

ակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնում է {իր} տկարութիւնը: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը

] եւ այլն Փարիզից գալը եւ երրորդ, որ ցաւ է ինձ, {իր} տկարութիւնը. Աստուած վերջերս բարին անէ: 7-ին տ

ին, գիտէինք, որ նորը պատերազմով պիտի կանգնեցնէր {իր} դրօշակը հնութեան աւերակների վերայ: Այս գիտութ

, հետեւաբար եւ ազգութիւնը: Թո՛ղ հայոց ազգը, {իր} թագաւորութեան կործանման օրից, ստրկանար որեւէ քրի

դ յանցանք. " Հիւսիսափայլը " ազգային նիւթեր չունի {իր} մէջ, այլ ինչ կայ չկայ եւրոպական լեզուներից է առն

շան բառեր, եթէ նոր լեզուն աւելի պարզ եւ անզարդ է {իր} ձեւերով, այդ չէ նշանակում, թէ նա աւերուել է, ա

կենդանի մարդը մեռեալի հետ պատանքում. ամենը ունի {իր} իրաւունքը եւ սուրբ է։ Որքան նեղանում ենք, որ ամ

ւց առաջ պիտի ունենալ. իսկ այն գրիչը, որ տակաւին {իր} լեզուի ուղղութիւնը չգիտէ, որ անխտիր եչի տեղ է,

" չէ կարողացել մայրենի լեզուի մշակութիւնը հասցնել {իր} մօտաւորապէս կատարելութեան աստիճանին, գոնէ նա միշ

վերացնելու անհրաժեշտությունը եւ, նկատի ունենալով {իր} ժողովրդի ժամանակակից կենսական հարցերը՝ հռչակեց Հ

Հարգարժան պրոֆեսորը, որը նոր հայերեն լեզվով գրած {իր} բազմաթիվ աշխատությունների գիտական առաջաբաններում

ունը, վերջապես, գեղեցիկ միտք է հղացել իրագործել {իր} համոզմունքները ամսագրի միջոցով: Թույլ տվեք

ուսիսափայլի " խմբագիրը, հրավիրելով համագործակցել {իր} գրական ձեռնարկությանը, ամսագրի նպատակը նշում է հ

այս սկզբունքների վրա, " Հյուսիսափայլի " խմբագիրը {իր} համար նախանշել է կրկնակի աշխատանք: Տարածել ժողով

բոլոր կենսական հյութերը: Ապա պ. Նազարյանցն {իր} խոսքն ուղղում է իր ազգին եւ, ինչպես երեւում է,

թերը: Ապա պ. Նազարյանցն իր խոսքն ուղղում է {իր} ազգին եւ, ինչպես երեւում է, այն եզակի հայերին,

եզակի հայերին, որոնք պաշտպանում են բնությունն ու {իր} դարն ապրած ձեւերը, այդ միջնադարյան մարդկանց, հի

ն է կարծել, թէ որեւիցէ փիլիսոփայութիւն անցնում է {իր} ժամանակակից աշխարհից դէպի դուրս " (Հեգել, Իրաւա

ւնից պարզ երեւում է, որ փիլիսոփայութիւնը իջնելով {իր} լոկ տեսական աթոռից, ոտք է կոխում իրական պատուանդ

1847, 2vol. ): Հեգելը անդրդուելի հետեւելով {իր} դրութեան, մի ուրիշ տեղ փիլիսոփայութեան պատմութեա

նը բնական է, որովհետեւ ապագայ մարդը ենթարկուելով {իր} ժամանակի ազդեցութեան կրաւորականապէս պիտի ներգործէ

" Օրէնքը պատմաբանաբար հասկանալը, - ասում է Հեգելը {իր} աշխատութիւններից մէկի մէջ, - որ (այսինքն հասկանա

ը աւելի պարզ կերպով հասկացնում է եւ արդարացնում է {իր} (այս երեսի սկզբում) փիլիսոփայութեան մասին դրութ

յց դու տե՛ս, որ Հեգելի դրութիւնը ներգործում է եւ {իր} փիլիսոփայոլթեան վրայ, որի ժամանակը անցած լինելով

էական տարրը սէրն է. յայտնի է, թէ մեծ հիմնադիրը {իր} վարդապետութեամբ վեր ի վայր կործանեց " ակն ընդ ակա

ւրը, սէրը չունի՞ հաւասարութիւնը, Եթէ Մարկոսն էլ {իր} կարգով ելնէ Կիրակոսի որդին սպանէ եւ Կիրակոսի այրի

ափշտակութիւն. ես-ին ոգի, որ ամէն ուրիշ զոհում է {իր} գոյութեան: Մովսէսը թողնում Է, որ մարդը ախտանայ

դ ընկերութեան իւրաքանչիւր անգամը չէ նայում այլեւս {իր} ընկերի վրայ որպէս թշնամու կամ կատաղի գազանի վրայ

կան հողի վրայ: Ապա եթէ նորա համակարգութիւնը բացի {իր} ազգի կեանքից ունի իր մէջ եւ օտար ազգի կեանքի ոգին

թէ նորա համակարգութիւնը բացի իր ազգի կեանքից ունի {իր} մէջ եւ օտար ազգի կեանքի ոգին, որ ընդունելով որպէ

, այն ժամանակ նորա փիլիսոփայական համակարգութեանը {իր} ամբողջութեան մէջ երեւեցնում է օտար տարրի խառնուրդ

ց դէպի այն սիստեմը, " փիլիսոփայ " դառնալու համար {իր} ազգի մէջ, որչափ կռիւ, խռովութիւն: Մինը Քանթին

եանքից: Միեւնոյն ազգի փիլիսոփայութիւնը, նոյնիսկ {իր} համար չէ կարող ամէն ժամանակ ուղիղ լինել, որովհետ

քեզ համար փիլիսոփայութիւն է, բարով երթաս: Մարդը {իր} կեանքը չէ տանում առաջուց նշանակուած մի ճամփով. կ

է թէ միջին թիւը), - հանդիպելով կէս մի կորցնում է {իր} նախաշաւիղը, կէս մի այլ ընթացք է բռնում, կէս մի

ատութիւն քարոզած ժամանակ, եթէ դրականապէս դնում է {իր} վարդապետութեան ոճը եւ համակարգութիւնը որպէս անմեր

ի, արդէն թշնամի է ազատութեան, արդէն խորտակում է {իր} փիլիսոփայութիւնը: Մարդկութեան կեանքի այս անչափել

մարդը հաց չունի, մարդը հանդերձ չունի, բնութիւնը {իր} առնելիքները կը պահանջէ, խոհեմ եւ բնական ճամփան,

է բնական փիլիսոփայութիւնից դուրս գայ, կորցնում է {իր} ամրութիւնը եւ դառնում է ազնիւ եւ բարակ զէվզէկութի

ահատել: Այդ փիլիսոփայ պարոնը ի՛նչ տեղից առաւ {իր} դրութիւնքը. յայտնի է, թէ կայ աղբիւր, կան քննու

եմ սորվել, եւ պահանջել, որ հանդիպողը ծունր դնէ {իր} առջեւ, պարզ ցոյց է տալիս, որ այդ փիլիսոփայ պարո

աղել: Եւ եթէ մարդը ընդունակ չէ այդ բոլորի թելերը {իր} մտքի մէջ որպէս մի կենտրոնի մէջ ամփոփել, նորան մի

է ընկնում, կամաց-կամաց կործանելով նրանց բացում է {իր} ճամփան: Եթէ որեւիցէ ստրուկ ազատւում է ստրկութիւն

ի ետեւից ման մի գար: Օգոստ. 13: Գրանովսկին {իր} քննութեան մէջ Geschichte der Denk und Glaubensfre

ել, թէ այդ արուեստը կարող էր ազդեցութիւն ունենալ {իր} պաշտողների ճաշակի վրայ: Ծիծաղելին այն է, որ շատ

սես թէ իրաւունք ունին, մինչ կարծում են թէ Հեգելը {իր} փիլիսոփայութեամբ կամենում էր Գերմանիոյ Մաքիաւելին

ացի պուպլիցիստը, մեզ թւում է թէ աւելի խոր մտած է {իր} առջեւը դրած գաղափարի մէջ, աւելի համարձակ հաստատո

աւելի համարձակ հաստատութեամբ բռնել է ամէն կողմից {իր} առջեւի խնդիրը: Հեգելը իր քաղաքական ասպարէզը " Գե

ամբ բռնել է ամէն կողմից իր առջեւի խնդիրը: Հեգելը {իր} քաղաքական ասպարէզը " Գերմանիան տէրութիւն չէ այլեւ

անիան տէրութիւն չէ այլեւս " երեմիականով, աւարտեց {իր} ընթացքը անգլիական կառավարութեան ընդդէմ անհիմն զէվ

իւնը Հեգելի եւ անգլիացի Բոռքի միմեանց հետ: Բոռքը {իր} ծերութեան ժամանակ, մանաւանդ ընկճուած իր որդու մա

: Բոռքը իր ծերութեան ժամանակ, մանաւանդ ընկճուած {իր} որդու մահի կսկծի տակ, չկարողացաւ կլլել Ֆրանսիոյ

ղացաւ կլլել Ֆրանսիոյ մեծ ռեւոլիւցիոն. Բոռքը, որ {իր} բոլոր կեանքը եւ ուժը մինչեւ այն ժամանակ թափել էր

ունէր մի հզոր փաստաբան երեսփոխանական պալատի մէջ, {իր} հոգու վերջին կարողութիւնքը ամենայն ուժգնութեամբ գ

այսպիսի խեղճ վիճակի մէջ իրողապէս, գերմանիկ ոգին {իր} ելքը աշխատեցաւ փնտրել անպտուղ իդէալների մէջ եւ մի

ելքը գլխին մարդ, որ գարեջրի շոգիներով չէ բթացրել {իր} ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ զգում է երբ երես առ երե

Հեգելը քաղաքից քաղաք եւ կայսրութիւնից կայսրութիւն {իր} սքանչելի մտահայեաց գիտութիւնքը կարդալով ման գալու

երկիւղի ծանրութեան տակ, ինչպէս Բոռքը ընկճուել էր {իր} որդու մահի ծանրութեան տակ: Շատ գեղեցիկ նկատո

ոգին մտաւ նաեւ Անգլիայ, որ անհողդողդ պահպանել էր {իր} կառավարչական ձեւերը եւ առաջին ֆրանսիական յեղափոխո

: Նա հրատարակում է Պրուսիոյ տէրութենական լրագրում {իր} վերջին յօդուածը " Անգլիական վերանորոգութեան խնդրի

նհամ կերակուր եմ ուտում, փիլիսոփան չէ հաւնում եւ {իր} մտքի մէջ աւելի համեղ կերակրի գաղափար ունի եւ ասու

հաւան չէ իմ հացին: Դէ սատկեցէք քաղցած: Անգլիան {իր} կառավարութեան ստգտանուած ձեւերով, այսօր առաջինն

սին, եւ անգլիական մարդը իրաւամբ կարող է պարծենալ {իր} ազատութեամբ, մինչդեռ ուրիշները եւ մանաւանդ խեղճ

Հայմը, որպէս թէ սթափուելով եւ հետեւեալ դրութեամբ {իր} առաջուայ կարծիքները հիմն ի վեր կործանելով, - " բ

Հայմին է վերաբերւում, նա ասես թէ մի սառնաթոյն է {իր} մարմնի մակերեւոյթի վրայ, որ տարածւում է, երբ յի

նախորժ տպաւորութիւնը այդ ժանգոտ գաղափարների ` թէ՛ {իր} եւ թէ՛ լսողի վրայ: " Հասկանալ է ", - շարունա

ր նստած էր կանաչ մահուդի առջեւ եւ որ երեւցնում էր {իր} ենթակայութիւնը հրովարտակների (акт) ահագին բազմո

մանաւանդ Դուքս Վելլինգտօնը առատօրէն քաղած լինելով {իր} սկզբունքների արդիւնքը պատերազմի դաշտում, մոռանու

ական հնազանդութիւն գնուիլ: Զինուորը դուրս է եկած {իր} ընկերական կեանքի շրջանից. նա ընկերական եւ քաղաքա

կարող նորան պատահել: Իսկ մարդկային առողջ կեանքը {իր} լայն ճանապարհի վրայ ամէն վայրկեան զարկւում է անթի

, որ անգլիական սահմանադրութիւնը տակաւին չէ հասած {իր} վերջին կատարելութեան, բայց խնդիրը այստեղ է, թէ

երեւոյթի մէջ երեւում է առողջ կեանք: Եւ մարդը կամ {իր} քաղաքակրթութեան աստիճանից պիտի հետ դառնայ, կամ բ

պիտի հետ դառնայ այն րոպէից սկսած, երբ կանգնել էր {իր} ճամփի վրայ: Յայտնի է, թէ այս բոլորը կարելի է մտ

տեղ էր Գերմանիան, երբ մարդկային արժանաւորութիւնը {իր} ձեռքը անցուց Անգլիոյ գայիսոնը, թագը միայն թողնել

ռքը անցուց Անգլիոյ գայիսոնը, թագը միայն թողնելով {իր} թագաւորին: Յայտնի է, թէ Գերմանիան մարդ դարձաւ Ֆ

: Երբ անգլիացին ազատութեան անունով պատերազմում էր {իր} դաւաճան թագաւորի ` Կարլոս առաջինի հետ, երբ զիջող

զդեցութիւն քաղաքակրթութեան ընդհանուր գումարի վրայ {իր} 18-ամեայ վարչութեամբ. սորա աշակերտ Մազարինին, Լ

կու աշխարհների պաշտօնքը փոխուեցան եւ ռէվոլիւցիօնը {իր} կարգով ազդեցութիւն ունեցաւ Անգլիոյ աւելի առաջադիմ

ան աթոռը եւ նորա աւերակների վրայ Բոնապարտը մերկեց {իր} երկաթը: Ազատութիւնը դարձեալ ապաստանեցաւ դէպի այն

տնելով եւ կորցնելով հոգին բերանը եկաւ, Անգլիան, {իր} այն թերի համարուած, եւ իրաւամբ մի քանի պակասութի

ելով արդէն ընդունուած սկզբունքների վրայ առաջ վարէ {իր} ընթացքը թէ ներքին եւ թէ արտաքին գործերի մէջ, վաճ

դասակարգերի վրայ է ներգործում: Աոաջինը չի կարնալ {իր} անշարժ սեփականութիւնը բաժին-բաժին անել, այլ պարտ

այդ երկու դասակարգն բուռն դրական իշխանութիւն ունի {իր} ձեռքին, ոչ օրէնքը, ոչ գրուած կոնստիտուցիօնը եւ

ախարակելով, այլ որպէս թէ աւելի ծանրացնելու համար {իր} պատասխանատուութիւնը, նորանց պախարակելու չափով դր

եւ մինչդեռ Հեգելի ամբողջ համակարգութեանց մէջ կան {իր} վերջին փիլիպպոսականի հետքերը, Բոռքի անցած կեանքի

ւթիւնը: Հետեւեալ խօսքերով վերջացնում է Հայմը {իր} դասերը: " Նա մեռաւ իր գործունէութեան միջակէտ

րով վերջացնում է Հայմը իր դասերը: " Նա մեռաւ {իր} գործունէութեան միջակէտում, իր փառքի բարձրութեան

ը: " Նա մեռաւ իր գործունէութեան միջակէտում, {իր} փառքի բարձրութեան մէջ, իրեն հետեւող բազմաթիւ ամբ

ծարանաւորուած ընկերութեան: Այս համակարգութիւնը, {իր} բովանդակութեամբ լինելով էնցիկլոպետիկական, իր արտ

ը, իր բովանդակութեամբ լինելով էնցիկլոպետիկական, {իր} արտաքին երեւոյթով բնականապէս տարածողական էր: Նա

ցի գիտութեան սահմանագլխից, նա կարող էր իրագործել {իր} հասարակաց հասկանալի լինելու ձգտողութիւնքը միմիայն

նկեղծ, նոյնչափ եւ նորա կեղծից ոչ ազատ պաշտողքը: {Իր} սկզբամբ միապետական, փակուած եւ բացառողական էր այ

համակարգութիւնը, ինքնըստինքեան շրջափակում էր նա {իր} հետեւողքը մի մշտական կենտրոնացութեամբ խմբի մէջ եւ

ակուած էր մարդոց կամքը"։ Հայմը շարունակելով {իր} ստորագրութիւնը եւ նկարագրելով Հեգելին աւելի դիւան

է հետեւեալ առածի մէջ. " Զարգացման վերին աստիճանը {իր} ձեւով նման է սկզբին, որտեղից առաջ է գնում այդ զա

գացումը"։ Այս վարդապետութիւնը բովանդակում է {իր} մէջ շելլինգեան համակարգութեան արմատական իսկութեան

, եւ ընդունելով որպէս հիմնական սկզբունք կազմել է {իր} համակարգութիւնը, ուր տիեզերական կեանքի բոլոր երե

ելով: Առաջին առած. Զարգացման վերին աստիճանը {իր} ձեւով նման է նորա սկզբին: Երկրորդ առած. Եթէ

ն: Երկրորդ առած. Եթէ մի որեւիցէ ազգ հասել է {իր} զարգացման վերին աստիճանին, մի ուրիշ ազգ, որ խեղ

անելով եւ աստուածային խօսքի մարգարիտը կատարելապէս {իր} մէջ ընդունելով՝ վերադարձաւ իր աշխարհը։ Եւ որ

գարիտը կատարելապէս իր մէջ ընդունելով՝ վերադարձաւ {իր} աշխարհը։ Եւ որովհետեւ մարդկութեան մէջ սովորակ

պատերազմողի պէս զինեց իրեն, որ զօրաւոր խօսքերով {իր} ոգու եւ անվախութեան եւ կերպարանքի պատկերը այս թղթ

ի ձեռքով յայտնէ նոցա, որով եւ լուսափայլէ վաստակը {իր} քարոզութեան, որ առաջ արել էր նոցա մէջ, որպէսզի

ւ յաղթօղ երեւելու համար, գիտութեան զէնքը առնելով {իր} ձեռքը, ուղարկեց այս թուղթը բարեսէր, մեծ եւ պատո

անը, Քրիստոսի կանոնին ընդդէմ վարուեցաւ, եւ ինքը {իր} լաւութիւնքը եւ աշխատութիւնքը մեծ մեծ պարծանքով գր

Սիւնեաց եպիսկոպոսը՝ տէր Մուշէն, տանում էր ինձ {իր} մօտ, ինչ տեղ որ լինէր ինքը ապահովութեան դուրս եկ

աղցր եւ շա՛տ ողորմած։ Եւ այս բոլորը մեր համար {իր} անձով քաշելով՝ Փրկիչը շուտ շուտ զգուշացնում էր ա

ով՝ Փրկիչը շուտ շուտ զգուշացնում էր այս մասին եւ {իր} աշակերտներին, թէ՝ ձե՛զ էլ պիտի պատահի այս ամենը

արդեօք անհաւատներից, չասե՛նք՝ քրիստոնեաներից, {իր} մտքի մէջ կարող է այդպիսի բան խորհել, թող թէ եւ մ

րոնեան Փենեհեսի արդարութիւնը, եթէ ոչ Զամբրո՛ւն, {իր} Մադիանացի բոզի հետ միասին, գեղարդով զարկելո՛ւ,

օսքերի համար, երկար ժամանակ ատելի դարձած լինելով {իր} եղբօրը, սպանուեցաւ նորա ձեռքով։ Ուզո՞ւմ են դեռ

ցանկութեան պատճառով նայի կին մարդու վերայ, արդէն {իր} սրտի մէջ շնացաւ նորա հետ։ Այլեւ հեթանոսաց վա

ր աշխարհի հետ, որ Փրկչի չարչարանքների մնացո՛րդը {իր} նեղութեամբ լցուած մարմնի վրա՛յ էր կրում։ Ինչ որ

եամբ լցուած մարմնի վրա՛յ էր կրում։ Ինչ որ սա՛, {իր} բոլոր թղթերում, պոռնիկների արքայութիւն չժառանգել

իշտ հոգին կարող է մտքից անցնել։ Իսկ ով որ ճանաչէ {իր} յանցանքը եւ զարհուրած սրտով կարող լինի զղջալ շտապ

մացու, Բարսեղ Կեսարացու եւ Նազազացի Գրիգորի, որ {իր} շատ շնորհի պատճառով աստուածաբան ասուեցաւ, եւ մեր

ափառ եկեղեցուց, մինչեւ այսօր վարւում են, ամենքը {իր} չարութեամբ ներկուած, որ անյայտ չեն միմեանց եւ ամ

ի աղանդը, որ ասո՛ւմ են, մի հիմնադրի անուն չունի {իր} վրայ եւ գրուած մի բան չէ՛։ Հաւատքից եւ ուսումից

նից քաղել, այլ խոստանում է հնձի ժամանակ ուղարկել {իր} հրեշտակները, որոնց կամ հրեշտակ է ասում եւ կամ ճ

րէ, թէ՝ վա՜յ նորան, որ չար ագահութիւն է պահում {իր} տանը"։ Դարձեալ ասում էին, թէ " մէկ խօսքով պ

Եւ իմ համար մի հրեշտակ մարմին չառաւ, որ գո՛նէ, {իր} հոգեղէն բնութեամբ տեսնելով թշնամիների ծածուկ լարա

նել"։ Արդեօք, մէկ կամ երկու անգամ, տարա՞ւ ինձ {իր} սենեակը, եւ խօսեցա՞ւ իմ հետ, ինչպէս Փրկիչը հրամ

խօսէ մեզ հետ դորա բերնով, ինչպէս երբեմն խօսում է՛ {իր} սուրբ Պաւղոսի ձեռքով։ Նորա՛ն իմացուր քո հաշտ լին

ոչ հպարտական գիտութեամբ, լսողների աղօթքով եւ ոչ {իր} անձի գիտութեամբ պարծենալով։ Եթէ Աստուծու ընտիր ա

ոզչին, նայելով նոցա դառն խորհուրդներ որոճալուն, {իր} մէջ քաշելով արգելում է շնորհը. անընդդիմանալի են

երեք անգամ երանելի աւազակի խօսքը, որ խաչին վրայ {իր} թշուառ ընկերին էր ասում, թէ. " Մենք, մեր գործա

մահադեղի պէս խմեցնելով սուրբին, խեղդեցին. որ թէ {իր} վախճանելու ժամանակ ինչ ահաւոր նզովք գրով դրել է գ

այն աղեղների աղմուկը, աղօթեց Աստուծուն եւ շուտով {իր} խնդրածը ստացաւ, որի փափաքելի ոսկերքը մենք ո՛չ,

ատես Աչքը չէ նայում չա՛ր կամքերի ուզածներին, այլ {իր} խնամակալութեան աջողութեամբ, հանապազ եւ անփոփոխ բ

ողութեամբ, հանապազ եւ անփոփոխ բարին է կատարում, {իր} սո՛ւրբ անունը ա՛յժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենի

ածնի գրատունից, եւ ինքը պ. հրատարակողը ստացել է {իր} օրինակը հանգուցեալ տէր Յովհաննէս Շահխաթունեան արժ

ասելով, գրեթէ Փարպեցու բոլոր Թուղթը ներս է առել {իր} յառաջաբանի մէջ, որպէս նաեւ Թղթի անանուն յառաջաբա

դիքը եւ թոռները։ Վաղարշապատ քաղաքը ունի այսօր {իր} սեփական եկեղեցին, եւ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը էլ չ

դարձաւ, նախ եւ առաջ գնաց Վաղարշապատ քաղաքը, ուր {իր} սովորութեան համեմատ, ինքը եւ իր հետ եղած ուխտապա

պատ քաղաքը, ուր իր սովորութեան համեմատ, ինքը եւ {իր} հետ եղած ուխտապահ եւ քաջարանց նախարարքը մի քանի օ

Վերին Խնամակալութիւնն), ասում է ինքն Փարպեցին, {իր} Թղթում, պաւղոսեան գեղեցիկ անզգամութեամբ (եր. 4

վանօքն " (եր. 37)։ Ինքը՝ Փարպեցին, յիշելով {իր} կահ կարասիքը եւ կազմածը, ո՛չ Սուրբ Կաթողիկէ եկեղ

Փարպեցին ինքն է եղել առաջինը, որ երրորդ է կոչել {իր} Պատմութիւնը՝ առաջին համարելով Ագաթանգեղոսի եւ եր

նութիւն ունի Տակիդոսի հոյակապ տարեգրութեանց՝ թէ՛ {իր} անախտակիր ոգու եւ թէ՛ ճարտարութեան մասին։ Եւ մեզ

սոցանից, եւ ուրիշ տեղերում առաջ է բերում Պաւղոսը {իր} պարծանքները. բայց մենք հերիք համարենք այսքանը։

համ. 10։ Իններորդ դարում ծաղկած հրաշալի Մաշտոցը {իր} հոյակապ եւ սքանչելի նամակի մէջ, որ գրեց Աբասին,

40)։ Վաթսուն երկրորդ երեսում Փարպեցին, խօսելով {իր} սուրբ Գրոց տեղեկութեան մասին, ասում է դարձեալ.

ծ կարծիք է, թէ Փարպեցին, թէեւ համարւում է, կամ {իր} Պատմութեան մէջ ինքն էլ ասում է իր համար, " աշակե

մարւում է, կամ իր Պատմութեան մէջ ինքն էլ ասում է {իր} համար, " աշակերտ Աղանայ Արծրունւոյ ", բայց եւ ա

քը, որ գո՛նէ հինգ հարիւր տարի է, ամեն հեղինակ, {իր} նախորդներից փոխ առնելով, կրկնում է։ Կիրակոս

է հասկանում՝ Ղազար ասելով։ Ստո՛յգ է, Կիրակոսը {իր} յառաջաբանի մէջ (եր. գ. ), խօսելով հայ պատմիչն

հետեւ երկուքն էլ Վանական վարդապետի աշակերտքն են, {իր} գրքի 51-դ երեսում, ոչ միայն Մեծ Թարգմանչաց աշակե

նուս։ Բայց մենք չենք մեղադրում Չամչեանին. նա էլ {իր} նախորդների նման մի վարդապետ. Հայոց պատմութիւնն է

ա՛ւ ներելի չէ կրկնել։ Բայց սակայն պ. Էմինը, {իր} յառաջաբանի մէջ այսպէս է խօսում. " Գնացեալ աշակեր

թէ զարմանում ենք, որ պ. Էմինը, Փարպեցու Թուղթը {իր} ձեռքում ունենալով, եւ մանաւանդ այդ Թղթի հետ միաս

455 թուականին, երբ Վահանը յետ եկաւ Պարսկաստանից {իր} երկու եղբարց հետ, նորա մայրը՝ Ձուիկը, տարաւ նո

որովհետեւ ասում է, թէ Աղանը ընդունեց նորան որպէս {իր} ազգակցի խաղակից։ Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան ժամ

ց էր եղել Վահանին, որովհետեւ վկայ է բռնում սորան {իր} տղայութեան ժամանակ վարած կեանքին. " Զկեալ զիմ 'ի

գիտենք, որ Հայոց Մեծ լուսաւորիչ Ս. Սահակը կնքեց {իր} մահկանացու կեանքը 439-ի սեպտեմբերի 9-ին, Ս. Մես

իքը, թէ Փարպեցին Սուրբ Սահակի եւ Սուրբ Մեսրոպի՝ {իր} վարդապետների հրամանով գնաց Յունաստան։ Փարպեցին 4

նին, թէ սա է եղել Ղազարի ազատութեան պատճառը, թէ {իր} տղայութեան ժամանակ Աղանից է ուսել Սուրբ հաւատը,

ի միով ելեւելս առնէին ", ինչպէս ասում է Փարպեցին {իր} Պատմութեան մէջ։ Մեզ թւում է, թէ Աղանը թէեւ եղել

ի եղբօր երանելի Հմայեկի որդին է, իսկ Մեծ Վարդանը {իր} կրտսեր դուստրը, որի անունը Վարդ-Անոյշ էր, ամուս

Եւ ինչպէս սոցա հայրը՝ երանելի Արշաւիրը, մինչեւ {իր} մահը հաւատարիմ մնաց թէ՛ ս. Վարդանին, որ ինչպէս

տարիմ մնաց թէ՛ ս. Վարդանին, որ ինչպէս ասացինք, {իր} աներն էր, թէ՛ ազգին եւ թէ՛ սուրբ ուխտին, այնպէս

Փարպեցին վկայ է բռնում Մուշէին, Սիւնեաց երկրում {իր} ունեցած վարքին ու բարքին. " զառաջինն կելոյն իմոյ

դակունին էր կաթողիկոս, ուրեմն Փարպեցուն ամառները {իր} մօտ ընդունող տէր Մուշէն չէր կաթողիկոս։ Եւ որպէսզ

եւ անհաշտելի հակասութիւն է դուրս գալիս։ Փարպեցին {իր} Թղթում իր Սիւնեաց աշխարհում ունեցած վարք ու բարքի

լի հակասութիւն է դուրս գալիս։ Փարպեցին իր Թղթում {իր} Սիւնեաց աշխարհում ունեցած վարք ու բարքին վկայ է բ

ս, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհում եղած ժամանակս ինձ {իր} մօտ էր պահում ամառները։ Թէ ինչ է այդ տեսակ ծանօթ

սոքա են մեր պատճառները։ Նախ՝ Ղազար Փարպեցին {իր} Պատմութեան մէջ միշտ Հրահատ է անուանում Արշաւիր Կա

արի, որ Մարզպանին գրած Թղթում, նորա ազգականի եւ {իր} բարեկամի եւ երեւելի մարդու անունը կրճատէր։ Այդ բ

մենք մանաւանդ կարծում ենք, թէ Փարպեցին չէր կարող {իր} բարեկամի անունը այնպէս կրճատել եւ մի այնպիսի անու

ը, որովհետեւ չէ հերիքացել այս ծանօթութեամբ, այլ {իր} յառաջաբանի մէջ (եր. 21) կրկին անգամ ծանօթաբանո

, որ մարդ մոլորւում է եւ չէ իմանում, թէ ինչ լայ {իր} գլուխը։ Մեզ թւում է, թէ այն մարդը, որ հանդէս է

վ ներգործելով, ոչ բնաւ ներել իրեն դորա փոխանակ, {իր} կամամտածական կարծիքներն էլ եղածների վրայ աւելցնել

ալու, թէ ովի՛ որդի էր Ղազար Փարպեցին։ Պ. Էմինը {իր} յառաջաբանի մէջ (եր. 18) այսպէս է խօսում. " Թէ

ւթիւն, հարուստ բառի տակ, բերել է Փարպեցու ասածը {իր} Թղթում. " Եւ դու (Վահան) յայց ելեալ խնդրել զիս

Փարպեցու ծնողքը։ Երկրորդ, Փարպեցին, խօսելով {իր} մարդու ծառայ չլինելու մասին, իսկոյն յարում է. "

ո՛չ անխորհրդաբար ասում է Փարպեցին այս խօսքը, երբ {իր} ազատութիւնը հիմնում է պարեգօտի վրայ՝ աւելցնելով

ւթեան կարօտ մարդ չեկաւ վանքը, ուստի եւ կարո՛ղ էր {իր} Թղթում ասել, թէ " ածէր ի տուն ոչ իբրեւ զաղքատ զո

օտար ասելով, մեզ թվում է, թէ ուզում է յիշեցնել {իր} սննդակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը Վահանին եւ մանաւա

վ ասում է, թէ ինքը արժանի էր Վահանին, չէ յիշում {իր} ազգակցութիւնը։ Եթէ ազգակից լինէր, ո՞րչափ եւս առ

ակոյսի ենթակայ խնդիր չէ։ Նախ, ինքը՝ Փարպեցին, {իր} Պատմութեան մէջ (եր. 14) վկայում է, թէ Աղանը Վ

կրորդ՝ Արծրունեաց տոհմի պատմաբան Թովմա Արծրունին {իր} պատմութեան 75, 76, 80 եւ 91 երեսներում, Աղանի

ասակ Արծրունու դստերքն են։ Հ. Մ. Չամչեանը, {իր} խմբագրի մէջ, որ Հայոց Պատմութեան մակագիր ունի,

ց"։ Հանգուցեալ վերապատուելին պատմում է այս բանը {իր} գրքի 57-դ գլխում, որի լուսանցում կարդում ենք հետ

. Դաւթի որդու Ամոնի անզգամութեան վրայ է ակնարկում {իր} քրոջ Թամարի հետ։ Բայց որ ասում է " վասն անհանճար

ուքն են. Գողիաթը Գէթացի էր նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը {իր} վերջին պատերազմում մեռաւ եւ նորա մահի լուրը Դաւթի

ա մահի լուրը Դաւթին հասաւ, այն ժամանակ սա պատռեց {իր} շորերը եւ ողբաց նորա մահը։ Փարպեցին, իր Թղթում

պատռեց իր շորերը եւ ողբաց նորա մահը։ Փարպեցին, {իր} Թղթում բերելով այս ասացուածը, աւելցնում է. " Ըս

նգամ, այո՛, բռնադատում է եւ եպիսկոպոս ձեռնադրել {իր} արբանեակները, որի օրինակները եւ սոցա ողբալի հետե

յց ինչ ասենք այս խօսքերին, որ Պ. Էմինը խօսում է {իր} յառաջաբանի մէջ. " Յանդիման եղեւ (Փարպեցին) մեծ

"։ Եթէ այս Սեւուկը Անձեւացեաց իշխանն էր, ուրեմն {իր} երկիրը եւ գրօղամնայ պարտէզը՝ Անձեւացեաց գաւառում

տեւում էր Պարսից ընդդէմ։ Փարպեցին, ինչպէս ինքը {իր} թղթում վկայում է, Կամսարականների մօտ էր այդ միջո

ի, բայց եւ այնպէս այսքան պէտք է ծանօթացնել, որ նա {իր} մի քանի վերջաւորութեամբ եւ ձեւերով տարբերւում է Ե

պատճառով այս "բացատրութիւնքը" չկարողացանք զետեղել {իր} տեղում, այսինքն՝ "Թղթի" թարգմանութեան կից։

տոցը, անախտակիր ոգւով քննելով այս բաները, զղջացաւ {իր} գործի վերայ եւ իր կարծիքով գրուածքը իսկոյն պատառե

ւով քննելով այս բաները, զղջացաւ իր գործի վերայ եւ {իր} կարծիքով գրուածքը իսկոյն պատառելով ապաշխարեց եւ մ

արեց եւ մեղայ գոչեց։ Սմբատ թագաւորի եղբայր Աբասը, {իր} եղբօր թագաւորութեան մասին թշնամացած լինելով երջան

դէմ, երբ նամակ էր գրել Մաշտոցին, որ նա եւս միանայ {իր} հետ ընդդէմ կաթողիկոսին, իր ծանծաղամտութեամբ կամեն

ոցին, որ նա եւս միանայ իր հետ ընդդէմ կաթողիկոսին, {իր} ծանծաղամտութեամբ կամենալով գրգռել Մաշտոցի վրէժխնդ

ն եւ եկեղեցուն։ Բայց այս Մեհրուժանն էլ համ չ'առաւ {իր} ուրացութիւնից։ Երբ Վասպուրականի իշխանութիւնը առած

Երբ Վասպուրականի իշխանութիւնը առած վերադառնում էր {իր} երկիրը, Վան քաղաքում նստող Մամիկոնեան Դաւիթ իշխան

րուժան, նոյնպէս եւ Վասակ անունը էլ ոչ ոք չէ տալիս {իր} զաւակներին։ Պէտք չէ մոռանալ, որ այդ անուններով շա

մեր հին բարեկամից, որ այս նախապաշարմունքի ընդդէմ, {իր} պատուական որդու անունը դրել է Մեհրուժան։ Թող նման

"անէծք լինել", որպէս նաեւ "նզով լինել" (Փարպեցին {իր} Պատմութեան մէջ, բերելով այս վկայութիւնը, գրում է

բրին Քազբու հետ ո՞ւր է մտնում հնոցը. յայտնի է, թէ {իր} սենեակը կ'երթար, ինչպէս եւ ասում է Եբրայական բնագ

մարմնի մէջ մինչեւ նորա բաժանուիլը։ Բայց մի՛թէ մի {իր}, մի էակ՝ զգայուն կամ անզգայ, համարուելու էր աւ

րայ է եւ ո՛չ նորա ձեւի: - Ի՞նչ առնես, որ դու {իր} ասելով ձեւ ու կերպարանք ես հասկանում, եւ քո համա

յտ ոչնչացմանը, որ իսկապէս անվնաս մի բան էր անգամ {իր} համար: Նա սպասում էր միայն մի առիթի, երբ որ կար

բոլոր գործերը ձգելու նախնական այն քաոսի մէջ, երբ {իր} հարուստների ձեռքով թալանուած ու ճնշուած ազգը միջո

12 տարի առաջ տրուած ֆիրմանի հիման վրայ, այլ ըստ {իր} ` պատրիարքի բարեհայեցողութեան, եւ անյապաղ սկսել

ղովուրդը դիմեց դէպի Դուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ {իր} պահանջի վրայ: Նախկին մեծ վէզիր Ալի փաշան խոստացա

երը կարգի բերելու համար: Հետեւանքը եղաւ այն, որ {իր} անձնական հայեցողութեամբ կազմեն յատուկ յանձնաժողով

ոչնչացրեց Կանոնադրութեան էական մասերը, այնպէս որ {իր} ներկայ կերպարանքով Կանոնադրութիւնը ոչ միայն ետ է

ախքան այդ մանիֆէստը: Յանձնաժողովը աւարտել է հիմա {իր} նիստերը, եւ նրա կազմած նոր Կանոնադրութիւնը թարգմ

եանը, որը յայտնի է բուլղարական գործերում ունեցած {իր} միջամտութեամբ, վաղուց ի վեր դաւեր է լարում գաւառ

ւմ գտնւում է կէս միլիոն հայ, ապա ուրեմն Թուրքիան {իր} որոշումով խախտում է նրանց անհերքելի իրաւունքը:

կամ քրքրում է մի բան, իսկ մի կրաւորական-անշունչ {իր}, որ ոչինչ կերպով չէ կարող ցոյց տալ իւր մէջ մի նե

ում, քան թէ կեանք, այնուամենայնիւ, չէ մոռանում {իր} կեանքի պահպանութեան հոգսը. " Խոտի քօքերը ձնի տակ

ւսին (իրեն եւ Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, {իր} մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ, ինքն էլ ո

ի է ասել, ամենեւին ոչինչ։ Եւ հեղինակը, ուզելով {իր} գործը այդ բարբառով գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Ա

այլ որպէս նոր արարած։ Այո՛, ծանր խնդիր է այս եւ {իր} բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ. բայց գոնէ այս է մե

ի այդ անբնականութիւնը, որ թէ ուրիշ ամենը թողած՝ {իր} առաջաբանի մէջ գործ դրված յատկացուցիչներին նայի,

տալիս, այլ չեմ տալի կամ չէ տալի։ Պ. Պռօշեանցը {իր} գրութեան մէջ գործ է ածում այս ձեւը. մօռացնել տալ

կամ ութիւն։ Այս այնպիսի դիպուածներում, երբ բառը {իր} ուղղական վիճակում ու է վերջանում, ինչպէս լեզու,

որ Քերականը սորանից յիսուն տարի առաջ խոստովանել է {իր} ընտիր քերականութեան մէջ, նոր լեզուի սեփական ուղղ

րիմ մնալով նոր լեզուի իրաւունքին եւ արտօնութեան, {իր} " Վէրք Հայաստանի " գործում ու-ի տեղ միշտ վեվ է գո

ղովրդին հասկանալի է լինում, եթէ հոլովված ժամանակ {իր} ուղղական վիճակը պահում է. մանաւանդ լեզվի վերածնո

րի մէջ բոլորովին կորչում, որովհետեւ այդ եմը ունի {իր} սեփական վերջաւորութիւնքը։ Եթէ եմը էական բայ է,

մեր լեզուի, նոյնպէս եւ օտար լեզուների մէջ մի բայ {իր} մի որոշեալ եղանակում, ժամանակում, դէմքում, թվո

անակում, ժամանակում, դէմքում, թվում, պահում է {իր} կազմուածքը անխախտելի, անթերի եւ անփոփոխ, այնպէս

յում։ Երկրորդ, շատ անգամ հերիք է, եթէ հարցնողը {իր} խօսքի բայով ցոյց տայ ժամանակը, դէմքը եւ թիւը, պ

ներկում են ", այն ժամանակ ձեռքերը խօսքը չէ կարող {իր} ըթը նու փոխել եւ եթէ այդպէս խօսող էլ լինի, ինչպէ

ն վերջաւորութիւնը նախադաս դնենք, այն ժամանակ ենը {իր} հաշուով է հնչում ձեռքերի նուն, ինչպէս ձեռ-քեր-ն

ձեռ-քեր-ն են-ներ-կում, որով ձեռքերը խօսքը առանց {իր} նշանակութիւնը փոխելու կամ կորցնելու ձգտում է մէկ

։ Եւ դ), նոյն այս կանոնի զօրութեամբ եթէ Մարկոսը {իր} հարցմունքի մէջ գործ է դնում բայը եղանակով, ժաման

եղինակ, մի բան գրելու ժամանակ, պէտք է նայի, որ {իր} ձեւը եւ ոճը հարթութիւն ունենայ եւ մի կանոնով առաջ

ազդեցութիւն ունենալ։ Եւ ինչպէս կարնայ ժողովուրդը {իր} կարդացած գրքից մի ձեւ առնուլ մի որոշեալ բառի վերա

թէեւ կան վեց հոլովմունք), բայց նոցանից առաջինը {իր} տակ քաշել է բառերի ամենամեծ մասը, այնպէս, որ մն

իտէ այս, որովհետեւ Արարատեան աշխարհի ծնունդ է եւ {իր} գրուածքի մէջ գլխաւորապէս հետեւում է բուն Արարատեա

անալ հին սեռականներից, որովհետեւ ժողովուրդը ունի {իր} բուն ձեւը։ Շատ ուրիշների հետ, պ. Պռօշեանցը անխ

կամ լոկ " քաջութիւնով ", " քաղցրութիւնով " կամ " {իր} քաղցրութիւնով ", " իր քաջութիւնով " եւ այլն, իս

, " քաղցրութիւնով " կամ " իր քաղցրութիւնով ", " {իր} քաջութիւնով " եւ այլն, իսկ թէ գործիականի մտքով չ

ն, իսկ թէ գործիականի մտքով չէ կարելի հականալ ըստ {իր} խնդրով, օրինակ " վկայքն պսակին ըստ ճգնութեանցն "

այ մեր վրայ խնամով գործ դնել եւ աշխատել, որ բուն {իր} խնդրի մօտ մի հին յոգնակի սեռական յատկացուցիչ էլ չ

՝ նուագ հնչեցնել), ուրեմն հնչեցնել բայը հասել է {իր} դադարման կէտին նուագի մէջ, այսինքն՝ Խորենացու ա

ենասի արձանի ձեռքը՝ խլելով նորա նիզակը։ Բայց նա {իր} խելքով ասում էր, երբեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի պաշ

իստոնեաների կոտորվելու ժամանակ էլ այնքան անմեղ էր {իր} նիզակով, որքան այժմ Սիքստոսի տուած խաչով։ Հա

րը աչքից փախցնենք, նկարի տպաւորութիւնը կը կորցնէ {իր} ներդաշնակութիւնը։ Մտքի գոյները ցոլացնողքը բառերն

աւելի լաւ չէ՞, որ մի հայ ընկերութեան միջից առնու {իր} չունեցածը, որ հայ ազգի ոգուց առաջացած լինելով,

ակէ, ձեւ շինէ, կամ այս ու այն ազգից մուրայ, որ {իր} անսովորութեամբ կամ օտարութեամբ գուցէ բնաւ չի պատո

րվում է նորանով, որ բայի լծորդութեան արմատը ունի {իր} մէջ՝ գործել, դառնալ, թողուլ, հաշտիլ, որոնք ի

որանով, որ միայն դէմք ցոյց տուող տառեր առնելով՝ {իր} վերջը կատարելապէս բայի որականութիւն է ստանում, ո

Համարձակ կարող ենք ասել, որ արգոյ հեղինակը {իր} նկարագրած կեանքի վերաբերութեամբ, ոչ աւելի եւ ոչ

նք հայելու արժանաւորութիւնը: Պ. Պռոշեանցը պրծաւ {իր} պարտքից, այժմ մերն է կարգը նորա համար հայելի դառ

ալ եւ ցոլացնել հեղինակին նորա սեփական գործը, այս {իր} տեսակի " ճառագայթների կրկին բեկբեկումն " է: Յոյս

ում է ամէն տողի մէջ: Այդ մի շատ բնական գործ է եւ {իր} պարզութեամբ աւելի նմանում է այն փարելի բնական աղբ

ի եւ հռոմէական ագուգաների վազում է սարի լանջով եւ {իր} գնացքի մէջ, իր դիպած ամէն մի խոտի, ամէն մի թփի

գուգաների վազում է սարի լանջով եւ իր գնացքի մէջ, {իր} դիպած ամէն մի խոտի, ամէն մի թփի տերեւները պսակու

լն, այլ շատ զգալի կերպով կեղծ վիճակի մէջ է դնում {իր} գլխաւոր ներգործողներին, ինչպէս են, Սօսի թագաւոր

ւթեամբ եւ նոցանից նոր ուժ եւ նոր զօրութիւն չառնու {իր} գլխաւոր հերոսի համար, նախ որ այդ հերոսը տկարանու

եան նկարագրութիւնում, Սօսը դարձեալ դուրս է գալիս {իր} բնական շրջապատից եւ բնութիւնը դառնում է առասպել)

, նոցայ ներգործութիւններից աւելի, ընթերցողը պիտի {իր} հայեացքը ուղղէ դէպի հեղինակի խօսքերը, որ առանց ո

ծանօթութիւններից եւ արտաքին նկարագրութիւններից ` {իր} ներգործողների հոգեբանական կամ բարոյական որպիսութե

հոգեբանական կամ բարոյական որպիսութեանց մասին բնաւ {իր} բերնից խօսելով հանդէս չի գալիս. ներգործողքը իրեն

ան ցոյց է տալիս ներգործողների ձեռքով, այլ երբեմն {իր} բերնից է պատմում նոցայ մասին, նա լսեցնում է, որ

երբեք կարօտ չէ այդ օգնութեան, եթէ հաւատարիմ մնայ {իր} քանքարի բնաւորութեան, նորա ստորագրութեանքը այն ա

տասը կամ տասնումի տարեկանը պատրաստ է սիրու համար {իր} անձը զոհել, ուրեմն, վաղ ամուսնութիւնը բնականաբա

բ տեսնում է, թէ տասնումի տարեկան աղջիկը ընկնելով {իր} սիրականի գիրկը եւ համբուրուելով նորանից զգում է,

մինչեւ այն կէտը, ուր անհատի կազմուածքը ստանամ էր {իր} տեսակի յարատեւութիւնը պահպանելու բնական ունակութի

առաջարկութիւնը, սրտանց երդնում էր, որ նորան տայ {իր} քոյրը, յանկարծ փոխւում է եւ դառնում է Սօսին մահա

Սօսին մահաբեր թշնամի: Թէ ստուգապէս Արշաւրի միտքը {իր} քոյրը Սօսին տալ էր եւ ոչ խաբել, այդ պարզ երեւում

ալ էր եւ ոչ խաբել, այդ պարզ երեւում է Հեթումի եւ {իր} կնոջ խօսակցութիւնից (եր. 203), ուր Համասփիւռը

, որ Վարդիթերը Սօսին տան, իսկ այժմ հետ է կանգնել {իր} խօսքից եւ էլ չէ ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը եւ

գնալու ժամանակ, Համասփիւռը հրապարակով յայտնում է {իր} տհաճութիւնը Սօսի յետամտութեան վրայ. " Սրտիս տախտ

տիս տախտա՜կն են դաղել ", - ասում է նա (եր. 92) {իր} հետի ուխտաւոր կին մարդոցը եւ սպառնում է, որ էլ Ս

Վարդիթերին, նշան է դնում: Աշնան Մողնու ուխտին, {իր} մօտ հիւր եկած կին մարդուն պատմում է ինչ որ Սօսի գ

ում յիշած Փարպու ճանապարհին հրապարակով նախատում է {իր} դուստրը, խայտառակելով եւ ամէնի առաջ յայտնելով,

թերի արածն է: "... Չէք իմանում, - ասում է նա {իր} ուխտակից կին մարդոցը, - էս մեր փչացածի (Վարդիթեր

էլ, դարձեալ նոյն տեղում Վարդիթերի վրայ է թափում {իր} ժանգը. " Ա՜խ, ծակծակոտուած, սեւ սրտի աղջիկ. ի

թոյլ տալ, որ մի մայր այդպէս հրապարակով խայտառակէ {իր} դուստրը, ուր աւելի չնչին բաները համարւում են խայ

մ են լինում: Մի մայր, հրապարակով այդպիսի խօսքեր {իր} աղջկայ մասին ասելուց յետոյ, այնուհետեւ ի՛նչ աղջի

ան, բայց Սօսի քոյրը, որ ոչինչ թշնամութիւն չունի {իր} եղբօր հետ, ինչպէ՞ս, միայն իր էրկայ սադրելով, ա

թշնամութիւն չունի իր եղբօր հետ, ինչպէ՞ս, միայն {իր} էրկայ սադրելով, այն խաղը կը խաղար եղբօր գլխին:

կան է, որ քոյրը իմանալով էրկայ դաւաճան խորհուրդը {իր} եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի դէմ դնել նոր

նի դէմ դնել նորան, գէթ ծածուկ տեղեկութիւն կը տար {իր} եղբօրը, առանց ամենեւին հոգով սրտով իր էրկայ դաւա

իւն կը տար իր եղբօրը, առանց ամենեւին հոգով սրտով {իր} էրկայ դաւադրութեան հաղորդ լինելու: Ազգակցական եւ

, երկուքն էլ ակամայ դաւաճանակից են լինում, մէկը {իր} որդուն, միւսը իր փեսային: Ասենք, կեանքի պարզու

այ դաւաճանակից են լինում, մէկը իր որդուն, միւսը {իր} փեսային: Ասենք, կեանքի պարզութեանը կարող է օգնե

Առաջ էլ ասացինք, որ հեղինակը անդադար պարապելով {իր} առաջնակարգ ներգործողների հետ մեզ զրկում է շատ հար

Գեղամը մի երկու անգամ պիտակաբար երեւելուց յետոյ, {իր} պաշտօնը աւարտում է այգում, արաղ քաշած երեկոյին:

մար, որ իսպառ զանց առնելի էր, որպէս նաեւ Սօսի, {իր} եղբօր Պարէտին, իր սիրահարուիլը պատմելը, ուր ասո

առնելի էր, որպէս նաեւ Սօսի, իր եղբօր Պարէտին, {իր} սիրահարուիլը պատմելը, ուր ասում է Սօսը, թէ երազ

. նորա գործերը գովեստի չափով չեն: Հեղինակը {իր} կողմից խօսելով հակամէտ է զարդարել նորա գլուխը, բ

կամէտ է զարդարել նորա գլուխը, բայց ինքը Գարեգինը {իր} ներգործութեամբ դաւաճանում է հեղինակին եւ շատ տեղ

Ըսենց խորհուրդ արին իրենց միջին, համա, աստուած {իր} բանը գիտի... " (եր. 204): Այս խօսքերը

թիւնը, հեղինակը մեղաւոր կամ պատասխանատու չէ. նա {իր} վիզը առել է ժողովրդի մէջ եղածը նկարագրել, բայց ց

ծը նկարագրել, բայց ցաւն այս է, որ հեղինակը ինքը {իր} կողմից ասում է: Հեղինակը, իբրեւ բանաստեղծ իրաւո

ը, իբրեւ բանաստեղծ իրաւունք չունի տարաժամ եւ այն {իր} բերնից խօսելով մերկացնել ապագայի վարագոյրը: Իբրե

բովանդակութեան: Ասես թէ մի իշխան պատուէր է տուել {իր} ծառային եւ ծառան, առանց տիրոջ մի խօսքը եւս մոռնա

ղը, բանալ ազգի աչքը եւ աւելի հաւատ դնել նորա մէջ {իր} վրայ, իր մարդկային արժանաւորութեան եւ իր գործուն

ազգի աչքը եւ աւելի հաւատ դնել նորա մէջ իր վրայ, {իր} մարդկային արժանաւորութեան եւ իր գործունէութեան վր

որա մէջ իր վրայ, իր մարդկային արժանաւորութեան եւ {իր} գործունէութեան վրայ: Էապէս, Տիրանի ո՛չ թըլիսմը

պարտում էին նորանց դէպի մահ: Բայց պ. Պռոշեանցը {իր} բերնից է խօսում այս բաների վրա եւ նորա նկարագրութ

Եւ ասես թէ լուսաւորութեան բռնաբարուած իրաւունքը, {իր} վրէժը հեղինակից հանելու համար, ձգել է նորան մի տ

մէջ: Սուրբ Խաչի պասին էր, որ Սօսը յայտնի տեսաւ {իր} փեսայի եւ մինչեւ անգամ իր քրոջ դաւաճանութիւնը: Ի

, որ Սօսը յայտնի տեսաւ իր փեսայի եւ մինչեւ անգամ {իր} քրոջ դաւաճանութիւնը: Ինչպէ՞ս կարելի է թոյլ տալ,

փնտրում քան թէ կեանք, այնուամենայնիւ չէ մոռանում {իր} կեանքի պահպանութեան հոգսը, " խոտի քօքերը ձնի տակ

ւսին (իրեն եւ Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, {իր} մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ, ինքն էլ ո

ի գլուխը բարձրանալ, բայց այն օրից, երբ Գալիլեյը {իր} գնդակները ձգեց Պիզայի թէք զանգատնից դէպի վայր, ա

րան առնում: Գեղեցիկ է խօսում հոյակապ Լիբիզը {իր} նամակների մէջ, " երեւակայութիւնը, հարիւր հազար

ւմ ենք նոցայ: Միջնադարեան անշահ ուղղութիւնը {իր} ամլութեամբ մաշում է կենդանի ազգի ուժը առանց ամենե

լորովին պիտակաբար. եւ եթէ թուխս եկած խեղճ հաւը, {իր} անխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ, զրկուած լինելով ի

ր անխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ, զրկուած լինելով {իր} ածած բոլոր ձուերից, եւ բնական ազդեցութեամբ նստի

ածած բոլոր ձուերից, եւ բնական ազդեցութեամբ նստի {իր} ձու ածած տեղում (այն քարէ ձուն էլ չլինի կը նստի

ւրս կը գա՞յ: Չէ՞ որ զուր տեղը կը վատնէ ողորմելին {իր} ջերմութիւնը եւ շատ անգամ գործը կը վերջանայ հաւի մ

ւրիշների պէս իմաստական դոնկիխոտութեանց չէ նուիրել {իր} անձը (եւ ուրա՛խ ենք, եւ փա՛ռք աստուծու) քանի ո

սքը գործ դրինք այն պատճառով, որ ոչ Մասիսը նման է {իր} պատկերին եւ ոչ Արագածը: Յայտնի է թէ այդ պատկերնե

ը չէ. դորայ փոխանակ առասպելեալ բնական երեւոյթը, {իր} մոգական քօղերից ազատել եւ բնութեան լուսով հասկանա

զարկը ցոլանում է անմիջապէս մարդու սրտում: Մարդը {իր} գաղափարքը առնում է բնութիւնից: Ինչ չափով ճանաչել

յթների խուրձ, երբեմն բոլորշի եւ երբեմն լեզուաձեւ {իր} սուր ծայրով դէպի վեր, ինչպէս ճրագի կամ կանթեղի լ

արի 8-ին, 1839-ին, - ասում է հռչակաւոր Արագօն, {իր} ուսումնական քննութեան մէջ ` կայծակի մասին. (Not

վայրկեան ստիպւում է ասել բնութեան ճարտարապետին, {իր} սրտի աղօթարանից, " որպէ՜ս զի մեծ են գործք քո Տէր

: Նա, որ այս բոլորի մեղքը ծածկելու համար, ինքը {իր} թշուառ գլխից տեսութիւնք եւ համակարգութիւնք է հնար

տարած քննողութիւնը միայն անունով, մինչդեռ Լիբիղը {իր} նամակների չորրորդ տպագրութեան մէջ ոչ միայն մանրամ

առով, այդպիսի գրքերի թարգմանիչը պիտի լաւ գիտենայ {իր} առարկան եւ գիտութեան ներկայ վիճակը, որպէսզի հնաց

անաւանդ սրտաշարժ է անմահ Գալիլեյի գլխի անցքը, որ {իր} աստեղարաբշխական եւ բնագիտական յաւիտենակա՜ն գիւտեր

ոպերնիկի տիեզերական համակարգութիւնը պաշտպանելով, {իր} եօթանասուն տարեկան հասակում հալածուեցաւ տմարդի ին

րովի՜ն արժանի նորա շարադրողներին, - եւ հրաժարուիլ {իր} սրտի վկայութիւնից եւ աչքի յայտնի ճշմարտութիւնից:

ելի յիշատակը: Միայն Արագածը չէ, որ տուել է {իր} հարկը միջին դարերին. մեր վեհափառ Ազատ Մասիսը նոյ

ասիսը նոյնպէս ձգել [է] այդ խաւար դարերի գանձանակը {իր} լուման: Ո՛վ չգիտէ Էջմիածնի " Լուսաւորչու " ասուա

ացնում դաշտը, երբ նորա օդը կամաց-կամաց կորցնելով {իր} ձգականութիւնը սկսում էր սեղմուել, այն ժամանակ,

ի աղջկայ հետ, բարոյական պարտականութիւնք է առնում {իր} վրայ մարդկային ընկերութեան առջեւ պաշտպանել իր ընտ

ում իր վրայ մարդկային ընկերութեան առջեւ պաշտպանել {իր} ընտանիքը, կերակրել նորան եւ առհասարակ դէպ դնել մ

պարակով ցոյց է տալիս եւ ապացուցանելով ընկերութեան {իր} այրութիւնը եւ արժանաւորութիւնը իրաւամբ ստանում է

այրութիւնը եւ արժանաւորութիւնը իրաւամբ ստանում է {իր} կինը: Թէ ի՜նչ բանի նշան է թուրը, այդ մասին

, իսկ որսի համար ասում ենք այսքան, որ ամէն ազգ {իր} մանկութեան ժամանակ ապրել է եւ այժմ եւս վայրենիքը

, փեսան ապացուցանում է դորանով, թէ կարօղ է հոգալ {իր} ընտանիքի ապրուստը: Մենք կարծում ենք, թէ իրաւուն

ւ թագաւորութեան հասնելը, ստանում է եւ ստեղծում է {իր} աւանդութիւնքը, ծէսերը եւ արարողութիւնը, որոնք,

է՞ առողջ շան խածած, կամ Սօսի նման ջրվախ էին, որ {իր} Փարպի գնալը Գարեգնի առջեւ արդարացնելու համար սուտ

ակ, երբ աղջիկը չէր ուզում բանիլ կամ թէ ուզում էր {իր} սիրականին տեսնել, հերիք էր որ մի աղաղակ բարձրացն

չունի մորմի խայթոցի ընդդէմ, երբ աշխարհ, արարած {իր} աչքով տեսնում է, որ երէկ մորմից չարաչար խայթուած

այթուած (?) աղջիկը, միւս օր ողջ առողջ բանում է {իր} բանը: Հիւանդների լուռ ու անխօս գնալու մասին

յլ նորա յառաջաբանի լեզուն: Եւ հեղինակը, ուզելով {իր} գործը այդ բարբառով գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Ա

չեղուի, որ ժամանակների պիտոյքին յարմար լցնում էր {իր} պաշտօնը: Նեղսրտութիւն եւ կատարելութիւն տեսնել,

էին " տու՛ր ինձ զհաց " ասելով, լեզուն կատարում է {իր} պաշտօնը լիքը չափով: Էլ այստեղ իրաւունք չկայ, բա

եւ մեռածի գերին չէ, իսկ ով որ ուզում է կամայաբար {իր} կենդանութիւնը ուրանալով եւ իրաւունքից հրաժարուելո

դանութիւնը ուրանալով եւ իրաւունքից հրաժարուելով, {իր} վիզը դնել անցածի լուծի տակ, այնպիսուն ասելիք չու

ւն, այլ որպէս նոր արարած"։ Ծանր խնդիր է այս եւ {իր} բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ, բայց գոնէ՛, այս է

ամէն տեղ էլ այդ տարբեր ազդեցութեանց կնիքը կրում է {իր} վրայ. բացի սորանից, այդ հազար տարիների միջոցում

այս է նորա միտքը, թէ ցանկալի է, որ ամէն գրագէտ {իր} երկրում եղած, մեր ազգի վարքը, բարքը, սովորոյթք

իշի կողմից ասելիք կայ: Հեղինակը վերջացնելով {իր} յառաջաբանը, այսպէս է ասում. " Մեծ յոյս ունիմք,

քն է բանաստեղծի հիմքը, որի վրայ կառուցանում է նա {իր} շինուածքը: Յայտնի է թէ ազգն էլ մեղաւոր չէ, եթէ

յդ գեղի կեանքը, այդ բոլորը մեզ հասկացնելու համար {իր} բոլոր ջանքը գործ է դրել հեղինակը, ո՞չ միայն մաքո

վ, այլ եւ շատ լաւ հասկացած լինելով եւ ըմբունելով {իր} խնդիրը: Այնպիսի բարակ, հոգեբանական եւ շատերի աչ

ջիկ: Սօսը խնդրում է նորանից ծաղկազարդ կիրակի օրը {իր} քաղած մանուշակները Վարդիթերին տալ եկեղեցում: Անո

րին տալ եկեղեցում: Անոյշը սրտով ուզում է կատարել {իր} ազգականի խնդիրը, բայց իր սեռի սեփական ամօթխածութ

սրտով ուզում է կատարել իր ազգականի խնդիրը, բայց {իր} սեռի սեփական ամօթխածութիւնը ստիպում է նորան յողդյ

ուցէ Վարդիթերի սիրտը ցաւեցնէ, բայց հարկադրուելով {իր} եղբօր Գարեգնի խօսքերից կատարում է, Վարդիթերը, թ

ւ կանացի խորամանկութեամբ նոյն վայրկենին չէ բացում {իր} սիրտը Անոյշի առջեւ. " Քա՛, ինձ տուր, ես քո աղպ

ուշակները"։ Բայց մի քանի վայրկենից յետոյ, {իր} սիրտը կատարելապէս բանալով Անոյշի առջեւ եւ ապսպրել

ս բանալով Անոյշի առջեւ եւ ապսպրելով Սօսին հասցնել {իր} գաթան, ասում է, որ ինքը հաստատ է իր սիրու մէջ ե

սին հասցնել իր գաթան, ասում է, որ ինքը հաստատ է {իր} սիրու մէջ եւ խնդրում է, որ Սօսն էլ խօսքին հաստատ

է Վարդաւառի անցքը, ուր Վարդիթերի մայրը նշանում է {իր} դուստրը Սօսի հետ եւ համբուրել տալիս: Մենք ուզում

ջեւ բոլոր անցքը ուրանալուց յետոյ, չէ հերիք անում {իր} անձը միայն արդարացնելով, այլեւ դատապարտում է դրս

բանը երես-երեսի գալու ընկնի, տարակոյս չկայ, որ {իր} ստութիւնը պիտի բռնուի, բայց եւ այնպէս խորամանկ պ

թիւնից, որ այս, դրականապէս խօսելու ձեւը անում է {իր} էրկայ վրան: Հեղինակը քաջ հասկացել է այդ տեսակ պա

տեսակ հոգեբանական երեւոյթքը պէտք է, որ ամէն մարդ {իր} մտքով ու սրտով հասկանայ, ուրիշի խօսքով արուած նկ

) կապում է ուրիշի այգու ջուրը եւ առու բացում դէպի {իր} այգին, " իմ ողորմածիկ հօրիցը էս եմ տեսել ասելով

տեսել ասելով ", մինչդեռ ջրի հերթը իրենը չէ, այլ {իր} խեղճ հարեւանին: Հարեւանը տեսնում է բանը եւ բողոք

էն մի ոչխարն էլ քեզ բաշխեցի. թող ասեն ոչ, Սօսը {իր} օրումը կաշառք ա կերել"։ Պ. Աբովեանցը (Վէ

նի, եր. 37) մէկ քանաքեռցու այսպէս է ասել տալիս {իր} խնամի Յարութիւնին. " ասածս սարին, քարին դիպչի,

ծ երկրագործը կամ շինականը բռնադատուած է լուռ մնալ {իր} հարստահարողների ընդդէմ եւ միայն գիշերով, ծածուկ

պէս մի մարդ: Բայց Վայկունը էլ առաջ է տանում {իր} բողոքը, - ի՞նչ են խարջում, եղն էլ, հացն էլ, մի

խենում են, յայտնի դաւանել ճշմարտութիւնը: Արշամը {իր} սերունդի երեւեցուցիչն է. նա ոչ միայն ընդունում է

դառը խօսքերի ճշմարտութիւնը, այլեւ դատապարտում է {իր} եղբարց երկու երեսանութիւնը: Ինչպէս առաջ էլ ասացի

եգնի ձեռքը, որ մի փոքր հանգստացնելու համար տարաւ {իր} տունը (եր. 107-109): Նա, խաղող դնելով նոցայ

իթերի հայրը տասն այդպիսի մշակ առաջն արած տանում է {իր} այգին ամէն մինին իր քաղլակովը մին հաւող խոստանալո

պիսի մշակ առաջն արած տանում է իր այգին ամէն մինին {իր} քաղլակովը մին հաւող խոստանալով: Մենք խոստով

թերեւս զանազան պատճառների խոր քննութեան, միմիայն {իր} վրայ եղուած տպաւորութեանը նայելով այս կամ այն տեղ

րով պահւում է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը խնայում է {իր} լաւ թթենու տերեւը. (թէեւ նորա լաւ կարծած կարմիր

ակը ուրիշ շատ միջատների նման ծառերի վրայ չէ ածում {իր} ձուն. նորա ձու ածելու տեղը ջուրն է եւ ջրոտ ցեխեր

րգոյ հեղինակը հետեւելով պ. Աբովեանի ուղղութեան, {իր} բովանդակ գործի մէջ միշտ աչքի առջեւ ունեցել է գործ

չում էր Չինաստանից, իբրեւ երեւելի մարդ, ունենար {իր} ծառայքը կամ բարեկամքը, որ նոյնպէս մտան հայոց ազգ

ղինակի առջեւ: Յայտնի է, թէ ամէն գիտական առարկայ {իր} լեզուն եւ իր ոճերը ունի, ազգի ամենօրուայ եւ ընտա

: Յայտնի է, թէ ամէն գիտական առարկայ իր լեզուն եւ {իր} ոճերը ունի, ազգի ամենօրուայ եւ ընտանեկան կեանքը

նի, ազգի ամենօրուայ եւ ընտանեկան կեանքը կարո՞ղ է {իր} լեզուն չունենալ: Այսպէս լինելով բանը, կարելի՞ է

յդ ձեւը, ասել մենք չենք կարող: Այո, մի հեղինակ {իր} սենեկի մէջ նստած, կամեցածի պէս կարող է գրել եւ խ

ես բուն հայերէն եմ խօսում. ժողովուրդը խանգարել է {իր} բաղդասութիւնը, նորա լեզուն ստրկացել է թուրքի բաղ

անուկներին պարգեւ։ Հեղինակը՝ իւր ախատութեամբը, {իր} ազգի մեծատունքը՝ իւրեանց տուրքովը, պիտոյ է գործ

հին ոճով, հին քերականութեամբ, նոյն իրաւունքը, {իր} կարգով ունի եւ այժմեան Հայը խօսել նոր լեզուով, ն

օր ոչ մի մեռած մարդ, թէեւ շատ էլ ագահ եղած լինէր {իր} կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ եկել, որ իր ժառան

լինէր իր կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ եկել, որ {իր} ժառանգների իրաւունքը բռնաբարէ եւ ժառանգութիւնը իր

իր ժառանգների իրաւունքը բռնաբարէ եւ ժառանգութիւնը {իր} ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, եթէ դուրս էլ

, որովհետեւ մեռածը ապստամբում է բնութեան ընդդէմ՝ {իր} գերեզմանից դուրս գալով։ Հին լեզուն անդա՜րձ գն

խնամ տանի, սորանից աւելի հզօր ապացոյց չունի նա՝ {իր} սէրը դէպի մեռածը վկայելու։ Իսկ սորա հակառակ ժառա

օրէնք եւ իրաւունք չէ նայում, նա ճըքնում է միայն {իր} սիրածին հասնել։ Աստուած բարի ճամփայ տայ։ Ամբողջ

Աստուած բարի ճամփայ տայ։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող {իր} ամեն բանը ուրանալ եւ նորա սիրականի ետեւից վազել,

ասարէինք մեր անձը այն չնաշխարհիկ եպիսկոպոսին, որ {իր} սքանչելի տրամաբանութեամբ ապացուցանում էր, թէ Նապ

ն է որկրամոլութեան), մեզ թւում է, թէ կը մոռնար {իր} համադամքը եւ անուշ կերակուրքը եւ փառաւորապէս կ՚ու

կիմոսների մէջ, որովհետեւ ո՛չ Փարիզեան տարազաւորը {իր} շորերով կարող էր ապրիլ արջային շրջանակի տակ եւ ո՛

էր ապրիլ արջային շրջանակի տակ եւ ո՛չ Լուկուլլոսը {իր} կերակուրներով՝ նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ

ի նայիլ, միայն թէ մի բան գտնէ, որի մէջ պատսպարէ {իր} անձը ու չպաղի սատկած ձուկի պէս, քաղցածը էլ համին

երը, երբ այդ բոլոր ասում ենք հոգալով ապահովել էր {իր} կեանքը, այն ժամանակ միայն զարթում են նորա մէջ մի

նչ է կտրում։ Կը գտնե՞ս մի հատ Իտալացի, որ թողնի {իր} հարսնացուն միմիայն այն պատճառով, որ նա նմանութիւ

իրահարուելով, իրական աշխարհի պէտքերը, այո՛, եւ {իր} մարդկային կոչումը ուրանայ"։ Մենք վերեւը աւե

պէտքերին ծառայեն։ Իսկ թէ առասպելի մէջ, Շամիրամը {իր} թալիսմաներով եւ Առլեզներով չէ կարողանում Արայի նո

այդ թերութիւնքը։ Բայց հին լեզուն նոյնպէս չունի՞ {իր} թերութիւնքը։ Նորա մէջ կան բառեր, ձեւեր, որ նոր

չկան ներկայ Հայի համար, բայց եւ նոր լեզուն ունի {իր} կենդանի եւ շարժուն ձեւերը ու ոճերը, որպէս ներկայ

րանայ այն կերպարանքի տակ, ինչ կերպարանքով ծնել է {իր} մօրից, կրթութիւնը եւ դաստիարակութիւնը պիտի օգնեն

ան, որ նա դառնայ ընկերութեան պիտանի անդամ։ Բայց {իր} մօրը նման չէ, կամ այնպէս գեղեցիկ չէ։ Այս խնդիր

ղեցիկ չէ։ Այս խնդիր չէ, այլ ցնո՛րք։ Կարող է նա {իր} մօրը չնմանելով աւելի գեղեցիկ լինել իր տեսակի մէջ

Կարող է նա իր մօրը չնմանելով աւելի գեղեցիկ լինել {իր} տեսակի մէջ, երբ նորա կազմուածքը պնդանայ եւ ծաղկի

դանայ եւ ծաղկի, կարող է նա եւ գեղեցիկ չլինելով, {իր} ընդունակութեամբ եւ լուսաւորութեամբ հարիւր անգամ ն

եցութեան ճարտարապետից կամ սիրողից կը խնդրենք, որ {իր} չափը ծոցը դնէ, որովհետեւ նորը, ընդունակութիւն ե

նութեան տակ, համազօր է հին լեզուն քարոզելու, որ {իր} կամքով համազօր է մարդկային կենդանի խօսքը ուրանալո

մբ խօսելուց, երբ լեզուն այն ձեւերի տակ զրկuում է {իր} խորհրդից եւ չէ կարում վարել իր պաշտօնը, երբ խօսօ

ւերի տակ զրկuում է իր խորհրդից եւ չէ կարում վարել {իր} պաշտօնը, երբ խօսօղը չէ հասնում իր նպատակին, որո

է կարում վարել իր պաշտօնը, երբ խօսօղը չէ հասնում {իր} նպատակին, որովհետեւ նորա խօսակիցը չէ հասկանում ն

ացնելով՝ պատգամ տալ 5 միլիոն ազգիդ, որ նա թողու {իր} սովորական ձեւ ու ոճը ու առնու կամ հպատակի հին լեզ

ովհետեւ երկրագունդի կենդրոնը հալուած վիճակի մէջ է {իր} անչափելի բարձր աստիճան ջերմութիւնից։ Եթէ Հայո

կած, չէր կարող բնական օրէնքի ազդեցութիւնքը քերել {իր} վրայից, չէր կարող չընդունել այն տիպը կնիքը, որ

ան լեզուի տրամաբանութիւնն էլ մնար անարատ ու այսօր {իր} տաճկական տրամաբանութեամբ չվշտացնէր մեր պարոնների

ան մէջ շատ անգամ ստիպուել է կամ թաքուն խօսել, որ {իր} չարչարողը չտեսնէ նորա խօսածը ու գլխին չզարկէ, կա

Լեզուն ըստ ինքեան մի աման է, որով մարդը թափում է {իր} միտքը իր նմանների մտքի մէջ. սա է այն կամուրջը,

տ ինքեան մի աման է, որով մարդը թափում է իր միտքը {իր} նմանների մտքի մէջ. սա է այն կամուրջը, որի վրայո

արւում է լեզուով. պատճառ, լեզուի միջնորդութեամբ {իր} կարիքը յայտնելով մերձաւորին՝ գտնում է իր համար օ

ութեամբ իր կարիքը յայտնելով մերձաւորին՝ գտնում է {իր} համար օտար աչք, օտար ձեռք ու ոտք։ Ստո՛յգ է, չե

, որ հնար չունէր դուրս թափելով նորանց՝ թեթեւանալ {իր} բեռներից։ Այս է գէթ այն ցաւը եւ թշուառութիւնը,

բնութեան գոգում կատարելու, մինչեւ ո՞ւր հասնում է {իր} նմանների (ո՛չ մունջերի) կարողութիւնքը եւ ձգտողո

դատապարտէք նորան, եթէ նա այն ծանր վճիռը դնում է {իր} ազգի վրայ, անկողմնապահ ճշմարտութեան անունով։ Պա

հ ճշմարտութեան անունով։ Պակա՞ս էր նորա սէրը դէպի {իր} ազգը, քան ձեր սէրը. դժուար թէ կարողանաք ապացուց

անխորտակելի շղթան, որով բնականապէս կապուած է նա {իր} ազգի հետ, ստիպում է նորան խոստովանել այս արտասու

իտակը սպիտակ խոստովանելով, յանցանք համարէր սեւին {իր} սեւութիւնը, որպէս նաեւ՝ սպիտակին իր սպիտակութիւ

մարէր սեւին իր սեւութիւնը, որպէս նաեւ՝ սպիտակին {իր} սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ նա գիտէ, թէ ի՞նչ

ւնիք դատապարտել նորան, եթէ նա այդպէս էր ճանաչում {իր} հոգու կարողութիւնքը լիամասն կերպով լարելով։ Արդէ

ծաւորուելու պարզապէս եւ որոշակի հրապարակ է հանում {իր} իմացական կարողութեան արդիւնքը։ Եւ ամեն այդպիսի մ

այնուամենայնիւ այնքան մեղաւոր է, որքան սեւ գոյնը {իր} սեւ լինելում։ Ոչ միայն մեր ազգի մէջ, այլ նաեւ շ

րել, որ հասարակաց լինէր հասկանալի՝ բովանդակելով {իր} մէջ արդի գիտութեանց վերջին խօսքը։ Խօսել հազար ու

ւ հեղինակը հերիք չէ, որ պիտի օրէ օր իջնէր մինչեւ {իր} բարբառի տակը, այլ եւ մօտենար եւ միաւորուէր իր եղ

եւ իր բարբառի տակը, այլ եւ մօտենար եւ միաւորուէր {իր} եղբօր հետ։ Արդարեւ կրկին շարժողութիւնքը ե՛ւ ի՛ր

րժողութիւնքը ե՛ւ ի՛ր առանցքի վրայ, ե՛ւ դէպի միւս {իր} նմանը։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես գդակս վեր եմ

ս տեսակ կրթութիւն չի ստանալ, ազգը վայ ու վագլխով {իրա} կորուստը չի գտնիլ. մանկութիւնը սիրում է գգուանք

ջներիդ պարապ մարդ չկա. ռանչպարն էլ (երկրագործ) {իրա} ցանքս ու վարքին ա, աշխատում տարեկան հացը տուն լց

տ, թէ " Խո՛զի պէս հարսին կպրէ-կարասը բաղնիք"։ {Իրա՛ւ} որ, " թող չպատմուի այս Գէթի մէջ եւ չլսուի՛ Ասկաղ

նձի պատճառով, այդ բաների հակառակն են անում, եւ՛ {իրա՛ւ} որ, մարգարէի ասածին պէս, " ցաւե՛ր են յղանում եւ

ժէ՞ այդ քանի մի տողերի համար ատեան կանչել նորան։ {Իրա՛ւ}, պ. Պռօշեանց միայն յառաջաբանը եւ ծանօթութիւնը գ

ատարակելու մեր կարծիքը այդ աշխատութեան մասին: Եւ {իրա՛ւ} որ, հարկ չկայ կողմնապահութեան. այնքան զուտ եւ ա

նում ենք " Սոս եւ Վարդիթերից " մի այնպիսի ոճ, որ {իրա՛ւ}, կարելի է թուրքից առնուած համարել, ինչպէս. " հ

. գործեալ է դորա այդ արդարեւ, այլ խորհուրդ նորա {իրագործեալ} է ոչ նորոգութեամբ հին լեզուի, այլ նորոյն հնագործ

աւորութեան աւազան: Բայց թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ նոցա {իրագործել} իւրեանց գաղափարը, թէ ի՛նչ հանգամանքների մէջ ոտք

լ այդ աստուածատուր գաղափարին, իսկ թէ չյաջողի մեզ {իրագործել}, այն ժամանակ՝ մեզ յաջորդք պատրաստել եւ ուխտելով

ատրաստել եւ ուխտելով նզով առնել, որ նոքա աշխատեն {իրագործել} ա՛յն անդրդուելի հոգով եւ ցանկութեամբ, ինչպէս երբ

րաժեշտությունը, վերջապես, գեղեցիկ միտք է հղացել {իրագործել} իր համոզմունքները ամսագրի միջոցով: Թույլ տ

նադրութեան, որ միմիայն անգլիական մարդը կարողացաւ {իրագործել} եւ որին յաջորդեց ուրիշ կերպարանքով նորա գաղթական

ն լուսաւորութեան բազմադարեան աշխատութիւնը, արդէն {իրագործել} են այն, ինչ որ չկարողացան անգլիական ազգին տալ նո

չգիտէր բացի գիտութեան սահմանագլխից, նա կարող էր {իրագործել} իր հասարակաց հասկանալի լինելու ձգտողութիւնքը միմի

ւ զգաստ մնալու, որ կարողանայիր քո դիտաւորութիւնդ {իրագործել}, նա մի ջիլ մարդ է, գուցէ քեզանից շատ խմէ, - աս

ւր սիրտը յղացել էր, թո՞յլ է տալիս կրօնի պատուէրը {իրագործել}, թէեւ ինքը այդ մարդը ստորասաբար կամ բացասաբար որ

ւամենայնիւ Յիսուսեան Կարգին յաջողեցաւ մի ազգի մէջ {իրագործել} Տէրութիւն հիմնարկելու գաղափարը. այս ասելով՝ ես

ան իշխանութեան մեծաշուք գաղափարը, որ փառաւորապէս {իրագործել} էր Լուդովիկոսը, ինչո՞ւ համար այդպէս շուտով կորու

ամ չկամի լուանալ իւր աղտերը, ինչպէ՛ս ուրեմն պիտի {իրագործել} մաքրութեան գաղափարը: Այն մարդիկը, որ անդատաստան

որովհետեւ հնար չունէր այն ժամանակ՝ իւր գաղափարը {իրագործելու}: Առտնին կամ ծնողական դաստիարակութիւնը ստանում է

մաձայն ենք նորա թէ՛ գաղափարին եւ թէ՛ այդ գաղափարը {իրագործելու} կերպարին եւ հնարներին: Պարոն Տիրատուրեանի նա

եան անօթք՝ այս գաղափարը ազգերի սրտի եւ հոգու մէջ {իրագործելու} համար։ Սոցա քարոզիչքը, ծով եւ ցամաք ոտի տակ առա

ոյ հիմնեց Պարագուայումը մի անկախ Տէրութիւն, որով {իրագործեց} իւր գաղափարը քաղաքական շինութեան մասին։ Թէպէտ եւ

արոյական, ոչ մտաւոր զարգացման: Այս ծրագրի {իրագործման} առիթ դարձաւ անցեալ տարում մեռած Երուսաղէմի հայոց

ատ մարդիկ, որ չեն հաւատում, թէ այս փոփոխութիւնը {իրագործուած} է արդէն աշխարհի երեսին։ Ես ամենեւին երկբայո

մի խելքի եւ հարստութեան, սէրի եւ մարդավարութեան {իրագործուած} գաղափար էր Շահումեանց Գէորգը. նա ամենայն օր մտած

ընդունի այս երազում սկսուած, բայց լրջութեան մէջ {իրագործուած} սէրը: Ինչեւիցէ. " Աստուած թողութիւն շնորհեսցէ "

ն կառավարութենական իշխանութեամբ կարող են յաջողակի {իրագործուել} իրաւանց եւ ազատութեան խելացի եւ հիմնաւոր սկզբունք

զբունքին, այս պատճառով, հազիւ թէ կարողանան նոքա {իրագործուել} առանց տէրութեան եւ հասարակութեան շաղկապը սաստկապէ

կան, առաւել անմռունչ։ Յիսուսեանների ցանկութիւնը {իրագործուեցաւ}. երեւեցաւ մի Տէրութիւն՝ առանց շնչառութեան, առա

ր ժողովրդի չքաւորութիւնը արգելառիթ է այս գաղափարի {իրագործութեանը}....................................

նորան մի քանի ժամանակ յետ դնել այդ դիտաւորութեան {իրագործութիւնը}, մինչեւ իւր բարոյական զօրութեանը համեմատ զգալու

ոնց թոյլտուութենից կախ էր այդ գեղեցիկ գաղափարների {իրագործութիւնը}: Իմ այս մազերը չեն սպիտակացել ջրաղացի դռնում, ա

ը լուսաւորելու գաղափարը այն ժամանակ միայն կարող է {իրագործուիլ}, երբ հիմնած ու պահպանուած էին բուն ազգային դպրոց

մբ, որ ասածներիս ճշմարտութեան նշանները սկսում են {իրագործուիլ} ։ Բուն այս պատճառը հարկադիր է լինում մեզ բարձրացն

երբեւիցէ ծնել են լուսնի տակ: Բնութիւնք երբեք չէ {իրագործում} կատարելութեան գաղափարը մէկ անհատի մէջ, հետեւաբար

հասնելու միակ միջոցը համարուեց այն Կանոնադրութեան {իրագործումը}, որի մասին վաղուց էր երազել հասարակութիւնը: Այդ

նրան պիտի գրկեմ եւ եթե այդ չմնա սոսկ ցնորք, այլ {իրագործվի} de facto, օ՜, այն ժամանակ, իհարկե, ես անչափ ո

ւական շգթայաշարութիւն, բայց եթէ մի դիպուածում չէ {իրագործւում} միջին մոմենտը, այդ շղթան չէ կտրւում, որովհետեւ

ն: Զայսմանէ սրբազան վեհն յատուկ հրամայեաց ինձ {իրազեկ} առնել զձեզ, ահա եւ ես ըստ նորին պաշտելի հրամանի

տք ի վերայ Ձեր, եւ ամենեքին դէտ ակն կալեալ ըղձան {իրազեկ} լինել զազգաշահ գործոց եւ զբարեկարգութեանց առ ՚ի Վ

ակս: Համաձայն եզրակացութեանն, զայսմ ամենայնէ {իրազեկ} արարեալ զՁեզ, խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ յայտնել

ս զի նա ընդ ձեռն Մինիստրին արտաքին գործոց Անգլիոյ {իրազեկ} արարեալ զպետութիւնն Անգլիոյ խնդրեսցէ հրամանագրել

աքին գործոց տէրութեան Ռուսսիոյ, խնդրեաց ՚ի նմանէ {իրազեկ} առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ, զբովանդակութենէ գործո

Վսեմափայլ դեսպանն, յետ ամենայն մանրամասնութեամբ {իրազեկ} լինելոյ հանգամանաց գործոյն, անհրաժեշտ վարկաւ ելա

դակութենէ գրութեան պ. փոխարքային, պատուիրեալ էր {իրազեկ} առնել զայնմանէ զտէրութիւնն Անգլիոյ, պատշաճեալ կե

ն, այսօր ի Սուէզ, կարեւոր դատեցայ զեղելոցն ցարդ {իրազեկ} առնել զյարգութիւն Ձեր, զայլսն թողլով հետեւեալ շ

սեմք նոյնպէս, եթէ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց {իրազեկ} եղեալ նախապատրաստութեանց ազգին ՚ի Հնդկաստան, կոր

իարքին Կոստանդունոպօլսի զգլխաւորութիւն իւր թերեւս {իրազեկ} եղեալ, եթէ քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է իւրեանց զա

ժամանակօք յառաջ քան զայս, նախարարն ներքին գործոց {իրազեկ} եղեալ հոգւոյ եւ ուղղութեան մատենկանն Այվազովսքւոյ

րբէք ի լոյս հրապարակին՝ Զվերոգրելոցն ողջոյն {իրազեկ} արարեալ զՎեհափառ Տեառնդ, համարձակիմք յուսալ, եթ

արտաքին գործոց, ի Պետերբուրգ, խնդրեաց ՚ի նմանէ {իրազէկ} առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ զբովանդակութենէ գործոյն

, տան քրէհն եւ տան սարանջամի եւ կամ միւս այլ ինչ {իրած} ծախսի մապլաղն եւս վերն յիշեալ իմ տներիս քրէհի խտո

մերոց պառաւամիտ թշնամեաց, որք չկարելով վնաս ինչ {իրական} հասուցանել ինձ, զանձինս խաբեն առասպելս հնարելով

ապրելուն արգելակող միջոցների դեմ մղած պայքարից եւ {իրական} այն կյանքից, որ նա վարում է, չնայած սահմանափակ

կությունից ու շքեղությունից, երբ նրան պակասում է {իրական} եւ կենդանի կինը՝ թող որ ոչ այնպես նրբագեղ, բայց

բրեւ լոկ խօսք, հնչում է միայն օդի մէջ եւ քանի որ {իրական} անհաւասարութեան հետեւանքը շինում է ինձ ազատ-ստրու

էջ, որ վերացականից յառաջ ամենայն րոպէ զարկւում է {իրական} կարիքների հետ: Իսկ երբ դու ասես ինձ՝ պահի՛ր քո

, այլ, որովհետեւ շատ ականջներ մարմաջում են, եւ {իրական} ճշմարտութիւնը, ո՜հ, շատ մերկ է: Եւ աւելորդ է պ

ն է մեր կատարելութիւնը ` idéal, եւ նորա էական եւ {իրական} պէտքերից աւելի, ուրիշ բանի հետ վերաբերութիւն չու

, ուրիշ բանի հետ վերաբերութիւն չունինք: Էական եւ {իրական} պէտքերի մէջ տեսնում ենք նորա կեանքը, կեանքի պայմ

մ էին վերացական եւ միստիկական բաներով, անողոքելի {իրական} աշխարհը, երկաթի գաւազանը ձեռքում, պահանջում է ի

իւնը իջնելով իր լոկ տեսական աթոռից, ոտք է կոխում {իրական} պատուանդանի վրայ: Յայտնի է, թէ ինքը ժամանակը ու

ն մէջ երեւեցնում է օտար տարրի խառնուրդ: Եւ որչափ {իրական} լինի նորա համակարգութիւնը, այնուամենայնիւ մի մաս

սել է ուրեմն եւ զգում է երբ երես առ երես քսւում է {իրական} աշխարհի հետ, նա դատապարտել է եւ պիտի դատապարտէ:

ում, երբ քաղաքականապէս ճղակտոր եղած եւ մարդկային {իրական} կեանքին բոլորովին անտեղեակ եւ թափառական գաղափարնե

էակների հետ խօսել, եթէ քո խօսակցութիւնը ունէր մի {իրական} խորհուրդ եւ ո՛չ գաղափարական միայն: - Պարզ եւ

ուած մարդերի, իսկ բանաստեղծութիւնը դուրս է գալիս {իրական} ճշգրտութենից: Այո՛, պատմութեան ասպարէզը է միմիա

գրտութենից: Այո՛, պատմութեան ասպարէզը է միմիայն {իրական} աշխարհը, բայց բանաստեղծութիւնը չէ կարող դորանով

կեանքի այն երեւոյթքը, որ մարմին առան ու երեւեցան {իրական} աշխարհի մէջ այս եւ այն կերպարանքով, բայց բանաստե

էին քաղաքացիք բաւական կարգաւորել զայն ըստ օրինակի {իրական} դպրոցաց Եւրոպացւոց, լինէր գէթ նոր լեզու ազգային

յին տեսիլքներից, երազներից եւ դարձուցանէին նորան {իրական} գործերի վերայ։ Իգնատիոսը, բնակուելով Պապական Ապ

քո դիտաւորութիւնը այն է, որ շինուածքը ծառայէ քո {իրական} պէտքերին, ապա ուրեմն պիտի յարմարուին միմեանց հետ

ւին միմեանց հետ եւ ամբողջ շինուածքը պիտի կազմեն, {իրական} պէտքերի յարմար, նոր ճարտարապետութեան կանոններին

նպիսի փաստեր եւ օրինակներ հանդէս հանել, որ աւելի {իրական} աշխարհին պատկանելով, շօշափելի էին նաեւ լոկ գիր կ

է քեզ եւ, վերացական գեղեցկութեան սիրահարուելով, {իրական} աշխարհի պէտքերը, այո՛, եւ իր մարդկային կոչումը

մեռած գնացած կանայքը՞ պիտի կենդանացնեմ եւ այն այս {իրական} աշխարհում, այս անողոքելի դարում, որի թագաւորը չ

, եւ որ մենք առաջվա նման տեսնվում ենք: Թերեւս դա {իրականանա}: Սպասելով տեսակցության կամ անհաջողության դեպքում

արդարութիւն, որ իրաւունք առնէ մեր հաւասարութեան {իրականապէս}, քանի որ հաւասարութիւնը, իբրեւ լոկ խօսք, հնչու

ր մարդիկ (հարկաւոր եւս չէ երեւակայել, որովհետեւ {իրականապէս} կան), օդին ապաստան արած իւրեանց կեանքը: Նոքա գ

ը մտնեն նորա հասկացողութեան գումարի մէջ: Աշխատիր {իրականապէս} բարւոքել քո ազգի կեանքը եւ թող քո բոլոր իմաստութի

Չգիտեմ, կհաջողվի՞ արդյոք ինձ շուտով այդ ծրագիրն {իրականացնելու} հնարավորություն ստանալ, այնուամենայնիվ, վաղ թե

նը չէ կարող դորանով բաւականանալ: Նա բարձրանում է {իրականից} դէպի մի այլ անչափելի տարածութեամբ լայն աշխարհ - մ

լով, հաստատապես վերականգնում են վաղուց անհետացած {իրականության} պատկերը: Հաճախ է պատահում, որ այդպիսի մարդիկ,

, որը գեթ մի քանի րոպե մոռացնել է տալիս տաղտկալի {իրականությունը}: Եվ այսպես, տեսնենք ինչ կասի չորեքշաբթին: Այսօ

յօնքը սեւ սաթի պէս փայլում են: Չքնաղ {իրան}, մէջքը բարակ, իսկ կուրծքը Դուրս է նայում բ

պանիրը, դաշտցին ` եօնջէն, ցորենը. ամէն մարդ էլ {իրան} գեղի գտնուածից տանում ա նրան"։ - Սօ՛ս ջան

ում. հացը, եղը, պանիրը, բուրդը, ամէն բանն էլ {իրան} իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ ենք, էս մ

հացը, եղը, պանիրը, բուրդը, ամէն բանն էլ իրան {իրան} գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ ենք, էս մի հիք

կած, ընենց տուն չի ըլնիլ սրանցում որ էս իրէք օրը {իրան} տարեկան ղաւուրմէն անի ոչ, բրդին հո, էլ հեսաբ չկ

ւած ի քեզ զայդ ելոյց"։ Զայս առ կոյսն, եւ զնորա {իրանաւ} Պարապատեալ թաւալիմք առ վարդենեաւ Ի դալա

րթունքը կարմիր, որի երեսը նմանեցնում էր թաւիշի. {իրանը} շատ կանոնաւոր, կուրծքը կատարելապէս կերպարանագործ

տիկինի կապային, այլ կարած նոր եւրոպական ձեւով, {իրանը} գեղեցիկ քաշած, այնպէս, որ մէջքի տրամագիծը հազիւ

էջ նենգ աստուա՞ծը նախանձոտ"։ - Ասում եմ ես եւ {իրանին} փաթաթուած Թաւալում ենք շուքի ներքոյ վարդենեաց,

երձներից, երկայնացած մօրուքներից եւ զրահաւորուած {իրաններից} երեւում էր, որ հեռի տեղից էին գալիս... Սուրբ

ողովեսցեն եւ ի ժողովեալ մալաղիցն ֆի հարիւրին հինգ {իրանց} հախսայ վեր առցեն: Նոյնպէս եւ իմ թաղման, տների մ

մովրով, վարդապետ, մենծ մարդ գալուս, տանում են {իրանց} տանը վեր բերում, իրանց երեխի բերնինը կտրում, նր

ծ մարդ գալուս, տանում են իրանց տանը վեր բերում, {իրանց} երեխի բերնինը կտրում, նրանց ուտացնում. հալբաթ ո

մ են նրա վրեն: Ընչակ մասիլը վեր են ունում իրանցն {իրանց} ա հասնում. աղպե՛ր, դուք, քաղքցիք էք, որդ առու

ղինակը, " որ ըխտաւոր Մողնու գեղումն ա վեր եկած, {իրանց} բարեկամի կամ ճանանչի տներումը, նրանց մատաղների է

, էլ հեսաբ չկայ. ըտով էլ չեն կշտանում մողնեցիք, {իրանց} երեխեքն էլ քշերն ընչաք լիս, ցերեկն ընչաք իրիկուն

կուն մի մին քերեղաններ ձեռներին մատաղ են կիտում, {իրանց} աղքատ ու խեղճ ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ

նրանք ոնց որ էս մատաղ հաւաքելու համար են աշխատում {իրանց} բան ու գործին կենային, հիմի ամէն մինը մի խան կըլ

լեզուով յայտնում են իւրեանց միտքը. սորանով իրանք {իրանց} ապացուցանում են, որ նոր լեզուն ունէր կեանք ու գո

իրանք են ուտում, քեասիբ քիւսուբի տունը քանդում, {իրանցը} շինում, ես գրողամնայ մի հիքի ունիմ, ինձ տարել ե

ը տնկում են նրա վրեն: Ընչակ մասիլը վեր են ունում {իրանցն} իրանց ա հասնում. աղպե՛ր, դուք, քաղքցիք էք, որ

ւնենալու, Մեսրովբներ չի ունենար մեր ազգը։ Թէ որ {իրանք} առանց Վռամշապուհ դառնալու կ՚ուզեն, որ մենք Մեսրո

, փչացել ա, պտի լրացնենք, համա որտե՞ղ, քոմմայ {իրանք} են ուտում, քեասիբ քիւսուբի տունը քանդում, իրանց

տուած տուել ա, ամէն բանները լաւ, հանդները շատ, {իրանք} անբան " (եր. 157): Ճշմարիտն ասելով, մեզ

ւ նոր լեզուով յայտնում են իւրեանց միտքը. սորանով {իրանք} իրանց ապացուցանում են, որ նոր լեզուն ունէր կեանք

Սորա պատճառը մեզ քաջ յայտնի է, եւ այդ պարոնները {իրանք} եւս գիտէին, որ գիտենք. բայց որովհետեւ մինչեւ այ

արեանցը գործ է դրել հին բառեր, թող այդ պարոնները {իրանք} գրեն աւելի մաքուր եւ յստակ եւ օրինակ լինեն մեզ իւ

առթիվ: Լավ է, որ նրանք դադարեցրել են, թե չէ, {իրավ}, տեր Մովսեսի բանը վատ կլիներ: Հա՜, հա՜, հա՜:

եր խնդիրք տալ, ուրիշ դուռը չկա, ինչպես հարցուցի {իրավագետ} եւ զորեղ մարդերից: Ես այսուհետեւ ամեն շաբաթ նամա

անորոգությամբ, որ այսուհետեւ պիտի դուրս գար պապի {իրավասության} տակից, հոգեւորականությունը զիջել է այս հեղափոխու

կեց Բոկը՝ " Առո՛ղջ եղեք"։ Բոկը շատ խնդիրներում {իրավացի} է: Բայց նորից, իր հերթին, այնպիսի ծայրահեղությ

դեպքում արգելք չի կարող հանդիսանալ հասարակության {իրավացի} գործին: Ես հաստատ համոզված եմ, որ այդ գործի

նավարկությունը եւս, որոնց ծանրության վրա այնքան {իրավացիորեն} գանգատվում են, պահելով նավը համեմատաբար ավելի բա

խղճմտանքովդ քո սրտին եւ հոգուն պատասխան տուր, թե {իրավո՞ւնք} է այդ: Եղբայր, եթե բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ

ակաւիկ մի եւ հեղձնումք իսպառ: Այս ամենայն, {իրավունս} տան մեզ, որպէս անդամոյ ազգի մինչ իսպառ բողոքել զ

նողաց որպիսությունը հարցանեմ օտարից, մի՞թե լսողն {իրավունք} չունի ինձ ասել, թե այս ինչպես ազգականություն, ո

տարի կարգ դրեք, կուզեք իբրեւ եղբայր ընդունեցեք, {իրավունք} ունիք, իմ սրտիսն էլ թող աստված գիտնա: Ես չգի

արանում լինելով եւ բժշկությամբ պարապելով, չունիմ {իրավունք} հայտնի կերպով պարապել այսպես բանի, թեպետեւ առանձ

են առանց ինձ այդ մասին նախապես հայտնելու լիակատար {իրավունք} ունի թույլատրելու ինձ տպագրելու իմ աշխատությունը

կարգվելով եւ ստանալիքը դատաստաններով ձեռք բերելու {իրավունք} ստանալով քաղաքի կողմից, չեն կարող գուշակել այժմե

եւ դատաստան մտանելու կամ արծաթ կամ կայք ստանալու {իրավունք}, ոչինչ պայման չեք առաջարկում, որ եթե այն գնացող

աջողություն մի այլ մարդ ընտրելու: Այս նամակս {իրավունք} ունիք եւ հասարակության ցույց տալու, եթե հարկ լին

ավասար է. եւ եթե մինը ավելի ազատություն եւ ավելի {իրավունք} ճարեց յուր համար, քան թե նորա ընկերքը ունեին, ա

նին մեզ, կասեն ինձ մի տեսակ դժոխադեմ մարդիկ, եւ {իրավունք} ունին, որովհետեւ ինքյանք օր ու գիշեր պարապած են

որպեսզի պայմանիս համաձայն քեզանից նամակ ստանալու {իրավունք} ունենայի: Ինչ եւ իցե, ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռ

ւթյունը: Ստորագրության գինը կանխիկ չստացած, {իրավունք} չունիք տոմսակ կտրել եւ տալ ում եւ իցե: Վերստի

ողջ պրոպագանդը մղվում էր հանուն կրոնի, իսկ Դուռն {իրավունք} չունի քրիստոնյաների կրոնական գործերին միջամտելու

ր նա, որպես ժամանակի լեզու, այնպիսի անձեռնմխելի {իրավունք} ունի, ինչպես նրան նախորդող հին լեզուն: Բացի այդ

եկուզ 40-ի փոխարեն ստորագրեին 400: Այդ պարոններն {իրավունք} չունեին գործելու հասարակության անունից եւ նրանք,

այն մի սովորություն, մի թանկագին ու մարդասիրական {իրավունք}, որն անվիճելի է - դա այն է, որ մենք ցենզ չունեն

աքացու բարի կամքից եւ չի ապացուցում երբեք, որ նա {իրավունք} չունի ներկա գտնվելու: Դրա փոխարեն, եթե, դիցուք

ող պատգամավորի կողմից ներկայացվող հասարակությունն {իրավունք} չունի ժողովրդական գործերում: Ֆրանսիացի հայտնի մա

րտեղից քամի էր փչում, բայց մի՞թե Պուասսոնը պակաս {իրավունք} ուներ, քան անդադրում խոսող մյուս անդամները:

դա կլիներ շատ անվայել: Պ. պ. ստորագրողներն {իրավունք} չունեին, եւ նրանց կատարած վավերագիրն ապօրինի է:

, առավել եւս՝ հարստության զորությամբ, որ ոչ մի {իրավունք} չի տալիս, բայց յուրաքանչյուրը մտնում է այն բանի

ակալ եմ, եղբայր, իսկ ես բնավ չգիտեի, որ ես եւս {իրավունք} ունեմ, բայց դու միայն այն ես մոռանում, որ դեռ ո

թյուն չկա, այլ ուզածս կատարյալ արդարություն է եւ {իրավունք}: Ես երկար բարակ դատաստաններու սիրտ չունիմ եւ

կտամ ինձ մտածել, որ այնտեղ արծարծված գաղափարները {իրավունք} ունեն հարգանքի արժանանալու մարդկության սրբազան շա

համար: Եվ հայերը մարդկության որդիք լինելով ունին {իրավունք} եւ պարտական են նախանձավոր լինել լուսավորյալ ազգեր

րա, թե ժողովուրդը փոքր ի շատե ճանաչել է ժամանակի {իրավունքը}, կտեսնեն, թե Հայը եթե մի գիր չի առնում ձեռը, բ

ին եւ կպաշտպանեն տրված թղթերի բովանդակությունը եւ {իրավունքը}: Այսպես լինելով բանը, պիտո է մտածել եւ վարելու

ես եւ նորա շրջանակից եւ պարագաներից: Մարդերի {իրավունքը} եւ ազատությունը հավասար է. եւ եթե մինը ավելի ազա

ելով հասարակ ժողովրդի աստվածատուր ազատությունը եւ {իրավունքը}, խլում է նորան սեղանապիղծ ձեռքով, եւ ուրիշները

րենց ժամանակ, որովհետեւ նա լիովին գիտակցում է իր {իրավունքը} ՝ ներկայումս խոսել ի՛ր իմացածի պես: Լեզուն ժաման

ողովրդի բերանում իր քմահաճույքներն ունի (բայց ոչ {իրավունքը} ): Բայց լեզվի մշակման առաջին խնդիրն այն է, որպե

ամեն մի վիրավորանքից, դատարան կգնաս որոնելու քո {իրավունքը}: Սա իմ վերջին խոսքն է, որ ես համենայն դեպս ասու

ահելով յուր գանձարանում, քննե եւ վճռե ժառանգների {իրավունքը} եւ ըստ այնմ յուրաքանչյուրին յուր պատկանյալ բաժինը

ից կենսական հարցերը՝ հռչակեց Հայոց կենդանի լեզվի {իրավունքը}, որպես հայի մտքի եւ զգացմունքի բնական օրգան, որ

փոխանակման եւ ֆինանսական շրջանառության միջազգային {իրավունքի} մասին: Մարդն իր կենցաղը չի կարող բարելավել,

բազանը սուս է, սպասում է, որ ստանա յուր վճռական {իրավունքները} եւ ապա գործ կատարել այնպես, որ ոչինչ անհամությու

րավունքով. կգա ժամանակ եւ ոչ ոք չի խլի քեզնից քո {իրավունքները}: Ինչի՞ն վերագրել այն, որ դու որոնում ես տան

ական հավատարմագրով, որով ես կզիջեմ նրան իմ բոլոր {իրավունքները}: Եվ այդ ես կանեմ, որպեսզի մորս պաշտպանեմ վիրավո

ւ մայրս մնաց. նույնպես խնդրիլ եմ, որ քո եւ մորս {իրավունքները} տեղը բերին եւ ինչ որ կպատկանի նե, ձեզի էլ չի զրկ

Վերջին նամակում դու ինձ գրում էիր իմ ժառանգական {իրավունքների} մասին. շնորհակալ եմ, եղբայր, իսկ ես բնավ չգիտե

վունքներով ու սովորություններով"։ Որո՞նք են մեր {իրավունքներն} ու սովորությունները: Մի կողմ թողնելով բոլորը, տ

հնարավորություն է տալիս մեզ կառավարելու " սեփական {իրավունքներով} ու սովորություններով"։ Որո՞նք են մեր իրավունքնե

ակորեն օգտվում է բարձրագույնս շնորհված հրովարտակի {իրավունքներով}: Ոչ ոք ոչ ոքից չի խլում ո՛չ ազնվականությունը

ապացույց չէ, որ բացակայողը կամ նա, ով լռում է, {իրավունքով} ցածր է, քան թէ նա, ով գիշերները չի քնում, որպե

յն ես մոռանում, որ դեռ ոչ ոք չի կարող օգտվել այդ {իրավունքով}. կգա ժամանակ եւ ոչ ոք չի խլի քեզնից քո իրավունքն

փով), որից հետո որեւէ գործիքով [անց են կացնում] {իրար} հատող զուգահեռ գծեր, որոնք գտնվում են միմյանցից

այդ բառարանին. այժմ նրանք բոլորը ներդաշնակում են {իրար} ու նրանց ստեղծողները, hավանորեն, հանգիստ են վայ

կարելի է ցույց տալ մի շարք հոդվածներ, որոնց մեջ {իրար} հետեւից երեւացին շատ հարգալիր եւ սուր բողոքներ այ

է՝ որեւէ այլ կրոն խրախուսելու մեջ է՝ հայ մասսան {իրար} ատող դավանաբանական մի քանի պարտիաների բաժանելու հ

րատեսակները չեն միացվում, եղանակով տարատեսակները {իրար} ձրգում են, եւ ընդհակառակը՝ ձեւով միատեսակներն ի

ր ձրգում են, եւ ընդհակառակը՝ ձեւով միատեսակներն {իրար} ձգում են, այսինքն՝ համադրվում են, բայց եղանակո

քն՝ համադրվում են, բայց եղանակով միատեսակները՝ {իրար} վանում են եւ չեն համադրվում: Յուրաքանչյուր ժաման

ստաներ եւ մենք մաթեմատիկաբար նույնպես հավասար ենք {իրար}, ինչպես հավասար են նման եռանկյունների անկյուններ

ր եւ այլն, եւ, մեր բոլորի ունեցած կարողութիւնքը {իրար} վերայ բարդելով, դնենք, թէ ստանում ենք հազար ոսկ

կան երկպառակութեամբ Ուրիշ բան չունինք, բայց {իրար} դաւել, Եւ սարսափելի ազգուրացութեամբ Մե

էականապէս հիմնուած է երկիւղի վրայ. ամէն մի անգամ {իրար} վրայ իրաւունք ունի նայելու որպէս սպանողի, ատեցող

ելու որպէս սպանողի, ատեցողի, յափշտակողի վրայ եւ {իրար} երեսից պիտի պաշտպանուին միմիայն երկիւղի միջնորդու

ում եւ նոցայ ընթացքը զարմանալի կերպով լծորդուած է {իրար} հետ: Տեսաբանութեան մէջ մի ապակի է մտնում, քիմիա

կայծակից զարկուած ծառի արմատում, ետքը երկու փայտ {իրար} հետ քսելով, աւելի ետքը հրացանը գտաւ, ետքը ֆոսֆո

վայրենուն, որ տակաւին կրակը ստանում է երկու փայտ {իրար} հետ քսելով: Առաջին առած. Զարգացման վերին աս

եր են եւ առանց ուղղախօսութիւնը շփոթելու չեն կարող {իրար} տեղ գործ դրվել։ Ներգործականի անցեալ ընդունելութիւ

որովհետեւ արդէն եօթանասուն հինգ փորձ կատարել է, {իրար} հետ միաւորելով զանազան մետալներ, զանազան չափերով

ում է, որ աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթերին) {իրար} կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բ

րեւ բարձրացնում, աղօթք անում ու հոգին աւանդում։ {Իրար} մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դ

դպիսի սեռականք (վերջահոլով տրականն էլ պակաս չէ) {իրար} քամակից են գալիս։ Իսկ միավանկ կամ քիչ վանկով բառ

ասել, որ քսան տարի ետքը աւելի լաւ պիտի հասկանան {իրար} խօսածը։ Կան գաւառական բառեր, որ գրեթէ նոյնան

նի պատճառած հարուածից: Բնականութիւնը եւ արուեստը {իրար} հետ լծորդուած են այդ գործի մէջ: Վէրք Հայաստանին

ում է, որ աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթերին) {իրար} կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բ

վերեւ բարձրացնում աղօթք անում ու հոգին աւանդում: {Իրար} մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դ

, ուստի բնական օրէնքով նոքա քաւում են, որ միանան {իրար} հետ: Եթէ ամպի էլեկտրականութիւնը յանկարծապէս միան

նոքա իրենք այդ օդեղէն բարձրութեան մէջ միանում են {իրար} հետ, մենք տեսնում ենք նոցայ լոյսը ` փայլակ, եւ

էր, սիրահարքը հանդիպում էին միմեանց, պար գալիս {իրար} հետ, տեսութիւն էին նշանակում կամ մի նշանաբան դնո

տը կախ ա, Շէկ տղայ, կարմիր աղջիկ, - թո՛ղ բռնենք {իրար} եախա: Ամպել ա ձուն չի գալիս, - մթնել ա տուն չի

ու ունենար։ Պատճառ, սոքա երկուքը եւս կապակից են {իրար} հետ եւ մինը չէ կարող առաջ երթալ առանց միւսին, մի

օսքը կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապա ուրեմն ամէն խօսք {իրարից} տարբեր է եւ չէ շփոթւում: Փիլիսոփայ պարոնները իրե

ոյն նշանակութիւնը տուող. ամենքն էլ տարբերվում են {իրարից} ՝ թէ՛ շատ եւ թէ՛ քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը բառերո

ուած լինելով, անշուշտ, հոգեբանական երեւոյթներով {իրարից} չէին կարող հեռու լինել: Թող ինչ կամին խօսին, բա

տուել: Թո՛ղ ընթերցողը " Ընծայի " յօդուածներն {իրարու} վրայ դիզէ ու խալկինի մը մէջ դնէ եւ ամենավարպէտ քի

մի բան է. Քանաքեռ, Երեւան, Վաղարշապատ եւ Աշտարակ, {իրարուց} երեք չորս ժամ հեռաւորութիւն ունին, բայց այդ տեղեր

յ վասն կոչիմս, որպէս եւ կանխեցի ասացի չէ ի կարգի {իրաց}, թողում զի զօրութեամբ 2280-րորդ յօդ. Ժ հատորոյ

շրջակայ գիւղօրայս նորա: Յայտնեցից եւ ես զբազում {իրաց} անձամբ անձին յամսեանն Յուլիսի, յանցանելս ընդ էջմ

կայ բանիմաց Հայերի առաջեւ, եթէ դոքա, հասկանալով {իրաց} կարգի փոփոխութիւնը, ցանկանային մշակել Հայկական ա

Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց վասն սոցին {իրաց}, պատճառն էր նոյն իսկ հոմաձայն փօլիթիքա նոցա, որ

ճեանց 'ի Հռովմ եւ 'ի Կոստանդնուպօլիս վասն այսորիկ {իրաց}, Մխիթարեանք գտին հնարս, վասն որոյ եւ թեթեւացան

, եկաց առ ժամանակ ինչ շահեցեալ զգիտութիւն զանազան {իրաց}, ուստի իջեալ յԱթէնս եւ ի Կոստանդնուպօլիս՝ փութա

րութեանց, որք չեն այլ ինչ եթէ ոչ բացայայտութիւնք {իրաց} այլով տարազու, փոփոխեալ զտեղիսն, զձեւ գրութեան

ե՞լքն իցէն, հանդերձ պատճառաւ, որք զճշմարտութիւն {իրաց} այլաբանաբար յինքեանս ունին թագուցեալ... " այսպ

ծել զդպրութիւնն՝ գայ առ սուրբն Սահակ զելս խորհել {իրացն}, այլ եւ զնա ինքն զսուրբն գտեալ ի նոյն անձուկ ճեն

անուրջի վտանգաւոր կերպարանքով: Վերանորոգութեանց {իրացուցումը} հակասում է անգլիական տէրութենական սկզբունքին, այ

չմոռանալով, Մուրադին կը հասնի: Պատասխաննիս ատոր {իրաւ} կամ սուտ ըլլալուն վրայ չէ, այլ այնչափը լաւ գիտեն

այժմիկ իւր տեղ ընտրեց բնակել: Դու չես {իրաւ} մայր քաղաքիս մի նշանաւոր փողոց, Բայց կարող ե

ութեամբ կամենում էր Գերմանիոյ Մաքիաւելին լինել եւ {իրաւ}, որ ինչպէս նորա վարդապետութիւնը համեմատուելով դէ

որներին: Ա՛յ դու պատճառ ամենայն չարիքի, եթէ դու {իրաւ} այդպիսի բարեմիտ մարդ էիր, ինչո՞ւ ապա չլսեցիր ժող

տասխանեց վախեցած դեւը, - լաւը չկարողացայ գտնել. {իրաւ} է, շարադրութիւնքը բաւական հին բաներ են, բայց դո

այլն, եւ այլն, եւ այլն...: Մեր Բուբանդուսը {իրաւ} որ տեղեակ է շարադրելու. մինչեւ այժմ վիպասանական

ակառակը: - Շատ բարի, - պատասխանեց վէզիրը. {իրաւ} որ իսկական դժոխային գիտութիւնը այլ ոճով չէ կարելի

ստուգելու համար նախ, թէ Փարպի գնացող ուխտաւորքը {իրաւ}, կատաղա՞ծ շան խածած էին եւ ջրվախութիւն ունէի՞ն (

պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ {իրաւ}, որ տեսէք, թէ ի՞նչ անամօթ լրբութեամբ պատասխան է

ում նորան, իսկ գրելը սովորեցնում է ճշտութիւն"։ {Իրաւ} որ, կենդանի խօսքը աւելի ճապաղ է, քան թէ գրութիւ

)), բայց Համալսարանը այն ժամանակուայ հռչակաւոր {իրաւաբան} Գիւմուլէնի խորհրդով բողոքեց այս բանի ընդդէմ։ Գոր

նա դարձեալ կամակորուեցաւ, այն ժամանակ պահանջողքը {իրաւաբանական} կարգով արգելք դրեցին նորա անշարժ կայքերի վերայ,

ւումը։ Փարիզի համալսարանի Աստուածաբանական եւ {իրաւաբանական} Ֆակուլտէտները, դատապարտելով Յիսուսեան աբեղաների

ու կանոնը ի՞նչ պատճառով է տպւում: - Ո՞վ է այդ {իրաւաբանը}: (Պ. Այվազովսքին պատասխանում է)- Մի ապստամ

ժանի մի խնդիր է այս, ուստի պիտի խնդրեմ եւրոպական {իրաւաբաններից}, որ տեղեկութիւն տան ինձ մի այսպիսի մարդկային օրէ

նալ տէրութեան դեսպանութեան ձեռքով, բայց, ինչպէս {իրաւագէտ} մարդիկ, որոնցից խորհուրդ ենք հարցուցած, ասացին

գործիք լինելով նոցայ ձեռքում, ամենայն քաղաքական {իրաւադատութեան} մէջ տեսանում է ինկվիզիցիօ, յանցանքը մերը չէ, այ

պաշտպանութիւն: Հոգեւորականութիւնը, օրէնքի եւ {իրաւադատութեան} առաջեւ չունի այն միստիկական խորհուրդը, ինչ որ ու

վերայ, այն խորհրդով, թէ թագաւորի մահը արգելք չէ {իրաւադատութեան} ընթացքին։ Մասնակից էին այս տխուր արարողութեանը բ

րական կամ ընտանեկան նուիրական պայմաններին: {Իրաւադատութեան} մէջ է ազգի կեանքը եւ այս օրէնքի վերայ միայն կարող

ւ պատմութիւնը: Եթէ մի ազգի մէջ չկայ օրէնք, չկայ {իրաւադատութիւն} ` համարձակ քարոզում ենք այդ ազգի կեանքը բարբարոսա

յանցաւորի հետ պատժակից լինելու: Չէ կարելի {իրաւադատութիւն} քարոզել եւ անիրաւութիւնը պաշտպանել: Չէ կարե

դնելու մէջ, պաշտօնակատար է միմիայն խղճմտանքը եւ {իրաւադատութիւնը}: Այս խօսքերը ասելուց յետոյ ամենայն իրաւունք տ

, որ պարծենում է իւր մարդ լինելով, պիտի պաշտպանի {իրաւադատութիւնը}, որովհետեւ առանց նորան ինքը այդ մարդը չէ կարող ե

Հայոց ազգի վերայ Մեծ Ներսէսը. ինչպէս արժան էր, {իրաւախոհ} պատճառ մէջ բերելով մեր Բարթողիմէոս եւ Թադդէոս սու

ով, ելանք ինքզինքնիս (եթէ ոչ անուշութեամբ, գէթ {իրաւամբ} ) բանաւոր կերպիւ պաշտպանեցինք եւ բացէիբաց մերժեցի

համար, ան ալ իր նախորդաց ճամբուն մէջը գտնուելուն {իրաւամբ}, ելաւ բանադրեց զարհամարհողս եւ աղեկ ըրաւ, իրաւա

աւամբ, ելաւ բանադրեց զարհամարհողս եւ աղեկ ըրաւ, {իրաւամբ} ըրաւ. այն ատենին համար իր պարտքն էր, չըներ նէ,

ւրոպիոյ մէջ ազատութեան մասին, եւ անգլիական մարդը {իրաւամբ} կարող է պարծենալ իր ազատութեամբ, մինչդեռ ուրիշնե

նքը, որոնց հիմքերի վրայ աճում է անգլիական մարդու {իրաւամբ} պարծեցած ազատութիւնը: Բացի սորանից, թող նորան դ

ն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ եւ բոլոր ցամաքահողի, {իրաւամբ} համարուած լուսատու ճրագը: Այո՛, մի րոպէ փայ

երանը եկաւ, Անգլիան, իր այն թերի համարուած, եւ {իրաւամբ} մի քանի պակասութիւնք ունեցող սահմանադրութեամբ, ա

պատահեցայ մի հայ երիտասարդի... քաղաքում, որ {իրաւամբ} ստացաւ Բեքրի-Մուստաֆա պատուանունը հասարակաց վկայո

նայ: Նախապատիւ քան զամենեսին օրագիր Զմիւռնիոյ {իրաւամբ} կրեալ զանունդ " Ազգասէր " թէ հարթութեամբ ոճոյ նոր

լով ընկերութեան իր այրութիւնը եւ արժանաւորութիւնը {իրաւամբ} ստանում է իր կինը: Թէ ի՜նչ բանի նշան է թուր

ւս եւ 'ի մեծաւորէ իմմէ եւ 'ի միաբանիցս, եւ որո՞վ {իրաւամբք} անկաւ բանն զհասարակութեամբ համայն։ Եթէ դատապարտե

ուծոյ, զմարդոյն մարդոյ, տացուք առնն զոր ինչ քաջ {իրաւամբք} վայել է նմա. suum cuique]: Չէ՞ ում էք ի մերայոց

կականմունք եւ հուսահատ հռնդիւնք մեռանողաց եւ ա՛յս {իրաւամբք}, զի բանաստեղծութիւնն հայելի իմն է, յորում ցոլան

ինակ, վասն այն երկուցեալ թէ մատնեցաւ արդարութեան {իրաւանց} հերքել ջանայ յանձն է իւրմէ զանուն հեղինակութեան պ

ծակախոյզ պատասխանիս քահանային Բարսեղի՝ դատել ըստ {իրաւանց} աստուծոյ հաւատացելոյ դորին վերատեսողութեան յամեն

պետին ի Նախիջեւան, անգործ եւ թափուր յուսուցչական {իրաւանց}, այլ յորժամ գալուստ նորին սրբութեան բարեբաղդ կաց

առավարութենէ Ճեմարանի Ձերոյ զվկայագիր ուսուցչական {իրաւանց}, տուեալ ի Կայսերական Համալսարանէ Ս. Պ. բուրգայ

եւ թէ գրով եւ յամենայնի գործակից լինել առ ՚ի գիւտ {իրաւանց} ազգին մերոյ, որ ի Նախիջեւան: Յանձն արարեալ զ

ալ են եւ քննեալ զհաշիւս Խալիբեանին կամ տեղեկացեալ {իրաւանց} կամ անիրաւութեանց գործելոց կամ ի Խալիբեանէ, կամ

եալ: Այն ինչ այսպիսեօք ոչինչ կարացին ստնանել {իրաւանց}, զոր բարձրացուցանէի, վեհափառ կաթողիկոսն հրամայե

ուր իմն վճռադատութիւն ոչ բնաւ արժանաւոր սինոդական {իրաւանց} եւ արտօնութեանց եւ պ. պրօկուրօրն հակառակ կարգին

ոստովանի միւս ուրիշ ազգութիւնքը անխտիր, նոյնպիսի {իրաւանց} ժառանգ, որպիսի ստացել է ինքը: Ազգութիւնը անմեղա

է իր ժամանակակից աշխարհից դէպի դուրս " (Հեգել, {Իրաւանց} փիլիսոփայութեան յառաջաբանութեան մէջ): Այս գ

ենական իշխանութեամբ կարող են յաջողակի իրագործուել {իրաւանց} եւ ազատութեան խելացի եւ հիմնաւոր սկզբունքը: Անգլ

իցի եւ եթէ ոչ, շատ է ինձ, այո՛ զի նա 'ի մայրենի {իրաւանց} իմ տէր է, յորմէ ո՛չ դադարիմ խնդրել ո՛չ թշնամեացս

ւրով բարոյական առակօք եւ համախմբութեամբ քաղաքական {իրաւանց}, հիմնաւորելոց առ հասարակ ի վերայ օրինաց, եդելոց

եմք նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապան էաք ըստ բարոյական {իրաւանց} ոչ միայն զանձինս հոգալ, այլ եւ զընկերն. իսկ առ

իթարեան միաբանութեւան: Այսօր զանձն կացուցեալ ընդ {իրաւասութեամբ} կաթողիկոսին Էջմիածնի, ՚ի վաղիւ զկաթողիկոսական իշ

ճառուած գրիչով, թէ՞ Կրօնական ժողովը իւր մտացածին {իրաւասութեամբ}: Ի՞նչ ունի մեզ ասելու Կրօնական ժողովը, եթէ ա

ան ալ իրեն կրօնակցաց օգտին համար), թէ կա՛մ իւր {իրաւասութեան} տակը գտնուող քահանայքն (ըստ արեւելեան սովորութեա

ր պատրիարքների կամ Սսու եւ Աղթամարի կաթողիկոսների {իրաւասութեան} տակ, իսկ բոլորը միասին ունին եւ ճանաչում են մի հ

առաջադիմութեան: Երկրորդ, նոյնը հասկացնել իւր {իրաւասութեան} տակ եղած եկեղեցականներին, որպէսզի իւրեանց ընթացք

ններից ստեղծագործել էին պապերը իւրեանց տիեզերական {իրաւասութեան} գաղափարը։ Նոքա հաստատուած ծնանում էին այն մտքի վ

։ Նորա մտացածին եւ կարծիքական տիեզերական հոգեւոր {իրաւասութեան} տակ թագնուած է տիեզերական քաղաքական իրաւասութիւն

գերմարդկային իրաւասութիւնը նորա։ Նոքա, հոգեւոր {իրաւասութեան} հետ բոլորելով իւրեանց մէջ եւ քաղաքական արժանաւորո

լով միայն պապական իրաւասութիւնը։ Դեռ եւս պապական {իրաւասութեան} ընդունելը բաւական մեծ բան էր, խորհրդաւոր բան, ո

նդամ եկեղեցու ազատ չեն հասարակաց ազգի անկողոպտելի {իրաւասութենից} եւ հասարակաց ձայնը, հասարակաց բողոքը, մի հոգեւո

յսինքն՝ իւր կամքով զանազան եպիսկոպոսական հոգեւոր {իրաւասութենների} ինքեան սեպհականելը։ Այստեղ հարկաւոր էր, որ Պապի

նքին, պիտի յանդգնի բերա՞ն բանալ, մա՞րդ խրատել, {իրաւասութի՞ւն} բանեցնել: Ողորմելի՛ է այն մարդը, որ պիտի ընդուն

այլ կաթողիկոսների ձեռքով մերժել է մի այլ եկեղեցու {իրաւասութիւն} իւր վերայ, ըստ որում, դորա բարոյական ազդեցութիւ

իրաւասութեան տակ թագնուած է տիեզերական քաղաքական {իրաւասութիւն} ։ Մեր ասածի վկայութեան համար հարկաւոր էր դնել

հական անձերի. զ) Մերժել հոգեւոր վիճակից մարդերի {իրաւասութիւնը} որեւիցէ ազգային աշխարհական դպրոցի վերայից. է) Դ

s. մի անգամ հարցուցի մի աբեղայից, թէ ինչ է նոցա {իրաւասութիւնը} քահանաների վերայ, ինչո՞վ բարձր են, քան թէ քահան

մատենագրութիւն. Վիեննացին այնտեղ, իւր կարծեցեալ {իրաւասութիւնը} Հայերի վերայ հաստատելու համար, բարձրաձայն գոռում

ստ, որքան կարող եմ ձեզ օգտակար լինել: Ձեր {իրաւասութիւնը} մերժող ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ " - Առ քե

րկրագունդը պարտական է խոստովանել այս գերմարդկային {իրաւասութիւնը} նորա։ Նոքա, հոգեւոր իրաւասութեան հետ բոլորելով

ւում էին բոլոր մեղքերը՝ ընդունելով միայն պապական {իրաւասութիւնը} ։ Դեռ եւս պապական իրաւասութեան ընդունելը բաւական

ութիւնը պապական իշխանութեան տակից եւ ուրանալ նորա {իրաւասութիւնը} ։ Աւելորդ է վերստին կրկնել այստեղ Մխիթարի բո

նով, որ ընդունէին այլ Կարգերի նման եպիսկոպոսների {իրաւասութիւնը} եւ առ հասարակ Ֆրանսիայի մէջ հրաժարուէին իւրեանց ա

նց քամակից որպէս մի աքցանով քաշում հանում էր թագի {իրաւասութիւնից}, երբ ի վերջոյ անճար մնալով ազգի ազատութեան, թէե

ռանց տալոյ ինձ զպատճառ բարձրացուցանելոյ զիմ բողոք {իրաւացի} ի բարձրագոյն դատաստանս համաձայն առաջին խնդրոյ իմո

նել, թէ Հայաստանի փլատակների տակից լսելու էիք մի {իրաւացի} անմռունչ գանգատանք, թէ " ի՛նչ օգուտ, որ ունիմ բ

ես նորա բուն հայագէտ ասած մարդերից չեմ՝ կրած ո՛չ {իրաւացի} եւ ո՛չ անիրաւ նախատինք։ Գուցէ այդ եւս Մասեաց Մու

հարկադրող հանգամանքների, որ, պաշտելով մեր անձին {իրաւացի} ազատութիւնը, չենք փոխում մեր ուղիղ կարծիքը:

տաւորների առջեւ, տրտում հառաչանքով ասաց, թէ. " {Իրաւացի} չեղաւ Ղազարի՝ մեր աշխարհից հեռանալը. պատճառ, ն

նգատանքդ զհայկական մանկտւոյն յայնժամ եւ եթ [լինէր {իրաւացի]}: Եթէ հնախօս լեզուն հայոց գէթ կրէր յինքեան զուuա

գործողութենների եւ ընթացքի մէջ արդարացնում են եւ {իրաւացնում} են նորա խօսքերը, եւ մի այնպիսի մարդու, որ կասկա

շունչը, որ փչել էր մեր վերայ, մեք պարտական ենք {իրաւացուցանել} Արարիչը, յարգի կացուցանելով այն շնորհը, որի ընդ

ութենից: Խօսակիցը վայրկեան մի շփոթեցաւ եւ, {իրաւը} պէտք է ասել, խղճի խայթ եւս զգաց, ազնուաբար, որ

եմն բա՛ց թող, որ ես գնամ իմ տունը: " {Իրաւն} ասեմ, չկամէի այդ բանը, Բայց երեւի Աստուած

՛լ մի քանի այսպիսի ցնդի աւանդութիւնք գտնել, բայց {իրաւն} ասենք, ձանձրացանք այս յիմար բաներից, վերջին անգ

- Ոչխարը, բուրդը եւ կաթը իւր տիրոջը տալով, {իրաւո՛ւնք} ունի պահանջելու, որ տէրը հաշիւ տար նորան, թէ որ

ն անգլիական գործարանների եւ գործաւորների վիճակը: {Իրաւո՞ւնք} է այս, կամ ստրկութիւնը վերնալով, յիրաւի պիտի ըն

մենք չենք կարող ուտել եւ մարսել այն կերակուրքը, {իրաւո՞ւնք} է, որ նետենք մեր մի կտոր չոր հացը, որին սովորել

վեհափառ կաթողիկոսն եւ սրբազան եպիսկոպոսն Եղիազար {իրաւունս} համարեալ զառաջին զայն որոշումն եւ զխնդիր իմ որպէս

: Քարեղեն են շինուածքն եւ պարտ է տալ զարժանի {իրաւունս} պատպանութեան Ադմինիստրացիօնին, զի թուի թէ կառուց

ուլ զհասարակութենէ արարեալ է զայն եւ չունի զոչինչ {իրաւունս}: - " Դուք ասէք այդպէս, իսկ յերեսփոխանական

որպէս երեսփոխան նորա եւ որպէս անդամ ազգի Հայոց, {իրաւունս} համարիմ ինձ բարձրաբարբառ բողոքել, թէ Այվազովսքի

: Յաջորդ լինել պապին առաքելոյն Պետրոսի՝ չտայ նմա {իրաւունս} ինչ առաւել քան այլոց եպիսկոպոսաց, ըստ որում ինքն

կեղեցին Քրիստոսի բերս ոչ սաղարթի։ Բայց արդ յի՞նչ {իրաւունս} հաստատեալ թշնամեաց 'ի սոյն եղեն ձեռնամուխս, վասն

ելութիւն է, որ զայսպիսիս ճարտարաւորէ եւ զգայռէ։ {Իրաւունս} ունին եւ սոքա իմանալ, քանզի 'ի ճոխաբանել իւրեանց

իր աստ, մինչ 'ի կատարած աշխարհի տեւէր այն։ Դոքա {իրաւունս} ունին այսպէս վարելոյ զի իմաստութեամբ գործեն, իսկ

ազգ մեր մանաւանդ Արեւելեայք, մտօք զօրաւոր, ո՛չ {իրաւունս} գիտեն եւ ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, զի չեն ուսեալ

, եւ շուարեալ ի վարանս տարակուսի]. մի՞թէ չունիցի {իրաւունս} ընթանալ զնոյն՝ որ [բաց եւ արձակէ] առաջի նորա, մ

թէեւ դատելով իբրեւ մարդու առողջահայեաց, չունեմք {իրաւունս} եպերելոյ զնա, վասն զի թողեալ [եւ] լքեալ յիւրայոց

սկանալի առնելով զբանն Ազգին: Հարցանեմք եւ ունիմք {իրաւունս} հարցանելոյ, եթ է դիտաւորութիւն պատուական առնդ էր

տ առնլոյ զիմաստունս մեր: Այո՛, չունիմք ամենեւին {իրաւունս} եպերելոյ զնոսա վասն այսր, արդէն անժխտելի ճշմարտո

ործական օտար է Հայոց. բայց ի վերայ այսր ամենայնի {իրաւունս} ունի գերդաստանս այս ասելոյ ազգին, ահա մեք եւ վաս

ն, կարծիքդ իմաստնոց Հայոց, եւ պահանջէ (եւ ունի {իրաւունս} պահանջելոյ, եթէ միայն մեք պահանջէաք ի նմանէ ընթե

հաշտութիւն, այն է, եթէ հաշտութեան հիմունք լիցին {իրաւունք} եւ արդարութիւն եւ ոչ կամապաշտութիւն այս կամ այն մ

պիսի պատուանուն այնպիսի մարդուց, որ չունէր տալու {իրաւունք}. եւ մի բարձրաստիճան անձն համալսարա՞ն է, ակադեմի

թացքը, ուստի եւ չունի ոչինչ ժամանակ, գանգատելու {իրաւունք}. դեռ Հայաստանը չունի գիտնական որդիք, որ իւր կաթ

պատրաստէ նոցա ապրուստը ապահովելու համար, ապա թէ {իրաւունք} կը ստանայ ասել, թէ " գիտնական որդիք ունիմ"։ Հա

փ վայելում է այդ իրաւունքները եւ արտօնութիւնքը եւ {իրաւունք} ունի բողոքելու, եթէ մի քանի մարդիկ, հարստահարել

չէ տուել ինձ կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն, բայց {իրաւունք} ունի մեր կողմից պահանջելու փոյթ եւ խնամք իւր վերա

ջելու փոյթ եւ խնամք իւր վերայ: " Հայաստանը ոչինչ {իրաւունք} չունի մեզանից բան պահանջելու, - ասում եմ շեշտելո

սի ուրախութիւնը երեխայական է եւ անխել: Մեք երբէք {իրաւունք} չունինք ուրախանալու առանց օրինաւոր պատճառների, ե

տարում եւս, ինչպէս միւս այլ հանդիսաւոր օրերում, {իրաւունք} ունի ուրախանալու այն մարդը, որ ունէր ստուգապէս ո

օր մարդ լինելով, դուք ասում էք, թէ չունէի ոչինչ {իրաւունք} ), շատ թոյլ է ձեր բարոյականութիւնը, եւ այդ վիճա

ուեցաւ, թէ այդ մարդը, շատ վշտերի ենթարկուելով, {իրաւունք} էր ստացել, որ ամենայն մարդ կարեկից լինի նորան:

: Պախարակել մի սովորութիւն, որպէս ազգային ախտ, {իրաւունք} չէ, եթէ այդ սովորութիւնը մտել է ազգի մէջ օտարից

Սահակի ձեռագրից օրինակուած լինելը արդարութիւն եւ {իրաւունք} է համարուել, որ բոլորովին մի այլ վիճակի եկեղեցու

վերի գրած յիշատակութիւննիս, Մխիթարեան համախոհաց {իրաւունք} պիտի տայ ափեղ ցփեղ Աստուածաբանութեանց թերթերը նոր

է այսպէս. - Մի մարդ, որ ինձ յիմար անուանէ, {իրաւունք} ունի: - Ի՞նչ պատճառով, - հարցանում են վաճառ

ր խաւարից. սա մի զարհուրելի վարագոյր է, որի տակ {իրաւունք} ունին մարդիկ եւ մահ ենթադրել: Ազգը լուսաւորելու

ն գերեզմանի մէջ մեր Արամ նահապետի ոսկերքը... {Իրաւունք} ունի եղած Հայ բանասէրը մինչ սորանից քանի տարի յառ

լորութեան մի վէմից միւս ապառաժին զարկուելով։ Այլ {իրաւունք} չենք համարում երես թեքել բոլոր Հայոց ազգի կին մար

ժամանակին ուղարկել իւրեանց զաւակքը քահանային, սա {իրաւունք} ունի դատաւորի ձեռքով պահանջել: Անտարակոյս,

ն՝ իմանալ ազգի ստոյգ քանակութիւնը: Կատարեալ {իրաւունք} եմ տալիս քո գաղափարին, թէ թուի հետ հարկաւոր էին

ւնքը, լինելով շատ անհամեմատ միմեանց հետ, չունին {իրաւունք} մեզանից կատարեալ հաւատ պահանջելու: Այս վերջի

երի աչքում պատկերանում էր պարոնը: Հասարակութիւնը {իրաւունք} տուեց այն բոլոր մարդերին, որ երբեւիցէ բամբասուած

Եւ մեր ընթերցանութեան հետեւանքը հաստատեց մեզ, որ {իրաւունք} ունէինք չկարդալու յօժարութեամբ եւ ախորժանքով մի ա

րունդը (բացի մի քանի ախտացած մարդերից) կատարեալ {իրաւունք} է տալիս այդ մարդերին, որ, պահպանելով իւրեանց եկ

, Եւրոպացիք, ինքեանք աւելի քաղաքավարի լինելով, {իրաւունք} ունին ուրիշներից եւս ճիշդ քաղաքավարութիւն պահանջե

եւս մի աղբիւրից է: Ես կարծում եմ, որ այս բոլորը {իրաւունք} են տալիս ինձ ընտանեբար վարուիլ Ձեր հետ՝ գրելով մ

արցանենք Պ. Խուդաբաշեւից, թէ Խորենացու ո՞ր բանը {իրաւունք} է տուել նորան, որ նա Խորենացին անուանէ թեթեւամիտ

ւթեամբ: Աւելորդ ենք համարում ասել, թէ ոչ ոք {իրաւունք} չունի բռնադատել ուրիշի սրտի վկայութիւնը։ " Հիւսի

աժին ընկած հողը, առանց վաճառելու կամ գրաւ դնելու {իրաւունք} ունենալու, քանզի ես եւ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատ

ութեան արժանի: Եւ վաճառելու կամ գրաւ դնելու {իրաւունք} չունենալը բնաւ չէ կարող վշտացնել նորան կամ յետ կա

նամու ընդդէմ կպատերազմիմ... - Եւ իմ հաւասար {իրաւունք} եւ արտօնութիւն կ'ունենաս այն հողի վերայ, որ պիտի

դու պայման դրեցիր, որ գրաւ դնելու կամ վաճառելու {իրաւունք} չպիտի ունենանք: - Այո՛, մեր օգուտը պահանջ

գեղի եւ քաղաքի իւրաքանչիւր անդամը, հաւասար չափով {իրաւունք} պիտի ունենայ մի որոշեալ քանակութիւն հողի մշակելու

անհող եւ կը զրկէ իւր սերունդը եւս այն հողի վերայ {իրաւունք} ունենալուց: Ապա եթէ մի գեղի մէջ 100 տարու միջոցո

անում է հասարակութեան, որի ամեն մի անդամ հաւասար {իրաւունք} ունի հաւասար քանակութեան վերայ, յաւիտեանս ժամանա

, յաւիտեանս ժամանակների, եւ մի կողմից վաճառելու {իրաւունք} չունենալով, իսկ միւս կողմից, առանց արգելքի հողը

- ինքնաբաւական կերպով յառաջ տարաւ խօսքը, - պիտի {իրաւունք} տալ մեզ, որ կտրիճի պէս գործ կատարեցինք եւ մեր դա

յ: - Շատ հասարակ կերպով: Ես եւ դու հաւասար {իրաւունք} ունինք, իբրեւ հայրենիքի հաւասար որդիք, այնպէս չ

ր կա՛մ հաւասարութիւն չկայ, կա՛մ արդարութիւն, որ {իրաւունք} առնէ մեր հաւասարութեան իրականապէս, քանի որ հաւաս

ռել է քեզ հասարակաց ազգի սեպհականութիւնը: Ո՛չ նա {իրաւունք} ունէր վաճառելու եւ ո՛չ դու իրաւունք ունէիր գնելու

իւնը: Ո՛չ նա իրաւունք ունէր վաճառելու եւ ո՛չ դու {իրաւունք} ունէիր գնելու. նա՛ գող է, եւ դու՝ գողակից, որ

ցան զանազան ընդդիմութիւնք եւ ապստամբութիւնք, եթէ {իրաւունք} պահանջելը, վսեմ ոճով, կարելի է ապստամբութիւն ան

արդը ստրկութենից, մինչեւ որ այդ մարդը հողի վերայ {իրաւունք} ունեցող չխոստովանուի: Եւ մինչեւ այս, ընդհանրակա

ւսը: Ի՞նչ է ուրեմն: Մեր խնդիրը... ինչ որ աւելի {իրաւունք} ունի գրաւելու մեր ուշադրութիւնը, ինչ որ մօտ է մե

, եթէ մեք մի կտոր հողի վերայ քարոզում ենք հաւասար {իրաւունք}, ուրեմն, ազգութեան խնդիրը եւ ուշադրութեան արժան

ւմ է 250 լիբրէի, եւ կառավարութենից աւելի ո՛չ ո՛ք {իրաւունք} ունի շինականից գնելու, նոյնպէս եւ շինականը իրաւո

ւունք ունի շինականից գնելու, նոյնպէս եւ շինականը {իրաւունք} չունի ուրիշի վաճառելու: - Քաղաքակրթութիւն է

րութեանց հալածող ուրուականը: Եթէ հաւասարակշիռ եւ {իրաւունք} կայ տէրութեանց մէջ, ուրեմն նոյն կշիռը եւ նոյն իր

հաստատամտութեամբ, պահանջում է ուրիշների հաւասար {իրաւունք} եւ ոչինչ չէ խնդրում աւելի: Ազգութիւնը օգտակար է

ի բարոյական շռայլութիւն, այլ որպէս կարիք, որպէս {իրաւունք}, որպէս բողոք երկրագունդի վերայ մի կտոր հող ձեռք

նել աշխատի՝ իւր հաւաքական անձնաւորութեան անունով {իրաւունք} ձեռք բերելով, եւ նոյն իրաւունքը եւ արտօնութիւնքը

եզուն, որ է քո ազգութեան դրօշը եւ այդ բոլորը քեզ {իրաւունք} կը տան մի կտոր հող ձեռք բերելու, որով կ՚ազատուիս

յական ոյժը, որ յետոյ նոյնը քնքուշ սեռից յուսալու {իրաւունք} ստանայինք: Ո՛հ, դեռ շատ ժամանակ հարկաւո՛ր

շխում է զինչ գոհար անգին: Ոչինչ դատաւոր, ոչինչ {իրաւունք} Չեն այնքան սուրբ, ճիշդ, ջինջ, քան հայելի, Որք

Ինչի՞ համար է այս խտրութիւնը, ի՞նչ բանով աւելի {իրաւունք} ունի Պ. Չամուռճեանի պատուելի դուստրը կամ ամուսին

ւթիւնը սպասաւոր այդ եկեղեցուն: Ազգը, ամենայն օր {իրաւունք} ունի, այդ հոգեւորներից մինը իւր լաւութեան համար

դատութիւնը: Այս խօսքերը ասելուց յետոյ ամենայն {իրաւունք} տալիս ենք Պ. Չամուռճեանին, կամեցածի չափ, Մաշտո

ական. վասն զի ձանձրալի է մի ըստ միոջէ թուել: {Իրաւունք} չունէ՞ր արդեօք Հիւսիսափայլը հայոց եկեղեցու ոտքից

ձին սրտի եւ հոգու մէջ լրացեալ ազատութեամբ: Ոչ ոք {իրաւունք} չունի բռնաբարել ուրիշի խղճմտանքը եւ սրտի ազատ խոս

վին, այսինքն, նոյնիսկ եկեղեցականներին, եւ ազգը {իրաւունք} չունի այդ բաների մէջ խառնուելու, որովհետեւ եկեղե

ը թռչում են, որպէս մի վայրկեան: Վախենում ենք եւ {իրաւունք} ունինք վախենալու, թէ մի՛ գուցէ, մինչեւ հայը կշտ

քի վերայ ոչ ոք համարձակութիւն չունի արատ շփել), {իրաւունք} չունի, իւր անսխալական քննութեամբ, իւր հակառակոր

վազովսքին պատասխանում է)- Մի ապստամբ մարդ: - {Իրաւունք} թողո՞ւց պ. Այվազովսքին այսուհետեւ իւր գործերին կ

ւիլը եւ այլն եւ այլն։ Բայց մենք կարծում ենք, թէ {իրաւունք} չէ, անհնար է թերեւս բռնաբարել բովանդակ ազգի տրամ

։ Եթէ փորձով երեւի, որ ժողովրդի գանգատին արժան է {իրաւունք} տալ, իհարկէ մեր պատուելի հեղինակքը իւրեանց ընթաց

, ես իմ կողմից կարելի է մեղանչում եմ... Կատարեալ {իրաւունք} կը տամ ժողովրդի անգրասիրութեանը. պատճառ, թէեւ հ

հիմնուած է երկիւղի վրայ. ամէն մի անգամ իրար վրայ {իրաւունք} ունի նայելու որպէս սպանողի, ատեցողի, յափշտակողի

եթէ գործադրութիւնը հասկանում ենք դրականապէս, եւ {իրաւունք} ունինք այսպէս հասկանալու, որովհետեւ այդ համակարգ

ւթիւնքը հպատակուած են այս կամ այն հեղինակութեան: {Իրաւունք} ունէր Դեկարտը մինչ գրում էր, թէ " ես սկսելով քնն

ցածը, որ գործուած է խաւարում դատապարտել ոչ միայն {իրաւունք} չէ, այլեւ անբարոյականութիւն: Մեր խօսքը այն է,

ութեան " (երես 284): - - - - - Ասես թէ {իրաւունք} ունին, մինչ կարծում են թէ Հեգելը իր փիլիսոփայութ

երբեւիցէ, իրենց համար մարմնաւորել կարողանալու: {Իրաւունք} ունի հռչակաւոր Բոկլը դատապարտել նոցա այս նեղսիրտ

րէն ազգի անձն իւր անդամներին չէ տալիս պոլիտիկական {իրաւունք}: Եւ կառավարութեան մեքենան շարժւում է միմիայն առա

անցքերի նաեւ մի ամենաչնչին հանգամանքի վրայ ոչ ո՛ք {իրաւունք} ունի առանց ապացուցի բերան բանալ։ Մեր դատապարտածը

ութիւն։ Աղճատուած ձեռագրի մէջ Հրատ տեսնելը բնա՛ւ {իրաւունք} չէ տալիս մեզ հաստատողապէս ասել, թէ ինքը՝ Փարպեց

պրութեան"։ Մեզ թւում է, թէ այս վկայութիւնքը {իրաւունք} չեն տալիս մեզ ենթադրել, թէ Փարպեցու ծնողքը ականա

տեսնում ենք Փարպեցուն Աշուշայի դռնում, ուստի եւ {իրաւունք} չունինք եզրակացնել այս բանից, թէ երեւելի եւ հարո

ակից հետեւում է եւ մէկ եւ այլն։ Մեզ թւում է, թէ {իրաւունք} չունինք բանի տեղ չդնել այս եւ այլն խօսքը, որովհե

ու, որոյ եւ առաջ բերեալ տեսանի բան"։ Լիակատա՛ր {իրաւունք} ունի պ. Էմինը. գուցէն էլ հարկաւոր չէր, որովհետ

ութիւնից. եւ պատճառը այս է, թէ ո՛րքան պ. Էմինը {իրաւունք} ունի գէթ շաղկապի վրայից նախդիրը հալածելու, որպէս

ից նախդիրը հալածելու, որպէս գրչի սխալ, նո՛յնքան {իրաւունք} ունի ամեն մարդ յատուկ անուն Գէթ ի հալածեալ նախդիր

դատաւորն կաշառս. վասն այնորիկ ցրուեցան օրէնք եւ {իրաւունք} 'ի գլուխ ոչ ելանեն. զի ամբարիշտն յաղթահարէ զարդա

՛ Սեւուկի դրախտի մէջ է անցել յիշուած անցքը։ Ի՛նչ {իրաւունք} ունինք " 'ի Սեւկոյ դրախտին " խօսքը բացարձակապէս ն

՝ դրախտին յատկացուցիչ։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցին {իրաւունք} չէ տալիս մեզ մի այդպիսի վերլուծութեան։ Ահա բնագր

ալով քեզ Տեառն կարասի խնդրէին զտեղիդ"։ Մի՞թէ {իրաւունք} պիտի ունենայ բարկանալ մեր վերայ հայկաբանութեան ու

ւնով եւ բոլոր նահատակքը Ղեւոնդեանք անուանուեցան, {իրաւունք} է տալիս հաւանականաբար ենթադրել, թէ Փարպեցու քահա

մ է խոստովանել, որ այս կարճութեան համար պահելն էլ {իրաւունք} չէ։ Նոր լեզուի բառը կարճ է թէ երկայն, որ այդպէս է

ը լինին, քան իւրեանց նախնի հին հռովմայեցիքը: Ես {իրաւունք} ունէի սպասել այս գործի կատարեալ յառաջադիմութեանը

ները համարում է անարժան որեւիցէ ուշադրութեան, եւ {իրաւունք} եւս ունի.... երեւի թէ դժոխքումը եւս, ինչպէս

ւցել են, որ ժողովուրդը, ազգը հոգեւոր բաների մէջ {իրաւունք} չունի խառնուելու, որովհետեւ այդ բոլորը պահուած է

ար գաղտնի պատճառից, չէ պիտոյ երեւին ուրիշին, սա {իրաւունք} չունի նկատել այդ նուիրական գաղտնիքի ազդեցութեան հ

ւն զգում եմ ցած խազեր երգելու ժամանակ, վասն որոյ {իրաւունք} տալով ձեր դիտողութեանը, կ'աշխատեմ օգուտ քաղել նո

ուք, որովհետեւ արծաթն է տալիս ձեզ այդպիսի տմարդի {իրաւունք}, եւ առանց այդ արծաթին, պիտոյ է մինը լինէիք այն

ծ էիր չորս-հինգ որդի, միթէ՞ նոցանից իւրաքանչիւրը {իրաւունք} չունէին քո հայրական սէրը եւ խնամարկութիւնը հաւասա

են դեռեւս, թէ շատ սէր հասկացող մարդիկ լինելով, {իրաւունք} ունէին Աստուծոյ նմանել: Այդ ի՞նչ սէր է, որ դուք

ի՞թէ չկային այնտեղ եւ լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞նչ {իրաւունք} է ասել, թէ ամենեքեան անարժան էին, թէ ամեններից

նի է մեր առանձին ուշադրութեանը, եւ նորա վաստակքը {իրաւունք} ունին պահանջելու մեզանից մի անկողմնապահ սառն քննո

լ, որովհետեւ այլապէս կարողացած չէր, ոչ ով չունի {իրաւունք} ։ Նա Հայկական դպրութեանը եւ լուսաւորութեանը զոհեց

ւլ ծիսակատարութիւնը առաջին բանը շինելով, փոխանակ {իրաւունք} տալու օրինաւոր կերպով քննելու այս բոլորը, պահանջ

՝ հաւասարապէս բաշխում է ամենեցուն միեւնոյն չափով {իրաւունք} եւ ազատութիւն։ Նոցա գլխաւոր հաստարանը ճշմարտութի

ն եւ անսխալելի ճանաչել նորա անձը, ուր ժողովուրդը {իրաւունք} չունի ընթեռնուլ, քննել եւ հասկանալ Սուրբ գիրքը ե

։ Պապականութիւնը, իւր մէջ կենտրոնացնելով ամենայն {իրաւունք} աշխարհի երեսին, որ ցած էր միայն Աստուծոյ իրաւուն

մեծամեծ մեղքեր, որ պապին միայն տուած էր ներելու {իրաւունք}, ներւում էին մի հասարակ Յիսուսեան աբեղայի ձեռքով

նգատում էր ապա հոգեւորների տգիտութեան վերայ։ Ազգը {իրաւունք} չունի գանգատելու այդ մասին. պատճառ, գիտուն քահանա

ն հայկական չէ հակամէտ յուսումնառութիւն, որպէս թէ {իրաւունք} իցեն դաստիարակել զմանկտին մեռեալ եւ անծուծ լեզուա

ղինակաց Սինէացւոց մինչ չգիտէին զլեզուն նոցա, ապա {իրաւունք} էին դատապարտել զժողովուրդ մեր առ անգրասիրութեանն

երովը?? Նա շինեց նորանց թիւը անորոշ եւ անսահման, {իրաւունք} տուեց Կարգին նոր օրէնքներ եւ կանոններ սահմանել իւ

ից խոստովանեցաւ Վերանորոգութեան օրինաւորութիւնը՝ {իրաւունք} տալով Պրօտեստանտներին (բողոքարկուներին) մի ազատ

րո՛ղ էին հրաժարական խնդիր տալ Գեներալին, որ ազատ {իրաւունք} ունէր արձակելու։ Այն Յիսուսեանները, որ ինքնակամ

ն հետ, որպէս զի կարողանան որսալ Չինացոց սիրտը եւ {իրաւունք} եւ հարստութիւն ճարել իւրեանց Կարգի համար։ Իննովկ

ցանելու համար հայհոյել եւ նզովել. եթէ ունին նոքա {իրաւունք}, փաստ եւ պատճառ, թո՛ղ հանդէս բերեն, թո՛ղ մարդա

զուելով այդպիսու գործերից եւ պարտաւորելով նորան, {իրաւունք} է ստանում, որ լուսաւորեալ աշխարհը պատուէ իւրեան

եւ այլ է յանցանքը եւ անօրէնութիւնը: Ամենայն {իրաւունք} եւ օրէնսդրութիւնք դատապարտում են յանցանքը եւ ոճիր

ք կառավարութեան ազդեցիկ դէմքերի հետ, իւրացրել են {իրաւունք} ` խառնուելու հայկական բոլոր գործերին, վարելու այ

այժմեան ֆրանսիական u կամ Յունական y իպիսլոնը։ Եւ {իրաւունք} ունի։ Նոր լեզուի մէջ, եթէ ու վերջաւորութիւնը հո

։ Պարոններ, Աստծու սիրուն, խնայեցէք ժողովրդին, {իրաւունք} երէք նորան։ Նախ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիսի խօսակցութ

քը իր կողմից ասում է: Հեղինակը, իբրեւ բանաստեղծ {իրաւունք} չունի տարաժամ եւ այն իր բերնից խօսելով մերկացնել

րագոյրը: Իբրեւ գրագէտ, իբրեւ հեղինակ առաւել եւս {իրաւունք} չունի այսպիսի խօսքերի հանդէս տալով դարաւոր եւ խաւ

: Մեզ թւում է թէ այս ուղղութիւնը դատապարտելու մեծ {իրաւունք} ունինք, մանաւանդ եթէ յիշենք թէ պարզ եւ հասարակ ժ

ւմ առաջին երեք դարերում քրիստոնէութիւնը քաղաքացու {իրաւունք} չունէր Հայաստանում, գէթ անտիկեան դարերի վերջի եւ

ոգալ իր ընտանիքի ապրուստը: Մենք կարծում ենք, թէ {իրաւունք} չկայ, առանց դրական ապացոյցներ ունենալու, ամէն մ

զուն կատարում է իր պաշտօնը լիքը չափով: Էլ այստեղ {իրաւունք} չկայ, բաղդատական գեղեցկութիւնք կամ կատարելութիւն

ցկութիւնք կամ կատարելութիւնք հանդէս հանելու, ինչ {իրաւունք} որ ուներ 4. 000 տարի առաջ ապրած հայը այնպէս խօսել

ապրած հայը այնպէս խօսել, նոյն իրաւունքին համազօր {իրաւունք} ունի այժմեան հայը այսպէս խօսել. ո՛վ հաւան չէ, գ

ւմ է պ. Պռոշեանցը. ազգը ընդունեց այդ գործը (եւ {իրաւունք} չունէր չընդունելու) որպէս ապագայում աւելի մեծ յո

, մենք չգիտենք: Եւ որովհետեւ չգիտենք, ուստի եւ {իրաւունք} չունինք նորա օգտի կամ նորա ընդդէմ բան խօսել: Իսկ

, այլ պատճառի հետեւանք։ Այն հիման վրայ, ինչ {իրաւունք} որ ունէր անտիկեան Հայը խօսել հին լեզուով, հին ոճ

խօսքը սիրահար մարդու վրայ չէ, սիրահարը օրէնք եւ {իրաւունք} չէ նայում, նա ճըքնում է միայն իր սիրածին հասնել

եցկութիւնը, նորա աւելի մշակուած լինելը, նոյնպէս {իրաւունք} չեն տալիս մեզ, կենդանի ժողովրդի իրաւունքը բռնաբա

առաջինը եղած չէ աշխարհի երեսին։ Գեղեցկութիւնը {իրաւունք} չէ։ Աշխարհիս երեսին ո՛չ դրական գեղեցիկ կայ եւ ո՛

մէջ։ Ասենք թէ մեռած մայրը գեղեցիկ էր, բայց այս {իրաւունք} տալի՞ս է մեզ սպանել նորա թէեւ տգեղ զաւակը։ Ասենք

ալի է թւում մեզ եւ կարծում ենք, որ ընթերցողք եւս {իրաւունք} կ՚ունենային ձանձրանալու։ Բայց մի քանի օրինակ հար

ուի մէջ կան թերութիւնք, կամ ճապաղութիւնք, աւելի {իրաւունք} կար զարմանալու, եթէ չլինէին դոքա, որովհետեւ այդ

լեզուն, գործ դնելով նորան եւ օրէ օր աճեցնելով։ {Իրաւունք} ունի Բէկոնը, մինչ ասում է. " Կարդալը հարստացնու

ի որ նա ներկայ եղած ճշմարտութիւնն է խոստովանում, {իրաւունք} չունիք եւ չէք կարող նորան քարկոծել՝ առանց ստութե

սութիւնը՝ ապացուցէք. բայց եւ ո՛չ այդ դիպուածում {իրաւունք} ունիք դատապարտել նորան, եթէ նա այդպէս էր ճանաչու

զ ՄԵՐ Թագաւորութեան մէջ վայելել ոչ թէ միայն բոլոր {իրաւունքը} եւ առանձնաշնորհութիւնքը, որ ՄԵՐ համօրէն հպատակքը

լ մշտնջենաւոր ժամանակով եւ ժառանգաբար այն ամենայն {իրաւունքը}, որ ՄԵՐ ընդհանուր կարգադրութենների հիման վերայ վ

անգամ հասարակութեան իւր տեղումը ունի իւր ձայնը եւ {իրաւունքը}. արտօնութիւնքը եւ առանձնաշնորհութիւնքը չեն տրուա

այաստանում համալսարան չլինելը, ուրանալ Հայաստանի {իրաւունքը} իւրեանց վերայ, մինչ այդպիսի դպրոցի չլինելը ստիպե

, նոցա համար, որ ընկել էին այդ իւրեանց չպատկանած {իրաւունքը} ձեռք բերելու քամակից: - Ո՛ղջ լինիս, - պատաս

ւսաւորութիւն, եթէ սորա պաշտպանքը հրատարակեն սորա {իրաւունքը} իւրեանց ազգի այն բաժնի մէջ, որոնց առաւել սիրելի

ի տնտեսութեանը: Եւ չգիտենք, թէ ինչ է Մխիթարեանց {իրաւունքը}, որի վերայ հիմնուելով՝ ընդունում են միմիայն հռո

յս եւ չեն առնելու. ապա եթէ Հայոց ազգը յայտնէ իւր {իրաւունքը} ՝ մասնակից լինելու կտակին, օրէնքը պիտի ստորասաբա

ն, թէ մի հին եւ մեռած լեզու, որ կորուսել էր իւր {իրաւունքը} ընկերական կեանքում, չէ կարող միջնորդ լինել կենդա

ած: Մի փոքր ներքեւ կը յայտնուի ընթերցողներին մեր {իրաւունքը}: Մեր դաւանութիւնը Հայոց ազգի ամբողջական ապահ

եցու օգուտը, որքան իւր անձնական արտօնութիւնքը եւ {իրաւունքը}, չկամեցաւ այլեւս Կեսարիա դիմել՝ իւր կաթողիկոսակ

մելով, պիտի՞ համարուին իւրեանց օգուտը, անձնական {իրաւունքը} գերադասողք: Համօրէն Հայոց ազգի անունով բողոքում

վերջին սոսկականին, նորա անձնաւոր ազատութիւնը եւ {իրաւունքը}, կարելի՞ բան է, որ համակրութիւն ունենայ դէպի հա

ը նոյնպէս չպիտի ունենայ գրաւ դնելու կամ վաճառելու {իրաւունքը} "։ Մի այսպիսի գործունեայ մարդ, այսպիսի առաջարկո

ալ քանակութիւն հողի մշակելու եւ գործելու: Եւ այս {իրաւունքը} պիտի տեւէ այնքան, որքան նա կամ նորա սերունդը պիտ

վարձ վճարեն այն քսանին հողը մշակելու եւ գործելու {իրաւունքը} ձեռք բերելու համար, քանզի ինքեանք վաճառած լինելո

ց, առանց արգելքի հողը գործելու եւ արդիւնաւորելու {իրաւունքը} անկողոպտելի պահելով, այդ հասարակութեան անդամը եւ

ւնոյն մարդն է, եւ այլն: Այո՜, եթէ հաւասար {իրաւունքը} այսօր խոստովանուի բոլոր երկրագունդի վերայ, եթէ ն

իտի յօժարի ընդունել այն ժամանակ, երբ ցոյց տամ իմ {իրաւունքը}: Ա՛յս եւս հերիք չէ. նա իմ կենդանութիւնը պիտի խո

այն ժամանակ, երբ ստուգէ, թէ զօրութիւն ունիմ իմ {իրաւունքը} պաշտպանելու: Այս տողերը գրելու միջոցին Թէյմ

իւս ազգութիւնը իւր սեպհական շահի համար, ճնշուածի {իրաւունքը} խոստովանե՞լն է մնացած: Անհնարին տհաճութեամբ

ամբ գրեցին իւրեանց դրօշակի վերայ հաւասարակշիռը եւ {իրաւունքը}, այն րոպէից, ասում ենք, ազգութիւնը դարձաւ կառա

նք կայ տէրութեանց մէջ, ուրեմն նոյն կշիռը եւ նոյն {իրաւունքը} պիտի լինի տէրութեանց եւ նոցա ստրկացած ազգերի մէջ

ւորութեան անունով իրաւունք ձեռք բերելով, եւ նոյն {իրաւունքը} եւ արտօնութիւնքը հաւասարապէս իւր անդամներին բաշխե

նա հող չունի եւ եթէ յաջողի նորան հող ձեռք բերել, {իրաւունքը} եւ ժամանակը պահանջում են տնօրինել այնպէս, ինչպէս

ն թէ փրկեցիր նորա կեանքը, ոտքիդ տակ կոխեցիր նորա {իրաւունքը} եւ նորա մարդկային արժանաւորութիւնը: Դո՛ւ դադարեց

աբարելով եւ ուրանալով ուրիշի, իւր հաւասար, ազատ {իրաւունքը}: Եւ մինչեւ ո՞ր աստիճան, մինչեւ ո՞ւր. մին

կացաւ, այնուհետեւ կորուսանելու է Նախիջեւանը իւր {իրաւունքը} այդ արծաթի վերա: Ով ականջ ունի լսելու, թող լսէ

վ մեր մարդկութիւնը, մեր մարդկային ազատութիւնը եւ {իրաւունքը} ուրանալով, Պ. Չամուռճեանի հետ բռնուիլ բարոյական

արութեան ձեռքը, միմիայն պաշտպանում ենք հասարակաց {իրաւունքը}: Եթէ Պ. Չամուռճեանը երկար տարիներով, յարակց

ւ արեամբ չափ յարգում ենք մարդկային ազատութիւնը եւ {իրաւունքը}, իսկ Պ. Չամուռճեանը, այս յանցանքների մօտից թեթ

ղծ էակ, որ կորուսանում է իւր սոսկ մարդ կոչուելու {իրաւունքը} անգամ. Պ. Չամուռճեա՞նը, իւր փտած ու վաճառուած

թեամբ, որ հարկ դիպուածում պաշտպանէ պարտաւորուածի {իրաւունքը}, եթէ քաղաքական կամ քրէական ատեանները հակին դէպի

ններով եւ թերութեններով: Ուստի, մինի միստիկական {իրաւունքը} եւ պատիւը երկրորդի ստրուկ համարուելու սուտ փաստի

ենք միմիայն այն անխախտելի հիմքերի վերայ, որ ազատ {իրաւունքը} եւ առողջ բանականութիւնը թելադրում է. հետեւաբար ո

հելու համար, երանի՜, որ կաշխատի ճնշեալ ժողովրդի {իրաւունքը} իսպառ ոտքի տակ առնելու համար: Վա՛յ մեզ, որ

Մեք ազատակամ նուիրեցինք մեզ հասարակ ժողովրդի {իրաւունքը} պաշտպանելու: Մեր անձը եւ գրիչը չնուիրեցինք հարու

ողութիւնը: Պաշտպանել այն Հայի առաթուր կոխուած {իրաւունքը} է մեր կեանքի բուն խորհուրդը եւ նպատակը: Եւ այս ն

ափը վյրեժխնդիր եւ նախանձաւոր ենք հասարակ ժողովրդի {իրաւունքը} պաշտպանելու եւ այս խորհրդով ամենայն բանի ընդունակ

դարձեալ, հանդէս են գալիս եկեղեցականների մտացածին {իրաւունքը} ջատագովելու եւ ազգի ստրկութեան ժամանակը յարատեւել

ւթէան անցից Մուրատեան Վարժարանին, հռչակել է նորա {իրաւունքը}: - Եւ այսպէս. - Պ. Այվազովսքին Օսմանեան

ան։ Սխալ ասում ենք նորա համար, որ ներկայ սերնդի {իրաւունքը} նոյնպէս անբռնաբարելի է, ինչպէս հին հայոց իրաւուն

աւունքը նոյնպէս անբռնաբարելի է, ինչպէս հին հայոց {իրաւունքը} ։ Եւ ի՞նչ իրաւունքով հին հայը խօսում էր այնպէս եւ

ք ընդունում այդ։ Միւս կողմից, յարգելով ժողովրդի {իրաւունքը}, պաշտելով նոր լեզուի իրաւունքը, այնուամենայնիւ

յարգելով ժողովրդի իրաւունքը, պաշտելով նոր լեզուի {իրաւունքը}, այնուամենայնիւ հարկ կայ մատենագրի վրայ խնամով ե

նդանի մարդը մեռեալի հետ պատանքում. ամենը ունի իր {իրաւունքը} եւ սուրբ է։ Որքան նեղանում ենք, որ ամեն քայլափո

ունու ձեռից դորա կարգից դուրս երկարատեւ քաղաքական {իրաւունքը}, որպէս ժամանակի հարազատ որդի, յառաջ է խաղում մե

ւնից է բխում եւ յանցանքը, եւ օրէնքը եւ ճակատագրի {իրաւունքը}: Այսպէս էին այն Ժամանակ, - ասում է Հայմը, -

եգելը, նոյնպէս ոչ ոք չի պաշտպանել - թողնելով այդ {իրաւունքը} չնչին հնապաշտների - դարերի ժանգը, որ այլանդակում

ղղակի մասնակից է կառավարութեան եւ որի պոլիտիկական {իրաւունքը} խոստովանում է անգլիական կոնստիտուցիօնը, որովհետե

բարբարոս էր կոչում: Այն պապին, որ Հռոմի նախկին {իրաւունքը} ձեռք բերելու համար, մոռացել էր փառք, պատիւ եւ մ

Սարգիս եպիսկոպոսի մինչեւ այսօր մեր կողմից ժխտուած {իրաւունքը}, մինչ նա իւր հրաշալի քարոզների մէջ բոլոր մարդեղէ

նի վրայ, թէ նա գիտէ չլսել խաբեբայական խօսքերի եւ {իրաւունքը} ճանաչել, որպէսզի նորա առջեւը արդարացնէ իւր անձը

ների հեղինակներին, մեք գրաւում ենք մեր կողմը այն {իրաւունքը}, որով այդ տետրակներից մի քանիսը պիտոյ է նուիրուէ

թիւնը, որովհետեւ խօսելու կամ բանի մէջ խառնուելու {իրաւունքը} շատ կամ սակաւ կարողութեան տէր մարդն ունի, ոչինչ

տճառ, միանգամ հաւատացած են, թէ կարծիք յայտնելու {իրաւունքը} պատկանում է միայն պարոնների, այսինքն նոցա, որ շ

րգողը կորուսանում է ուրիշներից յարգանք պահանջելու {իրաւունքը}: Գիտէ՞ք այս, օրիորդ Մարիամ, - ասաց կոմսը ծիծաղ

թեան վերայ, աշխատում են, եթէ կարելի է խլել նորա {իրաւունքը} մեր մարմնի վերայից. մեր անձնասիրութիւնը չէ թոյլ

էս պատրաստուեցան զէնքը ձեռքերին պաշտպանել իւրեանց {իրաւունքը} եւ անկախութիւնը, մինչեւ որ Ֆրանսիայի թագաւոր Հեն

ոյ, հոգեկան ձգտողութեան եւ անձնզգայութեան բնական {իրաւունքը} ։ Եւ ճշմարիտ. ո՛վ մեզանից բողոքելու չէր, եթ

ծերը. գրում է Վահան հաւատոյ գիրքը Հայոց եկեղեցու {իրաւունքը}, ծէսերը եւ դաւանաբանութիւնը պաշտպանելու համար Կո

ն ընդհանուր աւերութեան միջոցին, քահանայապետութեան {իրաւունքը} վաճառւում էր քաղաքական կեղեքիչ կառավարութեան ձեռք

իւն, որ ունէր իւր սեպհական օրէնքները, կանոնը եւ {իրաւունքը}. երեւեցաւ նոր տէրութիւն բոլոր եւրոպական տէրութիւ

խաբեբայութեամբ ձեռք առեցին դարձեալ իւրեանց նախկին {իրաւունքը} եւ գործը եւ վերջապէս ստացան միեւնոյն ոյժը Տէրութե

իսուսեաններին, այսինքն՝ թագաւորների Աստուածային {իրաւունքը}, եւ այս կերպով աշխարհական իշխանութիւնը հաւասար կ

իէն Պասկիէ, փառաւոր կերպով պաշտպանեց Համալսարանի {իրաւունքը} ։ Գեղեցիկ ճարտարութենով ապացուցեց Յիսուսեանների վ

ւնը։ Այսպէս կամենում են նոքա ապացուցանել իւրեանց {իրաւունքը} եւ հերքել հոյակապ Պասկիէի իմաստուն ասածները։ Ի՞ն

կան իշխանութեան մնացորդքը եւ զօրացնել թագաւորական {իրաւունքը} ։ Հին ազնուական գերդաստանները հարկադրուած էին խոն

ուրեմն հրապարակ կանչել խելքերը, խոստովանել նորա {իրաւունքը} եւ այս կերպով ուսուցանել, որ ազգի մէջ երեւցած ամ

թիւն: Ոչ ոք չէ կարող յանցանք գործել առանց ուրիշի {իրաւունքը} յափշտակելու. ոչ ոք չէ կարող յանցանքը պաշտպանել ա

ոչ ոք չէ կարող յանցանքը պաշտպանել առանց զրկուածի {իրաւունքը} խեղդելու: Բնական օրէնքով, իրաւունքների հաւասարո

ն Թուրքիան իր որոշումով խախտում է նրանց անհերքելի {իրաւունքը}: Ի լրումն ամենայնի, - եթէ անյարմար է պահան

իտի մոռանալ, որ այդ նախդիրները կորուցել են իրենց {իրաւունքը} ազգի շրթունքի վրայ, եւ տնաքանդները սօսինձի նման

ականութեան մէջ, նոր լեզուի սեփական ուղղագրութեան {իրաւունքը} ։ " Անորոշ տարբերութենէն մտեր է, որ ու-ով կամ

րը ցրուել: Եւ ասես թէ լուսաւորութեան բռնաբարուած {իրաւունքը}, իր վրէժը հեղինակից հանելու համար, ձգել է նորան

իքս, որ դիտենք խոստովանիլ ժամանակի եւ պատմութեան {իրաւունքը}, չենք կարող կենդանիքը թողած մեռելների հետ խօսել

այդ բաղդասութեան ընդդէմ, հին լեզուի բաղդասութեան {իրաւունքը} պաշտպանելով, համազօր է նոր լեզուն սպանելու եւ ժա

ազգին: Ի՞նչ էական խորհուրդ ունի կենդանի ժողովրդի {իրաւունքը} ոտքի տակ կոխելը, քանի հազար տարի առաջ մեռած հայե

, որ առանց մի էական խորհրդի բռնաբարում է ներկայի {իրաւունքը} կամ գէթ աշխատում է բռնաբարել, մենք հրատարակում ե

ին լեզուով, հին ոճով, հին քերականութեամբ, նոյն {իրաւունքը}, իր կարգով ունի եւ այժմեան Հայը խօսել նոր լեզուո

ւով, նոր ոճով եւ նոր քերականութեամբ։ Մերժել այս {իրաւունքը} համազօր է պատմութեան եւ ժամանակի ազդեցութեանցը տգ

համազօր է պատմութեան եւ ժամանակի ազդեցութիւնքը եւ {իրաւունքը} մերժելու։ Մեռածը մեռած է, անցածը՝ անցած. կենդ

ում, գերեզմանից դուրս չէ եկել, որ իր ժառանգների {իրաւունքը} բռնաբարէ եւ ժառանգութիւնը իր ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ

իոսը։ Հնութեան աւտօրիտէտը ժամանակի եւ պէտքերի {իրաւունքը} յափշտակելու չափ ուժ չունի։ Մեր խօսքը սիրահար մար

նոյնպէս իրաւունք չեն տալիս մեզ, կենդանի ժողովրդի {իրաւունքը} բռնաբարելու եւ ուրանալու ոչ միայն բնութեան տեղակա

, լոկ անզօր խօսք է, եթէ գործ է դրւում հին լեզուի {իրաւունքը} ջատագովելու համար։ Անշուշտ, այն գեղեցկութիւնը,

ր աչքը։ Յայտնի է թէ, հին լեզուի գեղեցկութեան {իրաւունքը} ՝ գեղեցկութեան եւ այն կատեգօրիայով չէ կարող յաղթե

ան եւ այն կատեգօրիայով չէ կարող յաղթել նոր լեզուի {իրաւունքը}. պատճառ, տգեղ երեւցածը չէ տանում ժամանակը, իսկ

Խելքը գլխին մարդը տեսնում է պարզ, որ հին լեզուի {իրաւունքը} երբէք աւելի չէ նոր լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղ

ւթեան պատճառով նոր լեզուն էլ քաշկռտել եւ ժողովրդի {իրաւունքը} բռնաբարելով, կենդանին մեռեալի հետ պատանքելը նման

ք, երկինք ու երկիր, սար ու ձոր... Այս նորանշան {իրաւունքի} օրինակը չենք տեսանում ոչ մի ներկայ տէրութեան օրին

բարութեան կերպարանք տալ այս ժխտողութեան, տակաւին {իրաւունքի} անունով խօսում է իմ հետ. " Ի՛նչ ես արել, որ ես

: Դու կամենում ես քո հաւասարակշիռը պահել եւ այն՝ {իրաւունքի} անունով, բայց ինձ, որ բնաւին օտար եմ քեզ եւ ամե

քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց հետ խօսում ես {իրաւունքի} անունով, իսկ իմ վերաբերութեամբ ինչի՞ համար ոտքի

պիսի եկեղեցականութիւնը: Մեր համար, օրէնքի եւ {իրաւունքի} առաջեւ, ոչ եկեղեցական կայ, ծայրացեալ իրաւունքնե

եանին ընծայելով, շտապում ենք ասել, որ օրէնքի եւ {իրաւունքի} առաջեւ քննւում է եւ դատւում է նախ գործը եւ ապա գո

կոչումները եւ պատուանունները չեն կարող օրէնքի եւ {իրաւունքի} առաջեւ միջնորմն լինել յանցանքի եւ հատուցումի մէջ

ւմ ենք, մի լոկ վրէժխնդրութիւն չէ, այլ հասարակաց {իրաւունքի} պաշտպանութիւն: Հոգեւորականութիւնը, օրէնքի եւ

ծանրանայ ազգի վրայ որպէս հարստահարութիւն եւ ազատ {իրաւունքի} բռնաբարութիւն: Եւ ո՛վ կարող է գործ դնել այղ հնար

ող էր մտածել. նոքա ընդդէմ դուրս եկան ժողովրդական {իրաւունքի} անունով՝ ի հարկէ խառնելով նորա հետ իւրեանց Աստու

յդ արդարացի հատուցումի մէջ տեսանում ենք հասարակաց {իրաւունքի} պաշտպանութիւն: Ոչ ոք չէ կարող յանցանք գործել առա

քի տակ կոխելը, քանի հազար տարի առաջ մեռած հայերի {իրաւունքի} անունով: Շատ ազգերի գաղթականք ուրիշ մեծ ազգ

թէ գեղեցկացնում. պատճառ, բնութեան անբռնաբարելի {իրաւունքի} վրայ չէ կարելի անպատիժ ձեռք բարձրացնել։ Յայտ

թիւնը՝ անիրաւաբար մօտենալով ուրիշի ստացուածին եւ {իրաւունքին}, առաջին անգամ մերկացուց երկաթը անզօրի եւ անպաշտպ

ւթեան տակ ընկաւ նա, որ յանդգնեցաւ մօտենալ ուրիշի {իրաւունքին}, կամ դրժել ընկերական կամ ընտանեկան նուիրական պայ

Պ. Աբովեանցը, աւելի հաւատարիմ մնալով նոր լեզուի {իրաւունքին} եւ արտօնութեան, իր " Վէրք Հայաստանի " գործում ու

ր 4. 000 տարի առաջ ապրած հայը այնպէս խօսել, նոյն {իրաւունքին} համազօր իրաւունք ունի այժմեան հայը այսպէս խօսել.

խարհի մէջ, ուր կին մարդը, զուրկ լինելով ամենայն {իրաւունքից} ընկերական կենցաղավարութեան մէջ, իհարկէ, կարող չ

, որ ազատութիւնը զրկուած է իւր սեպհական քաղաքացու {իրաւունքից} ձեր սահմաններում... Անտարակոյս, դեռեւս վաղ էր պ

ւնը. համարւում է դարձեալ մեռած, դատապարտուած եւ {իրաւունքից} զրկուած, եթէ չկայ այլեւս նորա ազգութիւնը:

ն սեպհականելով հողը եւ հասարակ ժողովուրդը զրկելով {իրաւունքից}: Վերջին դիպուածում ազգութիւնը ազատութիւն չէ ժողո

րաւունքներով եւ ոչ անհագագ ստրուկ զրկուած ամենայն {իրաւունքից} եւ արտօնութենից. երկու դիպուածում եւս տեսանում ե

րաւունք աշխարհի երեսին, որ ցած էր միայն Աստուծոյ {իրաւունքից}, երբէք համարուած չէ եւ համարուելու չէ ազատութեան

դար մանուկ զօրութեամբ սուրը ձեռքին պատերազմեց մի {իրաւունքից} զրկուած հզօր պառաւի հետ, որի գիշերատեսիլ զինուոր

դի վերայ, զրկում էին նորանց Կարգին անդամ լինելու {իրաւունքից} ։ Բայց այս բանի վերայ չէ՛ր լինում խիստ ուշադրութի

րելի եպիսկոպոսների ցուցակից: Պատրիարք ընտրուելու {իրաւունքից} զրկող խիստ կասկածանքի տեղիք են տալիս նրանք, ովքե

հայ եպիսկոպոսներին Երուսաղէմի պատրիարք ընտրուելու {իրաւունքից} եւ յատկացնում Երուսաղէմի հայ վանքը միայն թուրքահա

ուզում է կամայաբար իր կենդանութիւնը ուրանալով եւ {իրաւունքից} հրաժարուելով, իր վիզը դնել անցածի լուծի տակ, այ

շատակարանիս մէջ: Հրովարտակ ՄԵՐ Սենատին. {Իրաւունքները} եւ առանձնաշնորհութիւնքը Նախիջեւանի Հայոց հասարակո

նի ձեռքով տուեց ՄԵԶ ամենահպատակագոյն խնդիր, նոցա {իրաւունքները} եւ առանձնաշնորհութիւնքը, պարգեւած ի Տէր հանգուցե

Նախիջեւան քաղաքը մինչեւ այսօր վայելում է այս {իրաւունքները} եւ առանձնաշնորհութիւնքը. մինչեւ այսօր քաղաքական

իջեւանի ամեն մի անդամը հաւասարաչափ վայելում է այդ {իրաւունքները} եւ արտօնութիւնքը եւ իրաւունք ունի բողոքելու, եթէ

ա աշխատութիւն է եւ ոչ ծառայութիւն, եթէ մարդկային {իրաւունքները} անխտիր հաւասարաչափ են եւ ոչ մինինը աւելի, իսկ մի

ես չեմ աշխատելու բռնի. ես կը զգամ ինձ ազատ, մեր {իրաւունքները} կը հաւասարուին, եւ ճշգրիտ եղբայրութիւնը երեւան կ

ւթիւնը թաքցնելու, ցոյց էի տալիս " Հիւսիսափայլի " {իրաւունքները}, որ կամքի կամ ճաշակի վրայ ոչ, այլ էական հիմքերի

ց տէրութեան, թէ՛ Հայոց ազգի եւ թէ՛ նորա եկեղեցու {իրաւունքները} ։ Այս հաշտութեան մանրամասն նկարագրութիւնը կարելի

չ միայն ետ է վերցնում Խաթթի-Հիւմայունով շնորհուած {իրաւունքները}, այլեւ այն իրաւունքները, որ վայելում էին հայերը

թի-Հիւմայունով շնորհուած իրաւունքները, այլեւ այն {իրաւունքները}, որ վայելում էին հայերը նախքան այդ մանիֆէստը: Յ

բացարձակաբար ստրկանալ հին լեզուին՝ նորի անժխտելի {իրաւունքները} բռնաբարելով, որ բնաւ չէ արդարանում եւ որ չենք կա

ովարտակով հաստատում ենք եւ հաւատարմացնում ենք այդ {իրաւունքների} եւ առանձնաշնորհութենների զօրութիւնը եւ անձեռնամեր

համարինք մեզ, հռչակելով մարդկային ազատութիւնը, {իրաւունքների} հաւասարութիւնը, որոնք ստրկացած են կամ բռնակալներ

ապա հոգեւորական, ուրեմն, որպէս կցորդ քաղաքական {իրաւունքների}, պատասխանատու հասարակաց օրէնքի առաջեւ: Մարդկ

, որ թէ կազմուէր, անտարակոյս ցոյց կը տար Պապական {իրաւունքների} չարաչար գործադրութիւնը, եւ գուցէ դեռեւս կը պահան

մ այլ Պապական Տէրութենների մօտ գտանւում էին Կարգի {իրաւունքների} Գեներալ-Պաշտպանքը (general procurator), իսկ իւ

հիւանդներին եւ ապրիլ ողորմութենով։ Իւր լիակատար {իրաւունքների} մասին, որ ստացել էր Պապական եւ Պօրտուգալական Տէր

նց զրկուածի իրաւունքը խեղդելու: Բնական օրէնքով, {իրաւունքների} հաւասարութիւնը պահանջում է, մարդկային օրէնքի միջ

ւր գործի մէջ նոր ապացոյց է տալիս մեզ իւր անսահման {իրաւունքներին}, որից օգուտ էր քաղում: Խօսելով Նոր-Նախիջեւանի վ

նք, որ վնասակար էին եպիսկոպոսական եւ քահանայական {իրաւունքներին}, թէ Կարգը այս ճանապարհով, անհամաձայնութիւն եւ վ

պիսկոպոսին եւ ստացաւ նորանից եւս թոյլտւութիւն իւր {իրաւունքներին} համեմատ ներգործելու։ Այս խորհրդով ուսաւ այնտեղի

դորում է բաների ժամանակը: Երբ հեղինակը, լրացեալ {իրաւունքներով}, քննչի պաշտօնով գտանւում էր Աստրախան, Սերոբէն վ

լ եւ սնուցանել ազգութեան տունկը եւ ծնողական սուրբ {իրաւունքներով} պարտք դնել նոցա վերայ նոյնը՝ աւելի աճեցուցած, տ

իրաւունքի առաջեւ, ոչ եկեղեցական կայ, ծայրացեալ {իրաւունքներով} եւ ոչ անհագագ ստրուկ զրկուած ամենայն իրաւունքից ե

արդէն հասկացուցել է աշխարհին, թէ մարդիկ հաւասար {իրաւունքներով} դուրս եկան արարչագործ աստուծոյ ձեռքից: Մարդկային

ն է, որտեղ էլ նա չգտնուի, ճիշտ նոյն հիմքերով ու {իրաւունքներով}, ինչպէս եւ Էջմիածնի վանքը. եւ քանի որ Ռուսաստան

ընելու գլուխ ունինք: Մեզի պէտք եղածն ու ազգային {իրաւունքնիս} այն է, որ Բաբկէն իր ատենին երեւելի Հայրապետն էր

ւն գոյացնել իմ մէջ, մինչեւ դա օրինաւոր կերպով եւ {իրաւունքով} արժանի լինի դպրոց անունը իւր վերայ կրելու: Այժմե

հասարակութեան: Քաղաքի կամ գեղի բնակիչքը հաւասար {իրաւունքով} ազատ են իւրեանց բաժինը գործել եւ մշակել, քանի որ

սոփայ ասուածներից, ահա այն հայը ամենայն արդարացի {իրաւունքով} գրաւում է մեր ուշադրութիւնը եւ նորան դարձեալ, առ

նաբարելի է, ինչպէս հին հայոց իրաւունքը։ Եւ ի՞նչ {իրաւունքով} հին հայը խօսում էր այնպէս եւ ոչ այլապէս, նոյն իր

ով հին հայը խօսում էր այնպէս եւ ոչ այլապէս, նոյն {իրաւունքով} այժմեան հայը կարող է խօսել այսպէս եւ ոչ այլապէս։

էր Սուրբ Կաթուղիկէն, ուստի եւ Մեծ Վահանը ամենայն {իրաւունքով} յանձնել էր Փարպեցու պէս մի մարդու, որ այն ժամանա

կա՛ր էլ մի ուրիշ մարդ՝ Ղազարիկ կոչուած, որ ամեն {իրաւունքով} զգուշացնում է Հ. Մ. Չամչեանը չշփոթել Փարպեցու հ

ց, որի մասին գումարուել էր ժողովքը եւ որ ամենայն {իրաւունքով} սպառնում էր Պապական Աթոռին չարաչար կործանումն։ Ա

երը, որոնցից կազմւում է ազգը, ամենայն մարդկային {իրաւունքով} ազատ են այդ բանը ընդունել կամ մերժել, արդարացնել

քահանայութենից լուծուած, եթէ ժողովուրդը ամենայն {իրաւունքով} խղճահարւում է օրէնք ստանալ անօրէնից, ինչո՛վ ուրե

թեթեւ հանգամանաց մէջ։ Անցքի կատաստրօֆը, որ ամեն {իրաւունքով} պահանջում է հեղինակից աւելի հմտութիւն եւ ճարտարու

եմ. էլ հաշտուում եմ գրելու ժամանակ, այդ ուն ինչ {իրաւունքով} եւ որտեղից է մտնում։ Պ. Պռօշեանցը սովորաբար գրո

թեթեւ հանգամանաց մէջ: Անցքի կատաստրոֆը, որ ամէն {իրաւունքով} պահանջում է հեղինակից աւելի հմտութիւն ու ճարտարու

երեւում է նոցայ վրայ, նոքա դեռ կարող են պատմական {իրաւունքով} արդարացնել, ժանգոտ օրօրոցի մէջ բացին նոքա իրենց

այս կամ այն հոգեկան ցանկութեան։ Ուստի ամենայն {իրաւունքով} հարցնում ենք, հին լեզուի գեղեցկութիւնը, թերեւս

իշերազգեստով (խալաթով): Բարեկամական կերպով {իրեար} ողջունելուց յետոյ իմ հիւրի առաջին խօսքը այն եղաւ

ն կծու խօսակցութենից յետոյ, արդէն ի՛նչ տեղիք կար {իրեար} հիւրասիրելու: Վերջապէս գնաց Պ. Խ... Մեր բո

ութիւն: Ազգի միութիւնը եւ ազգային անդամների դէպի {իրեար} ունենալու եղբայրական եւ հարազատ արենակցութեան սէր

ւ շատ անգամ, կրքերի եւ ախտերի խաղալիկ դառնալով, {իրեար} հետ թշնամացած ազգային անդամքը միմեանց հետ անքակտե

մեանց անծանօթաբար, մէկ մեկու աջ կարկառեցինք, եւ {իրեար} ողջունելուց յետոյ, նստեցինք գետի ափումը կանաչ խո

կատարի եւ Բէգզադէի՝ շատ վաղ ժամանակներից սկսած, {իրեարու} մէջ ունեցած յարաբերութեան մասին չար լեզուներ խօսա

0 կըլլա կամ ավելի, արդի հեսապ կանիք եւ կուտաք եւ {իրեմեն} փողը ստացածին ձեռագիր թող տա, եւ դուք առաջին փոշ

, եւ երբ որ գան նե, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ {իրեն}, եւ ինքս ալ կերթամ քամեռսկի սուտը, ամեն նավը բո

: Շատ կխնդրիմ ձեզի, որ ինչպես ըլլա նե, խրկիք եւ {իրեն} ասիք, որ նրա ոտքը ոսկորը կպած է. միմիայն ուռած

բազանը նարա գալու եւ երթալու խարճն քաշելեն ետեւ, {իրեն} ալ լավ կշահե, ատ կողմանե ալ միամիտ արեք իրեն, թ

ւ, իրեն ալ լավ կշահե, ատ կողմանե ալ միամիտ արեք {իրեն}, թեք նա կատարյալ անե, եւ սրբազանը, ինչպես գրել

ին միամտության Կարապետ աղայեն մեկ թուղթ առեք, որ {իրեն} կատարյալ չարած եդ չի դարձուցին: Եվ իրեն բադորոժն

ռեք, որ իրեն կատարյալ չարած եդ չի դարձուցին: Եվ {իրեն} բադորոժնայի մասի կամ իրեն գալու մասի խիստ շուտով

ած եդ չի դարձուցին: Եվ իրեն բադորոժնայի մասի կամ {իրեն} գալու մասի խիստ շուտով թե տարիք տեսեք, որ ուրիշ

թուղթ առնուք, ճամբու խարճ տաք, խրկիք շուտով եւ {իրեն} ձեռագիրներն ստրախավոյ գիրով մեզի հասցէնուք: Ծ

մ, ամմա եթե շատ կուզին նե, գրիլ է, թող պատկերն {իրեն} տեղն դնին. մենք վերջն կօծինք տեյին, զերե եթե նր

ովում, ենթադրում եմ՝ մեր քաղաքի հասարակության, {իրեն} եւ Ընկ. հատուկ անբարյացակամ միտումով թույլ է տվե

ւ Ընկ. հատուկ անբարյացակամ միտումով թույլ է տվել {իրեն} կասկածել Կալկաթայի փողերի իմ կողմից բերելու նկատմ

ատացած է, որ եթե ոչ ներկա սերունդը, ապա հաջորդը {իրեն} ըստ արժանվույն կգնահատի. " Спи пострел, баюшки

ավի վրա՝ Զմյուռնիայի եւ Կոստանդնուպոլսի միջեւ եւ {իրեն} այնպես չնչին եւ զզվելի էր պահում, որ սկսեց քարոզ

ճատումների ամենափոքր օգնության: Մեզանից ոչ ոք {իրեն} հաշիվ չի տվել, թե նոր լեզվում բայը քանի եղանակ ե

ոստացել ինձ իր լուսանկարը (փոքրադիր): Ողջունիր {իրեն} եւ հորը, եւ եթե նկարը տա՝ նամակիդ հետ ուղարկիր

կենցաղը չի կարող բարելավել, քանի դեռ բնությունն {իրեն} չի ենթարկել, այսինքն՝ քանի դեռ հասու չի լինի նր

արդապետին պարտքն է չգայթակղեցնել զժողովուրդս, եւ {իրեն} այնպէս հրաման եղած է: Իսկ եթէ մեք զՄխիթարեան համ

համախոհը դատելու միտք ունենայինք, պիտի հարցնէինք {իրեն}: Նախ՝ մեր ընտանի խնդիրներուն մէջ մտնելու ար

ն համար Գերապայծառ Հասունին խրատ կը տանք (ան ալ {իրեն} կրօնակցաց օգտին համար), թէ կա՛մ իւր իրաւասութեա

կողը վստահ Մտնի-ելնի հեշտ ու յարմար Եւ կեր գտնի {իրեն} համար: Ահաւասիկ եւ կոյսը ` տարփագին Հրապոյրներ

րդ, Սակայն բռնեց ձեռքը տիկնոջ, քաշեց նորան {իրեն} մօտ։ Երբ առանձին ջերմ համբոյրներ նորա

քը մի օրագրի մասին, թէ նա ինչպէս պիտի լինէր ինքը {իրեն} ։ Այս մասին, եթէ ոչ գրով, գոնէ բերանացի շատ լսա

նոյնպէս զգուշութիւնք է առնում, որ այդ հատուցումը {իրեն} չհասնի, այո, շատ անգամ զուր են գնում նորա հոգաբ

յ, այն ժամանակի մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ {իրեն} պէտք է. ես ինչ իմանամ, թէ ինչպէս կը լինի մարդու

XIV-ը սկսել էր, XV-ը շարունակել էր, աւելցնելով {իրեն} անառակութիւնքը, շռայլութիւնքը եւ ֆրանսիական ազգի

վների մէջ ժամանակի մեծ մասը անցնում է, անդամների {իրեն} անձնական դրութեանը բացատրութեամբ եւ նոքա առաջարկո

ւնէութեան միջակէտում, իր փառքի բարձրութեան մէջ, {իրեն} հետեւող բազմաթիւ ամբոխի խոր յարգութիւնը կատարելապ

, կամենալով նորան առաւել մերձաւոր եւ սիրելի անել {իրեն}, նորան յանձնեց Նոր քաղաքի երեւելի եւ հոյակապ տեղ

լով այս բոլորը՝ Ղազարը քաջ պատերազմողի պէս զինեց {իրեն}, որ զօրաւոր խօսքերով իր ոգու եւ անվախութեան եւ կ

ւտիքէսի եւ Կումբրի ստրկի (որ յետոյ Մանի անուանեց {իրեն}, եւ այս պատճառով էլ նորա հետեւողքը Մանիքեցիք կոչ

ունով քահանան ասել է, թէ. " Երբ էլ որ լինի, ես {իրեն} իսկ՝ Ղազարին չպիտի թողում հանգչել այդ տեղում, թ

եւ մաքուր խղճմտանքով ներգործելով, ոչ բնաւ ներել {իրեն} դորա փոխանակ, իր կամամտածական կարծիքներն էլ եղած

ատոյց լինել նրանց, ովքեր որ կաթողիկոս էին ընտրել {իրեն}, աչքաթող արեց ազգի եւ ռուս կառավարութեան ընդհանո

քի վրայ դնելով՝ խնդրում է, որ աշխատի երկուսին ( {իրեն} եւ Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխի

նոր լեզուի գաղափարը։ Այս տեսակ մշակութիւնը ինքն {իրեն} հակասում է նոր լեզուի մշակութեան գաղափարին, որ է

Մենք նորա համար այս մէկ հատ բանը մէջ բերինք, որ {իրեն} իսկ հեղինակին որոշ կերպով երեւի այդ անբնականութիւ

ճութեան եւ ճշտութեան համար, ապա թէ ոչ ըստ-ը ինքն {իրեն} այն նախադրութեանց կարգումն է, որ ժողովուրդը կորո

մի ընկերութեան, որպէս ամբողջ մի գեղի նկարագիր. {իրեն} իսկ արգոյ հեղինակի խորհուրդն էլ այս է, ինչպէս ծա

այնպէս ասա " եւ այն խրատողից թելադրուած մօրը կամ {իրեն} իսկ խրատողին, որպէս թէ աղջիկը տալը կամ չտալը կախ

եռքի վրայ դնելով խնդրում է, որ աշխատի երկուսին ( {իրեն} եւ Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխի

ը վառուած թթուածնի ներկայութեամբ), բայց դա ինքն {իրեն} չէ առաջանում բնութեան մէջ. վրայ երկու, որ այն ժ

պա ուրեմն պիտի լոյս գործ դնեն: Խաւարը, ո՛չ ինքն {իրեն} կը փարատուի եւ ոչ խաւարով կամ առասպելներով:

պահանջում է, որ նա այն մէկն էլ մենակ չուտէ, այլ {իրեն} եւ տանուտէրին (քեօխուայ) էլ հրաւիրէ: Ազնիւ երի

ի ձեւերից անկախութիւնը, որպէսզի ազատօրէն եւ ինքը {իրեն} աճէ, ո՞ր ուշաբարձութեամբ կարող էինք քարոզել, որ

սի եւ միւս մարգարէների աւտօրիտէտը, Իսրայէլը ինքը {իրեն} դադարեցաւ եւ խափանեց Բահալի եւ Աստարդի պաշտօնները

կ հօրիցը էս եմ տեսել ասելով ", մինչդեռ ջրի հերթը {իրենը} չէ, այլ իր խեղճ հարեւանին: Հարեւանը տեսնում է բ

, հասարակությունն իր անողոք դատավճռով հեռացնում է {իրենից} իր այն անդամներին, որոնց ազնվությունը կասկածելի

հայրապետաց կանոնովս, որ եպիսկոպոսն օծե, ինչպես {իրենց} ալ սրբազանին բերնեն ես գրիլ իմ, ամմա եթե շատ կու

: Ես կխնդրիմ քեզի, որ դուն տեղն եկած վախտն ասիս {իրենց}, որ ատոր համար սիրտերն թող չի ցավի, նա նոցա շատ

արությունը, երկար ժամանակի ընթացքում քողարկել են {իրենց} կեղծավորությունը սուտ ճգնավորի դիմակի տակ: Նր

յն ծպտուն հանել նրա ժամանակ, այլեւ բացի դրանից, {իրենց} երկդիմի վարմունքով խրախուսել են նրան, երբ մեր եր

կամքի հակառակ, հարկադրում են մեզ մերկացնել հենց {իրենց} սեփական պակասությունները հասարակական գործում:

գործերի այդ վարպետներին ըստ արժանվույն եւ նրանք, {իրենց} հերթին, դեմ կառնեն ծանծաղուտի: Հիմա այն ժամանակ

ության վիշտը. նման բաներն առավել եւս չեն հասնում {իրենց} նպատակին, քանի որ դրանք սահմանված են ինձ մխիթարե

ան առաջադիմության"։ Ֆրանսիացիները շատ են սիրում {իրենց} ռեւոլյուցիայի մասին խոսել սեփական արժանապատվությա

Ով է իմանում, եթե Լամանշի այն կողմն անգլիացիներն {իրենց} սիստեմն անձեռնմխելի չպահեին, եթե, - ասես ֆրանսի

ն վերաբերում է Անգլիայի նախընթաց դարաշրջանին, եւ {իրենց} կողմից ոչ մի ծանոթագրություն չեն տալիս. ես հավատ

. Կարպովն ստացե՞լ է արդյոք քաղաքամասից եւ մերոնք {իրենց} հերթին վերցրե՞լ են արդյոք նրանից: Խնդրում եմ, ո

րառել նաեւ հրեաների վերաբերյալ: Նրանք կատարել են {իրենց} դերը մարդկային պատմության բնագավառում. թեեւ այդ

ս է բերել պատմության մեջ մի քանի անհատներ, որոնք {իրենց} խարակտերով, եռանդով եւ հանճարով շատ ավելի բարձր

անհատները: Դրանցից մի քանիսը գործում են միմիայն {իրենց} հողի վրա, իրենց ժողովըրդի մեջ, իսկ մեկը, որ մե

ցից մի քանիսը գործում են միմիայն իրենց հողի վրա, {իրենց} ժողովըրդի մեջ, իսկ մեկը, որ մերժվել է ժողովրդի

եռքով, որոնց որդիները, ուշադրություն չդարձնելով {իրենց} հայրերի գործողությունների վրա, դարձյալ մեղադրում

ուսավորված, որ ամենայն պարզությամբ հասկանում էին {իրենց} գործի արդարացի լինելը: Չնայած այդ բոլորին,

Պուշկինը սեմինարիստներից: Բոլոր այդ փիլիսոփաներն {իրենց} ամբիոնների բարձունքից առաջադրում են տեսություն տե

մար վատ կլիներ, եթե նրա հարեւանները չդադարեցնեին {իրենց} պարբերականները. լավ է, որ նրա բախտից դադարեցրին

արանը քարոզելու պատրվակով: Պարոնայք միսիոներներն {իրենց} միսիայի ատյանի առաջ ամբողջ հայ ժողովուրդը ներկայա

ն կառավարություններն այդ հանգամանքը գործադրում են {իրենց} օգտին: Փաշաների բռնություններից նրանք իրենց պաշտ

մ են իրենց օգտին: Փաշաների բռնություններից նրանք {իրենց} պաշտպանության տակ են վերցնում այն քրիստոնյաներին

Դռանը կրկնում էին, որ հայերը, որոնք դավանում են {իրենց} հին կրոնը, Դռան համար վտանգավոր են, որովհետեւ ն

իտն ասել, որ խմբագրությունները քիչ չեն մեղավոր՝ {իրենց} նկատմամբ ժողովրդի անտարբերության համար: Այժմ

. նրա համար միեւնույն է, թե նրանք ինչպես կխոսեին {իրենց} ժամանակ, որովհետեւ նա լիովին գիտակցում է իր իրավ

րդի բարոյական գործոնի աստիճանի, պետք է զոհաբերեն {իրենց} գավառային ինքնասիրությունը: Այլապես ոչինչ չի ստա

արում էին ստոր եւ անվայելուչ բան, քանի որ բոլորն {իրենց} շրջապտույտը կատարում էին վերացական աշխարհում։ Գո

որ ծառայողները, բացի մեր տեսակցությունից, ունեն {իրենց} եւ այլ պարտականությունները: Եվ այդպես, մի՛ մոռա

է անում ի պաշտոնե. փառք աստծո, որ հայերը, բացի {իրենց} առեւտրից, ուրիշ ոչինչ չգիտեն, թե չէ վատ կլիներ

յան անունից եւ նրանք, իսկապես, հայտնել են միայն {իրենց} անձնական համաձայնությունը: Նրանք կարող էին ունեն

ում օրենքով, սակայն նրանք պարտավոր են արտահայտել {իրենց} կարծիքը ընդհանուր ժողովում քաղաքագլխի պաշտոնական

, Խաթրանյանը եւ այլն եւ այլն, թերեւս, համաձայն {իրենց} բնածին հակումների կարող են ձեռներեցություն հայտաբ

են է վաճառում: Այդ պարոններն այնքան էին կուրացած {իրենց} բծախնդրությամբ, որ միշտ իրենց եւ հիշյալ չքավորնե

յնքան էին կուրացած իրենց բծախնդրությամբ, որ միշտ {իրենց} եւ հիշյալ չքավորների միջեւ քաշում էին ինչ որ եգիպ

չինչ բան է: Սակայն պարտապանի կողմնակիցները եւ {իրենց} դատապարտելի կրքերը հասարակական շահով հագեցնողները

սեփական շահով, ծառայության փոխարեն վնաս հասցրին {իրենց} խնամակալին, եւ այս դեպքում նրանք շատ են հիշեցնու

պաշտպանելով անիրավ դատը, այնքան ծախսեր անել տվին {իրենց} խնամակալին, որ համենայն դեպս կբավարարեին հասարակ

ան բառին տակ կը պախարակուին, պատասխան տային ամեն {իրենց} եղած գրաւոր բամբասանքներին, ո՛չ որպէս վիճաբանասէ

, ո՛չ որպէս վիճաբանասէր կամ խռովայոյզ ոգւով, այլ {իրենց} փաստերը յառաջ բերէին արդարապէս, եթէ ունէին, թէե

ը պահեն եւ լռութիւն պահելով՝ իբր թէ կ՚արհամարհեն {իրենց} վերայ եղած խօսքերը, բայց շատ կը սխալին, եւ ապագ

, բայց շատ կը սխալին, եւ ապագային այս լռութիւնը {իրենց} շատ թանգ կը նստի: Աւելի լաւ էր պատասխան տալ

Աւելի լաւ էր պատասխան տալ եւ բամբասանքի առիթները {իրենց} վերայից վերցնել, քան թէ, լռութիւն պահելով, ազգ

գի յետեւէն հասնիլ չի՛ կարելի, թէ որ հոգեւորականք {իրենց} անգործութիւնը եւ դատողութիւնը չի փոխեն. ինչպէս ո

եթէ Մխիթարեանց միտքը, գրքին պատասխանատուութիւնն {իրենց} վրան առնելով, ըստ սովորութեան (լռութեամբ) " ա՛

գրիչը Փարիզի Հայոց վրայ կը դարձնէ եւ առակ չթողուր {իրենց} կանչելէն ետեւ, անոր ալ գոհ չըլլար կ՚ելնէ (իբրեւ

ամեն ատեն պատրաստ են գայթակղելու, եւ անոր համար {իրենց} արգելք մը չէ դրուած, բայց Վարդապետին պարտքն է չգ

եւ մեր աչաց առջեւը, տներուն մէջ ելնել մտնելով, {իրենց} ըրած անզգամութեանց մանրամասն նկարագրութիւնն ընենք

ացէիբաց մերժեցինք այն անարժան հայհոյութիւնքը, որ {իրենց} սքեմին եւ տպարանի մամուլներուն տակէն ելած էին, հ

ընդարձակելու։ Բայց մենք ոչ այն կողմերն ենք եւ ոչ {իրենց} տրամաբանութեանցը մտիկ ընելու գլուխ ունինք: Մեզի

ովրդի կը տիրէր, այնպէս ժողովրդի մը, որ սրտերնին {իրենց} Հայրապետին ափը, միշտ արիւննին թափելու պատրաստ էի

ի, լուսաւորչաց աւանդութիւնքն աղէկ մը բռնելուն ու {իրենց} կռիւներով քուէ ձգած Սահմանադրութիւնը չընդունելուն

ր... Մխիթարեան համախոհք ասոր ըսելիք ունի՞ն. {իրենց} պապը սա՛ ժամանակիս միլլիոն մը հաւատարիմ ժողովուրդ

այդ անուանը մէջ... "։ Եթէ այսպէս ըսէին, գուցէ {իրենց} պարծանք մըն ալ կ՚ըլլար այն անունը, որով ոչ միայն

երանը բիւր հազարներով ձգելէն ետեւ, մնացածներն ալ {իրենց} մարցը գրկէն յափշտակեցիք ու, անոնց արտասուալից եւ

Մինչ ցերեկը մութ գիշերն է հալածում. Թռչունները {իրենց} զուարթ համերգով Ողջունում են այգաբացը հոգեթով:

" Բաքոս, Աստղիկ ու Կուպիդոն " Հիւր ունենան {իրենց} մօտ"։ ՄՈՒՍԱՅԻՑ ՄՈՒՍԱՅԻՆ. Մուսա՛

մարդիկ նստան մեր գլխին Եւ մեզ կարծում են հող {իրենց} ոտքի, Ու մենք մեզ կոխող ո՜տքը լիզում ենք,

ատուն մի ոտքի կայան, Ու որդիքն պանդո՜ւխտ, {իրենց} բո՛ւն երկրում: Եղբա՛րք, բանը չէ անշօ

այնպիսի օրագիրների, որ մասնաւորապէս նուիրած չեն {իրենց} գործունէութիւնը այս կամ այն յատուկ ասպարէզի կամ գ

ինէր. ստոյգ է, որ շատ պարոններ ուրիշ օրագիրները {իրենց} բացասական դատողութեան տակ ձգելուց յետոյ, երբ իրե

տակ ձգելուց յետոյ, երբ իրենք սկսեցին հրատարակել {իրենց} սեփական օրագիրը կամ թերթը, աչքի յայտնի կերպով ցո

լոկ խօսքեր էին, խօսքեր եւ էլի խօսքեր. պատճառ, {իրենց} հրատարակութիւնը այս պէտք չեղած, կամ անօգուտ, կա

, արուեստական է, անհասկանալի է։ Շատերն էլ, որ {իրենց} բուն մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհնարին խեղճ է

ձայնով էին խօսում, այդպիսի սքանչելի պարոններն էլ {իրենց} չգիտութիւնը արդարացնելու համար " Հիւսիսափայլի " լ

ոսկոր չունի ", ուստի եւ նոքա էլ, օգուտ քաղելով {իրենց} մարմնեղէն լեզուի ճկունութիւնից, բլբլացնում էին ա

ից է առնուած։ Այս յանցանքները հրապարակում էին եւ {իրենց} դատապարտութեան վճիռն էլ քամակիցը տալիս, որ ունայ

ւնի եւ պիտի ունենայ թերութիւնք։ Մեր ընդդիմախօսքը {իրենց} վայր ի վերոյ հայկաբանութիւնը, որի մէջ ոչ համակար

երպով խօսք բանալ եւ ոճով կարգով բան առաջացնել այդ {իրենց} սքանչելի լեզուով։ Կը տեսնենք այն ժամանակ նոցա ու

ն են, որոնք, համարձակւում ենք կարծել, հազիւ թէ {իրենց} բոլոր կեանքի մէջ մէկ վայրկեան մտածել էին նոր լեզո

երի եւ պայմանների վրայ, հազիւ թէ կարող էին իրենք {իրենց} կամ ուրիշին հաշիւ ու համար տալ, թէ ինչ հիմքի վրա

ը եւ հասկացողութիւնը ազնուացնել։) Այս {իրենց} բառն է, եւ վերստին իրենց յետ տալու համար միայն գո

ւացնել։) Այս իրենց բառն է, եւ վերստին {իրենց} յետ տալու համար միայն գործ դրինք, ապա թէ ոչ հայախ

Քանթի ժամանակակից կեանքից, այսպէս եւ ուրիշներինը {իրենց} ժամանակակից կեանքից: Միեւնոյն ազգի փիլիսոփայութի

ւրիշները պատրաստ գտնում են նորան եւ առանց վերստին {իրենց} անձը աշխատութեան տալու ընդունում են նորան որպէս ծ

րից տարբեր է եւ չէ շփոթւում: Փիլիսոփայ պարոնները {իրենց} համակարգութիւնքը հէնց դրել են մէջտեղ որպէս մի հաւ

Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին եւ ափի չափ տէրութիւնքը {իրենց} մէջ կենտրոնացած, իրենց կնիքը խոր տպաւորում են իր

ին եւ ափի չափ տէրութիւնքը իրենց մէջ կենտրոնացած, {իրենց} կնիքը խոր տպաւորում են իրենց հպատակների վրայ, որ

նց մէջ կենտրոնացած, իրենց կնիքը խոր տպաւորում են {իրենց} հպատակների վրայ, որոնց թող կրօնական, այլեւ ընկե

ա քարոզեցին, առանց այդ սքանչելի իդէան երբեւիցէ, {իրենց} համար մարմնաւորել կարողանալու: Իրաւունք ունի հռչ

ուսակցութեանց դատողութեանցը, երբ նոքա խօսում էին {իրենց} հակառակ կուսակցութեանը մասին: Պրուսական դիւանապե

կան դրութեանը բացատրութեամբ եւ նոքա առաջարկում են {իրենց} կարծիքները ոչ որպէս գործին պատկանաւոր անձինք, այ

ակ պուպլիցիստ չէին կարող առանց ամաչելու արտաբերել {իրենց} բերնից այն խօսքերը, ինչ որ դրուած էին Դուքս Վելլ

ւ մօտից սորվեցան ազատութիւնը եւ համեմատելով նորան {իրենց} հայրենիքի ստրկութեան հետ, յղացան այն մեծ կրակի կ

մնաւոր սկզբունքների երեւեցուցիչքը, պիտի երեւցնեն {իրենց} մէջ, կառավարութեան եւ ներկայ բաների կարգի ընդդէմ

րութիւն: Իսկ այդ սկզբունքները չեն կարող ցոյց տալ {իրենց} խորհուրդը եւ նշանակութիւնը իրենց բոլոր թանձրացեալ

ն կարող ցոյց տալ իրենց խորհուրդը եւ նշանակութիւնը {իրենց} բոլոր թանձրացեալ (կոնկրէտնի), գործական ճշմարտո

ինքն որտեղ եւ երբ հասել են այս միջին մոմենտները, {իրենց} առարկայական էութեան, այսինքն փայտը ջուրը ընկնելո

հասկացած: Սոքա առաւել լաւ մարդիկ կը լինէին, եթէ {իրենց} որպիսութիւնը արդարութեամբ խոստովանելով, չմտանէին

յին բանի քննութեանը պարապեցան։ Մեծ շահ համարելով {իրենց} անձերին երկնաւոր խօսքը՝ միշտ պատրաստ ունեցան, ո

ին երկնաւոր խօսքը՝ միշտ պատրաստ ունեցան, որ թէ՛ {իրենց} եւ թէ՛ լսողների հոգիները թեւաւորեն այն տեսակ առաք

վաճառականների նման, ծով ու ցամաք ման են գալիս՝ {իրենց} մտքի խորհուրդը երկնաւոր եւ չապականուող գանձով հար

ց տանելով։ Եւ ձեր օրհնեալ մայրը եւ Անոյշ-Վռամը, {իրենց} հոգեսիրութեամբ, մե՛զ էլ ձե՛զ հետ, ձե՛ր պէս սնու

կայ քո մէջ"։ Յետոյ, սուտ վկանե՛ր ժողովելով, {իրենց} նախանձի եւ վրէժխնդրութեան պատճառով, ոչինչ բաներ

ր ախորժանքով ընդունում էին այդպիսի բաների լուրը՝ {իրենց} մէջ բուն դրած չար գործերին որպէս մի օգնութիւն։

են լի՛րբ եւ անամօ՛թ մարդիկը, որ ուրիշների բերնից {իրենց} կամքի ուզա՛ծն են խօսում եւ չե՛ն սոսկում Տարսոնացի

կա՛ն մարդիկը, թէ ինչի՞ նախանձի պատճառով ձգում են {իրենց} անձը չապաշխարուելու մեղքի տակ, որոնց մասին եւ Յո

տերին դէմ դարձնելով, նոցա աղեղները փշրեցին, եւ {իրենց} փրկարար վարդապետութիւնը գրո՛վ մեզ աւանդեցին, ինչ

պի՛ղծ եւ վատթա՛ր գործերով լցուած մարդոց պէս, որ {իրենց} գերանին չնայելով, ուրիշների աչքին մօտենալով՝ նա

ւղը հանեն։ Եւ այսպիսի խաբեբայութեամբ աշխատում են {իրենց} անձը արդա՛ր ցոյց տալ աշխարհի, բայց այդ խաբեբայու

լ աւելի շատ յաւելուածներով բարկութիւն են հաւաքում {իրենց} գլխին դատաստանի օրում եւ չե՛ն լսում Պաւղոսի բողոք

նների, որ այն օրից սկսած ծածուկ դարան մտնելով եւ {իրենց} անհամար հարստութեան համեմատ շատ եւ շատ արծաթով յե

աթով յեսան (սրող քար) գնելով՝ թուրի պէս սրեցին {իրենց} լեզուները եւ իժերի թոյն կար նոցա շրթունքի տակ։

ով, առողջանալով զօրացաւ։ Եւ այսպէս կատարելով {իրենց} կամքի բոլոր ուզածը իմ վրայ, այնուհետեւ զուարճանա

տով ծաղր անելով՝ շրջապատեցին ինձ, բացին իմ վրայ {իրենց} բերանները եւ ասացին՝ վա՛շ վա՛շ, մեր աչքը տեսաւ

սքերի մասին. եւ ինչ որ ամեն մինը լսել են, առանց {իրենց} հոգին պարտաւորելու թող ճշմարիտը ասեն։ Բայց եր

նալով, էլ այնուհետեւ աշխատում էին ժողովել առաւել {իրենց} պարկերի, քան թէ վանքի ամբարի մէջ։ Բայց ես, մեղ

րա քարոզը"։ Եւ այսքանը չկարողացան հասկանալ, թէ {իրենց} դատապարտութեան եւ ամօթի համար խօսում էին այդպիսի

քարոզ ասողը նշանակուած տեղն է անց կենում, ամենքը {իրենց} սիրտը զարթեցնելով բարձրացնում են դէպի Աստուած. թ

ծ, այժմեան մարդիկս։ Իսկ այդ Հայոց աբեղայքը, {իրենց} սրտերի հետ միացած դառնաշունչ նախանձի պատճառով, ա

ում"։ Իսկ Յունաց ժողովուրդը եւ երեխայքն անգամ, {իրենց} ծնողաց ուսերի վրայ, գովելու համար ձեռները շարժել

մ, եւ պարգեւքը չեն պակասում ", այլ դոցանից, որ {իրենց} փրկութեան խօսքը չլսեն. որոնց վրայ կատարւում է Հո

" Տիրոջ խօսքերը լսելու սո՛վ կ'ուղարկեմ ձեզ"։ {Իրենց} մտածութիւնքը ուրիշ շատ տեղեր տանել բերելով, միւս

ն, որոնք վախճանեցան՝ ո՛չ օրհնելու համար բանալով {իրենց} բերանը։ Այս պատճառով զարհուրած վախենում եմ,

ւղթը եւ յառաջաբանը, պարզ երեւում է, որ պահել են {իրենց} մէջ եղած բաների հազիւ մի հարիւրերորդ մասը, եւ այ

եւ այլն մի ուրախական տօնի պատճառով, նախ եւ առաջ {իրենց} ուխտերը եւ աղօթքը կատարում են Վաղարշապատի Սուրբ Կ

եւ քաջարանց նախարարքը մի քանի օր մնացին այնտեղ եւ {իրենց} ուխտերը եւ նուէրները կատարեցին նախ Կաթողիկէ եկեղե

աւորութեանց, որով փառաւորուած քաջարանց նախարարքը {իրենց} գլխաւորի եւ Սուրբ Յովհանն Մանդակունու հետ այնտեղ

րի եւ Սուրբ Յովհանն Մանդակունու հետ այնտեղ վազէին {իրենց} աղօթքը, գոհութիւնը եւ ուրախական արտասուքը, որպէ

։ Այսօր էլ կան Ս. Էջմիածնի մէջ տեղեր, որ ունին {իրենց} յատուկ անունը։ Համառօտենք մեր խօսքը։ Փարպեցո

նքնուրոյնաբար գրում են միայն այն բանը, որ եղել է {իրենց} օրով, կամ մօտ է իրենց ժամանակին, իսկ հին բաները

միայն այն բանը, որ եղել է իրենց օրով, կամ մօտ է {իրենց} ժամանակին, իսկ հին բաները, թէեւ շատերը նոցանից

ւ առանց քննութեան, առանց դատաստանի փոխ են առնում {իրենց} նախորդներից, թէեւ այո՛, երբեմն այլայլելով իրենց

է. եւ յայտնի է, թէ աղջիկները երբեմն կոչւում էին {իրենց} հօր անունով՝ Անոյշ բառը աւելցնելով այդ անունի սկ

այստեղ մեր բողոքը ընդդէմ այն բոլոր մարդերին, որ {իրենց} մտքի կամ երեւակայութեան արդիւնքը կամենում են դնել

ում՝ շատ տեղ մեր կաթողիկոսքը եպիսկոպոս են կոչում {իրենց}, որպէս նաեւ բոլոր ուրիշ ազգերի պատրիարքները, որ

լ տալ "գլուխը կախած" հասկանալ։) Այս {իրենց} բառն է, եւ վերստին իրենց յետ տալու համար միայն գո

անալ։) Այս իրենց բառն է, եւ վերստին {իրենց} յետ տալու համար միայն գործ դրինք, ապա թէ ոչ հայախ

գիտենք, որ եւ հին լեզուի մէջ երբեմն գործ են ածում {իրենց} սքանչելի տրամաբանութիւնը. փոխանակ գրելու ցաւէ ինձ

ով։ Այս բոլոր հոլովմունքը մանրամասն ե՛ւ {իրենց} խոտորմունքներով, ե՛ւ բացառութիւններով աւանդելը քե

՛չ միայն վարուք ճիզվիթ էին, այլեւ ճիզվիթ ըսուիլը {իրենց} մեծ պարծանք կը համարէին"։ Այս խօսքերը գրում է մ

քանի անձինք, որոնք անուն են հանել միայն շնորհիւ {իրենց} հարստութեան: Այս մարդիկ, հասնելով պետական

ահմանադրութիւն " անունը եւ հաւանութիւն տուին նրան {իրենց} ստորագրութեամբ. կոնստիտուցիայի մասին յիշատակութի

լու յոյսը, իսկ միւս կողմից, աչքի առաջ ունենալով {իրենց} սահմանափակ թիւը, չէին կարող որեւէ միջոցի դիմել հ

իջոցից զրկուեցին սրանք, այլեւ վիրաւորուած զգացին {իրենց} ` նկատելով ազգի ակնբախ արհամարհանքը եւ նոյնիսկ `

մենայն դէպս, եթէ հայերը ստիպուած լինեն զրկուելու {իրենց} առաջին կանոնադրութիւնից, ապա ազգի նշանաւոր մասը

ակ, պատմական դէպքերը չեն անցել նորա վրայից առանց {իրենց} հետքը խոր դրոշմելու, եւ բարբառները նոցա խօսողի ա

ւ։ Բոլոր գաւառական բարբառների էական տարերքը, որ {իրենց} ձեւով եւ բազմութեամբ աւելի ընդունական են կենդանի

"։ Չպիտի մոռանալ, որ այդ նախդիրները կորուցել են {իրենց} իրաւունքը ազգի շրթունքի վրայ, եւ տնաքանդները սօս

բայեր, օրինակ՝ տամ, գամ, երբեմն եւ՝ լամ, որ {իրենց} լծորդութեամբ դուրս են ընդհանուր կանոնից։ Ընդհանո

րայ, ուստի հարկաւոր է, որ լեզուի վրայ աշխատողքը {իրենց} մշակութեան արդիւնքը եւ իրենց նկատողութիւնքը յայտն

եզուի վրայ աշխատողքը իրենց մշակութեան արդիւնքը եւ {իրենց} նկատողութիւնքը յայտնեն միմեանց, որ այս հասարակաց

չդեռ նոքա, ընդհանուր կանոնով, տառ պիտի կորցնէին {իրենց} միջից հոլովելու ժամանակ։ Սակայն ու վերջացած բ

նպէս որ թէ նոքա չմիանան մէկ բայարմատի հետ, իրենք {իրենց} ոչինչ նշանակութիւն եւ խորհուրդ չունին։ Թէեւ առաջ

եսնում։ Եթէ գիտենային, եթէ գրելու ժամանակ իրենք {իրենց} հաշիւ տային, թէ ի՞նչ բանի վրայ են, այն ժամանակ

սենք այն պարոններին, որոնք ոչ միայն պարծենում են {իրենց} հին լեզուի գիտութեամբ, որպէս միակ արժանաւորութեա

ն կարող բայի զօրութիւն ունենալ առանց, անպատճառ, {իրենց} վերջում ունենալու եմ, ես, է։ Եւ այս եմ, ես,

յն բառով վերջացած հայցականը կամ որոշեալ ուղղականը {իրենց} վերջում ըթ ուեն, ինչպէս ձեռքերը։ Այս ըթը, որ բ

օրութիւնը այս է, ա) թէ բայերը չպիտի բաժան գրվին {իրենց} բայական վերջաւորութիւնից, ինչպէս, փայլում-է, ա

առորդը չունին. բայց սորանից այս հինգ հոլովմունքը {իրենց} սեփական յատկութիւնը միայն եզականում ունին, իսկ յ

ւթիւն ունի բանին. Ինչպէս՝ " վկաները պսակվում են {իրենց} ճգնութեան չափով " եւ այլն։ Մէկ խօսքով՝ ըստ-ը վե

է նոցա տարբերութիւնը։ Այդ բառերը պիտի գործ ածել {իրենց} բուն, ճիշտ նշանակութեամբ եւ դորա նման մի բառ ուն

ր մէջ՝ գործել, դառնալ, թողուլ, հաշտիլ, որոնք {իրենց} ծայրի տառերը, միմիայն դէմք ցոյց տուող տառերով փո

յս կերպով բայի պարագայք ստանալ՝ անունի պարագայքը {իրենց} վրայից ձգելով։ Սորանից երեւում է, որ այս բայանո

ւ իր բերնից խօսելով հանդէս չի գալիս. ներգործողքը {իրենց} խօսքերով կամ գործերով ցոյց են տալիս մեզ իրենց ո՛վ

ղքը իրենց խօսքերով կամ գործերով ցոյց են տալիս մեզ {իրենց} ո՛վ եւ ի՛նչ լինելը: Մեծ տարբերութիւն կայ տեսնելո

թիւնը եւ նորաբողբոջ երիտասարդութիւնը պիտի թողուին {իրենց} հետքը այդ գործի վրայ, առանց դորան չէր լինիլ բայց

են, երբ արժանաւորութեան բլուրները բարձրացնում են {իրենց} գլուխը: Այսպիսի թերութեանց եւ հակասութեանց կարգ

Շատ աղքատ կամ օրական հացի կարօտ ծնողք վաճառել են {իրենց} աղջիկները, եթէ թողունք ոմանց մօտ շռայլութեան կամ

է ծնողքի կողմից, երբ նոքա անառակութեան են ծախում {իրենց} զաւակը, բայց աւելի թեթե՞ւ է այն գազանական գործը

ազանական գործը, երբ ծնողքը եփում են եւ ուտում են {իրենց} զաւակները: Յայտնի է թէ այս էլ պատահում է սովի կա

րդ ունի դուռը կողպել եւ բանալիքն էլ հանել: Սօսին {իրենց} տանը փակելով ի՛նչ օգուտ կարող էին քաղել, մանաւան

ստանում: Սօսին եւ Վարդիթերին, որ չպիտի հասնէին {իրենց} ցանկութեան, միեւնոյն վիճակախօսքն են դուրս գալիս

գայ " (եր. 66): -"... Ըսենց խորհուրդ արին {իրենց} միջին, համա, աստուած իր բանը գիտի... " (եր

ունքով արդարացնել, ժանգոտ օրօրոցի մէջ բացին նոքա {իրենց} աչքերը: Մեր յարաբերութիւնը միջին դարերի հետ այնպ

րցուք"։ Թողանք արեւմտեան նոր ազգերին, տեսնելով {իրենց} հին ասպետական ամրոցների մնացորդքը, ատամնաւոր պար

ատուած, այնուամենայնիւ, ոչ միշտ վարդեր են քաղել {իրենց} այգիներից, իսկ մենք, որ զոհ գնացինք միջին դարեր

Գիտենք զուր չեն անցնում դարերը, այսինքն նոքա {իրենց} ազդեցութիւնը անում են ազգերի վրայ. ընդունում ենք

"- երաշտութիւնից գանգատուելով ասում են աշտարակցիք {իրենց} մէջ (եր. 66) - " Նուրին (Լազարէ) էլ չեն ման

այս ճանապարհը, շատերը այդ անուններից կը կորցնեն {իրենց} ներկայ խորհուրդը, բայց մենք բնաւ վերաբերութիւն չ

րները, որ հայոց ազգի մէջ շատ տեղ կան, պահում են {իրենց} վրայ նաեւ Մասիսի եւ Արագածի երեւակայեալ պատկերներ

ար: Այո՛, այդ աւանդութիւնքը, որքան հեռանում են {իրենց} ծագման ժամանակից, այնքան շատ կերպարանափոխ են լին

, այն մէկ նշանաւոր մարդու օգտի համար, զրկւում են {իրենց} ստուգապէս ունեցածից: " զի ամենայնի որ ունիցի տաց

ղութիւնքը մեծ վնասներ են տալիս: Բնական երեւոյթքը {իրենց} վսեմափառ կերպարանքով շատ անգամ սարսափեցնում են մա

ւ կայծակը, վուլկանական կրակը եւ այլն, եւ այլն {իրենց} գաղափարներով հակասութիւն ունէին կանթեղի գաղափարին

եռ էլեկտրականութիւնքն էլ առանձին-առանձին կարող են {իրենց} ներկայութիւնը յայտնել քննողին եւ այն Ժամանակ նոքա

տ քաղելով ամէն կարգից դուրս երեւոյթից, նոցա վրայ {իրենց} գուշակութիւնքը հիմնելով եւ ժողովրդին խաբելով, աւ

են, թէ էրւում են կրակում, եւ սարսափել են իրենք {իրենց} տեսնելով " ի հանդերձս լուսաւորս"։ " Կայծակ

ելու թէ ի՛նչ ճանապարհով հասել էին այս հեղինակները {իրենց} մերժողական դրութեան: Այնտեղ յիշւում է Լիբիղի 184

եւ ժամէն ֆրանսիացի բնագէտների հոյակապ ֆիզիկաները {իրենց} կը քաշէին մեր ուշադրութիւնը: Բայց մեր խօսքը հասա

նուաստացնում են Սուրբ գիրքը, հնար շինելով նորան {իրենց} անձնական շահասիրութեան: Բայց, առանց լսելու պէտք

քամին իրիկնապահին: Շատ ծովահայեաց քաղաքներ ունին {իրենց} իրիկնաքամին, որ ծովից է փչում, այն դիպուածներու

, թէ որսի գնալը, թէ մենամարտութիւնը, այս բոլորը {իրենց} սիմբոլական բնաւորութեամբ հարկադրում են մեզ կարծել

թուր կապելը, որսի գնալը եւ մենամարտութիւնը անին {իրենց} մէջ այս պայմանների սիմբոլական խորհուրդը, որ փեսա

էջ, այնուամենայնիւ տալիս են դարերի. ազդեցութեան {իրենց} հարկը, նոքա զրկւում են իրենց ներքին խորհրդից եւ

արերի. ազդեցութեան իրենց հարկը, նոքա զրկւում են {իրենց} ներքին խորհրդից եւ դառնում են մի պիտակ բան, ինչպ

անուորները թէ պատանիքը եւ թէ աղջիկները թողում էին {իրենց} աշխատութիւնը: Հարկաւոր էր հոգի փրկել. ո՛վ կարող

շանակում կամ մի նշանաբան դնում: Եւ երբ ամէնքն էլ {իրենց} ցանկութեան հասած էին, մորմից խայթուած աղջիկը առո

. ուստի ամէնքն էլ գոհանալով ուրախ-ուրախ գնում են {իրենց} տունը: Ով կարող էր ասել թէ Տարանտելլան (մորմապա

. պատմական դէպքերը չեն անցել նորա վրայից, առանց {իրենց} հետքը խոր դրոշմելու, եւ բարբառները նոցայ անցուցա

որ լեզուի գաղափարը: Այս տեսակ մշակութիւնքը արդէն {իրենց} սկզբունքով հակասական են նոր լեզուի մշակութեան սկզ

ւ: Բոլոր գաւառական բարբառների էական տարերքը, որ {իրենց} ձեւով եւ կազմութեամբ աւելի ընդունակ են, կենդանի

որ ծածկուած մնալով ոչ միայն կարող են փտիլ, այլեւ {իրենց} վարակիչ որակութեամբ շատ կորստաբեր լինել: Սոքա ըն

ակցութիւն, երբ Սօսենք, գիշերով, արաղ են քաշում {իրենց} այգում: Դառը բողոք լսւում է Վայկունի բերնից

ւմ է նոր ժամանակների որդին: Պարէտը եւ Սօսը գուցէ {իրենց} սրտում ընդունում են Վայկունի խօսքերի ճշմարտութիւն

անա-վանք երթալու ժամանակ, ճանապարհի վրայ, ընկան {իրենց} բարեկամ Գարեգնի ձեռքը, որ մի փոքր հանգստացնելու

ատառոտուն հանդերձները, մի գրաստի վրայ այր եւ կին {իրենց} մի քանի երեխաներով միասին նստելը, իրենց կեցութիւ

ր եւ կին իրենց մի քանի երեխաներով միասին նստելը, {իրենց} կեցութիւնը երկու երեք օր Ղազարապատի դրսումը մեզ տ

նքն այն ընկերական պայմանները, որոնց մէջ էին նոքա {իրենց} գեղում. ուստի, եւ, ինչպէս առաջ ասացինք, այդ ա

պէ՞ս կարելի է պահանջել, որ պատմական իրողութիւնքը {իրենց} կնիքը խոր չդրոշմէին ազգի սրտի եւ հոգու վրայ. ինչ

ջ մտած են հնդիկներ, որ Լուսաւորչի ժամանակ էլ դեռ {իրենց} նախահարցը որպէս աստուած պաշտում էին Տարօնում: Հա

նային եւ լեզուի վրայ, եւ այդ ազդեցութիւնքը արդէն {իրենց} պաշտօնը կատարելուց յետոյ անհնար է քերել հանել ազգ

ենաս, չես կարող, որ վերաստեղծես այդ քարերը դէպի {իրենց} սկզբնական ձեւը, քո բոլոր աշխատութիւնը պիտի լինի

ս այնպէս կամ այսպէս հագուիլ, իրենք իսկ կը թողուն {իրենց} գեղեցիկ համարուած հանդերձը եւ կը ստիպին փաթաթուիլ

սել, թէ երթանք Իտալիա եւ Իտալացոց ստիպենք թողուլ {իրենց} լատիներէնի հարաբերութեամբ աղքատ լեզուն ու խօսել հ

անք Իտալիա եւ այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի պսակուէին {իրենց} ընտրած աղջիկների հետ, ասենք՝ թողէ՛ք դորանց, տգ

մեր ազգի գլխից, բայց որ եղել են ու պատահել են եւ {իրենց} հետքն էլ թողել են ազգի կեանքի, նորա մտքի եւ նորա

նութեան օրէնքներով, պիտի աստիճան աստիճան թողուին {իրենց} կերպարանքը, ո՛չ, բարոյական խնդիրը չքանում է ակա

, եթէ բարբառները առանձին առանձին առաջ երթային լոկ {իրենց} շրջապատի վերաբերութեամբ։ Ո՛չ, մշակութիւնը պիտի

տութեանս վրայ, որ դեռ այդ երկու բարբառքն էլ բնաւ {իրենց} մթնոլորտի համար անգամ իսպառ հասարակաց դարձած չլին

թիւն պահելով, ազգի մեծի եւ փոքու սիրտը առհասարակ {իրենցից} կտրել, որ ապագայի մէջը կը նշմարուի: Վասն զի հիմ

ւոր եւ չապականուող գանձով հարստացնելու համար, որ {իրենցից} խնդրողներին տալ կարողանան աստուածային խօսքը, հոգ

իրենց նախորդներից, թէեւ այո՛, երբեմն այլայլելով {իրենցից} առաջ գրողների ասածը։ Բայց այն բոլոր կարծիքներ

ան զավակներն ենք"։ Ա՜յ քեզ մտահայաց զառանցանք: {Իրենք} են անցել կոորդինատի այն կողմը եւ կամենում են մեզ

ենց բացասական դատողութեան տակ ձգելուց յետոյ, երբ {իրենք} սկսեցին հրատարակել իրենց սեփական օրագիրը կամ թերթ

ին լսել կամ գէթ ինչեւիցէ մի բան ասելու համար, որ {իրենք} էլ հասկացող երեւին։ Տաճկի ասածին պէս՝ իշ օլսուն

մասին, որովհետեւ մեր ընդդիմախօսքը ասում էին, թէ {իրենք} էլ չգիտեն. միայն մերի մոլորականութիւնը եւ մեր աշ

օրէնքների եւ պայմանների վրայ, հազիւ թէ կարող էին {իրենք} իրենց կամ ուրիշին հաշիւ ու համար տալ, թէ ինչ հիմ

տճառով, ոչինչ բաներ էին խօսել տալիս նորանց, եւ {իրենք} ուրախացած բացագանչում էին դատողների առջեւը, ուր

ով եւ ուրախանալով՝ վեր էին ցատկում, այն ժամանակ {իրենք} ՝ այդ աբեղայքը, գետինն անցան. էլ այնուհետեւ սկս

աւելցնելու, քաղեցինք բնագրից (եր. 218-222), {իրենք} կը տեսնեն մեր տեսած անբնականութիւնը եւ հակասութիւ

ր, այնպէս որ թէ նոքա չմիանան մէկ բայարմատի հետ, {իրենք} իրենց ոչինչ նշանակութիւն եւ խորհուրդ չունին։ Թէե

ք եմ տեսնում։ Եթէ գիտենային, եթէ գրելու ժամանակ {իրենք} իրենց հաշիւ տային, թէ ի՞նչ բանի վրայ են, այն ժա

պէս քաղուած, հանեցինք բնագրից (եր. 218-222), {իրենք} էլ կը տեսնեն մեր տեսած անբնականութիւնը եւ հակասու

րծութեան յարակից եղած հանգամանքները, այն ժամանակ {իրենք} էլ կը տեսնեն միջնադարեան ուղղութեան ամլութիւնը եւ

ազարէթը, բայց ոչինչ չեմ լսել նոցանից, որովհետեւ {իրենք} էլ չգիտէին: Դեռ զարմանալի է, որ այսքան էլ մնացե

ուած երկու այլասեռ էլեկարականութիւնքը եւ երբ նոքա {իրենք} այդ օդեղէն բարձրութեան մէջ միանում են իրար հետ,

կարծել են, թէ էրւում են կրակում, եւ սարսափել են {իրենք} իրենց տեսնելով " ի հանդերձս լուսաւորս"։ "

դ աւելի վատ է նոցայ համար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ {իրենք} վաղուց գիտեն իմ ասածները: " Եթէ կոյրք էիք ոչ էր

. այսպիսիներ որքա՜ն կան: Մենք գրագէտներ գիտենք ( {իրենք} ասում են թէ գրագէտ են), որ ժողովրդի աչքը բանալը

ը սուտ եւ անաստուածական են համարում այն բանը, որ {իրենք} չեն կարող հերքել: Նոքա պաշտպանւում են կրօնի կեղծ

փախչում, ինչպէս " սատանան խունկից ", այդ մարդիկ {իրենք} չունենալով մի արժանաւորութիւն համարում են ձեռք բե

ին հրովարտակ են տալիս այնպէս կամ այսպէս հագուիլ, {իրենք} իսկ կը թողուն իրենց գեղեցիկ համարուած հանդերձը եւ

նորմ արկանէ ընդ ընկերս, օցտ է եւ փեռեկտէ զմարդիկ {իրերաց}. առ մեզ, որպէս եւ առ կիսալուսաւոր ազինս, բաժան

ուտհամպտոնում, որ ես ուղիղ ուղարկել էի ամբողջ իմ {իրերը}, եւ, հասնելով, չգտա մի ճամպրուկ, որտեղ, ինչպ

որովհետեւ նրանք ամուր պահպանեցին եւ չդավաճանեցին {իրերի} կարգին հանուն պ. Ֆոշեի " քաղաքական փիլիսոփայությ

ուրդը ներկայացնողների դեր: Կասկած չկայ, որ {իրերի} այս վիճակում, վերջին տեղը չէր բռնում է ինքնիշխան

երկամեայ գոյութիւնը արդարացրեց նրա յոյսերը: {Իրերի} այս վիճակը չէր կարող դուրեկան լինել մի քանի անձան

րողամնայ մի հիքի ունիմ, ինձ տարել են զօռով կապել {իրէք} հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛ւր, էլ չեն ասում

նին վեր եկած, ընենց տուն չի ըլնիլ սրանցում որ էս {իրէք} օրը իրան տարեկան ղաւուրմէն անի ոչ, բրդին հո, էլ

միայն քամեցին Ֆրանսիոյ արիւնը եւ հոգին, ոչ միայն {իրը} փոխանակեցին անառակ եւ փտածին կեղեւի հետ, այլեւ հ

ը, գեղեցիկ եւ վսեմ ձեւերի հետեւելով, (?) բուն {իրը} փախուցել է, կենդանի է Աստուած, որ մենք չենք հաս

կորուսած ընկել էին ձեւի քամակից, անփոյթ առնելով {իրի} կորուստը. ժամանակի անհարազատ որդիք են դոքա, կամ

ասել է ձեւ. ձեւը կերպարանք է, բայց այստեղ խօսքը {իրի} վերայ է եւ ո՛չ նորա ձեւի: - Ի՞նչ առնես, որ դ

հետաքրքիր բառը, իբրեւ ածական գործածուած անշունչ {իրի} համար, սխալ է, որովհետեւ հետաքրքիր կարող է լինե

այ բռնանալու: Լեզուի խորհուրդը ձեւի մէջ չէ, այլ {իրի} մէջ. եթէ ես " հաց տուր ինձ " ասելով հասկանում եմ

ու։ Մեք տեսանում ենք մարդումս բաղկացութիւն երկու {իրի}, առանց որոց եւ չէր մարդ, այսինքն՝ հոգին եւ մար

ի ջերմութիւնը ցերեկը, այնքան ուժով կը լինի քամին {իրիկնապահին}: Շատ ծովահայեաց քաղաքներ ունին իրենց իրիկնաքամին

իրիկնապահին: Շատ ծովահայեաց քաղաքներ ունին իրենց {իրիկնաքամին}, որ ծովից է փչում, այն դիպուածներում ծովը կատար

ի " Լուսաւորչու " ասուած քամին, որ ամառները ամէն {իրիկուն} արեւը մտնելու ժամանակ բարձրանում է Մասիսի կողմից

, իրանց երեխեքն էլ քշերն ընչաք լիս, ցերեկն ընչաք {իրիկուն} մի մին քերեղաններ ձեռներին մատաղ են կիտում, իրան

եալ զանունդ " Վարդապետարան քրիստոնէութեան ", ըստ {իրին} հրատարակէ զմատեան ինչ, ո՛չինչ նուազ քան " զվարժո

ակեալ են ի Նախիջեւան զձերբակալ լինել անգոյ նամակի {իրիք}, որպէս թէ առ յինէն գրելոյ, առ պ. Նազարեանցն եւ

րոյականք հռչակեալ են զձերբակալ լինիլ անգոյ նամակի {իրիք}, որպէս թէ առ յինէն գրելով առ պ. Նազարեանցն, եւ

է ի պանդոկի զմի եւ եթ սենեակ եւ զկերակուր (առանց {իրիք} ոգիաւոր ըմպելեաց) վճարեալ յաւուր զմի ֆունտ ստերլ

առաջնորդ, որ առ պատուասիրութեան, կամ վասն այլոյ {իրիք} ախտի, ժպրհիցի քակեալ զցանկ դաշինն կռելոյ բանիւ ա

յարեւմտեանն Եւրոպա, ազգն Ռուսաց, կարող եմ առանց {իրիք} նեղութեան քննել եւ քրքրել զպատմութիւն նորոգութեան

ուր խղճմտանօք իբրեւ բղխուածք ազգասէր սրտի, առանց {իրիք} կողմնապահութեան եւ կամ այլ ուխտից, որ ապականիչք

՝ Պապը, Սալմերոն եւ Բրուէ Յիսուսեանները ուղարկեց {Իրլանդիա}, ուր մեծ երկիւղ կար Հենրիկոս VIII-ի Վերանորոգութ

նը 14-ին: 10-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որովհետեւ {իրմէն} նամակ չունէի: Այս գիրը տուի 11-ին առաւօտ: 12-ին

ւշացնում էր իւր կատարելի գործը, այսինքն՝ ո՛չ թէ {իրողապէս} ուշացնում էր, այլ, հանդարտութեամբ կատարելով իւր

ցած... Ազատութիւնը ըստ ինքեան լոկ խօսք է եւ {իրողապէս} չէ կարող մարմնանալ՝ առանց տնտեսական խնդրի լուծու

շակութեան կարօտ չէ։ Ասացինք որպէս թէ, որովհետեւ {իրողապէս} այդ բոլորը նոցա վերջին աստիճան մայրենի լեզուի մէջ

փոքրութիւնը եւ մեծութեան անընդունակութիւնը արդէն {իրողապէս} երեւում է նորա քաղաքական կեանքում պարզ եւ շօշափել

ւթեան: Ընկած լինելով այսպիսի խեղճ վիճակի մէջ {իրողապէս}, գերմանիկ ոգին իր ելքը աշխատեցաւ փնտրել անպտուղ

օձ, սողուն, գորտ, խօսքերով միայն Պապական, իսկ {իրողապէս} Աստուած մի անձն դաւանող եւ մինչեւ անգամ անաստուած

սքերը։ Աբեղան պատասխանեց. " Յիսուսեան աբեղաները {իրողապէս} բաղկացնում են աշխարհական հասարակութիւն իւրեանց ու

իւնը, մի համարձակ գրչի ներգործելով, այդ մարդիկը {իրողապէս} ապացուցանում են, որ դեռեւս չեն հասկանում, թէ այ

որ գիտէ ոչինչ գոյացնել հոյակապ ամբարտակներ, մինչ {իրողապէս} հորի միջում էր ինքը։ Թող հայոց մանուկը սովորի իւ

վարդապետութեան պետութեան հակառակ, արգելեց: Այս {իրողութեան} մասին մեզ պատմել է նոյն ինքը ամենայն հայոց վեհափա

տեղ տալու իւր էջերի վերայ վերացականութեան. եւ մի {իրողութեան} ստուգութիւնը հաստատում է ուրիշ յարակից կամ երկրոր

մ: Գիտենք, հեղինակը կամ շատ ուրիշներ էլ, իբրեւ {իրողութեան} կարող են իմ առջեւը դնել այն բանը, թէ Արարատեան ա

նչ այնքան շատ չկայ, որքան մի բնական երեւոյթի կամ {իրողութեան} օրինակ։ Բացի սորանից, այն բանը, ինչ որ անցել է

սա յաղագս անարդիւն եւ ժլատ վաստակոց դոցա: Պատճառ {իրողութեանդ} գաղտածածուկ էր առաւել քան թէ երեւի նկատողացն հարե

աստացւո՛յ, զայդ ոչ ուրանամք. բայց պատճառ ցաւելի {իրողութեանս} էր նոյն իսկ ուսումնատեաց եւ ուսումնակալած բարք հա

րու ի մի գերեզմանէ ի միւս գերեզման: Իմ է այդպիսի {իրողութեանց} եւ մերոյս Հայկական մանկտւոյ վիճակ ո՞րպիսի. ասասց

ստ դիպաց, թէ ըստ հանգամանաց եւ թէ ըստ այլ եւ այլ {իրողութեանց} ", " ըստ պահանջման հանգամանաց վիպասանութեան"։

յի մասին գուշակութիւնը հիմնւում է անցած եւ ներկայ {իրողութենների} եւ հանգամանքների վերայ: Ահա այսպէս. այնքան

սխալական հայեացքը ազգային պատմութեան մէջ երեւեցած {իրողութենների} վերայ, բայց ի՛նչպես լուռ մնանք՝ համր դեւի պէս պ

բան, որ ստորին ծառայքն եւս ներս էին խառնւում այս {իրողութենների} մէջ. այնուհետեւ ծագում էր մի բաբելոնեան խառնակու

շատ յարմար են եղել, չի առնուէին գործարանի ներքին {իրողութենների} մէջ, որոնց ամէնեւին անտեղեակ էին, ապա այսքան չա

գայքը, որ կարող էին սառն աչքով նայել անցած գնացած {իրողութենների} վերայ, եւ ամենայն բանի տալ իւր արժանի վարձը, գնահ

ային օգուտը եւ եկեղեցու պայծառութիւնը)։ Այս {իրողութենների} մէջ ահա ժամանում է Աբովեանը Էջմիածին։ Բայց, ինչ

պատմութիւնը մի յիշատակարան է ստուգապէս կատարուած {իրողութենների}, կամ այդ գործերի մէջ գտանուած մարդերի, իսկ բանա

ն աշխարհ: Պատմութիւնը աւանդում է մեզ ամբողջ կարգ {իրողութենների}, որ կատարուեցան որպէս հետեւանք ազգերի կեանքի պահ

ութիւնը հաստատում է ուրիշ յարակից կամ երկրորդական {իրողութենների} վկայութեամբ: Իսկ բանաստեղծութիւնը օգուտ է քաղում

ւած չէ ենթարկուիլ տեղագրական, ժամանակագրական կամ {իրողութենների} կատարուելու համար հարկաւոր եղած մեքենականութեան կ

ապարհով վաստակել իւր օրական ապրուստը։ Այս թշուառ {իրողութենների} մէջ շիջաւ Հայաստանում լուսաւորութեան ճրագը, այստ

ան աբեղաների կողմից։ Բայց վահանափակելով մեր անձը {իրողութենների} ստուգութեամբ, ճշմարտութեան մուրճը մեր ձեռքին, դ

զ հերիքանալ այս փոքր ի շատէ ծանօթաբանութեամբք այն {իրողութենների} մասին, որ կարող էին գաղափար տալ մեր ազգին, թէ ի

այս բոլորը՝ ստրկութեան եւ ծառայութեան մէջ, այս {իրողութենների} ճիշդ պատմութիւնը դրել է մեր առաջեւ այն անխորտակել

եանը, որ գործնական կերպով հանդէս է գալիս զանազան {իրողութենների} մէջ։ Յառաջենք այժմ դէպի ճառիս երրորդ գլուխը, ու

ի անկարգ գործերի վերայ։ Դեռեւս շատ յառաջ այս {իրողութեններից} ստեղծագործել էին պապերը իւրեանց տիեզերական իրաւաս

աբէութեամբ եւ զպառաւական առասպելս հռչակելով որպէս {իրողութիւն}: Այո՛, չկարէն իսկ այլ ազգ ընթանալ եւ զզայրոյթ ս

դիմեն օտարի դպրոցը եւ այնտեղ ուսանին: Այո՛, այս {իրողութիւն} է, բայց ազգային դպրոցները պարտական են բանալ մանո

արո՞ղ է արդեօք պարոնը յառաջ բերել մեզ մի պատմական {իրողութիւն}: Բայց մինչեւ նորա այս առաջարկութիւնը ընդունելը կ

րազմի այսօրուայ հետեւանքը մեք ընդունում ենք որպէս {իրողութիւն}: Մեր աչքի առջեւ են բիւրաւոր անգործ գործաւոր

պացուցանելու համար. ազգի վիճակը առնում ենք իբրեւ {իրողութիւն} եւ նորան դարձեալ իբրեւ վկայ դնում ենք ազգի առջեւ

չ է ազգութիւնը: Ազգութիւնը, իբրեւ պատմական {իրողութիւն}, իբրեւ հաւաստի երեւոյթ ընդհանուր մարդկութեան կեա

եններից, մեզ մնում է ընդունել այս երեւոյթը որպէս {իրողութիւն}: Մարդերի բազմութիւնը ազգ ճանաչելով՝ շատ ան

իմ կենդանութիւնը, նա չկամի նորան ընդունել որպէս {իրողութիւն}. նա ակամայ պիտի յօժարի ընդունել այն ժամանակ, եր

առակս ասացեալս ՚ի Քրիստոսէ ունիմք ընդունել որպէս {իրողութիւն} արդէն կատարեալս եւ ո՛չ դեռ կատարելիս յետ մահու Քր

նում է ամենօրեայ փորձը։ Շատ անգամ մի այսպիսի {իրողութիւն} բոլորովին փոխում է բանի ընթացքը, ա՛յլ ուղղութիւն

ում: Յիրաւի՛, որ նա իւր հանգամանքով մի սրտաշարժ {իրողութիւն} է ժամանակագրութեան մէջ: Այս խօսքերից յետոյ նա յա

լոկ վայրախօսութիւն չէ այս իմ կողմից, այլ ստո՛յգ {իրողութիւն} է, որ Տիրոջդ առջեւ դնում եմ։ Մի երեւելի ազնո

որոնց տակ ճնշուել է այդ Թուղթը. պա՛տճառ, իբրեւ {իրողութիւն} ուզում է մեզ հաւատացնել, թէ այդ կրճատութիւնը եղա

ութիւնը դնում է աշխարհի առջեւ, որպէս աներկբայելի {իրողութիւն} ։ Աղճատուած ձեռագրի մէջ Հրատ տեսնելը բնա՛ւ իրաւու

եր, եթէ այդ բանաստեղծութեան սկզբնական տարրը է մի {իրողութիւն} կամ թէ անձն, ազգին պատկանած. նոյնպէս, ազգային

ւմ եմ յարգելի բժիշկների վկայութիւնը, որպէս ստոյգ {իրողութիւն}: Մարդկային կազմուածքը բաղկանում է զանազան գործար

որբոքւում է մանաւանդ, եթէ մի սեղանապիղծ ձեռք կամ {իրողութիւն}, փորձ փորձէր կապել այս ինքնագոյ, հոգեկան ձգտողո

ւցանում էին մեր ասածը, բայց մեք յիշենք այստեղ մի {իրողութիւն}, որի մասին միանգամ խօսած ենք այլ տեղում։ Հե

։ Բացի սորանից, հարկաւոր էր հանդէս բերել մի այլ {իրողութիւն}, որ իսկոյն մերկացնելու էր Մխիթարեանց բարոյականու

առները, առանց կրիտիկոսի աչքով գնահատելու որեւիցէ {իրողութիւն} ազգային կեանքի մէջ. այն հատորները, ուր Հայոց կա

գամանքների վերայ յաւելացաւ եւ մի աւելի չարագուշակ {իրողութիւն} ՝ Մխիթարեան միաբանութեան ենթարկուիլը Եզուիտների կ

լ, որ ազգի մէջ երեւցած ամէն մի երեւոյթ, ամեն մի {իրողութիւն} վերաբերութիւն ունի ազգին, եւ ազգի անդամքը, այսի

է թէ նոցայ հիմքը եղած չլինի կամ մի ստոյգ պատահած {իրողութիւն} (թէեւ այլապէս) կամ մի գաղափար, որի այլաբանութի

ոխւում է նորա ժամանակը. այսինքն մի անցք, կամ մի {իրողութիւն}, որ ստուգապէս պատահած էր, դնենք, Թորոսի ժամանա

լոյսը կամ կրակը Արագածի վրայ ընդունում ենք որպէս {իրողութիւն}: Բայց սակայն, դժար է այժմ դատել թէ այդ լոյսը կա

ց մէջ: Այդ լոյսը կամ կրակը ընդունելով որպէս {իրողութիւն}, բնականաբար խնդիր է առաջ գալիս, թէ ի՞նչ լոյս կա

գերբնականը, մինչդեռ Արագածի վրայ երեւացած լոյսը {իրողութիւն} է, իսկ նորա բնական պատճառը նորան անյայտ: Սոսկալ

վրայ չէ խնդիրը, երեւոյթը հարկաւոր է առնուլ որպէս {իրողութիւն}: Բայց այնպիսին, երբ աչքի տակ առնու բնութիւ

կարծիքներ, բայց մենք այս երեւոյթը առնելով որպէս {իրողութիւն}, տեսնում ենք, որ չնայելով մեր նոր լեզուի բարբառ

ինչ որ այդպէս չէ, սուտ է։ Բայց որովհետեւ լեզուն {իրողութիւն} է եւ սուտ չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնք

Կալկաթայի Ազգասէր օրագրի միջնորդութեամբ: Ապա այս {իրողութիւնը} ինչպէս պիտոյ է համաձայնեցնել այն պատասխանի հետ,

հորիզոնի վերայ լուսաւորութեան արեւը: Եւ այս {իրողութիւնը} հեռի չէ այժմուս. սիրով բարեաւ մնա՛ արեցէք ձեր ծն

թէ Պ. Իսահակեանցը երազում կատարուած տեսել է այս {իրողութիւնը}, կամ Մուզան ասել է՝ Մասեաց դարեւանդից Ղզլար վազ

տակարանիս մէջ Պ. Բէգզադէն կամ նորա գործերը: Այդ {իրողութիւնը}, ահա, Պ. Բէգզադէն համարել է ինձ մի մեծ վատաբաղ

: Պարտականութիւն համարելով մեզ հրատարակել այս {իրողութիւնը} ՝ չենք կարող չյաւելացնել, որ այս կայսերական պարգ

ների գիտութենից հետեւում է մեր պատմութեան մէջ այն {իրողութիւնը}, որ Հայերը սուր են ցոյց տալիս կրօնի կամ դաւանութ

իկէ եկեղեցու մէջ կատարելու համար այն մեծախորհուրդ {իրողութիւնը} ։ Ըստ որում, Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Մ

ւ Պարսից տէրութեան հետ 484 թուականին։ Մինչեւ այս {իրողութիւնը} Փարպեցին, ինչպէս ինքը վկայում է, կեցել է Կամսար

ջացած գործողութիւնը կամ բնական կերպով կատարուելու {իրողութիւնը} մեկնուէր նոցա գերբնական կերպով, կամ դրուէր ֆանտա

որոնց մէջ գոյացել ու աճել էր դատաստանի տակ ընկած {իրողութիւնը} կամ անհատը, ապա ուրեմն, անտարակոյս, հարիւրին ե

ջ. ուրեմն մնում է մեզ անտարակոյս մտածել, որ այդ {իրողութիւնը} պատահել է կրօնական մտքով, ապա ուրեմն Մխիթարը եւ

նոր վերանորոգութեան։ Մեր ասածը ապացուցանում է այն {իրողութիւնը}, որ ժողովուրդը սիրով ընդունեց Յովհաննէս Մկրտչի քա

ով կամ պատահմամբ զանց էր արել։ Եւ արդեօք այդպիսի {իրողութիւնների} հանդէս գալը կրիտիկայի ձեռքով ազդեցութիւն ունէ՞ր,

կայնամիտ ես եւ ունիս ճշմարիտ եւ արդար դատողութիւն {իրողութիւնների} մէջ: Ձեր համար ասում են, որ ներկարարի կարա

ւնս, մեծապէս վնասակարս մեզ, հայեցեալ ի պատմական {իրողութիւնս} ներկա ժամանակիս: Բազում են առ մեզ օրինակք աննուէ

աղբերացեալ եւ հասեալ առ իս ի պաշտօնական անձանց, {իրողութիւնք} են եւ որպէս ասացին ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս

ափարք չեն, այլ կերպարանած, կենդանի կամ պատմական {իրողութիւնք}: ՖԷՅԵՐԲԱԽ Հիւսիսային Ամերիկան,

ւնք հանդէս է բերում կրիտիկայն, ո՜րքան անտես արած {իրողութիւնք}, որ մի հեղինակ խորհրդով կամ պատահմամբ զանց էր ար

ումը, երկար չը կարողացաւ մնալ այդտեղ. քաղաքական {իրողութիւնք} հարկադրեցին նորան տեղափոխ լինել շուտով։ Արդարեւ

րկաւոր էր դնել այստեղ պապական պատմութենից մի քանի {իրողութիւնք}, բայց, այդ բոլորը թողնելով եկեղեցական պատմութիւ

կանոնադրութիւնքը, հոգեւոր կարգերը եւ այլ անհամար {իրողութիւնք} մարդկութեան պատմագրքի մէջ վկայութեամբ հաստատում ե

մոռանալ այն շրջապատը, որի մէջ կատարւում էին այն {իրողութիւնքը}, որոնց վերայ են մեր խօսք ու զրոյցը: Ճշմարտո

եւ հայեացքը հաստատելու համար աղճատում էր պատմական {իրողութիւնքը} եւ զրպարտում էր այնպիսի մարդիկ մեր երանելի Հայրապ

եւ պատմութեան ընդդէմ՝ իւր կամեցածի պէս աղճատելով {իրողութիւնքը}: Լսենք մի փոքր մեր Յովհաննէս պատմաբան Կաթող

ղից կարելի լինէր ազատ տեսողութենով նկատել աշխարհի {իրողութիւնքը} եւ նկարագրել այնպէս, ինչպէս որ կային։ Պարոն

Գիտենք, որ մերկապարանոց կացուցանելով այս {իրողութիւնքը}, պիտոյ է համարուինք ազգային ամօթի մերկացուցիչ. պի

եր եւ այլն, բայց այս է խնդիրը․ կատարուե՞լ են այդ {իրողութիւնքը}, կամ, եթէ չեն եւս կատարուած, ապա, կարո՛ղ էին

եկեղեցական պատմիչի վկայութեան վերայ։ Ահա այն {իրողութիւնքը}, որ չէ պիտոյ համեմատէր ժողովուրդը Սուրբ գրքի եւ

ւոր բաներ, ի՛նչ ուրախութեամբ փառաւորելու էինք այս {իրողութիւնքը} եւ նոցա միջի ներգործող անձինքը։ Այն Հայերից, որ ն

վ, որ շարադրել էին Յիսուսեանք՝ խանգարելով բոլոր {իրողութիւնքը}, յարմարուելով Կարգի օգուտներին։ Այստեղ հարկաւոր

եան տակ, ինչպէ՞ս կարելի է պահանջել, որ պատմական {իրողութիւնքը} իրենց կնիքը խոր չդրոշմէին ազգի սրտի եւ հոգու վրայ

ի " Աշխարհագրություն " է: Ասացեք Անանիային, եթե {իրոք} դա ուշադրության արժանի է, ապա ինձ համար մի օրինա

կուղղվեր եւ Ուստիմովիչի ղեկավարությամբ հետագայում {իրոք} կկարոդանար կանդիդատի քննություն բռնել: Ո՞րն է այ

բառոյ յանապատի"։ Զանազան գավառների մարդիկ, եթե {իրոք} ցանկանում են նոր լեզուն բարձրացնել ժողովրդի բարոյ

հայր վարդապետին եւ գալու ինձ մոտ (ես գիտեմ, նա {իրոք} պատրաստվում է հինգշաբթի օրը նրա մոտ գնալու, որպե

ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դիպուածս, իսկ յայլ {իրս} ամենեւին տարտամ։ Ուստի Մխիթար աբբայ յիւրոց աշակե

ռելի շարժուն իր եւ թէ թալապներ, զամենայն շարժելի {իրսն} յիւրում ժամանակի վաճառեսցեն, թալապներս եւ տներիս

նք - շատ մօտ է ըստ սեռին Հեգելի այս դրութեան: Եւ {իրտվ} որ, չէ կարելի կարգաւորապէս ուսանել պատմութեան ոգ

, առանց հասկանալու, թէ ո՞վի պատկերներն էին, այլ {իրրեւ} սովորական զարդարանք գործ ածելու համար: Բայց թէ լ

եթեւացան ոչ սակաւ, որով եւ յայլ կերպարան շրջեցան {իրք} ։ Սակայն գիտել արժանի է, թէ յայս ամենայն գործ գլ

այտնի տեսանի զի 'ի նախանձուէ չարէ յուզին այսպիսիք {իրք} ։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ նշմարեն զայսն նշմարողք, ինքե

ամ թշնամութեան, որ առ եւրոպացիս միշտ երկրորդական {իրք} էին, մինչ [քննելի էր ճշմարտութիւն կարծեաց որոյ ե

ա լեզու Հայոց, եւ լուսաւորութիւն երկու որոշ որոշ {իրք} տեսանին, մեծ ինչ երեւին դոցա քանի մի աղքատին բեկ

կարէր ունել զնոյն ճաշակ, զորպիսին զգամ ք, մինչ {իրքդ} կատարին սեպհական գործարանօք, ապա եւ լուսաւորութի

սրտիդ մէջ փչէր Շունչն այն բոցեղ, կիզանուտ, Ապա {իրօ՛ք} կը կորչէր Անդորրութիւնը հոգուդ: Եւ ո՞ւր դու կը թ

ապարտէր զիս եւ վասն քրէական յանցաւորութեանց, եթէ {իրօք} իցէր իմ գործեալ, թող թէ վասն այդօրինակ անվաւեր զ

րժամ օրէնք յամենայնի ներողաբար վարէր ընդ իս, եթէ {իրօք} գտանեցեալ էր իմ յիր ինչ յանցաւոր: Այլ այն ամենայ

ու, չպիտի՞ գուշակեն այդ, հէնց որ սկսեն կարդալ: {Իրօք} որ, ծիծաղելի է. միթէ ամեն մարդ, որ երկու ոտքով

Կեցցէ՛ Հայաստան, որ երազական Եղել է այսօր {իրօք} եւ խօսքով, Ոչինչ աւելի հնախօսական Քան

սոյնպիսեացդ, հա՛յր Միքայէլ. բազում ինչ ամենայն {իրօք} հայեցեալ իս Հայոց գտի զնոսա առաւել քան զքսան միլի

իտութեան " փաթաղիկէս " կոչէին. եւ այլ բազում ինչ {իրօք} թշնամանեալ՝ յետոյ ապա յաղագս այլոց ամօթոյ զխաբէա

նապիսեաց այդունակ կերակրովք, եթէ միայն կարելի էր {իրօք} պարարել եւ կերակրել հանգոյն աղուիսուն սառուցակերի

ձ հարկավոր արծաթը, որ կարողանամ, գոնե ապրիլի 20- {ից} սկսանել տպագրությունը, որովհետեւ այդ միջոցում գո

Ձեր գրած ապահովյալ նամակը արձակած հուլիսի 15- {ից}, եթե չեմ սխալվում թիվը, ստացա օգոստոսի 1-ին եւ

ԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ձեր ապահովյալ նամակը ամսույս 19- {ից}, հասանելով ինձ 27-ին, հայտնի արեց Ձեր խորհուրդն

աժշտամոլությունը: Արդյոք ե՞րբ կլսեմ " Տրովատոր "- {ից} իմ սիրած երգը՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես, դ

կարովիչը կմեկնի սույն ամսի 5-ին, ուրեմն, 16 -17- {ից} առաջ չի լինի այստեղ: Մ. Ն. 89. ՂԱԶԱՐՈՍ

միջոց, ոչնչացրեց կատարային ջերմը (այսօր ժամը 12- {ից} վերջնականապես անհետացավ), եւ զգալիորեն նվազել է

մ է դեպի Սարատով. ուստի ինձ հարկ եղավ ամսույս 15- {ից} վաղօրոք խնդիր գրել առ գավառապետն, որ հրաման հանե

գավառապետն, որ հրաման հանե կամ ինքը տա մայիսի 1- {ից} մինչեւ օգոստ. 15 երթալ Սամարի գավառը, Սամարից 6

Եղբայրական ողջունիվ hայտ առնեմ, որ հունվարի 11- {ից} գրած նամակդ ստացա երեկ, այսինքն ամսույս 7-ին. պ

որ տպած էր այդ " Մեղուի " 14 համարում, Ապրիլի 5- {ից}: Խնդրեմ շուտով ուղարկել ինձ այն երաժշտական ն

աւազակ մարդերի սեպհական: Դ. Յունիսի 24- {ից} սկսած՝ ամբողջ երեք օր, անձրեւը գետի նման թափւու

ւթեան ստացել էր Թիֆլիզից եւ որի բնագիրը Մայիսի 15- {ից} ուղարկել էին մի լրագիր հրատարակողի: Կարդացի այդ

մակից, որ ստացել եմ Օշականից՝ գրած Դեկտեմբ. 27- {ից} " Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանին այցելու " ստորագրութեա

ԱՅՐՍ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Բեռլինից, Ապրիլի 12- {ից} գրած նամակդ, որով Քրիստոսի յարութիւնը շնորհաւորե

մս Էմմանուէլ. Քո վերջին նամակը՝ Փետր. 1/13- {ից}, ինձ աւելի զարմացրեց, քան թէ համոզեց: Դու իմ ա

յսքանով չէ գոհացել ազնուականութիւնը եւ փետրուար 2- {ից} տուել է կայսեր մի մեծախորհուրդ խնդիր։ Յետը

Մարտիրոսը, որ երկու կտակով (մինը 1794 մայիսի 30- {ից}, իսկ միւսը 1795 ապրիլի առաջին թուականից) աւանդո

ին: 23-ին երեկոյեան ստացայ երկու նամակ, մինը 22- {ից}, իսկ միւսը 23-ից: 24-ին գրեցի պատասխանը, որ կ

ան ստացայ երկու նամակ, մինը 22-ից, իսկ միւսը 23- {ից}: 24-ին գրեցի պատասխանը, որ կ՚երթայ 25-ին: 27

դական քերականութեան վերայ սկսեցի աշխատել ապրիլի 1- {ից}: 7-ին նամակ ստացայ երկու հատ, մինը 4-ից, իսկ

րիլի 1-ից: 7-ին նամակ ստացայ երկու հատ, մինը 4- {ից}, իսկ միւսը 6-ից եւ պատասխանեցի 8-ին, որ գնաց նո

նամակ ստացայ երկու հատ, մինը 4-ից, իսկ միւսը 6- {ից} եւ պատասխանեցի 8-ին, որ գնաց նոյն օրը: 9-ին տե

նշանակուած է մայիսի 3-ին: 28-ին նամակ ստացայ 27- {ից} գրուած, պատասխանեցի եւ գրեցի մի առանձին նամակ մե

ի 29-ին ստացածիս պատասխանը: 2-ին նամակ ստացայ 1- {ից} գրած, եղբօրս եւ օրիորդ Մագդալինէի ստորագրութեամբ

աջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 7-ին նամակ ստացայ 7- {ից} գրուած, որով ուղարկում են պակսիմաթ եւ ասում են,

շանակուած է մայիսի 20-ին: 13-ին նամակ ստացայ 12- {ից} Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նարինջ: 18-ին նամ

: 13-ին նամակ ստացայ 12-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ] {ից} եւ 10 նարինջ: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ե

նշանակուած է մայիսի 27-ին: 22-ին նամակ ստացայ 21- {ից} գրուած, որով ուղարկեցին ռնգեղջիւրի մասին դուրս ե

կ՚երթայ 24-ին. Սերոբի նամակը թուեալ է մայիսի 26- {ից}, փոշտի պատճառով: 25-ին 100 հատ սիգար-ծաղիկ ուպմ

շանակուած է յունիսի 3-ին: 29-ին նամակ ստացայ 28- {ից} գրուած, որով ուղարկեցին 2 մունդշտուկ եւ նարինջ 1

ց նոյն օրը: Յունիսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1- {ից} գրուած, որով յայտնում են ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը

ս նոյն թուականից, իսկ միւսը մեր տունից յունիսի 4- {ից}, որ գրուած էր հօրս եւ մօրս բերնից, մի շատ յիմար

րթայ 14-ին: Սրբազանի նամակը սխալմամբ թուեալ է 12- {ից}: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր

թուեալ է 12-ից: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 15- {ից} գրուած, ուր յայտնում են 13-ից գրած նամակներիս ստ

ստացայ եղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր յայտնում են 13- {ից} գրած նամակներիս ստացուելը: 17-ին տեսութիւն եղբօ

կ՚երթայ 28-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 28- {ից} գրուած: Այսօր առողջութիւնս լաւ է, քան թէ երէկ:

որ կ՚երթայ 4-ին: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 6- {ից} գրուած: 8-ին տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[աննէսի],

րս, որ եւ կ՚երթայ իսկ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս 10- {ից} արձակած, երեւի թէ սխալ դրել են թուականը: 12-ին

ւետիք քեռորդուցս: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս ` 10- {ից} գրածին պատասխան: Այսօր վերակացուի ձեռքով ուղարկե

սօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս (14 յուլիս, 1862- {ից} սկսած): 15-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րի

ր կ՚երթայ 25-ին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27- {ից} գրուած: 29-ին տեսութիւն եղբօրս, Կ[արապետ] Մ[ար

տացայ եղբօրիցս եւ Բոկլի գիրքը: Նամակը թուեալ է 2- {ից} եւ մէջը կար մեր Գաբրիէլի նամակը յուլիսի 26-ից գրո

է 2-ից եւ մէջը կար մեր Գաբրիէլի նամակը յուլիսի 26- {ից} գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ] Թ[որոս

անակուած է 19-ին: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 13- {ից} գրուած, որով ուղարկեց մի ֆունտ թաբակ: 15-ին պատ

աւական միջակ է: 17-ին նամակ ստացայ Աւետիքից, 9- {ից} գրուած. պատասխան գրեցի նոյն օրը, որ եղբօրս տամ

սեպտեմբերի 2-ին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27- {ից}, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ] թաբակ[ով], կազմ[ած] Բոկլ ե

էսի] հետ: Բերբ[երեանի] նամակը տուի: Օգոստոսի 28- {ից} գրած նամակս եղբայրս չէ ստացել: Առաջիկայ տեսութիւ

տուի առաւօտ 6-ին: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5- {ից} գրուած, այլեւ պակսիմատ եւ Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն

բերեց եւ խաղող: 25-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24- {ից} գրուած, որով յայտնում է իր տկարութիւնը: 26-ին պ

ացայ: [Հոկտեմբերի] 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1- {ից} գրուած որով ուղարկեց պակսիմատ: 5-ին զուր տեղը նա

նշանակած է 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8- {ից} գրուած, որով յայտնում է, թէ տանից ոչ լուր կայ ե

այսօրուայ թուականով, որով յայտնում է. ա) թէ 17- {ից} գրած նամակս դեռ չէ ստացել. երեւի այս էլ 10-ի նամ

թիւնը նշանակուած է 18-ին: 14-ին նամակ ստացայ 13- {ից} գրուած, որին նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 1

որ կ՚երթայ վաղը: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 21- {ից} գրուած: 25-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգ

է արել Այվազին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27- {ից} գրուած: 26-ին նամակ էի գրել եւ թողել բերդակալի մ

նտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29-ին նամակ գրեցի եղբօրս 28- {ից} ստացածիս պատասխան, որ կ՚երթայ վաղը: Դեկտեմբերի

եկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյեմբերի 30- {ից}, որով յայտնում է Չերքեզեանցի մահը: 2-ին տեսութ

՚երթայ վաղը: Նախիջեւան գնալու թղթերը թուեալ են 7- {ից}: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով

րը թուեալ են 7-ից: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7- {ից} գրուած, որով յայտնում է, թէ վերոգրեալ թղթերը ստ

եկտեմբերի 16-ին: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10- {ից} գրուած, գրքեր, ձուկ եւ պակսիմատ: 12-ին պատասխա

եկտեմբերի 30-ին: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 25- {ից}, գիրք եւ ung[uentum] loliolis: Այսօր ինձ յայտնե

իքին գրուած նամակը: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7- {ից} գրուած, որով յայտնում է զանազան Նախիջեւանի լուրե

ութիւնը նշանակուած է 10-ին: 6-ին նամակ ստացայ 5- {ից} գրուած, եւ ձուկ, եւ խաւիար: 6-ին թէեւ պատասխան

նը իմ աշխատութեանց մասին: 16-ին նամակ ստացայ 15- {ից} գրուած: 17-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Մագդաղինէի հե

յսօր տուի Սերոբին ուղարկուելու թուղթը, թուեալ 25- {ից}. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 30-ին: 25-ին

գիտեմ երբ կ՚երթայ: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1- {ից} գրածիս պատասխանը: 6-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Ա

ակուած է] 27-ին: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22- {ից} գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

եղբօրս Սերոբ եղբօրս գիրը, որ ուղարկէ, թուեալ 29- {ից}: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ թաբակ: 29-ին

որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9- {ից} գրուած: 11-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տ

թուղթը չէ գնացել: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 16- {ից} գրուած: 18-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ի

[ակուած է] 25-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20- {ից} գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի: Յոյս ունիմ, թէ վ

24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից ` 21- {ից} գրածիս դարձը: 25-ին տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ: Առ

ի Սերոբին նամակը: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27- {ից} գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

ցին ինձ ծերակոյտ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 31- {ից} (մայիս) գրուած: Երեկոյեան ժամը 6-ին տեսութիւն

, 4-ին պատասխանեցի: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5- {ից} գրուած, 4-ից գրածիս պատասխանը: Յունիսի] 8-ին տե

նեցի: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, 4- {ից} գրածիս պատասխանը: Յունիսի] 8-ին տեսութիւն եղբօրս

երձ հեռագրով ի Նախիջեւան: 14-ին նամակ ստացայ 11- {ից} գրուած, փոստ ձգած էր 13-ին: 15-ին տեսութիւն եղ

ին եւ պատճէնը ` տունը խրկելու համար: Թուեալ է 25- {ից}: 27-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին նոյնպէս,

27-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին նոյնպէս, 23- {ից} թուեալ: 29-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. այսօր իմա

լերդս հանդարտ է: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 22- {ից} գրուած: 27-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ, առաջ[իկա

ը: 9-ին նամակ պատրաստեցի դէպի տուն, թուեալ է 11- {ից}, որ պիտի տամ վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Ս

-ին պատասխանեցի: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20- {ից} գրուած: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին տե

, որ կ՚երթայ վաղը: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 4- {ից} գրուած: 7-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ

ն[ակուած է] 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8- {ից} գրուած: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

որ կ՚երթայ վաղը: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11- {ից} գրուած: 14-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[ի

ն օրը պատասխանեցի: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 2- {ից} գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դաղինէի

իւնը] նշան[ակուած է] 12-ին: 8-ին նամակ ստացայ 7- {ից} գրուած, որով յայտնում է եղբայրս հօրս վախճանելը:

նամակը: Պատասխան գրեցի Սուլթ[անշահին] թուեալ 12- {ից}, որ տամ եղբօրս տեսութեան ժամանակն: 12-ին տես[

14-ին փոքր լաւ է. այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 13- {ից} գրած: 15-ին իսպառ լաւ է. այսօր նամակ գրեցի եղբօ

կ գրեցի եղբօրս: 17-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 16- {ից} գրուած: 19-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. շատ նեղա

որ կ՚երթայ 23-ին: 24-ին նամակ ստացայ գրուած 23- {ից}. թէեւ սխալմամբ 22 էր գրուած: 26-ին տես[ութիւն]

նոյեմբերի 2-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27- {ից} գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

որ կ՚երթայ վաղը: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 29- {ից} գրուած, բայց 31-ին փոստ ձգած, ուր գրել էր եւ Սո

Ապա թէ ոչ ` 13-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 3- {ից} գրուած: 5-ին առաւօտ պատասխանեցի, 4-ից թուեալ:

ղբօրիցս 3-ից գրուած: 5-ին առաւօտ պատասխանեցի, 4- {ից} թուեալ: 7-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Լ[ազար] Ի[լյիչ

ղը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Աւտուշից, 2- {ից} (նոյեմբ. ) գրուած: 16-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս]

ոս Բուզ[անդ]: 22-ին նամակ ստացայ Յովհաննէսից 21- {ից} գրուած: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչ

կ[ուայից] գրեանք: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24- {ից} գրուած, որով յայտնում է Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] ա

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 29-ին նամակ ստացայ 27- {ից} գրուած: 30-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], Ս[իմէոն] Գ

ուի 11-ին առաւօտ: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11- {ից} գրուած: 14-ին տես[ութիւն] եղբօրս եւ Սուլթ[անշահ

6-ին երկու նամակ ստացայ. ա) անցեալ շաբաթինը ` 9- {ից} գրած, բ) 15 -ից: 17-ին նամակ գրեցի եղբօրս, ո

տացայ. ա) անցեալ շաբաթինը ` 9-ից գրած, բ) 15 - {ից}: 17-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚առնու վաղը: 1

որ կ՚առնու վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 18- {ից} գրուած: 21-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկ

ակուած է] 28-ին: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 23- {ից} գրուած, նոյն օրը պատասխ[անեցի], որ կ՚երթայ վաղը

կ՚երթայ վաղը: 27-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 25- {ից} գրուած, որով յայտնում է Վարդերեսի գալը եւ հ[այր]

1-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ Անան[իայից] 29- {ից}: 1864-ն էլ վերջացուցինք, բայց տխրութեամբ. տեսն

եմբերի]. 7-ին պատասխանեցի: 10-ին նամակ ստացայ 8- {ից} գրուած: 11-ին տե[սութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկ

ց: Քրտինք ունէի: 16-ին ամբողջ օրը առաւ[ոտեան] 9- {ից} մինչեւ 4 ոտքի վրայ ման եկայ, որով մի փոքր հանգիս

աւին շատ զգալի է: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 15- {ից}: 16-ին լոյս 17 գիշերը բաւական տանելի էր, առաւօտ

ուռեցքը աւելի է: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22- {ից} գրուած: 24-ին լոյս 25 ֆլիւսը շատ նեղեց. թէեւ ե

ակ գրեցի եղբօրս: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 26- {ից} գրած թէեւ, բայց փոստ ձգած 28-ին: 28-29 լաւ անցո

ղնիսը: 6-7 id[em] 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5- {ից} գրուած, բայց 6-ին փոստ ձգած: Այսօր գրեցի պ. Ու

ը: 9-10 լաւ էր: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9- {ից} գրած եւ այսօր փոստ տուած եւ պատասխանեցի ` վաղը տա

դ] բաղնիսը: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս գրած 16- {ից}, բայց փոստ ձգած այսօրից: 17-18 id[em] 18-ին նա

19-20 id[em]. այսօր նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 19- {ից}, բայց փոստ ձգած այսօրից: 20-21 id[em] 21-22 եղ

ՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ] ՄԱՏԵԱՆ ՅԻՇԱՏԱԿԱՔ [1859] Վառշաւ[այ] {ից} Ապրիլ 3/15 տուն Սալտիկեանցին Սրբազանին Չեթո

այր] Ղեւոնդին] 20/1 Նազարեանցին, Կոմս Էմմ[անուէլ] {ից} եւս Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] 22/3 Նազարեանցի

Ոսկանեանին, 2 նամակ տպելու Սարգիսին Էսս[էն] {ից} 30/11 Նազարեանցին Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ

թոնին 138 " Մեղուին " ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐ 1861 Լոնդոն[ {ից]} ամիս համար Յունուար 13/25 1 Հայրապետեանցին

անն էլ նոցա հետ) եւ Յունաստանից վերադարձել է 457- {ից} յետոյ, որովհետեւ Թովմա Արծրունին (եր. 91), խ

Տաճկաստանի։ Բացառականքը շինւում են առհասարակ {ից} մասնիկներով, բայց երբեմն մի անհասկանալի պատճառով

անմերժելի վկայութիւն դնում ենք մեր գրուածքը 1857- {ից} սկսած, որոնց ժամանակագրական յաջորդութեանց մէջ պա

հասկանալի անել նորան ժողովրդեան։ Նախ որ ոյ-ը ու- {ից} ոչ գեղեցիկ է եւ ոչ վսեմ. ու վերջաւորութիւն սեռակ

լեզուի մէջ բնաւ հանդէս չունի։ Երկրորդ, ոյ-ը ու- {ից} ո՛չ միայն աւելի հասկանալի չէ, այլ շուտով աւելի ա

քեզանից նամակ ստանալու իրավունք ունենայի: Ինչ եւ {իցե}, ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես ես քեզ

ատիր գեթ մի հատ ազատամիտ բան թարգմանելու: Ինչ եւ {իցե} այդ օրագիրը մեր թախըմի օռգանն է. հույս ունիմ, ո

ացած, իրավունք չունիք տոմսակ կտրել եւ տալ ում եւ {իցե}: Վերստին աղաչելով Ձեր ժիր հոգաբարձությունը այ

Maчу, գէթ զերկուս Ունիմ ես զձուս, {Իցե՞ն} քեզ հերիք Իմ այս երկուորիք: "O, yes

ոսիկ ժամանակս գտանէր Էջմիածին, իբրու թէ ես գրեալ {իցեմ} նոյն տիրացու Սարգսին զերկուս աղաւաղ նամակագիրս,

ցանէ, թէ նա ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես գրեալ {իցեմ} նմա զգիր թէ ոչ, առ որ վերստին խնդրագրութեամբ իմո

րեալ հասցէիս. անտի անկորուստ հասանի առ իս ուր եւ {իցեմ} ես եւ հետեւաբար հրաման եւ յանձնարութիւն Ձեր կատար

եւ ես բնակիմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ {իցեմ} ես եւ ես ըստ կարգին հասուցից նոյնպէս: Իսկ թէ

արարն տէրութեան զիւր անմիտ գանգատ, թէ ապստամբ ոք {իցեմ} ես, խռովեցուցիչ ժողովրդեան եւ զրպարտող անմեղ գոր

այդօրինակ անվաւեր զրպարտութեանց: Իսկ թէ կամք {իցեն} նորին վեհափառութեան անպատճառ իմով ներկայութեամբ տ

եկնեցայց աստի այլուր, ուր պիտոյք կենաց դիւրագին {իցեն}, առաւել քան յԱնգլիայ, եւ անդ մնացից մինչեւ ցկէս

հաւատացելոյ Ձերում տեսչութեան: Իսկ թէ անյայտ {իցեն} Ձեզ այսոքիկ ամենայն կտակակատարութիւնք կամ վիճակ հ

ն եւ Տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ, որպէս զի եթէ հաւան {իցեն} եւ նոքա, օրենսգէտն իմ տացէ տպել զայնս: Այլ օրէն

ոց առ ազատ ազգականս իւրեանց ՚ի Հնդիկս ստուգագոյնք {իցեն} եւ արժանի հաւատոց, քան զթուղթն յօրինեալ յամբաստա

ատարսն կամ վէքիլսն իւրաքանչիւրում Ժամանակի ոյք եւ {իցեն}, որպէս ներկայ են պարոն Ներսէս Յովհաննէսն եւ պարո

մուտն, ամենայն եւս եթէ նոր ստացեալ տունք եւ այլն {իցեն} ընդ այնոցիկ եւ զնոցին ամենայն եկամուտսն զամենայն

փորձոյ՝ զպատասխանին ճահեցուցանեմք. ո՞չ բազումք {իցեն}, քան եթէ սակաւք, զի առ ծանր թեթեւութեան անձամբ

մերոց թարգմանչաց զգահուց բուռն հարկանել: Սակա՞ւք {իցեն} առ մեզ, օրէն լիցի հարցանել, որ ի չափս ինչ արուե

Եւ զի՞նչ ապագայ ազգի միոյ ընկճելոյ, որոյ այսպէս {իցեն} հոգեւորք, զի՞նչ յոյս ազգին, որ զօրահանապազ դաւի

եայց եկեղեցւոյ, որպէս թէ այնոքիկ ամենայն սխալանք {իցեն} տպագրութեան: Ո՜վ ծիծաղելի արդարաբանութիւնս: Սխա

ւթեան մերոյս եկեղեցւոյ, այլեւ, որոց հակամ իտեալ {իցեն} ի պէսպէս տեսութիւնս օտարս մեզ եւ եկեղեցւոյ մերում

րձակիցի, անզգամութեամբ ասեմ, եւ ես, Եբրայեցի՞ք {իցեն}, եւ ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, եւ ես. զաւակ Աբրահ

, եւ ես, Եբրայեցի՞ք իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք {իցեն}, եւ ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ իցեն, եւ ես. պաշտօնե

ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, եւ ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ {իցեն}, եւ ես. պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ իցեն, յանդգնագոյն

ակ Աբրահամո՞ւ իցեն, եւ ես. պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ {իցեն}, յանդգնագոյնս ասացից, թէ առաւել եւս ես։ Եթէ վա

զի հասկացողք գտցին սակաւք, որպէս թէ որչափ սակաւ {իցեն} հասկացողք, այնքան գերազանց համարիցի բանն. ո՞վ պ

ն չէ հակամէտ յուսումնառութիւն, որպէս թէ իրաւունք {իցեն} դաստիարակել զմանկտին մեռեալ եւ անծուծ լեզուաւ, ե

, այսմ մարթ է պատասխանի առնել, եթ է միայն անբիծ {իցեն} սիրտք մեր յամենայն կրօնամոլական ախտից եւ աչք մեր

ին, ահա մեք եւ վաստակք մեր: Այլ միթէ Լազարեա՞նք {իցեն} միայն պարտաւոր պաշտել զազգասիրութիւն, միթէ Լազար

զազգն ողջոյն, ո՞ւր է հոգաբարձութիւն ազգի, ո՞ւր {իցեն} սիրողք լուսաւորութեան, է՞ր վասն անխնայքն յորդիս

՛նդ ողջույն "... Այլ նա առ այս. - Եւ, ո՞ {իցես} դու: " Յոյր ի դրախտին երգի վարդենւոյն՝

այս ծառ չորարմատ, չունէր տալ զպտուղ ինչ: Ինչ եւ {իցէ}, այժմ ամենայն հոգեւորականք երթան առ նա, այլ ես

եզ, եղբայր, ի մոռացօնս արկանել զյիշատակ իմ, զի {իցէ} թէ ստացեալ էք զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւ

գրեալ էի, եւ եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ ստացեալ {իցէ} զայն, յայնժամ ըստ այսմ գրութեանս յայտնել: Այ

խնդրեմ ի բարձրապատուութենէ ձերմէ, զի թէ մարթ ինչ {իցէ}, չխնայել զձեր ներգործութիւն առ այն նպատակ Պատկան

էին սովորութիւն է նոցա, ընդ ենթարկիլն որպիսի եւ {իցէ} նեղութեան, ցուցանել զինքեանս բարեկամ Հայոց ազգի

սեղ քահանայն զայդոսիկ գրութիւնս ուստի՞ եւ յումմէ՞ {իցէ} ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ նմա գրեալ

մ ի կողմանէ նոյն հոգեւոր կառավարութեան զորպիսի եւ {իցէ} տեղեկութիւն եւ ծանօթութիւն զդրութենէ գործոյն եւ ո

ութացուցանել զտնօրինութիւն իւր, զի թէ ընդունելոց {իցէ} զիս յայն, համաձայն ցանկութեան իմոյ, ընկալցի, ի

իածնի արձակել զիս ի հոգեւոր կոչմանէ եթէ հաստատեալ {իցէ}, իսկ թէ ոչ, յետս առ իս զարձակման թուղթն իմ առաք

է ի նորին պայծառափայլութենէ, ընդ ձեռն որոց անկն {իցէ}, տալ զտեղեկութիւն տէրութեանն Անգլիոյ, որպես զի

յնմ աւուր զգործն անկատար, պատճառելով, եթէ արժան {իցէ} ընթերցեալ զբովանդակ զգործն, վերստին գումարել ի ժ

ելն նորոյ քննութեան ընդ ձեռն առանձին քննչաց արժան {իցէ} պահանջել բացատրութիւնս յԱյվազովսքւոյ վասն ամենայն

նացի յԱթոռն ամսօրեայ իբր ժամանակաւ սպասելով որ եւ {իցէ} պաշտօնական տեղեկութեան ՚ի կողմանէ Սինոդին։ Ի

յիւրում ժամանակի: Այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ {իցէ} գրեալ, զինչ բովանդակութիւն նամակին, կամ զոր յար

ւ առաքումն այնորիկ առ վեհափառ կաթողիկոսն, ծնունդ {իցէ} նեխեալ ուղեղի, ոյր ուրուք եւ իցէ հնարողի զառասպե

ղիկոսն, ծնունդ իցէ նեխեալ ուղեղի, ոյր ուրուք եւ {իցէ} հնարողի զառասպելը: Խնդրեմ. միամիտս առնել զայ

յիւրում ժամանակի, այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ {իցէ} գրեալ եւ ոյք բողոքաւորք զայնմանէ, զայդ ամենայն թ

իւր առաջի որ եւ է անգլիական ատենի, ուր ուրէք եւ {իցէ}: Մնայ ինձ միայն ստանալ ի դեսպանութենէն Ռուսսիոյ

ես ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ յանուն որո՞յ {իցէ} թուղթն այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ չկարեմ գիտ

ն ունի յառաջագոյն ստանալ զհրիտակսն, յորոց ի ձեռս {իցէ} եւ ապա զթուղթն զայն տալ"։ Այսոքիկ ամենայն

լ հնարս առ ի կարճել զներգործութիւնս ոյր ուրուք եւ {իցէ} եւ զառաջս առնուլ գրութեան թղթոյն խնդրելոյ ի Թադթէ

չել աղաչեմ, ի հաշիւ իմ, թղթակցիլ ընդ որոց արժան {իցէ}, ՚ի Մադրաս եւ զքաղեալ զծանօթութիւնս հասուցանել ա

, անհրաժեշտ է կոտորակաց ինչ կորուստ: Թէ որքան {իցէ} գումարեալն դրամ առ Ադմինիստրատորն, զայդ ոչ ոք կա

ետնահարկ (поземельная повинность) թե ո՛րչափ ինչ {իցէ} հարկդ այդ ցարդ ոչինչ գիտեմ: Ուստի ամ ըստ ամէ,

զորմէ ի հարկէ խօսեցայց յատենի Կորտին, եթէ այդպէս {իցէ} ստուգիւ: Քանզի, ի գործոցն ինձ, առի Ձէնջ յանձն

սցի այժմէն, թէ կորուստ ազգին մերոյ բազմօք առաւել {իցէ} քան զծախս, զոր անհրաժեշտ պիտի առնել առ ի գիւտ կո

եցից եւ զօրինակ թղթոյ երեսփոխանութեան, թէ ո՞րպէս {իցէ} արժան գրել զթուղթն: Այլ ես եկից ի կարգ պատմու

առելով, եթէ առաջին կտակն հանգուցեալ Բաբաջանեանին {իցէ} օրինաոր, ըստ որում ի նմա գտանի ստորագրութիւն երի

: Առ այս ասեմ ցնա- եւ ո՛վ ասաց ձեզ, թէ կտակ {իցէ} երկրորդն, այդ լոկ պարգեւագիր է, ի կենդանութեան

իմ Կորտի, քանզի նոցա գործ է, ասէր, վճռել կտա՞կ {իցէ} թուղթն այն, թէ պարգեւագիր: Ընդ այս յեղափոխու

իրոս վախճանեալ յամի տեառն 1797, թէ յորո՞ւմ վայրի {իցէ} թաղեալ, զայդմանէ մեծապէս կարօտիմ տեղեկութեան:

ւր խնդրելով զնորա (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան {իցէ} վարիլ եւ թէ յետ ստանալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ

ւմ ի քահանայից քաղաքիս օծանել զպատկերն եւ թէ օրէն {իցէ} հատուցանել վասն այսր զոր եւ իցէ քանակութիւնս դրամ

ատկերն եւ թէ օրէն իցէ հատուցանել վասն այսր զոր եւ {իցէ} քանակութիւնս դրամոց առ որ եւ իցէ վախճան պատրաստ ե

վասն այսր զոր եւ իցէ քանակութիւնս դրամոց առ որ եւ {իցէ} վախճան պատրաստ եմ հատուցանել, ըստ որում պարոն Խա

ալով շաբաթը մի քանի շիլլինգ, ապրում էին որպէս եւ {իցէ}. այժմ այն գործաւորը դարձած իւր չքաւոր ընտանեաց մ

շատ ամենափոքրագոյն մասը, գուցէ տեւում է զիարդ եւ {իցէ}, բայց ոչ աւելի, քան թէ զիարդ եւ իցէ, որովհետեւ

է զիարդ եւ իցէ, բայց ոչ աւելի, քան թէ զիարդ եւ {իցէ}, որովհետեւ այն պայմանների տակ անհնար է ուրիշ կեր

այնքան, որքանը նորա տարեկան ապրուստը, զիարդ եւ {իցէ}, պիտի կարողանար ապահովել: Նա չէ կարող աւելի ցան

ր ինչ եւ գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ {իցէ}, թէ վաճառելի շարժուն իր եւ թէ թալապներ, զամենայ

ի գնել, մուդաթի վեր առցեն որքան դրամ եւ հարկաւոր {իցէ} եւ զնոյն գնեսցեն եւ յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատու

է յիշեալ Սուզայն մինչ ցմահ յիշեալ Աննային մնացեալ {իցէ} ՚ի տանն իմ ընդ կառավարութեամբ Աննային, յետ մեռան

ւշտի զառաջին դատաւորն իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ {իցէ}, որ եւ աստ յիշեալ երեք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակ

ած լինիցին, եթէ մինչ ի քա ռասուն հազար ռուփի եւս {իցէ} իւր անցեալ ժամանակաց մուդաթովն, յիմ տների եւ յիմ

ստր զաւակն մին բաժին ընկալցին, որքան որ զաւակ եւ {իցէ}. այլ եթէ զաւակ ամենեւին չիցէ ի Տէր հանգուցեալ որ

րկու բաժին եւ դուստր մի բաժին, որքան որ զաւակ եւ {իցէ} ։ Բաժինն կտակակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր նախկի

, հանդերձ ի Տէր հանգուցելոյն կտակակատարն զո ոք եւ {իցէ} եւ կատարեն ըստ համեմատ վերն գրեցելոյս եւ ամենայն

այլայլելոյ սորա եւ ոչ մի ինչ յաւել կամ պակաս կամ {իցէ}. այլայլողն պարտական լիցի ահեղ ատենին Քրիստոսի:

կին կակազէ, լիցի՛ ի բարբառ գրգարանին, հայկաբա՞ն {իցէ}, կամ որ չափաւն՝ քերթո՞ղ. " Եւ Սաւո՞ւղ ի մարգար

ի մեզ, թէ եւ ո՛չ իւիք ինչ գթեցաք: Շա՛տ իսկ {իցէ} մեզ, ստուգութեամբ ասեմք, եւ կարի՛ շատ, եթէ զան

Ըստ քեզ միթէ սիրտ մարդոյ Առ վսեմն դօ՞ս {իցէ} ։ Ո՞ կարիցեմ ես ի սէր ԶԱստուած սիրել վ

Եւ ընձուին դէմք քաջարւոյն: Մեղկութի՞ւն ինչ {իցէ} այս, Կամ վայրահար կի՞րք պղտոր Վայելել

ց սաղմոսերգութեանց, որպէս թէ խորհուրդ հոգեւորացն {իցէ} դատարկասիրութիւն եւ փարիսականութիւն: Ազգն մ

է արդեօք օրինակ ի պատմութեան մերում, զի կոչեցեալ {իցէ} աբեղայ ոք ուղղակի ի կաթողիկոսութիւն, եւ լուեալ զ

3) Երես 5. Այվազովսքին, առ հարցումն, եթէ մարթ {իցէ} յաւելուլ ՚ի հանգանակն զոր ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի

է զիա՞րդ ընդունի նա ինքն, որպէս զի թէ բաժանող ոք {իցէ}. ասասցէ նմա զխոստովանութիւն միոյ բնութեան, իսկ

րիստոսի առ փառասիրութեան, ՚ի հարցանելն, եթէ ո՛վ {իցէ} մեծ, եւ այլն: Ունել Պետրոսի զաթոռն Հռովմայ ցարդ

եան, յանտեսել մեր զբանն Աստուծոյ, վասն որո՛ց եւ {իցէ} աւանդութեանց մերոց աղբիւրացելոց է՛ որ ՚ի տգիտութե

հանապազորդն հայի հարկիմք ծառայել: Որպէս զիարդ եւ {իցէ}, օրէնս այս համազօր է վասն անձնիւր անդամոց Քրիստո

ոսի ՚ի շատ խնդրելն, որում շատ տուաւ: Եթէ այսպէս {իցէ}, որպէս եւ է ստուգիւ՝ զիա՞րդ ապա զանցանել զպաշտե

ս թէ բացակայութիւն իւր ՚ի ժամ տպագրութեան՝ եղեալ {իցէ} պատճառ սպրդման այլանդակ գաղափարաց, աղճատողաց զխո

Այս խօսքերը ասելով՝ չենք ակնարկում մի որպիսի եւ {իցէ} պարոնի վրայ, այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ եւ

ւթեանց մէջ, երբ նոքա թարգմանում էին մի որպիսի եւ {իցէ} ֆրանկի կամ ռուսի աշխատութիւն։ " Հիւսիսափայլի " մ

, եւ ո՛չ բարձր եւ վերին կրթութիւն մի, որպիսի եւ {իցէ} մասնաւոր առարկայի կամ, լաւ ասել, ուսման ճիւղի։

ովհետեւ շատ էր կառավարել նա այդ վանքը, թէ ուր եւ {իցէ} գտնւում է, թո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ։ Իսկ ինչ

րաս անցուցած չեմ, եւ ո՛չ իմ պէտքերի համար ում եւ {իցէ} տուած, եւ այս բանը գիտեն իմ հետ այնտեղ բնակվողքը

ն եւ զմեզ ուսուցանէին " (եր. 41)։ Զիարդ եւ {իցէ} այս է ճշմարիտը, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց ո՛չ ա

ի տալոյ հարկս կայսեր, եւ ասէր զանձնէ թէ Քրիստոսն {իցէ} թագաւոր " (նոյն, գլ. նոյն, հ. 2)։ § 37

թաբանում է. " Աստէն բառ ինչ պակասի. գուցէ անուն {իցէ} Յովհաննու, որոյ եւ առաջ բերեալ տեսանի բան"։ Լի

իտոյ է իմանալ, եթէ մի սատանայ կերաւ մի որպիսի եւ {իցէ} շարադրութիւն, իսկոյն անյայտանում է աշխարհի երեսի

տ հին լեզուն: - Եւ ո՞ր յայսմհետէ այն բարբառ {իցէ}, յոյս արժան էր խօսել ընդ մռայլութեանդ մեծի...

է շատ հեշտ է որոգայթ լարել նոցա: - Ինչպէս եւ {իցէ}, բայց ես պարտական եմ գնահատել քո արժանաւորութիւն

ւթեան ժամանակ անապատականք լինէին. բայց ինչպէս եւ {իցէ}, ով եւ լինէին դոքա, դժոխքումը մանկլաւիկ լինել տ

նան պիտոյ է կապուէր մնար հնար չգտանելով որպիսի եւ {իցէ} կերպով ազատուել մի որեւիցէ դժուար գործից, իմ որդ

ա տանը, նոյնպէս չեն մոռանում ժամակոչը: Որքան եւ {իցէ}, այդպիսի մարդերից տարու մէջ ստանում եմ գոնէ՛ մի

հասակի ճիշտ մետրիքական մատեան վարել: Ինչպէ՛ս եւ {իցէ} մի հաստատ խօսք չկար Նախիջեւանումը այս մարդու վերա

կատարես քո խոստմունքը... Այնպէս չէ՞: Ի՛նչ եւ {իցէ}, բանը մի կերպ պիտի շուտով աւարտել, որ մի՛ գուցէ

է գոգնոցից սխտորի փեճեկները... Բայց ինչպէս եւ {իցէ} պատահում է, որ երկարը ամրացած մնամ են գոգնոցի վե

ստութիւններ ունիմ տեսանելու, եւ չկամիմ ինչպէս եւ {իցէ} հարսն առնել մի հատիկ Մանուշակս. ի՛նչ կայ, կարող

այրենակիցքը Ռուսսիայում, Տաճկաստանում կամ ուր եւ {իցէ} ։ Աչքի առաջեւ ունենալով այս հանգամանքները՝ մեք հ

յլն եւ այլն"։ Եթէ սուրբ ժողովն յիմ կոյս է, ո՛վ {իցէ} իմ հակառակ, եթէ յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ

ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն {իցէ} մախանք- աւասիկ- ասեն- եւ գիրքն, որ 'ի մեկնութիւն

որն ամենաջան խրթնութեամբ գոլն գործին գրել զինչ եւ {իցէ}, եթէ հետեւել համարին ուղղութեան հեղինակաց չորրոր

՛ եւ ոչ իսկ հարազատ հայկական հոգով], մի՞թէ արժան {իցէ} հնաuիրացդ [հրաժարեալ՝ ի շաւղաց լուսաւորեալ եւրոպ

ոյս տալ ի գրելոյ] ի լեզու նոր եւ կենդանի, [արժան {իցէ} զաչս ընդդէմ փակեալ ճշմարտութեանն լուսոյ], զհետ պ

մի եւ եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [վերահասու եղեալ {իցէ]} ճշմարտութեան. բայց ինձ այլապէս թուի, ճշմարտութ

ին, մինչ [քննելի էր ճշմարտութիւն կարծեաց որոյ եւ {իցէ} առն մտածողի: [Առ Հայս ի շրջակայս մեր տեսանի ե

ւ ո՞վ ի լուսաւորեալ հայոց՝ որոյ քննեալ եւ մաղեալ {իցէ} զհինն դպրութիւն, ո՛չ տեսանէ ակներեւ զայս անհիմն

ս արժանի բիւր շնորհակալեաց առ ի մէնջ, զի ո՞ր այն {իցէ} առաւելագոյն շնորհ, քան ճանապարհ յարդարել քրիստոն

կին ի յառաջաբանութիւնս շարականաց տպելոց յորում եւ {իցէ} տեղւոջ, եւ զճառ ի Հռիփսիմեանս: Յիրաւի, պտո

անտի մակաբերել հարկիմք զորպիսութիւն, զհոգի որ եւ {իցէ} ազգի, որպէս մասն ինչ ի բոլորին միայն հասկանալ զօ

որ աչօք տեսանել զմայրենի եկեղեցին, այլ մա՞րթ ինչ {իցէ} արդեօք հաւատալ այսմ ի 19-երորդ դարում, թէ պատուե

........ Այլ արդեօք օգտեալ ինչ {իցէ} ազգն յայդպիսի երկասիրութեանց, որք չեն այլ ինչ եթ

եւ է Հայ ուրախութեամբ գնել համոզի քան զորպիսի եւ {իցէ} պատմութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասանական ի

անէ գէթ զսրբազան պատմութիւն եւ զհրահանգ որպիսի եւ {իցէ} միոյ աբեղայի, որպէս թէ ամենայն գիտութիւնք ցարդ յ

է ոչ համոզել զժողովուրդն արծաթով պատել զորպիսի եւ {իցէ} պատկերս յեկեղեցւոջ, որպէս թէ մեծ առաքինութիւն եւ

ց: Եւ գտցէ՞ արդեօք թշուառութիւն ինչ, վնաս որ եւ {իցէ} ազգի չարագոյն, քան զկորուստ լեզուի, որ հոգի է ա

միանգամայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ եւ {իցէ}, գոնէ բնական ազդեցութեամբ համարեն զայն կրթել զոր

ծնողների զաւակ լինելով, ուսել էին գոնէ ինչպէս եւ {իցէ} ժողովրդական կենդանի լեզուն եւ գիտէին կարդալ հայեր

գեաց հեղինակները եւ թարգմանիչքը մեր ազգի, ուր եւ {իցէ} ։ Վերջացնելով մեր խօսքը, յայտնում ենք Պ. Գա

րվում, ինչպէս, է փայլում։ գ) Եթէ մի որպիսի եւ {իցէ} բայ ամբողջ գրվում է, ինչպէս՝ գնումէ, կամ են գն

այդպիսի բաների պարապմունքը, մեր հին, որպիսի եւ {իցէ}, կամ թէ բնաւ չեղած բանաստեղծութեանց ուսումնասիրո

րութեան մէջ. խոստովանում ենք, որ նաեւ որպիսի եւ {իցէ} յիշատակարան անգամ չենք տեսել, որ խոսէր մեզ այդ կ

կած բուն աստուծու ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛վ եւ {իցէ} կարող էր մտածել, շատ ստո՛ր, շատ տկա՛ր եւ շատ չն

րելուկ պատանին, որ տակաւին նոր իջած մի որպիսի եւ {իցէ} խեղճ դպրոցի նստարանից գրիչ է առնում ձեռքը եւ ազգի

ս անողոքելի դարում, որի թագաւորը չէ մի որպիսի եւ {իցէ} քնաբեր նանիկ, այլ այն արգասաւոր սկեպտիցիզմը, որ

անութեան Ադմինիստրացիօնին, զի թուի թէ կառուցեալ {իցէն} ամօք իբր հնչիւք եւ ո՛չ եօթանասնիւք, յառաջ քան զա

նկանէին Գրիգորիապօլսի, զոր կարծեմ թէ եւ ստացեալ {իցէն} նոքա, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթանիսի եպիսկոպոսի

եւ Բիւրասպի Աժդահակայ փցուն եւ անճոռնի առասպելքն {իցէն}. եւ կամ է՞ր սակս զմեզ պարսից անյարմար եւ անոճ բա

.. Մի արդէօք յունական պերճ եւ ողո՛րկ առասպե՞լքն {իցէն}, հանդերձ պատճառաւ, որք զճշմարտութիւն իրաց այլաբ

էր զիս եւ վասն քրէական յանցաւորութեանց, եթէ իրօք {իցէր} իմ գործեալ, թող թէ վասն այդօրինակ անվաւեր զրպարտ

Բ. համ. 7)։ § 64. " Ես ասացի թէ աստուածք {իցէք}, կամ որդիք բարձրելոյ ամենեքեան։ Դուք աւադիկ որպ

։ " Ո՞չ յօրէնս ձեր գրեալ է. ես ասացի թէ աստուածք {իցէք} " (Յովհ., գլ. Ժ, համ. 34)։ § 65. Բնագ

եւ յումմէ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես {իցիմ} նմա գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ նմա

թաբակ: 12-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ եղբօր[ {իցս]}: 13-ին տես[ութիւնս] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ]

գրելը աններելի սխալ է ուղղախօսութեան ընդդէմ։ NB. {Իւ} վերջացած բառերը, ինչպէս պատիւ, եթէ գործ են դրվում

գերազանցութեան եւս եւ յանուն նորին գերազանցութեան {Իւան} Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փոխանակ իմ՝ ընդ իմ, եւ թէ

ԱՏԵՐԻՆԱ " Հանդէպը նշանադրեց Վիցէ-Կանցլեր Կոմս {Իւան} Օստերման: Այս առանձնաշնորհութիւնքը վերս

, որ կ՚երթայ վաղը: Նոյն օրը գրեցի եւ առ Ֆ[եօդո]ր {Իւան[ովիչը]} մօրս մասին: 5-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օ

ամանակ բժշկագործող՝ Բժշկականութեան վարդապետ Եգոր {Իւանովիչ} Տկաչեւ, մեր գիտնական բարեկամը, պատմած է, թէ ամ

գիտնական բարեկամ, խոհեմ եւ մարդասէր բժիշկ Ֆրանց {Իւանովիչ} Գեռռեւինը: Ի՛նչ օգուտ, որ չէ ճանաչում ժողովուրդ

ը հաւաքել եւ բերել Աշակերտք Նեստորի - Թէոդորիտ, {Իւաս}, Յովհանն Անտիոքցի. Բարոնիոս Գրիգոր Աբրահամեան Փ

ի Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կարելիայի, Տուերի, {Իւգօրի}, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց. Թագուհի

եւ Սեմիգալիու, Սամօգիցիու, Կորելիայի, Տուերի, {Իւգօրի}, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց, Թագաւոր

ն է, որ գայ աղօթէ ու բժշկուին: Ուզարլուկ ( {իւզերլիք} ) ծխելու ընդդէմ մենք չենք ուզում դրական բան ասել

ձեզ ՚ի դատաստան, ձգէք զազգն ի ծախս: Այլ ոչ {իւիք} կարողացայ համոզել զտիկինն, որ պարզապէս զլացաւ տա

աք ուրեմն քաւիլ յայդպիսեաց՝ թուի մեզ, թէ եւ ո՛չ {իւիք} ինչ գթեցաք: Շա՛տ իսկ իցէ մեզ, ստուգութեամբ

դեւս " (Աւ. Մատթ., գլ. Թ, համ. 34)։ " Ոչ {իւիք} հանէ դա զդեւս, եթէ ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ իշխանաւն դիւ

այն հացը չէր, որ գնում էր Եւրոպա, այլեւ երկաթ, {իւղ} եւ կաշի, որոնց առուտուրքին ծանօթ են Նախիջեւանցիք

ուզ եւ այլն, եւ այլն. դնում են մի ճրագ, մեղր, {իւղ}, բրինձ, կորեկ, փոքրիկ հայելի. փոքրիկ մկրատ,

աքացրած ագցաններով բոկում էին նորա մարմինը եւ տաք {իւղ} էին լցնում բացուած վէրքերի վերայ, հանում էին եղո

նից քարերի փոս ընկնիլը, Գարեգնի սրտի զեղմունքը, {Իւղաբերի} մոմերը եւ այլն եւ այլն, բայց այսքան ստիպուած ենք

րա տաճարը, եւ ահա ամենայն բան կ'ընթանայ, ինչպէս {իւղած} ճախարակ: Բռնութիւնը աննկարագրելի եւ անթարգմանելի

եղեցիկ, կապոյտ աչքերով, մազերը կարգով սանրած եւ {իւղած}, հագուստը ամենեւին յարմար Փարիզի վերջին տարազին

ամբ ամենայն մարդու Աղա՛, Աղա՛ ասելով, գլուխները {իւղել} եւ անձը պահպանել, բարեաւ վայելէ իւր սովորութիւնը

ն մեր յաւելացնելը եւ դ. Դրոշմի խորհրդի մէջ մզեալ {իւղերի} գործադրութիւնը " (երես 222): Ահա այս չորս

չէիր տալու, այնուամենայնիւ կ՚աւարտուէին վերջապէս {իւղը} եւ պատրոյգը: - Փառք Աստուծոյ, մի ուղիղ մտածո

ղ էր ընթանալ այն տիեզերական լապտերի լույսով, որի {իւղը} էր Փրկողի արիւնը։ Ոչինչ զարմանալու բան չկայ. "

ելը, որ հեղինակը տալիս է ազգին համարեա՛ թէ հալած {իւղի} տեղ՝ պատմելով, թէ Մոնգոլները երաշտութեան ժամանա

գոստոս Հիւս. Հ. 8), խօսելով Նախիջեւանի հացի, {իւղի} եւ երկաթի վաճառականութեան մասին, յայտնել էի իմ խ

թեամբ, որ Հայոց ազգը իւրեանց գրածը ընդունէ հալած {իւղի} տեղ, Ազգը ունի կարողութիւն ո՛չ թէ միայն ճանաչել

էպի չարն է գործ դրել, որ շատ հեշտ կարող էր հալած {իւղի} տեղ ընդունուիլ, բարեխիղճ կրիտիկոսը քննելով բացայ

լ եմ. բայց չեմ կարող ընդունել ձեր ասածները հալած {իւղի} տեղ, ըստ որում ես ինքս նկատում եմ զանազան թերութ

լեզուի վերայ, ծառայում է պապականութեանը՝ հալած {իւղի} տեղ տալով Հայերին սխօլաստիկական գրքեր, որ գրուած

ճրագը մարդն է ստեղծել, ես գիտեմ, որ նա կազմել է {իւղից} եւ պատրոյգից, որ Աստուած ստեղծել է. եւ եթէ այս

Աստղունք ահա՛ ՚ի Հայաստան լոյս նշողեն գերաբուն. {Իւղով} օծցէ մեր հայրենիք այրիացեալ զիւր գլուխ, Յանգայտ

կինը իւր խօսքը. իսկոյն բռնեց նորա մսի աւիշկով եւ {իւղով} տոգորուած ձեռքը եւ ջերմ-ջերմ համբուրեց: - Խոր

ւնենայ, նա կը զարկէ նշտրակը եւ այն ժամանակ միայն {իւղոտ} բամբակը կը դնէ վիրաբերանի վերայ, երբ պղնձի թասի

վերայ կաթ կաթ, ամենեւին նոյն կերպով, ինչ կերպով {իւղոտ} ամանի մէջ կանգնում է սրսկած ջուրը: Նեղութեան կամ

օղեր, օձի զանգերից: Հագուստները եւս, երկայն, {իւղոտ}: Այս պառաւներից մինի մէջքը կապած էր յարդից հի

ն բաղդիս մահահրաւէր խոլերայն ըմբռնեաց զիս ի ճանկս {իւր}, զոր թէպէտ եւ ողորմութեամբն աստուծոյ ազատեցայ ի

ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին եւ յառաջ քան զքահանայանալն {իւր} մատուցեալ է նորին վեհափառութեան զքանի մի գրութիւն

լ է նորին վեհափառութեան զքանի մի գրութիւնս յանուն {իւր} գրեցեալս, որպէս թէ յինէն առ ինքն գրեցեալ, եւ եր

՝ անհրաժեշտ հարկի ենթակայանայր զայնոսիկ գրութիւնս {իւր} զոր այժմ ուրանայ ուղղել շեշտակի առ կառավարութիւնդ

, ըստ ժամուն սադրելոյ, պարտաւորեալ գտանի մտանել {իւր} ի թիւս օրինաւոր աշակերտաց բարձրագոյն ուսումնարանի

ռավարութեան տեղւոյդ, առ ի նովաւ ապահովել զսնունդ {իւր} յայդմիկ պանդխտութեան, զորմէ ունի խնդրել ի նոյն հ

թոլիկութին, զի մի՛ խտրութիւն ինչ ծագեսցի ընդ մէջ {իւր} եւ նոցա: Յետ այսր ամենայնի ես ընդ այլոց հոգեւ

րք ունին ընդ նմա զերթեւեկութիւն եւ դ) զի զդուստր {իւր} ետ ի կնութիւն Հայու կաթոլիկի ումեմն վարսավիրի, ո

դրել զՀոգեւոր Ատեանն տեղւոյդ պահպանել ի գրութիւնս {իւր} զսահմանեալ եղանակն թղթակցութեան՝ խոյս տալով յայն

անոյ զհրամանագրութենէ Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի՝ առ {իւր} բարձր սրբազնութիւն, յաղագս յետադրելոյ զտնօրինութ

թշուառութեան իմում, փութացուցանել զտնօրինութիւն {իւր}, զի թէ ընդունելոց իցէ զիս յայն, համաձայն ցանկու

ութն ամսոյ նորին բարձր սրբազնութիւն կոչեալ զիս առ {իւր}, յայտնեաց ինձ զհրամանագրութենէ Սինոդին սրբոյ Էջմ

եամբ, ընդ իս եւ ընդ արգոյ Աջեմեանցն, ընտրեալ էր {իւր} երեսփոխանութիւն, զորմէ ոմանք անբարեմիտք առ ազգն

ւղթն այն երեսփոխանութեան ունի զկատարեալ զօրութիւն {իւր} առաջի որ եւ է անգլիական ատենի, ուր ուրէք եւ իցէ

ակատարութեան զոմն Վարդան Գասպարեան, եւ առեալ ընդ {իւր} զամենայն զստացուածս իւր, ելանէ ի նաւ՝ յուղի անկ

Գասպարեան, եւ առեալ ընդ իւր զամենայն զստացուածս {իւր}, ելանէ ի նաւ՝ յուղի անկանիլ ՚ի Մադրաս կամ այսր

ցն: Ուստի պ. Աբգարեանցն արձակեալ ընդ իս զորդին {իւր} զպ. Սէթն Աբգարեանց առ ի վեր անդր ասացեալ օրէնսգ

եան ձերում, այլ եւ խնդրելով ընդունիլ զյարգութիւն {իւր} առ Ձեզ, Մեծարու Տիկին, Մնայ նովին յարգանօք լ

ակատարէ: Եւ հանգուցեալն ոչ յիշէ, թէ կտակակատար {իւր} ո՛ւր բնակի, ՚ի Բատավիա՞, եթէ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի

իկս, իսկ ի կտակէն երեւի, թէ զամենայն զստացուածս {իւր} առնու ընդ իւր, յուղի անկանելն ի Մադրաս կամ ի Կա

ակէն երեւի, թէ զամենայն զստացուածս իւր առնու ընդ {իւր}, յուղի անկանելն ի Մադրաս կամ ի Կալկաթա: Առ

ի Կալկաթայ, երթեալ վատնէ զամենայն զոր եթող հայրն {իւր} եւ ՚ի վճարիլն վատնէ՜ եւ զթողեալսն առ ի Սարգսէ Ծատ

թեան Ձերում, այլեւ խնդրելով ընդունել զյարգութիւն {իւր} առ Ձեզ, Մեծապատիւ հայկազնուհի, մնայ նովին յ

անուն վատնեալ է զմեծ գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս {իւր}, յորում գտանի եւ բաժին ինչ յարդեանց տանն, զոր մ

էր զանձն ոչ գործակալ Նախիջեանայ, այլ կտակակատար {իւր} ի կենդանութեան իսկ իւրում: Չկարեմ, յաւելի,

րն, որ եւ գուցէ վերստին կրկնեսցէ զպահանջողութիւն {իւր} ընդ ձեռն դատաստանի"։ Առ այս ասացի ցտիկինն -

ումարօք ի պարապետէ իւրեանց ի պ. Խալիբեանէ յանուն {իւր}: Այլ մեք զայս ամենայն յիւրում ժամանակի ի գիր

ի մասին գործոյն Բաբաջանեանի առաքեալ է առ փաստաբան {իւր} խնդրելով զնորա (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան ից

ալ ընդ առաջնորդին ի Ջուղա, հարուստ լինի քան զտէր {իւր} եւ քան զվանս, մեծագումար դրամս ի փոխ տայ վանաց,

տարակէ ՚ի ձեռն լրագրաց, յետս կոչէ լրագրօք զկտակ {իւր} 210. 000 դահեկանի, յանուն ազգին արարեալ, իսկ սպ

սի ուշադրութեան արժանի բան չգիտէի: Պ. Խ. սկսեց {իւր} խօսակցութիւնը իմ հետ այսպէս. - Կարդացե՞լ ես

Խ., անորոշ կերպով նայելով իմ վերայ, թթուեցուց {իւր} երեսը եւ մեծ տհաճութեամբ շարունակեց. - Պարո

եւրոպացի մարդ չլինէր, Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նորան {իւր} մօտ: Ես չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ քո մասին. յառաջ

, իմ խօսքը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսի վերայ էր, որ {իւր} ուսումնական, " Մեղու " անունով թերթերի 16 համարո

րեանցը եւս չէր ստացել մի այդպիսի մասնաւոր մարդուց {իւր} ուսումնական վարդապետութիւնը: Այս եւս հարկաւոր է

տեղից եւ, բարեաւ մնա ասելով, խնդրում էր ինձանից {իւր} մօտ հիւր գնալ: Ես զարմացայ դորա անզգամութեան վեր

դրեց ինձ եւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու գնանք {իւր} մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք եւ գնացինք: Երբ

հիւրեր է գանչելու, ջուր է պատրաստել, որ լուանայ {իւր} ամուսինը, իսկ երբ ամուսինը ներս է մտանում, կինը

ին, ասես թէ երկինքը այն պատճառով հաստատ պահել էր {իւր} կամարակապ տարածութիւնը, որ, կործանուելով մի այդ

բայում եմ, մի գուցէ պարոն հրատարակողը տեղ չգտանէ {իւր} օրագրի մէջ իմ գրած բաների համար: Ես, ծանօթութիւ

ի հաստատ բնաւորութիւն, եւ ինքը՝ լրագիրը, չունի {իւր} համար մի ուխտեալ խորհուրդ, առաջեւումը մի նպատակ

ը եւ, այդ ճանապարհով հաճոյանալով ազգին, տարածել {իւր} անճոռնի լրագրի համարները՝ արծաթ ժողովելու աղագաւ

մէջ, նորա 14 համարում: Պ. Իսահակեանցը {իւր} գրութեամբը յայտնում է իւր որպիսութիւնը։ Տեսանում

Պ. Իսահակեանցը իւր գրութեամբը յայտնում է {իւր} որպիսութիւնը։ Տեսանում եմ, որ դա բարեմիտ եւ աշխ

ահակեանցը ինքն չէ իմանում կշռի ո՛ր թաթի վերայ դնէ {իւր} ծանրութեան քարը: Այդ պարոնը ազգի յետ մնալու պատճ

առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ չէր խոստովանում {իւր} պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ սեփական արժանաւո

արակել նորանց այնքան, մինչեւ որ ազգը, տեսանելով {իւր} վերայի կեղտը, զզուի, գարշի եւ խնամ տանէ՝ լուան

զուի, գարշի եւ խնամ տանէ՝ լուանալու եւ մաքրելու {իւր} անձը, որպէս զի արժանի լինի լուսափայլ դէմքով մասն

նա միայն ուղղակի եւ կտրական կերպով կարո՛ղ է խօսել {իւր} պակասութենների վերայ, որ գիտակցաբար ճանաչում էր

պակասութենների վերայ, որ գիտակցաբար ճանաչում էր {իւր} արժանաւորութիւնը: Առանց որեւիցէ փոքրոգի կասկածաւ

իւրաւոր գիտնական որդիք եւ այլն"։ Հայաստանը գիտէ {իւր} ընթացքը, ուստի եւ չունի ոչինչ ժամանակ, գանգատել

րաւունք. դեռ Հայաստանը չունի գիտնական որդիք, որ {իւր} կաթով լինէր մեծացուցած։ Թո՛ղ այդ գաղափարական Հայ

արեցնելով, ստացել է մարդկութեան ընդհանուր լուսից {իւր} բաժին մի քանի ճառագայթ։ Եթէ գանգատ ունի Հայաստան

գայթ։ Եթէ գանգատ ունի Հայաստանը, թո՛ղ բարձրացնէ {իւր} մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների անփոյթութեան վե

ու, սնոտի եւ անցաւոր փառք ճարելու համար թափում է {իւր} քսակից վերջին մանէթը, բայց ազգային գործի, մի վե

ւելու չէր նորա վերայ, նա շատ նեղութեամբ կը բանայ {իւր} քսակը։ Նորա ձեռքը սովորած չէ այդպիսի բաների համա

ճշմարտութիւնը հալածւում է միշտ եւ պատճառ է լինում {իւր} պաշտօնէի հալածանքին։ Մի այդպիսի անբաղդ պաշտօնէի

Ինքը՝ ճշմարտութեան Վարդապետը, գուշակել էր, որ {իւր} քարոզութիւնքը, իւր ճշմարտութիւնը պիտոյ է բաժինք

Վարդապետը, գուշակել էր, որ իւր քարոզութիւնքը, {իւր} ճշմարտութիւնը պիտոյ է բաժինք յառաջացնէին: Բայց ծ

խօս հեղինակներից պարսաւապետ չէ, եւ այդ պաշտօնը՝ {իւր} պարծանքով հանդերձ, մնացած է Հայոց միակողմանի ուս

ս հաստատում են այս բանը, թէ մարդը ծնանելով չունի {իւր} մէջ առաքինութեան կամ վատթարութեան սկիզբն կամ տարր

վերայ եւ նկատենք, թէ այդ բոյսը պահո՞ւմ էր արդեօք {իւր} բնական որակութիւնքը, որ ունէր կամ դեռեւս պիտոյ է

նքը, որ ունէր կամ դեռեւս պիտոյ է ստանար՝ մնալով {իւր} հայրենի հողի վերայ: Այս խնդիրը լուծանելու համար

եղ տարածկամ այնտեղից այստեղ բերած, անփոփոխ պահէր {իւր} բուն յատկութիւնը, մինչդեռ փոփոխուելու էին նորա վ

, տնկուելով հարաւային Ռուսսիայում, կորուսանում է {իւր} պտղատու որակութիւնը, թէեւ բացում էր հոտաւէտ ծաղի

իւնը: Այս ի՞նչ բան է. ո՞չ ապաքէն այդ ծառը ունէր {իւր} մէջ պտուղ բերելու ընդունակ գործարանները, ո՞չ ապա

ածադիր օրէնքով, այն ժամանակ միայն կարող էր պահել {իւր} բուն յատկութիւնը, եթէ իւր անձնաւորութեան եւ արտա

կ միայն կարող էր պահել իւր բուն յատկութիւնը, եթէ {իւր} անձնաւորութեան եւ արտաքին շրջապատի մէջ կար մի ներ

: Եթէ այսպէս ցոյց է տալիս փորձը, ուրեմն մարդը, {իւր} կամեցածի պէս որակրութիւն տալու համար մի բոյսի, կ

այդ կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ էր պահել դա {իւր} բուն յատկութիւնքը, ասենք թէ չէր մեռանում այնտեղ

ասենք թէ չէր մեռանում այնտեղ, կարո՞ղ էր պահպանել {իւր} մարմնի կանոնաւոր մեծութիւնը, ծննդականութիւնը, բ

չափահաս լինելով, կարո՞ղ էր առանց զզուելու նայել {իւր} հօր կամ եղբայրների դատապարտելի գործի վերայ։ Ամեն

գործի վերայ։ Ամենեւին ոչ. պատճառ, նա չէր տեսել {իւր} շրջապատի մէջ, որ, իբրեւ մի սովորական բան, գործ

անօրէն գործողութիւն, նորան ուսուցել էին ճանաչել {իւր} անձը, իւր ընկերը, իւր ազգը եւ մարդկութիւնը: Եր

ծողութիւն, նորան ուսուցել էին ճանաչել իւր անձը, {իւր} ընկերը, իւր ազգը եւ մարդկութիւնը: Երեխայն, որի

որան ուսուցել էին ճանաչել իւր անձը, իւր ընկերը, {իւր} ազգը եւ մարդկութիւնը: Երեխայն, որի բնաւորութիւն

ուհետեւ այդ վատթար մարդը ինքը չէր լինելու մեղաւոր {իւր} վատթարութեան մասին, որովհետեւ Աստուած ստեղծել էր

ամբարշտութիւն: Առաքինի մարդը եւս կորուսանելու էր {իւր} արժանաւորութիւնը, ըստ որում, նորա առաքինութիւնը

արժանաւորութիւնը, ըստ որում, նորա առաքինութիւնը {իւր} վաստակը չէր, վասն զի Աստուած առաքինի էր ստեղծել

. հնձւում է սերմանուածը: Մի մարդ, որ կամի, թէ {իւր} զաւակը առաքինի դառնայ, ապա նախ եւ յառաջ թող ինքը

պա նախ եւ յառաջ թող ինքը առաքինութեան օրինակ լինի {իւր} զաւակի առաջեւ, թո՛ղ ոչ թէ միայն գիշեր ցերեկ առաք

թո՛ղ ոչ թէ միայն գիշեր ցերեկ առաքինութիւն քարոզէ {իւր} զաւակներին, այդ շատ փոքր էր, այլեւ թող իւր գործ

րոզէ իւր զաւակներին, այդ շատ փոքր էր, այլեւ թող {իւր} գործերը եւս յարմար ընթացուցանէ միշտ իւր քարոզութե

այլեւ թող իւր գործերը եւս յարմար ընթացուցանէ միշտ {իւր} քարոզութեանը, ապա թէ ոչ, երեխայն իսկոյն կը նկատ

արոզութեանը, ապա թէ ոչ, երեխայն իսկոյն կը նկատէ {իւր} հօր քարոզութեան եւ նորա գործերի մէջ գտանուած հակա

, բայց մանաւանդ այս խստութիւնը պիտոյ է գործ դնել {իւր} անձի վերայ, եթէ կենակից էր երեխաների: Մի անզգու

խօսքերը. ՄԵԾ ՄԱՅՐ Պառաւը, մի փոքր հարբած, {Իւր} թոռների առաջեւ, Թառամ գլուխը շարժելով Մեղքերն յա

մի երեխայի սկզբնական, ընտանեկան դաստիարակութիւնը {իւր} ծնողքի ձեռքով: Շատ անգամ մի զաւակ, տան մէջ հոգո

տթար ուղղութիւն ստանալով, արդէն փոքր կերպարանքով {իւր} հոգին տրամադրած լինելով մի օրինաւոր դպրոցում կամ

ոցում կամ համալսարանում, լուսաւորութիւնը կը շինէ {իւր} համար մի չարութեան գործիք, եւ կ'աշխատի նորանով ծ

արանագործել այն չարութիւնքը, որ վաղուց յղացած էր {իւր} սրտի մէջ եւ անծին թողած, որովհետեւ հնար չունէր ա

անծին թողած, որովհետեւ հնար չունէր այն ժամանակ՝ {իւր} գաղափարը իրագործելու: Առտնին կամ ծնողական դաստիա

ան դաստիարակութիւնը ստանում է երեխայն գլխաւորապէս {իւր} մօր ձեռքով, ուրեմն նախ եւ յառաջ հարկաւոր է մեծ ո

դհանուր լուսաւորութիւն մի ազգի: Զաւակ ասացեալը՝ {իւր} մօր ձեռքով պիտոյ է կրթուի եւ դաստիարակուի Աստուծո

յ երկիւղի մէջ. մայրը կաթից յետոյ պիտոյ է կերակրէ {իւր} զաւակը այդ վերին հոգեւոր կերակուրներով, դորանից

որհուրդը եւ նպատակը չէ պիտոյ այն լինի, որ աշխատի {իւր} մահից յետոյ յետ ձգել իւր ժառանգներին շատ արծաթ,

տոյ այն լինի, որ աշխատի իւր մահից յետոյ յետ ձգել {իւր} ժառանգներին շատ արծաթ, մեծ հարստութիւն, փայլուն

անքը եւ փոյթը պիտոյ է լինի յառաջ հոգաբարձու լինել {իւր} զաւակների դաստիարակութեան մասին, որովհետեւ այդ դ

ւն եւ լուսաւորութիւն տալ չէ, եթէ մի ծնող դնում է {իւր} որդին մի օտար ազգի դպրոցի մէջ. նա այն օտար շրջակ

գի դպրոցի մէջ. նա այն օտար շրջակայքի մէջ կը փոխէ {իւր} բուն յատկութիւնքը, ինչպէս բուսականը կամ կենդանին

դիր դաստիարակութիւնը այն է, որ ամենայն ծնող կրթէ {իւր} որդին ազգային սեպհական դպրոցի մէջ. ամենայն բոյս

ին սեպհական դպրոցի մէջ. ամենայն բոյս պիտոյ է աճէ {իւր} հողի վերայ, ամենայն կենդանի պիտոյ է ապրի իւր աշխ

աճէ իւր հողի վերայ, ամենայն կենդանի պիտոյ է ապրի {իւր} աշխարհում: Այդ օտար դպրոցներ ուղարկուած զաւակներ

ստանալ։ Մի՞թէ մարդը չունի մի բարոյական խորհուրդ {իւր} կեանքում, մի՞թէ այդ բանի համար է ստեղծել մեզ Աստ

յսպիսի մոլորութիւն: Մարդը անմահ է ստեղծուած. նա {իւր} կեանքում պիտոյ է նմանի Աստուծոյ, որ մահից յետոյ

իւնը, բայց ով որ կամի, պիտոյ է արժանի կացուցանէ {իւր} մարդկութիւնը այս շնորհին իւր առաքինական գործերով

յ է արժանի կացուցանէ իւր մարդկութիւնը այս շնորհին {իւր} առաքինական գործերով, ուրեմն, պիտոյ է լուսաւորէ

ործերով, ուրեմն, պիտոյ է լուսաւորէ եւ հարստացնէ {իւր} բանականութիւնը, պիտոյ է ուսանի ճանաչել Աստուածը

անականութիւնը, պիտոյ է ուսանի ճանաչել Աստուածը, {իւր} ընկերը, իւր անձը, իւր ազգը եւ առհասարակ բոլոր Ա

, պիտոյ է ուսանի ճանաչել Աստուածը, իւր ընկերը, {իւր} անձը, իւր ազգը եւ առհասարակ բոլոր Աստուծոյ գործե

ուսանի ճանաչել Աստուածը, իւր ընկերը, իւր անձը, {իւր} ազգը եւ առհասարակ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտ

ութիւն կայ ամենայն ծնողի վերայ՝ հոգաբարձու լինել {իւր} զաւակի դաստիարկութեան համար, որովհետեւ դորա մէջ

նող, որ հնար ունէր դաստիարակելու եւ լուսաւորելու {իւր} զաւակը եւ չէր գործ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լի

ը եւ չէր գործ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լինելով {իւր} զաւակի բարոյական կրթութեան մասին, իւր արծաթը վատ

ոգ լինելով իւր զաւակի բարոյական կրթութեան մասին, {իւր} արծաթը վատնում էր աշխարհային ունայն եւ անցաւոր վա

վայելչութենների համար, եւ եթէ մի այդպիսի զաւակ, {իւր} հօր անհոգութենից անկիրթ ու խաւար մնալով, ապագայո

ուութենից. հերի՛ք է, եթէ մեզանից իւրաքանչիւր ոք {իւր} համար միայն կարողանայ պատասխան տալ Աստուծոյ արդար

տալ Աստուծոյ արդար դատաստանի առաջեւ, հարկաւոր չէ {իւր} վերայ առնուլ եւ զաւակների պատասխանատուութիւնը:

տեղին, մագնիսեան սլաքը սկսում է դողդողալով փոխել {իւր} ուղղութիւնը եւ հեռանալ հիւսիսային Բեւեռից: Այս բ

պարոնի տեսութիւնը՝ առանց ծոցից արծաթ դուրս տալու {իւր} պարտքերը հատուցանելու մասին: " Մի պարոն, -

տճառով, որ այդ պարտքը հատուցանելով խանգարելու էր {իւր} վաճառականութեան ընթացքը, թէ ագահութիւնը ստիպում

թէ անօրինաբար վարուել են իւրեան հետ, եւ թէ նա, {իւր} պարտապահանջների ապօրինի ընթացքի պատճառով հասել է

, որ դուրս էր բերում հետեւեալ կերպով: Նա գրում է {իւր} բողոքի մէջ, թէ իւր կայքը, այսքան արժելով, կարո

հետեւեալ կերպով: Նա գրում է իւր բողոքի մէջ, թէ {իւր} կայքը, այսքան արժելով, կարո՛ղ էր գրաւ դնել եւ ս

ռ շահուէր այսքան գումար - աւելի շատ, քան թէ ինքը {իւր} իմաստուն հաշւումը ցոյց էր տալիս իւրեան պարտական,

այն մեծ շահը շահուիլ: Այժմ դատաստան է բացել {իւր} պարտապահանջների հետ եւ պահանջում է նոցանից իւր չկ

ել իւր պարտապահանջների հետ եւ պահանջում է նոցանից {իւր} չկրած, մտացածին վնասը, նա կամի այդ գումարով հատ

մտացածին վնասը, նա կամի այդ գումարով հատուցանել {իւր} պարտքը եւ մնացորդը գործ դնել շամպայն գնելու համար

հիս բանը. պարտականը ոչ թէ միայն չկամի հատուցանել {իւր} պարտքը, ո՛չ, հերիք չէ այդ, այլեւ մի մեծ գումար

երիք չէ այդ, այլեւ մի մեծ գումար եւս կամի ստանալ {իւր} պարտապահանջներից որպէս տուգանք: Եւ պատմում են,

թացքը, այլեւ բոլոր անօրէնութիւնքը, որ գործած էր {իւր} կեանքում"։ Եթէ այս տեսութիւնը կապակից չլինէ

անբարոյականութեան հետ (պարտք հատուցանել՝ առանց {իւր} ծոցից արծաթ դուրս տալու) շատ լաւ բան էր, բայց ո

կսած: Յանկարծ ի՛նչ տեսանեմ. մի մարդ, փաթաթուած {իւր} վերարկուի մէջ, այս սաստիկ անձրեւի տակով վազում է

քաղաքավարի մարդ պիտոյ է լինի, որովհետեւ, առանց {իւր} անունը եւ ո՛վ լինելը ծառայիս յայտնելու, հրամայել

ծառայիս յայտնելու, հրամայել էր նորան յայտնել ինձ {իւր} ցանկութիւնը: Ինչեւիցէ, հրամայեցի ծառայիս ընդուն

ս ազգին, ամենայն ծնող թող հոգս առնէ, եթէ կամի, {իւր} զաւակի դաստիարակութեան վերայ։ Դու կամիս, որ ծիծ

է նա, կատարելով որեւիցէ գործողութիւն, վճարել էր {իւր} պարտքը, եթէ Աստուած օրհնել է քեզ հարստութեամբ,

նորանից։ Մի՞թէ Քրիստոսը պարտական էր մարդկութեանը {իւր} անմեղ արիւնը, որ քամեց Գողգոթայի վերայ՝ մարդկու

է այն բանը առնէ միայն, որից օգուտ էր յառաջանում {իւր} ընտանիքի եւ իւր համար յատկապէս։ Եթէ դու ստացած լ

միայն, որից օգուտ էր յառաջանում իւր ընտանիքի եւ {իւր} համար յատկապէս։ Եթէ դու ստացած լինէիր Աստուծուց

ով եւ հնար ունենալով փրկել նորան, գործ չէր դնում {իւր} հնարը, եւ այն խեղճը կորչում էր այնպէս զուր տեղը

չէ այդպիսի գերդաստանի որեւիցէ անդամին, պաշտելով {իւր} սեպհական անձնասիրութիւնը, անհոգանալ ընտանիքի լաւ

երայ։ Մի մարդ կը գտանե՞ս հրէաներից, որ չունենայ {իւր} տանը Հին Կտակարանը, կամ մի մօհամեդական, որ չուն

եմ որոտմունք, թնդիւն, եւ ահա Արամազդը երեւում է {իւր} գահի վերայ լուսափայլ ամպերի քամակից: Ամպերը կամա

ցաւ Ճակատագիրը եւ, գլուխ տալով Արամազդին, սկսեց {իւր} յայտարարութիւնը այսպէս. - Գիրսաս է այդ Բրամ

ի կատաղի գետից, գտանւում է մի ձորի մէջ: Մի փոքր {իւր} անունը ազգի մէջ տարածելու համար եւ յիմար ու կարճա

մի անպատշաճ բան չգրեմ: Թէպէտ այդ ոտանաւորը ունէր {իւր} մէջ անպատշաճութիւնք, բայց, այնուամենայնիւ, նոր

հին բաներ։ Ինչ պիտոյ է առնել, ամենայն մարդ ունի {իւր} համար մի սիրական բան։ Իմ սիրականը է հնութեան խու

կ առատացած Նախիջեւանու վերայ, վերստին օրհնելու է {իւր} հովանաւորների յիշատակը, եւ, ամենայն երջանկութեա

րում է այսօր Մեծ Մօր՝ Ռուսսիայի հողի վերայ որպէս {իւր} սեպհական տան մէջ՝ ազատ ամենայն նեղութենից: Ահա՛

կան գաւառի Նախիջեւանի քաղաքի Հայոց հասարակութիւնը {իւր} Պատգամաւոր Կարապետ Սահակեանի եւ Մկրտիչ Նազիրեանի

կը գտանուի այնպիսի տուն, որ մի երկու ծառ ունենար {իւր} բակում: Թէեւ բոլոր բնակիչքը մեծ նեղութեան մէջ էի

ի տես, որ մի տգէտ ռամիկ կա՛մ յիմարութեամբ, կա՛մ {իւր} արծաթսիրութեան քաղցը լցուցանելու համար, օգուտ քա

ում են, եթէ մի այդպիսի մարդ մի փոքր ուշացնում էր {իւր} կատարելի գործը, այսինքն՝ ո՛չ թէ իրողապէս ուշացն

պէս ուշացնում էր, այլ, հանդարտութեամբ կատարելով {իւր} գործը, ամենայն ապահովութեամբ աշխատում էր հասանել

խիջեւանի լեզուն, որպէս եւ Ղրիմեցոց լեզուն, ունի {իւր} մէջ շատ եւ շատ Թուրքի եւ Թաթարի բառեր ու ոճեր. ա

բան է Նախիջեւանցու համար, եւ մի յստակ խօսող մարդ {իւր} մաքրախօսութեամբը կարող էր տգէտների համար լինել ծա

ռեւս չգիտեն մտածել, որ մի ազգ բաժանւում է միւսից {իւր} լեզուով, եւ լեզուն է, որ գլխաւորապէս պահպանում

եանք չէ երեւում այդտեղ: Միմիայն ազգականը գնում է {իւր} ազգականի տուն: Դեռ ես այր մարդիկը պատահում են մի

, որ Հայ կինը, թէեւ հաց չունէր ուտելու, գնայ եւ {իւր} երեսի ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. Աստուած նորան ե

մէջ, չունի եւրոպական բնաւորութիւն: Ամենայն մարդ {իւր} համար առանձին, մինչեւ անգամ միեւնոյն գերդաստաննե

են: Այդ վաճառականներից ոչ մինը չունի Եւրոպայում {իւր} համար մի գործակալ, եւ այդ պատճառով ապրանքի գինը

ոստով քաղաքի մէջ: Պիտոյ է ասել, որ Նախիջեւանը՝ {իւր} աշխարհագրական դրութեամբ՝ Արեւմտեան Եւրոպայի եւ հ

ն քաղաքացիների հետ, միջին թուով շատ վեր է եւ ճոխ {իւր} հարստութեամբ: Գլխաւոր պատճառը քաղաքի հետ մնալուն

մը (клеймо): Թո՛ղ ստութիւնը հազարներով դնէ {իւր} կարծիքական եւ սուտ պարծանքը, ճշմարտութիւնը կէս կ

ւմ է անկերպարան խաւարի բաբելոնեան գերութեան մէջ, {իւր} ծնողքի յաւիտենական դատապարտութեան համար: Այնտեղ

ոգեւոր սովից եւ քաղցից միանգամայն կիսամեռ ընկած, {իւր} խաւար շրջակայքից պիտի նայի այդ լուսաւոր եւ առատ ս

եւ, յետ դնելով ամենայն կոյր կամակորութիւն, սրբէ {իւր} վերայից անմիաբանութեան եւ գժտութեան արատը, եթէ ն

ետեւ եղածների մասին անհոգ մնալով՝ կորուսանում էր {իւր} ձեռքից. նա մինչեւ այժմ չգիտէ իւր ո՛չ հարստութիւն

կորուսանում էր իւր ձեռքից. նա մինչեւ այժմ չգիտէ {իւր} ո՛չ հարստութիւնը եւ ո՛չ աղքատութիւնը, ո՛չ արդիւն

, թէ ո՛վ են այդ կամեցողքը եւ առնողքը, ո՞չ ապաքէն {իւր} նման անդամք հասարակութեան: Ահա այս կերպով հասարա

ան: Ահա այս կերպով հասարակութիւնը, կորուսանելով {իւր} ամբողջութիւնը, նորա միաբան ոյժը բաժանւում է նախ

օգուտը երեսի վերայ: Ամենայն անգամ հասարակութեան {իւր} տեղումը ունի իւր ձայնը եւ իրաւունքը. արտօնութիւն

այ: Ամենայն անգամ հասարակութեան իւր տեղումը ունի {իւր} ձայնը եւ իրաւունքը. արտօնութիւնքը եւ առանձնաշնոր

գային գործի անունը լսածի պէս իսկոյն մէջ մտանել եւ {իւր} կարողութեան եւ զօրութեան չափ օգնական լինել այդ գո

համար աւելի հարկաւոր է քրտնել եւ աշխատել, քան թէ {իւր} սեպհականի, որովհետեւ մի անհիմն բան է մասնաւորի ե

կցութեան արժանի Նախիջեւանը, տեսանելով այս րոպէիս {իւր} վիճակը, գո՛նէ պիտի բարւոքէր ներկան գալոց ժամանակ

ակից լինել դորան: Մի՞թէ քաղաքը չէ կարող գոյացնել {իւր} լինելոց ուսումնարանի անունով արդիւնքի աղբիւրներ,

ց ուսումնարանի անունով արդիւնքի աղբիւրներ, մի՞թէ {իւր} անշարժ կայքերից եւ քսան հազար դեսեատին հողի արդիւ

րութիւնը (որ ամենայն անասունք եւս ունին), որ, {իւր} քաղաքի մէջ նստած, վայելելով ամենայն ազատութիւն ա

եւ ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ շնորհքը, չէ պիտոյ յօժարի {իւր} զաւակների կրթութեան եւ ապագայ բարօրութեան համար տ

այն կարող մարդ զանազան դիպուածներում չէր խնայելու {իւր} օգնութիւնը: Այն արծաթը, որ մի Հայ մարդ պիտի ներ

րանի անունով, կորած չէր. նա տալիս է այդ գումարը {իւր} զաւակին եւ նորա ժառանգներին մշտնջենաւոր ժամանակով

ն մշտնջենաւոր ժամանակով, դորանով ապահովում էր նա {իւր} զաւակի կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, ապա ուրեմն

աւազան դառնալ մեր ազգի համար, պիտոյ է ուսուցանէր {իւր} աշակերտներին Հայերէն, Յունարէն, Լատիներէն, Ֆրա

երեւում էր մի տիրացու՝ ահագին գաւազանը ձեռքին՝ {իւր} աշակերտների ոսկերքը ջարդելու համար, եւ այդ տիրաց

եկամութեան մասին, իսկ եթէ չէ հասկանալու եւ առանց {իւր} օգուտը ճանաչելու պիտի բամբասէ մի մարդ, որ ազգի հ

ա եթէ ազգը լուսաւորուի, նայի յետ եւ յառաջ, քննէ {իւր} անցածը, ներկայն եւ գուշակէ ապագայն, այլեւ հոգաբ

դիպուածում ոչ թէ միայն ազգը ուրանալու էր նորանից {իւր} յարգութիւնը, այլեւ անարգելու եւ, խայտառակելով ն

նկարօտ ազգ, եւ հետեւաբար՝ անհոգ մնալու վերացնել {իւր} թերութիւնքը եւ լցուցանել իւր բազմադիմի կարօտութիւ

նհոգ մնալու վերացնել իւր թերութիւնքը եւ լցուցանել {իւր} բազմադիմի կարօտութիւնքը: Ապա եթէ ազգը լուսաւորու

ազգը լուսաւորուի, եւ ինքը այնուհետեւ սկսի քերել {իւր} վերայից այն թերութիւնքը որպէս դատապարտելի բաներ,

ով նոցա ձեռքով, արդարեւ այս րոպէիս բացարձակում է {իւր} խարդախ ազգասէրների ձայնի արձագանքը: Նա սովորել է

որպէս յարգի է այն հայելին, որ ճիշդ ցոլացնում էր {իւր} առաջեւ դրած առարկայի պատկերը, նոյն չափով մի մատե

դիակ, մի անշարժ եւ անկենդան էակ, զուարճանում է {իւր} յաղթութեամբ: Այդ խաւարատեսիլ գիշերի զաւակներ

տեսանելով, երբ որ սա փոքր առ փոքր հետ էր քարշում {իւր} կենսական զօրութիւնքը եւ պատրաստւում էր մտանել քնի

րի մէջ։ Լինդմանը հանգստանում է այժմ Տրապիզոնտում {իւր} երկար եւ ձանձրալի ճանապարհորդութենից ասիական Տաճկ

տել էի օգտակար լինել նորան, փոխանակ խոստովանելու {իւր} արտասուելի դրութիւնը ուսման հանդիսում, հրաշք էր

, թէ Շահբէգը կամի Պ. Իսահակեանցին կնքահայր շինել {իւր} երեխայն մկրտելու ժամանակ. զարմանալի մտածութիւն,

աշագործութիւնը: Նախ եւ յառաջ Պ. Իսահակեանցը {իւր} յօդուածի ներածութեան մէջ խրախոյս եւ քաջալերութիւն

նորան, եւ, խառնափնդորելով խնդիրները, կարծում է {իւր} անձը արդարացուցած: Այդպէս չէ։ Ես պահանջում եմ ի

առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ չէր խոստովանում {իւր} պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ սեպհական արժանաւ

ում է. " Պարո՛ն, խելացի եւ գիտուն մարդը կը դատէ {իւր} ազգը, բայց չի դատապարտել, նորա վէրքերը կը տեսնի

իրաւունք ունի մեր կողմից պահանջելու փոյթ եւ խնամք {իւր} վերայ: " Հայաստանը ոչինչ իրաւունք չունի մեզանից

գլուխները իւղել եւ անձը պահպանել, բարեաւ վայելէ {իւր} սովորութիւնը, չենք ագահում այդ աննախանձելի բաղդի

բաղդին: Պ. Իսահակեանցը, կամենալով ցոյց տալ {իւր} սրամտութիւնը, ասում է, թէ կասկածաւոր մարդու վիճ

պիսի փոս, ապա ուրեմն Հայաստանը պատրաստել է նորան {իւր} վսեմութիւնը եւ պարծանքը ուրացող մուրացկան որդոց հ

ւթեամբ տգիտանալով իւրեանց սնանկութիւնը: Այդ փոսը {իւր} խաւարովը, որ թագաւորում է նորա մէջ, կարող է լաւ

եւանդի վերայ: Իսկ այն բանը, թէ " Հայաստանը ունի {իւր} ծոցումը քնքուշ Մուզայք, որոց անմահ յիշատակները ա

" անմահ յիշատակները Մուզաների, որ Հայաստանը ունի {իւր} ծոցումը, անդադար ողբում են եւ կոծում են ազգիս փա

Բայց, երանի տալուց յետոյ իսկոյն աշխատելով ծածկել {իւր} անկրթութեան մեղքը, շարունակում է ասիական կամակոր

ը անսիրելութիւն է. ամենայն մարդ կարող է պահպանել {իւր} մէջ այդ աստուածային մասնը, եթէ ունէր։ Կրթութիւն

ւոր կերպով եւ իրաւունքով արժանի լինի դպրոց անունը {իւր} վերայ կրելու: Այժմեան ժամանակումս, թո՛ղ նորա ու

կեանցը փորձում է եւ կը փորձէ դեռեւս, եթէ մոռանայ {իւր} չափը: Լերմոնտովի մարգարէին չեմ նմանեցուցել ե

որ իսպառ չորանայ: Բայց որովհետեւ Պ. Իսահակեանցը {իւր} իդէաները առնում էր այգիներից, ուստի չէր կարող այ

ցը Խորենացու 4. 000 տարեկան շինելու մեղքը ձգում է {իւր} վզից գրաշարի վիզը։ Խեղճ ողորմելի գրաշար, քանի ք

րեւի այդպէս նախասահմանուած է նոցա վիճակը: Պարոնը {իւր} ներկայ յօդուածի վերջումը, կամելով ցոյց տալ իւր ս

ը իւր ներկայ յօդուածի վերջումը, կամելով ցոյց տալ {իւր} սրատեսութիւնը եւ մի մասնով արդարացնել 2. 600 տարո

չկայ: Ցաւելին այս է, որ Պարոն Իսահակեանցը {իւր} շրջանառութիւնը հինգ ամիսը մի անգամ կատարող մոլորա

տեսանում էք, շատ կակուղ վարուեցաւ. բերան չբերեց {իւր} բէգզադէութիւնը կամ 3. 000 մանէթի բանը: Ես այ

աբեր գործը։ Այդ օրերում ուրախանում է եւ աղքատը, {իւր} վերջին դահեկանը դնելով սեղանի վերայ իւր ընտանիքի

աղքատը, իւր վերջին դահեկանը դնելով սեղանի վերայ {իւր} ընտանիքի եւ զաւակների առաջեւ, առանց մտածելու, ո

րթ վառուելով, միւս րոպէում թողնելու էր այրուածքը {իւր} անպիտան հոտով՝ տխրութիւն եւ վիշտ, այդպիսի ուրախ

: Տխո՛ւր տեսարաններ. այստեղ կեղծաւորը, թափելով {իւր} մարդահաճութեան թմրեցուցիչ թոյնը, մտածում է երես

ը եւ աւազակը, սորան նորան ճաշերով եւ ընթրիքներով {իւր} մօտ քարշելով, կազմում է մի ընկերութիւն իւր հետ,

ներով իւր մօտ քարշելով, կազմում է մի ընկերութիւն {իւր} հետ, որպէսզի դուրս չմնայ մարդկային ընկերութենից

ձնաբռնադատ զօրութեամբ, որպէս կը փախչէր մի աւազակ {իւր} մութն ու խոնաւ բանտից։ Այլ տեղ լուսաւորութեան եւ

ռաջին անգամ Հայերի համար Հիւսիսային փայլողութիւնը {իւր} պայծառ ճառագայթքը, անցեալ տարում լայնարձակ ասպար

էգզադէն համարել է ինձ մի մեծ վատաբաղդութիւն, իսկ {իւր} համար մի ծայրացեալ երջանկութիւն: Այսքան պիտի

անչում է եւ կտակում է Ազուչենային վրէժխնդիր լինել {իւր} մօր մահի համար. ողորմելի կնոջ վերջին խօսքերը լին

է նորա լեզուն... Դուստրը, կամենալով կատարել {իւր} մօր կտակը, գնում է մի օր կոմսի տուն եւ գողանամ է

էժը: Բայց այդ միջոցին Ազուչենայի գրկում լինում է {իւր} որդին, եւ այսպէս, երկու երեխայքը գրկի մէջ, գնո

ռապանքի միջոցին, ողորմելի ձայնով բողոքում է դէպի {իւր} դուստրը, յանձնում է նորան իւր մահու վրիժառութիւն

ով բողոքում է դէպի իւր դուստրը, յանձնում է նորան {իւր} մահու վրիժառութիւնը... Ազուչենայի ականջին դարձեա

ողբալի բան, երբ Ազուչենան զգաստանալով տեսանում է {իւր} մօտ դրած կոմսի զաւակը ողջ եւ առողջ: Ազուչենան խե

ողջ եւ առողջ: Ազուչենան խելագարութեան մէջ այրեց {իւր} սեպհական որդին: Ինչ պիտոյ է առնէր, թշուառ Ազուչ

առնէր, թշուառ Ազուչենան սնուցանում է կոմսի որդին {իւր} զաւակի պէս՝ անուանելով նորան Մանրիկօ, եւ ոչ ոքի

անուանելով նորան Մանրիկօ, եւ ոչ ոքի չէ յայտնում {իւր} գաղտնիքը: Երիտասարդ տղայ դառնալով՝ Մանրիկօն

աջողաշարժ Մանրիկօն բարձրացնում է սուրը, որ սպանէ {իւր} հակառակորդը, բայց մի ձայն վերեւից կանչում է նորա

ծ էր Մանրիկօն, որ Լէոնորան հարկադրուի ամուսնանալ {իւր} հետ: Բայց օրիորդը ընտրում է կուսանաց վանք գնալ։

ստանում է նա այն ժամանակ, երբ մայրը առաջին անգամ {իւր} կեանքումը պատմում էր Մանրիկօյին իւր եւ մօր գլխի ա

առաջին անգամ իւր կեանքումը պատմում էր Մանրիկօյին {իւր} եւ մօր գլխի անցքը: Մանրիկօն գնում է դէպի վանքը ե

րդ կոմսը խօսում է Լէոնորայի հետ. այստեղ Մանրիկօն {իւր} բարեկամների օգնութեամբ ցանուցիր է առնում կոմսի զի

րքը եւ ձեռք է բերում Լէոնորան: Կոմսը, հաւաքելով {իւր} բանակը, մտածում է պաշարել բոլորովին Մանրիկօյի բն

Կոմսը շատ ուրախանում է՝ իմանալով, որ Ազուչենան {իւր} հակառակորդի մայրն է: Երբ Ազուչենային շղթաներով կ

ակայ մահու վտանգը, գնում է բանտի մօտ եւ ողբում է {իւր} սիրականի տարաբաղդութիւնը: Մանրիկօն բանտի աշտարակ

է նորան, թէ ոչինչ միւս փափագ չունէր, բայց միայն {իւր} սիրականին մի հրաժարական ողջոյն տալ: Յանկարծ բանտ

ը: Լէոնորան երկբայում է... Բայց, մտածելով, թէ {իւր} պատճառով պիտի մեռանին անբաղդ բանտարկուածքը, յօժա

Լէոնորան՝ լաւ համարելով մեռանել, քան թէ տեսանել {իւր} սիրականը երիտասարդ կոմսի գրկում: Լէոնորան աղաչու

լխատելու... Զարթնում է Ազուչենան եւ, չտեսանելով {իւր} որդին, աղաղակում է... Նորան ասում են, թէ տարան

ն օտարի զաւակը մայրական գթով եւ խնամքով սնուցանել {իւր} որդու պէս, բայց ի՞նչ... Պատահում են այդպիսի բան

է, որ կարողացել է այդպիսի քնքշութեամբ խնամարկել {իւր} թշնամու որդին, - ասում եմ ես: - Իսկ ես ասու

թեան ժամանակ նորա հայրը ութ ամսական յղի թողնում է {իւր} կինը եւ գնում է օտար աշխարհ՝ խիստ պատուէրներ տալ

նը եւ գնում է օտար աշխարհ՝ խիստ պատուէրներ տալով {իւր} կնոջը զգուշանալ իւր առողջութեանը, որ անփորձ ծնան

շխարհ՝ խիստ պատուէրներ տալով իւր կնոջը զգուշանալ {իւր} առողջութեանը, որ անփորձ ծնանի մանուկը: Որովհետե

Մարդ ուղարկելով մանկաբարձի քամակից, հրաւիրում է {իւր} մօտ եւ, յայտնելով հասած թշուառութիւնը, աղաչում

է նորան մի հնար գտանել, որով կարողանայ ազատուիլ {իւր} տղամարդի յանդիմանութեններից: Մանկաբարձը խոստանու

եւ տիկին Բէգզադէն դարմանում է Թուրքի զաւակը որպէս {իւր} որդին՝ անուն տալով նորան Բէգզադէ: Լսելով այ

Արշակի որդի Պապը: Թէոդոսը թագ է կապում Պապին եւ {իւր} զօրքով հանդերձ ուղարկում է Հայաստան։ Պատերազմ է

վ, յետ են դառնում Յունաց զօրքը: Պապը, նմանելով {իւր} հօրը, սկսում է անպիտանութիւնք գործել։ Սուրբ Ներ

յց սուտ բարեկամ կեղծաւորուելով, ճաշի հրաւիրում է {իւր} մօտ Սուրբը եւ դեղում է նորան: Այս էր եղերերգութե

ատրոնական գործողութեանը, Հայերէն երգելու ժամանակ {իւր} վերայ դարձուց մեր մասնաւոր ուշադրութիւնը: Կա

եր ազգի մէջ Մեսրովբ մի դուրս եկաւ, որ գտած լինէր {իւր} համար մի Վռամշապուհ. մեր հարուստ իշխաններէն ո՛չ

րպիսութեան կնիքը: Հիւսիսային սառուցեալ օվկիանոսը {իւր} խիստ շունչը փչում է մինչեւ շատ հեռի տեղեր, եւ ամ

ուելով նորա ազդեցութեանը, բնական օրէնքներով ինքը {իւր} մէջ կենտրոնացած, ցուցակ է լինում մի ողորմելի վիճ

նում մի ողորմելի վիճակի: Ի՛նչ ասել է կենտրոնանալ {իւր} մէջ: Կտրել ամենայն հաղորդակցութիւն այն առարկաներ

ղ բնութեան ձեռքում, իսկ եթէ մի արարած կենդանանայ {իւր} մէջ, ասել է թէ, մատնում է իւր անձը մի յաւիտենակ

արարած կենդանանայ իւր մէջ, ասել է թէ, մատնում է {իւր} անձը մի յաւիտենական բանտարգելութեան: Լա՛ւ է

ովուած թանձր եւ մառախլապատ ամպերը, յետ է քարշում {իւր} ոգեւորիչ ճառագայթքը այդ աշխարհի վերայից՝ երբեմն

րում փեսայի պէս դուրս է ելանում ծովերի ծայրերից՝ {իւր} ոսկեղէն ճառագայթները ցոլացնելով կապոյտ ալիքների վ

սի եւ Յուլիսի մէջ երկրի մակերեւոյթը, թեթեւանալով {իւր} սառն ծանրութենից, բուսուցանում է մի պարզ ծաղիկ,

ուսուցանում է մի պարզ ծաղիկ, միւս օր ահա Բորէասը {իւր} մահաշունչ բեւեռային սառնութեամբ կտրում է այդ ողոր

Մի քանի տարի է, որ ձմեռը այս կողմերում փոխել է {իւր} բնաւորութիւնը։ Այստեղ ներկայումս, փոխանակ չոր ց

երէ իմ մօտ կամ ո՛ր բարեկամս կը շտապէ մխիթարել ինձ {իւր} նամակով: Բարեկամ շատ ունիմ, որոնք միշտ պատր

մարտութեանը, որ ձեր Խալիլ նայիբը, երկար ժամանակ {իւր} պարտքը չվճարելով, այլեւ ամենայն կամակորութեամբ ի

խօսել, ես տեսանում եմ, որ ազատութիւնը զրկուած է {իւր} սեպհական քաղաքացու իրաւունքից ձեր սահմաններում..

եան անունով, ձեր դատակնիքն է. պատճառ, ով չունի {իւր} ձեռքում մի իշխանութեան գաւազան, նա չունի եւ ազատ

: Այս միջոցին նայիբներից առաւել ծերունին ասաց {իւր} ընկերին ցած ձայնով, որ ես, թէպէտեւ մօտ էի կանգն

հետ վարւում էր ամենեւին այնպէս, որպէս մի որսորդ {իւր} որսի հետ, որի մասին հաւատացած էր, թէ ո՛չ մի կեր

վ ապահոված լինելով իմ ներկայութիւնը, թոյլ չտուեց {իւր} բարկութեանը վառուիլ, բորբոքուիլ, թէեւ մի տհաճու

եւ ամայացած սիրտը, որ, անիրաւաբար օգուտ քաղելով {իւր} պատահական դրութենից, չարաչար գործ էր դնում իւր ո

վ իւր պատահական դրութենից, չարաչար գործ էր դնում {իւր} ոյժը ձեռք ձգած մարդու վերայ, որ կանգնած էր նորա

եւս ձգում եմ երկբայութեան տակ: Ձեր որդին գտել է {իւր} հետ խօսողք միայն, որ, քաղաքագէտ մարդիկ լինելով

ր նորան: Նորա սիրտը միշտ պատրաստ է կարեկից լինել {իւր} մի որեւիցէ անբաղդացած հպատակին, վասն որոյ բարի խ

որի մասին մեծ կարծիք ունին տգէտ մարդիկ, կ՚երեւի {իւր} վերին աստիճանի թուլութեամբ եւ ոչնչութեամբ: Ո

ով, թուլացուց նորա հոգին եւ մոռանալ տուեց մի ժամ {իւր} զօրութիւնը եւ իշխանութիւնը: Պատահում են րոպէներ

ւած վիճակի մէջ: Աւազակի հոգին մոռանում է մի րոպէ {իւր} պատահական դրութիւնը, մոռանում է օգուտ քաղել նորա

բայց նա եւս շատախօս պառաւի նման երազներով է լցրել {իւր} նամակը: Բայց գիտեմ, որ դու պիտի բարկանաս,

ութեանը, արդէն խորշոմը դրել էր նորա ճակատի վերայ {իւր} կնիքը: Հարցասիրութիւնը բռնադատեց ինձ մօտենալ

մ ողջոյնը ընդունելու, դէպի երկինք վեր բարձրացրեց {իւր} նիհար ձեռքերը եւ վշտահար աչքերը, եւ ասաց. -

Նա չէ՞ր, որ դեռեւս Հօրից ներողութիւն էր խնդրում {իւր} չարչարողներին: Մի սարսուռ զգացի ես՝ լսելով

, նորան կարող է բժշկել միմիայն Նա, որ ասաց, թէ {իւր} անունով մահ չկայ: Ես ունէի նորա կտակը եւ, ամեն

կանքը եւ արտասուքը թոյլ չտուեցին շարունակել նորան {իւր} խօսքերը: Մի փոքրից յետոյ, մի սպիտակ թաշկինակով

արտասուքը, փոխուած եւ ողբալի ձայնով յառաջ տարաւ {իւր} պատմութիւնը. - Ինձ ասացին այդ խլողքը, թէ մա

: Ես որդի եմ մի անբաղդ ազգի, որ երբեմն ունեցել է {իւր} քաղաքականութիւնը, իւր հողը, օրէնքը, սուրը եւ դ

ազգի, որ երբեմն ունեցել է իւր քաղաքականութիւնը, {իւր} հողը, օրէնքը, սուրը եւ դրօշակը: Որ այս րոպէիս

մտութեան փոխարէն կը վարձատրէ քեզ Նա, որ խոստացաւ {իւր} անունով մի բաժակ ջուր մի աշակերտի տուողի վարձը եւ

ար այդ քարոզութիւնը, պիտի խաւարը դարձեալ տարածէր {իւր} մառախլապատ եւ մահադէմ վարագոյրը մեր ազգի վերայ.

ուցել իւրեանից: Բայց այն տեղերում, ուր հեղինակը {իւր} գտած արձանագրութիւնքը եւ մակագիրքը մէջբերելուց յե

կան մասների վերայ, կամեցել է աւելի որոշ ցոյց տալ {իւր} անկախութիւնը, եւ այն բանի մէջ է նորա առաջին եւ գ

րելի առանց ծիծաղելու կարդալ, մինչ յարգի հեղինակը {իւր} կցկտուր Յիշատակարանքը, որ բոլորովին խորհուրդ չու

պատմական հնախօսութեան հետ. երեւի մտածում է, թէ {իւր} գործը պատկանում էր հնախօսութեան: Այդ կողմից հեշտ

է հանգստացնել նորան, որ ոչինչ յարակցութիւն չկայ {իւր} աշխատութեան եւ պատմական հնախօսութեան մէջ, որ մի

ուշ չդարձուցանելով այս բաների վերայ, չտեսանելով {իւր} աշխատութեան թուլութիւնը, դեռ նուիրաբերութեան մէջ

քը, բնական եւ մաթեմատիկական աշխարհագրութիւն: Նա {իւր} նկատողութիւնքը պիտի արձանագրէ ծանրաչափը, ջերմաչա

նմանէր մի առասպելի, որ մի պառաւ կարող էր պատմել {իւր} թոռներին ձմեռնային երկար երեկոներում՝ առանց փաստ

Հեղինակը վկայ է բերում այս բնութեան ընդդէմ գործին {իւր} ղզլարեցի Հայ թարգմանը եւ այլ արժանաւոր անձինք: Թ

։ Ինքը՝ հեղինակը եւս ուրիշ գաղափար չէ թողել մեզ {իւր} ընթացքով զանազան հայաբնակ տեղերում, ուր եւ մեք պ

իսկոպոսը Տէր Մարտիրոսեան, որ եւ շուտով զրկուեցաւ {իւր} պաշտօնից հեղինակի առաջարկութեամբ եւ գնաց Էջմիածին

յն օդ, որ վառւում է, հարկաւ պիտի ծծումբ ունենայ {իւր} մէջ։ Ինքը՝ արգոյ հեղինակը, վկայում է, թէ հրաբ

զանազան բաղադրութիւնք, որոնցից մինը է նաւթը: Սա {իւր} բաժանուած տեղից բարձրանում է որպէս շոգի եւ, պատա

Հեղինակը շատ տեղ օդերի մասին եւս յայտնում է {իւր} կարծիքը՝ երբեմն լաւ, երբեմն վատ եւ վնասաբեր ասե

մնի առողջութիւնը շարունակ պահելու համար, որպէսզի {իւր} կատարած փորձերի արդիւնքը, համեմատելով այս գաղափա

վնասակարութիւնը կամ օգտակարութիւնը: Հեղինակը {իւր} գործի մէջ նոր ապացոյց է տալիս մեզ իւր անսահման իր

Հեղինակը իւր գործի մէջ նոր ապացոյց է տալիս մեզ {իւր} անսահման իրաւունքներին, որից օգուտ էր քաղում: Խ

պրոցի անպիտանութենից եւ մի օրինաւոր մարդ չէ տալիս {իւր} որդին այդ դպրոցը: Աշակերտքը, որոնց ընծայւում է

որ, կարդալով այս տողերը, անտարակոյս, պիտի յիշէ {իւր} վհատական եւ ողբալի դրութիւնը Նախիջեւանի մէջ, ուր

լուսաւորութեան մէջ: Արգոյ հեղինակը, ինչպէս {իւր} բոլոր գրուածներում, նոյնպէս եւ մանաւանդ գրքի վեր

ինդուլգենցիայի: Ազգը այսքան տարիներով լռում է եւ {իւր} լռութեամբ շատացնում է ազգի զաւակներից պապականութե

ս նորընտիր ծայրագոյն պատրիարք Կաթողիկոսից, որ նա {իւր} Հայրապետութեան սկզբումը դեռեւս առաջը փակէ այս բան

լու համար պիտոյ է հարիւր տարիներով յետ երեւակայել {իւր} անձը, երբ ոչ այսչափ, ինչպէ՛ս այժմ, ծաղկած էին

մ է Վինդզօրից: Սա թողեց մեզ մի սարսափելի յիշատակ {իւր} մէջ պատահած զարհուրելի գործերի, որոնց ամեն մինը

յացած պալատը սարի վերայից տխուր ճակատով նայում էր {իւր} ոտքում գտանուած լճերի եւ այժմ անջուր աւազանների վ

նոնից անտառի եւ գիշերի առանձնութեան մէջ՝ ողբալու {իւր} թշուառութիւնը, գիշերին, ծառերին եւ հովերին բանա

ւառութիւնը, գիշերին, ծառերին եւ հովերին բանալու {իւր} սիրտը: Պիտի տեսանէի, անշուշտ, թէ ինչպէս փոքր Տ

ւեցան իսկոյն ֆրանսիական Պուպլիցիստները, Մարաթը՝ {իւր} սպիտակ կեղծամով, որ խոստանում էր փրկել թագուհու

ել այս եւ չեն առնելու. ապա եթէ Հայոց ազգը յայտնէ {իւր} իրաւունքը՝ մասնակից լինելու կտակին, օրէնքը պիտի

Հ. Ռափայէլ Թրեանցի կառավարութեան ժամանակ, բայց {իւր} օրում՝ երբէք ոչ, եւ թէ որոշ տեղեկութիւն եւս չու

, իսկ եթէ նա փակւում էր դեռեւս մի անգամ չաւարտած {իւր} ուսման շրջանը, ի՛նչ օգուտ ազգին: Փարիզեան ա

ներին, թէ մի հին եւ մեռած լեզու, որ կորուսել էր {իւր} իրաւունքը ընկերական կեանքում, չէ կարող միջնորդ լ

նկնել միստիկականութեան մէջ: Չարաչար խաբուած է նա {իւր} կեանքում։ Խաբողը բնակւում է Տուիլերիու, Լուվրի

եր Նահապետի անունի վերայ: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը {իւր} անունով եւ Նահապետ ստորագրութեամբ հրատարակած կամ

հապետը, եւ խոստանում ենք, որ Հայաստանի լուսնակը {իւր} շողը կը կաթէ նորա գերեզմանաքարի վերայ, եթէ իւր ա

ը իւր շողը կը կաթէ նորա գերեզմանաքարի վերայ, եթէ {իւր} այսուհետեւ երգելիքը երգէ աւելի հասկանալի (հասարա

: Արժանապատիւ Խորէն վարդապետը խոստացել է մեզ այս {իւր} կողմից, ուստի եւ աւելորդ ենք համարում վերստին խն

լ այս ծերունու մէջ գրելու ցանկութիւնը, եւ Եղիշէն {իւր} խորին ծերութեան մէջ Ֆրանսիարէն տպելով՝ ձեռք է զա

այժմ Հայերի մէջ տպուած գրքերին չէ նմանում, նախ՝ {իւր} բովանդակութեամբ եւ երկրորդ՝ հրատարակելու կերպով

առաջաբան եւ մի վերջաբան ունի, սակայն շատ աղքատ է {իւր} բովանդակութեամբ: Գլխաւոր խորհուրդը " Ընծայի " յո

նոյնպէս եւ մեզ անյայտ է, ըստ որում՝ թագուցել է {իւր} անձը Թոռնակ Կըկռիկեան շինովի անունի տակ: Գրքի բո

նից յետոյ, որ կրել էր հեղինակը, զարթնում է քնից {իւր} մօր ձեռքով, ըստ որում՝ այդ բոլոր անցքերը պատահա

նք (ան ալ իրեն կրօնակցաց օգտին համար), թէ կա՛մ {իւր} իրաւասութեան տակը գտնուող քահանայքն (ըստ արեւելե

շրջանակը, որի մէջ երեւեցնում է նա ընթերցողներին {իւր} տաղանդը, ամենեւին անարժան է նորան: Հոգով չափ ցա

րան: Հոգով չափ ցանկանում ենք, որ արգոյ հեղինակը {իւր} մտքի ծնունդը աւելի պատշաճաւոր զգեստով հանդէս հանէ

տողերից դուրս է նայում մի ծերացած զօրութիւն, որ {իւր} մանկութեան ժամանակ եւս չէ յատկացած մի պնդութեամբ

խալսիս"։ Լսեցինք, թէ այս թերթը եւս ընդունել է {իւր} արժանի պատասխանը, բայց մեզ չյաջողեցաւ տեսանել եւ

մի տարի սորանից յառաջ բարձրացած մրրիկը խլեց նորան {իւր} տեղից եւ, բաւական միջոց պտուտելով, ձգեց վերջապէ

մինչեւ այժմ չտպուած Հայոց հին հեղինակների գործերը {իւր} ծանօթաբանութեամբ եւ մեկնաբանութեամբ տպելու: Այս

խառն եւ շփոթ: Արգոյ վարդապետը այս բաները տպում է {իւր} առանձին տպարանում: Խօսելով տպարանի վերայ՝ պարտա

ական արուեստին հմտանալով, բաւական հարստացուցել է {իւր} հայկական տպարանը բազմատեսակ տառերով: Այդ տպարանի

ականութիւնը ընդունելու ամեն մի բարեմիտ խորհուրդ, {իւր} տպարանից այս կամ այն թերութիւնը վերացուցանելու հա

քաղաքներից մինի մէջ: Պ. Արամեանը վաճառում է {իւր} տպարանից թէ՛ մայրեր եւ թէ՛ ձուլեալ տառեր, եւ ցու

նք, եթէ բոլորովին ազատօրէն եւ անկախաբար լցուցանէ {իւր} խոստմունքը: Ազատ գրատպութիւնը մեծ քայլափոխ է դէպ

ւթենների վերայ՝ յարգելով նորա ազնիւ ձգտողութիւնը {իւր} ձեռքից եկածի չափ հարստացնելու մեր ժողովրդական աղք

նձն առնուլ միայն շարադրելը: Ազնիւ Հայը, զոհելով {իւր} ժամանակը, կամակար ընդունում է այս հրաւէրը, եւ ա

թեան եւ երկրագործութեան դպրոցների մէջ, աւարտելով {իւր} ուսման ընթացքը, պարապում է ներկայումս առեւտրական

պատրաստ է բանալու ամենայն տեսակ յարակցութիւնք եւ {իւր} հետ գործ կատարել կամեցողներին միշտ յայտնել ապրանք

ձնական կրքերի եւ ախտերի, երբ որ պիտոյ էր կատարել {իւր} պաշտօնը: Ուր չկայ մտքի եւ բանականութեան ազատ

թոյլ տալու իւրաքանչիւր մարդու ազատօրէն խոստովանել {իւր} սրտի վկայութիւնը, մեք ճանաչում ենք կորստաբեր իմա

մութեան մէջ, ապա ուրեմն, Յիշատակարանս կը հասանի {իւր} նպատակին, եւ ես կատարած կը լինիմ իմ խորհրդաւոր պ

իս աչքերը բա՛ց են եւ ականջները սո՛ւր... Բարւոք է {իւր} անձը մաքրել, քան թէ բարկանալ այն մարդու վերայ,

դարաւոր է. այն ապականութիւնքը, որով նա պղծել է {իւր} հայութեան անունը, մեծ հնարների են կարօտ, որ սրբ

եւ թէ կարելի՞ է արդօք մինչեւ այդ աստիճան անարգել {իւր} անձը: Մեզ շատ անգամ բռնադատում են կարմրել եւ ամա

յտնի են մեզ, բայց ինքը՝ ազգը, չկամի խոստովանել {իւր} հիւանդութիւնը, նա փախչում է բժշկից, նա կարծում

ականուած վէրքերը ընկերի աչքից, կարող էր պարտակել {իւր} ողորմելի դրութիւնը. այդ վէրքերը ճարակում են նորա

մի մեծ քաղաքում ունենալով մի վաճառանոց, առել էր {իւր} մօտ մի պատուական երիտասարդ՝ տարեկան վարձ տալով ն

մանէթ: Այս կերպով եւս վերջացնում է Բէգզադէն {իւր} հաշիւը. մնացորդ ապրանքը յետ է ընդունում ցած գնով

րութիւնը, որ ծառայողի 100 մանէթ վարձը կտրելու եւ {իւր} անխիղճ կամքը յառաջ տանելու համար պատրաստ է, 1000

են Բէգզադէին, որ նա քաղաքի նշանաւոր փողոցի մէջ՝ {իւր} վաճառանոցի առաջեւ, օր ու ցերեկով, գիշերազգեստը

ում է պարոնից կանոնաւոր մուրհակ: Երբ գնող պարոնը {իւր} ապրանքի հետ միասին հեռացած էր քաղաքից դէպի վաճառա

ատարմութիւնը կորուսանելով, չկարողանայ շարունակել {իւր} առեւտրական գործողութիւնքը, որպէսզի ասպարէզը մնա

ծ տմարդութիւնը, իսկոյն ժամանակից յառաջ վճարում է {իւր} պարտքը Բէգզադէին՝ մտածելով, թէ այսպիսի ազնուութ

մտածելով, թէ այսպիսի ազնուութեամբ կարող էր հանել {իւր} վրէժը եւ խայտառակել Բէգզադէի ստախօսութիւնը եւ անբ

կան գործակատար, որ վերջին ժամանակներում շինել էր {իւր} հետ մասնաւոր ընկեր (այս գործակատարի եւ Բէգզադէի

ն: - Լաւ գիտես, որ նա կարողանալու չէ կառք պահել {իւր} կնոջ համար, այս պատճառով ես սովորեցնում եմ հարսն

ենների, որ ամուսնութենից յետոյ նոյն բանը պահանջէ {իւր} ամուսնուց: Տարակոյս չկայ, որ նորա ամուսինը կարո

իմ խորհուրդը... Ամուսինը, չկարողանալով կատարել {իւր} կնոջ կամքը, անշուշտ, կորուսանելու է իւր յարգը ն

կատարել իւր կնոջ կամքը, անշուշտ, կորուսանելու է {իւր} յարգը նորա աչքում... Ինձ հարկաւոր է այդ, ես...

ւս: Չորրորդ՝ Բէգզադէն բարերարութեան անունով {իւր} մնացորդ եւ փտած ապրանքը, որ եթէ վաճառելու լինէր

աքանչիւր մանէթից 40 կոպէկ պիտի վնասուէր, տալիս է {իւր} սիրական գործակատարին, որի մասին վերեւում յիշեցին

եպաշտ Հայը: Վեցերորդ՝ Բէգզադէն պատուիրում է {իւր} մի գործակատարին, որ նոյնպէս շատ տարիներով ծառայո

որ նոյնպէս շատ տարիներով ծառայում էր՝ բերել տալ {իւր} քեռորդին Բէգզադէի խանութի մէջ ծառայելու համար: Գ

մ, որ Բէգզադէն ասում է, թէ չկամէր ունենալ նորան {իւր} խանութի մէջ: Տղան աղաղակում է, եթէ չկամիս իմ ծա

բարկանում է: Այս միջոցին տղայի մայրը ուղարկում է {իւր} որդուն Բէգզադէի անունի վերայ 30 մանէթ արծաթ՝ մի

րկու գնելու համար: Բայց Բէգզադէն պահում է արծաթը {իւր} մօտ: Երբ որ դրականապէս ասել էր պատանուն, թէ չկա

անապէս ասել էր պատանուն, թէ չկամէր ունենալ նորան {իւր} խանութի մէջ, այլեւ հրաժարւում էր յետ իւր տեղը ու

լ նորան իւր խանութի մէջ, այլեւ հրաժարւում էր յետ {իւր} տեղը ուղարկելուց, տղան, բոլորովին անօգնական մնա

դէն եւ ասում է, թէ կա՛մ հետդ տար քո ծառան, կա՛մ {իւր} տեղը ուղարկիր նորան: Բէգզադէն պատասխանում է, թէ

սխանում է, թէ չէր կարող գողը եւ աւազակը ընդունել {իւր} մօտ ծառայութեան համար, եւ թէ այդ տղայի ցեղը տանո

սելով՝ հանում է ծոցից մի նամակ տղայի մօր բերանից {իւր} որդու վերայ, որով որպէս թէ ուղարկում էր վերոյիշե

ուրիշներին հետեւեալ պատուէրները: Գանչում է {իւր} գործակատարը, այսինքն՝ տղայի քեռին, եւ ասում է

, եւ ասում է, որ չհամարձակուի ուղարկել տղան դէպի {իւր} վաճառանոցը կամ դէպի իւր աշխարհը: Եթէ, որեւիցէ կ

ձակուի ուղարկել տղան դէպի իւր վաճառանոցը կամ դէպի {իւր} աշխարհը: Եթէ, որեւիցէ կարեկցութիւն ցոյց տալով,

մանէթը, որ գտանւում էր Բէգզադէի մօտ: Կանչում է {իւր} ապրանքի համար վարձուած սայլորդները, նոցա եւս պատ

նքը եւս գնալու էր դէպի այնտեղ, ուր գտանուելու էր {իւր} պարոնը: Բէգզադէի գնալուց մի երկու օր յետոյ գ

քան արծաթի քամակից: Տղան հանում է եւ տալիս է {իւր} բոլոր ունեցածը: Գործակատարը ստանում է եւ, դէպու

ցածը: Գործակատարը ստանում է եւ, դէպուղիղ գնալով {իւր} բնակարանը, ուր պատրաստ սպասում էր նորան սուրհանդ

օրից յետոյ իմանում է խեղճ պատանին, թէ խաբուել էր {իւր} քեռուց: Լաց է լինում, ողբում է, բայց ի՛նչ ճար

է հաճոյակատար գործակատարը եւ խնդրում է տալ ինքեան {իւր} 2000 մանէթը: Բէգզադէն, որ ինքը խոստովանել էր,

րծակատարը ունէր 2000 մանէթ, այժմ սկսում է քրքրել {իւր} սատանայի պոչով գրուած մատեանները, երբեմն գլուխը

ձն է առնում վճարել 76 մանէթը, ուստի եւ խնդրում է {իւր} անցաթուղթը: Բէգզադէն պատասխանում է. " Մինչեւ 76

թիւնը, որ Բէգզադէին հաճոյանալու համար ցոյց տուեց {իւր} քեռորդուն՝ խլելով նորա ձեռքից Բէգզադէի տուած 5 մ

աշքների պատմութեամբ հանդերձ, որոնց իւրաքանչիւրքը {իւր} ժամանակին ընկած են օրագրութեանս մէջ: Յիշատակարան

է գնում աբեղան եւ պաշտօնական թղթով զրկում է նորան {իւր} ծուխից եւ ուղարկում է մի այլ քաղաք, որի ժողովրդի

, հոգսից եւ նեղութենից հիւանդանալով, մեռանում է {իւր} աքսորի մէջ: Մեք շուտով մանրամասն կը խօսենք "

դը: Այն մարդը, որ սիրում է ազգը, որ նուիրում է {իւր} անձը ազգի բարոյական սպասաւորութեան, պարտական է ծ

տար լեզուներ. դորա հակառակ պարտական է նա քաջանալ {իւր} լեզուի մէջ: Հայերը դեռ խօսել չգիտեն, թո՛ղ ուրեմ

Հայ մանուկը նախ եւ յառաջ որպէս Հայի զաւակ ուսանի {իւր} սեպհական լեզուն եւ ապա՝ օտարինը: Ազգութիւնը

, քան թէ ընդհանուր մարդկութիւնը, եւ ամենայն մարդ {իւր} ազգութեամբ մտանում է ընդհանուր մարդկութեան մէջ:

րունդը։ Ինչպէս բնական աշխարհի մէջ ծնածը պահում է {իւր} ծնողի տիպը եւ բնական որակութիւնքը, այնպէս եւ աշա

բնական որակութիւնքը, այնպէս եւ աշակերտը կրում է {իւր} վերայ դպրոցի դրոշմը: Կառավարիչքը կամ դաստիարակքը

Բայց մեր ազգի դրութիւնը այնպէս է, որ նա չէ կարող {իւր} ներկայ աւերանքի մէջ պատրաստել այնպիսի դպրոցք, որ

ամ, աւելի լաւ, այն մայրը, որ մօր պէս խօսում էր {իւր} զաւակների հետ. մեք չտեսանք դեռեւս, եւ չտեսնելու

ուսել են իւրեանց խորհուրդը: Մայրը պիտի ուսուցանէ {իւր} զաւակներին ազգային լեզուն, մայրը պիտի տնկէ տղայա

է մեզ: Հայ տիկինը ամօթ է համարում ինքեան ծիծ տալ {իւր} զաւակին։ Ի՛նչպէս կարելի է, որ նա երեխայի պատճառ

նք, որ շատ անգամ ձեր աղջիկը ոչ թէ միայն չէ սիրել {իւր} փեսայացուն, այլեւ տեսանել չէ կամեցել այն հարուստ

եր ազգը, որ մինչեւ այսօր չէ կարողանում զգաստանալ {իւր} ուշաթափ վիճակից, քննել իւր անձը, քննել իւր անցա

կարողանում զգաստանալ իւր ուշաթափ վիճակից, քննել {իւր} անձը, քննել իւր անցածը, իւր ներկան եւ հոգալ ապա

անալ իւր ուշաթափ վիճակից, քննել իւր անձը, քննել {իւր} անցածը, իւր ներկան եւ հոգալ ապագայի մասին: Այս

թափ վիճակից, քննել իւր անձը, քննել իւր անցածը, {իւր} ներկան եւ հոգալ ապագայի մասին: Այս է գլխաւոր պատ

լուսաւոր տէրութեան մէջ գիւղական քահանան զրկւում է {իւր} ծուխից, եթէ յանկարծ մի տղայ կամ աղջիկ երեւէր նոր

ղովրդի մէջ, որ գրել կարդալ չգիտէր: Քահանան ունի {իւր} ծուխի ցուցակը, նա գիտէ, թէ ո՛ր գերդաստանի մէջ ք

աստանի մէջ քանի զաւակ կայ, եւ եթէ ծնողք չկամենան {իւր} ժամանակին ուղարկել իւրեանց զաւակքը քահանային, սա

Տաճկի կառավարութիւնը Դիւանական կերպով համարում է {իւր} հպատակ Հայերը 3. 800. 000: Սորա վերայ շատ չանցաւ

քնօրէն գործ կատարել, առանց վերստին ծանրաբեռնելու {իւր} պատուելի անդամքը: Ես մտածում եմ, որ Տաճկաստանի

իմքերի վերայ: Ընկերութեան խորհուրդը կը լինէր {իւր} գոյացուցած արծաթով ամենայն խնամով եւ հոգաբարձութե

լն: 2. Կը որոնէր ամենայն տեղ ազգի մէջ, թէ՛ {իւր} անդամների եւ թէ՛ յատուկ այս բանին նուիրուած առաքե

նա պիտի ունենայ մի կանոն, որով պիտի առաջնորդուի {իւր} բոլոր գործողութեան մէջ: Կո՛մս, խնդրեմ, այս

ադրութիւն բուն ազգային խնդիրների, որքան լցնում է {իւր} էջերը կա՛մ ընդհանուր լուսաւորութեան վերաբերեալ բա

կների անկիւններում, կարծիք էր տարածել ամբոխի մէջ {իւր} գերածայրեալ լուսաւորութեան մասին: Հնարը, որով Պ

րայ՝ հրատարակելով սորանց տգէտ եւ առաթուր կոխելիք {իւր} բարձրագոյն գիտութեան ոտքի տակ: Այս բանին մեծ

Պ. Չերքեզեանցը հրատարակել էր՝ ցոյց տալու համար {իւր} գիտութիւնը հայկական լեզուի մէջ: Մի քանի բազմադէմ

, Պ. Չերքեզեանցը, ահա այսպիսի կերպերով հիմնելով {իւր} փառքի կոթողը վերոյիշեալ մարդերի ուսերի վերայ, աւ

մէջ չէր դադարում հողմ արածելուց: Պ. Չերքեզեանցը {իւր} բոլոր կեանքում միշտ գտանուել է վարագուրի քամակում

որ կեանքում միշտ գտանուել է վարագուրի քամակում եւ {իւր} հսկայական գիտութեան ապացոյցքը գրաւորական կերպով բ

ո՛նէ, մի քանի տարի ժամանակով, դարձեալ կ՚ապահովէ {իւր} գիտութեան համբաւը, որ սկսել էր արդէն գունաթափուի

եր: - Բայց արդեօք այդ գրուածովը հասա՞ւ գրողը {իւր} նպատակին, կարողացա՞ւ բժշկել մի քանի սրտի խոցուած

կօշիկ, նա կարում է. մանաւանդ եթէ ապսպարողը եւս {իւր} կողմից երբէք մտածել չէ այն բաների արժանաւորութեան

նից. հասարակութիւնը ստուգապէս ճանաչեց այժմ նորան {իւր} գրուածից: Վարագոյրը յետ քարշուեցաւ, եւ հերոսը գ

ասենք ճշմարտութեան պարծանքի համար, որ այդ պառաւը {իւր} վայրիվերոյ խօսակցութեան պատուհասը ընդունեց մի կտր

արելովը մի անխորհուրդ ունայնաբանութեան վերայ, որ {իւր} սրտի յաւելուածից բաշխել էր պարոնը " Մեղուի " հասա

ահովութեան վերաբերութեամբ այսպէս է, թէ ազգը պիտի {իւր} գոյութիւնը պահպանէ իւր եկեղեցու միջնորդութեամբ:

մբ այսպէս է, թէ ազգը պիտի իւր գոյութիւնը պահպանէ {իւր} եկեղեցու միջնորդութեամբ: Համաշխարհական յեղափոխու

: Մեք միշտ ուրախութեամբ ենք յիշել, որ Հայոց ազգը {իւր} յիշատակի արժանաւոր Բաբկէն, Աբրահամ եւ այլ կաթողի

ների ձեռքով մերժել է մի այլ եկեղեցու իրաւասութիւն {իւր} վերայ, ըստ որում, դորա բարոյական ազդեցութիւնը պ

երախտագիտական զգացմունքի չափով, որ ցոյց էր տալիս {իւր} խնկելի եւ տօնելի բարերարներին, Հայոց ազգը արհամա

րդ էր նաեւ ընդդէմ զինուորուիլ մի աշխատութեան, որ {իւր} չնչին կարծիքները եւս կամ այս ու այն տեղից (օրագր

իայն խնդրում ենք արգոյ ժողովագրից, որ, խնայելով {իւր} ութսունամեայ հասակին, հանգիստ տայ իւր անձին եւ ա

, խնայելով իւր ութսունամեայ հասակին, հանգիստ տայ {իւր} անձին եւ ազատ թողու բռնաբարութենից Հայոց եկեղեցին

Հայ եմ, Դուք եւս Հայ էք. մի՞թէ այս անունը չունի {իւր} մէջ այն ոյժը, որ երկու այդպիսի անունով մարդիկ,

վտանգաւոր դրութեան մէջ, մինչ մեր անիւը կանգնած է {իւր} դարձակէտի վերայ, որ վազէ կա՛մ դէպի փրկութիւն, կ

ւթենից օգուտ եմ քաղել " ասելով, հասկանում է եղած {իւր} բառ առ բառ թարգմանելը։ Թողունք Պ. Խուդաբաշեւի ծ

է թեթեւամիտ: Խորենացին՝ մեր պատմութեան հայրը, {իւր} ժամանակի անզուգական փիլիսոփան, ազգի համար մինչեւ

ը եւս վկայում է, որ ազգը Վահագնին եւս անցուցել է {իւր} դիւցազների կարգը եւ պաշտել է: Բացի սորանից, Պ.

ամբ պաշտպանելով ոչ այնքան եկեղեցու օգուտը, որքան {իւր} անձնական արտօնութիւնքը եւ իրաւունքը, չկամեցաւ այ

քը եւ իրաւունքը, չկամեցաւ այլեւս Կեսարիա դիմել՝ {իւր} կաթողիկոսական իշխանութեան հաստատութիւն ստանալու հ

ից սուրբ Սահակին ճանաչում է Հայոց ազգը մեծ պատճառ {իւր} լուսաւորութեան, այլեւ հիմնադիր թարգմանութեան Սու

, որպէս թէ նա, ոչ այնքան եկեղեցու օգուտը, որքան {իւր} անձնականը պաշտպանելու մտքով չէ դիմել դէպի Կեսարիա

ւ ազգի համար կենդանի նահատակը, երբեւիցէ կարող էր {իւր} անձնականը գերադաս համարել եկեղեցական օգուտից:

ցինք, մեծապէս մեղանչում է եւ պատմութեան ընդդէմ՝ {իւր} կամեցածի պէս աղճատելով իրողութիւնքը: Լսենք

ենայ նորա հոգեւոր իշխանութենից, իսկ այժմ կտրելով {իւր} հաղորդութիւնը Յոյներից եւ բոլոր Արեւմտեան եկեղեցի

ասել եւ հաստատել, որ Բիւզանդական կայսերութիւնը, {իւր} փտած սկզբունքով, երբէք չէ կարողացել, այլեւ չէ կ

ման (Հայոց եւ Յունաց) կորստական մի բան լինելը, {իւր} հոգու մէջ սաստիկ ցանկանում էր միաւորուիլ եւ խաղաղ

ւթիւնը, երբ Յունաց Կոստանդին կայսրը, գրգռուելով {իւր} ՝ Հայոց մէջ գտանուած զօրքերից, պահանջեց, որ Հայ

ին քաղաքում բնակուեցաւ Կաթողիկոսի տանը, հրամայեց {իւր} հոգեւոր դասուն քարոզել Հայոց եկեղեցու մէջ Քաղկեդո

ջ Քաղկեդոնեան ժողովը եւ պատարագել, ուր Ներսէսը՝ {իւր} եպիսկոպոսներով հանդերձ, ստիպուեցաւ հաղորդուիլ:

մէջ, մինչեւ որ Ներսէսը հարկադրուեցաւ փախչել գնալ {իւր} հայրենի գաւառը: Այն ժամանակ ազգը Յովհաննէս Մանաս

եւը ուրիշ տեսակ չէ իմանում այս բաներս, այլ միայն {իւր} երեւակայական զօրութեամբ, որ ինչքան եւս հանդէս ու

ուսումնասիրութիւնը աւելի մխիթարական կը լինի նորան {իւր} երեկոյացեալ հասակում, քան թէ նոր տպած գործի պէս

ն Շնորհալու եւ Թէորիանոս աբեղայի խօսակցութիւնքը, {իւր} ներկայ աշխատութեան մէջ նկարագրում է Ներսէս Շնորհա

ագրում է Ներսէս Շնորհալին որպէս մի երկդիմի մարդ՝ {իւր} ազգը խաբող, յունական օգուտը պաշտող եւ աւելի Յոյն

ր էին, եւ մի քանի մեղադրութեան պատճառներ Ներսէսը {իւր} նամակների մէջ հրատարակել էր բոլորովին սուտ, այն

խնդիրները, եւ ողջից գլխաւորը, որ բովանդակում էր {իւր} մէջ Քրիստոսի երկու բնութեան կամքերի եւ ներգործութ

ն՝ ծածուկ) նամակի մէջ նա ուղղակի ցոյց էր տալիս {իւր} առ ի սրտէ ցանկութիւնը՝ ուղղափառ եկեղեցու հետ միա

պէս մի բարոյական գործարան, պարտակա՛ն է պաշտպանել {իւր} ազգը եւ եկեղեցին: Հերի՛ք է, արտասուքը խեղդո

եկան կեանքի նկարագրութեամբ... Միայն թէ հեռի պահէ {իւր} հեղինակական քանքարը Հայոց ազգից: Ազգը կարօտ

նդրած չէ նորա փաստաբանութիւնը։ Պարոնը ինքնակամ, {իւր} սենեկի անկիւններում աստուածաբան դառնալով, մէջ է

ծիծաղելի է կացուցանում որպէս Հայոց ազգը, նոյնպէս {իւր} տարժանելի աշխատութեան արդիւնքը: Սորանից աւել

րեսը՝ գուցէ թերեւս դրդելով նորա սեպհական կարծիքը {իւր} (օգտակար անուանած) գործի մասին: Այժմ դառնա

, որ մի այդպիսի ողբալի վիճակում գրել է Սկայորդին {իւր} վսեմական նամակները դէպի " Մեղուն ", այս պատճառով

սորանից, կատարելու: Մեղայ, մեղայ. նա ինքը {իւր} անձը ձգել է այժմ կրիտիկոսների կարգը՝ քննելով Գամ

նում եւս չէ կարելի չտեսանել նորա պարկեշտութիւնը՝ {իւր} ասպարէզը սկսանելով կէս մատնաչափ մի գրքից, մանաւա

յայտնի է արդէն. նա մինչեւ վերջը հաստատ պիտի մնայ {իւր} ուղղութեան մէջ՝ պարտական չհամարելով իւր անձը ուշ

իտի մնայ իւր ուղղութեան մէջ՝ պարտական չհամարելով {իւր} անձը ուշադրութիւն դարձուցանելու անկիւնախօս ճարտաս

եան, թո՛ղ չվհատեցնէ ձեզ. այն մարդը, որ զգում է {իւր} անձը կենդանի, պիտի յարի ձեզ, որովհետեւ կեանքի հ

յին մասի դէմ. քանզի այս մասը չէ յօժարում վերցնել {իւր} միջից մարդկութեան նախատինքը, մարդավաճառ ստրկութի

ց, նա ստիպուած է... Ամերիկան պատերազմ ունի {իւր} մէջ, չէ կարող բամբակ տալ Անգլիային, նորա բամբակ

րում էին որպէս եւ իցէ. այժմ այն գործաւորը դարձած {իւր} չքաւոր ընտանեաց մէջ, չէ կարող եւ այն մի քանի շիլ

Ի՛նչ աղբիւրներից կարող է հանել հասարակ ժողովուրդը {իւր}, չասենք հարստութիւնը, այլ ապրուստը. եւ ապրուստ

առաջինն է թագաւորական տունը: Հասարակ ժողովուրդը {իւր} երկու ձեռքից աւելի բան չունի. նա բնակւում է ազնո

: Այս պատճառով, շատ հող ունեցող ազնուականը ունի {իւր} քամակում շատ ֆերմեր, հետեւաբար եւ շատ ժողովուրդ

ութիւնը պէտք ունի, երբ պատերազմ ունի, շատ անգամ {իւր} մասնաւոր հաճոյքի կամ մինիստրի անձնական յարաբերութ

նը դառնում է դէպի ազգը, ազնուականը դիմում է դէպի {իւր} հողի վերայ բնակողները, կարդում է ճառեր, բորբոքե

ր"։ Եւ խեղճ ազգը կրում է ծանր հարկեր, զոհում է {իւր} առոյգ զաւակները թշնամին վանելու համար, ոգեւորւու

ործը աւարտուելուց յետոյ ուրախ ուրախ վերադառնում է {իւր} տեղը՝ կարծելով եւ հաւատալով, թէ մեծ գործ կատարե

ք կարող երեւակայել: Հասարակ ժողովուրդը դառնում է {իւր} բնակարանը եւ դարձեալ պիտի հարկ տայ ազնուականին այ

իտի գաղթէ նա, որ չկամի սովամահ մեռնիլ եւ մեռցնել {իւր} ընտանիքը: Մի գործունեայ մարդ, անդամ որեւիցէ ստր

ով: Ձեզանից իւրաքանչիւր գնացող պիտի զէնք ունենայ {իւր} ձեռքում եւ հարկ դիպուածում պատերազմ պիտի մղէ, իմ

ւրաքանչիւր քաղաք, իւրաքանչիւր գեղ, պիտի ունենայ {իւր} յատուկ հողը, որ պիտի սեպհական մնայ քաղաքի կամ գե

ւթեամբ աղքատ լինելով, աղքատը կը վաճառէ հարուստին {իւր} հողը, կը մնայ անհող եւ կը զրկէ իւր սերունդը եւս

առէ հարուստին իւր հողը, կը մնայ անհող եւ կը զրկէ {իւր} սերունդը եւս այն հողի վերայ իրաւունք ունենալուց:

հասարակութեան անդամը եւ նորա սերունդը հաստատում է {իւր} կեանքը մի ամուր եւ ապահով հիմքի վերայ, եւ անհնա՛

համարուած ազգ, եթէ ունի մի կտոր հող, ապահովել է {իւր} կեանքը, մինչդեռ անգլիական գործաւորը, որ ապրում

է ոչ, քանզի չգիտէ, թէ պիտի շարունակէ՞ գործարանը {իւր} գործը, որ եւ նա աշխատելով՝ ստանայ մի քանի շիլլի

եւ նա աշխատելով՝ ստանայ մի քանի շիլլինգ եւ հոգայ {իւր} ընտանիքը: Ւ՞նչ հարկաւոր է մեզ ազնուականների

, դոքա երեխայական գաղափարներ են, այլ հնար գտնել {իւր} կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովելու համար: Եւ հաւատա

մբ ձեռք բերուած այն բանը, որ բնութիւնը չէ պահում {իւր} գոգում, որ բնութիւնը չէ պատրաստում, անմիջապէս,

երայ եւ դէպի ձախ, շրջան յառաջ, ծռեց պատմութիւնը {իւր} ուղիղ ճանապարհից: Ազատութիւնը, հաւասարութի

արդը, վարատական եւ անհող, հարկադրուեցաւ դարձեալ {իւր} օրական հացը ճարել՝ ստրկանալով ուրիշին: Բռն

ութիւնը եւ առանց արմատը քննելու, այսինքն, առանց {իւր} անձը քննելու, ասպարէզ է դուրս գալիս այն չարչարող

, թէ ազատուեցաւ բռնութենից, չգիտէ, թէ ինքն է, {իւր} մէջ է այն բռնութեան եւ անօրէնութեան տարրը: Կարծե

գի նստի, բոլոր բանը կը փոխուի, մոռցաւ, որ քանի {իւր} հասկացողութիւնը նոյնն է, ինչպէս էր յառաջ, այն մ

ութիւն, ինքը այդ հասարակութիւնը սկսում է բռնանալ {իւր} վերայ եւ նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ

որա վերայ, Ստիւարտ Միլը հարկադրուեցաւ հրատարակել {իւր} գիրքը ` " On liberty"։ Ստիւարտ Միլը այս գրքի մէ

ն, վա՛յ այն բուսականին, որի արմատը անընդունակ է {իւր} յատակից ընդունելու եւ պատրաստելու իւր հիւթը, իւր

նընդունակ է իւր յատակից ընդունելու եւ պատրաստելու {իւր} հիւթը, իւրեան թարմութիւնը պահող կենսական ոյժը եւ

ատութիւնը այն ցօղից աւելի չէ, եթէ մարդը նախ ինքը {իւր} մէջ ազատ չէ, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետեւ պի

է, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետեւ պիտի բռնանայ {իւր} ընկերի վերայ: Եւ քանի որ տնտեսական խնդիրը՝ այն

ակնճիռ Գորդիասի կապը լուծուած չէ, հասարակութիւնը {իւր} ընկերական եւ ընտանեկան յարաբերութեանց մէջ ազատ չէ

հայրենիքի հողի վերայ ծառայում էր եւ հարկ էր տալիս {իւր} պարոնին, վաղո՛ւց եւ վաղուց ազատուած կը լինէր ստր

ր, այժմ, ազատուելուց յետոյ, պիտի վարձու առնուր {իւր} պարոնից։ Ինչ ազատութիւն էր այս, ո՞չ ապաքէն եւ ա

ով ծածկուած է մեր մէջքը, անզուսպ բարբարոսութիւնը {իւր} ոյժը մաշեց մեր կուրծքի վերայ: Մեր մատաղահաս դստե

գնում են միեւնոյն ճանապարհը: Եւ կառավարութիւնը, {իւր} կարգով, մնացել է այս բոլորի մէջտեղը: Բայց

րկարատեւ: Եթէ վաղօրօք խելք գործ չդրուի, ստրուկը {իւր} հողով հանդերձ կատարելապէս ազատ չքարոզուի եւ այս կ

ղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ եւ ո՛չ նիւթը. նա տարաւ {իւր} հետ միմիայն աշխատութիւնը, այսինքն՝ իւր երկու ձե

նա տարաւ իւր հետ միմիայն աշխատութիւնը, այսինքն՝ {իւր} երկու ձեռքը: Աշխատութիւնը առանց նիւթի եւ առանց հ

քը, որ ուտում է եւ մաշում է բոլոր, ինչ որ մարդը {իւր} աշխատութեամբ վաստակել էր: Նա հազիւհազ ծայրը ծայր

տակել էր: Նա հազիւհազ ծայրը ծայրին է հասուցանում {իւր} եկամուտը եւ ծախքը, նա վարձկան է, իսկ վարձկանի ա

ծախքը, նա վարձկան է, իսկ վարձկանի աշխատութիւնը {իւր} համար չէ. վարձկանի յառաջ բերած արդիւնքը վայելում

րամի հետ, ուրեմն եւ դրամի շրջանառութիւնը դարձնել {իւր} մէջ: Եւ այսպիսի դիպուածում աւելի դառն է հասարակ

պիտի քարշէ նորան այդ կենդրոնից։ Ինչո՞վ, միմիայն {իւր} աշխատութեամբ, եւ այդ մեքենական աշխատութեամբ ստաց

տրոնանալ զանազան ձեռքերում, հասարակ ժողովուրդը, {իւր} պատրաստած նիւթերի զօրութեամբ, կը ցրուէ նորան, ո

Այսպիսի վիճակում, մինչ միլիոնաւոր հոգի պիտի ապրի {իւր} մեքենական աշխատութեան վարձով, մինչ եւ այն ամեն ժ

պիսի աշխարհում, որ բոլոր երկրագունդին բաժանում է {իւր} ձեռագործքը, որ պէտք ունի միլիոնաւոր ձեռքերի, ի՛

, եւ եթէ այն աշխարհների հասարակ ժողովուրդը թողու {իւր} հողը եւ երթայ մայրաքաղաք կամ այլ գաւառական քաղաքն

քերով) այստեղ է հասած: Այժմ կամենում է բարւոքել {իւր} դրամական վիճակը. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ արտաքին ն

օլսի պարտքը տեղափոխելով գաւառների մէջ, այսինքն՝ {իւր} անուանաբեկ Քայիմէն, իւր սնանկութեան դրօշակը տարա

աւառների մէջ, այսինքն՝ իւր անուանաբեկ Քայիմէն, {իւր} սնանկութեան դրօշակը տարածելով գաւառական քաղաքներո

արկելով այս հնարին, մոռանում է իւրեան պաշտպան եւ {իւր} սեպհական շահին համար Թիւրքիոյ բարեկամ, անգլիական

ռասպելեալ գանձարանքը չեն: Զուր տեղը որոնում է նա {իւր} արծաթը եւ ոսկին իւր գաւառներում. ի՞նչ զօրութիւն

չեն: Զուր տեղը որոնում է նա իւր արծաթը եւ ոսկին {իւր} գաւառներում. ի՞նչ զօրութիւն ունէին այդ գաւառները

վարչական ոյժը, գոնէ, այդտեղ գէթ պիտի երեւի, որ {իւր} ողորմելի ստրուկներից աւելի ապրի մի քանի օր, եւ ա

ին: Բայց Թիւրքիոյ կառավարութիւնը չէ սոսկում {իւր} պարտքերից: Նա մխիթարւում է՝ տեսանելով, որ աւել

կան կամ զինուորական պատրաստութիւնք: Իսկ Թիւրքիան {իւր} պարտքերի հանդէպ ոչինչ ունի ցոյց տալու: Երեք ու կ

ոճկի երես, ներս մտանող ապրանքների մաքսը աննշան, {իւր} մէջ պատրաստուած ապրանքի վերայ աւելի ծանր հարկ, ո

ը՝ այդ հասարակութիւնը, պարտական է, կողմնակի եւ {իւր} ձեռքից եկած հնարները գործ դնելով, աշխատիլ՝ ազատ

որ նա աղքատ է եւ պիտի առաւել աղքատանայ, եթէ ճգնի {իւր} մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհը շարունակելու: Նա աղք

իւնը, աղքատութիւնը միայն կարող է սթափեցնել նորան {իւր} թմրութենից, որպէսզի նշմարէ իւր մինչեւ այժմ բռնած

է սթափեցնել նորան իւր թմրութենից, որպէսզի նշմարէ {իւր} մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհի ուղղութիւնը եւ փոխէ ն

արակ վաճառական է. ի՞նչ վաճառական, կարելի է ասել {իւր} անունով ` ուրիշի գործակատար: Մեծագոյն մասը այս տ

ի ունեցած շատ կամ սակաւ նիւթական ոյժը, ապաստան է {իւր} երկու ձեռքի աշխատութեան: Բայց, չնայելով այ

այելով այս բոլորի վերայ, ազգը օրըստօրէ թողնում է {իւր} երկիրները եւ կենտրոնանում է քաղաքներում: Աղքատու

քաղաքներում: Աղքատութիւնը ստիպում է նորան թողուլ {իւր} տունը, իւր ընտանիքը, իւր ամուսինը, իւր զաւակնե

: Աղքատութիւնը ստիպում է նորան թողուլ իւր տունը, {իւր} ընտանիքը, իւր ամուսինը, իւր զաւակները եւ գնալ Պ

ստիպում է նորան թողուլ իւր տունը, իւր ընտանիքը, {իւր} ամուսինը, իւր զաւակները եւ գնալ Պօլիս կամ այլ քա

թողուլ իւր տունը, իւր ընտանիքը, իւր ամուսինը, {իւր} զաւակները եւ գնալ Պօլիս կամ այլ քաղաք ` աղքատութե

ւի, եւ չկամելուց, արմատական կերպով դարման տանել {իւր} աղքատութեան: Եւ այսպէս, իբրեւ գրաստ, իբրեւ մեք

տասն-քսան տարի, կամ մեռանում է այնտեղ՝ թողնելով {իւր} ընտանիքը ծայրացեալ թշուառութեան մէջ, կամ վերադառ

յրացեալ թշուառութեան մէջ, կամ վերադառնում է դէպի {իւր} երկիրը: Վերադառնո՛ւմ է... բայց ոչ այնպէս առոյգ

լ հասակն առած, ոյժաթափ եւ թօշնած: Վերադառնում է {իւր} տունը... բայց ի՞նչ եղաւ արդեօք այն լքեալ տունի ե

վիճակը նորա բացակայութեան ժամանակ: Վերադառնում է {իւր} տունը, երբ կորուսել էր աշխատելու ընդունակութիւնը

յարմարութիւնը: Ուրեմն, վերադառնում է նա միմիայն {իւր} ներկայութեամբ իւր աղքատ եւ կարօտ ընտանեաց թիւը յա

րեմն, վերադառնում է նա միմիայն իւր ներկայութեամբ {իւր} աղքատ եւ կարօտ ընտանեաց թիւը յաւելցնելու համար:

եկան որդին, որ աճել եւ զօրացել էր իբրեւ մի ծաղիկ {իւր} սեպհական հողի վերայ, առնում է ձեռքը իւր հօր պանդ

մի ծաղիկ իւր սեպհական հողի վերայ, առնում է ձեռքը {իւր} հօր պանդխտական գաւազանը եւ գնում է... - Ո՞ւ

քանի տարի։ Յանկարծ այս նորեկը լուր է առնում, որ {իւր} ծերունի հայրը վախճանել է, մայրը հիւանդ է: Մի փո

ա... Ի՞նչ բանի համար վերադառնայ: Նա գտանելու չէ {իւր} տունը, իւր ծնողքը, նորա աչքին պիտի հանդիպին երկ

անի համար վերադառնայ: Նա գտանելու չէ իւր տունը, {իւր} ծնողքը, նորա աչքին պիտի հանդիպին երկու գերեզման

ղը ինչո՞վ պիտի կերակրուի կամ ինչպէ՞ս պիտի դարմանէ {իւր} ընտանիքը, ո՞ւր կը մնայ վերհամբարձ հասկացողութեան

ւնքը: Նա, բոլորովին մեքենայացած, մանում է {իւր} կեանքի թելը, նորան չէ գգւում մի հրապուրիչ յոյս,

նորան չէ գգւում մի հրապուրիչ յոյս, նա չէ տեսնում {իւր} ապագայի հորիզոնի վերայ մի երջանկութեան աստղ, նոր

ստղ, նորա ներկան եւ ապագան խաւար է: Նա տանում է {իւր} կեանքի ծանր խաչը, մինչեւ որ մի նիւթեղէն խաչ տնկո

նի ժամանակից յետոյ օգնութիւն կարողանայ հասուցանել {իւր} մօրը կամ իւր քոյրերին: - Քոյրե՞ր եւս ունի:

յետոյ օգնութիւն կարողանայ հասուցանել իւր մօրը կամ {իւր} քոյրերին: - Քոյրե՞ր եւս ունի: - Այո՛

րկութեան ուրիշ բան չէ կարող լինել, եթէ ոչ դառնալ {իւր} նախկին կացութիւնը: Հողը եւ երկրագործութիւնը կարո

ղորդակցութիւն, որ անհրաժեշտ են թէ՛ երկրագործին՝ {իւր} բերքը տանելու մի տեղ, եւ թէ՛ վաճառականին՝ իւր վ

՝ իւր բերքը տանելու մի տեղ, եւ թէ՛ վաճառականին՝ {իւր} վաճառքը դուրս արձակելու համար: - Այո՛, ընդ

րհով: Մեք չենք ասում, թէ հայը երթայ սկսանէ {իւր} երկրագործութիւնը Բաբելոնի սահմաններում: Այն

աններում: Այն ժողովուրդը, որ դուրս չէ եկել {իւր} պատմական աշխարհից, թող եւ չշարժի, մեք ընդդէմ են

ւթիւն չէ մեր քարոզածը. իսկ այն մասը, որ դուրս է {իւր} աշխարհից, ասել է թէ գտնւում է գաղթականութեան եւ

նալ, մանաւանդ՝ Փոքր Ասիա, որ աւելի հրապուրիչ է {իւր} ծովեզերեայ դրութեամբ: Հերիք է, որ մի երկու

այ, Աւստրալիա, Հնդկաստան, Ֆրանսիացին թողնում է {իւր} միշտ անհոգ, միշտ ուրախ եւ միշտ զուարթ Փարիզը եւ

ների տակ մի կտոր հող ճանկելու եւ նորա մշակութեամբ {իւր} ապագան ապահովելու, մեր սիրելի Հայը եւ ոչ անգամ կ

հովելու, մեր սիրելի Հայը եւ ոչ անգամ կամի մտածել {իւր} ապագայի վերայ. նա թողնում է իւր երկիրները եւ կեն

նգամ կամի մտածել իւր ապագայի վերայ. նա թողնում է {իւր} երկիրները եւ կենդրոնանում է քաղաքներում: Գո

ւն դնել նորա մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ պահել {իւր} վերայ լինելոց շինութիւնը: Ինչո՛վ պիտի նորոգ

իտի մտածէ, թէ ի՞նչպէս սնանի կամ ի՞նչպէս սնուցանէ {իւր} ընտանիքը, որպէս թէ կարող էր մտածել լուսի կամ խաւ

իտի ապրի, յառաջ, քան թէ պիտի քննէ եւ իմաստասիրէ {իւր} անձը, իւր կեանքը, իւր անցածը, իւր ներկան եւ յա

յառաջ, քան թէ պիտի քննէ եւ իմաստասիրէ իւր անձը, {իւր} կեանքը, իւր անցածը, իւր ներկան եւ յառաջ, քան թ

է պիտի քննէ եւ իմաստասիրէ իւր անձը, իւր կեանքը, {իւր} անցածը, իւր ներկան եւ յառաջ, քան թէ պիտի մտածէ

ւ իմաստասիրէ իւր անձը, իւր կեանքը, իւր անցածը, {իւր} ներկան եւ յառաջ, քան թէ պիտի մտածէ եւ հոգաբարձու

ն եւ յառաջ, քան թէ պիտի մտածէ եւ հոգաբարձու լինի {իւր} ապագայի մասին, այս բոլորից առաջ, մարդը կարօտ է

թթուածինը. եւ երբ վերջին անգամ դուրս արձակում է {իւր} թոքերից ածխաթթուն, առանց վերստին թթուածինը ներս

քը մի փոքր դրամ անցանէ, եթէ նա յոյս ունենայ, որ {իւր} աշխատութիւնը պիտի գնահատուի, եթէ նա տեսնէ իւր մշ

որ իւր աշխատութիւնը պիտի գնահատուի, եթէ նա տեսնէ {իւր} մշակութեան պտուղը, ո՞չ ապաքէն կրկնապատիկ կը սկսի

նում ենք մեք: Վաճառականը ո՞չ ապաքէն դրամ է տալիս {իւր} վաճառելի ապրանքը ձեռք բերելու համար: Ո՞չ ապաքէն

նորա ընտանիքը: Կարողութեան տէր մարդը ո՞չ ապաքէն {իւր} արծաթը դնում է սեղանաւորի մօտ կամ տալիս է մասնաւո

ն տէր մարդը, նոյն այս ճանապարհով կարող է աճեցնել {իւր} գումարը: Եւ եթէ չկամի նա ապրանքը պահել իւր ձեռքո

եցնել իւր գումարը: Եւ եթէ չկամի նա ապրանքը պահել {իւր} ձեռքում, մի րոպէի մէջ կամեցաւ եւ ահա պատրաստ են

մէջ, այս ճանապարհով միայն ազգը կարող է բարւոքել {իւր} տնտեսական վիճակը, այս ճանապարհով նիւթական ոյժը կ

տոյքներ չեն, եւ նորա մանր վաճառականը պիտի վաճառէ {իւր} ապրանքը հասարակ ժողովրդին: Ժողովուրդը շատ անգամ

երի, երկրագործութեան բերքերի վաճառականը պիտի գնէ {իւր} ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պիտի վաճառէ Եւրոպացոց, ա

տի ստանայ առողջ դրամը: Ձեռագործի վաճառականը {իւր} սովորական չափից աւելի (թէեւ ունենար աւելի դրամակ

ում նիւթերի համար չկայ որեւիցէ սահման: Եւրոպան, {իւր} ներկայ վիճակի մէջ, նայելով նորա երկրագործութեան

նքի հոսանքի մէջ ընկած, նայում է, մասնաւորապէս, {իւր} գործին եւ երբ ժամանակ չունի կամ չկամի քննել իւր գ

, իւր գործին եւ երբ ժամանակ չունի կամ չկամի քննել {իւր} գործը, իւր ընթացքի ուղղութիւնը, այնտեղ չէ երեւո

եւ երբ ժամանակ չունի կամ չկամի քննել իւր գործը, {իւր} ընթացքի ուղղութիւնը, այնտեղ չէ երեւում այն վիհը

պիտի շահով պարտք առնու եւ այնպէս վճարէ. չվճարել {իւր} ժամանակին չէ կարող, առանց գործերը դադարեցնելու:

րը դադարեցնելու: Բայց այն տոկոսը, որ պիտի վճարէ {իւր} նոր պարտքի համար, կը տանի նորա ապրանքի վաստակը,

առաջին հատուցումը ձեռք բերելու համար վճռում է նա {իւր} մէջ. " Հարկաւոր է վնասով եւս վաճառել այս անգամ.

ւնք ունի: Նա, մինչդեռ ինքը ունէր մի փոքր գործ, {իւր} անձը զգում էր ազատ, գոնէ՛ որեւիցէ պարոնի անմիջակ

է նաեւ գտնել մի պարոն, որ յօժարէր ընդունել նորան {իւր} մօտ: Յիսուն-վաթսուն տարեկան մարդու առաջարկեալ ծա

որան փրկել, բայց չկամի մտածել, թէ ունէ՞ր արդեօք {իւր} ձեռքում այն պայմանները, որոնցով միայն հնարաւոր է

անքը, կը վաճառէ, նորանից կը վճարէ ապրանքի տիրոջ {իւր} պարտքը եւ աւելորդ շահով ինքը կ'ապրի կամ գանձ կը դ

ցէ կարողանար ապահով եղանակով ապրիլ, թէեւ միմիայն {իւր} համար, այսինքն՝ առանց ազգի ընդհանրութեան մի օգո

ւհազ ապրում է, եւ աղքատութիւնը օրէ օր տարածում է {իւր} սեւ վարագոյրը ազգի վերայ: Զարհուրելի է մեզ երեւա

մինչեւ որ նա չկատարէ մի տնտեսական յեղափոխութիւն, {իւր} մինչեւ այսօր բռնած ընթացքի մէջ, եւ մինչեւ չդիմէ

են նորա նիւթական ոյժը եւ կարողութիւնը, հաստա՛տ է {իւր} ոտքի վերայ։ Նա կարօտ չէ ուրիշին. դորա փոխանակ,

փոխանակ, ուրիշը կարօտ է նորան: Մանր վաճառականը {իւր} ընթացքի մէջ կարօտ է մեծ վաճառականին, զանազան միջ

պիտի խեղդուի"։ Հայոց ազգը, քանի որ չունի {իւր} սեպհական երկրագործութիւնը՝ բոլոր նորա ճիւղերով,

րծ կատարելուց, ոչ միայն ինքնուրոյնաբար կը կանգնի {իւր} ոտքի վերայ, այլեւ եւրոպական արծաթը եւ ոսկին ներս

նրութիւնը կ'ապահովուի, քանզի զօրութիւնը կը գրաւէ {իւր} կողմը, քանզի Եւրոպան կարօտ է նորան, քանզի, երկ

րօտ է նորան, քանզի, երկրի բերքերը դուրս տալով, {իւր} մէջ պիտի դարձնէ դրամի շրջանառութիւնը: Եւ մի

համար, մինչդեռ ասիական հողը մնացել է մինչեւ այժմ {իւր} կուսական վիճակի մէջ անձեռնամերձ, անարատ: Ո՛ւր թ

իւր երեսուն տարուց յետոյ Անգլիան չպիտի ածուխ գտնէ {իւր} հողի մէջ, ահա այս երկու տարի է, որ " Երեմիայի ո

է դեռեւս կառավարութեանց ձեւերը, բայց ցարդ չհասաւ {իւր} նպատակին, որովհետեւ միշտ աշխատեցաւ ճանապարհը լայ

պարհը լայնացնել, ուղղել, հարթել՝ մոռնալով, որ {իւր} նեղութիւնը ճանապարհից չէ այնքան, որքան ոտքի կօշկ

որ մի ազգ ճնշում է, հարստահարում է միւս ազգը եւ {իւր} զէնքով սահման է դնում նորա հողի վերայ, բայց որով

կ մնալ ազգութեան դրօշի տակ, որքան ուրիշը կրում է {իւր} սեպհական ազգութեան դրօշը: Բայց, այս ասելով, կա

րիք է, որչափ կոյր եւ ֆանատիկական ազգութիւնը ունի {իւր} եսական կողմերը. հերի՛ք է, ասում ենք, որ մի ազգ

կողմերը. հերի՛ք է, ասում ենք, որ մի ազգութիւն {իւր} մի շամփուր խորովածի համար մորթում է միւս ազգութեա

եան շահը ոտքի տակ կոխելով, անքուն հսկում է միայն {իւր} ազգի շահի համար, երբ մարդիկ հասանում են մինչեւ ա

", - կցորդում ենք մեք: Չքացած ազգը ապրում է {իւր} ժառանգների մէջ, յառաջացած նոր ազգը վաղո՛ւց ապրու

նգների մէջ, յառաջացած նոր ազգը վաղո՛ւց ապրում էր {իւր} նախահարց մէջ: Ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ, ազգ

ութիւնը բարոյապէս ապրում է եւ ինքնուրոյնաբար ունի {իւր} սեպհական կեանքը, իւր լեզուն, իւր սովորութիւնքը

ւմ է եւ ինքնուրոյնաբար ունի իւր սեպհական կեանքը, {իւր} լեզուն, իւր սովորութիւնքը, իւր աւանդութիւնքը..

ւրոյնաբար ունի իւր սեպհական կեանքը, իւր լեզուն, {իւր} սովորութիւնքը, իւր աւանդութիւնքը... Նորա ամեն մ

եպհական կեանքը, իւր լեզուն, իւր սովորութիւնքը, {իւր} աւանդութիւնքը... Նորա ամեն մի սեպհականը սուրբ է

սովորական կեանքի մէջ, մասնաւոր մարդը աշխատում է {իւր} անձնական օգտին եւ իւր անձնական ապահովութեան համար

, մասնաւոր մարդը աշխատում է իւր անձնական օգտին եւ {իւր} անձնական ապահովութեան համար, ինչպէս շատ տեղ վնաս

որութիւնը՝ ազգութիւնը, պահում է եւ պաշտպանում է {իւր} օգուտը եւ ոտքի տակ է կոխում ուրիշ իւր պէս անձնաւո

աշտպանում է իւր օգուտը եւ ոտքի տակ է կոխում ուրիշ {իւր} պէս անձնաւորութեան շահը: Ազգը, այսինքն՝ կենդան

ղ է շարժիլ եւ այս գործողութիւնը կատարել, նա ունի {իւր} ներսում ոյժ եւ զօրութիւն, որ դէմ է գնում արտաքին

քանի որ կարողանում է նոցա դէմ դնել, պահպանում է {իւր} անձը՝ ապրում է: Բայց երբ էակի ներքին եւ արտաքին

ի մէջ ընկնում է հաւասարակշիռը, երբ էակը չէ կարող {իւր} ոյժով դէմ դնել արտաքին ազդեցութեանց, նա չէ կարող

դնել արտաքին ազդեցութեանց, նա չէ կարող պահպանել {իւր} անձը եւ այն րոպէին մեռնում է: Արտաքին ոյժերը յաղ

մի ազգութիւն գիտութեամբ սպանում է միւս ազգութիւնը {իւր} սեպհական շահի համար, ճնշուածի իրաւունքը խոստովան

էրութիւնք: Եւ այն ժամանակ միայն Անգլիան կը հասնի {իւր} դարաւոր նպատակին, որի մէջ է նորա էական շահը"։

է. նոյն ինքը՝ այդ հզօր ազգութիւնը, օգուտ չունի {իւր} անունին վերագրուած շահերից: Այդ ազգութիւնը իւր կ

ի իւր անունին վերագրուած շահերից: Այդ ազգութիւնը {իւր} կառավարութեան հետ գրեթէ նոյն յարաբերութեան մէջ է

նիւթով, նորա կառավարութիւնը ներկում է նորա աչքը {իւր} դրօշի փառքով, իւր զէնքի յաղթութեամբ, իւր սահման

վարութիւնը ներկում է նորա աչքը իւր դրօշի փառքով, {իւր} զէնքի յաղթութեամբ, իւր սահմանների օրըստօրէ լայնո

ա աչքը իւր դրօշի փառքով, իւր զէնքի յաղթութեամբ, {իւր} սահմանների օրըստօրէ լայնութեամբ: Դնենք, թէ այն

են այն զրկանքը, որ յանձն է առնում: Ի՛նչ կ'առնու {իւր} դրօշի փառքից, եթէ այդ փառքը չէ բերում նորան երջա

ուրդն է ենթակայ: Կառավարութեան դրամ է հարկաւոր, {իւր} որեւիցէ խորհուրդը յառաջ քշելու համար, ներքին պար

առանց երկբայութեան, իբրեւ մի ապահով տեղ դնում է {իւր} ունեցածը: Եւ ինչի՞ պիտի վախենայ, քանի որ կառավա

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Իռլանդիան, {իւր} աշխարհագրական դրութեամբ, իւր բնական սահմաններով

- Իռլանդիան, իւր աշխարհագրական դրութեամբ, {իւր} բնական սահմաններով, իւր կրօնքով, սովորութեամբ ե

շխարհագրական դրութեամբ, իւր բնական սահմաններով, {իւր} կրօնքով, սովորութեամբ եւ աւանդութեամբ բոլորովին

յց Անգլիան, հակառակ նորա կամքին, պահում է նորան {իւր} ձեռքի մէջ, եւ Թէյմսը շատ ժամանակ չէ, որ հրատարա

ւնը այս աշխարհից չէ՛ " Ասողին երեսփոխան քարոզելով {իւր} անձը, հակառակ իւր Վարդապետի հրամանին, բռնացել է

՛ " Ասողին երեսփոխան քարոզելով իւր անձը, հակառակ {իւր} Վարդապետի հրամանին, բռնացել է այս աշխարհի վերաբե

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Աւստրիան, {իւր} 8 միլիոն ձկնարիւն Աւստրիացիներով բռնացել է Լօմբար

ում: - Փոքր Ռուսիան (15 միլիոն ժողովուրդ) {իւր} լեզուով, իւր պատմական աւանդութեամբ, իւր կեանքի

ոքր Ռուսիան (15 միլիոն ժողովուրդ) իւր լեզուով, {իւր} պատմական աւանդութեամբ, իւր կեանքի կերպերով եւ սո

վուրդ) իւր լեզուով, իւր պատմական աւանդութեամբ, {իւր} կեանքի կերպերով եւ սովորութեամբ, ոչինչ յարաբերու

այսչափ, այլեւ սաստիկ թշնամի է նորան, խնդրում է {իւր} անկախութիւնը, բայց Ռուսիոյ կառավարութիւնը շղթանե

Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում է նորանց {իւր} ծանրութեան տակ: - Քաղաքակրթութիւն է տարածու

կէանս յաւիտենականս "... Կեցցէ՛ կատուն, որ {իւր} փորի համար մուկ է բռնում: Երբ ինքեանք՝ կառ

շիռը հանեցին մէջտեղ: Եւ այսօր ամեն կառավարութիւն {իւր} կշռով կշռում է այս հաւասարութիւնը: Մարդկութիւնը

րաւ է այնպիսի ազգութիւնը, որ ամեն ուրիշ զոհում է {իւր} կեանքին. ազգութիւն չէ այն, այլ կոյր ֆանատիկոսու

ա ընդհանուր մարդկութեան գործը թեթեւացնել աշխատի՝ {իւր} հաւաքական անձնաւորութեան անունով իրաւունք ձեռք բե

, եւ նոյն իրաւունքը եւ արտօնութիւնքը հաւասարապէս {իւր} անդամներին բաշխելով: Եթէ ազգութեան ներքին ե

նոցա կուրծքը, եթէ նոցա ազգութեան հասկացողութիւնը {իւր} սկիզբը առնում է անցածի խայտաճամուկ աւանդութենների

աշխատութեան խորհուրդը այն է միայն, որ ազգը մտածէ {իւր} ապագան եւ ազատէ իւր անձը սարսափելի նեղութենից եւ

ը այն է միայն, որ ազգը մտածէ իւր ապագան եւ ազատէ {իւր} անձը սարսափելի նեղութենից եւ աղքատութենից, որ եթ

հասկնալու համար: Աշխարհիս երեսին մարդ չկայ, որ {իւր} ապրուստի համար կարօտ չլինի նիւթի եւ չհասկնայ հացի

երայ, քանզի նորանով միայն կարող է պահպանել մարդը {իւր} նիւթական գոյութիւնը: Բայց այն փոքրիշատէ կար

դեռեւս, այդպիսի մարդը, բնականապէս եւ ծանր նստած {իւր} տեղում, կէս մի թթուեցնում է դէմքը, տհաճութիւն զ

": Նորա մտածութիւնը աւելի չէ տարածւում, քան թէ {իւր} անմիջական զաւակները: Մեք այդ փոքրիշատէ կարողութե

ը առանձին առանձին պիտի կազմեն քո նման գերդաստան: {Իւր} կարգով, նոցա քեզնից ստացած բաժինքը պիտի բաժնուին

խան տէր էիր քո բոլոր ստացուածքին: Այն մարդը, որ {իւր} հարստութեամբ կամ որեւիցէ առիթով դուրս կը բարձրանա

ութեան օրէնք է, օրէնք, որ մի մազի չափ չէ շեղում {իւր} զուգակշիռը: Փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը

սորանից, ուր չկայ դուրս արտադրող զօրութիւն, որ {իւր} կարգով դէպի ներս պիտի գրաւէր դուրսի հարստութիւնը

գործում ենք առանձին առանձին, իւրաքանչիւր մարդ՝ {իւր} օգտի համար, եւ մեզնից իւրաքանչիւրը տարբեր կարողո

սանի շահին դպչելու: Ո՞չ ապաքէն, եթէ մեզնից մինը {իւր} ունեցածից աւելի մի հարիւր ստանայ, մեզնից միւս մի

, այլ շատ անգամ նոյն ինքը երբեմն հարիւր հազարներ {իւր} ձեռքի մէջ շարժողը դառն աղքատութեամբ կնքում է իւր

իւր ձեռքի մէջ շարժողը դառն աղքատութեամբ կնքում է {իւր} կեանքը, ո՛ւր մնացին նորա ժառանգները: - Բայ

այմաններով, ուրեմն եւ նոյն ճանապարհի վերայ եւ նա {իւր} կարգով պիտի հաւասարի ընդհանուր մակերեւոյթին: Եւ

յս բոլորը քննելու ժամանակ անշուշտ պիտի լեղի խառնէ {իւր} կեանքի մէջ, նորան սիրելի չէ այս, նա չէ քննում,

երկու տուն: Հաւատա՛, որ այսօրուայ մանուկը, երբ {իւր} կարգով հասնի քո հասակին եւ քո պէս աչքը հետ դարձնէ

վ հասնի քո հասակին եւ քո պէս աչքը հետ դարձնէ դէպի {իւր} անցած ճանապարհը, պիտի տեսանէ նո՜յնպիսի աւերակներ

յն ժամանակ, եթէ այդ յանցանքները չէ գործում ոչ թէ {իւր} վերայ եղած հեղինակութենից վախելով, այլ եթէ գիտակ

էր: Եւ չգործեց ոչ թէ հասկնալով, որ եթէ գործէր, {իւր} նման մի ուրիշին պիտի զրկանք, վիշտ կամ մահ պատճառ

ցանքի փոխարէն պատիժ կայ: Ասել է, այնպիսին, եթէ {իւր} անձը վտանգելու չլինէր, ինքը ուրիշի անձերը պիտի վ

ութեան եւ հո՛տը անգամ չկայ այստեղ, որովհետեւ եթէ {իւր} ցանկացածին չհասնի, չպիտի գործէ: Այս առեւտուր է

դիրը, որ եթէ կարգի դրուած լինէր, այս խեղճ մարդը {իւր} կեանքը իբրեւ շնորհք, չպիտի ստանար բռնակալ-բարերա

բանալ: Հայոց ազգը, զանազան աշխարհներում, {իւր} տարագրութեան եւ թշուառութեան մէջ, իւր բազմաթիւ հ

րհներում, իւր տարագրութեան եւ թշուառութեան մէջ, {իւր} բազմաթիւ հոգսերի եւ տառապանքի մէջ, այո՛, վաղուց

րութեան: Հին խելքերը, որոնց զլացել էր դարը {իւր} ազդեցութիւնը, որոնք եւ գործարան չունէին իւրեանց

մ է, քանզի մարդ է: Եւ թատրոնի մէջ նա մոռանում է {իւր} նախապաշարմունքը դերասանների եւ դերասանուհեաց ընդդ

. այո՛, եւ պսակում է իսկ, այո՛, եւ չէ խնայում {իւր} կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով, չէ խնայում իւր ձեռքեր

նայում իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով, չէ խնայում {իւր} ձեռքերը եւ ձեռնոցները, որ շատ անգամ մի երեկոյի մ

նից դուրս գնալու ժամանակ, երբ պիտի մտանէ դարձեալ {իւր} ատմոսֆերի մէջ, չէ մոռանում իւր հետ առնուլ իւր դի

իտի մտանէ դարձեալ իւր ատմոսֆերի մէջ, չէ մոռանում {իւր} հետ առնուլ իւր դիմակը. դարձեալ դնում է աչքին տես

ալ իւր ատմոսֆերի մէջ, չէ մոռանում իւր հետ առնուլ {իւր} դիմակը. դարձեալ դնում է աչքին տեսութիւնը խարդախո

ց փոքր լինել, այն վարդապետութիւնը, որի հեղինակը {իւր} աշակերտների ոտքը լուանալով մերժում է եւ հիմն ի վե

րսել եւ փոխանակ հասարակաց հաւասարութեան մէջ, լոկ {իւր} անհատական առաքինութեամբ նշանաւոր դառնալու, ամենա

օրէնքի ընդդէմ եւ կամ գնում է արժանաւոր կացուցանել {իւր} անձը բռնաբարելով եւ ուրանալով ուրիշի, իւր հաւասա

ւցանել իւր անձը բռնաբարելով եւ ուրանալով ուրիշի, {իւր} հաւասար, ազատ իրաւունքը: Եւ մինչեւ ո՞ր աս

տալ թատրոնին: Յոյս ունենք, որ ազգը չզլանայ {իւր} ձեռնտուութիւնը, օրըստօրէ թատրոն յաճախելով եւ այս

որ մի բարի գործի չէ օգնում, լռելեայն քարոզում է {իւր} անձի համար, թէ այո՛, անարժան էր այն բարի գործին

ամ գործը պատշաճաւոր ուղղութիւն չստանալով չէ հասել {իւր} ուխտեալ խորհրդին: Այս մեր ընդհանրապէս խօսակցութի

կ միւսը 1795 ապրիլի առաջին թուականից) աւանդում է {իւր} անշարժ գոյքի Նոր Նախիջեւանու դպրոցին եւ այլ աստու

ն եռանդ այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու եւ նոցանով {իւր} բարոյական վիճակը բարւոքելու: Առաջին հոգաբա

ր հասարակութիւնը մի բանագէտ եւ հարազատ մարդ ընտրէ {իւր} միջից եւ ուղարկել նորան արեւելեան Հնդկաստան օրինա

լի: Երբ բոլոր ծանօթութիւնքը ստացել էր Նախիջեւանը {իւր} պատգամաւորի ձեռքով, ապա կարող է անմիջապէս Տագանր

եւ այժմեան լուսաւորեալ ազգերից ո՛չ մինը չէ հասել {իւր} լուսաւորութեան ներկայ աստիճանին, հոգեւոր դաստիար

պատշաճաւոր կերպով կարգադրելուց յետոյ, պարտական է {իւր} ուսումնական, ազգասէր, լուսաւոր, ճշմարտասէր եղբ

նայն հայ մարդ պարծանքով եւ զմայլանքով դարձուցաներ {իւր} աչքը այդ դպրոցի վերա: Մի այդպիսի ազգային աշ

անց կացաւ, այնուհետեւ կորուսանելու է Նախիջեւանը {իւր} իրաւունքը այդ արծաթի վերա: Ով ականջ ունի լսելու

նպիսի ինչ պատահեսցի՝ եթէ նոյն մուդաթի մապլաղն եւ {իւր} մուդաթն ո՛չ բաւականասցի զայն ՚ի գնել, մուդաթի վե

ժամ գնեսցեն, էս թղթումն իմ ստորագրութեան ներքեւն {իւր} ամենայն սահմանն եւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն եւ

ջամովն ՚ի յիշեալ տանն բնակեսցի առանց քրէհի մինչեւ {իւր} մահն, եւ իմ մօրս աղախին Սուզային եւս յիւր կառավա

րտիրոսն, թէ այս իմ կտակն է, իմ յետին կամքն է եւ {իւր} խնդրանօքն մեր անունը գրեցաք որպէս վկայ. վերն գրա

եղեցւոյ սահմանակից իմ նորաշէն մեծ բալախանայ տունն {իւր} ամենայն սահմանօքն, հանեցի իմ ստատիցն եւ ի նոյն կ

միայն ցորքան կենդանի մնացից ես, զյիշեալ տունն եւ {իւր} եկամուտն ի ներքոյ կառավարութեանս պահելով իբրեւ ի

չ իսպառ լուծանեմ, այլ միայն զայս յիշեալ տունն եւ {իւր} եկամուտն հանելով անտի ի բաց յիշխանութենէ կտակակատ

ինիցին, եթէ մինչ ի քա ռասուն հազար ռուփի եւս իցէ {իւր} անցեալ ժամանակաց մուդաթովն, յիմ տների եւ յիմ ստա

արձիւք պահեսցէ յիշեալ իմ տեղակալ օրդենին ի սպասու {իւր}, քանզի սոքա են տեղեակ իմ ամենայն անցիցն։ Ե

էս դուրս ունիմ հինգ ծառայ որոց անուանքն Բասդայ եւ {իւր} քոյր Լէնչի, հանդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս եւս Լամ

պրելեաց մին տուն հանդերձ երկու աղածին եւ ընդ նմին {իւր} ունեցած բոլոր զգեստ զարդ եւ դրամն մի ոք իշխեսցէ բ

: Եւ սերովբէն որ հուպ կայր Նմա՝ ի թեւ {իւր} սրբեալ Զցօղ յաչացն, եւ գրգայր, Եւ զն

րնոյ: Զարդիս ամենայն ոք, որ ունէր ի գլուխ {իւր} երկկանգնեան ինչ սեաւ կնկուղ, թեւակոխէ վարդապետել

Նախիջեւանայ, գուն գործելով ճոխացուցանել զմայրենի {իւր} քաղաք զԹէոդոսիա, յուրում բնակին ազգականք նորա:

, խռովեցուցիչ ժողովրդեան եւ զրպարտող անմեղ գործոց {իւր} իսկ Այվազի, եւ թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարո

ս, ապա ուրեմն հարկադրի խոստովանել զանզգուշութիւն {իւր} ՚ի գործածութեան կամայական բառից եւ ոճոյ, այն ինչ

ակաց, անառակ որդւոյն, գնալոյ ազնուականին առնուլ {իւր} թագաւորութիւն եւ դառնալ, տասն մնասացն, այգոյն,

, ՚ի դիպել նմա յայտնել հարցանողին զխոստովանութիւն {իւր} ՚ի մասին բնութեան Քրիստոսի, հարկադրի նախ առաջին

աճառել պատրիարքին Կոստանդունոպօլսի զգլխաւորութիւն {իւր} թերեւս իրազեկ եղեալ, եթէ քանի՞ յանիրաւի ստանձնեա

դ եւ ի քանի՛ կերպս կարէ յայտնել մարդ զդաւանութիւն {իւր}, պատասխան է Այվազովսքին. թէ " բերանով եւ գործով

թեան։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի չէ՞ր զատանել {իւր} հետեւողս, կնքողս զդէմս նշանաւ խաչին, այլ մաքրել

նոնց յաջորդաց, նոյնպէս փոխարկելու զգացն ի մարմին {իւր}, եւ զգինին յարիւն իւր"։ Ո՛չ այսպէս: Խորհուրդո

փոխարկելու զգացն ի մարմին իւր, եւ զգինին յարիւն {իւր} "։ Ո՛չ այսպէս: Խորհուրդով պատարագին, նուիրմամբ

սեդեկի, ՚ի հաց եւ ի գինի նշանակելով զյաւիտենական {իւր} զենումն ի սեղան խաչին, ի փրկութիւն եւ ի շինութիւ

ւն հաւատացելոց: Արգել Քրիստոս նովին, յիշել զմահ {իւր} զինմամբ խոյոց եւ զուարակաց, զորմէ թերեւս զգուշաց

րովարտակս թեմական ատենին, որպէս թէ բացակայութիւն {իւր} ՚ի ժամ տպագրութեան՝ եղեալ իցէ պատճառ սպրդման այլ

օծցէ մեր հայրենիք այրիացեալ զիւր գլուխ, Յանգայտ {իւր} ծոց զորդիս գգուեալ որովայնի իւր ծնունդք։ Նոր տես

ր գլուխ, Յանգայտ իւր ծոց զորդիս գգուեալ որովայնի {իւր} ծնունդք։ Նոր տեսարան՝ նոր ոլիմպոս ՚ի քեզ Մասիս

՝ նոր ոլիմպոս ՚ի քեզ Մասիս երեւի, Մի՛ այլ Պարնաս {իւր} մուզայիւք, մի Արգոնեան եւ նաւորդք. Ոսկեծըղի լու

ղդէեան։ Իմաստութիւնն չէ՞, որ զլուսոյ {իւր} ճառագայթ եօթնաջահ Հանգոյն արփւոյն տարածանէ

ինուորը գիշերով, Թեկն տուեց նա պողպատէ {Իւր} նիզակին պսպղուն. Զինուո՛ր, մի՛ քնիլ դու մո

Դու ունենաս նոցա վրան, (Թէ եւ այս տեղ {իւր} տեղը չէ) Բայց ես կասեմ քեզ կարճ բան.

Սեղան նստանք մենք նորց։ Յանկարծ Աստղիկը {իւր} որդւով Աչքիս առաջ կանգնեցաւ. Սրտէս կար

Չեմ մոռացել եւ Հոմերը, Որ քեզ առած {իւր} ձեռին Երգեց Յունաց հերոսները Ու քանդուի

ը, Խնդրեց Մուսայց պարը, Հիւր ընդունել {իւր} ծողում, Ուր սառուցնե միշտ ճնշում...

, Սատուռնոսի անխիղճ գործը Թո՛ղ հեռացնէ {իւր} մտքից... Գոնէ տեղիք տուր ասելու՝

եաց տէրը չէ մեր դատաւոր։ Այդ դատաւորը {իւր} մահճում հանգիստ Երբ արշալուսոյ քընով նընջում

ըլուխը փըտած։ " Աղջի՛, - գոռում է նա {իւր} աղախնին, - " Ժամը քանի՞սն է, մօ՞տ է կեսօր

ւմ էր օդի։ " Ի՞նչ փուչ մարդիկ են ", - ասաց {իւր} մտքում, - " Բան ու գործ չունին, վազում փող

ծ չունին, վազում փողոցում"։ Քանի որ {իւր} գործն մեր ուսանողը Սկսաւ, աւարտեց, քնած էր

Խիստ սուր կ՚անցնեն, ինչպէս արծիւն օդն է կտրում {իւր} թեւով: Այս կոշտ հողը շատ է եղել մեզպ

բուի. Արծաթահերն երկնից գահէն երբ ցոլացնէ {իւր} լոյսը, Դու կը տեսնես նորա լուսով մակագիրը ա

նից դշխոյն խաւար ամպերի տակից. Ղեկավարը ժիր {իւր} գործին ` շատ է տեսել ալիքներ, Նորա նաւի առ

: Բայց անվտանգ, հաստատ յուսով շատ անգամ նա {իւր} կեանքում Ձգեց խարիսխ ու կանգնեցաւ հանդարտ ն

ւը: Չէ մարդ, թէ միշտ գիտէ հանգիստ ` բաղդը {իւր} մօտ հիւր ունի, Վա՜յ եթէ մին հանդիպեցաւ նա կ

օրերում լայնատերեւը: Նա գանչու՞մ է դարձեալ {իւր} մօտ Անապատի անցաւորքը: Անմխիթար

տերեւների վերայ: Իմացի՛ր, ջերմեռանդ {իւր} ձեռքովը Ո՞վ քեզ այստեղ բերել է, Տխրե

դէպի դուրս ձգած: Ահա՛ պայծառ երկնից դժխոյն {իւր} շառաւիղքն ամփոփեց, Չերեւեցաւ աւել աչքիս՝

է մտնել հող... Արդեօք նորա ընկե՞րն է, որ {իւր} սէրը յիշելով Եկել է նորա հողը ցօղել ջերմ արտ

ի՞ ոսկերքն են փթում հարստացնել սեւ հողը։ Նա {իւր} անձն է պաշտպանում, գող է կամ փախստական Եւ կ

րութիւնից ամպը կաթ-կաթ ջուր ցողեց, Ծարաւին {իւր} ծարաւն անցուց, հովտի մէջ գետը վազեց, Նոյն

ի տակում իբր ի տան. Եւ բնութեան չնչին մասն {իւր} պաշտօնը կատարեց, Մանանեխը թռչնոց համար նիստ

դամբանը լուանում է իբր հոս. Բեդուին մոռցաւ {իւր} չուելը, որ հանգչէ վրանում, Հարց գործերը աս

Լուրից ահագին Կազբէգը ծածուկ ամբոխուեց, Նա {իւր} ուշքը ու աչքերը դարձուց դէպի հիւսիս, Ուրալի

կսաւ կնճռոտ Կազբէգ հաշուել չկարաց թշնամին, {Իւր} սարի բնակիչներին տխրութեամբ նայեց, Գլխարկը

ը չծերացաւ իզուր տեղը, Նա չգտաւ երկրիս վերա {իւր} նմանը, Թէ նա օգնեց ուրիշներին, ինչպէս առի

: Լսեց իշխան, թողեց զարդը, թխով պատեց {իւր} անձը, Ոսկենըկար գլխարկներին սեւ քօղ իջաւ ծ

Նա այս բանը կտակ թողեց, կնքեց նորան {իւր} մահով, Յանձնեց կտակը իւր ժառանգին իւր աթոռ

ղեց, կնքեց նորան իւր մահով, Յանձնեց կտակը {իւր} ժառանգին իւր աթոռով ու սրով: Ասաց նորան.

որան իւր մահով, Յանձնեց կտակը իւր ժառանգին {իւր} աթոռով ու սրով: Ասաց նորան. որդի լինել ար

ն համանուն, Նորա ժառանգ Նիկողայոս լիցի նման {իւր} հաւուն. Կեցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստանի Եւրոպիոյ ահ

ւթիւն էլ տեսնել, Զի Գասպարեանը քո մէջ այժմիկ {իւր} տեղ ընտրեց բնակել: Դու չես իրաւ մայր ք

ծաղկեցնում ես մի ազգասէր ուսանող, Որ հանապազ {իւր} ազգայնոց ցնծացնում է օրէցօր: Ցնծա՛յ, ո

, որոտով Հիւր չլինել քո մօտումը, չզզուեցնել {իւր} ձայնով: Հեզիկ հողմին պատուէր կը տամ,

ւ տէրը. Ես լուսինին հրաման կը տամ առատ ծագել {իւր} շողը: Յունաստանից շուտ կը փոխեմ Պարնաս

ծածկած է աչքերից: Եւ ո՞ւմ արդեօք նա {իւր} սիրտը Գրաւ տուեց ասելով. " Ոչինչ չուն

նում է այս աստղը: Նորան տուեց բամբիշն {իւր} սէրը, Նորան ասաց. " ես քո՛ եմ"։ Ամի

Իսկի կայ մարդ, որ ստանար Այս խօսքերը {իւր} բաժին, Առատութեամբ, որ նա տուեց Ուսան

ժում էր, նզովում էր հրապարակաւ մարդերը. Որ {իւր} խօսքը չէին պաշտում ու իւրեանց հին կանոնով Վա

ն կանոնով Վարւում էին միշտ համարձակ, ինչպէս {իւր} քարտուղարը Բռնուեցաւ այս յանցանքում ու դատո

պաչէ նորա ոտները, Բարկացել էր նորա վերայ, {իւր} ամօթի փոխանակ Աշխատում էր ողջ քաղաքին պապը ա

արը ծառի յետքից՝ պարզ ամենը տեսնում էր. Նա {իւր} մտքում ուրախացաւ, ասաց՝ ա՜ ա՜ դու էլ ընկար.

ցերորդը՝ մի՜ շնար"։ Պապը տեսաւ, որ {իւր} գործը քարտուղարը իմացաւ, Այն կոնդակը որ տու

չարչարանք, Կրեց նա այս աշխարհից. Այլ {իւր} հոգին որպէս թէ Զգաստացած մի ձայնից՝ Յ

Բայց ի՞նչ բան է այս յոյսը, Արդեօք երբէք {իւր} օրում Մարդու լցեց փափագը, Թէ լոկ գրեր

եսնելից: Եկաւ դժբաղդի մօտը, Նա {իւր} դանդաղ քայլերով Տուեց նորան մի նամակ,

աեւ սորանից, Նա չգիտէ այն բաները Բացի {իւր} խաղից: Լսարանը նոր ծնող է Ուսանո

Տարագիր գնացին. Հին լեռը բացեց, {Իւր} թաւուտ կուրծքը Քեզ կանաչ դիպայ Փռեց հով

դիպայ Փռեց հովիտը, Սիրահար սոխակը {Իւր} վարդի հետքից Վազեց Արարատ, Շինեց իւր բ

Իւր վարդի հետքից Վազեց Արարատ, Շինեց {իւր} բունը։ Շատ երկար Հայաստան Քո գալ

ացաւ Մասիսի վուլկան, Կրկին սկսաւ {Իւր} հին գործն ու բան. Վառեց շատ սրտում Անշ

Գտնել մի հնար Խիստ շատ աշխատեց, Որ {իւր} աղօթքը Լինի դիւրալուր, Տեսնէ քո արեւ

ոյն՝ ամենին Չար ու բարի համարւում է Նա {իւր} ընդունողներին։ Մահը նոյն է, բայց տես

Մահու յաւերժ խոր քնով։ Նորա ընտանին եւ {իւր} կեանքում Չունէր ապրուստ, շոր կամ տուն,

Բայց նա որ միշտ թաւիշ, կերպաս Շոր կարում է {իւր} անձին, Որ խորտիկներ համադամեալ Կ՚ուտէ

ես, Բընութիւնը կ՚կատարէ Կանոնաւոր միշտ {իւր} գործը. Ամենիս վայր կը գլորէ։ Այսպէս հ

Նորա աչքը խոժոռւում է, Երբ տեսնում է {իւր} տունը, Փայտանում է զգայութիւնքը, Երբ

Փայտանում է զգայութիւնքը, Երբ յիշում է {իւր} գանձը, Երբ յիշում է, որ թողնում է Ու

ճռացին, Թափուած ուժից ցընորամիտ։ Մահն {իւր} գործը կատարած Մեծատան դէմքն այլանդակեց

, Եւ մեզանից իւրաքանչիւր Մի աստղ ունի {իւր} համար: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղ

իստ կացիր, Դա մեծատան մի աստղ էր, Որ {իւր} օրում, իւր կեանքումը Խիղճ ասածը չըգիտէր,

Դա մեծատան մի աստղ էր, Որ իւր օրում, {իւր} կեանքումը Խիղճ ասածը չըգիտէր, Աղքատն

՛ վրդովուիր, Դա աղջկայ մի աստղ էր, Որ {իւր} հօր ու մօրը խօսքը Իւր կեանքումը յարգած չէր

մի աստղ էր, Որ իւր հօր ու մօրը խօսքը {Իւր} կեանքումը յարգած չէր. Նա փախել էր իւրեանց

նց տնից... Մուր էր քսել տան վերայ... {Իւր} ծնողքը լացուցել էր, Ինչքը վատնել անխնայ:

այրիկ, ովի՞ աստղն էր արդեօք, Որ զրկուեցաւ {իւր} տեղից"։ - Ո՛հ, դստրիկս, հանգիստ կա

իստ կացիր, Կեղծաւորի դա աստղ էր, Որ {իւր} օրում ուղիղ մի խօսք Մարդու երբեք ասած չէր.

խօսք Մարդու երբեք ասած չէր. Փարիսական {իւր} ձեւերով Աշխարհք խաբեց, զարմացուց, Այ

Շատ հալածանք, շատ նեղութիւն, Պատճառեց նա {իւր} կեանքում. Շատ տուն քանդեց, շատ մարդ զրկեց

ուն քանդեց, շատ մարդ զրկեց, Գութ չունեցաւ {իւր} սրտում: " Ապա այն ի՛նչ աստղ է, հայրի

աղօ՛թք արա, Դա ծերունու մի աստղ է, Որ {իւր} կեանքում ոչինչ մարդու Ոչինչ վնաս տուած չէ.

րք Փորեցին մի գերեզման, Ուր թաղուեցաւ {իւր} հօր մօտին Մարմինը խեղճ աղջկան:

սաստիկ. Ձիւնը ծածկեց գետինը, Ամենայն մարդ մտաւ {իւր} տուն, Պատսպարուիլ ցրտիցը: Ժամի դռնում դողդողալո

քատ կին. Նորա հանդերձը պատառ պատառ, Չունի շապիկ {իւր} հագին. Անհամարձակ նա իւր ձեռքը Պարզում է անց կաց

տառ պատառ, Չունի շապիկ իւր հագին. Անհամարձակ նա {իւր} ձեռքը Պարզում է անց կացողին. " Ողորմութիւն արէք

Երբ նա փառքով ու պատուով Ման էր գալիս փողոցներում {Իւր} սեպհական կառքերով. Այժմ, վախով նա իւր ձեռքը Պար

ղոցներում Իւր սեպհական կառքերով. Այժմ, վախով նա {իւր} ձեռքը Պարզում է անց կացողին. " Ողորմութիւն արէք

, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ամենայն օր {իւր} մարմինը Անուշահոտ ջրերով Լուանում էր, մազը սանրո

Որ չէր ստացել բաղդից մի հարուած, Որ գոհ {իւր} օրից հասած գիշերին, Աղօթք է առնում վերեւ ա

որուստքը անչափ են կեանքում, Որ արտասւում է {իւր} բաղդի վերայ: Ո՛հ, պայծառ լուսին, դ

մ, Գանգատդ անգամ յիմար է, Թէ աշխարհն {իւր} գործերով Բոլորովին փոխուել է: Ա

չգիտէ ուր եւ ում Պատճառել էր մի վիշտ կամ ցաւ {իւր} կեանքում: Բայց երբ մի օր, երեկոյեան

մ, Ծառի կատարքը հասանում են երկնքին. {Իւր} մռայլոտ գագաթովը անտառը, Սոսկալի էր ահաբեկ

քին. ջարդոտուելով մեծ կաղնին, Հրաժարւում է {իւր} դարաւոր արմատից: Օրիորդը կտրում է ու

րուական: Մի ծանր մուրճ բռնած էր պինդ {իւր} ձեռքում, Որով գետինը փորում էր անդադար.

Ծ ՄԱՅՐ Պառաւը, մի փոքր հարբած, {Իւր} թոռների առաջեւ, Թառամ գլուխը շարժելով

: Ձեզանից յետոյ եկաւ գիտութիւն, {Իւր} ծանր հայեացքով աշխարհի վերայ, Ամեն բան ընկ

վիճակը ծանրացաւ սրտիս... Ապոլլոն տուեց ինձ {իւր} քնարը, Որպէս փարատիչ տրտում ցաւերիս:

Թո՛ղ պատգամախօսը, հնացած Դելֆի, {Իւր} եռոտանու վերայ փրփրի. Թո՛ղ միջին դարու գաղ

կար, Թէ բախտ անգութ ոխերիմ Մատռուակէ թոյն, լեղի {Իւր} սափորից, ինձ բաժին: Բայց ո՛չ երբեք պիտ՚ սողամ

ուառ, անտէր, Մեր թշնամուց ոտնակոխ, {Իւր} որդիքը արդ գանչում է, Հանել իւր վրէժ, քէն

կոխ, Իւր որդիքը արդ գանչում է, Հանել {իւր} վրէժ, քէն ու ոխ: Մեր հայրենիք շղթան

րենիք շղթաներով Այսքան տարի կապկապած, {Իւր} քաջ որդոց սուրբ արիւնով Պիտի լինի ազատուած

էակ, Պատերազմի գործերում ` Կարէ օգնել {իւր} եղբօրը, Զանց չարեցի քո սիրուն:

Մարդ մի անգամ պիտ՚ մեռնէ. Բայց երանի՜, որ {իւր} ազգի Ազատութեան կը զոհուի: Գնա՛

տալացին"։ Ասաց. տուեց օրիորդը {Իւր} եղբօրը մի դրօշ, Մետաքսից էր, ազնիւ գործած

որոշ: Եղբայրն առաւ եւ ողջունեց {Իւր} սիրական քնքուշ քոյր, Առաւ զէնքը, սուր, հ

, Առաւ զէնքը, սուր, հրացան, Հեծաւ {իւր} ձին սեւաթոյր: - Քուրի՛կ, - գանչեց ք

ազեց դէպի հանդէս Աւստրիացոց յանդիման, {Իւր} արիւնով գնել յավեժ, Ազատութիւն իտալեան:

մուրճերով Եւ քննեցին մոլորակի Կեղեւը {իւր} տարերքով: Շատերն իջան, Ովկիանի

իկը՝ այս ու այն թեմի՝ Կարգում է տեսուչ ըստ {իւր} չար մտաց Եւ մենք դեռ՝ " կեցցէ՛ արին " գոռու

սարան աչքի ուրախ, գեղեցիկ։ Բնութիւնն {իւր} ամեն գեղեցիկ ձիրքեր Զեղխօրէն այստեղ անխնայ թ

Հորիզոն ի վեր խաղում է փառքով, Առաջին {իւր} լոյս, կարծես թէ այստեղ Պիտի ամփոփէ ոսկեայ ճ

ւ. Եւ երբ ճանաչեց հայկազեանց սերունդ, {Իւր} սուրբ բերանը կրկին բաց արաւ. " Անունս

Զանազան մարդիկ, իմ մօտ ներս մտան. Ամենն {իւր} համար պատրաստած տեղում Կարգով, տխրութեամբ,

վերստին հանդէպ է ելանում մեզ խաւար տգիտութիւնը, {իւր} սոփեստական մեծ վայելչութեամբ: Նա զարդարուած է այ

որ պարոնը փարատել է, կամ գէթ աշխատել է փարատել, {իւր} սրտի ցաւը խոշոր գեղջուկ հայհոյութեամբ: Ինչ որ

չափ եւս գրուածքի սկզբում գործ դնէ Պ. Չամուռճեանը {իւր} նուիրական վերացեալ եւ թանձրացեալ բառերը, անշուշտ

ունինք, ոչ միայն Պ. Չամուռճեանի շաղփաղփելուց եւ {իւր} խորին փիլիսոփայութեան շօշափելի չքաւորութիւնը յայտ

ւն չէ, թէեւ Պ. Չամուռճեանը այդ մասին եւս յայտնէ {իւր} երեխայամիտ, անդատաստան պահանջողութիւնքը: Յար

էջ տեսանում է ինկվիզիցիօ, յանցանքը մերը չէ, այլ {իւր} տգիտութեանը, որ չէ կարողացել մինչեւ այժմ ուսանել

ջկայ կուսութիւնը խախտել, յետոյ ամուսնացնել նորան {իւր} մանուկ փոքրաւորի հետ, յետոյ ստիպուելով առեւանգեա

աւ, եթէ Պօղոսի չարագործութեան ենթակայ եղած լինէր {իւր} քոյրը կամ կինը: Ինչի՞ համար է այս խտրութիւնը

անօրէնութի՞ւն, ինչպէս կամի հաւատացնել մեզ պարոնը {իւր} տիտայական փիլիսոփայութեամբ: Եւ ո՜վ է այն մար

եկեղեցական ճանաչել մի պիղծ էակ, որ կորուսանում է {իւր} սոսկ մարդ կոչուելու իրաւունքը անգամ. Պ. Չամուռճ

րդ կոչուելու իրաւունքը անգամ. Պ. Չամուռճեա՞նը, {իւր} փտած ու վաճառուած գրիչով, թէ՞ Կրօնական ժողովը իւ

ւր փտած ու վաճառուած գրիչով, թէ՞ Կրօնական ժողովը {իւր} մտացածին իրաւասութեամբ: Ի՞նչ ունի մեզ ասելու

դկութեան գլխից անցածը ուսուցել է մեզ, որ ամենայն {իւր} մէջ միայն փակուած եւ կենտրոնացած կացութիւն, սկսա

նուրոյնաբար մտածելու, այլ դատապարտուած է հետեւիլ {իւր} դահիճների թելադրութեան. նա ստիպուած է գնալ այն ճ

ամենայն օր իրաւունք ունի, այդ հոգեւորներից մինը {իւր} լաւութեան համար պատուելու եւ սիրելու, իսկ միւսը

աւութեան համար պատուելու եւ սիրելու, իսկ միւսը, {իւր} վատթարութեան համար, դատապարտելու եւ պատժելու:

. մեր փոյթը չէ, եթէ միւս կողմից Կրօնական ժողովը {իւր} տեսչութեան սեփական համարում է հոգեւորների դատաստա

ական գործողութիւնը, զգեստաւորելով եւ մերկացնելով {իւր} քահանայական զգեստներից պարտաւորուածը: Այդ դատ

ն աշխարհը, երկաթի գաւազանը ձեռքում, պահանջում է {իւր} արդարացի հարկը: Մարդկութիւնը կապուած է երկրագուն

ուած է երկրագունդի հետ. փորձերը ուսուցին նորան, {իւր} երջանկութեան եւ թշուառութեան պատճառները գտանել եր

կնէր փայլատակեցնելով: Երանի՜ այն մարդուն, որ {իւր} անձը եւ գրիչը կը նուիրէ դոցա անբնական իշխանութիւն

ձեալ պիտի աշխատութիւն յանձն առնու Պ. Չամուռճեանը {իւր} պառաւական հերետիկոս եւ անհաւատ խօսքերը մեր համար

ոչ միայն ճնշուած օտարներից եւ բարբարոսներից այլեւ {իւր} հարուստներից, իւր հոգեւորներից եւ, կիսագրագէտ,

արներից եւ բարբարոսներից այլեւ իւր հարուստներից, {իւր} հոգեւորներից եւ, կիսագրագէտ, ուսումնական կամ փի

աչար արբեցութեան համար պատուհասուելուց փախչելով, {իւր} եկեղեցուն դրժող եւ դէպի պապականութիւն դիմող - եկե

նին զարկող, կրօնավարական կարգը ուրացող եւ մինչեւ {իւր} անասնական կեանքի վերջը բոզի հետ կենակից - եկեղեցա

հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի: Նորան հերիք է, եւ {իւր} պարտքը չի կշռով կատարած պիտի համարի, եթէ կարողան

երբեք ներած է ինքեան եւ ոչ բնաւ պիտի ներէ ուղղել {իւր} հայեացքը մի այնպիսի կէտի վերայ, ուր մի ուրիշի ազ

Մեր դրօշը յայտնի է արդէն... Եթէ հայոց ազգը {իւր} կրօնը պահելով մնաց աշխարհի երեսին, այդ մասին շնո

իկոսութեամբ հեռի մնալով մահմեդականութենից, պահեց {իւր} կրօնը, հետեւաբար եւ ազգութիւնը: Թո՛ղ հայոց ա

մասը փրկուեցաւ եւ այսօր հայութեան անունը կրում է {իւր} ճակատի վերայ, շնորհակալութիւն Ղրիմի թաթարներին:

, ի՞նչ եղան, ո՞ւր գնացին: Հոգեւորականութիւնը {իւր} տղայական խնդիրներով, եզուիտների ձեռքում գործիք դ

նը կորուստի անդունդը գլորելու: Ո՛վ հայոց ազգը {իւր} շահաստացութեան եւ պատուամոլութեան համար երկրից եր

ալով, անհանգիստ հալածանքով վախճանեցուցին եւ որ, {իւր} վախճանի ժամանակ, ահաւոր նզովք գրեց հայոց կաթողիկ

անց Տիրոջ Վահանի յանձնարարութեամբ բարեկարգել էր, {իւր} սեփական ունեցած չունեցածը ծախելով: Վանքից հալածե

ձայն աղեղների դռնչիւնքը, աղօթեց առ Տէր եւ վճարեց {իւր} կեանքը, որի եւ ոսկերքը օտարք եւ ոչ մեք արժանի եղ

գի յառաջադիմութեան: Երկրորդ, նոյնը հասկացնել {իւր} իրաւասութեան տակ եղած եկեղեցականներին, որպէսզի ի

ը, եթէ զանցառութեան դժբախտութեան հանդիպի, մեք, {իւր} ժամանակին, աոանձին ծրարի մէջ կ՚ուղարկենք նորան մ

ապարտուած են օտարի գաւազանի հետ, ենթարկուիլ նաեւ {իւր} եկեղեցականների հարստահարութեան: Բայց մինչեւ ո

սկ հայը եւ այսօր չէ կարող կատարելապէս դուրս հանել {իւր} ճակատը սեւ վերարկուի տակից, ուր դարերով ահա որջա

նք վախենալու, թէ մի՛ գուցէ, մինչեւ հայը կշտանայ {իւր} մահանման քնից, լուսինը անդնդասոյզ գնայ հորիզոնից

հաստատութեան գայ, կարծում ենք թէ աւելի ծանր լինի {իւր} պատասխանատւութիւնը, մանաւանդ եթէ գտանուին մարդիկ

է այս դատապարտողը, որ արդէն երկու անգամ փոխել է {իւր} կրօնը, որ տպագրութեամբ հրատարակել է. " Կաթոլիկ

: Այս Վարդապետարանի վերայ էր գրել պ. էմինը {իւր} ռուսերէն քննութիւնը, որ պ. Այվազովսքին Մասեաց Ա

էջ յիշատակում է, թէ մի ռուսերէն ձեռագիր տետրակ, {իւր} ընդդէմ գրուած, ման է գալիս ժողովրդի մէջ: Այս

. Այվազովսքին չէ կարող հակառակը պնդել, ըստ որում {իւր} սեփական ձեռնագրով, պ. մինիստրի հրամանին համաձայ

հայոց վեհափառ կաթողիկոսը ընդունելով, շնորհեց մեզ {իւր} օրհնութեան կոնդակը, որի մէջ " խարդախամիտ գրուած

ն, վերստին տպելու հրաման խնդրելով: Պատճառում էր {իւր} նամակի մէջ, թէ բոլոր տպուածքը վաճառուած լինելով

մարձակութիւն չունի արատ շփել), իրաւունք չունի, {իւր} անսխալական քննութեամբ, իւր հակառակորդը դատապարտե

), իրաւունք չունի, իւր անսխալական քննութեամբ, {իւր} հակառակորդը դատապարտել, մանաւանդ եթէ նոցա հայեաց

տասխանում է) - Մի անհաւատ: - Վ. Հ. Աարգիսը {իւր} պաշտօնից ձգելու համար, պ. Այվազովսքին գրում է Ա

մ է)- Մի անբարոյական մարդ: - Պ. Այվազովսքին {իւր} դպրոցի կանոնների մէջ (§34) դնում է, " թէ որ մէ

- Իրաւունք թողո՞ւց պ. Այվազովսքին այսուհետեւ {իւր} գործերին կամ գրածին հաւատալու... - Անտարակո

րներից դուրս փրկութիւն չկայ, թող պ. Այվազովսքին {իւր} սպառնացած քննութիւնը սկսանէ (ո՛հ, ի՜նչ սարսափ մ

յն նիւթով կամ առարկայով, որին նուիրել էր օրագիրը {իւր} գործունէութիւնը։ Եւ որովհետեւ հասարակ օրագիրների

իտութիւնը մի երկրորդական, երրորդական բան էր, որ {իւր} հոգու բոլոր զօրութիւնը լարել եւ տրամադրել էր միայ

։ Եւ խեղճ հեղինակը տարիներով չարչարւում է մինչեւ {իւր} աշխատութիւնը գլուխ կը բերէ, բայց այդ աշխատութիւն

միօրինակութիւն։ Եւ դնենք, թէ մի հայ մարդ առնուր {իւր} ձեռքը հին լեզուով շարադրած մի գիրք (իհարկէ՝ հայ

մարսուելու եւ արիւն դառնալու. պատճառ, մարմինը, {իւր} շինուածքի համար նիւթ չ'ստանալով այնպիսի կերակրից

է շարադրել կամ թարգմանել մի գիրք, նա կատարում է {իւր} սրտի ցանկութիւնը։ Բայց՝ ի՞նչ խորհրդով, օգուտը

ա ցանկանում է միայն, որ գրքի ճակատումը տպած լինի {իւր} անունը։ Եւ թէ փոքր ինչ ուսել է հնախօսել, Եղիշէի

փոքր ինչ ուսել է հնախօսել, Եղիշէի հետ հաւասար է {իւր} մտքումը, Փարպեցին շատ ցած է նորանից։ Եւ հետեւու

վերեւումը յիշեցինք։ Կը տեսանեն, որ սա մի կողմից {իւր} լեզուի հնութիւնը չ'փոխելով, միւս կողմից միեւնոյն

Ո՛չ, ազգային խօսքի տնտեսութեան մէջ ամենայն մարդ {իւր} վիճակի եւ կարողութեան յարմար պիտոյ է գործակատար գ

ւելու։ Հեղինակը, տարիներով կեանք մաշելուց յետոյ {իւր} աշխատութեան վերայ, պարտական չէ հոգալ եւ նորա տպա

" շէն տուն հարս կը գնայ "՝ Փափազեանից ուսանելով {իւր} եկեղեցու պատմութիւնը։ Չեմ ասում դեռեւս այն, որ

ել այնպէս, ինչպէս որ կային։ Պարոն Փափազեանը {իւր} 1848 թուականում տպած եկեղեցական պատմութեան մէջ սկ

հեղինակը չէ՛ կարողացել գո՛նէ մասնաւորապէս ծածկել {իւր} համակրութիւնը Յիսուսեանց հետ եւ համարելով, թէ աշ

ընթերցողքը չ'համարեն, թէ Պարոն Սիւ'ն, ոյժ տալով {իւր} մտքի թեւերին եւ ունենալով զանազան յարաբերութիւնք

ն, հեղինակների գրչի տակ ճախարկուելով, կ'ըստանայ {իւր} այրական հասակը. մանաւանդ որ այժմ դեռ շատ բաներ կ

ի պակասութիւններ, բայց ի՞նչ առնես. ամենայն մարդ {իւր} պէս կը խօսի, անհատութիւնը չէ կարելի ոչնչացուցանե

րդի, յառաջ է խաղում մեծ մեծ քայլերով եւ տանում է {իւր} հետ միասին եւ մեր ընթերցող ազգը։ Մեր խօսքը գ

դատաւորի) պարտականութիւն՝ ամենեւին ազատ պահելով {իւր} անձը կանխակալ սովորութեններից եւ կարծիքներից։

ւակ. մի հայ սխօլաստիկ Թիֆլիզ քաղաքից ուղարկել էր {իւր} մոսկուացի համախոհ սխօլաստիկին), որպէս կրիտիկա

ի՞թէ կարելի է դատապարտել մի մարդ, եթէ սորան, որ {իւր} օրումը չէր տեսած ո՛չ սիրամարգ եւ ո՛չ արագիլ, չար

դիպուածում մեք չենք դատապարտում այն մարդը, որ, {իւր} խղճմտանքը ուրիշի խղճմտանքի վերայ դնելով, խաբուել

մտանքը ուրիշի խղճմտանքի վերայ դնելով, խաբուել էր {իւր} տգիտութեամբը, որովհետեւ նորա հաւատը դէպի միւսը,

տեւ նորա հաւատը դէպի միւսը, չարաչար գործ էր դրել {իւր} ընկերը։ Իհարկէ եթէ մի կենդանաբանի ցոյց տաս մի սի

ի ցոյց տաս մի սիրամարգ ու արագիլ, թէեւ սա թաքցնէ {իւր} կարմիր կտուցն ու ոտքերը, այնուամենայնիւ այն բնագ

գ է եւ այն արագիլ։ Այսպէս ահա մեր ժողովուրդը {իւր} Կօրիֆէյ ճանաչուած սխօլաստիկների շնորհքով մեղաւոր

, թէ՛ ի՞նչ չափով ու սահմանով կատարել էր հեղինակը {իւր} պարտականութիւնը։ Այսպիսի խելացի եւ բազմակողմ

նի վերահասութիւն առնելուց յետոյ տալիս է կրիտիկայն {իւր} արդարացի հարկը մի այդպիսի աշխատութեան՝ միտ դնելո

քամակից վազելով, հագուստ եւ զարդարանք որոնելով, {իւր} հոգու բոլոր կարողութիւնքը լարելով, որ գտանէ եւ տ

ում է ահա կրիտիկայի հանդէսը, այստեղ երեւում է նա {իւր} մեծ վայելչութեան մէջ։ Նա ցոյց է տալիս բացերեւ կե

է տալիս հեղինակին ուղղելու եւ կատարելութիւն տալու {իւր} գործին, որով անտարակոյս օգտակար է լինում ե՛ւ հաս

, գործի արարիչը, ստեղծողը դժուարանում է ճանաչել {իւր} գործը, իւր մտքի եւ աշխատութեան զաւակը... Մ

րիչը, ստեղծողը դժուարանում է ճանաչել իւր գործը, {իւր} մտքի եւ աշխատութեան զաւակը... Մի ազգի մատեն

չպէս թէ չունի մատենագրութիւն. Վիեննացին այնտեղ, {իւր} կարծեցեալ իրաւասութիւնը Հայերի վերայ հաստատելու հ

ան ծաղիկներից, ճաշակագէտ մեղուի նման, հաւաքել է {իւր} գրքի մէջ առաւել ընտիր, առաւել պատուական հիւթերը

ամինների ձորը, անապատ կղզին, կրկնապատիկ երդումը {իւր} անձը ուղղելու մասին, թշուառական մարդու տարեմուտք

Այժմ Հայոց մանուկը Ռուսաստանի մէջ կարող է առնուլ {իւր} ձեռքը մի գիրք եւ հոգեպէս զուարճանալ, եւ գերապատի

րապատիւ հեղինակը, շատ յաջողութեամբ հասած լինելով {իւր} նպատակին, կարո՛ղ է մխիթարուիլ, որ իւր աշխատութի

ծ լինելով իւր նպատակին, կարո՛ղ է մխիթարուիլ, որ {իւր} աշխատութիւնը, իւր տարիներով չարչարանքի վաստակը դ

կին, կարո՛ղ է մխիթարուիլ, որ իւր աշխատութիւնը, {իւր} տարիներով չարչարանքի վաստակը դարձած է այս րոպէիս

լուխ բերած, այնքան յստակ եւ գեղեցիկ ոճով խօսելով {իւր} գրքի մէջ, այնուամենայնիւ, այնքան համեստ է եւ բա

քան համեստ է եւ բարեհոգի, որ չկամի երբէք համարել {իւր} խօսելու ոճը " ամեն տեղ զուտ ոսկի, այլ հոգով չափ

րհակալութեան արժանի բան է, որ գերապատիւ հեղինակը {իւր} բազմապարունակ գրքի մէջ այդքան հանդէս է բացել ժողո

թէ երբեմն ո՛չ հայաբար, այլ եւրոպէաբար բացատրել է {իւր} միտքը, դորա պատճառը կարծում ենք այն, որ Հայոց ա

րդը, շատ եւ շատ բաների մասին գաղափարք չունենալով {իւր} մէջ, իհարկէ չունի եւ դոցա յայտարար բառերը եւ ձեւ

կրթութիւնը եւ ո՛չ հեղինակը, որ արդարեւ ունենալով {իւր} մէջ գաղափարներ՝ ունի դոցա համար եւ ձեւեր՝ առած

նայ առաւել քաղաքացութիւն եւ օր ըստ օրէ կը մօտենայ {իւր} նպատակին՝ գեղեցիկ եւ ընտիր գործիք դառնալու ժողով

կ'ընդունէ այսպիսի մի գիրք, որ ընծայել է հեղինակը {իւր} ազգի զաւակների դաստիարակութեանը, որ եւ պիտոյ է շ

կանում է. այսպիսի դիպուածում փիլիսոփան կանգնած է {իւր} սեփական հողի վրայ: Ապա եթէ նորա համակարգութիւնը

ղափար, հետեւում է նորա ազդեցութեան տակ տրամադրել {իւր} ազգային կեանքից բխած փիլիսոփայութիւնը, ինչպէս Հե

պիտի բխի իւրաքանչիւր ազգի կեանքից. եւ այդ կեանքը {իւր} ամէն մի քայլափոխում, ամէն մի կերպարանքում (phas

մար, չվախենալով նորա կերպարանքներից, Բոռքը, որ {իւր} հայրենիքի անձնական օգուտը երկու ձեռքով զոհում էր

մերիկայի Միացեալ Նահանգներում, համօրէն ազգի անձն {իւր} անդամներին չէ տալիս պոլիտիկական իրաւունք: Եւ կառ

տաւ մի վաճառականի մօտ, միւսը վերստին նաւ նստեց, {իւր} հայրենիքը վերադառնալու: Երրորդը գրագիր մտաւ մի վ

ը: Միթէ՞ կարող էինք մոռանալ, որ նա կարկառեց մեզ {իւր} հզօր բազուկը ծովի անդունդի մէջ, եւ մեզ դուրս խլե

ւին մեր ոխերիմ թշնամիքը, եւ արդարութիւնը կ՚առնու {իւր} վարձը: Ծանի՛ր, թշուառ, բայց սիրելի բարեկամ, ո

կնքեցիր իմ հետ: Նա խոստանալով ինձ, հաստատ մնալ {իւր} սուրբ ուխտի վերայ, անջատուեցաւ: Նորա հեռան

ւմ եմ, մի առոյգ պատանի գալիս է, դէպի ինձ ուղղած {իւր} քայլերը, նորա պարզ երեսի վերայ տարածուած էր տրտմ

ութեան մէջ մի հինօրեայ երախտագէտ բարեկամ զրկէ ինձ {իւր} քաղցրութեան շառաւիղներից, ապա լա՛ւ իմացիր, որ ա

Քաջ իմացիր, որ տարաբախտ մարդը, երբ հանդիպում է {իւր} նման տարաբախտի եւ լսում է նորա բերանից մի քանի ցա

նի ցաւալի խօսքեր, կարծես թէ մի փոքր թեթեւանում է {իւր} վշտերից եւ սփոփւում է գտանելով մի ընկեր իւր տարած

ում է իւր վշտերից եւ սփոփւում է գտանելով մի ընկեր {իւր} տարած նեղութիւններին: Նա խոր հոգոց հանեց ե

տեսայ ես, երբ Կամբիզես պարսից թագաւորը զայրացած {իւր} անյաջող արշաւանքի վերայ կրակով դատեց հարիւրադուռն

պատահեց Հիւսիսային Ամերիկայում: Յիրաւի՛, որ նա {իւր} հանգամանքով մի սրտաշարժ իրողութիւն է ժամանակագրու

առաքինիքը պսակուել: Այնուհետեւ յառաջ տարաւ {իւր} պատմութիւնը եւ խօսեց այսպէս, Հիւսիսային Ամերիկայ

Գործարանը երբեմն յաջող, եւ երբեմն անյաջող կերպով {իւր} ուղղութեան ընդդէմ, յառաջ էր գնում մի բարեբարոյ մ

ածող, որպէսզի գործարանը սոցայ հոգաբարձութեան տակ {իւր} կարգով յառաջ գնալով ցոյց տար պտուղ եւ արգասիք: Ի

Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար եմ ասում, խեղճ գործարանը {իւր} կարճատեւ, խռովալից շրջանի մէջ գրեթէ բազմաթիւ վեր

ել են պապի քահանաներից: Նոցանից եւ ո՛չ մինը {իւր} պարտականութիւնը չէր ճանաչում. երբեմն հոգատարր կա

օգուտ տառաջացնելու համար, պէտք է, որ ամէն մարդ {իւր} պաշտօնը քաջ ճանաչէր եւ մինը միւսի գործին չխառնուէ

ի ազգային գործի մասնակից, իւրաքանչիւր ոք աշխատէր {իւր} պարտքը լցուցանելու է ՚ի մեծ խորհրդի սպասաւորելով

ակը պէտք է արդիւնաւոր լինէր գործարանը եւ ցոյց տար {իւր} պտուղքը: Պապի արժանաւոր գործերից մինը եւս այս էր

, բայց սոցայ անարժանութիւնը գիտելով վերակացուն, {իւր} վերայ պարտք համարեց գործ կատարել, առանց խորհրդակ

ի հետ: Ամէնից առաւել զայրացողը գործավարն էր, որ {իւր} անվայել գործերի համար պէտք է զրկուէր իւր պաշտօնից

էր, որ իւր անվայել գործերի համար պէտք է զրկուէր {իւր} պաշտօնից: Առաջին տհաճութիւնքը բացուեցան եւս առաւ

ր քարոզուի ազգերի մէջ: Ապերախտ կարդինալը փոխանակ {իւր} կեանքը դնելու իւր առատաշնորհ բարերարի կեանքի վերա

մէջ: Ապերախտ կարդինալը փոխանակ իւր կեանքը դնելու {իւր} առատաշնորհ բարերարի կեանքի վերայ, փոխանակ ջերմ ե

եանքի վերայ, փոխանակ ջերմ եռանդութեամբ աշխատելու {իւր} երախտագիտութեան պարտքը վճարել, չարութենների չափը

լին այն է, թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ պապին {իւր} երկարամեայ աքսորանքից վերադառնալուն այնպէս ընդուն

էոս մեծին, երբ նա վերադառնում էր լիակատար փառքով {իւր} ասիական յաղթութեններից. թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդ

Միայն երախտագիտութիւնն է, որ հաստատ է մնում {իւր} սուրբ պայմանի վրայ: Դոյն այդ առաքինական հոգին նո

մի ընդարձակ ասպարել է բացւում այս տեղ, գործարանը {իւր} իշխանութեան տակ ձգելուց յետոյ, յղանում է նա իւր

իւր իշխանութեան տակ ձգելուց յետոյ, յղանում է նա {իւր} մտքում մի յանդուգն խորհուրդ, Հռոմէական եկեղեցու

եւ նոցայ հետ միանում են հոգատարք եւս: Կարդինալը {իւր} կուսակիցների օգնականութեամբ շուտով կարողանում է ե

էր նոցայ հետ մասնակցութիւն ունենալ, բայց յօգուտ {իւր} հայրենակիցների յանձն առաւ այս անախորժութիւնը: Բա

ւորուել էր անպատճառ հեռացնել նորան, որ կարողանայ {իւր} նպատակին հասանել: Տեսաւ կարդինալը, որ բանը ծանր

, ինքն եւս սորանից յարմար միջոց կարող չէր գտանել {իւր} ցանկացածը յառաջ տանելու: Ատեան կոչեց վերակացուին

եւս կարող էր սուտ խօսել, եւ իսկոյն հրաժարուեցաւ {իւր} պաշտօնից: Այնուհետեւ բոլոր բաները մեծ փոփոխութե

տ մարդուն, այն հաւատարիմ եւ անխարդախ վերակացուին {իւր} ազգօգուտ ձեռնարկութիւնը ի գլուխ տանել, եւ ինքը ն

. նոցա զուգաւորութենից ծնում է այս կարդինալը: Սա {իւր} մանկութեան օրերում պատահում է դիպուածով մի հռոմէա

գտանուած գիւղում: Անապատականը ընդունում է սորան {իւր} մօտ, կրթում է, եւ իւր մահից յետոյ իւր տեղ վանահ

ատականը ընդունում է սորան իւր մօտ, կրթում է, եւ {իւր} մահից յետոյ իւր տեղ վանահայր է կարգում: Այն մութ

մ է սորան իւր մօտ, կրթում է, եւ իւր մահից յետոյ {իւր} տեղ վանահայր է կարգում: Այն մութ վանքի մէջ, ինչ

սեւ տառերով է դրոշմած դժոխքի դրան ճակատի վերայ, {իւր} մարդասպանութեան պատճառով. նա մի շատ անհաստատ եւ

0 ռուբլի կաշառք կ՚առնուր, 500 ռուբլին տալիս էր, {իւր} կաշառակերութիւնը ծածկելու, եւ պապի աչքում երեւել

թեան տէր է, 25 հազար ֆրանկ Ֆրանսիայի լոմբարդումը {իւր} անուան տոմսակով ունի, 20. 000 եւս... տոմսակով

պը այնպիսի անարգութիւն յանձն չէր առնլու, բայց նա {իւր} սրամտութեամբ ճանապարհ գտաւ եւ գլուխ բերեց կոնդակը

անը. բայց ինչպէս վերեւում ասացի, թունաւորուեցաւ {իւր} կարդինալի ձեռնով: Երկրորդ պատճառն եւս այս էր պապ

րով: Նա մի անարգամիտ, չափազանց շողոքորթ եւ {իւր} տիրոջ պէս շատ ժլատ մարդ է. նորա դռանը ո՛չ մի մու

ան, եւ շողոքորթութեան պատճառով, թէպէտ այդ մարդը {իւր} տիրոջն եւս հաւատարիմ չէ ծառայում. որովհետեւ նորա

աց նա: Այնուհետեւ գործարանը բոլորովին կորցնում է {իւր} խորհուրդը եւ շեղուելով հիմնադրի մեծ նպատակից, մի

անեց. Նոցայ միջի նախագահ մարդերը կարդինալը {իւր} պատուի մեծութեամբ, իսկ հոգատարքը իւրեանց հարստու

ր, դեռ շատ ժամանակ ունինք: Նոր վերակացուն {իւր} անձին որպիսութիւնը լաւ իմանալով, սկզբումը մեծ խո

խօսել: Երբ տեսաւ, որ սորանով եւս չէ կարողանում {իւր} նպատակին հասանել, հրամայում է նորա անունը երբեք

ենեւին անօգուտ էր եւ խթանի դէմ աքացողը պիտի միայն {իւր} ոտքը վիրաւորէր. այս չէ՞ր պատճառը, որ այն տասներ

բայց նոցայ յաղթութիւնը քանի գնում է ընդարձակում է {իւր} ասպարէզը աշխարհիս հրապարակի մէջ: Ո՛վ պարծանք ճշմ

ւատարմութեան, առաքինութեան, եւ ճշմարտախօսութեան {իւր} համազգիների համար: Եթէ գործարանի հոգատարքը չլինէ

պատշաճ վարքը եւ ընթացքը եւ նորա յիսուսական լինելը {իւր} ձեռնարկութեան մէջ, որովհետեւ կարդինալը նոր վերակ

նչ բանումն է երեւում նորա անհմտութիւնը, ահա: Նա {իւր} որպիսութեանը քա՛ջ տեղեակ լինելով եւ այն եւս լաւ ի

րով աշխատել ամենեցուն սիրտը շահել. այս ընդդէմ էր {իւր} պատուի աստիճանին: Ամենեցուն վերայ իբրեւ հասարակա

եցուն վերայ իբրեւ հասարակաց հայր լինելով, պէտք է {իւր} հայրագութ սիրով, արժանաւոր գնացքով եւ արժանաւոր

թ սիրով, արժանաւոր գնացքով եւ արժանաւոր գործերով {իւր} անձը սիրելի շինէր նոցայ եւ ժողովրդի նորա վերայ ու

ողովրդի նորա վերայ ունեցած վատ կարծիքը հերքելով, {իւր} անունը նոցայ մեծարելի կացուցաներ: Խորհրդական անդ

այսինքն, մօտենալով քահանայապետին եւ չարաբանելով {իւր} մեծ բարերարը, որի հետ պապը եկեղեցական գործերի պա

եւս շատ խորամանկութեամբ վարուեցաւ նա, ձեւացնելով {իւր} անձը իբրեւ մի մարդ, որ դադարած էր իւր չարագործու

ձեւացնելով իւր անձը իբրեւ մի մարդ, որ դադարած էր {իւր} չարագործութիւններից. ասես թէ, սկսել էր այնուհետ

ծութիւններից. ասես թէ, սկսել էր այնուհետեւ զգալ {իւր} մեղքը, ուղղել իւր վարքուբարքը, ոտք կոխել ճշմարտ

թէ, սկսել էր այնուհետեւ զգալ իւր մեղքը, ուղղել {իւր} վարքուբարքը, ոտք կոխել ճշմարտութեան ճանապարհի վե

կոխել ճշմարտութեան ճանապարհի վերայ եւ հրաժարուիլ {իւր} անօրէնութիւններից: Քահանայապետն եւս, որ քաջ ճան

ան եւ բարի յուսով թոյլ տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ {իւր} սենեկի դռանը եւ շատ անգամ եւս սեղանակից լինել իւր

արութեամբ, ինչպէս միւս շատ բաների մէջ խաբուած էր {իւր} կարդինալներից. թէպէտ այն մարդու տգիտութիւնը շատ

ճանեցաւ, թէ ո՛չ, այն նենգաւոր հոգին իսկոյն սրեց {իւր} լեզուն նորա վերայ, դուրս ցայտեց իւր սրտի միջի ոխ

իսկոյն սրեց իւր լեզուն նորա վերայ, դուրս ցայտեց {իւր} սրտի միջի ոխակալութիւնները, որ ունէր տարեւոր ժամ

ր մարդասիրաբար, բաւական համարելով արտաքսել նորան {իւր} երեսից եւ հոգեւոր գործերի պաշտօնից: Այն պապին,

կեանքը գիշեր ցերեկ նուիրած էր արթուն հսկողութեան {իւր} ժողովրդի երջանկութեան վերայ, եւ որի մահը տակաւին

նձն, պարտ էր նախապատիւ համարել ազգի օգուտը, քան {իւր} սեփականը եւ երբեք յանձն չառնուլ, ուր մնաց ինքնին

ան մթերքը. ի՛նչ եմ ասում ես, նա խոստացաւ մինչեւ {իւր} կեանքի վերջին ժամերը հայհոյել քահանայապետի ոսկերք

ւի հզօրը, չէ՛ կարելի նորա տունը կողոպտել, ուստի {իւր} ամեն այն զօրութիւնքը ուղղեցրեց դէպի այդ կէտը: Նո

քը ուղղեցրեց դէպի այդ կէտը: Նորան փոքր չօգնեց եւ {իւր} գեղեցիկ համբաւը, որ ստացել էր մի քանի հին հայեաց

պամինոնդին ` Փիլիպպոս: Բանը ի՞նչ երկարացնեմ, սա {իւր} քաջաքաջ խորհրդակցութեամբք, որ ունէր միշտ նոր պապ

բք, որ ունէր միշտ նոր պապացու կարդինալի հետ, եւ {իւր} կիկերոնեան լեզուով վերջապէս հասաւ իւր վերջին նպատ

լի հետ, եւ իւր կիկերոնեան լեզուով վերջապէս հասաւ {իւր} վերջին նպատակին: Կենսորինեան Կատոնից աւելի ահաւո

ապարհ ստացաւ սա այնքան յառաջադէմ լինելու: Իսկ սա {իւր} գործերը կարգի դնելով, ստիպեց նորան, մնաք բարեաւ

ութեամբ չէ ծառայում, յանձնեց այն պարտականութիւնը {իւր} քահանաներից մէկին, որի վրայ մեր խօսակցութիւնն է

րիմաց եւ չարարուեստ հոգի է, տեղեակ մանրամասնաբար {իւր} բոլոր գործերին, որ արդէն վաղուց նորա քննութեան տ

տալով, կարծեց անշուշտ, թէ խաբեց նորան. բայց նա {իւր} գիտեցածը գործ կը դնէ, եթէ կարդինալը նորան մի փոք

մտքից անգամ չէ անցանելու, այդ բոլորը արել է սա. {իւր} կեանքը մինչեւ ցայսօր զեխութեան եւ շուայտութեան մէ

նշաւակի է դարձած, պէտք է աշխատէր այն կեղտ անունը {իւր} վերայից քերել, եւ ոչ թէ մէկմէկու վերայ բարդել:

աղուց է արմատացել: Բարի կը լինի սորա համար, եթէ {իւր} վատ կիրքը արտաքսելով իւր սրտից, աշխատի իւր կոչմա

կը լինի սորա համար, եթէ իւր վատ կիրքը արտաքսելով {իւր} սրտից, աշխատի իւր կոչմանը համաձայն ընթացք ունենա

, եթէ իւր վատ կիրքը արտաքսելով իւր սրտից, աշխատի {իւր} կոչմանը համաձայն ընթացք ունենալ: Եւ որովհետեւ նո

ան մեծ մեծ առաքինութիւններ ունենալ, որ կարողանայ {իւր} խօսքերը ազդու կացուցանել ժողովրդի սրտի մէջ: Վերա

երայ ոտք չկոխեց: Բայց ի՞նչ օգուտ: նա չկարողացաւ {իւր} արիութեան պտուղը քաղել, որովհետեւ երկու շաբաթից

տ ձգելով նորա արտաքսումն, կամենում էր վարագուրել {իւր} չարութիւնը: Անմիտ, որ կամենում էր ստութիւնը ճշմ

շխարհումը: Այս անմիտը բոլորովին չէ՛ ճանաչել {իւր} պարտականութիւնը, եւ կարդինալի կամքին ծառայելով,

ել նորա չարութեան: Լաւ կը լինէր սորա համար, եթէ {իւր} դարբնութեամբ պարապէր, քան թէ այնպիսի գործերի մէջ

արապէր, քան թէ այնպիսի գործերի մէջ խառնուէր, որ {իւր} խելքից դուրս էին: Յիմար մարդիկը այն ժամանակն են

թէպէտ այժմ անպատուութեան մէջ է այն գործարանում, {իւր} ճշմարտասիրութեան եւ հաստատ նախնական կրօնի համար:

յց երբեմն Ֆրանսիայումը շատ մեծ յարգ եւ կշիռ ունէր {իւր} հայրենակիցների կողմից: Քեզ ի՞նչ ձանձրութիւն տամ

ռ էր լինում այն բոլոր սխալանքի, որ սա ցոյց տուեց {իւր} գործի մէջ: Թէպէտ սա անարժան էր այն պաշտօնին, բա

արդինալը խէթ աչքով էր նայում սորան: Սա ինքն եղաւ {իւր} արձակման պատճառը: Որովհետեւ, ինչպէս ականատես էի

ռով նոքա բողոքեցին կարդինալին, որով չափաւորեց սա {իւր} անձը մի քանի ժամանակ: Գրեթէ միշտ այսպէս է, ուր

քր ժամանակ անցանելուց յետոյ, սա կրկին շարունակեց {իւր} գիտեցածը, մինչեւ բարեմիտ մարդիկ իւր դէմ զինուորե

ն շարունակեց իւր գիտեցածը, մինչեւ բարեմիտ մարդիկ {իւր} դէմ զինուորելով, արձակուեցաւ իւր պաշտօնից: Սորա

բարեմիտ մարդիկ իւր դէմ զինուորելով, արձակուեցաւ {իւր} պաշտօնից: Սորա անխոհեմութիւնը ամէնից տարապայման

մ, պարտ էր ամեն կողմից աշխատել ծառայողներին գոնէ {իւր} անձը սիրելի ընծայել, որ նորանց ջատագով ունենալով

ով առաջին փորձովը խրատուիլ, վերստին շարունակել է {իւր} խիստ ընթացքը: Եթէ նա ասելու է, թէ վերակացուները

մէջ այնպիսի սկզբունք, որ պէտք էր արմատախիլ առնել {իւր} սրտից, որ բարոյական մարդիկ նորան սիրէին: Վարպետ

էտք է, որ սա շատ երեւելի վարպետ լինէր, թէպէտ եւ {իւր} արուեստի մէջ ոչինչ արդիւնք ցոյց չտուեց: Շատ

ծ մարդ պիտի եղած լինի, որովհետեւ սա չկարողանալով {իւր} գիտութիւնը կշռել, խաբուել է իւր բարեկամ կարդինալ

սա չկարողանալով իւր գիտութիւնը կշռել, խաբուել է {իւր} բարեկամ կարդինալի գովասանքից եւ այնպէս մեծ պարտակ

: Ցաւալին այն է, որ մինչեւ ցայսօր շարունակում է {իւր} վարպետութիւնը, իւր անխոհեմութեամբ տանջուելով ինք

ր մինչեւ ցայսօր շարունակում է իւր վարպետութիւնը, {իւր} անխոհեմութեամբ տանջուելով ինքը եւ տանջելով բոլոր

սարդի վերայ, որին բնութիւնը առատ ձեռով բաշխել էր {իւր} ձիրքը, թէպէտ նա շատ հմուտ չէր իւր պաշտօնի մէջ,

եռով բաշխել էր իւր ձիրքը, թէպէտ նա շատ հմուտ չէր {իւր} պաշտօնի մէջ, զանազան պատճառներով. բայց իւր գեղե

չէր իւր պաշտօնի մէջ, զանազան պատճառներով. բայց {իւր} գեղեցիկ բնաւորութեամբ եւ ցածուն համեստութեամբ կար

ւթեամբ կարողանում էր այդ թերութիւնքը լցուցանել եւ {իւր} անձը ամենեցուն սիրելի ընծայել: Սա դեռեւս ծաղիկ հ

մումը, որ ծածկուած է անվերջ անտառներով: Սա {իւր} յափշտակած արծաթի քաջագործութիւնը հանդէս հանելով,

այս եղաւ սորա յառաջանալու պատճառը, որովհետեւ նա {իւր} արծաթով եւ աստիճանի պատուով հեշտ կարողացաւ մի քան

եք բանով, որպէս քեզ կը պատմեմ կարգով: Առաջին. {իւր} անմիտ փառասիրութեամբ: Սա, երբ գործարան կը գար,

ով որ այս մասին անփոյթ էր երեւում, նորան կը գրէր {իւր} սրտի մէջ, որպէս մի մարդ, որին պէտք էր ցոյց տար

սրտի մէջ, որպէս մի մարդ, որին պէտք էր ցոյց տար {իւր} կշռի ծանրութիւնը: Երկրորդ իւր կողմնաւորութեամբ,

ն պէտք էր ցոյց տար իւր կշռի ծանրութիւնը: Երկրորդ {իւր} կողմնաւորութեամբ, որ միայն իւրայիններին էր սիրու

կան յանցանք դատապարտում: Վատթա՞ր կիրք: Երրորդ. {իւր} չափազանց կեղծաւորութեամբ նա պաշտպան էր հանդիսացել

լ այն գործավարին, որի մասին վերեւում ասացի, թէ {իւր} պաշտօնը անարժանութեամբ գործարանում ու պահելու համ

ա չարագործութենների պատճառով: Բայց սա ուշադիր էր {իւր} օգտին եւ ո՛չ թէ հասարակաց: Եւ թէ դա ինչպիս

ապա այսքան չարիք յառաջ գալու չէին: Եւ գործարանը {իւր} ներքին եւ արտաքին բարեկարգութիւնը պահելով, մեծաք

լ իւրեանցը: Ազգասէր անուն կրել կամեցողը, պարտ է {իւր} խորհրդին համեմատ գործեր ունենալ, եւ իւր անձը բոլ

, պարտ է իւր խորհրդին համեմատ գործեր ունենալ, եւ {իւր} անձը բոլորանուէր ընծայել ազգին, ամենայն նեղութիւ

ւ նահատակութիւնքը, կանգնեցնէ նորա գերեզմանի վերը {իւր} երախտագիտութեան արձանը, եւ դրա վերայ քանդակ է ոս

ի պատերազմ: Վերակացուն տեսանելով, որ յաղթուեցաւ {իւր} կողմը, մոռանում է իւր պաշտօնի կոչումը եւ բռնակալ

տեսանելով, որ յաղթուեցաւ իւր կողմը, մոռանում է {իւր} պաշտօնի կոչումը եւ բռնակալի գործ է յանձն առնում.

ողիւնով ահաբեկել սպառնալից թշնամիքը: Յիրաւի, սա {իւր} քաջագործութեամբ մի նոր Աքիլլես հանդիսացաւ այս տրո

ւրդը բարերարութիւն գտանելով քեզանից, քո երախտիքը {իւր} հոգու մէջ կ՚անմահացնէր: Այս լուրը շուտով տարածու

չ եղաւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ չտարաւ {իւր} խօսքը, եւ եզրափակեց այստեղ իւր պատմութիւնը այսպէ

ց նա յառաջ չտարաւ իւր խօսքը, եւ եզրափակեց այստեղ {իւր} պատմութիւնը այսպէս. Այժմ ունի՞ս դու մի ուղիղ հայ

սն եւ հինգ դար գրուելուց եւ խոստովանելուց յետոյ, {իւր} ներկայ տարու 1 յուլիս 30 նոյեմբեր ` թիւ 85 Երեւակ

նչեւ այսօր մեր կողմից ժխտուած իրաւունքը, մինչ նա {իւր} հրաշալի քարոզների մէջ բոլոր մարդեղէն գիտութիւնը բ

իրաւունքը ճանաչել, որպէսզի նորա առջեւը արդարացնէ {իւր} անձը այս թղթի ձեռքով։ Եւ յաղթօղ երեւելու համար,

" (եր. 344)։ " Հասանէր յառաջին դաստակերտսն {իւր} յըռոտստակն այրարատեան գաւառին 'ի Վաղարշապատ քաղաք

նմա յԱստուծոյ 'ի տեսլեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն {իւր} եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին Աստուծոյ " (եր. 375)

508, ասում է. " էառ եւ եղբայրն Վարդանայ Հմայեակ {իւր} կին զդուստր Վռամայ ուրումն մեծի իշխանի եւ էր անու

ն Ձուիկ եւ զքոյր Ձուկայ որ կոչիւր Անոյշվռամ, էառ {իւր} կին բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որ եւ էր իշխան Գուգարաց

ս Յակովբայ վասն օրհնութեանցն զոր օրհնեաց զնա հայր {իւր}, եւ ասէր Եսաւ 'ի մտի իւրում, մերձեսցին աւուրք կ

42. " Եւ ահա այր Իսրայէլացի, գայր ածէր զեղբայր {իւր} առ կին իւր Մադիանացի յանդիման Մովսիսի, եւ յանդիմ

ահա այր Իսրայէլացի, գայր ածէր զեղբայր իւր առ կին {իւր} Մադիանացի յանդիման Մովսիսի, եւ յանդիման ամենայն

ւ 'ի միջոյ ժողովրդեանն, եւ առեալ գեղարդն 'ի ձեռն {իւր} եւ եմուտ զհետ առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հնոցն) եւ խ

ց զերկոսին զայրն Իսրայէլացի, եւ զկինն ընդ արգանդ {իւր} եւ դադարեաց հարուածն յորդւոցն Իսրայէլի)... Ե

ցցեղսն Իսրայէլի. կոտորեցէ՛ք իւրաքանչիւր զընտանի {իւր} զնուիրեալ Բէլփէգովրայ... Եւ եղեն մեռեալքն 'ի հար

ցա 'ի ձեռն մարգարէիցն. կանխեալ առաքեաց զհրեշտակս {իւր}... արհամարհէին զհրեշտակս նորա եւ անգոսնէին զբանս

առաքեաց Աստուած հարցն նոցա զհրեշտակս եւ զմարգարէս {իւր}... եւ արհամարհեցին զհրեշտակս նորա " (Առաջ. Եզր

այութիւնը Աստուածաշնչից է. "Եւ Համան գնաց 'ի տուն {իւր} գլխարկեալ" (Եսթեր, գլ. Զ., հմ. 12), որ չէ ցոյց տա

ծ գնացած իրողութենների վերայ, եւ ամենայն բանի տալ {իւր} արժանի վարձը, գնահատելու են մեր խօսքերը եւ արդարա

որի վերայ, անտարակոյս, սուգ առնելու է ամենայն, {իւր} ազգի օգտին եւ յառաջադիմութեան ցանկացող, Հայ մարդ

Հայ մարդը։ Շատ չունի Հայաստանը այսպիսի առաքինիք {իւր} զաւակների մէջ, եւ այս է պատճառը, որ առաւել զգալ

նցի էր նա, որդի ազնուատոհմ Նազարի Գեղամեանց, որ {իւր} նախահարց ժառանգութեամբ տիրում էր Գեղամայ ծովակին

սարանի դիւանատան մէջ, ծնած է 1831 թուականին։ {Իւր} սկզբնական կրթութիւնը ստացաւ նա Երեւան քաղաքում,

գերմաներէն եւ թուաբանութիւն, եւ մեծ յոյսեր տալով {իւր} ապագայ յառաջադիմութենից, այնպէս գրաւել էր իւր դա

ով իւր ապագայ յառաջադիմութենից, այնպէս գրաւել էր {իւր} դաստիարակի աշխոյժ եւ կրակոտ ազգասէր սիրտը, որ Աբ

իրտը, որ Աբովեանը աշխատում էր նորա վերայ, որպէս {իւր} հարազատ զաւակի վերայ։ 1846 թուականին, մինչ դ

ադառնում է Բեսսարաբիայից դէպի Էջմիածին, Աբովեանը {իւր} յառաջադէմ աշակերտների հետ միասին, որոնց մէջ կար

դադարում ամենայն խնամատարութեամբ կրթել եւ վարժել {իւր} աշակերտքը գերմանական լեզուի մէջ՝ քարոզելով նոցա

որպէսզի Աբովեանը կարողանայ այդ միջոցին պատրաստել {իւր} աշակերտքը։ Կաթողիկոսը ցոյց է տալիս մեծ յօժարութի

եւ խոստանում է կատարել նորա խնդիրը, մանաւանդ թէ {իւր} հայրապետական խոստմունքը, միայն թէ փոքր ինչ թեթեւ

ապետական խոստմունքը, միայն թէ փոքր ինչ թեթեւանար {իւր} գործերից։ Աբովեանը, քաջալերութիւն ստանալով այն

այն կրկին անգամ խոստմունքից, եւս առաւել լարում է {իւր} աշակերտների զօրութիւնը՝ մեծապէս աշխատելով եւ աշխ

ւթեամբ մարդ, վերջապէս յուսահատւում է՝ տեսանելով {իւր} աշակերտների անորոշ վիճակը. հաւանում է Էջմիածին գ

ձեռքը պարապած չէ զանազան վիճակային գործերի մասին {իւր} յատուկ ձեռքով կոնդակներ գրելուց այս եւ այն գործակ

անգուցելու մայրը, չունէր այնքան արծաթ, որ հոգար {իւր} որդու բնակութեան, կերակրի, զգեստի եւ այլ հարկաւ

ռով, մօր գիտութեամբ եւ Աբովեանի օգնականութեամբ, {իւր} հօրեղբօրից թաքուն, ուղարկուեցաւ Թիֆլիզ, ուր Աբո

Աբովեանի բարեխօսական նամակի հիման վերայ ընդունեց {իւր} խնամարկութեան տակ այժմ հանգուցեալ Դաւիթ Թամամշեան

ան ճեմարանը, այլ ցանկանալով աւելի եւս յառաջ գնալ {իւր} ասպարէզի մէջ՝ մտքումը հաստատեց որոնել իւր համար

ջ գնալ իւր ասպարէզի մէջ՝ մտքումը հաստատեց որոնել {իւր} համար վերին դպրոցի բազմահայեաց կրթութիւն։ Այս խո

վերայ։ Հանգուցելու խորհուրդը էր, նմանող լինելով {իւր} դաստիարակին, Դորպատ գնալ եւ այնտեղ կատարել իւր ո

վ իւր դաստիարակին, Դորպատ գնալ եւ այնտեղ կատարել {իւր} ուսման ընթացքը, բայց զանազան պատճառներ հարկադրեց

րակ Հարաւի բնակիչքը, հանգուցեալը սաստիկ տկարացաւ {իւր} ուսումնական ասպարէզի առաջին ընթացքում, այնպէս,

ն բժշկական հնարներ գործ դնելով, բաւական ամրացուց {իւր} առողջութիւնը այնքան, որ կարողացաւ աւարտել իւր ու

ւց իւր առողջութիւնը այնքան, որ կարողացաւ աւարտել {իւր} ուսման ամբողջ ընթացքը անցեալ 1857 թուականի Մայիս

աղցր հաճութեամբ սովոր էր մտածել ազատ րոպէների մէջ {իւր} ազգի վերայ. դեռեւս ուսման ժամանակին թարգմանել էր

ր, նուիրելով նորան հանգուցեալ Դաւիկ Թամամշեանի՝ {իւր} բարերերի յիշատակին, փոքր ի շատէ պարտավճար լինի ն

ապմունքը երբէք արգելք չեղան նորա յառաջադիմութեանը {իւր} առանձին բժշկական գիտութեան մէջ։ Նա, սրտի յօժարո

թեան մէջ։ Նա, սրտի յօժարութեամբ ուսումնասիրելով {իւր} գիտելի առարկայքը, միշտ յայտնի էր համալսարանի մէջ

երտ։ Նա լաւ գիտէր, թէ ո՞րքան մեծ եւ ծանրակշիռ է {իւր} կոչումը՝, բժիշկ լինելը, որին մարդիկ պիտոյ է մի

տի եւ հոգու վերայ. այս էր պատճառը, որ չխնայելով {իւր} թոյլ առողջութիւնը՝ զոհեց միանգամայն եւ իւր կեանք

յելով իւր թոյլ առողջութիւնը՝ զոհեց միանգամայն եւ {իւր} կեանքը։ Գեղեցիկ խօսեց Պ. Նազարեանց վարդապետը իւ

ւր կեանքը։ Գեղեցիկ խօսեց Պ. Նազարեանց վարդապետը {իւր} դամբանական ճառի մէջ. " Դորա համար արեւը մայրն է

լ է դորա վերայ՝ նոյնպէս գիրքը ձեռքին, պարապելով {իւր} ուսմանը, քունը հատանելով"։ Այս օրինակ ահա պարա

կ ահա պարապելով ամբողջ վեց տարի, երբ աւարտում էր {իւր} ուսման ընթացքը, միտք ունէր պատրաստուել բժշկականո

ար։ Շատ անգամ խօսում էր մեր հետ այդ մասին դեռեւս {իւր} ուսման ընթացքը աւարտելուց մի տարի յառաջ, երբ բնա

ռ հոգին եւ ազնիւ ձգտողութիւնքը չկամէին ներել, որ {իւր} մարմնի նիւթական զօրութեան նուազութիւնը արգելք լին

յղացել էր նորա աննիւթ հոգին։ Նա, լաւ ճանաչելով {իւր} անձը, բարոյապէս հաւաստի էր, թէ այնքան բազմակողմ

ետ դնել այդ դիտաւորութեան իրագործութիւնը, մինչեւ {իւր} բարոյական զօրութեանը համեմատ զգալու էր իւր մէջ եւ

մինչեւ իւր բարոյական զօրութեանը համեմատ զգալու էր {իւր} մէջ եւ նիւթական զօրութիւն։ Պ. Անքէի խորհուրդ

հուրդը անպտուղ չմնաց. առ ժամանակ մի հրաժարուելով {իւր} մտադրութենից՝ կամէր հանգուցեալը ասպարէզ մտանել ն

մտանել ներկայ 1858 թուականի մէջ։ Աւարտած լինելով {իւր} ուսումը Կովկասեան Կօմիտետի ծախքով՝ արդէն արքունա

, եւ առաջարկեց Պ. Կրէյզէր բժշկին ընդունել նորան {իւր} հիւանդանոցի մէջ, ուր բժշկւում են սառը ջրով, որպ

ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլերով յառաջ էր խաղում {իւր} ասպարիզումը, որ շուտով ահա եւ առանց տարակուսի ստ

ն ջրով են բժշկում, մրսեցաւ քանի անգամ, զօրացուց {իւր} թոքախտութիւնը (բարակացաւը), որով եւ շտապեցուց

թոքախտութիւնը (բարակացաւը), որով եւ շտապեցուց {իւր} ցաւելի եւ կսկծալի վախճանը։ Անցեալ 1857 թուականի

յրանալով զայրանում էր, նորա մտածութիւնը էր միայն {իւր} մայրը, որի մասին խնդրում էր իւր եւ մեր բարեկամ,

ութիւնը էր միայն իւր մայրը, որի մասին խնդրում էր {իւր} եւ մեր բարեկամ, պատուելի բժիշկ Յարութիւն Յովհանն

դաց մի դամբանական ճառ՝ տալով հանգուցելու մարմնին {իւր} հրաժարական ողջոյնը։ Մինչ այս պաշտօնը կատարւու

ու գիտութենից, ոչինչ նիւթական պաշար չէր ճարել, {իւր} սեպհական արծաթովը հոգաց ոչ թէ միայն հանդիսաւոր թա

տոյ Հայկազն բժիշկ Սարաջեանը հրաւիրեց մեզ ի միասին {իւր} տուն, որովհետեւ այն տխուր օրը ո՛չ ոք մեզանից չէր

ն տխուր օրը ո՛չ ոք մեզանից չէր կամենում բաժանուիլ {իւր} ընկերից։ Բաւական երկար միջոց մնացինք Պ. Սարաջեա

էակ՝ զգայուն կամ անզգայ, համարուելու էր աւարտած {իւր} կեանքը, եթէ տեղափոխուել էր մի այլ տեղ՝ մի նիւթա

ործում էր մի նիւթական շրջապատի մէջ, երբ կրում էր {իւր} վերայ այն կաւեղէն զգեստը, որ, այս րոպէիս, մեք

հետեւ հաւատում էինք, թէ հանգուցեալը, մերկանալով {իւր} վերայից այս ծանր եւ ախտաւոր զգեստը, վերացել էր դ

հիւրընկալ ծերունի տանուտէր գիրկը բաց հանդիպում էր {իւր} նոր գնացող զաւակներին, նորանց հանգստացնելու համա

ացել էր նա մի աւելի երջանիկ եւ նախանձելի աշխարհ՝ {իւր} հայրենիքը, իւր արարչի գոգը, մեր բոլորի կենդանու

ելի երջանիկ եւ նախանձելի աշխարհ՝ իւր հայրենիքը, {իւր} արարչի գոգը, մեր բոլորի կենդանութեան աղբիւրը եւ

սիրտը այն մօր, որ կապւում էր աշխարհի հետ միմիայն {իւր} որդու կենդանութեամբը։ Բայց դո՛ւ, բարեկամ մեր

մինչեւ 999-ը. ինչեւիցէ: Այս բնակարանը ունի {իւր} մէջ որպէս զանազան խորհրդով պատրաստած սենեակներ,

տանան, երբ պաշտօնական հանդէսով կամենում է տեսնել {իւր} ստորադրեալքը, կամ լսել իւր դեսպանների յայտարարու

սով կամենում է տեսնել իւր ստորադրեալքը, կամ լսել {իւր} դեսպանների յայտարարութիւնքը, կամ երբ կամենում է

, կամ երբ կամենում է ընդունել մի շնորհաւորութիւն {իւր} նշանաւոր դեւերից, որոնցով լցուած է լինում դահլիճ

է եւ սատանան. երբ որ զարթեցաւ, իսկոյն հագնում է {իւր} վերարկուն, որ կարած է հաստ թղթից, որի վերայ նկա

, որ դժոխքումը սատանան միեւնոյն կարգով կատարում է {իւր} պաշտօնական հանդէսը, ինչպէս կատարում են այդ աշխար

ս եկաւ խաւարի թագաւորը, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ {իւր} գահի վերայ. բոլոր ներկայ գտանուողքը հպատակօրէն գ

է խոհարանը, ապսպարում է ճաշ, եւ նախաճաշիկը ինքը {իւր} ձեռքովն է բերում: Երբ որ վերեւում յիշուած, մեզ

անի փոխանակ, իսկ այն մեծ տակառը, որի մէջ անցուց {իւր} կեանքը Դիոգինէսը, լցուած պաքսիմատներով եւ այլ հա

ուտ, որ սովորական է կաթի տեղ գործածել դժոխքում. {իւր} ահագին սեւ թաթը կոխեց տակառի մէջ ` մի քանի պաքսիմ

որը խիստ սուր ճաշակ ունի. նա կուլ է տալիս անխնայ {իւր} ղահուէի հետ մեր ողորմելի գրուածները, թէ արձակ եւ

կրատեսը, որ աշխարհի երեսին հազարաւոր մարդ սպանեց {իւր} բժշկական պատուէրներով, որի համար եւս մարդիկ անու

նորան հայր բժշկութեան, եւ սատանան ընդունեց նորան {իւր} մօտ պալատական արհի բժշկի պատուանունով: Սատա

քեր, որ համեղ էին երեւում նորա աչքումը, թաթախեց {իւր} ղահուէի մէջ, դրեց բերանը եւ խածեց կէսը. երբ որ

էր դնում արդարանալ տէր սատանայի առաջեւը, թափելով {իւր} բոլոր համոզողական փաստաբանութեան զօրութիւնը, սատ

Այս ի՞նչ բան է, - ասաց սատանան նայելով բարկացած {իւր} պալատական գրապետի վերայ. - սա, մինչեւ անգամ տաք

նի տեղ մի խելօքը, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի {իւր} վեզիր Բէհեղզեբուղը. - ես միտք ունիմ ժամանակով իմ

յն վարդապետը, որ անցեալներումը պատուեցաւ Հռովմից {իւր} ազգայինքը եւ իւր ազգի երախտաւորքը հալածելու համար

անցեալներումը պատուեցաւ Հռովմից իւր ազգայինքը եւ {իւր} ազգի երախտաւորքը հալածելու համար. երբ նա շնորհ կ

երեսին անցաւոր բռնակալի հաճոյանալու համար չխնայեց {իւր} եղբարքը, որոնց երախտապարտ էր, բայց այստեղ ծառայ

տ բարի, - ասաց վէզիրը եւ առաւել ցոյց տալու համար {իւր} խոնարհութիւնը, համբուրեց երկիւղամեծար պատկառանքո

իւն դժոխքի մէջ: Դժոխքի հրամանատարը, խմելով {իւր} ղահուէն, դարձուց իւր հայեացքը դահլիճի եւ ներկայ

Դժոխքի հրամանատարը, խմելով իւր ղահուէն, դարձուց {իւր} հայեացքը դահլիճի եւ ներկայ գտանուող դեւերի վերայ

. կարծես թէ մի բան անհանգիստ էր առնում նորան: Նա {իւր} աչքերում զգաց մի անհանգիստ կսկիծ. յանկարծ, նայե

նա մայրն էր մտնում: Իսկոյն հասկացաւ սատանան {իւր} աչքի ցաւելու պատճառը, վասն որոյ եւ գոռաց. - Ու՞

ս յարգութիւն չունի տէր սատանայի աչքումը, նա ինքը {իւր} ընտրութեամբ տալիս է այդ պաշտօնքը իսկապէս արժանաւո

(նա միշտ այսպիսի բացագանչութեամբ դառնում է դէպի {իւր} պաշտօնեայքը), - ամենայն օր ահագին հաշիւներ ցոյց

ցները նորոգելու համար...: Անիծեալը կրկնեց {իւր} երկրպագութիւնը ու ժպիտը: - Ցանկալի էր ինձ ի

ար եւ անթափանցելի մտքերի միջով, որ պարունակում է {իւր} մէջ այդ կոնդակը, չեն կարող անցանել արեգակի ճառագ

զատուելու համար դժոխք էր գնացել, որպէսզի ապահովէ {իւր} անձը, ականջին ասաց մի դեւի, որ կանգնած էր իւր մ

է իւր անձը, ականջին ասաց մի դեւի, որ կանգնած էր {իւր} մոտում, թէ այս ժլատ սատանան այնպիսի կարծիք ունի

.. - ձայն արձակեց սատանան, որ ամենայն տեղ ունի {իւր} լրտեսները եւ ամենայն բան տեսնում է եւ լսում է, -

յիմարներ: Uատանան սորանից յետոյ դարձաւ դէպի {իւր} Բէհեղզեբուղ վէզիրը եւ հարց արեց օրական կարգի մասի

, որ այդ աչքդ երեւելի Պետրոս անապատականը հանել է {իւր} մաշիկով, առաջին խաչակիր զօրքերի պատերազմի ժամանա

նել: Աստարօտը, ասելով այս խօսքերը, դարձուց {իւր} քամակը սատանային եւ վեր բարձրացնելով պոչը, ցոյց

ուրդը, յարգը եւ արժանաւորութիւնը, վիրաւորեց ինձ {իւր} գեղարդով, ինչպէս տեսաք, սորանից մի փոքր յառաջ:

գնալով այդ աշխարհակալական հանդիսումը, ծաղկեցնել {իւր} օփէումի վաճառականութիւնը, որ մեզ շատ ձեռնտու էր

- Լո՛ւռ կաց.... Ապստամբութեան դեւը, {իւր} ծննդական լրբութենով կամենում էր ահա դարձեալ պատաս

ախագահը, իսկապէս սատանայի նման, ամենայն ժամանակ {իւր} յաջողաշարժութեամբ պրծնում էր սատանայից ` համարեայ

անազան ուղղութենով: Վերջապէս դժոխքի իշխանը բռնեց {իւր} խորամանկ ոստիկանի պոչից... յետոյ բարձրացնելով

... Եւ ամենասաստիկ բարկութեամբ պտուտելով նորան {իւր} գլխի վերայ, ձգեց սարսափելի զօրութեամբ: Ապստ

ոյն հաշուեցին, թէ քանի՞ ժամանակում կատարում է նա {իւր} ընթացքը արեգակի չորս կողմով: Ֆրաունհոֆերի հեռադի

րելու համար: Այս դիպուածով ահա Աստարօտ զրկուեցաւ {իւր} պոչից, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ բացեց եւ զայր

ւում է որպէս պաշտօնական: Նորա մէջ, խաւարի որդին {իւր} զուարճութեան համար տպել է տալիս ճառեր, ոտանաւորն

եսանելով աթոռ, որի վերայ կարելի էր նստել, հանեց {իւր} գլխից թղթեայ գդակը, դրեց յատակի վերայ եւ թռաւ նս

ստի եւ ամրացաւ, հանդիսաւորութեամբ հանեց թղթակրից {իւր} գրածը, բռնեց թուղթը գլխիվայր, փռնդաց, սուլեց ե

տուեցաւ նա մի ամբողջ շաբաթ, մի րոպէում կատարելով {իւր} առանցքի վերայ 666 դարձուած. պատճառ, սատանայի ապ

- Զարմանք բան է, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի {իւր} վէզիր Բէհեղզեբուղը, - ի՛նչ տեսակ գրում են դոքա ա

ապետը (աւելի լաւ է ասել ` Այսապետը), որ կատարէ {իւր} յայտարարութիւնը, - ասաց խաւարի թագաւորը: Զ

հազիւ երբեմն երեւեցուցանէր զկենդանութիւնաբեր լոյս {իւր}. գունաթափ եւ ընդհատեալ վառմամբն նման էր նա վառմա

անթեղին, զօր ունիցի հալածեալ ոք ի դողդոջուն ձեռս {իւր}: Ի միջոյ մահառիթ եւ զարհուրելի օդոյ անընդհատ թռչ

ակին հարկաւոր է եւ նոր լեզու, հին ժամանակը տարաւ {իւր} հետ հին լեզուն: - Եւ ո՞ր յայսմհետէ այն բարբ

անի վերայով հազարաւոր անգամ ահա կատարել է արեգակը {իւր} տարեկան շրջանառութիւնը. ինձ հարկաւոր չէ քո բարբա

րակի մէջ: Սատանան չնկատեց այս գործողութիւնը {իւր} խօսելու ժամանակ, բայց երբ աւարտել էր իւր խօսքը,

ութիւնը իւր խօսելու ժամանակ, բայց երբ աւարտել էր {իւր} խօսքը, պատասխան չստանալով գրականութեան դեւից, ա

անան առաջին անգամ նկատում էր մի այսպիսի լրբութիւն {իւր} գրականութեան դեւի կողմից: - Ին՞չ ես շինում ա

.. Գրականութեան դեւը չկարողացաւ յառաջ տանել {իւր} հռետորութիւնը, պատճառ, մի մեծ ամբոխ դեւերի, դո

ատանան թէպէտ խիստ պահպանում էր ամենայն բանի կարգը {իւր} տէրութեան մէջ եւ անխնայ պատժում էր ամենայն որեւից

նկարգութիւն, բայց երբեմն, մանաւանդ եթէ սեպհական {իւր} անձին էր վերաբերւում եւ ոչ կառավարութեանը, գիտէր

են ջիլքդ զտպաւորութիւն խօսիցն հասուցանել ի նպատակ {իւր}, այսինքն յիմացարան ուղղոյ: - Միթէ՞: -

ն կարօտում են մխիթարութեան.... այրը սպասում է {իւր} սիրականին եւ տեսած րոպէին ասում է, - գոնէ այժմ մ

լեմ, ապա թէ ոչ կեանք չունիմ կնոջս ձեռքիցը. կինը {իւր} կարգով սպասում է իւր սիրականին եւ եկածի պէս կրկնո

չունիմ կնոջս ձեռքիցը. կինը իւր կարգով սպասում է {իւր} սիրականին եւ եկածի պէս կրկնում է միեւնոյն խօսքերը

յդ ծայրագոյն նզովեալը, որ գալիս է մեր մօտ, ինքը {իւր} ձեռքով ուղարկել է ամենայն տարի այդ մատեանքը, որ

ել ճիշտ գիտէ, թէ ո՛վ կայ դժոխքումը. պատճառ, նա {իւր} ամբողջ կեանքը վարեց ընկերակցութեամբ մեր սիրական Ա

ի միջից այնպիսի մի նզովեալ պիտոյ է դուրս գայ, որ {իւր} աշխարհի երեսին արած չարութիւններովը գերազանցելով

, պիտի գնայ դժոխք եւ գահավիժելով դժոխքի թագաւորը {իւր} գահի վերայից, ինքը պիտի թագաւորէ: Սատանան

ւորէ: Սատանան միշտ վերահասու եղած լինելով, {իւր} ոստիկանների եւ լրտեսների ձեռքով, հնդկական ծայրագ

ոյն Բրամինի չարութեններին եւ աւերածքին, որ բերեց {իւր} ազգի վերայ, ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, երկիւղ

այից մի արձակ կամ ոտանաւոր շնորհաւորութիւն կարդալ {իւր} զաւակի գալստեանը, կանգնած էր թուղթը ձեռքին:

ւն-վաթսուն տարի սորանից առաջ նշանաւոր էր գտանուած {իւր} դժոխային խռովասիրութեամբ. նա շաբաթներով քունը կո

թիւն տեսնուած չէ, ամենայն կերպով հաւատարիմ կացաւ {իւր} դժոխային հոգու պարտականութեանը: Ագահութեան կ

եց բոլոր մեհեանները եւ յափշտակեց նոցա կալուածքը, {իւր} պաշտօնակալութեան մէջ դորա ձեռքը չմաքրուեցաւ կաշառ

րարութեանս վերջումը: Խաւարասիրութեան կողմից {իւր} նախագահութիւնը ոչովին չէ տալիս Հնդկաստանի մէջ. դ

, այն կտրիճ որդին դժոխքի, վերջապէս մահադեղ տուեց {իւր} բարերար ծայրագոյն Բրամինին եւ տանը գտանուած ինքը

նին եւ տանը գտանուած ինքը յափշտակելով, շահուեցաւ {իւր} համար փոքր ի շատէ ազատ կեցութեան հնարք: Ահա այս

զօրական արժանի թագաւորի: Երբ աւարտեց վէզիրը {իւր} յայտարարութիւնը, սատանան եւ բոլոր հանդիսականքը ծ

կաւ հրապարակ եւ գլուխ տալով տէր սատանային, սկսեց {իւր} ճառը այսպէս. - Այս ուրախ հանդիuի մէջ, ուր ա

եւիցէ դժուար գործից, իմ որդին կը հասուցանէ նորան {իւր} փրկարար խորհուրդը եւ կը սրբէ տէր սատանայի տգիտութ

նի բերանիցդ, ամէ՛ն: Երբ որ աւարտել էր Քամը {իւր} ճառը, Քանանը եւ Նեբրովթը Կայէնի աղջկերքի հետ միա

բազմութիւն նորա չորս կողմում. ծայրագոյն Բրամինը {իւր} հասակի կարճութեամբ չէր երեւում նոցա մէջ, որովհետ

Եւ ահա վեր կացաւ անդնդապետը նստած տեղից. նա {իւր} ներքին ուրախութիւնը ծածկում էր երեսի արտաքին թթու

ժոխքի բոլոր փառքը անյայտացաւ, եւ ինքը գտանուեցաւ {իւր} առանձնարանի մէջ: Վէզիրը ահ ու դողով կանգնած

ան աղախինը եւ յառաջ քան թէ պ. Մարկոսը աւարտել էր {իւր} հարցմունքը, ստացաւ սորանից մի նամակ, որ պ. Շաք

կեանքի մէջ բաւական մեծակշիռ բան էր, սկսեց հագնել {իւր} զգեստքը: Աղախինը պատրաստելով թէյի մեքենան ներս բ

ել իւրեանց խնջոյքի մասին: Միանգամ երեւակայում էր {իւր} բոլոր ընկերքը արբեցած ընկած դաշտերի վերայ, որը ք

նոցա թուլամորթութիւնը: Յետոյ երեւակայում էր, որ {իւր} ընկերքը, գլուխները տաքանալուց, տուր ու ծեծ սկսե

ստեղծագործելով ուղեղի մէջ, խմում էր պ. Մարկոսը {իւր} թէյը, երբեմն երբեմն արձակելով բերանից թաբակի թան

առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջոխին, եւ դուրս գնաց {իւր} տանից: Կարդացողը այս գործի, կարելի է, կարծ

լով Բաքոսի տաճարում, եւ մեղադրանք լսելով ինձանից {իւր} արբեցութեան մասին, այսպէս խօսեց. - Պարոն,

ր էր, այդպիսի մի չնչին էակ, ասում եմ, տանում է {իւր} մէջ մինչեւ քառասուն վեդրօ գինի. ես տեսանելով այս

անից իւրաքանչիւրը պարտական է գետնի հետ չհաւասարել {իւր} մարդկութիւնը, չանարգել Աստուծոյ շունչը, որ փչել

վ այն շնորհը, որի ընդունակ միմիայն մեզ էր ընտրել {իւր} բոլոր ձեռագործերից: Մեք պարտական ենք ոչ թէ միայն

երկու բառ լսել էր այստեղից եւ այնտեղից, նստում է {իւր} տան մի անկիւնում եւ դառնում է ազգասէր, ինչ լաւ ց

ւմ է ազգասէր, ինչ լաւ ցանկութիւն ասես յայտնում է {իւր} ազգի մասին, ցանկանում է, որ ազգը լուսաւորուի,

միք, օրհնում է օտար աշխարհում, պանդխտութեան մէջ {իւր} կեանքը եւ հարստութիւնը կնքած մի անբաղդի գերեզման

էր նա առանց գլխացաւութեան: Պ. Շաքարեանցը, {իւր} բոլոր կեանքը 18 տարեկան հասակից բռնած մինչեւ այսօ

․ նոցա բան ապսպարել, եւ շատ անգամ հաւատացուցած է {իւր} ընկերներին եւ բարեկամներին, թէ նա, իւր դիւթական

ցուցած է իւր ընկերներին եւ բարեկամներին, թէ նա, {իւր} դիւթական արարողութեան միջնորդութեամբ, հասել է շա

ին ամենեւին մարդու տեղ եւս չէ դնում եղած, ինքը, {իւր} ոտքով, միայն մի շապիկով եկել է կէս գիշերին պ. Շ

, որպէս թէ հրաժարուելով դեւերից եւ վահանափակելով {իւր} անձը սատանայական փորձանքների երեսից, յետոյ հարց

անց մտքումը դրած խնջոյքը դէպի տրտմութիւն փոխուի, {իւր} կարգով սկսեց գործ դնել իւր արհեստը, եւ, կանգնել

պի տրտմութիւն փոխուի, իւր կարգով սկսեց գործ դնել {իւր} արհեստը, եւ, կանգնելով պ. Շաքարեանցի գլխի տակ

ոսը, զանազան դիւահալած աղօթքներով վահանափակել էր {իւր} անձը, այնուամենայնիւ հարկաւոր համարեց հանել շապի

էին փերիներ եւ դեւեր: Պ. Մարկոսը, թողնելով {իւր} հետաքրքրութիւնը, ներս մտաւ Շաքարեանցի սենեակը,

ներս մտաւ Շաքարեանցի սենեակը, ուր քնած թողել էր {իւր} բարեկամը: Սա զարթեցաւ պ. Մարկոսի ներս մտանելուց

ը թափւում էր նորա ճակատից, եւ ամենեւին չիմանալով {իւր} գլխից անցածը, համարեց, թէ նոր է գալիս պ. Մարկո

կացաւ տեղից եւ կամեցաւ, յառաջ գնալով, ողջունել {իւր} բարեկամը. բայց պ. Մարկոսը յառաջեց խօսել. -

աւ մի տխուր մտածութեան մէջ: Երազի նման յիշում էր {իւր} ախոռից ներս վազելը եւ պ. Մարկոսին տեսանելը: Հաւ

ահայր, ի՛նչ կայ որ: Գ․ Պ. Շաքարեանցը, այս {իւր} յառաջաբանով, այլեւ ձեռների եւ դէմքի շարժուածքով

որդ չհամարեց վերստին հաւատացնել պ. Շաքարեանցին, {իւր} դէպի նա անկեղծ բարեկամութիւնը: - Շնորհակալ ե

ծ թիթեռնակ, որ նստած մի թուփի վերայ, շարժում էր {իւր} պայծառ, ծաղկանկար թեւերը: Մի անգամ դարձեալ սրբո

կոսը աշխատելով այս խաւար մտածութեան ամպերը ցրուել {իւր} բարեկամի գլխից, ասաց. " Ես, մտանելով ախոռը, զ

ռներով: Նա մտածում էր, որ եթէ կիսակատար չթողուր {իւր} վհկական արարողութիւնը, ապա երեւելու էր նորա յաւե

ա երեւելու էր նորա յաւերժահարսը եւ ինքը հասանելու {իւր} փափագելի նպատակին: Պ. Մարկոսի կարեկցութիւնը ստա

նակ: Պ. Մարկոսը, այս բոլոր նշանները գրելով {իւր} ծոցի տետրակի մէջ, խոստացաւ ամենայն հնար գործ դնե

գիսը Շաքարեանցի սպասաւորն էր, որ իսկոյն երեւեցաւ {իւր} պարոնի ձայն տալու վերայ: - Տե՛ս, ի՛նչ է ասո

ցութիւնք. մարդը ուրախանալու ժամանակ պիտի մոռանայ {իւր} անձը, իւր որպիսութիւնը, իւր շրջակայքը եւ հանգամ

մարդը ուրախանալու ժամանակ պիտի մոռանայ իւր անձը, {իւր} որպիսութիւնը, իւր շրջակայքը եւ հանգամանքները, ո

ամանակ պիտի մոռանայ իւր անձը, իւր որպիսութիւնը, {իւր} շրջակայքը եւ հանգամանքները, որ ուրախութիւնը համ

ը խմում է միայն լոկ ջուր, իսկ մարդը, ցոյց տալով {իւր} մեծութիւնը եւ անասուններից գերազանցութիւնը, խմու

չկարողանար բարեկամների համար մի քանի ժամ հետ դնել {իւր} պարապմունքը: - Ճշմարի՛տ է, նորա բուն գործը

թէ մի քանի ժամ, այլեւ օրեր պատրաստ էր զոհ բերել {իւր} բարեկամներին․ բայց ի՛նչ առնես, այս րոպէին նա այն

պով եկաւ միւս սենեակը, ուր պ. Մարկոսը երգում էր {իւր} մեղեդին: - Գտայ, գտայ, - կանչեց Պ. Շաքարեա

նութեան մէջ վարժուելու: Պ. Շաքարեանցը նստաւ {իւր} բարեկամի մօտ: Պ. Մարկոսը սկսեց կարդալ:

նուր դեղը - կենսական կաթիլը: Եւ արդարեւ Ջեբերը, {իւր} կարմիր կաթիլը, որ լուծած ոսկի էր, տալիս է որպէս

աս, քան թէ կարող էր մարդը, եւ խեղճ Րօճեր Բեքոնը {իւր} դաւաճան կարգակիցների ձեռքով ձգուեցաւ բանդի մէջ:

ում փայլում էր մի այլ նշանաւոր մարդ, ոչինչ պակաս {իւր} գիտութեամբ քան թէ Բեքոնը: Սա էր Ալբերտոս Բօլստետ

իմիական նիւթերի մանրամասնութիւնքը, որ յայտնի էին {իւր} ժամանակին, նկարագրում է անօթները, որ գործածութե

հանդիպում էր նա: Ալբերտոսը մի անգամ ճաշի խնդրեց {իւր} մօտ մի հոլլանդացի կոմս: Իւր երեւելի հիւրը աւելի

մի անգամ ճաշի խնդրեց իւր մօտ մի հոլլանդացի կոմս: {Իւր} երեւելի հիւրը աւելի պատուասիրելու համար հրամայեց

, իսկոյն անհետացաւ ամառը, եւ ցուրտը դարձեալ փչեց {իւր} բոլոր աոաջին խստութեամբ: Երկար ժամանակ, բաց

Նիկոլայոս Ֆլամելը, որ շատ խօսքերի պատճառ է եղել {իւր} կեանքի մասին: Ազգը ասում էր թէ նա գտանելով փիլիս

գամ եկեղեցիք շինելու համար, եւ մեռած ձեւանալով, {իւր} կնոջ հետ միասին, գնացել է մի հեռաւոր աշխարհ եւ ա

ղը եւ անորոշ ժամանակով կեանք երկարացնելու հնարը: {Իւր} աշխատութենների մէջ նա մեծ զանազանութիւն է դնում ը

հանուր դեղի, раnасеа, եւ կենսական կաթիլի մէջ: {Իւր} նպատակին հասնելու համար, նա կատարեց շատ փորձեր.

լ էր թագաւորին, երեւի թէ Վասիլիոս չորրորդին, որ {իւր} որդու հետ ուղարկել էր նորան Կոստանդնուպօլիս:

տ: Պարացելսոսը, յառաջ քան թէ սկսած էր գործ դնել {իւր} բժշկութիւնը, հարկաւոր համարեց պայման կապել իւր ա

լ իւր բժշկութիւնը, հարկաւոր համարեց պայման կապել {իւր} աշխատութեան համար ստանալու վարձի մասին: Աբեղան խ

կորուսանելով այս վէճը, ցոյց տուեց դատաստանի մէջ {իւր} արհամարհանքը այդպիսի անիրաւ վճռահատութեան վերայ.

արբեցութեան, եւ շատերը ասում են, թէ նա զոհ գնաց {իւր} նախանձորդների վրէժխնդրութեանը, որոնք մի խնջոյքի

ղտնիքի գործը, բայց Ալքիմիկոսը չկամենալով յայտնել {իւր} գաղտնիքը, մահադեղ ընդունելով մեռաւ: Բացի այ

արի յետոյ, Ալքիմիան, անդադար մշակուելով, փոխեց {իւր} տեսութիւնը եւ դարձաւ այսպէս. որովհետեւ ոսկու բաղ

նք քո մասին: Պ. Մարկոսը խնդրում էր ինձանից, որ {իւր} հետ միասին գայի քո մօտ, բայց ես իմանալով քո ժամա

ցնցողական վիճակում: Նա չէր կարող բառերով յայտնել {իւր} ուրախութիւնը եւ յաջողութիւնը, որովհետեւ երրորդ մ

: Կոմս էմմանուէլը ոչ թէ չէ ընթանում այսպէս, այլ {իւր} տարապայման համարձակախօսութեամբ ազգի պակասութեններ

սը անգործութենից ստիպուելով եւ իմ անձնաւորութիւնը {իւր} դատարկաբանութեան համար նիւթ շինելով, կամ, աւելի

ենք ամենայն տեսակ լրբութիւն առնել, - յառաջ տարաւ {իւր} խօսքը պ. Մարկոսը: - Գիտե՞ս, որ նա հարբելու

ւած Մանթուխեանցի երկբայութենից, որ ցոյց էր տուել {իւր} խմելու վերայ, - եթէ դուք հրաւիրելը յանձն առնուք

նի, շատ շատ, միւս օր պիտի մի ոտանաւոր գրէ, կամ {իւր} յիշատակարանին զոհէ իմ պատուասիրութիւնը, անձնասիր

էջ չեն ուսուցանում, բայց նա փոխանակ խոստովանելու {իւր} տգիտութիւնը, հրապարակով ծիծաղեցաւ իմ վերայ: Նա

ծ եւ ստրկութեան ատմոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, բացի {իւր} վզի լուծից եւ բռնաւորի գաւազանից ուրիշ բան տեսած

լու ժամանակ, երբեք չէ մտածում, որ այդ մարդը եւս {իւր} նման Աստուծոյ ստեղծած էր, այլ իսկոյն ծնուցանում

ման Աստուծոյ ստեղծած էր, այլ իսկոյն ծնուցանում է {իւր} եւ այդ մարդու մէջ մի թուաբանական յարաբերութիւն,

ը, որ մինչեւ այս րոպէս մեծ բռնութիւն գործ դնելով {իւր} վերայ, վարագուրել էր իւր ուրախութիւնը, վեր թռաւ

ծ բռնութիւն գործ դնելով իւր վերայ, վարագուրել էր {իւր} ուրախութիւնը, վեր թռաւ տեղից, եւ երկու ձեռքով փ

ռքով փաթաթուելով Շաքարեանցի վզին, փոքր մնաց, որ {իւր} ասիացի քնքշութեամբ խեղդէր սորան: Մի օտարոտի

որա փոխանակ, Մանթուխեանցը հասած լինելով վերջապէս {իւր} այսքան տարիներով յղացած ցանկութեանը, խելքը թռցնո

էին սոֆայի վերայ, թէպէտ մինը նոցանից կարծում էր {իւր} անձը երեւելի դիւթ (чародей, կախարդ), իսկ միւս

սկսեց պատմել, թէ ինչ կերպով վերջապէս յաջողել էր {իւր} խորհրդական խառնուրդից ստանալ անարատ ոսկի: -

լ մարդու: Միթէ՞ չգիտես, որ ծնողին աւելի քաղցր է {իւր} զաւակը, քան թէ մի օտարին: Գիտե՞ս, թէ ինչքան քր

այժմ ցնծանք եւ ուրախանանք: Թող պարծենայ Անգլիան {իւր} հարստութեամբ, թող եւ Ուրալեան սառցագլուխ սարերը

մ տեսութիւնս, թէ ի՛նչ էր մի Հայի պարտականութիւնը {իւր} ազգի առջեւ: - Դու մի գիտուն մարդ ես, մի գու

ք, որ փոքր ի շատէ ուսումն է ստանում, մոռանում է {իւր} ազգը, հաւատն ու օրէնքը, ոչ պահք է իմանում, ոչ

որչից, (մատաղ գնամ նորա զօրութեանը), ստացել է {իւր} կրօնը, ինչպէս պաշտում է Լուսաւորչի լոյս հաւատը,

քր երկիւղ եւս ունէր, որ միգուցէ Աստուած բարկանայ {իւր} վերայ, ուստի եւ յօժարակամ ընդունեց այն բոլոր աոա

ին, որոնց միջնորդութեամբ կարող էր թողուլ Աստուած {իւր} դիւթութեամբ պարապելու մեղքը: - Մեք այս բաներ

աւել մեծ մարդու մօտ, ըստ որում, ինչպէս ասել ենք {իւր} տեղում, Շաքարեանցը ունէր մի փոքր կարողութիւն: Բ

ը, որպէս մի տգէտ մարդ, իսկոյն սկսեց օգուտ քաղել {իւր} դրութենից, փոխեց իւր խօսակցութեան ոճը Շաքարեանցի

, իսկոյն սկսեց օգուտ քաղել իւր դրութենից, փոխեց {իւր} խօսակցութեան ոճը Շաքարեանցի հետ, եւ կրաւորական բ

ներգործական: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, Շաքարեանցը {իւր} ժամանակին այս աչքով նայած չէր Մանթուխեանցի վերայ

արկադրել էին նորան, օդափոխութեան համար դուրս գալ {իւր} մռայլոտ բնակարանից, ուր շատ տարիներ անցուցել էր

. նա փոքր ի շատէ յայտնի է ընթերցող հասարակութեանը {իւր} Յիշատակարաններով եւ ոտանաւորներով, որ տպւում են

ան չէ յառաջանում նորա համար, որ նա կենդրոնացած է {իւր} մէջ. նա մեռած է շրջակայքի համար, թէեւ գտանւում

նը եւ դնում է եւ զանազան ուղղութիւններով շարում է {իւր} խաղակից ժամանակի առաջեւ: ժամանակը տանում է այդ ք

գործը, եւ ամենեւին մեքենաբար, առանց մտածելու եւ {իւր} գործի հետեւանքից կամ շարժառիթից մի տպաւորութիւն ն

նքից կամ շարժառիթից մի տպաւորութիւն ներս ընդունել {իւր} հոգու վերայ: Կոմս էմմանուէլը մօտեցաւ այս մար

երձեղէնը կամ մահիճը, որի մէջ հանգուցեալը փչել էր {իւր} հոգին, նոյնպէս պատկանում է մեզ. նոր հանդերձը իբ

նչ հաշիւ, ի՛նչ քննութիւն: Հանգուցեալը լաւ գիտէր {իւր} բանը: Հաշիւը սկսանելուց յառաջ, պատրաստում էր,

հինգ տարի յառաջ հիւանդանալով հարկադրուեցաւ թողուլ {իւր} արհեստը, եկեղեցին, բացի քանի մի փուդ մոմից, կո

ւնքը ժողովրդիցն է: - Ոչխարը, բուրդը եւ կաթը {իւր} տիրոջը տալով, իրաւո՛ւնք ունի պահանջելու, որ տէր

երից. միթէ՛ ընդունում է ժողովուրդը, որ վարուէին {իւր} հետ, որպէս անբան անասունի հետ: Ես շատ զարմանում

սպիսի տեղերում, եւ այս պատճառով եւս ցոյց է տալիս {իւր} հոգու միջինը ամենայն միամտութեամբ, եւ խելացի կամ

ն մունջ են: Այս դասակարգը պարկեշտ է, եւ գիտելով {իւր} աղքատութիւնը, որովհետեւ խօսելու կամ բանի մէջ խառ

հասանում այդպիսի բաների: Նա ապրում է քաղաքի մէջ {իւր} չքաւորութեամբ եւ յոյս ունի հարուստների վերայ, որ

չխնայուի մի մարդու անձնասիրութիւն, եթէ այդ մարդը {իւր} անձնասիրութեամբ կապում էր ազգի կամ քաղաքի յառաջադ

է մի ժամակոչի բերանից... Արեւը յետ քարշեց {իւր} վերջին ճառագայթքը, եւ ժամակոչը երկու ձեռքը դնելո

ակ ծածկուելով մարմինը, երբ որ սկսանում էր փտել, {իւր} վերլուծութեան միջոցին, օդը կ'ապականէ անպիտան արտ

Բայց ժամկոչը ուշադիր չեղաւ այս խօսքերին. նա {իւր} կեանքում չէր փորել այդպիսի խոր գերեզման: Ը․

որից եւ սկսեց դիմել դէպի պարսպի դարպասը, որ գնայ {իւր} օթեւանը: Նա մտածում էր, թէ արդարեւ Հայոց ազգը թ

եցան գետնի փոշու մէջ: Այո՛, - ասաց նա, նայելով {իւր} արտասուքի ընթացքին, - թէպէտ եւ ասում են, որ արտ

ո՛, երանի՜ այն անբաղդին, այն թշուառին, որ մնաց {իւր} տեղում, գոնէ նորա արտասուքը կը թափուին հայրենիքի

որա արտասուքը կը թափուին հայրենիքի աւերակների կամ {իւր} անցած կեանքի յիշատակարանների վերայ, որ սուրբ են

նակով սրբեց աչքերը շտապով, բայց, ծածկել կամելով {իւր} արտասուած լինելը, ձեւացուց, որպէս թէ սրբում էր

եւ այնպիսի րոպէներ, երբ մարդը պիտի խոսէ միմիայն {իւր} հետ, իւր հոգու հետ, իւր Աստուծոյ հետ: Այդպիսի

ի րոպէներ, երբ մարդը պիտի խոսէ միմիայն իւր հետ, {իւր} հոգու հետ, իւր Աստուծոյ հետ: Այդպիսի նուիրական

մարդը պիտի խոսէ միմիայն իւր հետ, իւր հոգու հետ, {իւր} Աստուծոյ հետ: Այդպիսի նուիրական րոպէներում մարդը

դը հրաժարւում է նիւթական աշխարհից, նա մոռանում է {իւր} շրջակայքը, նա դուրս է գալիս մտքի ծովի վերայ եւ ա

մացել էր արդէն սրտի կրակը, բացի սորանից յիշեց նա {իւր} սովորական կանոնը, թէ չէ պիտոյ արհամարհել եւ գայթ

ք բանայ եւ ինչ բանի համար. մանաւանդ լսած լինելով {իւր} ուղեկցի անունը, հարկաւոր էր համարում զգուշութիւն

ա գնացել էր այնտեղ Տեմիրճի Օղլուի ձեռքից Այվազը - {իւր} սիրական մանկլաւիկը - ազատելու, որ իւր կարգով մի

ց Այվազը - իւր սիրական մանկլաւիկը - ազատելու, որ {իւր} կարգով մի փոքր ժամանակից յետոյ նոյնպէս ջալալի դար

վերայ: - Մայրի՜կ, մայրի՜կ, - ասաց դուստրը {իւր} մօրը, - ահա այն մարդը, որ նոր է եկել, երեւի թէ

ւն էին գործում նորա վերայ: Մի րոպէի մէջ ուղղելով {իւր} այլայլուած դրութիւնը, ասաց. - Աա՛, Մահտեսի

ւորուելով ցոյց էր տալիս անմարդացած փողոցի պատերին {իւր} երաժշտական քանքարը: Այստեղ հարկաւոր է չթողու

ով: Բայց բոլորովին սուտ էր խօսածը. նորա կարծիքը {իւր} երգածի մասին ամենեւին այնպէս չէր, ինչպէս կամէր հ

Յուր անձին վերայ հաւատ չունենալը - ասել է անարգել {իւր} անձը. իսկ իւր անձը ինքը անարգողը կորուսանում է ո

յ հաւատ չունենալը - ասել է անարգել իւր անձը. իսկ {իւր} անձը ինքը անարգողը կորուսանում է ուրիշներից յարգա

ելորդութիւնը, տեսանելով, որ բանի տեղ չէ անցնում {իւր} կոտրատուիլը: Միւս կողմում, բոլոր հիւրերը կա

նէր միմեանց հասկանալ: Կոմս էմմանուէլը լարեց {իւր} ուշադրութիւնը այս պատմութիւնը լսելու համար:

, փորձելու համար, թէ ի՞նչ տպաւորութիւն կը գործէր {իւր} վերայ Հայոց երգը, ես խոստացայ լցուցանել նորա ցան

չգտաւ: - Օրիորդ Մարիամը ցոյց է տուել դորանով {իւր} ճաշակագիտութիւնը, - ասաց կոմսը: - Ուրեմն այս սե

ացին վայրենի հասկացողութեան վիճակի մէջ: Կոմսը, {իւր} մի րոպէ նեղանալը դատապարտեց իսկոյն, աչքի տակ առն

եւ զօրութիւն ունենար մարդկային բնաւորութիւնը, որ {իւր} կրքի սանձը միշտ ամուր պահէր ձեռքում եւ ամենայն բա

ների թիւը: Վերջապէս, օրիորդ Մարիամը աւարտեց {իւր} երգելը եւ ածելը, եւ վերստին լսելով կոմս էմմանուէ

երաժշտութիւն, որից կարող էր մի գաղափար ծնուցանել {իւր} մէջ Հայոց ազգի երաժշտական ճաշակի կամ հասկացողութե

Պատճառ, երգեցողութեան դպրոց չլինելով, ամէն մարդ {իւր} կարողացածի կամ իւր հասկացողութեան պէս երգելով, փ

եան դպրոց չլինելով, ամէն մարդ իւր կարողացածի կամ {իւր} հասկացողութեան պէս երգելով, փոքր ի շատէ հեռացել

, ըստ որում գաղափար եւս չունէր ազգութեան մասին, {իւր} փոքր ի շատէ կրթութիւնը ստացած լինելով մի օտար ազգ

: Ազգային է բանաստեղծութիւնը, եթէ բովանդակում է {իւր} մէջ ազգին պատկանած բաներ, եթէ այդ բանաստեղծութեա

ւմիա, այլ որպէս գործարանաւոր էակ յառաջ էր գնում {իւր} կերպարանագործութեան մէջ: Ինչպէս ազգն է, ազգի կե

բնական եւ լոգիկական պատճառները, առանց տեղ տալու {իւր} էջերի վերայ վերացականութեան. եւ մի իրողութեան ստ

ն սահմանագլխի այս կամ այն տեղ լինելը, օտար ազգեր {իւր} գայիսոնի տակ խոնարհեցնելը պատահական բաներ են, ոչ

րութիւնը: Հայոց կցկտուր քաղաքական կեանքը վարելով {իւր} քաղաքականութիւնը լոկ, ֆիզիկապէս մեքենականութեան

րելով միմիայն սահմանների գլխում, չէ մտածել երբեք {իւր} ուժը եւ զօրութիւնը ամփոփել իւր բարոյական կենտրոնո

, չէ մտածել երբեք իւր ուժը եւ զօրութիւնը ամփոփել {իւր} բարոյական կենտրոնում, չէ մտածել աճեցնել իւր զօրո

ոփել իւր բարոյական կենտրոնում, չէ մտածել աճեցնել {իւր} զօրութիւնքը եւ ազգութեան տունկը որպէս մի գործարան

ն դարերի քաղաքական փոթորիկներին եւ թագաւորը փոխեց {իւր} գայիսոնը դէպի մի թափառական թշուառի գաւազան: Կառա

ների, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, երբ կոմսը աւարտեց {իւր} խօսքը, - բայց ասես թէ ասածներդ խելքիս նստում են

մի բան ասել, բայց Մահտեսի Թովմասը յառաջ տանելով {իւր} խօսքը չթողեց նորան բերան բանալ: - Ձեր խօսակց

ման գալու: Տեսանեմ որ այդ պարոնը եւս ման է գալիս {իւր} բակում, որ բաժանւում է իմից միայն մի բարակ տախտա

: Ման է գալիս, բայց, բարձրաձայն խորհելով - ինքը {իւր} հետ խօսակցելով: Ին՞չ մեղքս պահեմ, հետաքրքրութիւ

ւ: Ձեռքում բռնել էր մի թուղթ: Կոմսը վերջացնելով {իւր} խօսքը, դարձաւ դէպի օրիորդը հարցանել, թէ ինչ թու

զէնքով, Մի ամբողջ խմբի տալիս էր հրաման, {Իւր} ձեռքի բռնած թեթեւ հրացանով։ Ես տեսայ դա

Հոգնած, ուժաթափ, մինչ վեր բարձրացրեց {Իւր} արտասուքով լցուած աչքերը, Եւ ահա լուսին ամպե

ուր եղած մելամաղձութեան, ուղղում էր ընթացքը դէպի {իւր} օթեւանը: Պ. Յովնաթանեանցը, որպէս, Հայերի

փոքր ի շատէ հարուստ վաճառականի գործակալ, դեռեւս {իւր} երիտասարդութեան ժամանակ ուղարկուած էր այստեղ: Նա

րկուած էր այստեղ: Նա բաւական միջոց յառաջ վարելով {իւր} պարոնի գործերը այս քաղաքում, իհարկէ ոչ առանց անձ

դաստիարակութենից, շատ վարժ եւ յաջող կերպով սկսեց {իւր} առեւտրական գործողութիւնքը: Նա ձեռք էր զարկում գո

ինչ վստահութեամբ հմուտ եւ վարժ որսորդը ուղղում է {իւր} հրացանը որսի վերայ, հաւաստի լինելով, որ շուտով

ետոյ սկսեց նա ձեռք զարկել մեծ մեծ գործերի. սկսեց {իւր} վերայ առնուլ զանազան տէրութենական պաշարներ պատրաս

այէր բարձր աշտարակից դէպի վայր, փոքր ինչ յառաջ, {իւր} հետ միասին մի յատակի վերայ կանգնող մարդերի վերայ

նչ ունէր թողնելու, ըստ որում հոգաբարձու չէր եղած {իւր} զաւակների կրթութեան մասին: Պարոնը ապրում էր բաւա

որութեամբ, որ բան ուսանէին (պ. Յովնաթանեանցը, {իւր} սրտում, ատեցող էր ամենայն լուսաւորութեան), այլ

ան գրաւէ տեսողների համարումը: Եւ նա սխալուած չէր {իւր} հաշւում: Հայոց ազգի մէջ դժուարին չէ ստանալ մեծար

այնպիսի տեղերում եւ դիպուածներում, ուր հարկ չկայ {իւր} ցանկութիւնը իսկոյն գործով ապացուցանելու: Ի՛նչ մի

դպրոց, եւ թէ ինչպէս պիտի լինէր նա, որ լցուցանէր {իւր} խորհուրդը: Պարոնը կը լինէր այսպէս մօտ յիսուն տար

ի նիւթ եւս չէին, մինչ ամբողջ գիշերը թաւալւում էր {իւր} անկողնի մէջ խռխռալով: Նա քնած ժամանակ եւս մտածու

ի տասը կտորը միասին կարող էր տանել մի մրջիւն դէպի {իւր} բոյնը: Նա ստացել էր քարեայ, երկու յարկով բա

ն պ. Յովնաթանեանցին, որպէս թէ նա հոգաբարձու չէր {իւր} ընտանիքի երջանկութեանը. նորա այսպիսի տուն ընտրել

ում է, թէ որքան շատ մտածում էր եւ հոգս էր առնում {իւր} ընտանիքի մասին: Մի խուլ տան մէջ նորա ընտանիքը կա

անեանցի, որով մի ապակեկազմ սենեակ եւս յաւելացուց {իւր} տան կողքին, որի ծաղկազարդ վայելչութիւնը կարող էր

ց, երբ, ինչպէս ասացի, կոմս էմմանուէլը գնում էր {իւր} օթեւանը: Արդէն բաւական ուշ էր, եւ պ. Յովնա

ւական ուշ էր, եւ պ. Յովնաթանեանցը միայնակ նստած {իւր} առանձնարանում նայում էր ճրագին, որ չգիտէ ոչինչ տ

ւք, որ նա եղած չէ իմ բժշկական հոգաբարձութեան տակ {իւր} ամուսնութենից յառաջ. ես այն օրից տեսայ ձեր դուստ

, ընդհատելով պարոնի խօսքը: Պ. Յովնաթանեանցը {իւր} կարգով ընդհատեց նորա խօսքը: - Պարո՛ն բժշկապե

ան լալականը ննջեցելու տունի տեսածի պէս սկսանում է {իւր} ողբը, այնպէս եւ դուք մեքենաբար խօսում էք այդպիսի

ւմ եմ, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը, ծածկելով {իւր} տհաճութիւնը: - Սակայն խնդրում եմ լսել ձեր խորհու

դարձել է մի ջլային խառնուածքի տէր, կենակցութիւնը {իւր} փեսայի հետ այս դարումս միակ հնար է կին մարդերի հա

էր նորա մեռած աչքերից: Նա վերջին ջանքը գործ դրեց {իւր} անձը սառնարիւն ցոյց տալու, որովհետեւ ձեռնտու չէր

քան թէ ցանկանում էինք: - Մարդը կորուսանում է {իւր} արժանաւորութիւնը, եթէ կամք չունի, եթէ դադարում

վերացական բան է, որով ամենայն մարդ արդարացնում է {իւր} գործերը: - Այո՛, եւ գողերը եւ յափշտակողքը կ

Վերջին խօսքերը ասելով դուրս գնաց բժշկապետը, {իւր} արծաթապահի մէջ դնելով մի տասն մանէթանոց թղթարծաթ

երցողներին բանի խորհուրդը: Պ. Յովնաթանեանցը {իւր} վերայ էր առած տէրութենական հիւանդանոցների համար պ

ժողութենների վերայ: Մինչդեռ խօսում էր պարոնը {իւր} գործակատարի հետ, ամենայն զգուշութեամբ բացուեցաւ

ով վերջին տառապանքի եւ նեղութեան, եկել էր խնդրել {իւր} անցած ծառայութեան վարձը: - Ինչո՛ւ ես եկել, - հա

ոսէր ողորմելի ծառան, ուստի դուրս եկաւ, անիծելով {իւր} ծնած օրը, իւր հայութիւնը, որովհետեւ ուրիշ ամէն

առան, ուստի դուրս եկաւ, անիծելով իւր ծնած օրը, {իւր} հայութիւնը, որովհետեւ ուրիշ ամէն տեղ անարգուելու

ւոր հոգաբարձութիւն էր. վաճառականութիւնը եւս ունի {իւր} Մեթերնիկները․․․ Գործակատարը պատրաստակամութեամ

Գործակատարը պատրաստակամութեամբ յանձն առաւ կատարել {իւր} պարոնի պատուերը ամենայն ճշտութեամբ: - Մուրհա

ւ սովոր էր նա մեծ մարդ ցոյց տալ իւրեան, մանաւանդ {իւր} ընտանիքի առաջեւ: Այսպիսի խայտառակող մի նամակ կար

րդ, մեր դուստրը ամառանոցում աւելի հնար կ'ունենայ {իւր} ցաւին դարման տանելու... ես վճռել եմ եւ վերջացո

կողմը ման գալուց յետոյ, մտաւ անկողին, որոշելով {իւր} մտքում, առաւօտուն գնալ կոմսի մօտ եւ բանը մի կերպ

ց տալ այս մարդկային ազնիւ զգացողութիւնը, եթէ ո՛չ {իւր} գործի ճակատը զարդարելով մի այդպիսի պատուական եւ ա

նեւին խօսելու բան չկար այդ մասին: Շահումեանցը {իւր} սեփական սառնասրտութեամբ նայեց Թիւթիւնճի-օղլուի վե

ւի վերայ բաւական ժամանակ, բայց չկարողացաւ ծածկել {իւր} հեգնական ժպիաը, որ խաղում էր ահա շրթունքի վերայ

ջ եւ բնական կրթութիւն եւ վերջումը աւարտած լինելով {իւր} ուսումը, որպէս բնագէտ, Հելզինգֆորսի համալսարանո

լզինգֆորսի համալսարանումը, միշտ աշխատում էր, որ {իւր} ծիծաղը ուրիշի համար լինէր մի խրատական ու աչք բացո

այ եւ երկու ձեռքերով գլխի ետնակողմից յառաջ շփելով {իւր} կիսով չափ սպիտակ մազերը ճաղատ ճակատի վերայ, ասաց

նտարակոյս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն ուրախացած, որ {իւր} հակառակորդը լաւ զէնք տուեց իւր ձեռքը: - Ուրեմ

ուն ուրախացած, որ իւր հակառակորդը լաւ զէնք տուեց {իւր} ձեռքը: - Ուրեմն, - հաւելացրեց Շահումեանցը, -

ս հիման վերայ, մարդը ի՞նչ պատճառով աւարտելու չէր {իւր} կեանքը մի ժամանակ, թէեւ չկար մի պատճառ, որ տարա

ռեւս վեցերորդ, - պատասխանեց Շահումեանցը, նայելով {իւր} կրկնափակ ոսկեայ ժամացոյցին: Ես շատ զարմացած լ

օղլուին, որ չգիտեմ ինչ պատճառով ոչ ոքի չէր ասում {իւր} յատուկ անունը եւ ոչ ոք եւս չգիտէր, պատճառ, նա բ

ցեխոտ փողոցը, որովհետեւ աշունը շատ առատ էր եղել {իւր} անձրեւներովը: Սենեակը, որի մէջ նստած էին, զարդ

եւ ինչքան խելք ու բանականութիւն որ նա ցոյց տուեց {իւր} խօսակցութեան մէջ, Շահումեանցի հետ, ինչպէս վերեւ

րածների մէջ մի էակ, որ յաւիտեանս յաւիտենից պահէր {իւր} ձեւը: - Ձե՞ւը, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլուն:

ց Շահումեանցը, - եթէ կղմինդրը փոխել էր միւս անգամ {իւր} ձեւը եւ ստացել էր իւր առաջին կերպարանքը, միթէ՞ կ

ղմինդրը փոխել էր միւս անգամ իւր ձեւը եւ ստացել էր {իւր} առաջին կերպարանքը, միթէ՞ կարելի է ասել, թէ նա չ

- Ես ընդդէմ չեմ դորան. բայց փայտը կորուսանում է {իւր} փայտութիւնը, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - մո

ան, այսինքն քիմիական վերլուծութեան, բաժանւում է {իւր} բաղկացուցիչ նիւթերից եւ տարերքից, նորանցից ջրածի

բաղադրական մասունք չունի, վասն որոյ եւ չէ ձգում {իւր} վերայ այդպիսի զգալի փոփոխութեան պատկեր: Առհասարա

ի-օղլուն, - որ մարդը մեռանելով, չէ ապրում այլեւս {իւր} համար, թէեւ նորա մարմինը, ճշմարիտ, հող դառնալո

մարմինը, ճշմարիտ, հող դառնալով, չէ կորուսանում {իւր} գոյութիւնը, այլ կերպարանքը միայն: - Զարմանք

ին, հասկանալով նոցայ նպատակը, պիտի պահանջէ, որ {իւր} մարմինը ազատ մնար այս օրէնքներից. եթէ նա ազատ մն

մի կողմից ծանրանում է նորա վերայ, երբ սա չունէր {իւր} մէջ այն ընդդիմադրող ոյժը, որով մինչեւ այժմ պահել

այն ընդդիմադրող ոյժը, որով մինչեւ այժմ պահել էր {իւր} կազմուածքի կերպարանքը, թացութիւնը, ջերմութիւնը

նոր գոգումը. եւ գիտէ նա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է {իւր} տուածը ստանայ. եւ դու եթէ կամենայիր, չէիր կարող

նելու էի, եւ բնութիւնը կատարելու էր իմ վերայ եւս {իւր} պարտականութիւնը եւ օրէնքը: - Այդ զգացմունքը,

ակ, թուխ, սեւ աչքերով, սեւ մազերով, փաթաթուած {իւր} կիսամաշ վերարկուի մէջ, գնում էր Թիւթիւնճի-օղլուի

բարձրացնելով չորս կողմը նայեցաւ, ետ դարձաւ կրկին {իւր} գնացած ճանապարհից ու կամաց-կամաց մտաւ Թիւթիւնճի-

ի-օղլուն, կամ ի՞նչ աղբիւրից ստանում է նա արծաթ, {իւր} ընտանիքը կառավարելու համար: Ոմանք ասում էին, թէ

ւն ոգեւորուած խոստանում էր մի աւելորդ հալաւ կարել {իւր} կամ կնոջ համար, թէ " մա՛րդ, մէք աղջիկ ունինք հա

ր նորա նեղ ճակատի եւ դուրս ընկած թուխ թշերի վերայ {իւր} կնիքը - խորշումը: Նորա հագուստը, ինչպէս առհասար

սկացնում է մեզ այն մարդու բնաւորութիւնը, որ միշտ {իւր} արտաքին ձեւը վարում է իւր որպիսութեան հետ զուգահե

բնաւորութիւնը, որ միշտ իւր արտաքին ձեւը վարում է {իւր} որպիսութեան հետ զուգահեռաբար: Այս միջոցին, ո

միայն մնացած նստել էր պատուհանի տակ եւ կարում էր {իւր} կարը: Տան լռութիւնը ընդհատւում էր գէթ ճպուռի

գէթ ճպուռի ձայնովը, որ մի անկիւնում կատարում էր {իւր} երգեցողութեան վերջին հանդէսներից մինը. պատճառ,

, նորա խարտեաշ աչքերը թէպէտ եւ ուղղեցած էին դէպի {իւր} կարը, այսուամենայնիւ փայլում էին խիտ եւ երկայն թ

ձեռքից թողնելով կարը, պատրաստ էր ահա փախչել դէպի {իւր} ննջարանը, մինչ այն մարդը եւս նոյնպէս ամբոխուած,

որացուցած, մի փոքր լուռ կանգնելուց յետոյ, վազեց {իւր} ննջարանը եւ շուտով փակեց քամակից իւր դուռը, ամրա

ետոյ, վազեց իւր ննջարանը եւ շուտով փակեց քամակից {իւր} դուռը, ամրացնելով նորան փոքրիկ երկաթի կարթով, ո

մօրը տեղ: Այս պատճառով անծանօթը դեռ չէր ուղղուած {իւր} շփոթութենից մինչ Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը յայտնուեց

կրտիչը չթողեց, որ աւարտէր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը {իւր} խօսքը. իսկոյն բռնեց նորա մսի աւիշկով եւ իւղով տո

որ այո՛ լինէր քան թէ ո՛չ. պատճառ, ամենայն մարդ {իւր} հաշիւը ունի. ինձ այսպէս յարմար է, պսակուիլ եւ յ

ի դուռը չէր բացած, մինչ կարմրած աչքերով նստել էր {իւր} տեղումը Մանուշակը պատուհանի տակ, երբ որ բակի դու

ասարակ եւ անկիրթ մարդ էր, եւ Մանուշակին խօսել էր {իւր} կին առանց հարցանելու նորա կամքը, եւ Մանուշակի ծն

թէ միայն չէր սիրում, այլեւ արհամարհում էր նորան {իւր} մտքումը եւ ուխտ էր դրել, թէ նորա ծնողը հարկադրել

իսի մարդու կին դառնալ: Նա շատ անգամ երեկոները {իւր} ննջարանի մէջ ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի տակ

ն: Ճշմարիտ է, յոյս ունէր Շահումեանց Գէորգի - {իւր} սիրականի վերայ, որ քանի անգամ գրել էր նորան անստ

բայց մի բնական ազդեցութեամբ հասկանալով, որ բանը {իւր} վերայ է առաւել եւ առաւել զայրանում էր նորա սրտի ց

այդպէս չլինէր փեսացուն, փոքր ինչ ազատ կը մտանէր {իւր} հարսի տուն, մանաւանդ Աղուանեանց Մկրտչի նման մարդ

ր: Այս հիման վերայ Մանուշակը եզրակացնում էր, որ {իւր} փեսայացուն խնդրում էր շուտով ամուսնութիւն: Ի՛

նեցին նորան: Վերջապէս յաջողեցաւ նորան աւարտել {իւր} նամակը: Աւարտելուց յետոյ մի անմեղ ժպիտ փայլեցաւ

ր վարւում այն անշունչ նամակի հետ, ինչպէս մի մարդ {իւր} շատ սիրելի բարեկամի հետ: Նամակը գրելուց յետոյ վա

րելի՛ ընթերցող, թէ Մանուշակը ի՞նչ կերպով պիտոյ է {իւր} նամակը տեղ հասուցաներ. ծառայ չունէր հաւատարիմ,

նից նորա գալուց յետոյ, եւ աղախինը սխալմամբ, կամ {իւր} անձը արդարացնելու համար ասէր, թէ նամակ էր տարել

ւթեանը, որ շատ եւ շատ է: Կին մարդը հարիւր անգամ {իւր} հնարագիտութենով կարող է խաբել մի այր մարդ, եւ այ

նը, նա թէեւ ամբոխուած, այնուամենայնիւ կարում էր {իւր} կարը, նստած պատուհանի տակ: - Ողորմութիւ՜ն ար

կը կարողացաւ ուղարկել, առանց մի մարդու իմացնելու {իւր} կարծիքը: IV Երեկոյացել էր. Թիւթիւնճի-օղլուի

յ վարագոյրները: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն աւարտելով {իւր} գործը գետնատնումը եւ հրամայելով աղախնուն դնել թէյ

էս մարմարիոն: - Մկրտիչը եկել էր, - շարունակեց {իւր} խօսքը մայրը, - որ շուտով հարս առնենք քեզ, զաւա՛կ

ակ. վայ գլխիս, ո՞վ էր տեսել, որ աղջիկը մօր հետ {իւր} հարսանիքի վերայ խօսի, մեր տեսածը, եթէ ծնողքը խօ

նստէր, կամ, եթէ կամենար առաւել ցոյց տալ ծնողքին {իւր} պարկեշտութիւնը եւ տխրութիւնը նորանցից բաժանուելու

ինէինք քաղաքի մէջ, թէ Թիւթիւնճի-օղլուի Մանուշակը {իւր} հարսանիքի վերայ դատողութիւն է առնում մօր հետ: Այ

: - Բայց այդ ի՞նչ պսակ է, - շարունակում էր նա {իւր} մտքիցը, - որ երկու կողմից հաւանութիւն չկայ, այդ

մեր մօտ ճաշի " ասելով, վեր առեց եւ արդարեւ տարաւ {իւր} մօտ, տան մէջ ի՞նչ մաքրութիւն, ի՞նչ կարգ, թէեւ

որքա՞ն շնորհակալ էր պառաւից, որ նամակը չէր տուել {իւր} հօրը, որով անտարակոյս պիտի իմացուէր բանը: -

, չեմ ասում, դեռ եթէ մի այդպիսի պարոն ճաշի կանչէ {իւր} մօտ, մեծ շնորհ է ռամկական կարծիքով. ճշմարիտ է.

սովորութիւնքը. այս պատճառով Մանուշակը մեղադրելով {իւր} ծնողքը, չէր դատապարտում իւր անձը ստահակութեան մէ

Մանուշակը մեղադրելով իւր ծնողքը, չէր դատապարտում {իւր} անձը ստահակութեան մէջ, որովհետեւ նա մեղադրում էր

Թիւթիւնճի-օղլուն ուրախացաւ եւ մի փոքր փչուեց եւս {իւր} միջում: Բայց չկարծեմ, թէ Շահումեանցը այս մտքով

յաւելացրել էր ջուր եւ թէյ, որով հազիւ թէ գտել էր {իւր} կարգը, նշանակում է թէ որքա՞ն շաքար պիտոյ է ձգած

էին սեղանի մի ծայրը սոֆայի վերայ, իսկ Մանուշակը {իւր} մօր հետ միւս ծայրը աթոռների վերայ. թէյի մեքենան

նալուց եւ փակելուց յետոյ, վեր էր կենում եւ գնում {իւր} ննջարանը քնելու: - Մարդը մի այնպիսի էակ է, -

անցը, - որ կարողութիւն ունի ճանաչել եւ քննել ինքը {իւր} անձը, ուրիշները եւ ամբողջ աշխարհը: Մարդը հոգի ո

, կամ ընդհակառակը: Բայց եթէ դէպի չարը գործ գրեց {իւր} ազատութիւնը, եթէ ճանաչելով չարը հետեւեցաւ նորան

նակում, Աստուծոյ մէջ է բնակւում, ով որ սէր ունի {իւր} սրտում, Աստուած ունի իւր մէջ: Մարդը պատկեր է Աս

ակւում, ով որ սէր ունի իւր սրտում, Աստուած ունի {իւր} մէջ: Մարդը պատկեր է Աստուծոյ այն պատճառով, որ կ

ս սիրու խորհուրդը այն ժամանակ, երբ լուսաւորել էր {իւր} հոգին եւ աճեցուցել էր Աստուծուց ստացած քանքարը,

ը, որ նորան ծառայութենից փրկելու համար չէ խնայել {իւր} արիւնը եւ կեանքը, եւ մարդկային ազգը ազատ կացուցա

ծ կրօնը հիմնուած է սիրու վերայ: Բայց սիրել միայն {իւր} մերձաւորքը, ազգականքը, հայրը, մայրը, կինը, ո

չիւր մարդ, եթէ նա կամենում էր յարգելի կացուցանել {իւր} մարդկութիւնը, պիտի սէր ունենայ, պիտի սիրէ իւր ը

լ իւր մարդկութիւնը, պիտի սէր ունենայ, պիտի սիրէ {իւր} ընկերը, ազգը եւ մարդկութիւնը առհասարակ: Ապրել մ

, ազգը եւ մարդկութիւնը առհասարակ: Ապրել միմիայն {իւր} համար, գազանին է սեփական, արծաթ հաւաքել, հարստ

իւնն է առնում, նա ամբողջ ամառը սերմեր է հաւաքում {իւր} ամբարի մէջ ձմեռուայ համար, եւ դեռեւս այնքան, որ

չէ, եթէ նա դէպի չարը գործ չդնէ այն, եթէ նա օգնէ {իւր} ընկերին, եթէ նա այն արծաթովը օրհնութիւն դնէ եւ բ

նէ եւ բարի յիշատակ ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ լինի {իւր} աւելորդ արծաթը գործ դնել չքաւորների անտէր եւ անտի

կ, շատ մեծերից բռնած մինչեւ վերջը: Ամենայն մարդ {իւր} կարծիքն է ասում. ի հարկէ նոցայ աչքով խելօքը նա է

ատճառով եւ Մանուշակը միւս ճրագը առած ձեռքը, գնաց {իւր} ննջարանը, անորոշ զգացմունքով: Մտանելով իւր ն

ց իւր ննջարանը, անորոշ զգացմունքով: Մտանելով {իւր} ննջարանը, դուռը փակեց իսկոյն, եւ սկսեց կարդալ Շ

մարեայ թէ գունաթափուեցաւ. նամակը չէր պարունակում {իւր} մէջ սիրայայտ խօսքեր եւ դարձուածներ: Նա տեսանամ է

շակը մտածում էր, թէ յայտնապէս հրաժարուիլ եւ ստել {իւր} խոստմունքը, չէ՛ր կարող Շահումեանցի նման ազնիւ սի

կէս յոյսի մէջ քնեցաւ, ամենակալ տիրոջը յանձնելով {իւր} անձը: V Երեկոյեան տասն ժամը զարկեց: Դեռեւ

իրտը քանի գնում էր սաստկացնում էր եւ շատացնում էր {իւր} զարկը, որովհետեւ մօտենում էր մի ժամ, երբ առաջին

, որովհետեւ մօտենում էր մի ժամ, երբ առաջին անգամ {իւր} կեանքում պիտի խոսէր նա մի օտար մարդու հետ, հօրից

ր, ոտքերը ծալւում էին. վերջապէս լաւ փաթաթուելով {իւր} կարճ մուշտակի մէջ, մօտեցաւ պարտիզի դուռին, բացե

ւռի բացուելը եւ երկիւղ կրելով թշնամուց, թողել էր {իւր} դարանը եւ լաւ էր համարել պատսպարան գտանել անմարդա

արմացաւ նա, մինչ աչքը բացած, տեսաւ Շահումեանցին {իւր} առաջեւը, որ նորա ձեռքից բռնած աշխատում էր վերայ

որ հառաչանք արձակելով բացեց աչքերը, եւ տեսանելով {իւր} մօտ Շահումեանցը, այնպէս զարմացաւ, որ ոչինչ չկար

արմացաւ, որ ոչինչ չկարողացաւ խօսել: Շահումեանցը {իւր} կողմից տեսանելով այս անորոշ նայուածքը, քիչ մնաց

ում, չնայելով, որ Շահումեանցը սեղմում էր նորանց {իւր} ջերմ ձեռների մէջ: - Քեզ անպատճառ մի բան պատահ

ուրախացած այս սիրայայտ խօսքերի մասին, որ մոռացաւ {իւր} մեղադրանքը, որ պատրաստուել էր առնել Շահումեանցին

եանցից մի քաղաքավարի բացասութիւն, բայց ժողովելով {իւր} վերջին ոյժը, հոգու վերջին կարողութիւնը, ասաց.

ն, երջանկացուցել էի մի օրիորդ, որ զոհ էր գնալու {իւր} քաղաքի վայրենի եւ բարբարոսական սովորութեանը: Ես

տի կին դառնայ, այլ որպէսզի գտանէ Շահումեանցի մէջ {իւր} կեանքի ընկերը, մի ազատ եւ լուսաւոր սիրտ, որ կար

ել եւ պաշտել: Հազիւ թէ Շահումեանցը աւարտել էր {իւր} խօսքը, Մանուշակը վեր առեց. - Ինչ որ դու ասու

ծ է, որ ամուսիններից մինը դատապարտուած էր մինչեւ {իւր} կեանքի վերջը կրել իւր պարանոցին, մի պատիժ է, որ

մինը դատապարտուած էր մինչեւ իւր կեանքի վերջը կրել {իւր} պարանոցին, մի պատիժ է, որ գերեզմանը միայն կարող

ինչ Շահումեանցը նեղ եւ ցեխոտ փողոցով, փաթաթուածI {իւր} վերարկուի մէջ, գնում էր կամաց-կամաց: Շուտով անհ

, որի մասին խօսեցանք, Մանուշակը առողջ վեր չկացաւ {իւր} անկողնից: Նորա չափազանց թուլութիւնը երեւում է

այլը: ժամանակ առ Ժամանակ ցաւութիւն էր, զգում նա {իւր} մարմնի մէջ, որ յետոյ փոխւում էր դէպի նոյն չափով

թիւն, որով նորա տկարութիւնը համարեա՛ թէ կրում էր {իւր} ճակատին ջերմախտի կնիք: թիւթիւնճի֊օղլուն, նկատել

, այսուամենայնիւ Մանուշակի համար, զոհ էր բերում {իւր} արմատացած նախապաշարմունքը: Բայց ինքը, Մանուշակը

չէր կամենում բժշկի գալը եւ աշխատում էր հաւատացնել {իւր} ծնողքը, թէ հիւանդ չէր ինքը: Թիւթիւնճի-օղլուն

դ չէր ինքը: Թիւթիւնճի-օղլուն այնպէս սիրում էր {իւր} դուստրը, այնպէս սուրբ էր նորա համար Մանուշակի խօ

բժիշկ կանչելը թողուցին, ուրեմն եւ Մանուշակը մնաց {իւր} տկարութեան մէջ առանց բժշկուելու: Մի շաբաթ յետ

երջապէս, Թիւթիւնճի-օղլուն վճռական կերպով յայտնեց {իւր} կնոջը եւ Մանուշակին, թէ նոյն օրը ահա բժիշկ էր կա

կի տուած դեղերը, երեւի Մանուշակը մտածում էր, թէ {իւր} տկարութեան պատճառը հոգեկան ցնցմունք լինելով, եւ

Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն, յաջող ժամանակ համարելով {իւր} նանրահաւատութիւնքը հանդէս բերելու, համաձայնեցաւ

բերելու, համաձայնեցաւ Մանուշակի կարծիքին եւ ասաց {իւր} ամուսնուն, որ մի երկու օր եւս սպասէ, մինչեւ որ

ս սպասէ, մինչեւ որ ինքը գործ դնէ Մանուշակի վերայ {իւր} առողջացուցիչ հնարքը, եւ եթէ չառողջանայ Մանուշակը

ստոյգ ներգործողք էին, քան թէ բժշկի դեղերը, բայց {իւր} ամուսնու բարկութիւնը չշարժէլու, եւ նորա թոյլտւու

Աստուած մի՛ արասցէ, Մանուշակը առողջանալու չլինէր {իւր} մօր դեղերով: Մանուշակը թէեւ լաւ գիտէր իւր մօր

նէր իւր մօր դեղերով: Մանուշակը թէեւ լաւ գիտէր {իւր} մօր ճարերի չնչին եւ յիմարական բաներ լինելը, բայց

ւոր հոգաբարձութիւնը: Թիւթիւնճի֊օղլու տիկինը, {իւր} բոլոր ճարերի մէջ, գերադաս էր համարում թեթեւը, ա

ամանակ: Երբ այս բոլորը պատրաստ էր, մաղը հանդերձ {իւր} միջի բաներովը, դնում են ամբողջ գիշեր հիւանդի գլխ

միջից արճիճը, տանում է նորան խոհարան, եւ ձգելով {իւր} կասկարայի մէջ հալեցնում է կրակի վերայ: Բայց որպէ

ը ծածկում են մի պաստառով. մի կին, բռնում է մաղը {իւր} սարքովը հիւանդի գլխի վերայ, իսկ մի այլ կին բռնու

րակ մոմեղէնքը. եւ գործողութիւնը աւարտուած, մաղը {իւր} սարքովը եւ վառած մոմերովը դնում են տան շեմքի վերա

ր պիտի ձգուէին: Թեթեւ թափողը բոլորովին աւարտելով {իւր} գործը, երեք անգամ պտուտում է հիւանդի գլխին կապոց

յ, պատասխանում է ` առողջութի՛ւն. յետոյ ստանալով {իւր} վարձը, գնում է իւր բանին: Շատ տկարութիւնք,

առողջութի՛ւն. յետոյ ստանալով իւր վարձը, գնում է {իւր} բանին: Շատ տկարութիւնք, շատ անբժշկելի ցաւեր

շատ կարդացող էր, այսուամենայնիւ կատարել էր տուել {իւր} վերայ այս արարողութիւնը: Թէ ինչպէ՛ս էր լինում

ւ թափող է, կանչուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի տուն: Նա {իւր} սովորութենով կատարեց այս արարողութիւնը: Թիւթիւնճ

ութիւնը. նա թոյլ տուեց կատարել այս արարողութիւնը {իւր} վերայ, հնազանդուելով մօր կամքին: Նորա խելքը, մ

ծեր ծնողքը, հագնում է իսկոյն հանդերձը, առնում է {իւր} հետ մետաքս երեխայի պորտը կապելու համար, եւ նուի

խանում են, թէ փոյթ չէ նորան եւ թէ նա ստանալու էր {իւր} կրկին վարձը: Վերջապէս հասանում են քաղաքից դու

միւսի ականջին շշնջել Մանուշակ դայեկի վարժ լինելը {իւր} գործի մէջ: ժամանակը գալիս է, երեխայն ծնանում է

դկանի մօտ... Փաթաթում է երեխան, աւարտում է {իւր} գործը եւ կամենալով գնալ, ահա մի պառաւ, ինչպէս Մ

գնում են սայլի մէջ եւ անվնաս հասուցանում են նորան {իւր} տուն: Դայեկը հասկացած լինելով, թէ ընկած էր մ

գիծը, որ այս խեժային եւ մածուցիկ հիւթը թողնում է {իւր} հետքից: Բերանները մեծ, համարեայ թէ մինչեւ այ

երգը եւ պտոյտ գալը, եւ իւրաքանչիւր ոք կանգնեցաւ {իւր} տեղում: Այս անգամ անթարթ աչքերով նայում էին երեք

էք: Այս խօսքից յետոյ ամենայն ոք, սկսեց ուտել {իւր} ամանից զանազան մրգեր եւ այլ կերակուրներ, նոցանից

ծ ու լիացած էին, գլխաւոր օրիորդը, վեր կանգնեցաւ {իւր} տեղից եւ չցրեց իւր բաժակը պատուական, մաքուր սառն

լխաւոր օրիորդը, վեր կանգնեցաւ իւր տեղից եւ չցրեց {իւր} բաժակը պատուական, մաքուր սառն ջրով, ամենեքեան հ

ը խօսեց... Երեւում էր դարձեալ Խանլը-դերէն, {իւր} տխուր եւ զարհուրելի կերպարանքով. անձրեւը գետի նմ

արիւր մանէթ, որ շատ օգտակար կարող էր լինել նորան {իւր} առուտուրի մէջ Ղրիմ գնալու միջոցին: Նորա ցաւը հար

նորա փոքրիկ փայտեայ տունը, որի մէջ բնակում էր նա {իւր} հօր եւ մօր մահից յետոյ, այրիացած Վարդ-խաթուն քրո

, եւ, ինչպէս կը տեսանենք, մեծ ազդեցութիւն ունէր {իւր} եղբօր վերայ իբրեւ երէց քոյր: Այն միջոցին երբ Աղո

ում էր, երբեմն-երբեմն բացականչելով, քոյրը բացեց {իւր} սենեակի դուռը եւ ներս մտաւ եղբօր մօտ: Նա զարմացա

օղլուն համարձակուի այսպիսի բացասական պատասխան տալ {իւր} եղբօր առաջարկութեանը, որ նոյնպէս համաձայն էր իւր

իւր եղբօր առաջարկութեանը, որ նոյնպէս համաձայն էր {իւր} մտքին: Վարդ-խաթունը այսպէս սկսեց խօսել: -

- Եթէ պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն այժմ չէ կամենում տալ {իւր} աղջիկը, թող թթու դնէ նորան, մեզ հարկաւոր չէ. ե

եան ժամանակին մեծ անուն է ստացել Գիրէյ-խանից, նա {իւր} խելքովը շատ հարստութեան տէր է դարձած ճշմարիտ է,

մարդը պէտք է որ խելօք լինի, եւ պէտք չէ, որ կինը {իւր} սեփական խելքը ունենայ, նորա խելքը մարդն է, եւ մ

յ, նորա խելքը մարդն է, եւ մարդը պէտք է կառավարէ {իւր} կնոջը: Վարդ-խաթունի խօսքերը մի անորոշ տպաւորո

ր, այլ քեզ, եւ գլխաւորը ինձ եւս պիտոյ է աշխատէր {իւր} հրամանովը վարել: Եթէ Աստուած յաջողէ այս դրացու ա

նեւին միմեանցից անզանազան, որոնցից մինը կրում էր {իւր} վերայ դատապարտութիւն, անէծք եւ նորանց պտուղ ապաբ

առը էր մատանին, հայրս տանջուելով խղճմտանքից, որ {իւր} ձեռքովը պատճառ էր եղած քո ամուսնու մահին, ինքը ե

յս անորոշ դրութեան մէջ մնալուց յետոյ, ցոյց տուեց {իւր} բերանի վերայ մի խորամանկ ժպիտ, որով նորա առհասար

է, որ մի հայր այդպիսի կամեցողութիւն ունենայ դէպի {իւր} աղջիկը... Ասա՜, ստիպում եմ քեզ, ասա՛ մանրամա

ն նման էին միմեանց, ո՞րն էր արդեօք, որ կրում էր {իւր} վերայ այդ սարսափելի դատապարտութեանը: Այս խօսք

երեսը կանաչ-դեղին գունով: Թշուառ Մկրտիչը գերի էր {իւր} քրոջ ձեռքին, քոյրը գիտէր նորա բոլոր առեւտրական հ

ատահում, որ կին միջնորդի ձեռքով ինքը վաճառում էր {իւր} եղբօր ապրանքը կամեցածի պէս: Այսպիսի անզգամ կնոջ

էր նորանից, որ անդադար ծխում էր թաբակը, փակուած {իւր} սենեակի մէջ, եւ դողում էին ոչ թէ միայն ձեռք ու ո

նցի հայրը մեռանելու ժամանակ նզովքով պարտաւորել էր {իւր} որդին, ոչ ոքի չբանալ մատանու գաղտնիքը, թէեւ չնա

բարոյականութեան վերայ, խեղճ ողորմելի թշուառականը {իւր} բոլոր կեանքումը կատարելու էր հօր այս պատուերը, բ

էր ասել, թէ մի անզգամ կին ի՛նչ բաներ չէ ստիպում {իւր} մարդին կատարել, եւ քանի՛ արդեօք կը գտանուին այնպ

այո՛, հրամանը. պատճառ, անզգամ կինը չէ խնդրում {իւր} ամուսնուց կամ եղբօրից եւ այլն, եւ այլն, այլ հրա

, այլ հրամայում է. նա կարծում է, ո՛չ եթէ միայն {իւր} ամուսնուն, որդուն, մերձաւորին, այլեւ աշխարհին

նորա այս նուէրի փոխանակ: Խանը, վահանափակելով {իւր} անձը այս կէս հոգեւոր, կէս դիւթական պարգեւովը, յ

ւմ են ճրագները, պալատականներից ամէն մարդ գնում է {իւր} տեղը, ներքինապետը եւս տանելով Խանի սենեակը վրացի

ականներին եւ Խանին, եւ ուր Խանը նստելով լսում էր {իւր} դատաւորների կատարած դատաստանը փառաւոր դահլիճի մէջ

ւոր դահլիճի մէջ. այս դահլիճը եւ այս գաղտնի դուռը {իւր} վանդակապատ շէնքովը, տեսանւում է մինչեւ այսօր եւս

մաբար, եւ ինքը մնում է տէր բոլոր կայքին: Այստեղ {իւր} գոհարների միջից մի ամենաթանկագին ադամանդ, շատ հա

ի միջից մի ամենաթանկագին ադամանդ, շատ հազուագիւտ {իւր} գնովը, նուիրելով Սուլթանին, ստանում է Բասրայի մ

ացած է նորա վերայ, եւ թէ նա պիտի պատժուի չարաչար {իւր} եղեռնագործութեան մասին: Այստեղ դերվիշը մանրամասն

ժամ մահով: Այս պատճառով մեր ցեղապետը պահում է {իւր} մօտ այս մատանին, որպէսզի գոնէ ժամանակ անցանէ մին

լսում էր այս պատմութիւնը: Երբ որ աւարտեց եղբայրը {իւր} խօսքը, քոյրը մի գազանական լացով ողբաց իւր ամուսն

ղբայրը իւր խօսքը, քոյրը մի գազանական լացով ողբաց {իւր} ամուսնու մահը, եւ նզովեց հօր ոսկերքը... Այ

ակը, առողջ եւ մի անսովոր ուրախութենով, նստած էր {իւր} տեղում պատուհանի տակ եւ կարում էր իւր կարը: Թ

, նստած էր իւր տեղում պատուհանի տակ եւ կարում էր {իւր} կարը: Թիւթիւնճի-օղլուն ծխափողը լցրած թաբակով

Մանուշակը շատ ուրախացաւ, բայց աշխատեց ծածկել {իւր} ուրախութիւնը, որ յայտնի չլինի տրտմութենից դէպի ո

այլ եթէ լոկ ծառայի բերանով հրամայական ձեւերով եւս {իւր} մօտ կանչելու չինի մի հասարակ մարդ, վերջինս մի պա

մեանցի առաջարկութենից, եւ կամենում էր ճիշտ պահել {իւր} խօսքը, որ տուել էր ուխտաւոր Մկրտչին: Մանուշա

արդուն, այն միջնորդին, որ այս րոպէիս ասէր նորան {իւր} հօր համաձայնութեան լուրը: Այսպիսի զանազան եւ

կերպ փախչելով երկար եւ կապակից խօսակցութենից, որ {իւր} մտածողութիւնը չհեռանայ այն առարկայից, որ պիտոյ է

գնար, Մկրտիչը ճանաչած լինելով պարոն Շահումեանցը {իւր} հակառակորդ, ամենեւին թողելու չէր, որ Մանուշակը

ամ, լաւ եւս ապացուցանելու համար ասածը, ցոյց տար {իւր} նամակի պատասխանները, որ ստացած էր Մանուշակից, ե

Մանուշակը մտածում էր, թէ ի՛նչ կեանք պիտոյ է լինի {իւր} կեանքը այնպիսի կոշտ եւ սոպռ վաճառականի հետ, որ բ

նքը այնպիսի կոշտ եւ սոպռ վաճառականի հետ, որ բացի {իւր} գործից, ոչինչ գաղափար չունէր, ոչինչ բանի տեղեկո

սիրտ չունենալով, որքա՞ն պիտոյ է ատէր եւ նախատէր {իւր} կինը նորա այս յարակցութենների մասին մի օտար մարդո

ական նշան: Նա բաւական սառն կերպով եւ համարեայ թէ {իւր} սովորական անհոգութենովը հանեց գլխարկը, իսկոյն վե

րպով նայելով նորա վերայ, ասաց նորան, որ հեռանայ {իւր} սենեակը եւ միայն թողու իւր հայրը մօր հետ: Մանուշ

սաց նորան, որ հեռանայ իւր սենեակը եւ միայն թողու {իւր} հայրը մօր հետ: Մանուշակը հնազանդուեցաւ հօր հրամա

: Մանուշակը հնազանդուեցաւ հօր հրամանին եւ հեռացաւ {իւր} սենեակը, բայց նորա սիրտը կարո՞ղ էր մի րոպէում հա

նը մօր հետ: - Գիտե՞ս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն {իւր} կնոջը, - ինչ պատճառով էր կանչել ինձ պարոն Շահումե

որ չլսելով հօր երկու անգամ ձայն տալը, հարկադրեց {իւր} հօրը ներս մտանել Մանուշակի ննջարանը, երբ դուռը բ

լերի վերայ, ետ բերեց նորա զգայութիւնը: Նա տեսաւ {իւր} հօրը կանգնած ննջարանի շեմքի վերայ: - Ի՞նչ ես

արի: Տեսանո՛ւմ ես, - յաւելացրեց նա դառնալով դէպի {իւր} կինը, - այս պարոնը մտածում է եղած, որ շնորհ է ցո

ակի ուրախութեանը սահման չկար, որովհետեւ հասած էր {իւր} նպատակին: XI 18... օգոստոսը վերջանում էր:

զատութեան վերջին մնացորդը։ Ազգի մի մասը, մնալով {իւր} հայրենական աշխարհի մէջ, մեռանում է իւր տների փլա

, մնալով իւր հայրենական աշխարհի մէջ, մեռանում է {իւր} տների փլատակների եւ թշնամու սրի տակ։ Միւս մասը,

ու սրի տակ։ Միւս մասը, յօժարակամ տարագիր գնալով {իւր} աշխարհից, ցան ու ցիր է լինում դէպի երկրի չորս կո

որոնելով աշխարհի վերայ մի տեղ, ուր կարո՛ղ է դնել {իւր} գլուխը, ուր կարո՛ղ էր որեւիցէ ճանապարհով վաստակե

լուխը, ուր կարո՛ղ էր որեւիցէ ճանապարհով վաստակել {իւր} օրական ապրուստը։ Այս թշուառ իրողութենների մէջ շի

րդկային գործականութեան համար։ Այնտեղ Կոլոմբոսը, {իւր} առաջարկութիւնքը ձեռքին, ծեծում էր թագաւորների դո

ամար նոր աշխարհ բանալու։ Միւս տեղ Գուտտենբերգը, {իւր} սրածայր գործիքին ենթարկելով ձայն նշանակող տառերը

զմելով խաւարի եւ մոլորութեան հակառակ, հիմնում էր {իւր} քաղաքական կեանքի կարգերը ճշմարտութեան վերայ էապէս

գիշեր տարածեց առհասարակ Հայաստանի հորիզոնի վերայ {իւր} խաւար վարագոյրը։ Թէպէտեւ Ռուբենեանց թագաւորո

ետեւ ինքը՝ ազգը, ինչպէս մեր ժամանակներում եւս, {իւր} հայրենասէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր եւ ո՛չ պա

եւ ո՛չ պատիւ. ամենայն մարդ մտածում էր առանձնապէս {իւր} օգտի վերայ, որպէս թէ մասնաւոր օգուտը կարելի բան

ր, համաշխարհական պատմութեան պատկանաւոր մարդ, որ {իւր} ազգի գրաւոր յիշատակարանքը դուրս է փորել հնութեան

արանքը դուրս է փորել հնութեան աւերակների տակից եւ {իւր} աշակերտների ձեռքով բացել է Հայերի համար նոցա մայր

ն մի անհաւատարիմ, վատթար որդի, որ, բաժանուելով {իւր} մայրական եկեղեցուց, միացել է օտար ազգի ու կրօնի

միացել է օտար ազգի ու կրօնի հետ եւ այդպէս եղել է {իւր} ազգին ոչ թէ արդիւնաբեր, այլ վնասաբեր եւս, այլեւ

ր Պետրոս Մանուկեան, իսկ մօր անունը՝ Շահրիստան։ {Իւր} առաջին դաստիարակութիւնը ստացաւ նա երկու բարեպաշտ

նաւոր կանանցից, որ միշտ սովո՛ր էր նա սիրով յիշել {իւր} ծերութեան օրերումը՝ ընծայելով նոցա իւր կեանքի բո

րով յիշել իւր ծերութեան օրերումը՝ ընծայելով նոցա {իւր} կեանքի բոլոր ուղղութիւնը։ Մխիթարը տասն եւ չորս տ

կացել էր Մխիթարը, թէ ո՛րպիսի ցած դրութեան մէջ էր {իւր} ազգը իմացական մասին։ " Թող Աստուած տայ, - գրում

իմացական մասին։ " Թող Աստուած տայ, - գրում է նա {իւր} նամակների մինի մէջ, - որ ես կարողանայի մի մշտնջեն

յի մի մշտնջենաւոր միաբանութիւն հաստատել, որ դնէր {իւր} առաջեւ, որպէս գլխաւոր կէտ նպատակի, տարածել ազգի

ր թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ իմացական պիտոյքը"։ Մխիթարը {իւր} ձեռնարկութեան մէջ ունէր յաղթել շատ դժուարութիւննե

ւս առաւել, գրաւել յաղթութեան արմաւենին։ Մխիթարը {իւր} դիտաւորութիւնը յայտնեց մի քանի վարդապետների, որ

դիտաւորութիւնը յայտնեց մի քանի վարդապետների, որ {իւր} ժամանակումը հռչակաւոր էին Հայաստանումը, բայց սոց

մեց այդ դաժան հոգու տէր մարդու մօտ եւ, յայտնելով {իւր} խորհուրդը, խնդրեց նորա օգնականութիւնը։ Կամենալո

ետ ասացեալ պապական աբեղան ժամանակ չունէր մտածելու {իւր} ազգի վերայ։ Պապականութիւնը վաղուց ահա արմատացած

րդի անճոռնի քարոզգիրքը տպուեցաւ Հայերէն, որի մէջ {իւր} բոլոր մեծ վայելչութեամբ երեւում է սոփեստական եւ ս

իթարի գործակցութենից։ Մխիթարը դատարկ դուրս գալով {իւր} յոյսից, որ ունէր Խաչատուրի վերայ, գնաց դարձեալ

ուրի վերայ, գնաց դարձեալ Հայաստան եւ, յայտնելով {իւր} խորհուրդը Մարգար վարդապետին, խնդրեց նորա ձեռնտու

րդերից։ Աստուծոյ անքննելի տնտեսութեանը յանձնելով {իւր} անձը եւ իւր բարի խորհուրդը՝ 1700 թուականին վերստ

ուծոյ անքննելի տնտեսութեանը յանձնելով իւր անձը եւ {իւր} բարի խորհուրդը՝ 1700 թուականին վերստին գնաց Կոստ

ղեցումը, ուր օրէ օր բազմացան նորա լսողքը։ Արդէն {իւր} առաջին տարու կեցութեան միջոցին Կոստանդնուպօլսումը

ցութեան միջոցին Կոստանդնուպօլսումը սկսեց նա ճարել {իւր} համար աշակերտք ու բարեկամք, որոնց թիւը շուտով հա

թարգմանել էր Կարնեցի Խաչատուր վարդապետը։ Այստեղ {իւր} աշակերտներից մի քանիքը ձեռնադրել տուեց քահանայ,

։ Մխիթարը, որ ինչպէս երեւում է, դաւանող էր {իւր} Հայկական ազգային եկեղեցուն, իւր Լատինական հոգեւո

մ է, դաւանող էր իւր Հայկական ազգային եկեղեցուն, {իւր} Լատինական հոգեւորների հետ ունեցած կենակցութեան,

թուականի սեպտեմբերի 8-ին հաստատեց մի հոգեւոր կարգ {իւր} ինն աշակերտներով, որոնց վերայ իսկոյն յաւելացան ա

կղզումը, ուր կամք ունէր սկզբումը բոլորովին մնալ {իւր} ընկերութեան հետ միասին։ Բայց այն յաջող լուրերը,

հարկատուութենից ազատութեամբ։ Կտրիճ Ծերակոյտը այս {իւր} ընթացքով բորբոքել էր Հռովմի որոտալից փայլատակները

ւթեան հակառակ կոնդակը, որ Պաւլոսը Պապ, յուսալով {իւր} անմեղանչականութեան եւ Աստուծոյ երեսփոխան լինելու

րդէն վճռական պատճառ էր ստացել հալածել Յիսուսեանքը {իւր} տէրութենից 1606 թուականին, որպէս առաւել կասկածաւ

յտը եւ բովանդակ հասարակապետութիւնը բանի տեղ չդրեց {իւր} կոնդակը, հարկադրուած էր զօրացնել իւր նզովքը զէնք

ի տեղ չդրեց իւր կոնդակը, հարկադրուած էր զօրացնել {իւր} նզովքը զէնքի ուժով, Վենետիկեցիք նոյնպէս պատրաստո

ց հատուածեալ միաբանութիւն, որ պատրաստ էր նուիրել {իւր} կրօնը, կեանքը, գոյքը եւ զօրութիւնը պապական ծառա

շանքով ներս ընդունեց նորանց՝ ապացուցանելու համար {իւր} նախանձաւորութիւնը Պապականութեան օգտին, որի մասին

հուրդ չենք կարող. մի մասնաւոր մարդ կարող է միայն {իւր} հաճոյքի եւ զուարճութեան համար կարգադրել իւր ստացո

միայն իւր հաճոյքի եւ զուարճութեան համար կարգադրել {իւր} ստացուածքը, բայց մի տէրութիւն եւ այն՝ Վենետիկեա

ւոր, խեղճ, ողորմելի վիճակում, եւ կտրած բաժանած {իւր} ազգից, ոչինչ քաղաքական հանդէս չէր կարող ունենալ

օթոնէն անցանէր Տաճիկների ձեռք եւ ինքը՝ Մխիթարը, {իւր} միաբանութեան հետ միասին, արդէն որպէս յայտնի պապա

մինն էր նորա համբերութիւնը, այլեւ հաստատութիւնը {իւր} կամքի վերայ. արդարեւ այնպիսի յատկութիւնք, որ հե

եւ Հայկական ուսումը, չգտանելով ոտքի ու կայքի տեղ {իւր} հայրենական հողի վերայ եւ ազգի մէջ, պիտոյ է մուրա

Այս տեղերում ցոյց է տալիս նա որպէս միակ խորհուրդ {իւր} միաբանութեանը մշակել Հայոց լեզուն եւ այս մշակագոր

նիլ այն մարդերի հետ, որ ասում էին, թէ Մխիթարը, {իւր} սրտի մէջ յղանալով կազմել մի ընկերութիւն, մտածած

րբ նորա միաբանութեան գլխաւորը կամ, աւելի ուղիղ, {իւր} յաջորդը թղթերով ու երդումներով նզովէր իւր բուն Հա

ուղիղ, իւր յաջորդը թղթերով ու երդումներով նզովէր {իւր} բուն Հայկական եկեղեցին եւ այդ ճանապարհով շահէր Պա

վ, միշտ պիտի օտարին գովէ, օտարի օգուտը պաշտէ եւ {իւր} ազգից հեռանայ ու օտարանայ, այլեւ վնասակար լինի ն

ար լինի նորան։ Այսպէս է մարդկութեան կարգը՝ կա՛մ {իւր} ազգի թեւերի տակ, կա՛մ օտարի թեւերի տակ եւ դորա բ

անձին միաբանութիւն։ Մխիթարը աւարտեց ու կնքեց {իւր} բազմաշխատ կեանքը աշխարհի վերայ ապրիլի 16-ին՝ 174

։ Նա Հայկական դպրութեանը եւ լուսաւորութեանը զոհեց {իւր} հանգստութիւնը, իւր անձը մատնեց հազարաւոր նեղութի

եանը եւ լուսաւորութեանը զոհեց իւր հանգստութիւնը, {իւր} անձը մատնեց հազարաւոր նեղութիւնների, բամբասանքի

, բամբասանքի եւ հալածանքի, չխնայեց մինչեւ անգամ {իւր} հայրենի կրօնը, որի մէջ ծնել ու մեծացել էր։ Այս

Մխիթարեանց բնակելոց ի Վենետիկ ", թէեւ այդ նամակը {իւր} լեզուի հնութեամբը չէր կարող տեղ գտանել Հիւսիսափայ

։ Արդ, որպէս նոյն ինքն Մխիթար աբբայ, նոյնպէս եւ {իւր} ձեռնասուն աշակերտք, մանաւանդ առաջինքն, էին 'ի հ

ս վարժեաց 'ի նոյն եղանակ, որոց գլխաւորն եւ իբրեւ {իւր} երկրորդ եղեւ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ջատագով նմա հանդ

րկրորդ Ստեփանոս աբբա Գիւվեր Ագոնց եւ եպիսկոպոս առ {իւր} կրօնակիցս, թէ բարւոք է արարք ձեր. բայց յանցանք

գիտութեամբ եւ գրոց տպագրութեամբ պայծառացոյց զազգն {իւր} 'ի բաց առեալ զնիւթս գայթ 'ի գայթ բանից, որ հայի

խօսեցինք Մխիթարի վերայ, պատմեցինք նորա վարքը եւ {իւր} անունով ասած ընկերութեան հիմք դնելը։ Այս երկրորդ

նի համար։ Մարդը մարմին չէ միայն, այլեւ ունի {իւր} մէջ մի աննիւթ էակ Հոգի, եւ ինչպէս մարմինը կարող

էս մարմինը կարող է այնքան աւելի ապահով կացուցանել {իւր} ամբողջութիւնը, իւր բարօրութիւնը, մի բնական կարգ

յնքան աւելի ապահով կացուցանել իւր ամբողջութիւնը, {իւր} բարօրութիւնը, մի բնական կարգով սահմանուած ժամանա

բնութեան օրէնքներին, նոյնպէս հոգին պիտոյ է գտանէ {իւր} համար մի աննիւթական աղբիւր, մի գերբնական եւ յաւի

ալով՝ մարդը պիտոյ է յաւիտեանս յաւիտենից ապահովէր {իւր} անանցանելի երանութիւնը։ Այս կեանքի կենտրոնը որոն

նիւթապաշտ, ինչ կամի, թող լինի, թոյլ կամ հաստատ {իւր} ուրացութեան մէջ։ Այնուամենայնիւ, լինում են այդպ

ասկացողութիւնը եւ ազատելով նիւթական կապանքներից, {իւր} ազատ ձգողութեանը հետեւելով, թռչում է, վերանում

եւ հոգու բոլոր ունակութիւնքը։ Մարդը, ենթարկելով {իւր} անձը կրօնի ազդեցութեանը, ընդունում է նորա կանոնք

եւ պայմանների պահելու մէջ մարդու հոգին գտանում է {իւր} մխիթարութիւնը եւ երջանկութիւնը։ Ամենայն մարդ, ո

գտանուած, որ շիջանէր նորա սրտի մէջ կրօնի ճրագը, {իւր} գործողութիւնքը կատարելու ժամանակ դիմում է դէպի կր

նում է նորանից խորհուրդ՝ արդեօք այս կամ այն, որ {իւր} սիրտը յղացել էր, թո՞յլ է տալիս կրօնի պատուէրը իր

շել էր արդէն։ Այսպէս անքակտելի կապած է մարդը {իւր} կրօնի հետ. մարդու հոգեկան ոյժը եւ զօրութիւնը իսկ

որին կարող է հասնել քրիստոնեայ մարդը՝ ընդունելով {իւր} հոգու եւ սրտի մէջ Աւետարանի բանքը, դաստիարակուել

ը։ Ստրկական կրօնի մէջ բռնակալական հոգի երեւում է {իւր} ահարկու մեծվայելչութեամբ. նորա համար չկայ ոչինչ

աբար, ամենեւին այնպէս, որպէս վարւում է մի հովիւ {իւր} ոչխարների հետ՝ ստանալով նորա կաթը եւ խուզելով բո

ին այնպէս է, ինչպէս մի իշխանի յարաբերութիւն դէպի {իւր} ծառայքը։ Վաղուց ահա հրէական ժողովուրդը, նայ

ւց ահա հրէական ժողովուրդը, նայելով երբեմն երբեմն {իւր} մէջ երեւեցած մարգարէների քարոզութեան, հաւատացած

նորդ անուանուած տղամարդերը՝ թափելով նոցա ոտքումը {իւր} պղինձը, արծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչը, ախոյեան դուրս

, անյիշաչար, նախախնամող եւ միշտ պատրաստ ընդունել {իւր} գիրկը մարդկութեան որեւիցէ անդամը, որպէս հայր իւր

իւր գիրկը մարդկութեան որեւիցէ անդամը, որպէս հայր {իւր} որդին, եթէ սա կը վերադառնար խոզարածութենից դէպի

որդին, եթէ սա կը վերադառնար խոզարածութենից դէպի {իւր} հայրը։ Նա սովորեցուց Հոգի ճանաչել Աստուածը եւ նո

նորան։ Այս երկնային եւ աստուածային Վարդապետը {իւր} սրտի վկայութիւնը, իւր ճշմարտութիւնը մարդերի սրտի

ն եւ աստուածային Վարդապետը իւր սրտի վկայութիւնը, {իւր} ճշմարտութիւնը մարդերի սրտի մէջ աւելի խոր տպաւորել

թիւնը մարդերի սրտի մէջ աւելի խոր տպաւորելու համար {իւր} մահով կնքեց եւ վաւերացուց իւր ուսումը, որպէսզի մ

որ տպաւորելու համար իւր մահով կնքեց եւ վաւերացուց {իւր} ուսումը, որպէսզի մարդիկ, տեսանելով նորա հաստատո

ը, որպէսզի մարդիկ, տեսանելով նորա հաստատութիւնը {իւր} վկայութեան վերայ մինչեւ Գոլգոթայի վերայ անարգաբար

րա միջնորդութեամբ քննել եւ գնահատել ամենայն բան, {իւր} անձը, իւր հոգին, իւր բանականութիւնը, իւր ընկեր

ւթեամբ քննել եւ գնահատել ամենայն բան, իւր անձը, {իւր} հոգին, իւր բանականութիւնը, իւր ընկերը, իւր գիտ

եւ գնահատել ամենայն բան, իւր անձը, իւր հոգին, {իւր} բանականութիւնը, իւր ընկերը, իւր գիտութեան եւ հա

բան, իւր անձը, իւր հոգին, իւր բանականութիւնը, {իւր} ընկերը, իւր գիտութեան եւ հասկացողութեան չափը։ Ն

ը, իւր հոգին, իւր բանականութիւնը, իւր ընկերը, {իւր} գիտութեան եւ հասկացողութեան չափը։ Նա ընդդէմ է ամ

րկողի արիւնը։ Ոչինչ զարմանալու բան չկայ. " Ծառը {իւր} պտղից է ճանաչւում, - քարոզում է Քրիստոսը, -թզենին

րօնի ինչութիւնը եւ խորհուրդը)։ Բեր այժմ խօսենք {իւր} կարգով եւ պապականութեան վերայ, որովհետեւ դա երկր

արագոյրը, մերկացնէինք պապականութիւնը ազգի առաջեւ {իւր} բոլոր սարսափելի փառահեղութեամբ։ Մեզ պատերազմ է ս

ովմի քահանայապետներից կողոպտեց եկեղեցական գանձը, {իւր} աւարով հանդերձ դուրս փախաւ Հռովմից, եւ յետոյ վեր

աւ Հռովմից, եւ յետոյ վերադարձաւ շուտով, հալածեց {իւր} յաջորդը եւ խեղացուց նորան ամենագարշելի կերպով։ Պ

հակապապի մեռած մարմինը բերւում է նոր պապի առաջեւ {իւր} գահընկեցութեան դատակնիքը լսելու համար, իսկ երկրո

ւմ ենք, թէ ինքը՝ այդ դատաւորը, ի՞նչպէս լսում է {իւր} այդօրինակ դատակնիքը, թէեւ՝ առանց այն զզուելի հա

իսաւորութեան։ Յետոյ պապերից մինը վարձու է առնում {իւր} անմեղանչականութիւնը տասն եւ ութն տարեկան հասակում

մէջ, ուր մի հողեղէն մարդ հարկադրում է ժողովրդին {իւր} պառաւական տրամաբանութեամբ, բաց աչքով անմեղանչակա

գուած են Աստուծուց, թէ ինքը՝ Տէրը, հաւատացել է {իւր} ՝ մարդկային ազգի վերայ իշխանութիւնը Սուրբ Պետրոսի

հարկ տալ ամենայն տարի երկու սու, եւ հրամայում է {իւր} դեսպաններին ժողովել այս հարկը՝ որպէս Ֆրանսիայի դ

լադիսլաւ, աւելի խոհեմ գտանուելով, հրատարակում է {իւր} անձը պապի գործակալ եւ համաձայնում է հարկ տալ նորա

ալը, այդ օրից սկսած նայելով Ռուսիայի վերայ որպէս {իւր} սեպհականութեան վերայ, պիտոյ է նորա պաշտպանը լինի

նդունել էին պապականութիւնը, Գրիգորը, մէջբերելով {իւր} ծայրագոյն իշխանութիւնը նոցա աշխարհի վերայ, տարեկ

մ պապականութիւնը մեծամեծ քայլերով յառաջ գնաց դէպի {իւր} դատապարտելի եւ անքրիստոնեայ նպատակը՝ բռնանալ մար

րեկոյին, երբ ինքը՝ թագաւորը (Կարոլոս 9-րդը), {իւր} ձեռքով հրացաններ արձակեց իւր աւետարանական հպատակն

(Կարոլոս 9-րդը), իւր ձեռքով հրացաններ արձակեց {իւր} աւետարանական հպատակներից մի քանիքը չքացնելու աղագ

ի հոգու մէջ։ Խեղճ ողորմելի Սպանիան զրկուեցաւ {իւր} գործունեայ եւ հարուստ հպատակներից, որպիսի էին Մա

րի փրկութեան համար, պապականութիւնը ազգեր չքացուց {իւր} ապահովութեան համար եւ դեռեւս՝ պաշտպան քրիստոնէու

ր եւ դեռեւս՝ պաշտպան քրիստոնէութեան հրատարակելով {իւր} անձը։ Ճշմարտութեան դիտանոցից նայելով պապականութե

լ, թէեւ մի այդպիսի մարդ ամենեւին պատրաստուած չէր {իւր} հոգու տրամադրութեամբ։ Մեք ամենայն հոգով ցանկ

արդ, որ փախչելով օտար դայեակի գրկից, վազէր դէպի {իւր} ծնող բուն հայկական եկեղեցին։ Բ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ԲԱՐՈ

ն փորձերը, որ հազարաւոր տարիներով կատարել է նա՝ {իւր} կեանքը եւ գոյութիւնը ենթարկելով այս փորձութենների

իւնը մայր է լինում ամենայն անբարոյականութեան, որ {իւր} կողմից նոյնպէս ծնող է եւ գործարան սոսկալի եւ սարս

, թէ մարդը որոշւում է այլ կենդանածին անասուններից {իւր} բանականութեամբ։ Քննութեան տակ ձգելով մարդը ֆիզիկ

, որպէս բանական էակ, գիտակցաբար ճանաչած է լինում {իւր} արժանաւորութիւնը այլ արարածների մէջ, վառւում է,

զրահաւորուիլ հարկադրւում է ամեն մի ստրուկ մարդ, {իւր} գոյքը եւ բարեկենդանութիւնը մի կերպով ապահով կացու

լու համար բռնակալութեան երեսից։ Պապականութիւնը, {իւր} մէջ կենտրոնացնելով ամենայն իրաւունք աշխարհի երեսի

մ են, թէ դա խլելով բոլորի ազատութիւնը եւ կամքը, {իւր} մէջ կազմել է մի ազատութեան շտեմարան, եւ նորա ծայ

ա համար, որ նա ազատ է, որ նա վերադաս է համարում {իւր} անձը բոլոր մարդկութենից եւ սորան՝ հլու հպատակ իւ

ու չէր մի անդամի ազատութիւն, եթէ չխլէր նա մի այլ {իւր} պէս մարդկութեան անդամներից։ Այս մի անժխտելի օրէն

ք եւ ո՛չինչ օտարական չէր կարող ներս մտանել, ունի {իւր} սեպհական հայեացքը ամենայն բանի վերայ։ Աշխարհի ըն

գլխաւորը, Աստուծոյ ամենակալի երեսփոխան քարոզելով {իւր} անձը, նոյն պատիւը պահանջում էր ժողովրդից, որ պա

ն հոգեւորք, ցնծում էր նեղսիրտ դպրոցականութիւնը՝ {իւր} սոփեստութենով եւ բոլոր մեծվայելչութեամբ։ Գիտութի

ամենայն մատենագրական գործունէութիւն ցոյց էր տալիս {իւր} մէջ միայն ստրկաբար փոխառութիւն այս առաջիններից,

չորրորդ Ֆրանսիայի թագաւորը, կամենալով բաժանուիլ {իւր} Մարգարիտ թագուհուց եւ սորա կենդանութեամբ կին առնո

։ Պապականութիւնը շատ դիպուածներում զոհում էր {իւր} անսխալելի կանոնադրութիւնքը, շատ մեծամեծ մեղքեր,

ւած լինելով ստրկութեան վերայ, պահում է այս տարրը {իւր} քաղաքականութեան։ Ահա այն աղբիւրքը, որոնցից

գարուած ոճով, այնուամենայնիւ Հայոց հնախօս լեզուն {իւր} վերստին կեանք եւ շարժողութիւն ստանալու համար պարտ

, որքան Հայ մարդը կարող էր մի հայերէն գիրք առնուլ {իւր} ձեռքը։ Մխիթարեան միաբանութիւնը՝ այդ մեզանից

խստականի պէս դուրս գնալը Տաճկաստանից դէպի Մօրէա՝ {իւր} մանուկ ընկերութեամբ հանդերձ, Կոստանդնուպօլսի Աւե

գլուխը ազատելու համար։ Եւ ահա Մխիթարը կազմեց {իւր} միաբանութիւնը, ունի վանք եւ եկեղեցի, ունի մի փո

ոց ազգի լուսաւորութեան համար, զոհեց մինչեւ անգամ {իւր} ազգային կրօնը, բայց դիտաւորութեամբ ենթարկուեցաւ

։ Նորա ամեն մի քաջալերական խօսքերից, որ տալիս է {իւր} աշակերտներին, պարզ երեւում է, որ ունէր նա իւր ս

է իւր աշակերտներին, պարզ երեւում է, որ ունէր նա {իւր} սրտի խորքում մի գաղտնի խորհուրդ՝ երբեմն թափել իւ

ւր սրտի խորքում մի գաղտնի խորհուրդ՝ երբեմն թափել {իւր} անձը եւ միաբանութիւնը պապական իշխանութեան տակից ե

ր այդ միաբանութիւնը, խորթանալով ազգից, չհասանէր {իւր} բուն նպատակին։ Մխիթարը սաստիկ սխալուեցաւ իւր հաշ

նէր իւր բուն նպատակին։ Մխիթարը սաստիկ սխալուեցաւ {իւր} հաշւում։ Մինչդեռ առաջին անգամ ոտք էր հաստատում ն

ետիկեան հասարակապետութեան, մինչդեռ առաջարկում էր {իւր} ընկերութեան պայմանքը Պապի նկատողութեանը եւ հաստատ

նը եւ հաստատութեանը, Մխիթարը արդէն հրատարակել էր {իւր} անձը պապական։ Դեռեւս նոր կազմուել էր Մխիթարե

պապական եւ հարկադրուեցաւ Հռովմ գնալ՝ արդարանալու {իւր} եւ միաբանութեան ջերմեռանդն պապականութիւնը ապացուց

ետից։ Մխիթարի հաստատուն միտքը՝ երբեմն թափել {իւր} անձը եւ իւր միաբանութիւնը պապականութեան լուծի տակ

խիթարի հաստատուն միտքը՝ երբեմն թափել իւր անձը եւ {իւր} միաբանութիւնը պապականութեան լուծի տակից, թուլանո

յստեղ փորձւում է միաբանութիւնը։ Կէսը չկամի շահել {իւր} բուն հայկական կրօնը, ազգի սովորութիւնքը եւ աւանդ

եւ աւանդութիւնքը, միւս կէսը, կամելով ազատ պահել {իւր} անձն Կոլլեգիացոց բամբասանքից, կամակորւում է աշխա

անդամքը անխտիր։ Մխիթարը պապականութիւնը դրեց {իւր} երեսին որպէս դիմակ, նորա ապագայքը ծնանում են արդ

ծաւորուած, իսկ երկրորդը՝ բոլորովին պապական, որ {իւր} կարգով ճնշում է եւ օր ըստ օրէ չքացնում է առաջին ա

ի հետ, ուրեմն, առանց հայութեան դիմակով ծածկելու {իւր} պապականութիւնը, հրապարակով քարոզեց, թէ ինչ որ Հ

Ահա թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան սխալուել էր Մխիթարը {իւր} հաշւում։ Բայց մեր համար զարմանք չէ. դորա փոխանա

յանուն թագուհւոյն։ Բողոք կալաւ յայնժամ տասնապետն {իւր}, եւ ել հրաման մենամարտելոյ նոցա առ 'ի մահ նահատա

զայն գո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. զի կուրացաւ տուն {իւր} ։ Զի՞ կուրացար ո՛վ դու, բարձրացո՛ եւ դու զտուն ք

խնդրէրն զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ {իւր} յատենի անդ ասաց, " գոհանամ զքէն տէր, զի 'ի կամի

գամ եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսը քաղկեդոնական է մինչեւ {իւր} կաթողիկոսանալը։ Մեր մինչեւ այժմ ասածերը, բացի Չ

տացած լինելով միաբանութենից՝ իսկոյն հրաժարւում է {իւր} ՝ Հայոց վերայ գրած պարսաւից եւ չէ ամաչում ասել,

ազատական կրօնի հետ, շատ նեղսիրտ։ Բայց եւ դա ունէր {իւր} մեծ խորհուրդը մարդկութեան համար, դա համարեա թէ մի

դ արծաթով գնում է մի պաշտօն, ասել է թէ՝ յոյս ունի {իւր} պաշտօնից ստանալ ոչ թէ միայն այն արծաթը, որ պահուց

այն այն արծաթը, որ պահուցել էր յառաջուց որպէս գին {իւր} պաշտօնին, այլեւ՝ աւելի մեծ արծաթի գումար։ Այս է ա

ս Խորենացին՝ այն պատկառելի եւ խնկելի ծերունին, որ {իւր} օրերումը տեսանելով Հայերի փախչելը լուսաւորութենից

որութենից, կարծում է՝ ոչ թէ այդ բանը եղած է միայն {իւր} օրերումը, այլ եւ հին ժամանակներում։ Թող խօսէ ինքը

եւ ճարակելով անդարման թողած մարմինը, յայտնելու էր {իւր} ներկայութիւնը խոցի սեպհական գարշահոտութեամբ եւ նո

օր Հայ մարդը սովորել է նիւթականովը միայն շատանալ, {իւր} փառաւոր ապրուստի վերայ հոգալ։ Մեք այն ազգն ենք, ո

իլ ի կարգի: Հեղինակ աշխատութեանս մի եւ եթ կալեալ {իւր} առաջնորդ զլուսաւոր բանականութիւնն, ճախարակեալ եւ

արան եւ հնար՝ որով բաւական էր մտածողն զխորհուրդս {իւր} զգալի կացուցանել, կամ միջնորդութեամբ օդոյ յունկն

վաղ ուրեմն [ծանուցեալ ] հրատարակել զՀոգեբանութիւն {իւր} տպագրութեամբ յամի Տեառն 1851 ի յառաջաբանութեան ան

իք ընթեռնու եւ [տեղեկանայ իւրոցն] պարտականութեանց {իւր} առ [անձն իւր], առ ընկերն, եւ առ Աստուած, եւ որ

ւ [տեղեկանայ իւրոցն] պարտականութեանց իւր առ [անձն {իւր]}, առ ընկերն, եւ առ Աստուած, եւ որ ինչ վերաբերի

ւրովք ժամանակօք՝ դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն {իւր} միայնոյ՝ գրել։ ճողոպրեալք յանփրկանաւորն կորստե

հին՝ առաքէ սուրբն Սահակ զՄեսրոպ եւ զՎարդան զթոռն {իւր} ի Բիւզանդիոն, տուեալ նոցա տանել զթուղթս առ Թէոդո

պրութիւն Ազգին յարեւմուտս՝ թողու առ նմա զթոռունս {իւր} եւ ինքնին Վարդանաւ հանդերձ անցանէ յԱյրարատեանն աշ

յ ծնեալ հոգեւորն վերածնելութեամբ զորդիս եւ ի տեղի {իւր} զնոսա յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳի

առաքեցան ի Բիւզանդիոն՝ թուղու մեզ զերկասիրութիւն {իւր} մակագրեալ " Եղծ աղանդոց " ի չորս հատուածս տրոհեալ

եցաւ նաւել յԵլլադա եւ գնալ յԱթէնս առ աշակերտակիցս {իւր}, այլ վասն հողմոյն ընդդէմ լինելոյ՝ խոտորեցաւ. յ

զերանելին, այն ինչ ետես՝ թե բազմերախտ վարդապետք {իւր} յառաջեալ ի կոչ վերին Կոչողին, թողեալ էին զասպարէ

ազգիս՝ սկսեալ յառաջնոց Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս {իւր}, զոր արար ի խնդրոյ Սահակայ Բագրատունւոյ, կցորդե

Ալեքսանդրիա, յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն՝ թողու զկնի {իւր} զքանի մի երկասիրութիւնս, որպիսիք են " Յաղագս սկզ

աւ ի ծննդականութենէ, սակայն բարձեալ տանի ի գիրկս {իւր} քանի մի անձինս, որք շատ կամ սակաւ ծանեան զլուսաւ

Հայոց սկսեալ ի վաղնջուց ժամանակաց մինչեւ ցաւուրս {իւր}, անդր քան զչափն ճոխաբանութեամբ: Պատուելի Հարք Մ

իսկ է պատճառ, զի ժողովուրդ մեր չգիտէ զպատմութիւն {իւր}, զգործս իւրոց նախնեաց, չգիտէ զհարս՝ որոց է որդ

այր իւրաքանչիւր ճանաչէր զյարգ եւ զպարտականութիւն {իւր} եւ ընկերին, եւ այսպէս աջակից գտեալ միմեանց՝ նոր

Պարագուայումը մի անկախ Տէրութիւն, որով իրագործեց {իւր} գաղափարը քաղաքական շինութեան մասին։ Թէպէտ եւ այս

ապետութեններին, այս Յիսուսականութիւնը, ծածկելով {իւր} դիտաւորութիւնը եւ խորհուրդը աղքատութեան եւ բարեպա

այ ձեռք ձգել բոլորի կառավարութեան սանձը եւ հիմնել {իւր} Համաշխարհական թագաւորութիւնը։ Զարմանալի էր Յ

ի էր Յիսուսականութեան հնարները, որ գործ էր դնում {իւր} օգտի համար։ Այս հնարների կարգումն են շատ դատապար

Կլեմենդ XIVի բանադրանքը Յիսուսեան Կարգի վերայից, {իւր} անպարծանք կոնդակովը, որ յայտնի է անունովս, Soll

ւթիւն կամ բոլորովին չ'կար, կամ եթէ կար, այն եւս {իւր} սկզբնական կոշտ ձեւով։ Ցոյց կը տամ վերջապէս, թէ

ութեան հետ, որ արդէն պատմական ընթացքով ստացել էր {իւր} կատարելութիւնը։ Հզօր քաղաքականութիւն ասելով՝ իմ

երեւելի մարդիկ էին, բայց ո՛չ հարուստ։ Իգնատիոսը {իւր} տասն տարեկան հասակում գտնւում էր Ֆերդինանդի եւ Իզ

ութիւնը, վասնորոյ թողեց նա այս կեանքը եւ նուիրեց {իւր} անձը զինուորական ծառայութեան։ 1521 թուականին

թշնամիների մեծահոգի խնամածութեան տակ եւ վերջապէս {իւր} ցանկութեանը համաձայն ուղարկուեցաւ նոյն թշնամիների

եանը համաձայն ուղարկուեցաւ նոյն թշնամիների ձեռքով {իւր} հայրենի ամրոցը։ Իգնատիոսի վէրքերը բժշկելու համար

էր, որ այս բաները օգուտ չ'տուեցին, եւ նա մինչեւ {իւր} մահը կաղ մնաց։ Իգնատիոսը, իւր ծանր ու դանդաղ բժ

ին, եւ նա մինչեւ իւր մահը կաղ մնաց։ Իգնատիոսը, {իւր} ծանր ու դանդաղ բժշկութեան ժամանակ, անգործութենից

քը։ Աշխոյժ Իգնատիոսը, այս գիրքը կարդալով, զգաց {իւր} մէջ մի այլ ընդունակութիւն, մի բոլորովին նոր կոչո

ւնկ չոքած Աստուածածնի պատկերի առաջեւ երդում կերաւ {իւր} անձը իւր ծառայութիւնը նուիրել Աստուածածնին եւ նոր

Աստուածածնի պատկերի առաջեւ երդում կերաւ իւր անձը {իւր} ծառայութիւնը նուիրել Աստուածածնին եւ նորա անունի

ը վայելէր ուխտաւորի ունենալ, եւ այս կերպով սկսեց {իւր} ճանապարհորդութիւնը։ Ճանապարհի վերայ պատահեց նորա

աւ։ Իգնատիոսը, բարկանալով այս բանի վերայ, զգաց {իւր} մէջ մի անզովտնալի ծարաւ հեռացած ճանապարհորդը սպան

իոսը հասաւ շուտով Մանրէզ քաղաքը, որ հռչակաւոր էր {իւր} վանքովը եւ Աստուածամօր հրաշագործ պատկերովը։ Այստ

օր հրաշագործ պատկերովը։ Այստեղ Իգնատիոսը արձակեց {իւր} ծառայքը, գնեց մի աբեղայական հաստ մոխրագոյն վերար

ոյն վերարկու եւ խոստովանուելով մի աբեղայի յայտնեց {իւր} դիտաւորութիւնը, թէ կամենում էր Քրիստոսի գերեզման

ը, թէ կամենում էր Քրիստոսի գերեզմանի մօտ կատարել {իւր} ապաշխարութիւնը։ Աբեղայն գովեց այս դիտաւորութիւնը

կի վերայ մնալով Աստուածածնի պատկերի առջեւ, կախեց {իւր} գլխարկը եւ սուրը սեղանի վերայ, եւ ուխտաւորի հանդ

ու։ Իգնատիոսը, կարծելով, թէ սատանայն փորձում է {իւր} հեզութիւնը եւ կամենում է գայթակղեցուցանել, հեռաց

ւ սատանայի փորձութիւնքը։ Վերջապէս տեսանելով, որ {իւր} սուրբ նպատակին հասանելու համար հարկաւոր է առողջու

մ են նորա պատմիչքը, Իգնատիոսը այս միջոցին գրել է {իւր} շարադրութիւնը, որ յայտնի է անունովս " Հոգեւոր Վա

հետ միասին Պապի օրհնութիւնը ստանալով, շարունակեց {իւր} ճանապարհը։ Սպանիացիք ճանապարհի համար արծաթ տուեց

եկտեմբերի 4-ին 1523 թուականին։ Իգնատիոսը վաճառեց {իւր} ունեցած չունեցածը, որպէս զի, կարողանալով հատուց

եզմանի մօտ աղօթելու։ Իգնատիոսը հազիւ թէ հասել էր {իւր} նպատակին, փոխուեցաւ. նա մի այլ մարդ դարձաւ բոլո

կարգը (systema) պատրաստ, այս օրից կամքը ստացաւ {իւր} յատկացեալ պաշտօնը։ Բայց Լօյոլան ոչինչ ուսումն չո

ւ, արձակեալ կապիտանը, ապիկար զինուորը թողնում է {իւր} օդեղէն գաղափարները, վերադառնում է Սպանիա եւ նստո

մ է երեխաների հետ միասին քերականութիւն, լարում է {իւր} զօրութիւնքը, որ ուսանի լատինի լեզուի հոլովմունքը

ւ երբ միւս մարդիկը հնար գտան բանդից փախչելու, նա {իւր} աշակերտների հետ միասին մնաց բանդումը, թէպէտեւ դո

ց բոլորի սիրտը, որ իսկոյն արձակեցին նորան բանդից {իւր} աշակերտների հետ միասին։ Վշտանալով Սալամանկայ

Աստուածաբանական ֆակուլտետը։ Նա այս բանը յայտնեց {իւր} աշակերտներին, բայց նոքա, ձանձրացած լինելով անոր

ժապետից, վասնորոյ Իգնատիոսը, բարձելով իշի վերայ {իւր} գրեանքը եւ ամենահարկաւոր բաները, ինքը միմիայն ճա

րից մինը գողացաւ նորա վերջին արծաթը, որ բերել էր {իւր} հետ Սպանիայից։ Այն ժամանակ սկսեց նա դարձեալ մուր

րմութիւն հաւաքելու, որ տեղից բաւական արծաթ բերեց {իւր} ապրուստի համար։ Այս միջոցներումը կարողացաւ ն

ոփայական դասեր։ Բայց եւ այստեղ չ'հրաժարուեցաւ նա {իւր} քարոզութեններից։ Նորան հետեւողներից շատերը կ

ւմն չունէր, առանց որին չէր կարող անգամ եւ մտածել {իւր} գաղափարը կենդանացնելու համար։ Վերջապէս մօտեցաւ Կ

էր։ Ահա՛ նորա մի օրինակը։ Իգնատիոսը գիտէր, որ {իւր} ընկերներից մինը ամենայն օր գնում է իւր սիրականի մ

գիտէր, որ իւր ընկերներից մինը ամենայն օր գնում է {իւր} սիրականի մօտ, որի բնակութիւնը Փարիզից շատ հեռի չ

կու ատենին։ Այս կերպով փոքր առ փոքր յառաջացաւ նա {իւր} ասպարէզի մէջ, այսինքն՝ Յիսուսականութեան։ Նորա

ռամիկ եւ անուսումն մարդիկ, եւ չէ համոզում նորանց {իւր} ոգեւորեալ սրբութենովը. նա լաւ գիտէր, որ այդպիսի

երից չէ կարելի Կարգ հիմնել, վասնորոյ աշխատում էր {իւր} կողմը քարշել խելօք եւ ուսումնական մարդիկ։ Բաղդը

սին։ Սորանից պակաս դժուարութիւն չ'կրեց Իգնատիոսը {իւր} երկրորդ ընկերը ճարելու համար։ Շատ ժամանակ էր արդ

մուրացկանութենով, վերջապէս կարողացաւ նորան դէպի {իւր} կողմը շրջել։ " Հոգեւոր Վարժութիւնքը " խզեցին եւ

ետոյ անհետացել, եթէ կամակորութենով սկսէր աշխատել {իւր} նախկին նպատակին հասնելու համար, այսինքն՝ քարոզե

լով, կարգի է դնում բոլոր փորձերը, որ կատարել էր {իւր} վերայ, մինչեւ անգամ իւր տեսիլքները հարինքի մէջ։

փորձերը, որ կատարել էր իւր վերայ, մինչեւ անգամ {իւր} տեսիլքները հարինքի մէջ։ Նա Ֆիզիկա եւ Քիմիա ուսու

ա կարողացել է սառնասրտութենով եւ լօգիկաբար նկատել {իւր} անձը, փորձել իւր անձը իւր պաշտօնի մէջ։ Այս բանե

ասրտութենով եւ լօգիկաբար նկատել իւր անձը, փորձել {իւր} անձը իւր պաշտօնի մէջ։ Այս բաներից յետոյ Լօյոլայն

ով եւ լօգիկաբար նկատել իւր անձը, փորձել իւր անձը {իւր} պաշտօնի մէջ։ Այս բաներից յետոյ Լօյոլայն, հարկադ

նի մէջ։ Այս բաներից յետոյ Լօյոլայն, հարկադրելով {իւր} աշակերտներին միեւնոյնը գործել, ինչ որ ինքը գործե

երտներին միեւնոյնը գործել, ինչ որ ինքը գործել էր {իւր} անձին հետ, կարողացաւ երեսուն օրի մէջ չքացնել բան

ար ծաղկած խուզարկու ատեանը մասն մասն լուծանում էր {իւր} անբաղդ զոհերի մարմինը։ Հոգեւոր վարժութիւնքը, Լօ

êre), դ) Դժոխքը միտք բերելու ժամանակ, որ ունի {իւր} մէջ երկու մուտք, հինգ գլխաւոր տեղիք եւ մի խօսակց

, քաղաքներ (villas et oppida), յետոյ նկարագրել {իւր} հոգու առաջեւ երկրի թագաւորը իւր ժողովրդի մէջ (pu

, յետոյ նկարագրել իւր հոգու առաջեւ երկրի թագաւորը {իւր} ժողովրդի մէջ (punctum primum proponere sibi ob o

փոքր թագաւորի տեղը դնել Քրիստոսը, ժողովրդի տեղ՝ {իւր} անձը. ահա այս կերպով կը նկարագրուի Քրիստոսի թագա

ոլա Աւետարանի ուսման հակառակ տալիս է աշակերտներին {իւր} անձին մի մասը, իւր մտածութեան փեճեկի մի թաղանթը

հակառակ տալիս է աշակերտներին իւր անձին մի մասը, {իւր} մտածութեան փեճեկի մի թաղանթը։ Նա իւր մանկութեան

ն մի մասը, իւր մտածութեան փեճեկի մի թաղանթը։ Նա {իւր} մանկութեան ժամանակ գիտէր ոգեւորութիւն, բայց, կա

միմիայն ձեւի եւ կարգի անուրը եւ պահանջում է դէպի {իւր} Աստուածը ո՛չ թէ մանկական սէր եւ խոնարհութիւն, այ

Վենետիկ, ուր եւ հասաւ 1537 թուականին։ Այստեղ նա {իւր} սովորական կերպով սկսեց քարոզել ժողովրդին եւ աշակե

ստիճանի անառակութեան մէջ։ Նա յոյս ունէր միաւորել {իւր} Կարգի հետ Լօյոլան եւ նորա աշակերտքը։ Բայց Իգնատի

նորա աշակերտքը։ Բայց Իգնատիոսը կարո՞ղ էր արդեօք {իւր} նպատակից հրաժարուիլ, որին հասանելու համար արդէն

էր, խմում էր այն ջուրը, որով հիւանդը լուացել էր {իւր} վէրքը, մինչեւ անգամ, եթէ կար բժշկական հարկաւորո

ը եւ նորա ընկերքը ոչինչ չունէին։ Այս խորհրդով նա {իւր} աշակերտներին ուղարկեց Հռովմ, իսկ ինքը միայն մնաց

։ Օրտիցը ինքը Պապին ներկայացրեց նորանց, որ տուեց {իւր} օրհնութիւնը եւ ճանապարհի համար յիսուն դուկատ։ Բա

Իգնատիոսին. նա դիպուած էր որոնում, որ կարողանայ {իւր} առաջուայ ուխտիցը, այսինքն՝ Երուսալեմ գնալուց յե

վտանգաւոր դարձաւ։ Այն ժամանակ Իգնատիոսը հաւաքեց {իւր} ընկերքը եւ յայտնեց նորանց, թէ Աստուած ուրիշ բանի

նատիոսը, Հռովմ հասանելով, շատ ջերմութեամբ սկսեց {իւր} գործը։ Նա կարողացաւ իւր նախկին թշնամի Օրտիցի հաւ

, շատ ջերմութեամբ սկսեց իւր գործը։ Նա կարողացաւ {իւր} նախկին թշնամի Օրտիցի հաւատարմութիւնը շահել, որ ա

րգումը լինել։ Բայց դորա փոխանակ գործ էր դնում նա {իւր} բոլոր ջանքը եւ հնարը Պապի դռնումը, որ յառաջադիմո

թէ հասել է վերջապէս Կարգը հիմնելու ժամանակը։ Նա {իւր} բոլոր աշակերտները Հռովմ կանչեց, որոնք, ժողովով

Լօյոլա Կարդինալ Կօնտարինու ձեռքով առաջարկեց Պապին {իւր} կարգի պայմանքը։ Այդ պայմանները այնպիսի խելքով,

Գուիդիչիօնի, որ շատ ուսեալ եւ խելացի մարդ էր եւ {իւր} բարեպաշտութեան մասին ամենայն տեղ յարգելի։ Այս Կա

, այսպիսի հարկաւոր ժամանակում չ'կամենալով բաժանել {իւր} հասարակութիւնը, միմիայն Լիսաբօն ուղարկեց երկու մ

քաղելով այս հանգամանքից, կրկնապատկեց ջանքը, որ {իւր} կողմը շրջէ որպէս Պապը, նոյնպէս եւ Կարդինալ Գուիդ

կան մարդ, երբեմն իբրեւ Սուրբ, եւ վերջապէս հասաւ {իւր} ցանկացած նպատակին։ Պաւլոս III Պապը իւր կոնդակովը

պէս հասաւ իւր ցանկացած նպատակին։ Պաւլոս III Պապը {իւր} կոնդակովը, որ գրած էր 1540 թիւ դեկտեմբերի 27-ին

Գեներալին։ Շուտով այս բաներից յետոյ Լօյոլա սկսեց {իւր} սովորական պարապմունքը, այսինքն՝ քարոզել ժողովրդ

շռայլութենովը պակասել էին պատշաճից... Իգնատիոսը {իւր} ուշադրութիւնը դարձուց անպարկեշտ կանանց վերայ. նա

պատահեցաւ մի ամուսնաւոր կին, որ կռուով ապրում էր {իւր} մարդի հետ։ Նա, համոզուելով Իգնատիոսի քարոզներից

հարկաւոր եղաւ դիմել դէպի Պապի պաշտպանութիւնը, որ {իւր} կոնդակովը սրբեց Իգնատիոսի եւ նորա ընկերների արատա

թենից, յաւելացնում էր Յիսուսեանների արտօնութիւնը {իւր} անսխալելի կոնդակներովը?? Նա շինեց նորանց թիւը անո

ան առ աստիճան գոյացաւ մի հասարակութիւն, որ ունէր {իւր} սեպհական օրէնքները, կանոնը եւ իրաւունքը. երեւեց

երի մէջ, այն արտօնութիւնը, որ Հռովմի աթոռը ինքը {իւր} ազատ կամքովը առանց ոչ ոքի համաձայնութեան սեպհական

ականութիւնը, բայց վերահաս մահը արգելք եղաւ նորան {իւր} ցանկութիւնը կատարելու։ Պապական Աթոռը զանազան վէճ

եդիչիսի ձեռքը։ Այս ամենանենգաւոր մարդը գործ դրեց {իւր} բոլոր խորամանկութիւնը, որ յետ ձգէ եւ միանգամայն

մէջ։ Պապը կամենում էր ուղարկել այն ժողովը իբրեւ {իւր} երեսփոխան այնպիսի մարդիկ, որ նախ եւ յառաջ շատ ջե

խօսակցութենից։ Հաւաստի է միայն այս, որ Լայենէզ {իւր} առաջին անգամ ժողովքի մէջ յայտնուելու ժամանակ կասկ

սիայի մէջ։ Հռովմի Քահանայապետութիւնը տեսանում էր {իւր} մօտակայ կործանումը։ Ամենայն Պապ երկիւղ էր կրում

ում էր Պապական Աթոռին չարաչար կործանումն։ Այստեղ {իւր} ամենայն ճոխութենով հանդէս դուրս եկաւ Յիսուսեաններ

անվերջանալի էր լինում, եւ ժողովքը դեռ չէր սկսած {իւր} գլխաւոր գործը։ Վերջապէս Ֆրանսիայի եւ Գերմանի

դատողութեանը, Հռովմէական Աթոռի գործը, այսինքն՝ {իւր} կամքով զանազան եպիսկոպոսական հոգեւոր իրաւասութենն

ռը։ Լայենէզը կատարեց այս գործը մեծ ճարտարութեամբ {իւր} խօսած ճառովը, որ կարո՛ղ էր օրինակ լինել դպրոցակա

բանը, գնաց Ինսպրուկ, որ մօտ լինելով Տրիդենտին, {իւր} ներգործութենովը հաշտեցնէ երկու թշնամացած կողմերը

էին։ Ահա՛ այս կերպով ժողովը չ'կարողացաւ հասանել {իւր} գլխաւոր նպատակին, որ էր Պապական Աթոռի եւ Տէրութե

ը խնդրեց եւ ստացաւ Պապից ուրիշ շատ արտօնութիւններ {իւր} Կարգին։ Նա ինքը սկսեց փոքր առ փոքր յետ կենալ իւր

իւր Կարգին։ Նա ինքը սկսեց փոքր առ փոքր յետ կենալ {իւր} առաուջայ ուխտերից։ Պորտուգալիայի թագաւորը կամենո

ջայ ուխտերից։ Պորտուգալիայի թագաւորը կամենում էր {իւր} խոստովանահայր նշանակել Յակոբ Միրա Յիսուսեանը, որ

մ պաշտօնից՝ անհամաձայն համարելով այսպիսի պաշտօնը {իւր} դրած հեզութեան ուխտին։ Այս բանը բոլորովին անհաճո

ես առնեն Կարգի օգուտը։ Այս միջոցին Իգնատիոսը {իւր} Կարգի երկու աստիճանների վերայ (այսինքն՝ անդամնե

ատճառ եղաւ Փարիզի Պարլամենտի հետ։ Բայց Կարգը {իւր} արագ յառաջադիմութեան մէջ պատահեցաւ եւ հզօր հակառա

Ֆրանսիայի տէրութեան մօտ, եւ ճշմարիտ. կատարեց նա {իւր} խոստմունքը, երբ արդէն Փարիզ էր հասել։ Նորա միջն

ի Արքեպիսկոպոսի վերաքննութեանը։ Սուրբ Ֆակուլտէտը {իւր} գրաւոր դատողութեան մէջ յայտնեց, թէ այդ " Կարգը ս

, ընկած էր մահուան մահճի մէջ, նա դեռեւս թելադրեց {իւր} շարադրութիւնը՝ " Հնազանդութեան օգտակարութեան մաս

" Հնազանդութեան օգտակարութեան մասին ", եւ կնքեց {իւր} զարմանալի կեանքը յուլիսի 31 թուականին 1556 տարում

էր։ Եթէ արդարութենով, նորանից սահմանուած Կարգը {իւր} քաղաքականութեամբ կարելի է նշանաւոր համարել, այն

րի ձեռքով, մանաւանդ՝ Յակոբ Լայենէզի ձեռքով, որ {իւր} ժամանակումը երեւելի քաղաքագէտներից մինն էր։

ի վերայ՝ Ֆրանսիացի Գեներալ Պրօկուրօր Դէ-Մօնկլարը {իւր} շարադրութեան մէջ " Compte rendu des constitutions

Սոքա միմիայն, ինչպէս ասաց Պօրտուգալացոց թագաւորը {իւր} հրովարտակի մէջ, Յիսուսեանները հալածելու մասին,

ր օրէնքներ, երեւելի գործերի ժամանակ հրաւիրում էր {իւր} չորս օգնականքը։ Բայց նոցա խօսքը ոչինչ ազդեցութիւ

վերոյիշեալ յանցանքների համար Գեներալը զրկւում էր {իւր} աստիճանից այն ժամանակ, երբ յանցանքը ասւում էր Ար

երը։ Նա, օգուտ քաղելով այս յայտարարութեններից, {իւր} ներգործութիւնը յարմարում էր գործերի ընթացքին։ Այ

տներ եւ խորամանկ քարոզիչներ կային, բայց մեծ մարդ {իւր} մտքովը եւ բանականութենովը, ո՛չ երբէք։ Կարգը համ

ւթենովը, ո՛չ երբէք։ Կարգը համարեա՛ թէ կրկնում է {իւր} պատմութեան մէջ հիմնարկողի կեանքը։ Սկզբումը դեռեւ

յն բան փոխւում է։ Լայենէզի սառն քաղաքավարութիւնը {իւր} բոլոր պարագաներով անցնում է դէպի Ակուաւիու եւ նոր

ւած եւ քարուքանդ եղած հասարակութիւնը արտաբերում է {իւր} վերջին խօսքը, այսինքն՝ կոյր հնազանդութիւն։ Այս

աղաքը՝ Գանգէս գետի այս կողմումը, եւ, հետեւելով {իւր} վարդապետի օրինակին, իսկոյն մտաւ այնտեղի հիւանդան

սկսեց ծառայել հիւանդներին եւ ապրիլ ողորմութենով։ {Իւր} լիակատար իրաւունքների մասին, որ ստացել էր Պապակա

յի Եպիսկոպոսին եւ ստացաւ նորանից եւս թոյլտւութիւն {իւր} իրաւունքներին համեմատ ներգործելու։ Այս խորհրդով

էին, Կսաւիէ չէր հասկանում նոցա լեզուն։ Նա սկսեց {իւր} գործը նորանով, որ Պօրտուգալացոց օգնութեամբ ջարդե

էր առ հասարակ ծառերի վերայ եւ այնտեղից քարզում էր {իւր} Քրիստոնէութիւնը հաւաքուած ժողովրդին։ Նա անխոնջ ա

բանին։ Կսաւիէն զուր տեղը աշխատեցաւ, հիմնուելով {իւր} լիակատար իշխանութեան վերայ, բայց գաւառապետը, որ

ռքից մի հասարակ նաւակով մինչեւ Սայքամ։ Այստեղ նա {իւր} բոլոր ունեցած արծաթը տուեց մի Չինացի վաճառականի,

Կանտօն քաղաքը։ Բայց Կսաւիէն չ'յաջողեցաւ հասանել {իւր} սրտի ցանկացածին. նա հիւանդացաւ յանկարծ հարինքով

արինքով եւ մեռաւ՝ փակած Կայսերութեան դուռի մօտ, {իւր} սրտի անհամբերութենից եւ սպասելուց։ Այսպէս եղ

պէս եղաւ այս հռչակաւոր մարդի վախճանը, որ միմիայն {իւր} ջերմեռանդութենովը դէպի Քրիստոնէական հաւատը, առան

պականութենից։ Ինչ ժամանակ կոյս աղջիկը ստանում էր {իւր} կատարեալ հասակը, մեծ հանդէսով երաժշտական նուագնե

ւթեան խորհրդական նշանը։ Ամենայն հարս ունէր կախած {իւր} վզից Ողջախոհութեան Աստուծոյ պատկերը, այն խորհրդո

(medici gentilis)"։ Այսպէս եւս Բենեդիկտոս XIV {իւր} կոնդակի մէջ առաւել ազդու կերպով ասում է. " Մեք կ

ուսական Առաքելութեան վերայ։ Այս երկիրը ունէր {իւր} առանձին սովորութիւնքը՝ Չիներից ստացած։ Սա եւս Չ

ակեց Լուտովիկոս Սօտելօ-Ֆրանսիսկեան կրօնաւորը, որ {իւր} բարեպաշտութենով եւ ճիշտ բարոյականութենով հռչակուա

էտ մարդը, ինչպէս Լայենէզ։ Նա կարողացաւ հաստատել {իւր} կարգը այն Երկնային թագաւորութեան մէջ, ուր օտար մ

ր, կեղծաւորութենով հաճոյանում էր Մանդարիններին, {իւր} անձը սիրող էր ցոյց տալիս նոցա հպարտութեանը եւ սով

որութեններին, որոնց օգնութեամբ շատ աշակերտ ճարեց {իւր} վարդապետութեանը մինչեւ անգամ եւ Կայսերական Դռնում

կան Կանտօն քաղաքը, բայց խարդախ Շօյլլը հաւատացուց {իւր} աշակերտ Կայսրին, թէ Հօլլանդացիք շատ փոքրիկ երկրի

պտեն աշխարհի հարստութիւնը։ Մատաղահաս Կայսրը լսեց {իւր} վարժապետի խօսքին եւ արգելեց Հօլանդացոց առեւտուր ա

մար։ Իննովկենտիոս X Պապը ընդունեց Դօմինիկեանները {իւր} պաշտպանութեան տակ եւ դատապարտեց Յիսուսեան կրօնաւո

ած Յիսուսեանների ձեռքում։ Լուդովիկոս XIV-ը արդէն {իւր} խոստովանահայր էր շինել հայր Լետելիէ) Յիսուսեանը

Դեսպան նշանակուեցաւ Մեցցաբարդան, որ հռչակաւոր էր {իւր} անհնարին խորամանկութեամբը։ Բայց Յիսուսեանք տեղիք

ում ընկնում էր Պապի ոտքերը եւ հաւատացնում էր, թէ {իւր} Կարգը, առանց մի սահմանափակութեան, հլու հպատակ է

ն չեղաւ Մեցցաբարդայի պատասխանը, վասնորոյ արձակեց {իւր} երեսից։ Երկրորդ տեսաւորութեան ժամանակ, երբ Մեցց

նք Կայսրից առաւել ծիծաղեցան, որ շատ ուրախացել էր {իւր} սրամիտ խօսակցութեան վերայ։ " Իմ այս համեմատութեա

ւթիւնը անչափ քաղաքավարի էք ")։ Մեցցաբարդան {իւր} դեսպանութեան ժամանակ խաղալիք էր դարձած Յիսուսեանն

ահապանք էին կանգնած, եւ ո՛չ ոք, մինչեւ անգամ եւ {իւր} մարդիկը, չէին կարող միայնակ տեսանել դեսպանի երես

երեզմանից խեղճ ողորմելի Տուրնօնի մարմինը եւ բերեց {իւր} հետ Եւրոպա՝ ոչինչ գործ չ'կարողանալով յառաջացնել

ս քարոզիչքը, ինչպէս վկայում է Կանտօնի Եպիսկոպոսը {իւր} նամակի մէջ, որ գրել էր Բենեդիկտոս XIV Պապին, վա

իւնը, նորա կազմուածքի մէջ ցոյց տուեց կատարելապէս {իւր} քաղաքական սկզբունքը։ Եւրոպայի եւ Ասիայի մէջ նա պ

արաւային Ամերիկայի անապատներումը, կարո՛ղ էր փչել {իւր} հոգին նոր եւ վայրենի մարդերի վերայ ամենայն ազատու

գին։ Դուրս եկաւ երեխաների հասարակապետութիւն, որ {իւր} կեանքի երջանկութեան համար ունէր ամենայն պայմաններ

րին դժուար չէր այն ազգը, որ երախտապարտ էր նորանց {իւր} հանգստութեան համար, ընտելացնել այն մտքի հետ, թէ

թիւնը։ Բայց այս խորհրդական հատուածը ունի՞ արդեօք {իւր} մէջ մեծ թագաւորութեան սկիզբն։ Ամենայն տեղ, ուր

, բայց Պարագուայի ժողովուրդը կենդանացնում է նորան {իւր} անմատչելի սահմաններում՝ լինելով օր ըստ օրէ առաւե

պանիայն թշնամի էին միմեանց։ Նա այսպէս վերջաւորեց {իւր} ճառը. " Դուք ինքներդ, Պարոննե՛ր, դուք ինքներդ

Կարդինալը, որ պաշտպան էր Յիսուսեաններին, կանչեց {իւր} մօտ Համալսարանի կառավարիչը եւ Համալսարանական ծերա

մենայն գիտութիւնքը, որ Պապը պարզապէս նշանակել էր {իւր} կոնդակներից մինի մէջ"։ Կառավարիչքը եւ երեսփոխան

սուրբ Լիգայի վերայ, զարհուրեցաւ, երբ լսեց, թէ {իւր} թագաւորութեան կէսը անցել է արդէն Սուրբ Լիգայի պատ

խ քարոզել՝ յուսալով, թէ կարո՛ղ է այս ճանապարհով {իւր} ձեռքում պահել թագաւորական իշխանութիւնը, բայց շատ

ել թագաւորական իշխանութիւնը, բայց շատ սխալուեցաւ {իւր} կարծիքի վերայ։ Գիզերը եւ Յիսուսեանք էին Ֆրանսիայ

Ֆրանսիայի իսկական տիրողքը։ Հենրիկոս, տեսանելով {իւր} սխալը, օգնութիւն խնդրեց իւր փեսայ Հենրիկոս Նավար

Հենրիկոս, տեսանելով իւր սխալը, օգնութիւն խնդրեց {իւր} փեսայ Հենրիկոս Նավարրացիուց։ Այս երկու թագաւորքը

՝ Յակոբեանների վանքի վանահայրը, եւ յայտնեց, թէ {իւր} աբեղաներից Յակոբ-Կլեման անունով մինը (Jacques Cl

նի ստանալ մարտիրոսական արմաւենին, վճռում է զոհել {իւր} անձը բոլոր Պապականների փրկութեան համար, այսինքն

համոզել Կլեմանը, որ հարցուփորձի ժամանակ չ'յայտնէ {իւր} խորհրդակիցքը կամ գո՛նէ ասէ միայն վանահօր անունը,

ւմ էր ուշադրութենով այս նամակները, աբեղայն հանեց {իւր} թեւի միջից երկայն դանակը, որ պատրաստած էր, եւ ց

նորան նոյն րոպէին։ Յակոբ-Կլեմանը ժամանակ չ'գտաւ {իւր} խորհրդակիցքը յայտնելու։ Յիսուսեան աբեղայքը,

տեւեալ տարումը եւ մեռաւ այս թագաւորի ուրուականը՝ {իւր} յիշատակը թողնելով մի քանի դրամների վերայ, որ այն

ութեամբ բորբոքուելով այս կոնդակի վերայ, հրամայեց {իւր} կողմնակիցներին, որ յատուկ այս պատճառով ուղարկում

պարոն Սիկստոս V-ը, որ պապ է կոչւում, չ'նայելով {իւր} սրբազնութեան վերայ, չարաչար սուտ է խօսել, թէ նա

ութիւնը, թէ վերջապէս կը սկսի հանգստութենով վարել {իւր} թագաւորութիւնը։ Մի ամսից յետոյ յայտնագործած ապստ

ես"։ Շատէլ խոստովանեցաւ, բայց չկամեցաւ մատնել {իւր} խորհրդակիցքը։ Վերջապէս բանդումը քանի անգամ հարցո

որձից յետոյ, բանալով գաղտնիքի վարագոյրը, մատնեց {իւր} խորհրդակիցքը։ Երբ յայտնեցին Հենրիկ IVին այս բանը

) Այս միջոցին Հենրիկոսը մտածում էր բաժանուիլ {իւր} Մարգարիտա Վալուա կնոջից, որ քանի տարով մեծ էր իւ

առնելու համար։ Հենրիկոս IVը ամենեւին չէր սիրում {իւր} կինը, շատ ընդդէմ էր նորան Մարգարիտայն, որի հետ

այքը։ Պսակը քակուեցաւ, եւ Հենրիկոսը գնաց Լիօն՝ {իւր} երկրորդ կնոջ՝ Մարիա Մեդիչիսի ընդառաջ, որ այն ժա

նոցա ձգած խռովութիւնքը հարկադրեցին թագաւորին, որ {իւր} մտադրութիւնը յետ դնէ։ Հայր Մաճիօ, որ Մարիա Մեդի

Մարիա Մեդիչիսի հետ էր, Փարիզ հասանելուց յետոյ եւ {իւր} սրամիտ խօսքերի համար թագաւորին հաճոյանալուց յետոյ

որը, թէ նա այս բանը խոստովանելու ժամանակ ասել էր {իւր} խոստովանահայր Դօբենի Յիսուսեանին։ Բայց երբ Դօբեն

այ Կարդինալից, որ հարկադրէ նա Րիշիէին հրաժարուիլ {իւր} գրքից եւ գրել նորա հակառակ, մի խօսքով հերքել իւր

իւր գրքից եւ գրել նորա հակառակ, մի խօսքով հերքել {իւր} ասածները։ Րիշիէ չ'լսեց խիստ նախարարի եղբօր հրամա

ի եղբօր հրամանին, եւ հաստատ կերպով ջատագովում էր {իւր} կարծիքը։ Րիշիլիէն չէր սիրում ամենեւին, որ հ

Րիշիլիէն չէր սիրում ամենեւին, որ հակառակուէին {իւր} խօսքին։ Նա արտաքին կերպով հաշտուեցաւ Րիշիէի հետ

ուեցաւ Րիշիէի հետ, եւ հրաւիրեց նորան ճաշ ուտելու {իւր} մօտ։ Ճաշից յետոյ առանձին մնալով Րիշիէի հետ, առա

ական իշխանութեանը։ Երբ վարդապետը պարզ հոգով ասաց {իւր} կարծիքը, Կարդինալը գոռաց. " Դուք այժմ պարտական

իշիէ ճար չ'գտաւ, որ չ'ստորագրէ արդէն պատրաստուած {իւր} գրքի հերքումը)։ Յիսուսեանք այս ժամանակումը

իլիէն զարմանալի ճարտարութենով աշխատում էր հասանել {իւր} նպատակին, այսինքն՝ ջնջել կալուածական իշխանութեա

նաւորութեանը։ Յիսուսեանք հասկացան, որ Կարդինալը {իւր} առաջին անգամ հակառակ ներգործութենովը, կարող էր ջ

ւայ Եւրոպացի ուսումնականների սրտի մէջ, կարողացաւ {իւր} կողմը շրջել ջերմեռանդ կուսակիցներ եւ ընկնել զարհո

պոս էր Հօլլանդիայի Իպր քաղաքի։ Հռչակաւոր լինելով {իւր} գիտութենովը, բարեպաշտութենովը եւ խիստ բարոյականո

ը անուանել էր Մաքիաւելական եւ դատապարտել էր նորան {իւր} շարադրութեններից մինի մէջ, հրամայեց դահճի ձեռքով

ինչպէս էր դէպի Րիշիլիէն. պատճառ որ, սա ինքը եւս {իւր} թշնամիքը հալածելու համար գործ էր դնում Յանսէնի գի

ur le Nouvea Testament"։ Այս գիրը պարունակում է {իւր} մէջ հարիւր մի կանոն՝ մեծ մասնով դուրս բերած Օգոս

ուդովիկոս XIV-ը ծերութեան ժամանակումը գտանւում էր {իւր} խոստովանահօր եւ այլ Պալատական Յանսէնեանների անսահ

Փարիզի Արքեպիսկոպոս Կարդինալ դը Նոյալը զրկուեցաւ {իւր} արժանաւորութենից եւ սովամահ եղաւ միմիայն այն պատճ

։ Ինչ ժամանակ Լուդովիկոս XIV-ը յաւիտեան փակեց {իւր} աչքերը, Լետիլիէ առեց խաչը եւ դրեց թագաւորի ձեռքը

ղը այն եղաւ, որ նորա երեւելի թագաւորներից մինը, {իւր} կեանքի վերջին օրերումը, ո՛չ թէ միայն օտարացաւ ժո

արեց Սպանիայի ժառանգութեան համար, օրէ օր կորցրեց {իւր} հոգու զօրութիւնը, իւր իշխանութեան մի մասը յանձնե

եան համար, օրէ օր կորցրեց իւր հոգու զօրութիւնը, {իւր} իշխանութեան մի մասը յանձնեց Լենիլիէին, վերջապէս

ր Լուդովիկոսը, ինչո՞ւ համար այդպէս շուտով կորուց {իւր} կախարդական ոյժը Ֆրանսիացոց համար... Յիսուս

ի ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան աբեղայքը։ Լա-Կատիեր {իւր} յօժարութենովը մտաւ կուսանաց վանքը, ուր եւ շուտով

ունել նորան սուրբերի կարգը։ Օրլէանեան Դուքսը {իւր} գործակատարութեան սկզբումը շատ չէր սիրում Յիսուսեա

լ դը Նոյալը դարձեալ երեւեցաւ Պալատի մէջ եւ ստացաւ {իւր} առաջուայ ոյժը։ Համալսարանին յետ դարձուեցան այն ա

երայ, ե՛ւ Պապի վերայ։ Երբ հանդիսաւոր օրերում նա {իւր} մերձաւոր մարդերով, որ բաժանորդ էին նորա կարծիքնե

ատ անգամ աղաղակով վիրաւորում էր նորան։ Չ'նայելով {իւր} փայլուն շնորհքների վերայ՝ Դուքսը փոքր առ փոքր կո

հքների վերայ՝ Դուքսը փոքր առ փոքր կորուսանում էր {իւր} նախկին աշխոյժը. հեշտախտ կեանքը քամեց նորան։ Գիշ

ում էր քանի մի բաժակ Շամպայնեան գինի, որ արծարծէ {իւր} անզօրացած կարողութիւնը։ Վերջապէս Աբբայ Դիւբուայն

որ ծագում էր մի ազնուական ազգատոհմից։ Սա վաճառեց {իւր} ունեցած կայքը, արծաթը բաժանեց աղքատներին, իսկ ի

ին սորան, վասն որոյ երբէք չէր կարելի մտածել, որ {իւր} սեպհական կամքովը որոշած գործել էր այս յանցանքը։

բար մօտենար նորան։ Բայց բանը այս էր, որ Դամիէնը {իւր} պատասխանների մէջ գործ էր ածում " մեք " բառը, եւ

բան չ'կարողացաւ ներգործել նորա վերայ. նա չ'տուեց {իւր} խորհրդակիցների անունը։ Թղթեր եւս չէր կարելի գտան

շխատում էր առաջին յաջող դիպուածումը, գլուխ բերել {իւր} մտքի դրածը այս Կարգի մասին, որ եւ շուտով յաջողեց

մ էր, միւս կողմից՝ նախարար Շուազեօլը։ Վերջապէս {իւր} ՝ Հռովմի մէջ ունեցած դեսպանի ձեռքով խօսակցութիւն

ւ կէս քննելուց յետոյ վերջապէս առաջարկեց թագաւորին {իւր} վճռադատութիւնը անունովս " Recueil monstrueux des

նձերի տեղը եւ շուտով մեռաւ բանդարկութեան մէջ։ Նա {իւր} մահու մահճումը բողոք գրեց, որով ապացուցանում էր

ոցին հալածուեցան այս աշխարհներից, երբ Պիոս VII-ը {իւր} անպարծանք կոնդակովը, որ տուել էր 1814 թուականի օ

մ է մի ընդհանուր տեղի, որի մէջ պիտոյ է երեւակայել {իւր} անձը եւ այն առարկաները, որ գտանւում են նորա մէջ։

ափազեան, եկեղեցական պատմութեան պարզերես հեղինակը, {իւր} գրքի մէջ սեւ գոյնը կարմիր չէ ներկում կամ, աւելի լ

ամեմատելով. երեւի թէ լաւ իմանալով ներկելի բանի եւ {իւր} ներկի քիմիական որակութիւնքը եւ նոցա փոխադարձ հակա

արձ հակադրութիւնքը՝ խելք է գործ դրել եւ չէ փորձել {իւր} կարասը, որ մի գուցէ, սաստիկ սեւ լինելով, կարմիր չ

ագրել. մանաւանդ այն պատճառաւ, որ Պարոն Փափազեանը, {իւր} եկեղեցու պատմութեան մէջ խօսելով Ռուսաստանի Յիսուս

ն յառաջադիմութեան հանդիսում, - հրապարակով յայտնեց {իւր} վճիռը մի Պօղոսի մասին, որ հայոց ազգի եւ եկեղեցու

եւ եկեղեցու նախատինքի համար, գուցէ թէ, դեռ եւս {իւր} վերա կրէր հայկական աբեղայի անունը, եթէ հին խելքե

յոց ազգի մէջ դեռ առաջին անգամն է, որ մի օրագիր, {իւր} վճիռը հրապարակելով, խնդրում է բանաւոր հասարակութ

երից մինի վերայ, մանաւանդ մի այնպիսի անդամի, որ {իւր} անձը նուիրած լինելով եկեղեցու սպասաւորութեան, յե

իսու անարժանութիւնը, կտրում է, բաժանում է նորան {իւր} հետ հաղորդութենից, երբ ազգը, զզուելով այդպիսու

եալ աշխարհը պատուէ իւրեան, որովհետեւ չէր կամեցել {իւր} մէջ պահպանել մի գայթակղութեան խմոր: Ստոյգ ա

մեն այն ազգային անդամ ինչ չափով պարտական էր սիրել {իւր} ազգը, նոյն չափով պարտակա՛ն է նշաւակել եւ սպանել

առաջեւ: Եթէ մի մարդ վախենում է կամ չկամի լուանալ {իւր} աղտերը, ինչպէ՛ս ուրեմն պիտի իրագործել մաքրութեան

ոճիրների. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ չէր կարող {իւր} լռութեամբ կամ չտեսանելու դնելով լռելեայն քաջալերե

որովհետեւ օրէնսդրութեան առանցքի վերայ կատարում է {իւր} շրջադարձը մարդկային բարոյական կեանքը: Ինչպէս օրէ

ւթիւնների պաշտպանութիւնը: Եւ նա, որ պարծենում է {իւր} մարդ լինելով, պիտի պաշտպանի իրաւադատութիւնը, որ

դրոշմուած մի անձն պիտի յանդգնէր Քրիստոս պատարագել {իւր} եւ ներկայ ժողովրդի դատապարտութեան համար: Զա

, նոյն քահանան, հարցանում ենք, անարատ չպահելով {իւր} քահանայութիւնը, իւր դատապարտելի գործերի վկայելով

ցանում ենք, անարատ չպահելով իւր քահանայութիւնը, {իւր} դատապարտելի գործերի վկայելով եւ այդ գործերից հարս

: Մեղուն խնդրում էր ազգի անդամների կարծիքը, {իւր} վճռի մասին, որպէսզի իմանայ, թէ որչա՛փ յառաջացել

այժմ սոսկական Պօղոսը մինչեւ ապաշխարութեամբ չքաւէ {իւր} մեղքերը, չեմ կարող հաղորդութիւն ունենալ նորա հետ

եւ դոյն այդ ճշմարտութեան սպասաւորը քաջ գիտենալով {իւր} սուրբ պարտականութիւնը դէպի իւր կրօնը եւ դէպի իւր

ւորը քաջ գիտենալով իւր սուրբ պարտականութիւնը դէպի {իւր} կրօնը եւ դէպի իւր ընկերը, հաւասարապէս լցուցել է

իւր սուրբ պարտականութիւնը դէպի իւր կրօնը եւ դէպի {իւր} ընկերը, հաւասարապէս լցուցել է մինչեւ ցայսօր իւր

իւր ընկերը, հաւասարապէս լցուցել է մինչեւ ցայսօր {իւր} սպասաւորութեան չափը եւ պայմանը: Բայց ինչպէ՞

ը, չէ թողում ճշմարիտ լուսաւորութեանը տեղի գտանել {իւր} փառահեղութեամբ նորա կենտրոնումը բնակող հայ սրտերի

Ձեր համար ասում են, որ ներկարարի կարասներ ունի {իւր} բարեկամի գործարանի մէջ եւ ամբողջ տարին տասներկու

տակառ է փոխում զանազան գոյներով, ամիսը մի տակառը {իւր} գործը աւարտելով, զանազան անբան կենդանիք է ներկու

ութեամբ, որ տարբերւում էր այս նոր տպածից, որպէս {իւր} լեզուովը նոյնպէս եւ բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան

ր ամենայն ծնող, փոխանակ մի խաղալի բան պարգեւելու {իւր} զաւակին, Ռօբինզօնի պատմութիւնը ընծայէր նորան, ո

ում են"։ Այդ առածը, որ նա անդադար գործ է ածում {իւր} աշխատութենների ճակատում, մեք չենք տեսանում որպէս

անների։ Ինչպէս մեզ թւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան, {իւր} բացառականի է վերջաւորութիւնը, որպէս եւ Տաճկաստան

ան-անշունչ իր, որ ոչինչ կերպով չէ կարող ցոյց տալ {իւր} մէջ մի ներգործականութիւն, չէ կարող քննել, ուստի

ւնը։ Եթէ ժողովուրդը այնպէս է գործ ածում այդ բառը {իւր} խօսելու ժամանակ, որ որոշակի չէ լսւում հ տառի ձայ

լինելը, որ բառերի վերջերումը գրեթէ կորուսանում է {իւր} ձայնը, եւ եթէ բռնութեամբ արտաբերուի, բաւական կո

Պռօշեանց միայն յառաջաբանը եւ ծանօթութիւնը գրել է {իւր} ձեւով, բայց այդ մի քանի տողից էլ պարզ տեսնում են

ականութիւն ունի, քան թէ այն լեզուն, որով գրել է {իւր} ծանօթութիւնը եւ շատ անաջող յառաջաբանը։ Անաջող ած

ւերը կան՝ " ջանի գործ ենք լինում ", " յօրէ անտի {իւր} հաստատութեան մինչեւ ցայսօր"։ Չպիտի մոռանալ, որ

ի յատկացուցեալին նախադաս, այն ժամանակ կորցնում է {իւր} յարաբերականը, որովհետեւ սորա ուժը յարաբերում է յ

տարագրելը եւ բախտի անգութ հարուածներին մատնելը, {իւր} սարոք ի՛նչ ուղղափառութիւն է: Թո՛ղ դժոխքի ջամբռ մ

" Աղաչեցէ՛ք զտէր հնձոցդ հանել զմշակս ի հունձս {իւր} "։ Եթէ մեր սրբասնունդ եւ հրեշտակակրօն, եր

ենք գոնէ Յունաստանի կրօնի մէջ, որ նա ինչ ժամանակ {իւր} ազգային աւանդութենով ստացած կրօնը ունէր, շատ անծ

ուն կարծես դեռ նոցա ստուերի մին քառորդն եւս չունի {իւր} մէջ։ Ուրեմն ամենայն հայ, այն գրերիցը առնելով եւ

մէջ։ Ուրեմն ամենայն հայ, այն գրերիցը առնելով եւ {իւր} տանը պահելով (ինչպէս պիտոյ է անէ հին լեզուով հայ

ւ գործադրութիւն չունի ընկերութեան մէջ։ Երկրորդ՝ {իւր} մէջ չունի այն ջերմացուցիչ եւ սնունդ տուող հիւթը,

մէջ, քան թէ այն չորացածը եւ քարացածը, որ չունի {իւր} մէջ այն կենդանական մասները։ Ով որ ականջ ունի լսե

դուռ մա գալով՝ կը յագեցուցանէ սորանից եւ նորանից {իւր} իմացակական ստամոքսը, եւ այս կերպով սնունդ ստանալ

ուկ բան, անարմատ ծառ... Ամենայն մարդ պիտոյ է {իւր} սեպհական կերակուրն ունենայ, իւր սեպհական կենդանո

այն մարդ պիտոյ է իւր սեպհական կերակուրն ունենայ, {իւր} սեպհական կենդանութիւնն ունենայ։ Ինձ ինչ օգուտ է

անակի հարկաւորութիւնքը անխնայ պահանջում են, նա, {իւր} սեպհականը չունելով, օտարի հացի եւ կեանքի միջնորդ

ով տիւ եւ գիշեր եւ վաստակելով, չունի կարողութիւն {իւր} աղքատ քսակից բաշխել ազգի մանուկներին պարգեւ։ Հեղ

սակից բաշխել ազգի մանուկներին պարգեւ։ Հեղինակը՝ {իւր} ախատութեամբը, իր ազգի մեծատունքը՝ իւրեանց տուրք

զգի հոգու եւ սրտի մէջ։ Այսպէս ոչինչ ազգ կարող չէ {իւր} գոյութիւնը եւ կեանքը յարատեւել՝ կորուսանելով իւր

իւր գոյութիւնը եւ կեանքը յարատեւել՝ կորուսանելով {իւր} պատշաճաւոր մատենագրութիւնը եւ լեզուն. ազգ ինքն ը

րարածների մէջ չքնաղ եւ վսեմ ստեղծուածը, որ միայն {իւր} արարչի պատկերն էր։ Այսպէս ազգութիւնը ունի իւր հո

յն իւր արարչի պատկերն էր։ Այսպէս ազգութիւնը ունի {իւր} հոգին, եւ այս հոգին լեզուն է։ Առանց այս լեզուին

նում հոգի. այս հոգին լեզուն էր։ Բայց հայոց ազգը {իւր} լեզուն թողել է անմշակ, եւ նորա մատենագիրքը եւ հե

նան, որ հայոց ազգը հինգերորդ դարուցը մինչեւ հիմա {իւր} մատենագրութեան մէջ մնացել է միշտ ոտանաւոր, եւ դո

էս հորի միջում էր ինքը։ Թող հայոց մանուկը սովորի {իւր} մայրենի լեզուովը ազատական գիտութիւնները, թող նա

ուղիղ դատողութենով բաց է թողել մեռածը եւ պահել է {իւր} մէջ կենդանի լեզուն, թէեւ անուսումն լինելով՝ աղճ

ախօսութենով, այլ եւ ջանք անէ փոքր առ փոքր մաքրել {իւր} խօսուածքը՝ դուրս ձգելով այն բառերը, որ օտար ազգ

ղացել մինչեւ հիմա ճանաչել, թէ լեզուն, եթէ չունի {իւր} մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծուծը, եթէ նա մշակած չէ

հայոց մանուկի հանդէսը կամ ասպարէզը ո՞րն էր արդեօք {իւր} հին լեզուն հանդէս հանելու. ոտանաւո՞ր գրելն, եթէ

դ հանդէսը բոլորողը։ Նա, որ հանդիսում երեւում էր {իւր} հին լեզուովը, արդեօք կարո՞ղ էր իւր համար դատաւոր

ւմ երեւում էր իւր հին լեզուովը, արդեօք կարո՞ղ էր {իւր} համար դատաւոր գտանել հասարակութեան մէջ, արդեօք ն

անդ՝ գաղղիացւոց, որոնց բառերի շատը դեռ պահում է {իւր} մէջ բնական Լատին ձայն։ Լեզուն մի այնպիսի բան չէ

կալի գործ է յանձն առնում. մի կողմից խրախուսում է {իւրայինները}, եւ միւս կողմից դեսպան է ուղարկում քաղաքական դատ

երից երեւում է, որ գրեթէ նոքա միշտ կամեցել են եւ {իւրայինների} հետ կատարել բոլորեցուն պարտականութիւնները, որ ամ

չառ դատաստանի առաջեւ միեւնոյն է մերկացուցանել թէ՛ {իւրայինների} եւ թէ՛ օտարի ամօթը։ Մահացու մեղք համարում ենք մեզ

ութիւնը: Երկրորդ իւր կողմնաւորութեամբ, որ միայն {իւրայիններին} էր սիրում եւ նոցա նաեւ ամենամեծ յանցանքը ծածկում

րէր առ Կոստանդի՛՛ (գուցէ 'ի Կոստանդնուպօլիս) առ {իւրայինս}, հնարել հնարս եւ առնուլ 'ի ձեռաց Հայոց եղանակ ին

Վենետիկեցւոց, արդեօք յԵւրոպա գոլով ոչ ուսուցանել {իւրայնոց} զլեզու Եւրոպացի առ 'ի համարձակ վարիլ ընդ որոց արժ

ականութեամբ լոյս հնարաւորելով առ ի լուսաւորութիւն {իւրայնոց}, չեւ զայս արարեալ սուտ է, ամենայն Հայութիւն, ս

նը հարիւր անգամ գրելով՝ օտարացուցել է ժողովուրդը {իւրանից} այնպէս, որ այժմ հին լեզուն մեր ժողովրդի համար եղ

ննութիւն եւ արդարակշիռ հատուցումն։ Մխիթարը՝ {իւրանուն} միաբանութեան հիմնադիրը, ծնեցաւ Սիբաս կամ Սեբաստի

եւ օտար ազգերի տիրելը ասել չէ նորանց սեփականել - {իւրացուցանել} բարոյապէս: Այդ մի ֆիզիկական միաւորութիւն է, ոյժ

նենալով թուրք կառավարութեան ազդեցիկ դէմքերի հետ, {իւրացրել} են իրաւունք ` խառնուելու հայկական բոլոր գործերին

բան էր, բնաւ չխօսելը որչափ եւս։ Սոցա մօտ այսքան {իւրաւունք} ունի ճշմարտութիւնը. կամաւ եւ յօժարութենով միմիայ

ակ՝ ամենայն անձանց եւ դատաստանատանց, որով եւ եթ {իւրաքանչիւր} զրկեալ յուսայ փրկութեան, քանզի նա միայն ապաստան

իկ ուրեւիցէ, այդ Հայոց ազգի շնորհքը չէ. մեզանից {իւրաքանչիւր} ոք, Գերմանական, Ֆրանսիական եւ Ռուսսիական Համալս

ծանր պատասխանատուութենից. հերի՛ք է, եթէ մեզանից {իւրաքանչիւր} ոք իւր համար միայն կարողանայ պատասխան տալ Աստուծո

երեսուն դեսեատին հող, վճարելու են ամենայն տարի՝ {իւրաքանչիւր} դեսիատինի համար հինգ հինգ կոպէկ, բայց չունեւորքը

ցին, գնում է այդ ճրագը Նախիջեւանի մէջ՝ վճարելով {իւրաքանչիւր} ֆունտի համար 28, 29 կամ 30 կոպ. արծաթ: Բայց չկ

ցել ճարտարագէտ քանդակագործի ձեռքի տակ, եւ արձանի {իւրաքանչիւր} գծերից դուրս է երեւում բուն հայութեան տիպը: Նորա

իւն: Լամարթինի Les Harmonies տաղերգութենների {իւրաքանչիւր} տողերից փչում է միստիկականութիւն, որ ոչ միայն օգ

լու " Ընդունելութիւն Ընծայի " անունով գիրքը, որի {իւրաքանչիւր} տողերից դուրս է նայում մի ճոխ կատակերգական քանքար

երթ, որպէս մերժողական պատասխանի, բայց այդ թերթի {իւրաքանչիւր} տողերից դուրս է նայում մի ծերացած զօրութիւն, որ

որ այդ օրագիրը հրատարակւում է ամիսը երկու անգամ։ {Իւրաքանչիւր} համարը բաղկանում է մի քառածալ թերթից, տարեկան գի

ծախորհուրդ բառիս նշանակութիւնը, առանց թոյլ տալու {իւրաքանչիւր} մարդու ազատօրէն խոստովանել իւր սրտի վկայութիւնը,

փտած ապրանքը, որ եթէ վաճառելու լինէր, անշուշտ, {իւրաքանչիւր} մանէթից 40 կոպէկ պիտի վնասուէր, տալիս է իւր սիրա

՛վ ինչ կարող է առնել: Ժողովքներով վճռուեցաւ, որ {իւրաքանչիւր} պատուաւոր կին յօժարակամ գնէ այդ ժապաւէնից մի քանի

ց։ Եկեք գնանք այնտեղ հետեւեալ պայմանով: Ձեզանից {իւրաքանչիւր} գնացող պիտի զէնք ունենայ իւր ձեռքում եւ հարկ դիպո

նակ, ես, իմ ազգի անունով, խոստանում եմ ձեզանից {իւրաքանչիւր} զէնքով գնացող անհատին այնչափ հող, որչափ որ ինձ կ

ցող անհատին այնչափ հող, որչափ որ ինձ կամ իմ ազգի {իւրաքանչիւր} անհատին պիտի բաժին ընկնի: Խոստանում եմ ձեզ, որ

ւ դնելու իրաւունք ունենալու, քանզի ես եւ իմ ազգի {իւրաքանչիւր} անհատը նոյնպէս չպիտի ունենայ գրաւ դնելու կամ վաճա

րկրագործութիւնը: Պիտի իմանաս, որ գեղի եւ քաղաքի {իւրաքանչիւր} անդամը, հաւասար չափով իրաւունք պիտի ունենայ մի ո

ա կամ նորա սերունդը պիտի բնակուի այն հողի վերայ: {Իւրաքանչիւր} քաղաք, իւրաքանչիւր գեղ, պիտի ունենայ իւր յատուկ

պիտի բնակուի այն հողի վերայ: Իւրաքանչիւր քաղաք, {իւրաքանչիւր} գեղ, պիտի ունենայ իւր յատուկ հողը, որ պիտի սեպհ

փաւոր քանակութիւն հող տալ ստրուկներին, այսինքն՝ {իւրաքանչիւր} գիւղական հասարակութեան եւ ընկերութեան, համեմատ ն

փոքր մասերի բաժնուեցաւ։ Բայց մի՛ մոռնար, որ այն {իւրաքանչիւր} մասերի տէրերը առանձին առանձին պիտի կազմեն քո նման

եր մէջ: Մեք ամենքս գործում ենք առանձին առանձին, {իւրաքանչիւր} մարդ՝ իւր օգտի համար, եւ մեզնից իւրաքանչիւրը տա

ով: Մարդկային համերաշխութիւնը զոհ չգիտէ, այնտեղ {իւրաքանչիւր} անհատ միայն պարտք ունի: Մեր բաղդն է, որ անշունչ

իօներն, այսինքն Կորտ աֆրիկուշտի զառաջին դատաւորն {իւրաքանչիւր} ժամանակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ աստ յիշեալ երեք պարոն

ւմ կգոյ տեղս եւ յետ վաճառվելէն յամենու բաժինն ըստ {իւրաքանչիւր} տիրէ։ Ութերորդ, կտակումս յիշեցեալ ստացուա

նելով կամենու բաժինն, ըստ ժամանակին հասանիցէ ըստ {իւրաքանչիւր} տեղով: Տասներորդ, որպէս ի վերն հինգերորդ հ

ինւոյն ո՛չ լինի ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, այլ {իւրաքանչիւր} ի նիւթոցն փոխի ի կենդանի անձնաւորութիւն Յիսուսի Ք

ղերը Ունին հաշիւ ու համար, Եւ մեզանից {իւրաքանչիւր} Մի աստղ ունի իւր համար: " Հայր

անի մէջ ամփոփուած, պիտի վերանորոգուին կամ հնանան {իւրաքանչիւր} անձին սրտի եւ հոգու մէջ լրացեալ ազատութեամբ: Ոչ

մ է որեւիցէ ազգի լուսաւորութեան աստիճանը։ Ուրեմն {իւրաքանչիւր} ազգի կրիտիկա յայտնում է մեզ նոյն ազգի տեսութեան ե

եկեցութեան: Եթէ սիրով ոգեւորուած այդ ընկերութեան {իւրաքանչիւր} անգամը չէ նայում այլեւս իր ընկերի վրայ որպէս թշնա

ն թող չսպասեն ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը պիտի բխի {իւրաքանչիւր} ազգի կեանքից. եւ այդ կեանքը իւր ամէն մի քայլափոխ

ւթեան (Gründlichkeit) Սենեկան խոստովանում է {իւրաքանչիւր} մարդկային անձին սրբութիւնը. հomo res sacra... "

կսելով նոցայ շատ ընդհանուր վիճակից մինչեւ էութեան {իւրաքանչիւր} առանձին կարգի ամենաճիշտ մանրամասնութիւնքը երեւում

էտիցն է իջնում: Արդարեւ, եթէ միջին մոմենտները, {իւրաքանչիւր} դիպուածում անշուշտ հասնելու լինէին առարկայական էո

րգործող անձինքը միշտ անհամաձայն են եղել միմեանց, {իւրաքանչիւր} ոք կամելով իւրեան սեփականել առաջին տեղը գործարանո

ր երբեք. այլ, իբրեւ մի ազգային գործի մասնակից, {իւրաքանչիւր} ոք աշխատէր իւր պարտքը լցուցանելու է ՚ի մեծ խորհրդ

ա յիշատակի վերայ: Դու կարծում ես, բարեկա՛մ, որ {իւրաքանչիւր} դարում այսպիսի մարդիկ պակա՞ս են եղել աղաւաղելու մ

ս դրանն արքունի, բազում եւ անհամար կարասի ծախեալ {իւրաքանչիւր} ումեք. եւ մանաւանդ անօրէն հազարապետին Միհրներսէհ

լի... Եւ ասէ Մովսէս ցցեղսն Իսրայէլի. կոտորեցէ՛ք {իւրաքանչիւր} զընտանի իւր զնուիրեալ Բէլփէգովրայ... Եւ եղեն մեռ

երը աշխարհի երեսին բաժանեցի ես զանազան կարգերի եւ {իւրաքանչիւր} օրագրի տուեցի առանձին կարգ եւ ուղղութիւն: Միմիայ

կեղէն բաղադրութենների շոգիներից, քիթը մեծ (թէեւ {իւրաքանչիւր} ոք մեզանից, որպէս հայ, տեղիք չունի գանգատելու ք

նձ յանձնած է երկու հարիւր հազար կօշիկ պատրաստել, {իւրաքանչիւր} կօշկի համար ես պիտի ստանամ, դնենք թէ մի եւ կէս մ

ւր չէ խոստովանւում մարդկային հաւասարութիւնը, ուր {իւրաքանչիւր} մարդ կցորդ չէ ազատութեան հաւասարապէս, այնտեղ թագ

ի ընդդէմ սուրերը բթանում են, կրակները շիջանում: {Իւրաքանչիւր} մարդ, եթէ նա կամենում էր յարգելի կացուցանել իւր

դ անգամ աւարտեցին իւրեանց երգը եւ պտոյտ գալը, եւ {իւրաքանչիւր} ոք կանգնեցաւ իւր տեղում: Այս անգամ անթարթ աչքերո

մի գնալ գալը, ամէն մի զարկը շատ երկար էր թւում. {իւրաքանչիւր} րոպէի մէջ խեղճ Մանուշակը ի՞նչ օդեղէն ամրոցնէր էր

յլ եւս այն բարոյական ընդունարանը, որ հարկաւոր էր {իւրաքանչիւր} հոգեւոր սերմնացանութեան համար։ Հայոց ազգի փոքր ի

մ է սոփեստական եւ սխօլաստիկական կրթութիւնը եւ որի {իւրաքանչիւր} թերթերից կաթում է Պապականութեան թոյնը։ Այսպիսի հ

առաքեալի ասածը, թէ. " Խօսեցարո՛ւք զճշմարտութիւն {իւրաքանչիւր} ընդ ընկերի իւրում, զի եմք միմեանց անդամք"։

կային ազգի վերայ իշխանութիւնը Սուրբ Պետրոսին, թէ {իւրաքանչիւր} Քրիստոնեայ պարտական է հնազանդ լինել սուրբ գահին,

սիացոց թագաւորին, թէ նորա տէրութեան մէջ գտանուած {իւրաքանչիւր} գերդաստան պարտական է հարկ տալ ամենայն տարի երկու

ն դուքսին թագաւորի պատուանուն, այն պայմանով, որ {իւրաքանչիւր} տարի երկու հարիւր մարկա արծաթ հարկ վճարէ Գրիգոր պ

սեպհականութիւն լինելով ամբողջ մարդկութեան, սորա {իւրաքանչիւր} անդամը հաւասարաչափ ունէր նորան, եւ այլապէս մեծան

աuար, ի հարկէ եթէ առողջ բանականութեամբ քննէր այր {իւրաքանչիւր} զխորհուրդ բանիս: Քերեալ զպատմութեամբ գրականու

գիտելեաց " Զմիւռնիոյ, երբեմն հրատարակելոյ, զոր {իւրաքանչիւր} եք ի մէնջ կարէ տեսանել եւ ի վերայ հասանել ճշմարտո

, թէ կարէր արդեօք տանել զայս ամենայն. ցայս վայր {իւրաքանչիւր} ոք յընթերցողաց ճառիս քննեալ եւ ստուգեալ է, վասն

տալով զայնս ի լեզու հասկանալի նոցա, յայնժամ այր {իւրաքանչիւր} ճանաչէր զյարգ եւ զպարտականութիւն իւր եւ ընկերին,

բողջ ժողովքից. ըստ որում, ասում է Լայենէզ, եթէ {իւրաքանչիւր} եպիսկոպոս առանձին առանձին պարտական են հնազանդուել

ամար Յիսուսեանները չունէին յատկացուցած օրէնքներ. {իւրաքանչիւր} առանձին պատահմունքների համար կամ Գեներալը, կամ կ

րի Գեներալ-Պաշտպանքը (general procurator), իսկ {իւրաքանչիւր} գաւառների համար նշանակւում էին առանձին այցելուք (

րակացուք, վերատեսուչք, տնտեսք եւ այլն եւ այլն։ {Իւրաքանչիւր} այս աստիճանաւորքը ունին իւրեանց պաշտօնքը պարզ եւ

ուրհակներով ուղարկում էր Հռովմ՝ Գեներալի ձեռքը։ {Իւրաքանչիւր} գաւառում կային շտեմարաններ, ուր պահւում էին վաճա

ողմը, հարստութեանը չափ չկար։ Միմիայն Պարագուայն {իւրաքանչիւր} տարի բերում էր աւելի քան թէ քսան միլլիոն տալլեր ե

ղական փաստերից, չ'կամեցան դատապարտել Քենելի գրքի {իւրաքանչիւր} կանոնները առանձին-առանձին. ահագին ներածութենից յ

խնդիր, այն ժամանակ Փարիզի հասարակութիւնը, քաղաքի {իւրաքանչիւր} թաղերից մի մի մարդ կարգելով դաշնակցութեան մէջ, որ

լոր բայերի ծնող կամ կազմող, ուրեմն անհնար է, որ {իւրաքանչիւր} բայի իւրաքանչիւր ժամանակը, դէմքը եւ թիւը գրվեն ա

ամ կազմող, ուրեմն անհնար է, որ իւրաքանչիւր բայի {իւրաքանչիւր} ժամանակը, դէմքը եւ թիւը գրվեն առանց էական բայի։

նազիկ գոյներ ունի եւ որքան շատ հայելի ունենանք՝ {իւրաքանչիւր} այդ գոյները մեզ ցոլացնող, այնքան պարզ կը տեսնվի

ւթիւնը եւ սորա օրէնքը, քայլ առ քայլ երթալով նորա {իւրաքանչիւր} գլխաւոր մոմենտների քամակից մինչեւ այն կէտը, ուր

. սա էր առաջին եւ վերջին քարը, որ կարող էր տնկել {իւրաքանչիւր} մարդի մէջ կրօնի արժանաւորութիւնը եւ յատկութիւնը։

երի մէջ միշտ համեմատուել է նոցա դրութեանը եւ նոցա {իւրաքանչիւր} դարու լեզուին եւ խօսուածքին։ Այս միայն հայոց խել

ւմ է ասել եւ գրել։ Եւ սորա պատճառն այս էր, որ, {իւրաքանչիւր} այդպիսի բառի փոխանակ, հայոց հասարակ մարդը գործ է

յ կողմերից եկած էին բեռնակրութիւն առնելու համար, {իւրաքանչիւրը} այդ պանդխտական եւ մշակ մարդերից վճարում է ազգային

ը, քան թէ ես. քանզի ես ոչինչ ունէի, իսկ որդոցս {իւրաքանչիւրը} պիտի ստանայ իմ կայքի կէսը, կամ քառորդը, կամ, ի

: Թո՛ղ նոքա այն հիմքի վերայ աշխատին, եւ նոցանից {իւրաքանչիւրը} կը հասնի իմ կարողութեան չափին. այնպէս եւ նոցա որ

ն, իւրաքանչիւր մարդ՝ իւր օգտի համար, եւ մեզնից {իւրաքանչիւրը} տարբեր կարողութիւն ունի, մինը՝ շատ, միւսը՝ փո

ասարուիլ եւ գերազանցել այդ չնչին փայտից: Մեզանից {իւրաքանչիւրը} պարտական է գետնի հետ չհաւասարել իւր մարդկութիւնը

Զարմանք բան է. շատ անգամ պատահում է, որ մեզանից {իւրաքանչիւրը} ստանում է շատ անծանօթ եւ անտես թշնամիք․ ես ոչինչ

րութեան նիւթերից չպատրաստեմ կօշիկները այնպէս, որ {իւրաքանչիւրը} ինձ մի մանէթ նստելով, կէս-կէս մանէթ զուտ օգուտ բ

, եթէ ունեցած էիր չորս-հինգ որդի, միթէ՞ նոցանից {իւրաքանչիւրը} իրաւունք չունէին քո հայրական սէրը եւ խնամարկութիւ

։ Զուր տեղը հրամայուեցաւ, որ ժողովքի անդամներից {իւրաքանչիւրը} կէս ժամից աւելի չ'խօսեն. Սալմերօնը եւ Լայենէզը ա

առաջացել են այն այլասեռ էլեկտրականութիւնքը եւ երբ {իւրաքանչիւրը} նոցանից օդի միջնորդութեամբ առանձնացած լինելով գտն

ւն Տիրոջդ եղբօրորդիներից ստացել էի, այդ բոլորը՝ {իւրաքանչիւրի} տուածը առանձին առանձին գրի անցուցած, մնաց վանքու

ակի արտագրելով Աստուածաշնչից եւ տեղերը ցոյց տալով {իւրաքանչիւրի}, այլ երբեմն մէջ բերինք Թղթի բնագրի խօսքերն էլ,

, շատ աննշան էր եւ չնչին։ Թերեւս եթէ հնար լինէր {իւրաքանչիւրին} տալ ոչ միայն մի քանի շիլլինգ, այլ տասնաւոր լիբրէ

ստացուածքը պիտի բաժնուին քո զաւակների մէջ, որոնց {իւրաքանչիւրին} բաժին պիտի հասնի քո ունեցածի կէսը, կամ քառորդը,

րոց տէր Յիսուս յանաչառ դատաստանի իւրոյ դատիսցէ եւ {իւրաքանչիւրոց} զգործոց իւրեանց հատուսցէ: Կաթողիկոսն ամենայն

ան, քաղաքացի եւ գիւղական, լսել ապա կարծեաց նոցա {իւրաքանչիւրոց}, եւ տեսանել, թէ դոքա իբրեւ անդամ միոյ ազգի ունէ

անդանոցի եւ որբանոցի, երկուս բաժինս յատկացուցեալ {իւրաքանչիւրոցն}: Իսկ զմնացեալ զութն՝ այլոց, ի Կալկաթա, որպէս

ք, բայց գուցէ ոմանք յայտնեսցին, յայնժամ եւ նոցա {իւրաքանչիւրոցն} հինգ ռուփի սքայ սալամաթի տացեն մի անգամ յամենայն

եանց կողմանէ՝ տեղս եղեալ բանակատարսն կամ վէքիլսն {իւրաքանչիւրում} Ժամանակի ոյք եւ իցեն, որպէս ներկայ են պարոն Ներս

ին, որ նոքա չէին ծածկում հրեշտականման երեսները: {Իւրաքանչիւրք} աջ բազուկների վերայ ունէին ոսկի ապարանջան հիանալի

ւնք, պատերազմ բանալով ուղեղիս մէջ, աշխատում էին {իւրաքանչիւրքը} առաջին տեղը բռնել Յիշատակարանումս, բայց ես թողնո

ի վարդապետների անմիջական տեսչութեան տակ, որոնցից {իւրաքանչիւրքը} դասատու են նոյնպէս մի քանի առարկայի: Դպրոցը բացո

ած քառասուն հրաշքների պատմութեամբ հանդերձ, որոնց {իւրաքանչիւրքը} իւր ժամանակին ընկած են օրագրութեանս մէջ: Յիշատակ

երցողների հոգու վերայ, ազատ է թողում նորանց, որ {իւրաքանչիւրքը} անձամբ կարդալով, զգան զանազան տպաւորութիւն՝ իւր

կ, դադարեցան իսկոյն, երբ աւարտուել էր երգը, եւ {իւրաքանչիւրքը} կանգնեցան դարձեալ իւրեանց տեղերում ինչպէս յառաջ:

ւները աւարտեցին պտոյտ գալը, երգի վերջանալով, եւ {իւրաքանչիւրքը} կանգնեցան իւրեանց տեղերում, նայելով պտուկին:

մանից զանազան մրգեր եւ այլ կերակուրներ, նոցանիցը {իւրաքանչիւրքը} խօսում էին միմեանց հետ. ծիծաղում էին, զուարճանո

ն նորանց միմեանցից հեռացնելու համար. ըստ որում, {իւրաքանչիւրքը} եւս հաւատ չունենալով միմեանց վերայ, անպատճառ պիտ

աճառատուները, Փէքինի մէջ բերում էին ամենայն տարի {իւրաքանչիւրքը} առաւել քան թէ յիսուն հազար տալլեռ)։ Բայց Քրիստ

եսուն վեց եկեղեցական գաւառներ (վիճակ), որոնցից {իւրաքանչիւրքը} ունէին իւրեանց մէջ մինչեւ տասն հազար ընտանիք։ Բա

րքեպիսկոպոսն Մատթէոս խնամ տարեալ ինձ եւ առեալ ընդ {իւրեան} ի քաղաքէն Նախիջեւանայ եւ տարեալ յՕդեսսա եւ ի Քիշի

ցոլանայ այն, ինչ որ ցոյց կը տաս. նա միեւնոյն է {իւրեան} շրջապատող արտաքին աշխարհի եւ ընկերութեան ձեռքում

ելուց յետոյ բողոքում է, թէ անօրինաբար վարուել են {իւրեան} հետ, եւ թէ նա, իւր պարտապահանջների ապօրինի ընթա

, քան թէ ինքը իւր իմաստուն հաշւումը ցոյց էր տալիս {իւրեան} պարտական, բայց որովհետեւ արգելք են դրել կայքի վե

րդիական առնչութիւն, թէեւ այդ մարդը ցոյց էր տալիս {իւրեան} որպէս լոկ բարերար... Այդ բարերար անուանուածը աշա

թէ երազ էր տեսել։ Դորանից մի օգուտ կամ վնաս չկար {իւրեան}. շանթը ինքը չէր ուտողը, թող Բրամինապետը հոգս առ

ում է եւ այսօր, բայց այն մարդը, որ անուանում էր {իւրեան} քրիստոնեայ, պարտական է հետեւել Քրիստոսի ճշմարտու

իւն մի ազգային բանի մէջ. ամենայն մարդ համարում է {իւրեան} մասնաւոր։ Նա ասում է. " Իմ ի՞նչ գործն է, թող ի

պուածում, եթէ այդ գործը վերաբերուէր մասնաւորապէս {իւրեան}: Բայց եթէ ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, ուրեմն հ

նա, լսելով այդպիսի գովասանութիւնք, համարելու էր {իւրեան} կատարեալ եւ անկարօտ ազգ, եւ հետեւաբար՝ անհոգ մն

թթու երեսի վերայ, այդ օրերում ուրախ է ցոյց տալիս {իւրեան} մեծատունը, որի լեղին պատառւում էր ներսումը բարկո

երիտասարդ կոմսի գրկում: Լէոնորան աղաչում է չատել {իւրեան}: Այս բոլորը լսում է կոմսը բանտի միւս սենեկից, ե

չքերը կապանք տեսանէ, յետոյ ասաց ինձ, որ հետեւեմ {իւրեան}: Նա տարաւ ինձ Շամիլի բնակութիւնը: Ի՛նչ

ւմ եմ մի այնպիսի կրօն, որ լոյս է եւ լոյս է տալիս {իւրեան} պաշտողներին, որի հիմքը դրուած է ազատութեան ապառա

ծանօթաբանել, որ աբեղայ ասածդ միշտ վեր է համարում {իւրեան}, քան թէ աշխարհական քահանան եւ այս պատճառով շատ կ

անի սրտի խոցուածք: - Արհեստաւորը, կատարելով {իւրեան} ապսպարուած գործը, կարօտութիւն չունի մտանել այն խ

աթիւ զօրքով խաղաց Հայաստանի վերայ, որ հպատակեցնէ {իւրեան}, եւ երբ Դուին քաղաքում բնակուեցաւ Կաթողիկոսի տան

նչեւ այստեղ եւ կարծում էիր, թէ ահա շօշափում է նա {իւրեան} հարկաւոր առարկան... Կը ստանայ նորան... Բայց չէ

իւր յատակից ընդունելու եւ պատրաստելու իւր հիւթը, {իւրեան} թարմութիւնը պահող կենսական ոյժը եւ զօրութիւնը: Վ

երլինգ կամ 828, 810, 344 ֆրանկ կամ, աւելի պարզ, {իւրեան} իսկ առատ հաշուով 4, 106, 152, 500 ղուրուշ: Տարակ

արութիւնը, ձեռք զարկելով այս հնարին, մոռանում է {իւրեան} պաշտպան եւ իւր սեպհական շահին համար Թիւրքիոյ բարե

ապրանքի մանր վաճառականը ոյժ չունի, նա խաղալիք է {իւրեան} ապրանք տուող մեծ վաճառականի, կամ գործարանատիրոջ

տեւանքը: Մանր վաճառականը բոլոր ժամանակ աշխատեցաւ {իւրեան} ապրանք տուողի օգտի համար, եւ ոչ միայն այսչափ, ա

ն, ուրիշի ծառայութիւն եւ առաւել ուրիշին, քան թէ {իւրեան} օգտակար: Վաճառականութեան մէջ շահը եւ օգուտը, ո՛

այս կամ այն ազգութեան մէջ, այլեւս չէ կոչում ինքը {իւրեան} մարդու անունով, երբ նա անուանւում է Անգլիացի, Գ

րդը, որ ունի արդէն բաւական ապրուստ, որ կազմել է {իւրեան} մի ճանապարհ, որով ապրել է եւ կ'ապրի դեռեւս, այդ

նա, որ ուրիշին համարում է փոքր եւ ամենաստոր, որ {իւրեան} համարում է բարձր ուրիշ մարդերից: Այսպէս լին

ւ ո՞ր աստիճան, մինչեւ ո՞ւր. մինչեւ ամօթ համարել {իւրեան} ձեռք պարզել մի ուրիշին, մինչեւ զոհ համարել խօսակ

եքով, Այլ յաւիտեան չենք տեսնիլ Հայլին {իւրեան} ֆոկուսով: ՕՏԱՐԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ ՎՐԱՅ.

մ մեզ յայտնի, Մեզնից ոչ ոք եւ մի խեցի {Իւրեան} հետը չի տանի։ Շատ թագակիրք, շատ մեծատունք

օրը, տարիները Ինչպէս րոպէ մի անցաւ։ {Իւրեան} պատող ծանօթներից Նա կեղծ կերպով միշտ սիրուեց

նա՛, Բռնակալի դա աստղ էր, Որ աշխարհը {իւրեան} գերի Ծնած օրից կարծել էր։ Շատ հալածան

ւ աւելի մեծ մասը, որ մնաց Լեհաստանում, ո՛ւր է, {իւրեան} եպիսկոպոսներով եւ քահանաներով: Լեհաստանի մէջ մեր

ածէ բոլոր վաճառուած վարդապետարանքը հետ առնելու եւ {իւրեան} հասուցանելու համար, ըստ որում այսպէս էր քաջափայլ

համաձայն են եղել միմեանց, իւրաքանչիւր ոք կամելով {իւրեան} սեփականել առաջին տեղը գործարանումը եւ նորանով մի

ա հոգեւորական գործերի մէջ խառնուեցաւ, այնտեղ եւս {իւրեան} լաւ դրստեց: Թէպէտ սորա վերայ շուտով բացուեցան մե

իւր սենեկի դռանը եւ շատ անգամ եւս սեղանակից լինել {իւրեան}. ծերացած քահանայապետը խաբուեցաւ դորայ շողոմարարո

նսիագէտ: Բայց կարդինալը տեսանելով, որ այս մարդը {իւրեան} հաւատարմութեամբ չէ ծառայում, յանձնեց այն պարտակա

ւտ մարդ էր միայն դարբնութեան մէջ, բայց կարդինալը {իւրեան} ձեռնտու մարդ համարելով, սորան մետաքսի գործարանը

վարձել էր, որ գործարանումը անցած բոլոր գաղտնիքը {իւրեան} հասուցանէ: Երկրորդ հոգատար Չգիտեմ, կարդաց

ով, բացատրում է. " որ սակս Սեւ կոչեցելոյ հաւուն {իւրեան} ազգն յայն անուն սեւ որդիք անուանէին " (եր. 103

այս պատճառով պաշտօնական հրովարտակով պատուիրեց տալ {իւրեան} նոր-նոր գրեր, հին եւ ամենախրթին ոճերով գրած, սպ

ը լաց էր լինում եւ գանգատում էր, թէ վշտացնում են {իւրեան}, իսկ միւսը բարձր բարձր գոռալով հայհոյում էր նորա

ւս հանելու էր: Այստեղ պ. Մարկոսը երեւակայում էր {իւրեան} միջին դարերի ասպետների նման մի բան, որ գինու բաժ

է եւ զանազան գրեանք կարդալով: Նա միշտ համարել է {իւրեան}, եւ այժմ եւս համարում է ազգասէր պարոններից մինը

է ազգասէր պարոններից մինը եւ ինչո՛ւ չէ համարելու {իւրեան} ազգասէր, ի՜նչ մի դժուար բան է ազգասէր համարել իւ

ան ազգասէր, ի՜նչ մի դժուար բան է ազգասէր համարել {իւրեան} կամ համարուել ուրիշների աչքում: Ես այս խօսքը ասո

ենալու պատմութիւնը: Նա, ինչպէս համարում էր ինքը {իւրեան}, որպէս բարակ քաղաքագէտ, մտքումը դրեց անպատճառ ծ

րա միջից: - Հերիք է այսքանը, - ասաց նա ինքն {իւրեան}, բայց այնպէս, որ լսեց կոմս էմմանուէլը: - Ի

այս տղայութենից: Այսպիսի ազգերը, ասում էր ինքն {իւրեան}, կարօտ են, որ, ինչպէս անչափահաս որբեր, գտանու

եամբ, որ յայտնի ցոյց էր տալիս, թէ ծանրութիւն էր {իւրեան} խօսել այն րոպէին օդի վերայ: Արդարեւ, եթէ մա

նամակը, որովհետեւ սովոր էր նա մեծ մարդ ցոյց տալ {իւրեան}, մանաւանդ իւր ընտանիքի առաջեւ: Այսպիսի խայտառակ

եւ հասցրո՛ւ, ինչպէս ասացի, պարոն Շահումեանցին. {իւրեան} ձեռքը, գիտե՞ս... չիցէ՛ թէ ծառայի կամ մի այլ ն

ւցը եզրակացնում էր, թէ նա պատճառների էր ման եկել {իւրեան} (Մանուշակը) մի կերպով գլխից ցանելու. պատճառ,

փոքր ի շատէ հասկացողութենովը կարողացել էր ազատել {իւրեան} այսպիսի նախապաշարմունքներից, բայց այսպիսի ազատու

քաղաքից, դայեկը հարցնում է, թէ ո՞ւր էին տանում {իւրեան} կամ ո՞րի տուն, պատասխանում են, թէ փոյթ չէ նորան

ան, - պատասխանեց Մանուշակը, հարկադրելով ցոյց տալ {իւրեան} ուրախ եւ անշփոթ: Այս միջոցին Շահումեանց Գէորգ

չինի մի հասարակ մարդ, վերջինս մի պատիւ կը համարի {իւրեան} գնալ նորա տուն եւ լսել նորա ասելիքը, թէեւ Թիւթիւ

ը ի՞նչ օդեղէն ամրոցնէր էր շինում. երեւակայում էր {իւրեան} հարսնացած Շահումեանցին, երջանիկ եւ ուրախ. հարստ

երեւում: Մանուշակը համարեա՛ թէ կորուսել էր ինքն {իւրեան}: Միշտ այսպէս է պատահում, եթէ մի երկբայելի բա

յայտ կորսուիլ Դօնի հոսանքի մէջ: Նա ասում էր ինքն {իւրեան}, թո՛ղ իմ մարմինը բռնուի ձկնորսների ուռկանով եւ թ

կարողութիւն չունէր այլեւս լսելու, նա չգիտէր ինքն {իւրեան}, եւ վեր թռած մահճակալի վերայ, թէ ի՞նչ ջերմեռանդ

, փայփայում էր պատկերը եւ այնքան մոռացել էր ինքն {իւրեան}, որ չլսելով հօր երկու անգամ ձայն տալը, հարկադրե

աւորութեան սիրական կին մարդերի ձեռքից, մինը ինքը {իւրեան} պապ ընտրեց։ Հրաժարականը պապական աթոռից մի անգամ

եան։ Նորա այս նոր ուղղութիւնը երեւում է մանաւանդ {իւրեան} հետեւող ճարելու ժամանակ։ Նա չէ որոնում այլեւս աղ

նք տուեց Կարգին նոր օրէնքներ եւ կանոններ սահմանել {իւրեան} իսկ Կարգի համար, փոփոխել հին կանոնները՝ յարմարո

կամքովը առանց ոչ ոքի համաձայնութեան սեպհականել էր {իւրեան} ։ Շատ բնական եւ հասկանալի բան է, որ Պապերը, տես

ղեցական Վերանորոգութեանը, վասնորոյ եւ թողնում էր {իւրեան} յաջորդին։ Գերմանացիք, Ֆրանսիացիք եւ մինչեւ անգա

անքների փոխանակ Սուրբ Ինկվիզիցիօն ընդունեց նորանց {իւրեան} պաշտպանութեան տակ, եւ Լօյոլան կարողացաւ վերջապէս

իպուածներում Յիսուսեանք կարո՛ղ էին զրկել Գեներալը {իւրեան} արժանաւորութենից։ Այս դիպուածները հետեւեալքն են

ած կայ դատարկութիւն։ Ինքը՝ Կարգը, նշանակում էր {իւրեան} դպրոցների ուսուցիչներին դասատուութեան կերպը, գաղ

աստան եւ այնտեղ քարոզել՝ յուսալով, որ թէ յաջողի {իւրեան} ջնջել այնտեղ Բուդդականութիւնը, Եափոնիայն կը հետե

պատկանողների դրօշի տակ։ Որոշեց նա վերջապէս ինքը {իւրեան} Սուրբ Լիգայի գլուխ քարոզել՝ յուսալով, թէ կարո՛ղ

բաները լինում էին, Հենրիկոս IV թագաւոր անուանեց {իւրեան} ։ Այն թագը, որ ժառանգաբար պատկանում էր նորան, պ

ի եւ Նավարրայի թագաւոր Հենրիկոսը, որ ոչինչ բանով {իւրեան} նախորդներից պակաս չէ, յոյս ունի Աստուծոյ օգնութե

ան, յետեւաբար, մեծապէս պարտական էր անարատ պահել {իւրեան}: Բայց, մի այսպիսի ցաւից սրտիս մէջ յառաջացած վէր

րաւունք է ստանում, որ լուսաւորեալ աշխարհը պատուէ {իւրեան}, որովհետեւ չէր կամեցել իւր մէջ պահպանել մի գայթա

՛, սխալ է քո ասածդ, նորա համար, որ պ. Շահբէգը {իւրեան} ամրացնելով այն դրօշակի տակ, որի վերայ գրած է ոս

այ պիտի լինէր, որովհետեւ կարմիր վզանոց էր ստացել {իւրեան} տիրոջից. այդտեղ հանդիսաւորներից, ոմանք Արարատեա

ամակարգութիւնը: Ինչ կամիս, արա՛, բայց ժամանակը {իւրեանը} կ'առնու: Նոր կառավարութիւնը տեսաւ այս բոլորը, հ

եր են, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - թող նոքա {իւրեանը} թէյովը պարապին, մէք մեր բաներիցը խօսենք եւ ժաման

չ սկսել էին Շահումեանցը եւ Թիւթիւնճի-օղլուն խօսել {իւրեանը} սովորութենով: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, ինչ մեղքս

ժամանակ մարդ չէ, այլ գազան, պատճառ, գազանները {իւրեանը} բնական ազդեցութեանը հետեւելով, գործում են ամենայ

թեան, ըստ որում, հեղինակը ոչինչ չէ յաւելացուցել {իւրեանից}: Բայց այն տեղերում, ուր հեղինակը իւր գտած արձան

մ մի այլ մարդու յանձնէ, հաշիւը եւ ապրանքը ստանայ {իւրեանից} եւ գործը աւարտել: Բէգզադէն, երկար ժամանակ ա

հարանի համար եւ չէ կարող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս էր {իւրեանից} յառաջ ազգի բանականութիւնը, եթէ նա մի հոգեւոր շին

տեղ զուտ ոսկի, այլ հոգով չափ պատրաստ էր ուսանել {իւրեանից} լաւ խօսողներից"։ Միայն թէ օր մի յառաջ, եթէ կան

Այն ժամանակը կարդինալը մի բարի յիշատակ կը թողնէր {իւրեանից} յետոյ, եւ նորա անունը մի սիրելի բան կը լինէր Հռո

մարտութիւն խօսողը մի գերբնական զօրութիւն ցոյց տայ {իւրեանից}, որպէսզի տեսանելով նորա կարողութիւնը հետեւաբար կ

շինելուց յառաջ, գալիս էր Շաքարեանցի մօտ, որպէս {իւրեանից} առաւել մեծ մարդու մօտ, ըստ որում, ինչպէս ասել ե

գ մարդը ներս մտանելով կարծես թէ հոտով իմացաւ, որ {իւրեանից} յառաջ մի տխուր բան անցել էր այդ տեղ, եւ այս պատճ

րի անունով " Իգնատիոսեան ", բայց Լօյոլա հրաժարեց {իւրեանից} այդ պատիւը եւ համոզեց նորանց անուն տալ Կարգին " Յ

ւր Մարգարիտա Վալուա կնոջից, որ քանի տարով մեծ էր {իւրեանից}, եւ որի հետ պսակուել էր՝ յարմարուելով քաղաքական

ցեաց, որք գոլով ինքեանք յիմարք, զնոյն եւ զորդիս {իւրեանց} տուեալ յաշակերտութիւն ումեմն Մկրտչի կարճահասակ լա

եդեալ զնա դաստիարակ ի վերայ լուսաւորչածին որդւոց {իւրեանց}, մոռացան ամենեւին զերախտիս սուրբ վարդապետաց, որ

ամ էին բնաջինջ առնել զայնպիսի աղանդաւոր ի քաղաքաց {իւրեանց}, այլ կուրացեալքն նախանձու հերքեալ զկանոնս սուրբ

դատաստանի իւրոյ դատիսցէ եւ իւրաքանչիւրոց զգործոց {իւրեանց} հատուսցէ: Կաթողիկոսն ամենայն Հայոց Ներսէս կար

քաղաքացեաց Նախիջեւանայ վասն դաստիարակելոյ զորդիս {իւրեանց}, իբրեւ արգելեալ եղեւ օրինօք յուսուցանելոյ, ըստ

, թերեւս եւ ուղղափառ Հայ, որպէսզի հասցեն նպատակի {իւրեանց}, յոր սերտ բեւեռեալ ունին զմտադրութիւն, եցոյց զի

ի ձեռս աստիճանաւոր Խալիբեանցին, վաւերական թղթով {իւրեանց} կացուցին զնուաստութիւնս, երեսփոխան, առ ի ներկայ

նորին վեհափառութիւնն, առաքելով զպատճէն գրութեան {իւրեանց} առ քաղաքական խորհրդարանն, զորմէ քաջ գիտէք, յայն

րոց ամենայն դրութեամբ փութացին յայտնել ինձ զսրտից {իւրեանց} զցաւ ընդ այս խայտառակ խելագարութիւն: Մեծարողա

ո՛, չկարէն իսկ այլ ազգ ընթանալ եւ զզայրոյթ սրտից {իւրեանց} բռնադատին եղջերուաքաղօք մխիթարել: Ոչինչ է իմ

ամենայն բարեացակամութեամբ փութացին յայտնել զսրտից {իւրեանց} զցաւ, ընդ այս հնարաuտեղծեալ խելագարութիւն: Ի

զխռովութիւն Գրիգորիապօլսի ընդ Գրիգոր եպիսկոպոսի {իւրեանց}: Առ այժմ ոչ աւելի, քան զոր գրեցի, գիտեմ

ն դպրոցին հիմնելոյ եկեղեցական գումարօք ի պարապետէ {իւրեանց} ի պ. Խալիբեանէ յանուն իւր: Այլ մեք զայս ամե

նքնահալածք եւ ոմանք հալածեալք յերեսաց եպիսկոպոսի {իւրեանց}. տեսի զբազումս ՚ի բնակչաց Ջուղայոյ, զարս զուրկս

ծեմք, թէ բողոքանք հարստահարելոց առ ազատ ազգականս {իւրեանց} ՚ի Հնդիկս ստուգագոյնք իցեն եւ արժանի հաւատոց, քա

նց ազգի մերոյ զզանազան եպիսկոպոսաց եւ զառաջնորդաց {իւրեանց}, ի թիւս նոցա զաւելու այժմիկ եւ բողոք մերազանց պա

րանց, որ կարծեմ թէ այդ երկուքը եւս զղջացած լինին {իւրեանց} գրածների վերայ, մանաւանդ՝ այսպիսի հզօր եւ գիտնա

ւմ, որ Նազարեանցը եւ Նալբանդեանցը զղջացած լինէին {իւրեանց} մինչեւ այժմ գրածների վերայ, ինչպէս դու ասում ես

վնասներ էին հասուցանում՝ ծածուկ կերպով վատնելով {իւրեանց} պարոնի արծաթը։ Այս պատճառով, եթէ մի այդպիսի տղա

աշխարհի երեսին հարստականքը արդարութեա՞մբ ճարել են {իւրեանց} արծաթի կարողութիւնը։ Ո՛չ, սխալւում ես. շատ անգ

այց ինչ որ ասում ես դու, թէ բոլոր հարուստ մարդիկ {իւրեանց} հարստութիւնը ճարել են արիւնով, զրկողութենով եւ ա

րմացած եմ, թէ ինչպէս մի քանի մարդիկ տեղ են տալիս {իւրեանց} սրտի մէջ մի վայրախօսութեան եւ բանի տեղ են դնում "

ճշմարտութիւն քարոզելով, բամբասանքի տակ էին ձգում {իւրեանց} անձը հիւանդոտ եւ կարճատես մարդերի կողմից: Դուք ա

չեն բնակւում Արարատի վերայ, այդ քնքուշ արարածքը {իւրեանց} անզգուշութեամբ վտանգի մէջ կարող էին ձգել իւրեանց

իւրեանց անզգուշութեամբ վտանգի մէջ կարող էին ձգել {իւրեանց} անձը՝ սաստիկ մրսելով եւ ջրային տենդ ստանալով, ո

շատ անտանելի է լինում այնպիսի մարդերի համար, որ {իւրեանց} ծնած օրից նուիրել էին իւրեանց անձը ստութեան սպասա

մարդերի համար, որ իւրեանց ծնած օրից նուիրել էին {իւրեանց} անձը ստութեան սպասաւորութեանը, բայց ինչ պիտոյ է

մեծ կատուներ, մի քանի պորտ անցանելով, կորուսին {իւրեանց} բրդի այդ յատկութիւնը եւ կամաց կամաց ընկան տեղական

Սիբիրիայից Ռուսսիա բերուած կատուքը կորուսանում են {իւրեանց} բրդի յատկութիւնը: Շատ կան այսպիսի օրինակներ, բա

արող էին դառնալ ապագայումը այն աղջիկ թոռները, որ {իւրեանց} մեծ մօրից լսում էին հետեւեալ խօսքերը. ՄԵԾ ՄԱ

ծանր դատապարտութեան արժանի էին այն ծնողքը, որ, {իւրեանց} ձեռքումը նիւթական հնար ունենալով, անտես էին առնո

ռքումը նիւթական հնար ունենալով, անտես էին առնում {իւրեանց} զաւակների դաստիարակութիւնը ե՛ւ կերակրելով, ե՛ւ զ

նորանց, համարում էին, թէ լիովին ահա կատարած էին {իւրեանց} ծնողական պարտականութիւնը: Այս պարտականութիւնը մի

նքը, ինչպէս բուսականը կամ կենդանին՝ տեղափոխուած {իւրեանց} սեպհական շրջակայքից, որի մասին մի քանի տող յառաջ

ղած եւ միմիայն մեղրը եւ մոմը քաղելով յետ դառնային {իւրեանց} տեղը. այս մի շատ քնքուշ խնդիր է ` անտես մնացած մ

մի հորթ, որ կտրուի անձրեւը, որպէսզի հնար ստանան {իւրեանց} կղմինտրները եւ աղիւսները չորացնելու: Չգիտեմ՝ կը

ա բռնութեան տակ, բիւր տեսակ սօսափիւնք պատճառելով {իւրեանց} տերեւներով ու ճիւղերով, այս բոլորը միացած, կազմ

իշած մարդիկը, որ Էֆիմերդէն բան ու գործ էին շինել {իւրեանց} համար: Աստուած մեզ խելք ու բանականութիւն է տուել

դունողներս, այլ նոքա, որ ընդունում են, ինքեանք {իւրեանց} տգիտութեամբ մոլորւում են, յետոյ պատճառ են դառնու

- որոտում է Արամազդը: - Քո շանթերը հասած են {իւրեանց} նպատակին, - ասում է Աթենասը: - Ի՛նչպէս:

, վասնորոյ եւ աշակերտքը եւս կատարելապէս նմանեցան {իւրեանց} վարդապետին: Շատ հրաշագործութիւնք պատմում էին նոր

էք վճարել ՄԵՐ գանձարանին տարուց տարի վաճառականքը {իւրեանց} արծաթագլխից, րուբլիուց մի պրոցենտ, պատկանաւորքը

գործարաններ եւ ամենայն բան, որ ցանկալի էր նոցա, {իւրեանց} ծախքով, ամենեքեան առհասարակ ազատ մնալով ամենայն

նգակատունք շինել՝ ազատութեամբ կատարելով նոցա մէջ {իւրեանց} օրէնքի պէս բոլոր եկեղեցական կարգերը, եւ Արքիմանդ

ովանաւորքը: Բայց երբ որ այս կամ այն անձը մտած էր {իւրեանց} ընտրած կարգը՝ թագաւորութեան մէջ բնակողների, թոյ

եցնող, եւ ոմանք, որ մի բաւական պաշտօնական բան է {իւրեանց} կարծիքով, վարսավիրայք՝ տեղի-անտեղի արիւն թողնել

համար... Ասիացիք առհասարակ սովորութիւն ունին {իւրեանց} հոգաբարձութեան վերաբերեալ բաները երկար տարիների մ

յս սովորութեններից է այն, որ օրիորդքը ծածկում են {իւրեանց} գլխին բարխատեայ կամ ատլասեայ ոսկեղէն կամ արծաթեղէ

իւն ունէին Ռուսերի հետ, ամենայն կերպ աշխատում են {իւրեանց} Հայերէն խօսակցութեան մէջ որքան կարելի է շատ գործ

բառեր: Նոքա մտածում են, թէ որքան այլանդակեն {իւրեանց} լեզուն օտարի բառերով, այնքան խելացի եւ բան հասկա

անցիք տարին մի անգամ՝ Ապրիլի 23-ին, տեսանում են {իւրեանց} քաղաքի բազմութիւնը Սուրբ Գէորգ եկեղեցու մօտ։ Այդ

որ Խդրելեզը գայ, որպէսզի կարողանան հարսն որոնել {իւրեանց} համար: Այստեղից ջոկ մնում է մի այլ եւս հաղորդակց

անք վանքի պարսպի մէջ, ոմանք պարտէզումը նստում են {իւրեանց} շինած կտաւեղէն տաղաւարների տակ: Վանքը, ինչպէս ա

այր եւ կին մարդերի, զանազան հասակի բազմութիւն, {իւրեանց} խայտաբղէտ զգեստներով, ասիական գնացքով եւ օտարախօ

վ լուացւում են ամենայն ջերմնախտ ունեցող մարդ եւ, {իւրեանց} հանդերձների կտորից մի բան կապելով մօտակայ ծառերի

տանների անդամք, աշխատում են առանձին կերպով վարել {իւրեանց} առուտուրքը եւ առանձնապէս վայելել իւրեանց հարստութ

ով վարել իւրեանց առուտուրքը եւ առանձնապէս վայելել {իւրեանց} հարստութիւնը: Չկան այդտեղ վաճառական ընկերութիւնք

ձակում են մանաւանդ ստութեան խաւարատեսիլ զինուորքը {իւրեանց} նետերը եւ քարերը: Մի անպատմելի ուրախութիւն է

ութիւնը ու ազգասիրութիւնը եւ Նախիջեւանի մէջ ունին {իւրեանց} նահատակները, եւ այստեղ ստութիւնը եւ ազգատեցութիւ

ները՝ ճշմարտութիւն քարոզելով նոցա, որ նուիրելով {իւրեանց} անձը ստութեան եւ խաւարի սպասաւորութեանը, քարաձիգ

աշտանակ լուսաւորութեան, քանի որ դոցա երեխայքը, {իւրեանց} անունները հազիւհազ գրել ուսանելով, պիտի գան ու գ

մեծ հատուած, յետոյ այդ հատուածի պատկանողքը եւս, {իւրեանց} մասնաւորի տեղ դնելով, թողնում են քաղաքի եւ հասար

. այդպիսի բաները արժանի չեն եւ ուսումնարան անունը {իւրեանց} վերայ կրելու: Օբսկուրանտների (խաւարապաշտների)

շէմքերը՝ սորան վատաբանելու, նորան պարսաւելու, {իւրեանց} սուտ արժանաւորութիւնը սուրբ թարգմանիչների՝ Սահակ

ծ ենք այդպիսի սուտ ազգասէրներից եւ այնպիսիքը, որ {իւրեանց} լեզուի քերականութիւնը անգամ չգիտէին, որ ծնած էին

էին 400 աշակերտք: Ովին են խաբում. թո՛ղ գնան {իւրեանց} գիւղերումը պարծենան շինականների առաջեւ, բայց մի

րժառիթը, ի՞նչ է, որ այդպէս հաստատ պահում է դոցա {իւրեանց} կամակորութեան մէջ: Բայց այս հարցմունքին ամենայն

ռիթը, որ ստիպում է սուտ ազգասէրներին, նուիրելով {իւրեանց} անձը ստութեան սպասաւորութեանը, ամուր պահել խաւար

աւելի լաւ ` պառաւական ցնորամտութեամբ համարում են {իւրեանց} անձը մի բանի կարգում մեր ողբալի ազգի մէջ, եւ եթէ

սէրքը եւ միւսերը: Խաւարի զաւակները լաւ գիտեն {իւրեանց} գլխին գալիքը։ Այդ պատճառով միմիայն իւրեանց անձը

գիտեն իւրեանց գլխին գալիքը։ Այդ պատճառով միմիայն {իւրեանց} անձը պահպանելու համար ստիպւում են՝ որքան կարող է

լաւ վերահասու են այս բանին, ուստի եւ ստիպուած են {իւրեանց} փառասիրութեան հարկը ազգից անընդհատ ստանալու համար

ուամենայնիւ, ճշմարտութեան քարոզիչքը հերիքացան եւ {իւրեանց} գիրը կամ բանը չուղարկեցին այնպիսի մարդերի, որ ամ

չարախօսութիւնը արգել չեղաւ, որ մի քանի պարոններ {իւրեանց} լեզուն մաքրէին եւ կանոնի տակ դնէին՝ հետեւելով ճշ

է առնել, բնութեան կանոնն է, որ զաւակները թաղեն {իւրեանց} ծնողքը: Սուտ ազգասէրների սրտի մեծ ցաւի համար

սկսանում է Հոկտեմբերը։ Ցուրտ եւ խոնաւ եղանակները {իւրեանց} անախորժ քամիներով սկսեցին մռայլել սիրտը։ Երկինքը

իւնը, որ զգում է մարդ ամառնային ժամանակ։ Ծառերը {իւրեանց} խշխշոցով կարծես լաց են լինում իւրեանց տերեւաթափու

ակ։ Ծառերը իւրեանց խշխշոցով կարծես լաց են լինում {իւրեանց} տերեւաթափութիւնը. այն կանաչ ու թարմ տերեւները,

, ամենեւին դէպի չարը գործ դրուելով, չեն հասանում {իւրեանց} բուն նպատակին: Ներկայ տարու Ապրիլի 14 թուականից

սաւոր լինելու համար անարգում են, թող նոքա որոնեն {իւրեանց} համար մի այլ անբիծ աշխարհ եւ այլն, եւ այլն"։

համալսարան չլինելը, ուրանալ Հայաստանի իրաւունքը {իւրեանց} վերայ, մինչ այդպիսի դպրոցի չլինելը ստիպել էր Սու

աւազան: Բայց թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել {իւրեանց} գաղափարը, թէ ի՛նչ հանգամանքների մէջ ոտք կոխեցին

՛նչ ընդունելութեան պատահեցան եւ ի՛նչպէս կատարեցին {իւրեանց} ասպարէզը, իմ սիրտը չէ դիմանում մի առ մի նկարագրե

րտ, տգէտ եւ կամակոր որդոց համար, որ միտ չդնելով {իւրեանց} հոգեկան չքաւորութեան վերայ, հրատարակում են իւրեա

րեանց հոգեկան չքաւորութեան վերայ, հրատարակում են {իւրեանց} անձը առատացած ամենայն բանով՝ տղայական մեծամտութե

ամենայն բանով՝ տղայական մեծամտութեամբ տգիտանալով {իւրեանց} սնանկութիւնը: Այդ փոսը իւր խաւարովը, որ թագաւոր

րձեն այդպիսի գործ կատարելու, այն ժամանակ կը լսեն {իւրեանց} ձայնի արձագանքը, ոչ եթէ Մասեաց դարեւանդից, այլ

րահաւը, թէեւ ծածկուած էին վահանի տակ, չյայտնէին {իւրեանց} ինչ լինելը: Կառավարութիւնը, իմանալով այս խարդախ

կացող բէգզադէները, որոնք, կամաց կամաց տեսանելով {իւրեանց} ընդդիմութեան ունայնութիւնը՝ քարշում են պոչերը:

՝ մեր բարի գործերը: Առհասարակ, տօները բերում են {իւրեանց} հետ մի պայմանաւոր ուրախութիւն. այդ օրերում շատ վ

րդիկ հարկադրւում են պատշաճից ուրախութեան քօղ ձգել {իւրեանց} դառն կամ թթու երեսի վերայ, այդ օրերում ուրախ է ց

Որքա՛ն մարդիկ՝ մեզ ծանօթ ու անծանօթ, աւարտել են {իւրեանց} երկնաւոր կեանքը, քանի՛ բարեկամք սուգ եւ արտասուք

գիքը գրաւ դրած սատանայի մօտ, մեռանելու ժամանակին {իւրեանց} անունը կտակում են աստղերին. զո՜ւր աշխատանք: Միւ

յլ մարդիկ, որ հոգիացած Աստուծոյ շնչով եւ արձակած {իւրեանց} ձիւնի պէս սպիտակ թեւերը, թռչում են դէպի անմահութ

, բարձրից՝ ոտքի տակ տեսանելով այն բոլորը, որոնք {իւրեանց} նիւթական ծանրութեան պատճառով, արդէն Նիւտոնի օրէն

մնալ գորգերի վերայ, թո՛ղ թէ անհանգիստ առնել ինձ {իւրեանց} եղջերային դարանակալ խայթոցներով... Բայց Գուլ

Եթէ քաջ վարժ լինէին ներգործող պարոնները, գուցէ {իւրեանց} խաղարկութեամբ մի փոքր կենդանացնէին այդ եղերերգութ

ն այդ եղերերգութիւնը, բայց ինչ օգուտ, նոքա ունին {իւրեանց} պատճառները. առաջին անգամն է, անփորձ են... Բայց

զի Հայքը օրինաւոր թէատրոնի մէջ ցանկանային տեսանել {իւրեանց} մայրենի լեզուով խաղարկութիւններ, մանաւանդ, ո՛չ

ւ լինի, եւ պարոն ուսանողքը աւելի կրթեն եւ վարժեն {իւրեանց} անձը այդ հանդիսի մէջ: Եւ այսպէս, սիրելի՛ Հա

լու ժամանակ աշխատեն այնպիսի բան ուղարկել, որ ե՛ւ {իւրեանց}, ե՛ւ ինձ, ե՛ւ պատուելի ընթերցողներին ժամանակի զ

ցուրտ աշխարհի պայմանների տակ գոյանալով, կրում են {իւրեանց} ճակատի վերայ աշխարհի որպիսութեան կնիքը: Հիւսիսայ

ջեւ. երկու ծերունիքը ոտքից մինչեւ գլուխս չափեցին {իւրեանց} աչքերով: - Ո՞վ ես դու, - հարց արեց Շամիլը բ

լածանքի, կապանքի, նոցա համար, որ ընկել էին այդ {իւրեանց} չպատկանած իրաւունքը ձեռք բերելու քամակից: -

նկնէիք ֆրանսիական էնցիկլօպեդիստների կարգը, որոնք {իւրեանց} լայն հոգով, լայն սրտով եւ բազմակողմանի հայեացքով

երբեմն երբեմն զարմացական " մեղաներով " շփում էին {իւրեանց} սպիտակ մօրուքը: Խօսակցութիւնքը կտրուեցան, եւ ես

ր: Ի՛նչ ասեմ, Հայերը մինչեւ այժմ դեռ կռիւ ունին {իւրեանց} մէջ, հին, եթէ նոր ռամկական (jargon!) լեզուով

ւն, եթէ սորա պաշտպանքը հրատարակեն սորա իրաւունքը {իւրեանց} ազգի այն բաժնի մէջ, որոնց առաւել սիրելի էր խաւար

ն ինձ շատ լաւ ծանօթք, բայց նոքա պարապում էին կամ {իւրեանց} ազգային գործերով կամ ընդհանուր մարդկութեան գործեր

, եւ ահա ձեռքիս մատերը կարողանում են գրիչ սեղմել {իւրեանց} մէջ: Դադարեցաւ կարմրագոյն եւ ջերմ հեղանիւթի

խօսքերը (տե՛ս երես 438). " Մերկանան զհանդերձս {իւրեանց} եւ սպիտակ կտաւ արկեալ զանձամբ կանգնին յեզր միոյ վ

ոչինչ չգիտեն, հազիւհազ կարդալ այդ լեզուներով եւ {իւրեանց} անունը գրել տառասխալ անգամ: Նախիջեւանի մեծ անբաղ

երին մակերեւոյթքը, այնպէս որ այժմ, կորուսանելով {իւրեանց} փայլը եւ ծաղկաւեր դառնալով, շարժում են տեսանողի

նից թուլացած անկողին մտան՝ քնով զօրացնելու համար {իւրեանց} ոյժը, ես մտայ Վերսայլի ծառաստանը: Պայծառ էր գիշ

լ Մխիթարեանք, որպէս ստիպողք աշակերտներին ուրանալ {իւրեանց} բուն եկեղեցին, հարկ են համարել, խոյս տալով յառա

բրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը աշխատում են {իւրեանց} կարողութեան չափ դպրոցի վերայ՝ ինքեանք, մանաւանդ

գտանուելով որեւիցէ նշանաւոր գործերում, փոխում են {իւրեանց} մտքերի տրամադրութիւնը ամենեւին անգիտակից, բնական

իտակից, բնական ազդեցութեամբ եւ ընկնում են որոնել {իւրեանց} ցաւի ճարը վերացականութեան մէջ: Այս մի հոգու բարո

ուելով՝ կորուսանում են այնուհետեւ յոյս եւ հաւատը {իւրեանց} վերայ, հանդիսացնում են մի ողորմելի պատկեր մտաւոր

արգիս, Գաբրիէլ, Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետքը, {իւրեանց} մէջ կենդրոնացնելով լուսաւորութիւնը, լեզուագիտութ

ից՝ դեռեւս չորս միլլիոն ազգի երեսփոխան քարոզելով {իւրեանց} ։ Մեք բողոքում ենք: Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդ

մանէթ: Ցանկացողքը ստանալ այս օրագիրը կարող են՝ {իւրեանց} խնդիրը պատկանեալ արծաթով հանդերձ հասուցանել կամ Պ

են ասուպների նման՝ մի տխուր յիշատակ թողնելով մեզ {իւրեանց} մի քանի համարը: Օրագրերի այսպիսի անհաստատութիւնը

ն եւ վաղուց արդէն կորուսել են մարդկեղէն աշխարհում {իւրեանց} գաղտնածածուկ խորհուրդը: Մեր սիրտը լցուած է ա

ոց օրերը... Հրաւիրում ենք կեղծաւորները շարել {իւրեանց} գործարանքը եւ արդարացնել Բէգզադէի գործերը, որ պի

են քաղում ուրիշները՝ թերեւս չարաչար գործ դնելով {իւրեանց} իշխանութիւնը: Աստրախանի առաջնորդ սրբազան Մատթէոս

ասնաւոր մարդիկ շատ անգամ ոչ թէ միայն չեն կորուսել {իւրեանց} բարօրութիւնը, երբ նոցա ազգը ենթարկուել է մի թշու

ւանդ օգուտ են քաղել դորանից եւ առաւել ապահովել են {իւրեանց} բարեկենդանութիւնը: Երբեւիցէ խօսելով ազգի վեր

մարդկութիւնը: Ազգի հոգին եւ ազգի սիրտը կարող են {իւրեանց} յատկութիւնը եւ որակութիւնը մաքուր պահել՝ միմիայն

չպահպանելով ազգի օգուտը, չարաչար էին գործ դնում {իւրեանց} պաշտօնատարութիւնը, յանցաւոր են լինում ազգի առաջե

ընտանեկան պարտականութիւնը, որ ծնողք պիտի կատարեն {իւրեանց} ազգի օգտի համար, եւ որ մնացած է երեսի վերայ ընտա

ասած հարուածներին քաջութեամբ մասնակից եղան նոքա, {իւրեանց} ամուսինների հետ միասին: Նոքա չուրացան ազգի օգուտ

ացան ազգի օգուտները, նոքա այրութիւն ցոյց տուեցին {իւրեանց} կանացի կերպարանքի տակ եւ երբէք չկամեցան, որ նայէ

աջութեամբ ընկան պատերազմի դաշտումը: Նոքա մոռացան {իւրեանց} կանացի տկարութիւնը, իւրեանց փափկասնունդ կեանքը,

տումը: Նոքա մոռացան իւրեանց կանացի տկարութիւնը, {իւրեանց} փափկասնունդ կեանքը, դուրս եկան իւրեանց փառահեղ բ

ութիւնը, իւրեանց փափկասնունդ կեանքը, դուրս եկան {իւրեանց} փառահեղ բնակարաններից եւ պարզ երկնքի տակ՝ գետնի

գտանուեցան առաքինի զինուորներին: Ինքեանք հոգացին {իւրեանց} պիտոյքը եւ աղախիններից չպաշտուեցան. մարդ չկար նո

ղ կամ այն պարզ կերակուրը եփող, որով ապրում էին: {Իւրեանց} ձեռքի արուեստով կերակրուեցան նոքա եւ տէրութենից ն

ա եւ տէրութենից նշանակուած ռոճիկը ամբողջ հասուցին {իւրեանց} կտրիճ տղամարդերին: Փոշոտուեցան եւ ծխոտուեցան սեն

ռնակներ, բայց նոցա տղամարդիկը յետ չդարձան, նոքա {իւրեանց} այրիութիւնը նախատինք չհամարեցին ինքեանց, այլ ման

եսնելու պատճառն այն է, որ մեր կանայք կորուսել են {իւրեանց} խորհուրդը: Մայրը պիտի ուսուցանէ իւր զաւակներին ա

ց ի՛նչպէս են մեր ազգի մայրերը ներկայումս. արդեօք {իւրեանց} կեանքի մէջ մի օր, մի ժամ, մի վայրկեան մտածում ե

եանքի մէջ մի օր, մի ժամ, մի վայրկեան մտածում են {իւրեանց} զաւակների մասին բարոյապէս։ Մեք պատասխանում ենք՝

մեր հաշիւը նոցա հետ։ Թողնում ենք, որ նոքա լողան {իւրեանց} քրինօլինների մէջ՝ մոլորութեան մի վէմից միւս ապառ

րտք դնել նոցա վերայ նոյնը՝ աւելի աճեցուցած, տալ {իւրեանց} զաւակներին: Տղաների մասին եւս աւելի լաւ չէ եղել

ասնապատիկ շահեցուցած յետ տան այդ նուիրական աւանդը {իւրեանց} զաւակներին: Հա՛յ կանայք, մեր ազգը մինչեւ այ

այ, եւ եթէ ծնողք չկամենան իւր ժամանակին ուղարկել {իւրեանց} զաւակքը քահանային, սա իրաւունք ունի դատաւորի ձեռ

ոգացողքը կարողանան բնութեան երեւոյթներին յարմարել {իւրեանց} գաղափարը, որ պիտի ծառայէր ժողովրդին որպէս աղբիւր

ատ, Արտաշատ, Տարօն եւ այլ տեղեր: Շատ ազգեր {իւրեանց} հեթանոսութեան ժամանակ սովոր էին իւրեանց մեռելների

Շատ ազգեր իւրեանց հեթանոսութեան ժամանակ սովոր էին {իւրեանց} մեռելների հետ թաղել զանազան յիշատակարանք, դրամնե

լ իրաւունք է տալիս այդ մարդերին, որ, պահպանելով {իւրեանց} եկեղեցու անկախութիւնը, պահպանեցին ազգի գոյութիւն

, թէ եւ դպրութեան Դոն Քիշօդները կը դադարեն մի օր {իւրեանց} ասպետական քաջագործութեններից, ինչպէս Սերուանտէսի

եան, հալածանքի մէջ տարուբերուելով, մինչեւ անգամ {իւրեանց} մարմնաւոր պիտոյքի մասին նեղութիւն կրելով, նեղութ

ակալի դուռը տանուելով, բերուելով եւ շղթաների մէջ {իւրեանց} անարատ հոգիները արձակելով, եւ այս բոլոր տառապանք

ութեան համար մինչեւ տակը խմելով, պիտի՞ համարուին {իւրեանց} օգուտը, անձնական իրաւունքը գերադասողք: Համօրէն

ւը ոչ մի տեղում չէ կարող ցոյց տալ մեզ, որ Հայերը {իւրեանց} կրօնը կամ դաւանութիւնը զոհ բերած լինէին իւրեանց ք

ը իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը զոհ բերած լինէին {իւրեանց} քաղաքականութեան կամ մի այլ ապահովութեան: Նոք

ար կամ դրացի ազգերի: Հայերը խիստ լաւ գիտէին, որ {իւրեանց} կրօնը կամ դաւանութիւնը վնասակար չէր նոցա, որ կամ

այոց եկեղեցին միանայ Յունաց եկեղեցու հետ: Հայք՝ {իւրեանց} Կաթողիկոսով եւ ազգային եպիսկոպոսների ժողովով, նա

ից ձեռքով եւ ի վերայ այնր ամենայնի անխախտ պահելով {իւրեանց} կրօնը եւ դաւանութիւնը, չեն կարող ընդունել կայսրի

ին (իսկոյն) մերժելով այդ հաղորդութիւնը, ցաւէին {իւրեանց} բաժանուելու վերայ: Եթէ պիտի ցաւէին, նշանակում է

ութիւնքը, որոնց վերայ մտածում են Հայերը հաստատել {իւրեանց} վարդապետութիւնը, նոյնպէս եւ քո ցոյց տուածները.

ան առ աստիճան եւ զգուշութեամբ կը սկսեմ բանալ նոցա {իւրեանց} մոլորութիւնքը՝ մեղադրելով նորանց եւ Յովհաննէս Կա

ց նորան խնդրել թագաւորից, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ {իւրեանց} խոստովանութիւնը հաստատուելուց յետոյ հրամայէ պատրի

որ գրչաւոր եւ բանագէտ մարդերից հրապարակով յայտնել {իւրեանց} կարծիքը այս մասին, որպէսզի այսպիսի այլանդակ գաղա

ւթենից: Եթէ օրագիրքը մի կողմից պարտական են պահել {իւրեանց} ազգայնութեան նեղ շրջանակը, միւս կողմից չէ պիտոյ

ն չափով յարգ ունի: Թողէ՛ք մեռելներին թաղել {իւրեանց} մեռելները. նոցա արեւը մտած է, իսկ դուք կենդանի

ասացեալքը: Վարձկան-երկրագործ մշակները կախուած են {իւրեանց} ֆերմերից, քանզի, եթէ սա զլանայ գործ տալ նոցա,

մեռնի. ո՞ւր գնայ եւ ի՞նչ գործէ. իսկ ֆերմերքը, {իւրեանց} կարգով, կախուած են այն ազնուականներից, որոնց հո

կախուած են այն ազնուականներից, որոնց հողը ունին {իւրեանց} ձեռքում, թէեւ՝ վարձու: Ազնուականը այսօր, եթէ

ղաքի կամ գեղի բնակիչքը հաւասար իրաւունքով ազատ են {իւրեանց} բաժինը գործել եւ մշակել, քանի որ գտնւում են այն

ատահել, որ ոմանք մարդիկ, կա՛մ ժառանգաբար, կա՛մ {իւրեանց} աշխատութեամբ աւելի հարուստ լինելով, իսկ ոմանք մա

բ աւելի հարուստ լինելով, իսկ ոմանք մարդիկ, կա՛մ {իւրեանց} ծուլութեան պատճառով, կա՛մ մի դժբախտութեամբ աղքատ

Ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը {իւրեանց} յիշատակը թողեցին մի քանի ոսկիների վերայ. պատերի

որա միակ ցանկութիւնը էր, որ ուսուցիչք կորուսանեն {իւրեանց} ամբիոնը: Վա՛յ այն ծառին, վա՛յ այն բուսական

, մինչեւ մի նշանակեալ ժամանակ, ամ ըստ ամէ վճարեն {իւրեանց} պարոններին այն հողի գինը, մինչեւ վճարը աւարտուի

րի մէջ կայսրը ասում էր, թէ ստրուկները ազատ են եւ {իւրեանց} հողը պիտի ստանան հրովարտակի թուեալ օրից, երկու տ

րու վերջը պիտի մնան նոյն յարաբերութեան մէջ, դէպի {իւրեանց} պարոնները, ինչպէս յառաջ, ստրուկները եւ լսել չկա

քը վաճառելով, անշուշտ, պիտի ներս բերէին դուրսից {իւրեանց} մէջ, որեւիցէ քանակութիւն ոսկու եւ արծաթի: Այժմ

տճառը, որ բոլորը եւս միացել են եւ կրկնապատկել են {իւրեանց} ապրանքի գինը: - Ների՛ր, պարո՛ն, հաստգլուխ

էին այդ գաւառները, որ կարողացած լինէին նորանով, {իւրեանց} մէջ դարձնել դրամի շրջանառութիւնը: Գաւառներից գալ

եսն ի վեր եւ երկու երեք անգամ կարող են բարձրացնել {իւրեանց} ոսկիների գինը: Մեղքը Մօհամմէդի վիզը, որ սորա պա

գիտութիւն եւ ո՛չ արուեստ: Տէրութեան կառավարիչքը {իւրեանց} անձնական շահին պաշտօնեայ, տէրութեան գանձը հասարա

ն մանր վաճառականների վիճակը, որ նոյնպէս լքանելով {իւրեանց} երկիրը՝ ձեռք են զարկում վաճառականութեան՝ պանդխտ

անի մարդիկ չկամին հոգալ եւ արմատականապէս բարւոքել {իւրեանց} կեանքը, իւրեանց ընտանիքի ապագան, մեռածը՞ պիտի հ

հոգալ եւ արմատականապէս բարւոքել իւրեանց կեանքը, {իւրեանց} ընտանիքի ապագան, մեռածը՞ պիտի հոգայ: Նորա

կարողութեան տէր մարդիկ, դնենք թէ կամենային զոհել {իւրեանց} ստացուածքը ազգի օգտին, բայց հինգ, տասն ոյժը ի՞ն

ասին խօսեցանք: Իսկ երբ ամենայն սառնութեամբ քննեն {իւրեանց} բռնած ճանապարհը եւ այս քննութիւնը յառաջ տանին մին

այն մարդիկը, որ պարտական էին նորան, չեն վճարում {իւրեանց} պարտքը, առեւտուրը ընկած է, ոսկին կրկին արժէքի բ

եւ լուսափայլ կողմերը, որ այդպէս հրապուրում են եւ {իւրեանց} են քարշում հետզհետէ գրեթէ բոլոր Հայոց ազգը, որի

, որովհետեւ իրականապէս կան), օդին ապաստան արած {իւրեանց} կեանքը: Նոքա գալիս են եւ գնում են, " որպէս հողմ

բ ազգը կը սկսի մշակել հողը, երբ մարդիկ կը դառնան {իւրեանց} հայրենի, բարեբեր երկիրները, որ այսօր գրեթէ ամայ

իոյ երկրագէտքը եւ տնտեսականքը, հաշուի տակ դնելով {իւրեանց} հողի մէջ եղած բոլոր ածուխի հանքերը, նոցանից դուր

այս երկու տարի է, որ " Երեմիայի ողբ " են կարդում {իւրեանց} գլխին, իսկ Ասիան մոռանում է միշտ երէկը. այսօրը

այ, եւ ասիական ազգերը այն վայրկենից պիտի սկսանին {իւրեանց} պատմութիւնը, եթէ ընդունակ լինին իբրեւ ազգ ապրելո

պիոյ ապագան: Հայերին մնում է վաղօրօք օգուտ քաղել {իւրեանց} դրութենից: Կարող են, դարձեալ, դիմադրել,

ա ", մինչեւ այն ժամանակ, " սահմանք քաջաց, զէնք {իւրեանց} ", - ասում է մեր իմաստուն Ծերունին: Մեք ու

րբ թթուածինը եւ ջրածինը միանալով, կորուսանում են {իւրեանց} տարրական յատկութիւնը եւ երեւում են որպէս ջուր, ո

ւեցնէ մի բաբելոնեան խառնակութիւն: Եթէ Փիւնիկեցիք {իւրեանց} վերայ կրած չլինէին Փիւնիկեցի յատուկ անունը, եթէ

ը, ազգի դէմքը։ Միլիոնաւոր մարդիկ կորուսանում են {իւրեանց} անհատական ինքնուրոյնութիւնը այդ անձնաւորութեան օգ

մուածքը: Եւ ինչպէս բնական էակները, կորուսանելով {իւրեանց} ոյժը, յաղթահարուելով արտաքին ոյժերից, մեռնում ե

նիւթերը, լուծուելով կազմուածքից, շարունակում են {իւրեանց} կեանքը՝ կազմելով մի այլ էակ կամ իբրեւ նիւթ, պիտ

մէջ: Բնութիւնը կորուստ չունի: Մարդիկ {իւրեանց} գոյութիւնը եւ ներկայութիւնը ապացուցանում են իւրեա

րեանց գոյութիւնը եւ ներկայութիւնը ապացուցանում են {իւրեանց} ազգութեամբ: Կենդանի եմ ես եւ խօսում եմ առջեւս կա

ւմ է երկրագունդը բեւեռից մինչեւ բեւեռ, ստրուկ են {իւրեանց} կառավարութեան ձեռքում: Կառավարութիւնքը, նկատելո

առավարութիւնքը, նկատելով, որ այդ ազգերը ինքեանք {իւրեանց} մէջ ազատ չեն տակաւին, նկատելով, որ սնոտի նախապա

ոցա վերայ եւ նոցա անունով ներգործում են, միմիայն {իւրեանց} անձնապահութեան համար: Մարդը դեռեւս թովուած

ոլորի վերայ, այդ ազգութիւնքը հետեւում են տակաւին {իւրեանց} կառավարութեան, ուրիշ աշխարհների տիրելու, ուրիշ

աշխարհների տիրելու, ուրիշ ազգութիւնք սպանելու եւ {իւրեանց} դրօշի փառքին նորանց եւս մասնակից առնելու: Մ

ժմ բռնակալ աշխարհակալութիւնքը մի սուտ փաստ ունէին {իւրեանց} ձեռքում, որ այսօր չէ կարող արդարանալ եւ մարդկայի

անք՝ կառավարութիւնքը, տեսան այս, երբ նշմարեցին {իւրեանց} փաստի ոչնչութիւնը, Եւրոպական հաւասարակշիռը հանեց

՞նչ փոյթ: Եւ այն օրից, երբ կառավարութիւնքը {իւրեանց} ընթացքը արդարացնելու համար եւ իւրեանց բռնած ճանապ

վարութիւնքը իւրեանց ընթացքը արդարացնելու համար եւ {իւրեանց} բռնած ճանապարհը ամբոխի աչքից ծածկելու խորամանկութ

արհը ամբոխի աչքից ծածկելու խորամանկութեամբ գրեցին {իւրեանց} դրօշակի վերայ հաւասարակշիռը եւ իրաւունքը, այն րո

ու համար, որպէսզի այդ ազգութեան անդամքը ապահովեն {իւրեանց} ապրուստը, որպէսզի գերի եւ ստրուկ չլինին ուրիշին

պայմանների վերայ, եթէ նոքա մտածում են երեւեցնել {իւրեանց} ազգութիւնը այն շրջանակի մէջ, ինչպէս էր յառաջ, ա

ջ ծանօթ են նոցա, եւ անծանօթների համար պատրաստ են {իւրեանց} գոյութեամբ վկայելու մեր ասածին: Մեր քարոզու

իբրեւ կարկուտ, անհնարին բռնութեամբ գահավիժում են {իւրեանց} հպարտ բարձրութենից, դարձեալ դէպի ծով: Այս, բնո

ամբ: Իմ որդիքը աւելի լաւ վիճակի մէջ պիտի սկսանեն {իւրեանց} ասպարէզը, քան թէ ես. քանզի ես ոչինչ ունէի, իսկ

յ՝ dualisme, պարզմտութեամբ կամ հաւատարիմ մնալով {իւրեանց} երկճղի սկզբունքին, մեր քարոզութիւնը անուանէն նիւ

սեպհականութիւն են պահանջում, նոքա կենդրոնացած են {իւրեանց} մէջ, իւրեանց գոյութիւնը քարոզում են ուրիշներին,

են պահանջում, նոքա կենդրոնացած են իւրեանց մէջ, {իւրեանց} գոյութիւնը քարոզում են ուրիշներին, իբրեւ հաւատալ

դարը իւր ազդեցութիւնը, որոնք եւ գործարան չունէին {իւրեանց} խելապատակի մէջ հասկանալու եւ կշռելու ազգային կարօ

դանդաղկոտութեամբ գրեթէ կաթուածահար, շատանում էին {իւրեանց} շնչական բարեկեցութեամբ եւ ի վերջոյ, որոնց ականջի

ւ հիմն լինէին մի այսպիսի գործի, հաւատարիմ մնալով {իւրեանց} սկզբունքին: Բայց այն վառ երիտասարդութիւնը,

յոյսերը, ժամանակի եւ դարու այն հարազատ որդիքը, {իւրեանց} կամ ուսումնական եւ կամ փորձական կրթութեամբ, այլ

թիւնը եւ յանցանքը, առանց աչառութեան, ստանում են {իւրեանց} արժանի հատուցումը: Մարդկային բանականութիւնը միայ

կարծիքը արհամարհելով, պիտի կարողանային ցոյց տալ {իւրեանց} մէջ այս բարոյական ոյժը, որ յետոյ նոյնը քնքուշ սե

Քաջութեամբ պատերազմեցան հասարակաց նախապաշարմունքի {իւրեանց} վերայ արած ազդեցութեան հետ, եւ յաղթելով նորանց հ

, ո՛չ միայն ամենայն ջանք եւ աշխատութիւն գործ դնեն {իւրեանց} կատարելագործութեան համար (մանաւանդ շարժողութեանց

թեան համար (մանաւանդ շարժողութեանց մէջ), այլեւ {իւրեանց} խիստ բարոյականութեամբ, որ սեփական է բոլոր հայասե

ան է բոլոր հայասեռ կանանց եւ օրիորդների, պատուեն {իւրեանց} կոչումը եւ այնպէս մի կողմից բարի օրինակ հանդիսանա

ումը եւ այնպէս մի կողմից բարի օրինակ հանդիսանալով {իւրեանց} յաջորդներին, միւս կողմից իւրեանց անձը իբրեւ վկայ

ակ հանդիսանալով իւրեանց յաջորդներին, միւս կողմից {իւրեանց} անձը իբրեւ վկայութիւն դնելով հասարակութեան առաջեւ

ած էր. մինչդեռ դերասանը եւ դերասանուհին, մինչեւ {իւրեանց} ասպարէզի կատարածը պիտի որ յառաջ դիմ են, պիտի որ

ութեան ընդունելութենից եւ աշխատին անարատ պահպանել {իւրեանց} կոչումը վերոգրեալ պատճառների համար: Մենք մեր գոհ

Երկու մոռացկոտների " ժամանակ եւ այն, դերասանների {իւրեանց} պաշտօնը տարապայման դանդաղկոտութեամբ կատարելուց,

մանաւանդ թէ տեղիք տալ տկարամիտ մարդերի, փոխանակ {իւրեանց} դժգոհութիւնը նոյնիսկ կարծեցեալ անկարգութեան ընդդէ

կարծեցեալ անկարգութեան ընդդէմ ուղղելու, փոխանակ {իւրեանց} մի վիշտ հասուցանողից բողոքելու (եթէ կար), թշնա

շնորհակալութիւնը եւ ընթացք ու յաջողութիւն մաղթել {իւրեանց} չնաշխարհիկ ասպարէզի մէջ: Կեցցէ՛ն բոլոր հայ

իայն ազգի անդամքը կարողութիւն ստանային հասկանալու {իւրեանց} անձը եւ իւրեանց ազգը: Թէպէտեւ փոքր եւ շատ փոքր ե

ը կարողութիւն ստանային հասկանալու իւրեանց անձը եւ {իւրեանց} ազգը: Թէպէտեւ փոքր եւ շատ փոքր երեւում են մեր ազ

հաստատելով Ազովի մօտ, Դոնի ափում, կորուսանելով {իւրեանց} հարստութիւնը, շատերը նոցանից եւ ապրուստի հնարը,

, երկար ժամանակ կարողանալու չէին ուշ դարձուցանել {իւրեանց} կեանքի խորհրդի վերայ, երկար ժամանակ պիտոյ է ամրա

ի խորհրդի վերայ, երկար ժամանակ պիտոյ է ամրացնէին {իւրեանց} նիւթեղէն ոտքերը, որ այնուհետեւ կարողանային գնալ

մէջ, եւ ահա երեւում են մարդիկ, որ կամէին սրբել {իւրեանց} ազգակիցների աչքի արտասուքը, մխիթարել նորանց որպէ

ր ձեռքի վաստակը"։ Մեր բարեպաշտ ազգասէրքը, {իւրեանց} հոգու լեզուով, ահա այսպիսի խօսքեր խօսելով, կտակ

անուններով. մշտնջենաւոր ժամանակով պարգեւում էին {իւրեանց} գոյքը այդ աստուածահաճոյ շինութենների համար, անմա

դ աստուածահաճոյ շինութենների համար, անմահացնելով {իւրեանց} խնկելի յիշատակը իւրեանց առաքինի գործերի մէջ:

ների համար, անմահացնելով իւրեանց խնկելի յիշատակը {իւրեանց} առաքինի գործերի մէջ: Այս առաքինի հայերից գ

այց այն խնկելի մարդերի բարի խորհուրդը հասանու՞մ է {իւրեանց} վախճանին. արդեօք Նախիջեւանը հոգաբարձու լինո՞ւմ է

ոյական (ի հարկէ դէպի լաւը) յեղափոխութիւն գործել {իւրեանց} հասարակութեան մէջ, բայց մի աններելի թուլութեամբ

րունդքը պիտի յաւիտենական նախատինք եւ նզովք կարդան {իւրեանց} անհոգ եւ անփոյթ հայրերի եւ պապերի գողացած ոսկորնե

բարեպաշտ կտակակատարքը մինչեւ այս րոպէս չեն հասել {իւրեանց} նպատակին, զգում ենք մի մեծ ցաւ մեր ազգի շատ վնաս

տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջամ եղած մապլաղիցն նախ {իւրեանց} ֆի հարիւրն ինչ իւրեանց հախսայ վեր առցեն, յետ այն

եւ ջամ եղած մապլաղիցն նախ իւրեանց ֆի հարիւրն ինչ {իւրեանց} հախսայ վեր առցեն, յետ այնորիկ եւս տների մարամաթի

գամ յամենայն կայից իմոց եւ նոյն հինգ ռուփին եղիցի {իւրեանց} մասն։ Ե. ՀԱՏՈՐ. Հուսկ յետոյ այժմ հի

րկաւոր գործսն եւ կամ զգանգատն եւ զյանդիմանութիւնս {իւրեանց} յայտնելն ի դատաստանի աստ ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ

ն երեւեսցի, բոլորովին անկարող լինիցի ի զօրութենէ {իւրեանց}. փոխանակ նոցին այժմս կտակս այս ձեռամբ իմով գրեցի

, մինչեւ ի նոցանէ լինիցի հոգացողութիւն տանելոյ առ {իւրեանց}, բայց կտակակատարն իմ ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով ն

ուրախութեամբ վայելեսցեն ըստ կամաց եւ ըստ հաճոյից {իւրեանց}: Հինգերորդ, նախ քան զմահն իմ, եթէ ի վերն

, լինին ժառանգ ինձ փոխանակի ի տէր հանգուցեալ հօրն {իւրեանց}. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ դուստր զաւակն մին բ

որդի, վասնորոյ խնդրեմ հարկիւ ի ժառանգորդացս, զի {իւրեանց} ստացած ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն երկու թողուն նմ

արիւրէն հինգ վարձս ընկալցին եւ յաւելորդ նեղութիւն {իւրեանց} զոր կրեն ի վերայ բանին իմոյ, տէր հատուցանէ նոցա

առ ընկճեալ ազգս խրախոյս եւ քաջալեր կարդացին հօտին {իւրեանց}, հոգեւորք, որք վասն լուսավորութեան եւ վերանորոգ

որք վասն լուսավորութեան եւ վերանորոգութեան ազգաց {իւրեանց} ելին, ի վերջէ ՚ի գագաթ խարուկին, եւ զմոխիր մնաց

ի վերջէ ՚ի գագաթ խարուկին, եւ զմոխիր մնացուածոց {իւրեանց} եդին ի վկայութիւն սերնդոց իւրեանց, առ մեզ, այս

ոխիր մնացուածոց իւրեանց եդին ի վկայութիւն սերնդոց {իւրեանց}, առ մեզ, այս թշուառացեալս յամենայնի, հոգեւորք

ւորք, որոց պաշտօն է պաշտպան եւ պահապան կալ կրօնի {իւրեանց}, դանդաչեն յօտար ուսմունս, մեծապէս վնասակարս մեզ

գոյն, որոյ մշակքն սպանին ՚ի վերջէ եւ զորդի տեառն {իւրեանց} եւ այլն եւ այլն: Խոստովանութիւն Արեւելեան եկեղեց

քեանք պապք, առ ` անձնասիրութեան եւ փառասիրութեան {իւրեանց} համարեալ եւ քարոզեալ են զանձինս գերադաս քան զամեն

եւս իրազեկ եղեալ, եթէ քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է {իւրեանց} զայս պատիւ: Բարւոք առնէր Այվազովսքին, եթէ հաճէր

րաց եւ փարիսեցւոց, որք նոյնպէս առ անձնապահութեան {իւրեանց}, զանցեալ զպատուիրանաւ Աստուծոյ, վասն աւանդութեա

բաժին ամենքին. Միայն քնարս հնչեն նոքա {Իւրեանց} հոգուն առանձին։ Արարատի շուրջ բոլորած

ով անցնում եմ, Ծերերը անձնասիրութեամբ {Իւրեանց} տղերքին ասում են. " Նայեցէ՛ք, սա օրի

ի ծնողքը Ուղարկեցին ինձ միայնակ, Տուին {իւրեանց} խրատը. " Որդեա՛կ, գործիդ եղիր արի,

ափել վերջին արիւնը Ու թշնամեաց արեամբ ներկել {իւրեանց} հագի սեւ շորը: Արեւմուտքը տեսաւ հեռո

րակաւ մարդերը. Որ իւր խօսքը չէին պաշտում ու {իւրեանց} հին կանոնով Վարւում էին միշտ համարձակ, ինչպ

նի Սօսիք տերեւով, Ծիտերն ծառէ ծառ {Իւրեանց} ճռվըղով Կ՚օրհնեն քո գալը, Ո՛վ երկնից դ

ւր փողը, Դիր телега-ն ու ճամբէ ` Դէպի {իւրեանց} родину. Ну, ведь, տէրտէր, դու պստիկ

Իւր կեանքումը յարգած չէր. Նա փախել էր {իւրեանց} տնից... Մուր էր քսել տան վերայ... Իւ

էր Նորան ամբողջ գիշերը... Ախտաբորբոք երիտասարդք {Իւրեանց} անձը երջանիկ Կը հաշուէին, թէ լինէին Նորա ձեռքում

տադալար զարդարուած է կանաչով, Բիւր ծաղիկներ {իւրեանց} հոտը բուրում են: Ուրախ ուրախ թռչուն

բարեցին ուրիշները եւ յափշտակելով նոցայ զօրացուցին {իւրեանց} չարաչար գործադրութիւնը ազատութեան: Այնուհետեւ

կան Ժողովի համար, այդ գաղափարը թող հանեն միանգամ {իւրեանց} մտքից, այլ հոգեւորը եւ Կրօնական ժողովը եղած են ե

նանալու նոցայ վերայ, կոպիտ ուժի օգնութեամբ, կամ {իւրեանց} խաւար ատմօսֆերի մէջ նզովքի փայլակնէր փայլատակեցնե

Մեր անձը եւ գրիչը չնուիրեցինք հարուստներին, նոքա {իւրեանց} արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, նաեւ բռնակ

եցած յարաբերութեան մէջ: Պարտակա՛ն են նոքա ուղղել {իւրեանց} ընթացքը. մինչեւ այժմ, վարձկան պորտաբոյծ եւ ոչ հ

գալիս է, փրփրեցան նախանձով եւ վառեցին բորբոքեցին {իւրեանց} հալածանք, մինչեւ որ հայրենիքի անձուկով այրուած,

ուսաւորութեան մասին: " Առ դառնաշունչ նախանձու {իւրեանց}, որ բունեալ է ի նոսայ... պատատեալ եւ քօղարկեա

ր իրաւասութեան տակ եղած եկեղեցականներին, որպէսզի {իւրեանց} ընթացքը յարմարեցնեն այս գաղափարին: Երրորդ, ս

ան եւ այրուեցան, բայց նոցայ հոգին կենդանի մնաց, {իւրեանց} ամայացած հայրենիքի փլատակների մէջ: Հայրենիքի

Նոքա չկաշառուեցան օտարներից... Նոքա չնենգեցին {իւրեանց} ազգին, նոքա չվաճառեցին իւրեանց գրիչը... Նոքա

. Նոքա չնենգեցին իւրեանց ազգին, նոքա չվաճառեցին {իւրեանց} գրիչը... Նոքա արհամարհեցին օտարի տուած պատիւը

պատիւը եւ աշխատեցան դժպհի պատուանշանների տեղ կրել {իւրեանց} ազգութեան անունը, այլեւ վէրքերի սպիք, որոնց արժ

նգրասիրութեան մասին, վիրաւորւում են՝ ցոյց տալով {իւրեանց}, ինչպէս երեւում է, արդարացի պատճառները։ Առաջին

ան է իրաւունք տալ, իհարկէ մեր պատուելի հեղինակքը {իւրեանց} ընթացքը կը յարմարեն ժամանակի որպիսութեանը եւ կ՚աշ

են հեղինակների արդարաբանութիւնը եւ դորանով ծածկեն {իւրեանց} անուսումնասիրութեան մեղքը, այն ժամանակ այդ եւս հ

բաղդաբար հասկանում եւս չէ ժողովուրդը, թարգմանչաց {իւրեանց} սեպհական գրուածքը, զորօրինակ՝ Մովսէս Խորենացի,

պատահելու գործերը, արեգակի եւ լուսնի խաւարումը՝ {իւրեանց} գուշակութեններով, արագիլի գնալը եւայլ եւայլն։ Տ

ն օրէնքի տակ, ամենայն բան գրելու ժամանակ պիտոյ է {իւրեանց} խորհուրդը ունենան, եւ այս խորհուրդը պիտոյ է կարե

մշակել Հայկական անշէն անապատը եւ անմահացուցանէին {իւրեանց} անունը մշտնջենական արձաններով՝ աննախանձ աշխատութ

օր։ Ազգային եղբարք պարտական են նոյնպէս քաջալերել {իւրեանց} համար աշխատողքը, սրբել նոցա ճակատի քրտինքը եւ բա

եւ բարի եւ Ազգաշէն գործերով օրինակ դառնալ նոյնպէս {իւրեանց} ընկերներին։ Ես ազգային խօսքի շինութեան մասին

րակիցներին, որ կէս մի բաղդի անգթանալովը, կէս մի {իւրեանց} մեղքովը հեռի են մնացել լուսաւորութեան ճրագից, պի

րեանք գրում են այն դիտաւորութեամբ, որ Հայոց ազգը {իւրեանց} գրածը ընդունէ հալած իւղի տեղ, Ազգը ունի կարողութ

դիկը չեն որոշում թոյնը, որ խառնում են Մխիթարեանք {իւրեանց} գրուածների մէջ, նոյնպէս բոլոր ազգը թոյնը կ'ընդու

լով ծուռ ու սխալ միմեանց մօտ շարել, համարում էին {իւրեանց} անձը Խորենացի ու Եղիշէ։ Մեր այսպէս խօսածը առ

րքը անձամբ կարդալով, զգան զանազան տպաւորութիւն՝ {իւրեանց} ճաշակին եւ հասկացողութեանը համեմատ։ Այդպէս չ

կերպով շատ մեծամեծ արդիւնք, որ շատ անգամ չունէին {իւրեանց} վերայ փայլուն զարդարանք, անյայտ են մնում հասարակ

բանականութեան պահապանն է։ Եթէ Հայոց ազգի անդամքը {իւրեանց} բանականութեան բղխուածքը կարող են մասնաւորել միմեա

ն խորհրդաւոր բանահիւսութիւնք, որ պարունակում էին {իւրեանց} մէջ ամենայն տեսակ իմաստալից եւ գրաւիչ եւ դաստիարա

ւ Կիրակոսին. մէջտեղում մնացին երկու այրի կնիկներ {իւրեանց} մնացած որբերով: Կիրակոսի մահը կենդանութեան չբերե

պէս բարեհոգի անձինք, որոնք ամէն բան յանձն առած, {իւրեանց} կեանքը մեր փրկութեան վերայ դնելով, արիաբար ներս

ով, արիաբար ներս մտան մահու թագաւորութեան մէջ եւ {իւրեանց} մակոյկներով եկան մեզ օգնութիւն: Երեք ժամ հաւասար

ագիր մտաւ մի վաճառականի հաշուետնում: Միւսերն եւս {իւրեանց} յարմար մի գործ ճարեցին: Այսպէս իմ բոլոր ընկերներ

տմութիւնս: Մեր ոխերիմ թշնամիքը քամեցին մեր վերայ {իւրեանց} դառնութեան մրուրը, եւ մեզ ստիպեցին միմեանցից բաժ

ղօթքից յետոյ իմ թուլացած ծունկերը վերստին ստ այան {իւրեանց} ոյժը եւ սիրտս փոքր ինչ մխիթարուած եւ թեթեւացած ար

անքը: Իմ բոլոր ընկերներս այստեղ ու այնտեղ գնացին {իւրեանց} թշուառ կեանքի պիտոյքը հայթայթելու: Միայն նո

քը, այս սուրբ խորհրդից շատ հեռու են եղած. միայն {իւրեանց} սուտ փառքի վերայ են մտածել, ո՛չ թէ ազգի բախտաւոր

այ են մտածել, ո՛չ թէ ազգի բախտաւորութեան, միայն {իւրեանց} օգուտն են խնդրել եւ ո՛չ թէ ազգի: Հաւատացէ՛

եցան եւս առաւել գործավարի գրգռութեամբ: Ամենեքեան {իւրեանց} վերջին ճիգն գործ դրեցին ճանապարհ ձգելու վերակացու

թեցնում է այն խնդիրներր, որ վաղուց հերքուել էին {իւրեանց} անճոռնի ստութեամբ, բայց բանի էութիւնը քեզ լաւ հա

արժանաւոր անձինքը ողբացին վերակացուի հեռանալը եւ {իւրեանց} ազգի անբախտ վիճակը, որ օրէօր այնպէս թշուառանում

պիտոյքի եւ բարեկարգութեան վերայ, իսկ հոգատարները {իւրեանց} պարտականութիւնքը ճանաչելով, չխառնուէին վերակացու

յականութեանը եւ գուշակելով այն չարիքը, որ պէտք է {իւրեանց} հասանէին նորա ներգործութեամբ, հեռացան այն ազգասէ

ը կարդինալը իւր պատուի մեծութեամբ, իսկ հոգատարքը {իւրեանց} հարստութեամբ գրաւել էին դէպի իւրեանց կողմը եւ պղտ

սկ հոգատարքը իւրեանց հարստութեամբ գրաւել էին դէպի {իւրեանց} կողմը եւ պղտորել էին միտքը ռամիկ ժողովրդին, որին

խային կիրքը, ինչպէս խոր գիշերումը խիտ անտառի մէջ {իւրեանց} որջերից կոկորդաբաց դուրս են գալիս գիշակեր գազաննե

ր քանդում են ազգի ապագայ երջանկութեան պայմանքը եւ {իւրեանց} քսակը միայն ցուցանելով, զոհում են պարզամիտ ժողով

դիկը այն ժամանակն են խելօքանում, երբ ճաշակում են {իւրեանց} անխելութեան պտուղը: Վերակացուի երկրորդ օգնականը

րին, կարծելով, որ նորան եւս կարող են ծառայեցնել {իւրեանց} նպատակին, յետոյ մեծամեծ տհաճութիւններ յարուցին ն

եւս հրամայեն տիրաբար: Եթէ սոքա կարողանային կշռել {իւրեանց} հասկացողութիւնը եւ կատարելով իւրեանց պարտականութի

անային կշռել իւրեանց հասկացողութիւնը եւ կատարելով {իւրեանց} պարտականութիւնները, որոնց, ինչպէս կարելի է գուշ

ոքա կամեցած լինէին հայրենիքին ծառայել, կարող էին {իւրեանց} ջերմեռանդութիւնը ուրիշ բաներով յայտնել. իսկ եթէ

այտնել. իսկ եթէ դոցանով կամեցած են ժողովրդի ուշը {իւրեանց} վերայ դարձուցանել եւ ազգասէրների անուն ժառանգել -

- չարաչար սխալուէր են: Որովհետեւ գործարանը {իւրեանց} ձեռք առնլով, ո՛չ այլ ինչ չեն մտածել, բայց միայն

ն օրը, երբ վերակացուի դաւաճանութիւնքը հասնում են {իւրեանց} նպատակին, եւ որոշւում է նորա բարոյական օգնականի

ում, պահպանէք ձեր բանտի մէջ մինչեւ առաւօտ. դոքա {իւրեանց} անհնազանդութեան վրէժը կը հատուցանեն: Այս եւս պատ

եւ որոնք չկարողացան ` պահուեցան գործարանումը, որ {իւրեանց} վերջին աղէտքով մի սրտաշարժ տեսարան կացուցանեն պատ

եծ խորհրդաւոր գործարանը ինչպէ՛ս խաղալիք էին շինել {իւրեանց} վատթար կամքին: Վերահասու եղա՞ր դու դոցայ խարդախո

. քանի՞ցս անգամ այսպէս քո բախտաւորութիւնը զոհեցին {իւրեանց} փառամոլութեանը այդպիսի վատթարամիտ մարդիկ, քանի՞ց

նորաբանութիւնք: Մինչեւ ե՞րբ պիտի խայտառակուին եւ {իւրեանց} հետ միասին պիտի խայտառակեն հայ մամուլը, մեր այս

նում է միայն մեզ հրաւիրել Երեւակի բաժանորդքը, որ {իւրեանց} շնորհաւորութիւնքը փութացնեն......: Ս

բօր, այլ առաւելս զայրացուցեալ, գրգռելով զկամացն {իւրեանց} նովաւ կատարեցին զհաճոյս։ Եւ սոցա այսպէս նախատ

եայս արդարութեան, որոց կատարածն եղիցի ըստ գործոց {իւրեանց} " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր. գլ. ԺԱ,

ոցն Աստուծոյ զդստերսն մարդկան զի գեղեցիկ էին առին {իւրեանց} կանայս յամենեցունց զոր ընտրեցին " (Ծնունդք., գ

դստերսն Մովաբու։ Եւ կոչեցին զնոսա 'ի զո՛հս կռոց {իւրեանց}, եւ եկեր ժողովուրդն 'ի զոհից նոցա։ Եւ նուիրեցաւ

ան նոքա 'ի Բէլփեգովր... բարկացուցին զնա 'ի գործս {իւրեանց}, յաճախեաց 'ի վերայ նոցա բեկումն " (Սաղմ., ՃԵ

ստուած ընդունելի անէ։ § 73. " Սրեցին զլեզուս {իւրեանց} որպէս զօձի եւ թոյնք իժից 'ի ներքոյ շրթանց նոցա "

մոսիցն է փոխ առնում. " Բացին 'ի վերայ իմ զբերանս {իւրեանց}, եւ ասացին այո՛, այո՛, տեսին աչք մեր... վա՛շ

ան, բայց եւ այնպէս անուանւում են քահանայապետ թէ՛ {իւրեանց} արժանաւորութեան եւ թէ՛ վարած պաշտօնի պատճառով։ "

ժիշկ լինելը, որին մարդիկ պիտոյ է մի օր հաւատային {իւրեանց} կեանքը, իւրեանց ընտանիքը։ Այս բարոյական եւ փիլի

ն մարդիկ պիտոյ է մի օր հաւատային իւրեանց կեանքը, {իւրեանց} ընտանիքը։ Այս բարոյական եւ փիլիսոփայական մտածութ

թէեւ փոքր, այնուամենայնիւ ունիս զաւակներ, որոնք {իւրեանց} ազգասիրութեամբը փառաւորում էին քո մոռացուած ու փո

ն սրտաշարժ իմաստներով անգիր ճառեր՝ ապացուցանելով {իւրեանց} սէրը եւ ջերմեռանդութիւնը դէպի հանգուցեալը։ Այ

են եւ նոքա, որոնք փառաւորեցին այս նեռների անունը {իւրեանց} յառաջաբանների եւ ընծայաբերութիւնների մէջ. մի խօս

նչպէս մի չոր անանուխի տերեւ, որ դնում են երեխայք {իւրեանց} գրքերի մէջ. հերիք չէր այս, սատանան հրամայեց գրա

բոլոր յայտարարութիւնքը, որ ոչինչ չեն պարունակում {իւրեանց} մէջ, սկսանում են հնազանդութեամբ դէպի իմ գահը: Ա

հետեւ այդ հարստահարուած մարդիկը աշխատում են միայն {իւրեանց} սեպհական ազատութիւնը ձեռք բերել: - Ին՞չ պատճ

ւելի ապստամբական քանքարով գերազանց կը լինին, քան {իւրեանց} նախնի հին հռովմայեցիքը: Ես իրաւունք ունէի սպասել

աները, երկրաշարժութենից վախելով, վազեցին գնացին {իւրեանց} աբեղաների մօտ եւ խոստովանեցան նոցա մեր բոլոր դաշն

օթից արձակած ռումբ. Աստեղաբաշխքը իսկոյն ուղղեցին {իւրեանց} հեռադիտակները Աստարօտի վերայ եւ տեսանելով նորա պո

ւին եւ ովի՞ն պաշտպանեն. նոքա ցերեկը չեն աւարտում {իւրեանց} ճաշը, երեկոյին վախենում են ելանել մի տեղ ժամանակ

նակ, առանց օրագիր անունը վերան դնելու, որպէս թէ {իւրեանց} խելքով խաբում էին կառավարութիւնը եւ ժողովրդի առաջ

երը, նախ այն պատճառով, որ ոչինչ չեն պարունակում {իւրեանց} մէջ բացի յիմարութենից, որ մեզ աւելի ձեռնտու է.

այլեւ թեթեւամտելով բոլորովին, համարում էին, թէ {իւրեանց} ճիռերը լաւ են քան թէ ուրիշի ողկոյզքը...:

քին մօտ չորս ոսկեզօծ կոտոշներով դեւերը ցած դրեցին {իւրեանց} ուսի վերայից ասորու սրածայր եւ սեւացած աշտարակը,

ս եկան երեք ուրուականք, հայր, որդի եւ թոռն, որ {իւրեանց} անունը յայտնելով Քամ, Քանան եւ Նեբրովթ, յայտնեց

աշխատում են մնալ խաւարի մէջ, եւ մեծ կարծիք ունին {իւրեանց} Բրամինների վերայ, արդէն յիսուն-վաթսուն տարի սորա

մ էր նոցա վերայ: Թէպէտ շատ մարդիկ կան, որ ունին {իւրեանց} մէջ այդ դեւը, միայն հաւատացէ՛ք, մռայլագոյն տէր

սարերի գագաթները, դեռեւս նոր զարթնում էին մարդիկ {իւրեանց} քնից, որ մանաւանդ շատանում է եւ զօրանում է գարնա

ստելով աթոռի վերայ, զանազան պատկերներ երեւակայել {իւրեանց} խնջոյքի մասին: Միանգամ երեւակայում էր իւր բոլոր

եւ մեր հայ երիտասարդներից շատերը խմելով չափում են {իւրեանց} քաջութիւնը: Սորանից մի քանի տարի յառաջ, պատահեց

, արծաթը շատ, նորան ինչ փոյթ, որ ազգի զաւակները {իւրեանց} անդաստիարակութեան եւ տգիտութեան պատճառով դատապարտ

ւթեան տէր մարդիկ, մարդիկ, որ կարող էին միանալով {իւրեանց} նման կարողութեան տէր պարոնների հետ՝ օգնել ազգի ո

լորովին մարմին դառնալով, պարարում են գիշեր ցերեկ {իւրեանց} փորը եւ այնուամենայնիւ համարւում են ազգասէր, ապա

սը տեսանելով, որ բանը վատ է, փոքր է մնացել, որ {իւրեանց} մտքումը դրած խնջոյքը դէպի տրտմութիւն փոխուի, իւր

քերի փայլը, ձայնը, եւ այլն, եւ այլն, ամենեքին {իւրեանց} համար ջոկ ջոկ լեզու դարձած խօսում էին պ. Շաքարեա

ւ համար, եթէ միայն կար արդարեւ մի այդպիսի օրիորդ {իւրեանց} քաղաքում: Երբ մի փոքր հանդարտել էր պ. Շաքար

գիտենք, որ այդ անասունքը չեն խօսում միմեանց հետ {իւրեանց} լեզուով, մեր նոցա լեզուն չհասկանալուց կարելի՞ է

ի վերայ: Ալքիմիկոսներից ոմանք հաստատում էին, թէ {իւրեանց} գիտութեան հետքը երեւում են եգիպտական քուրմերի սրբ

յտնուած է նա մարդերին. նոքա Ադեպտք անուանում էին {իւրեանց} եւ ամենեւին կամք չունէին հաղորդել ուրիշները իւրեա

րեանց եւ ամենեւին կամք չունէին հաղորդել ուրիշները {իւրեանց} գաղտնիքին, ասելով, թէ սարսափելի տարաբաղդութիւն

ութիւնը բաւական անկանոն, խոր ներս ընկած աչքերը, {իւրեանց} անսովոր փայլողութեամբ, հաստատում էին նորա հոգու

աւելի մեծ մակերեւոյթ ստանալով դուրս են փայլեցնում {իւրեանց} գոյնը երեսի վերայ: Ինչեւիցէ. այդ պարոնը կը լինէ

եցին ընտրութիւն առնել մարդերի, որ հրաւիրելու էին {իւրեանց} խնջոյքին մասնակից լինելու համար: Ե․ - Ին՞չ մ

նք այդպիսիներից, որոնք մարդ խայտառակելը շինել են {իւրեանց} կեանքի եւ գոյութեան խորհուրդ: Այս խօսքերը սա

ն եւ արիւնահեղութեան գործիք: Շատ ամբարիշտ մարդիկ {իւրեանց} յանցանքը ծածկել են քրիստոնէութեան վարագոյրի տակ:

Հռոմայեցոց մէջ. նա ասում է, թէ այդ փիլիսոփայքը {իւրեանց} գիտութեամբ, այժմեան ժամանակումս կարող են միայն ա

աստունքը ոչ այլ ինչ էին, եթէ ոչ կրթուած մարդիկ, {իւրեանց} հայեացքով աւելի վերհամբարձ քան թէ խաժամուժ ամբոխը

ծ միւսերով, որ գրուած էին ցուցակի մէջ, կատարուի {իւրեանց} խնջոյքը: Պ. Մարկոսը խնդրեց յատկացնել խնջոյքի օր

ցի երեսը, շնորհաւորեց նորա յառաջադիմութիւնը, որ {իւրեանց} պայմանի զօրութեամբ, պիտի մեծ ազդեցութիւն ունենար

ւթեամբ, թող եւ Ուրալեան սառցագլուխ սարերը ուռչին {իւրեանց} մէջ, թէ ոսկու մայր էին: Կեցցէ՛ գիտութիւն, կեցց

ը սկսանում էին առուգանալ, թարմանալ եւ բարձրացնել {իւրեանց} գլուխը, ազատուելով արեւի ուղղահայեաց այրող ճառագ

ն մարդիկը միմեանց մօտենան, խորհուրդ կատարեն, եւ {իւրեանց} մասնաւոր ձայները, դէպի մի ամբողջ հաւաքելով, լսե

թ է հարուստի ներկայութեամբ խօսել, կամ հրատարակել {իւրեանց} կարծիքը. պատճառ, միանգամ հաւատացած են, թէ կարծ

նը, որ այդ ծերերը անցուցած լինելով, ինչպէս ես, {իւրեանց} ժամանակները, ամենայն բանի վերայ նայում են այն աչ

Միւս մնացող հարուստներից ոմանք նոյնպէս խօսում են {իւրեանց} մէջ: Նոցանից մինը կամ երկուքը պահում են երիտասար

թել է նա: Այդ կարճ կամ երկայն շղթայի օղերը ունին {իւրեանց} վերայ զանազան դրոշմներ, ոմանք ուրախութեան, ոման

իւնքը. երբ որ վերջացան, իսկոյն բոլորեքեան նստան {իւրեանց} տեղերը եւ կոմսը աթոռը մօտ քարշելով, Մահտեսի Թովմ

լ, ընդհանրապէս չգիտեն, շատ չնչին բացառութեամբ: {Իւրեանց} տանից կամ իւրեանց բնակուած քաղաքից դուրս աշխարհ կ

իտեն, շատ չնչին բացառութեամբ: Իւրեանց տանից կամ {իւրեանց} բնակուած քաղաքից դուրս աշխարհ կա՞յ, չկայ, այդ մ

որ են, ո՛վ կրթեց ու դաստիարակեց նորանց, եւ նոքա {իւրեանց} անընդունակութեամբ չլուսաւորուեցան, կամ մնացին վա

միական միաւորութիւն, որ միաւորուածքը կորուսանէին {իւրեանց} առաջին տիպը եւ որակութիւնքը եւ կազմէին մի նոր մար

ւմ են հազար մասնից, ապա այդ հազարը եւս պահում են {իւրեանց} արմատական կամ բնական բնաւորութիւնը: Հայոց կցկտու

տոյ է հարցանել, - ինչ ազգից էք: Նոքա կը յայտնեն {իւրեանց}, որ ազգից լինելը, այն ժամանակ, այն ազգի թղթով

դստերքը, տէր լինելով աւելի հարստութեան, քան թէ {իւրեանց} կարգի շատ մարդիկ, դատապարտելի հպարտութեամբ նայու

դիպողի երեսին էր զարկում սորա չքաւորութիւնը, իսկ {իւրեանց} հարստութիւնը: Դստերքը, այսպիսի ուղղութեամբ եւ ա

ց բաղկացած, բթացած ուղեղներով եւ ասես թէ արբեցած {իւրեանց} հօր հարստութեամբ, բոլորովին անզգայացած դէպի ամեն

այացած դէպի ամենայն մարդկային եւ վայելչական բան, {իւրեանց} անուսումնասիրութեան եւ անընդունակութեան պատճառով

ւանուններ, որովհետեւ նախ եւ յառաջ տուողքը չգիտեն {իւրեանց} արժանաւորութիւնը, երկրորդ, այդ պատուանունների ա

ւիցէ արարած, բայց դորա փոխանակ յարգում եմ նորանց {իւրեանց} տեղում. մարդկային պատկերի տակ անասնութիւն...

արումս միակ հնար է կին մարդերի համար, ազատուելու {իւրեանց} ծնողների կամ ամուսինների խօսքերից եւ նկատողութենն

երը եւ յափշտակողքը կամին հաւատացնել աշխարհին, թէ {իւրեանց} կողմում ունէին ճշմարտութիւնը, բայց այդպիսի դիպու

եալ երեւելի Հայ է, մինը այն ազգասէրներից, որոնք {իւրեանց} ազգասիրութեամբ այնքան լցրել են օդը, որ բոլոր մար

մի ժամանակ իբրեւ ծառ, իբրեւ բուսական, փոխում են {իւրեանց} ձեւը, շատ անգամ եւ բաղադրութիւնը, պակասելով կամ

աւելանալով, եւ սկսում են մի այլ ձեւով շարունակել {իւրեանց} կեանքը: Ահա այսպէս, սիրելի Թիւթիւնճի-օղլու, այ

կները միեւնոյն են, չէ՞ որ մի աչքով կը նային նոքա {իւրեանց} զաւակների վերայ. եւ միթէ՞ քո որդու մինը եթէ պահա

ւին իմացած լինելու բանի զօրութիւնը, այլ մի միայն {իւրեանց} եթերային տրամաբանութեամբ: Այսքան միայն յայտնի էր

տարին երկու ձեռք հագուստի տեղ մի ձեռք էին կարում {իւրեանց}, երկրորդի գումարը տնտեսելով Մանուշակի պիտոյքների

կանութիւնը: Բայց թէ նոքա ինչպէ՞ս էին հագցնում {իւրեանց} մի հատիկ Մանուշակը, արդարեւ արժան էր, որ ամենայ

րցող, թէ երեւում էր նրա կուրծքը, քա՛ւ լիցի, եւ {իւրեանց} ձեռքով մանած ու գործել տուած բեհեզեայ շապիկը եւս

կերպով ցոյց է տալիս, թէ հայերի կանայքը առհասարակ {իւրեանց} ամուսինների առաջեւ համարւում էին եթէ ո՛չ բոլորովի

- ուրիշ նախիջեւանցի ծնողների նման, յարմարուելով {իւրեանց} զանազան հաշիւներին, խոստացել էին տալ Մանուշակը ա

սած չէի. եթէ լաց էին լինում, ոչ թէ կամենում էին {իւրեանց} պարկեշտութիւնը ցոյց տալ դորանով, այլ խեղճ ողորմե

տալ դորանով, այլ խեղճ ողորմելիքը լաց էին լինում {իւրեանց} անբախտ գլուխը, ով գիտէ, ինչ մարդու հետ էին ամու

, սարքերը, քահանայքը եւ ժողովուրդը վկայ բռնելով {իւրեանց} ուխտին, այսուամենայնիւ չգիտէին, թէ ո՞վին էին տա

հառաչանք, որ ծնողքը չնկատեցին, խորացած լինելով {իւրեանց} առարկայի մէջ, որի մասին խօսում էին: Այս միջո

, եւ այս ոչ այնպիսի սէր է, որ գազանք եւս ունէին {իւրեանց} ձագերի վերայ, այն բնական ազդեցութիւն է, այլ այս

ակ, լսելով մի քանի մարդերի խօսակցութիւնները, որ {իւրեանց} շատ վեր մարդ են համարում եւ այնպէս բարակ, որ եթէ

պիսիներին շատ անգամ ասում եմ, որ ձեռք վեր առնուն {իւրեանց} սուտ փիլիսոփայութենից, եւ քան թէ այդպիսի բաներով

րան բամբասելով, մանաւանդ պարապին մտածելով օգուտը {իւրեանց} ազգի եւ եկեղեցու, այլեւ աշխատին, ճանաչելով իւրե

եանց ազգի եւ եկեղեցու, այլեւ աշխատին, ճանաչելով {իւրեանց} տգիտութիւնը, ճանաչել եւ իւրեանց չափը եւ չմոռանալ

ատին, ճանաչելով իւրեանց տգիտութիւնը, ճանաչել եւ {իւրեանց} չափը եւ չմոռանալ պատշաճը: Մօտաւորութիւնը, առ

ուշակը հազիւ թէ դուրս էր եկել պարտիզից եւ մօտեցել {իւրեանց} տան դուռին, մինչ Շահումեանցը նեղ եւ ցեխոտ փողոցո

նորա գունաթափ երեսից եւ աչքերից, որ կորուսել էին {իւրեանց} սովորական փայլը: ժամանակ առ Ժամանակ ցաւութիւն էր

ճմտանքը այն բանի մէջ, թէ անխնամ չէին մնացած դէպի {իւրեանց} սիրական, մի հատիկ Մանուշակի առողջութիւնը: Այ

սանիք կամ մի այլ հանդէս կատարելը: Շատ անգամ նոքա {իւրեանց} նուագարանների անուշ ձայնով մոլորեցրել են մօտից ան

ւշ ձայնով մոլորեցրել են մօտից անցանողքը եւ քարշած {իւրեանց} մէջ, ծռել են որի աչքը, որի ծնօտը, որի ոտք ու ձ

խնդրում են նորանից, որ շուտով պատրաստուի եւ գայ {իւրեանց} հետ, մի ծննդկանի երեխան ընդունելու: Խեղճ դայեկը

ուել էր երգը, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան դարձեալ {իւրեանց} տեղերում ինչպէս յառաջ: Մի փոքր ժամանակ պտուկին ն

լը, երգի վերջանալով, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան {իւրեանց} տեղերում, նայելով պտուկին: Մի քանի վայրկեան

է արձակ: Պառաւները երրորդ անգամ աւարտեցին {իւրեանց} երգը եւ պտոյտ գալը, եւ իւրաքանչիւր ոք կանգնեցաւ

ն-մին գալով ողջունելով երեք օրիորդքը, նստում էին {իւրեանց} տեղերը: Բայց այնքան շատ էին նոքա, որ եւ այսպէս

բոլորը, կարգով ողջունած երեք օրիորդքը, նստեցին {իւրեանց} տեղը: Երբ բոլորը նստած էին, երեք օրիորդներից

ուսաբացը արդէն մօտ էր: Հազիւ թէ աւարտել էին սոքա {իւրեանց} երգը, աքաղաղը խօսեց... Երեւում էր դարձեալ

եւ սա խելքի կողմից մեծ կարօտութեան մէջ էին. նոքա {իւրեանց} ցեղով մի օր մի խելօք բան չէին գործել. մանաւանդ ե

ւրս գնալը մեծ յիմարութիւն էր, եւ թէ ստորագրել էր {իւրեանց} մահու դատակնիքը, այս խօսքերով համոզում է խոհարար

նից յետոյ անհնարին պիտի լինի մնալ Ղրիմի մէջ առանց {իւրեանց} անձը վտանգի տակ ձգելու, իսկոյն գրում են մի ճանապ

նցը կամենում է դարձեալ մի նոր խնդրի վերայ խօսել, {իւրեանց} սովորական կերպով: Բայց ինչեւիցէ, Թիւթունճի-օղլո

ւբենեանց իշխանութիւնը շիջանելով, կորուսին Հայերը {իւրեանց} ազատութեան վերջին մնացորդը։ Ազգի մի մասը, մնալո

ր հացի համար, մինչ Հայոց ազգի աբեղայքը, փակուած {իւրեանց} վանական խցերում, անգիր էին ուսանում Արիստոտէլի Պ

, ե՛ւ կաթողիկոսների կոնդակները ցոյց են տալիս մեզ {իւրեանց} մէջ եւ իւրեանց կերպարանքով ազգի տգիտութիւնը եւ լե

սների կոնդակները ցոյց են տալիս մեզ իւրեանց մէջ եւ {իւրեանց} կերպարանքով ազգի տգիտութիւնը եւ լեզուի օրէ օր աղա

հանդիպելով մի ընդդիմութեան, սովոր են միան լարել {իւրեանց} հոգու կարողութիւնքը եւ ամրանալով եւս առաւել, գրա

օգտի համար, որ ծանրութիւն էին հասարակապետութեանը {իւրեանց} հարստութեամբ եւ ամենայն հարկատուութենից ազատութեա

իք նոյնպէս պատրաստուեցան զէնքը ձեռքերին պաշտպանել {իւրեանց} իրաւունքը եւ անկախութիւնը, մինչեւ որ Ֆրանսիայի թ

, նախապատիւ համարելով այս ձեւաւորութիւնը, քան թէ {իւրեանց} Հիմնադրի բուն խորհուրդը, դարձել են Պապականութեան

կողներ կամ, լաւ եւս ասել, արծաթագին ստրուկներ, {իւրեանց} ազգի մատնիչք եւ պարսաւիչք կրօնական կողմից Իտալակա

ատ քաղելով նորա արածների հետեւանքներից՝ հաստատեն {իւրեանց} մէջ մի հարազատ լուսաւորութեան կենտրոն, թո՛ղ մի ա

գն Հայոց որք յօժարամիտ էին ոգւով ազգասիրութեան եւ {իւրեանց} բնական ձգմամբն 'ի շինութիւն վանաց եւ ազգային տեղւ

տեսանել զոմանս յաշակերտաց իւրոց, զի զբնաւոր կիրս {իւրեանց} ցուցանէին թէ յաղագս ազգային նմանողութեան եւ ծիսից

Հռովմ առ 'ի ջատագովել եւ պաշտպանել զմիաբանութիւն {իւրեանց} եւ ստանալ բարեկամս 'ի Հռովմ եւ այլն։ Ի վախճա

այլն։ Յայսմ խռովութեան, մինչդեռ վարէին զդատ {իւրեանց} 'ի Հռովմ, եւ 'ի կողմանէ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց

Նովին կեղծաորութեամբ ընդդէմ վարդապետութեանց {իւրեանց} զկրօնակիցս իւրեանց ունիթօռս եւ հերետիկոսս կոչեցին

ութեամբ ընդդէմ վարդապետութեանց իւրեանց զկրօնակիցս {իւրեանց} ունիթօռս եւ հերետիկոսս կոչեցին առ 'ի զերծուցանել

ս եւ հերետիկոսս կոչեցին առ 'ի զերծուցանել զանձինս {իւրեանց} եւ 'ի ծածկել զկեղծ արարս իւրեանց եւ որպէս թէ նոքի

ծուցանել զանձինս իւրեանց եւ 'ի ծածկել զկեղծ արարս {իւրեանց} եւ որպէս թէ նոքին իսկ չէին գլխաւոր ջատագովք Հայոց

արդարացումն Հայոց, եւ իբր թէ ոչ կրթէին զմանկունս {իւրեանց} նովին տոգորմամբ, որով եւ կրթեալքն 'ի նոցանէ զնոյ

ի նոցանէ զնոյն շաւիղ կալան եւ նովին մտօք զուսումն {իւրեանց} ուսեալք 'ի նոցանէ 'ի գործ արկին պարզ մտօք եւ առան

փօլիթիքայի։ Զի թէ ճշմարիտ էր վարդապետութիւն {իւրեանց}, պարտական էին ջատագովել եւ զընկերակիցս իւրեանց ե

ն իւրեանց, պարտական էին ջատագովել եւ զընկերակիցս {իւրեանց} եւ թէ սուտ կամ մոլար եւ կամ գայթակղական, 'ի բաց

կամ գայթակղական, 'ի բաց պարտ էին վտարել յուսմանէ {իւրեանց} զայնպիսի գայթ վարդապետութիւն, եւ չլինէին պատճառ

ու պաշարմամբ, եւ ոչ իսկ պարտ էին դրոշմել 'ի գիրս {իւրեանց} զեղանակաւոր ասացուածս կուսակցութեան Հայոց, եւ ոչ

Հայոց, եւ ոչ եւս պղտոր ջուր արբուցանել հետեւողաց {իւրեանց}, ուստի եւ պարտական էին բացարձակ 'ի բաց տանել զամ

աջ եւ երբեմն յահեակ, միայն դիտելով զօգուտ անձանց {իւրեանց}, կեղծաւորութիւն յար եւ նման վարդապետաց Հայոց, յ

երայ այսր ամենայնի ո՛չ ուրանամ զուսումնասիրութիւն {իւրեանց} եւ մի միայն շինել նոցա զուսումնարան ազգային, որո

ւանքը՝ չորս պատուելի վարդապետների վերադարձը դէպի {իւրեանց} ծնող եկեղեցին, եւ այս պարտականութիւնը կատարելու

ւցել էին այդ սկզբունքը եւ որոնց մէջ միայն, որպէս {իւրեանց} ատմօսֆերայի մէջ, կարող էին կերպարանագործուիլ այդ

րօնի ապրել. առաջին մարդիկը, որ գուցէ եւ չգիտէին {իւրեանց} բարոյական արժանաւորութիւնը, չգիտէին, թէ իւրեանց

իւրեանց բարոյական արժանաւորութիւնը, չգիտէին, թէ {իւրեանց} մարմնի մէջ կայ մի աննիւթ էակ, այս մարդիկը, ասու

էին։ Ուրեմն ի՞նչ կերպով եւ ո՞ւր պիտոյ է որոնէին {իւրեանց} վշտի եւ ցաւի դարմանը, եթէ ոչ մի գաղափարական եւ ա

ներ՝ զանազան ձեւերով եւ տեսակ տեսակ զգեստներով, {իւրեանց} լուսաւորութեան եւ հասկացողութեան համեմատ, ստեղծա

զօրութիւն հոգու, որ թոթափէին միանգամ այդ կապանքը {իւրեանց} վերայից, այդ ազգերը, ասում ենք, գտանւում են ստ

իսի ազգերի յետին հոգեկան չքաւորութիւն՝ յառաջացած {իւրեանց} ստրկական կրօնի ազդելուց։ Արդեօք թափելու չէի՞ր ար

որդիքը, այդպէս յետ մնալով, անգործ էին կացուցել {իւրեանց} բանականութիւնը, աստուածեղէն մասը եւ, անգէտ, ակ

ստուածեղէն մասը եւ, անգէտ, ակամայ հարկադրուելով {իւրեանց} ստրկական կրօնից, հաւասարուել էին անբան անասուննե

ը, այն խաբեբայ կարդացողներից եւ մեկնիչներից, որ {իւրեանց} կամեցածի պէս հասկացնում էին ժողովրդին ամենայն բան

իւնքն էր, որ մարդիկ ճանաչեցին ճշմարիտ Աստուածը, {իւրեանց} անձը, իւրեանց ընկերքը, մարդկութիւնը եւ ընդունեց

արդիկ ճանաչեցին ճշմարիտ Աստուածը, իւրեանց անձը, {իւրեանց} ընկերքը, մարդկութիւնը եւ ընդունեցին իւրեանց մէջ

ձը, իւրեանց ընկերքը, մարդկութիւնը եւ ընդունեցին {իւրեանց} մէջ այն բարոյական սկզբունքը, որով լցուած էր, կա

րքի մէջ եղած ամենայն ազատութեան գաղափար ասուած էր {իւրեանց} օգտի համար, շատ վաղ ժամանակներից քարոզում էին իւ

նց օգտի համար, շատ վաղ ժամանակներից քարոզում էին {իւրեանց} անձը անմիջական երեսփոխան Աստուծոյ, աշխարհի վերայ

հարում էին Քրիստոնեայ բնակիչքը, պապերը մի կերպով {իւրեանց} անձը գլուխ եկեղեցու ցոյց տալու մտքով, միւս կողմի

ց տալու մտքով, միւս կողմից՝ ազգերի մտածութիւնքը {իւրեանց} վերայից հեռացնելու համար պարապեցնում էին այդ ազգե

յառաջ այս իրողութեններից ստեղծագործել էին պապերը {իւրեանց} տիեզերական իրաւասութեան գաղափարը։ Նոքա հաստատուա

չական երեսփոխանքը, որ ընտրւում էին Հոգով սրբով, {իւրեանց} անսխալելի ընթացքով կարող էին գայթակղութիւն պատճառ

պի կեանքից։ Մինչեւ այս պապը արեւմուտքի թագաւորքը {իւրեանց} հողի վերայ իշխանութիւն ունէին եպիսկոպոս եւ վանահա

ոսների վերայ, որ պարտական էին պապի ձեռքից ստանալ {իւրեանց} թագ ու սաղաւարտը, անմիջապէս յանձնած էր Հռովմի պա

ցնել պապական անբնական հրամաններին, խոնարհեցուցին {իւրեանց} գլուխը պապականութեան անգութ կացնի տակ։ Շատերի մո

վ, կէս մի ողորմելի դրութեան մէջ հալածական քշելով {իւրեանց} բնակութեններից. Ինկվիզիցիօն պահանջում էր այս, պ

արող էին մի խորհրդաւոր ժամում դուրս երեւեցուցանել {իւրեանց} սրտի եւ հոգու վկայութիւնը եւ այս կերպով բաց ձգել

ւթիւնը եւ այս կերպով բաց ձգել պապականութեան լուծը {իւրեանց} պարանոցի վերայից, բայց այս մի այնպիսի բան է, որ

ւր անձը բոլոր մարդկութենից եւ սորան՝ հլու հպատակ {իւրեանց}, ուրեմն եւ անմեղանչական, որովհետեւ մեղանչել կար

եայ մօտենալ առիւծի աւարին... Այո՛, շատերի համար {իւրեանց} ճշմարտութիւնը եւ լուսաւորութեան քարոզութիւնը եղած

մարտութեան եւ լուսաւորութեան շատ քարոզիչք փչել են {իւրեանց} վերջին շունչը պապական բանտերի բորբոսած պատերի տակ

, այդ գիտութիւնքը, ինչպէս այժմ, ցոյց էին տալիս {իւրեանց} մէջ, որպէս մի գործարանաւոր էակի մէջ կեանք եւ շար

մարդկային դատաստանի առաջեւ. պատճառ, դուրս գալով {իւրեանց} շղթայակապ արգելանքներից, կամ, աւելի լաւ ասել,

պ արգելանքներից, կամ, աւելի լաւ ասել, ճեղքելով {իւրեանց} մեռելապատանքը, կենդանացել, աճել ու յառաջացել էի

նով ծակեց քնած ազգերի կողքը. զարթեցան եւ նայեցան {իւրեանց} տխուր եւ վհատեցուցիչ անցեալի վերայ, հոգ տարան բա

ւում էին հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով՝ գոհանալով {իւրեանց} հոգեւորների աշխատութենից, հրաժարուեցան այնուհետե

ռաջնորդութեան տակ մնալուց. ինքեանք սկսեցին լինել {իւրեանց} դաստիարակքը, եւ այստեղ էր ահա Եւրոպայի այժմեան լ

ապական քաղաքականութիւնը։ Վաղուց ահա պապերը, {իւրեանց} անձը Յիսուսի Քրիստոսի անսխալելի եւ անմեղանչական ե

նորա։ Նոքա, հոգեւոր իրաւասութեան հետ բոլորելով {իւրեանց} մէջ եւ քաղաքական արժանաւորութիւնը այն վարդապետութ

րիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուսեանք յետ եկան աքսորից եւ {իւրեանց} երախտագիտութիւնը ցոյց տուեցին Հենրիկոս չորրորդին

հատութեան մէջ ապացուցուեցաւ, որ երկու Յիսուսեանք {իւրեանց} շարադրութենների մէջ թոյլ էին տալիս շնութիւն ու ան

ը երկբայութեան տակ ընկնելու. պատճառ, Մխիթարեանք {իւրեանց} բոլոր գործողութենների եւ ընթացքի մէջ արդարացնում

պատրաստւում էին դէպի կրօնաւորութիւն, լարում էին {իւրեանց} ոյժը լեզուներ ուսանելու համար, եւ շատ բնական կեր

ութենից։ Եւ ո՛չ միայն Մխիթարեանք, որ շատ ցած են {իւրեանց} գիտութեամբ եւ ուսումնականութեամբ Յիսուսեաններից,

երկրորդ՝ այն պատճառով, որ Մխիթարեանք չնուիրեցին {իւրեանց} անձը գիտութիւնք տարածելու մեր ազգի մէջ. պատճառ,

ուր Իտալիայի երկնքի տակ։ Եւ Հայերը, անհոգ նստած {իւրեանց} աշխարհում, թողեցին պանդխտական Մխիթարեան քաջագօտի

ակոյս չկայ, որ այդ հնարները սերմի տեսակով ունէին {իւրեանց} մէջ այն ամենայն վատ հետեւանքները, որ մեր օրերում

ջ մտանել այլ գործերի։ Նորա աշակերտքը հետեւում են {իւրեանց} վարդապետին։ Բայց մեծ զանազանութիւն կա վարդապետի

ն վիճակի մէջ, ինչ վիճակի մէջ ճանաչել էին միանգամ {իւրեանց} ։ Այս միջոցին մանաւանդ ներս է մտանում Մխիթարեան մ

րով։ Այն իմ գիրք զոր գողացան) դոքա, 'ի ձեռս {իւրեանց} էր եւ ես ինքն աստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չա

րաւունս ունին եւ սոքա իմանալ, քանզի 'ի ճոխաբանել {իւրեանց} եւ յընդվայր հարկանել զմեզ, ժողովուրդ ընդդէմ ելեա

ուսեալ, զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն եւ ականջաց {իւրեանց} յարմարաւոր, փարին զնովաւ. ապա թէ այլազգ ինչ, մ

լ առանց յիշատակի, այսինքն՝ թէ Մխիթարեանք տէր են {իւրեանց} գրած կամ տպած բանին մինչեւ այն ժամանակ, որ կային

րը եւ տարակոյս չունինք, որ այդ պարոնները ինքեանք, {իւրեանց} գործից կը ճանաչեն այստեղ իւրեանց անձը եւ գուցէ կը

րոնները ինքեանք, իւրեանց գործից կը ճանաչեն այստեղ {իւրեանց} անձը եւ գուցէ կը հրաժարուին ապագայումը այդպիսի եր

ակներում Հրէական կրօնի պաշտօնեայքը համը տարել էին {իւրեանց} լրբութեամբ. ամենայն կողմից աշխատում էին, որ խաւար

ր ճարելով այս տգիտութենից, միշտ ապահով կացուցանեն {իւրեանց} բարեկեցութիւնը։ Նոքա խլել էին ժողովրդից եւ այն ազ

ւրբ հարց մասին, մեր ազգային հեղինակների գործերից, {իւրեանց} համար Մագիստրոսանում եւ Վարդապետանում էին երազներ

ոբիկ վանքից քշեցին Ղազար Փարպեցու պէս մարդուն, եւ {իւրեանց} յիմար ընթացքովը յուսահատութեան մէջ սպանեցին Խոսրո

նկատի, զի եւրոպէականք (ոտնկառոյց ունելով ի հող {իւրեանց} հայրենի], արդէն զընթացսն կատարեալ, ելին անցին ի

ւոր մտածողացն՝ ձգտեսցին այնուհետեւ բերել յանձինս {իւրեանց} զկենդանագիր ժիր սերմանացանի ի բանական անդաստան Հա

օնուսոյց] մատենագիրք մեր ի գրելն զայսպիսիս ունին [ {իւրեանց} կէտ| նպատակի կրթել զուխտ եկեղեցւոյն, որոց [շատ թ

ի խորհուրդ արարեալ լուսաւորչացս, յաշակերտաց անտի {իւրեանց} զՅովսէփ եւ զընկեր նորին ի նմին Կողբ գեղջէ Եզնիկ ա

անդիոն առաքել՝ առանց կամաց եւ հրամանի վարդապետաց {իւրեանց} դիմեն շեշտակի ի Բիւզանդիոն եւ վարժեալ յունական դպ

եալ զսերմն բարի ի բանական բարի անդաստան աշակերտաց {իւրեանց}, որոց ընդ առաջ ելցուք ի ստորեւ: " Հայաստան ա

եւ մինչ արեւ լուսաւորէ զնոսա յանզուգական բարերարս {իւրեանց} համաթուել, թէ եւ այլում ումեք եւս ժամանակին յաջո

նին, եւ քոյովդ նշանագրօք՝ զքո յիշատակ, ի սիրտս {իւրեանց} դրոշմեն"։ Յաշակերտաց սրբոցս թէ եւ ըստ պատմու

ք, որք շատ կամ սակաւ կարկառեն մեզ զերկասիրութիւն {իւրեանց}, սակայն անգամ եմ ատելի զանազանք ի կորովաբան հայա

իտ հայրենասիրաց: Ի հարկէ ոչ հրամայելով նմա որպէս {իւրեանց} ծառայի, այլ ի պատուոյ ասպարէզ հրաւիրելով զայրն գ

ք փոքր քան շատ գիտեն գէթ վարագուրել զամօթալի գործ {իւրեանց}: Այսուհետեւ տեսցեն պատուելի ազգակիցք մեր՝ զնպատ

անք ձեռնտուութեամբ միմեանց պատրաստել վասն զաւակաց {իւրեանց} զսեպհական հնարս առ ի լուսաւորել զնոսա, զի լոյս ց

թեան բարդելով, կարծին գործ մեծ կատարել եւ այդպէս {իւրեանց} իսկ ձեռօք փակեն եւ կցեն զամենայն դրունս լուսաւորո

ք: Եւ ոչ յաջողեցաւ այդպիսեաց տեսանել զցանկութիւն {իւրեանց} կատարեալ, թող զսակաւ բացառութիւնս, որք դարձեալ

անոյշ եւ զուարթարար, ուսցին ինքեանք վասն զաւակաց {իւրեանց} կերակուր պատրաստել սեպական ձեռամբ եւ իւրեանց յատո

ակաց իւրեանց կերակուր պատրաստել սեպական ձեռամբ եւ {իւրեանց} յատուկ բանականութեամբ լոյս հնարաւորելով առ ի լուս

եւ մերային եւ օտարք՝ ասացեալ են ի շարադրութիւնս {իւրեանց} զնախնական երգոց եւ դեռ ի մէջ բերեալ զբուն երգս ի

հասարակ հակադրական հոգւով հայէին ընդ գրականութիւն {իւրեանց}, եւ մի՞թէ չէ լուեալ դոցա զօրհանապազն գանգատ ժողո

միմեանց՝ նորոգէին փոքր մի զհոգեկան կենդանութիւն {իւրեանց}, ի սպառ կործանեալ: Հայք առ հասարակ դաստիարա

սիրողք լուսաւորութեան, է՞ր վասն անխնայքն յորդիս {իւրեանց} եւ կորզեալ զնոսա ի գրկաց մարց արկանեն գէշագէշ ընդ

ատուելի հայրենակցաց մերոց գոնէ ուսուցանել դստերաց {իւրեանց} զընթերցանութիւն եւ զգրութիւն ազգային անպատճառ եւ

կաց զֆիզիքական քաջալերութիւնս ի շինութիւն զաւակաց {իւրեանց}, ուրեմն եւ ամբողջ հայկական ազգի, զի ի զանունս թ

երին։ Յիսուսեանք, այս բանը շատ լաւ հասկանալով, {իւրեանց} ներգործութեան համար ընտրեցին այլ ճանապարհ։ Նոքա

պարհով սկսեցին ներգործել։ Կարգի օգուտը ունենալով {իւրեանց} համար իբրեւ հասարակաց նպատակ՝ խափանեցին ժողովրդի

ութիւն եւ խաբեբայութիւն, որի տակ թագուցանում էին {իւրեանց} պատուասիրական մտածութիւնքը եւ խորհուրդը։ Ինչ

էին ստրկութիւնը եւ հերձուածը, որպէս զի կարողանան {իւրեանց} կողմը շրջել Արեւելքի հզօր իշխանները։ Կոնդակ

մէջ։ Պիոս VIIը, որին որսացել էին Յիսուսեանք {իւրեանց} սատանայական խարդախութեններովը, 1814 թուականին օգ

եւ Պրուսսիա, ընդունեցին նորանց, շուտով զղջալով {իւրեանց} մարդասիրութեան վերայ, որ ցոյց էին տուել անարժան

ւ այն թոյլ Յիսուսեաններից, որոնք յօժարեցան փոխել {իւրեանց} հանդերձը եւ կեանքի եղանակը որոշել, միւսքը, որ մ

շել, միւսքը, որ մանաւանդ հոգի ունէին, յուսալով {իւրեանց} խարդախութեան եւ հնարագիտութեան վերայ, մնում էին

յն յարմարուելով ժամանակի հանգամանքներին, փոխեցին {իւրեանց} ուղղութիւնը, սկսեցին աշխատել, որ հասանեն հոգեւո

ասարակ, Յիսուսեանները քանի՛ անգամ պիտոյ է փոխէին {իւրեանց} ներգործութեան ձեւը եւ ուղղութիւնը։ Եթէ ես յա

լինելուն ժողովրդի մէջ, մի անգամ հրաւիրեցին նորան {իւրեանց} վանքը։ Վանահայրը մի քանի Աստուածաբանական հարցմու

լինելով անորոշ եւ անհանգիստ կեանքից, բաժանուեցան {իւրեանց} վարժապետից, վասնորոյ Իգնատիոսը, բարձելով իշի վե

արուին աշխարհի ամենայն բարութեններից, եւ նուիրեն {իւրեանց} անձը Աստուծոյ բանի քարոզութեանը անհաւատների մէջ։

քերը, խնդրել նորա օրհնութիւնը, մատուցանել նորան {իւրեանց} ծառայութիւնները եւ կատարել կուրօրէն ամենայն ինչ,

ով, թէ մի՞ գուցէ այս երիտասարդ մարդիկը, երթալով {իւրեանց} հայրենիքը եւ ծնողաց աղաչանքին ականջ դնելով, կամ

եւ այլ մի քանի խելացի եւ քանքարաւոր մարդիկ։ Նոքա {իւրեանց} վարդապետի հրամանի զօրութենովը պիտոյ էր 1537 թուակ

յառաջ գնացին Օրտիցի մօտ եւ կարողացան շրջել նորան {իւրեանց} կողմը։ Օրտիցը ինքը Պապին ներկայացրեց նորանց, որ

ան Հռովմ, ընկնեն Պապի ոտքերը եւ մատուցանեն նորան {իւրեանց} ծառայութիւնը, իսկ մնացեալ ընկերքը ցրուին Իտալիայ

Հռովմ կանչեց, որոնք, ժողովով խորհուրդ առնելով, {իւրեանց} նախկին կանոններին վերայ (աղքատութիւն եւ ողջախոհո

եցան ամենեւին։ Նոքա առաւել եւս սկսեցին գործ դնել {իւրեանց} ջերմեռանդութիւնը, որ կարողանան շահել Պապի հաճութ

ոյ հանդէս բացուեցաւ Յիսուսեանների առաջ ցոյց տալու {իւրեանց} ջերմեռանդութիւնը դէպի Առաքելական Աթոռը, կամենում

, Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի Եպիսկոպոսքը պահանջում էին {իւրեանց} արտօնութիւնը մանաւանդ Եպիսկոպոսական գործերի մէջ,

Բնակուելով հիւանդանոցների մէջ՝ նոքա սկսեցին {իւրեանց} գործը նորանով, որ կեղծաւորուելով այնտեղի հոգեւոր

եւոր իշխանների առաջեւ, աշխատում էին շրջել նորանց {իւրեանց} կողմը։ Այս Կարգի Պատմիչքը ասում են, թէ, չ

տանուած եպիսկոպոսները համարեցին, թէ տեսանում էին {իւրեանց} առաջեւումը ո՛չ թէ մի հասարակ մարդ, այլ Աստուծոյ

յնտեղ եկեղեցական գործերը։ Վերջապէս կորուսին նոքա {իւրեանց} համբերութիւնը, սպառնացան Պապին, որ թէ նա չ'հաւա

Պապի դեսպանները եւ Յիսուսեանները գործ դրեցին {իւրեանց} բոլոր խարդախութիւնը, որպէս զի այդ նիստը չ'լինի,

ի իմաստուն Արքեպիսկոպոսի բերանով։ Վերջապէս հասան {իւրեանց} նպատակին՝ զանազան ազգերի Եպիսկոպոսները, մանաւան

երին ընդունել ուխտը, կա՛մ յետ դարձուցանէր նորանց {իւրեանց} տունը։ Որովհետեւ այս բանը համաձայն չէր Յիսուսեան

ն, վասնորոյ Լայենէզ խնդրեց, որ բացառութիւն լինի {իւրեանց} Կարգի մասին, այսինքն՝ այս կանոնը ազդեցութիւն չո

տիճանը հաստատուեցաւ նորանց համար, որոնք ստիպուած {իւրեանց} հանգամանքներից չէին կարողանում ընդունել Կարգի ուխ

չեւ անգամ այնպիսի մարդիկ, որ մանաւանդ յայտնի էին {իւրեանց} անպատւութենովը, թէ նա չունի այնպիսի սովորութիւնն

գրեց նորանց, որ չի յուսահատուին, այլ շարունակեն {իւրեանց} աշխատութիւնը։ Նորա հետեւողութենով խուզարկու ատեա

սկզբումը, երբ Յիսուսեանք Ապօթէոս էին պատրաստում {իւրեանց} նահապետին, Րիբադանէյրայի պատմութիւնը սրբագրուեցա

ցա վերայ, եւ նոքա պարտական էին խոստովանել նորանց {իւրեանց} մեղքերը, պատմել ինչ որ բոլոր կեանքերումը գլխների

ասարակաց կամքը, հասարակութեան անդամները տէր չէին {իւրեանց} մարդկային ազատ կամքին։ Գեներալը կարո՛ղ էր նուիրե

էին կարող քահանայանալ։ Ժողովողները հրաժաւում էին {իւրեանց} սեպհականութենից, որ ընծայում էին Կարգին, այսինք

րընծայական տներում, այն ժամանակ ստանում էին նոքա {իւրեանց} ապրուստ այս շինուածների եկամուտից։ Ժողովողների ո

ւցումն։ Կարգի օգտի համար նոքա պիտոյ է ոչնչացնէին {իւրեանց} ազատ կամքը եւ կոյր հնազանդութեամբը հպատակէին Կարգ

ան իշխանաւորները, երկիւղ կրելով, որ չ'արտաքսէին {իւրեանց} եկեղեցուց, հարկադրւում էին իսկոյն հասուցանել իւր

երի համար կամ Գեներալը, կամ կառավարիչը դնում էին {իւրեանց} վճիռը։ Խօսինք այժմ Յիսուսեանների ներքին կազմ

նք՝ իշխող գաւառներին (որ երբեմն պարունակում էին {իւրեանց} մէջ քանի մի Տէրութիւնք), իսկ Կառավարիչք եւ ուխտ

ին զանազան թագաւորութենների մէջ։ Կառավարիչքը եւս {իւրեանց} կողմից յայտնում էին այս բաները ուղղակի Գեներալին

կախութիւնը։ Կարգի հիմնադիրքը շատ լաւ են հասկացել {իւրեանց} դարու բանական ուղղութիւնը։ Նոքա յայտնւում են այն

աչեցին այս ճշմարտութիւնը, վասնորոյ եւ անուանեցին {իւրեանց} պաշտպան ամենայն ուսման եւ արուեստի։ Նոքա տալիս է

դպրոցական շարժողութիւններով եւ խեղդեն գիտութիւնը {իւրեանց} գրերի փոշիներով։ Արդարեւ, ուր որ հասանում է

իսկոյն կը հալածուէին Կարգի դպրոցներից՝ զրկուելով {իւրեանց} պաշտօնից։ Փիլիսոփայութիւն դաս էին տալիս Արիս

իւն դաս էին տալիս Արիստոտելի գրով, որ Յիսուսեանք {իւրեանց} կամեցածի պէս սրբագրել էին. մէջի եղած գլխաւոր բան

յլն եւ այլն։ Իւրաքանչիւր այս աստիճանաւորքը ունին {իւրեանց} պաշտօնքը պարզ եւ յատկացած։ Բայց այսքան պաշտօններ

, երբ դեռ այնքան զօրեղ չէին, որ ջոկէին յայտնապէս {իւրեանց} օգուտը Պապական Աթոռի օգուտից, պաշտպան դուրս գալո

էութեան վերայ, այլ միմիայն աշխատում էին մեծացնել {իւրեանց} հասարակութիւնը, զօրացնել եւ հարստացնել նորան։

ումը։ Եւ Յիսուսեան մարտիրոսքը չէին մարտիրոսանում {իւրեանց} Քրիստոնէական համոզման վերայ, ինչպէս էին առաջին դ

նման, որ քաջութեամբ մեռանում են՝ հնազանդուելով {իւրեանց} իշխանաւորի հրամանին։ Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ, որ

ին հրուանդանը, որի բնակիչքը, շատ մոլեալ լինելով {իւրեանց} հին կրօնի վերայ, չ'նայելով Կսաւիէի ջերմեռանդ քար

ոսութեանը, չ'ընդունեցին Քրիստոնէութիւն եւ մնացին {իւրեանց} կռապաշտութեան մէջ։ Կսաւիէ թողեց այստեղ Կրիմինալը

Աւետարան չընդունողները։ Բնակիչքը, կորուսանելով {իւրեանց} համբերութիւնը, ապստամբեցան Պօրտուգալացոց ընդդէմ

միմիայն Քրիստոսի վարդապետութեան ուժովը կարողանան {իւրեանց} հետ քարշել Հնդկաստանի անթիւ բնակիչքը եւ հարկադրել

կաստանի անթիւ բնակիչքը եւ հարկադրել նորանց թողուլ {իւրեանց} հին կրօնը, որի վերայով անցել գնացել էին շատ դարե

հասանել եւ որպէս զի հեշտութեամբ դարձնեն Հնդկացիքը {իւրեանց} հաւատից, քարոզում էին նորանց սուտ Աւետարան՝ ըստ

Կլեմենտ XII եւ Բենեդիկտոս XIV զուր տեղը աշխատեցան {իւրեանց} անդադար դուրս տուած կոնդակներովը դարձնել Յիսուսեա

ոզիչներին. նոքա գործ էին կատարում՝ յարմարուելով {իւրեանց} քաղաքական հաշիւների հետ, եւ այս էր պատճառը, որ

ծերից մի քանիսը մանաւանդ արժանի են հարցասիրութեան {իւրեանց} մանրամասն հանգամանքներով։ Բայց իմ յօդուածի սահմա

րանց Բօնզերը եւ հակառակորդ դուրս եկան՝ տեսանելով {իւրեանց} հաւատի անարգութիւնը։ Շատ Յիսուսեանք զոհ եղան նոց

ն հազար Քրիստոնեայ։ Յիսուսեանք, որ կամենում էին {իւրեանց} Կարգը հանդիսացուցանել Եւրոպայի առաջեւը, դեսպանու

ցոց ձեռքը, եւ այս կերպով Յիսուսեանները զրկուեցան {իւրեանց} ջերմեռանդ պաշտպաններից։ Շուտով ահա Կայսրը եւ այլ

ն արարողութիւնքը, համարեա՛ թէ թողնում էին նորանց {իւրեանց} հին կրօնի մէջ՝ քարոզելով այնպիսի Աւետարան, որ շ

ուեցան Չինաստան, իսկ Թաթարները, պարապած լինելով {իւրեանց} սեպհական խռովութեններովը, կտրեցին իւրեանց յարձակ

ինելով իւրեանց սեպհական խռովութեններովը, կտրեցին {իւրեանց} յարձակմունքը եւ ասպատակութիւնը Չինաստանից։ Յիսու

չ'թողեցին եւ այս բանը. նոքա սկսեցին քարոզել, թէ {իւրեանց} աղօթքի զօրութենովը կատարուել էր այդ, եւ այսպիսի

յսպիսի ամօթալի խաբեբայութեամբ ձեռք առեցին դարձեալ {իւրեանց} նախկին իրաւունքը եւ գործը եւ վերջապէս ստացան միեւ

ւրոպայի հետ անցաւ Յիսուսեանների ձեռքը, որ ունէին {իւրեանց} սեպհական գործակատարքը ամենայն ծովահայեաց քաղաքներ

րի տէր էին յառաջ Եւրոպայի մէջ, յետոյ ապստամբեցան {իւրեանց} թագաւորի ընդդէմ, ծովային աւազակ դարձան եւ այժմ ա

ալ Չինացոց սիրտը եւ իրաւունք եւ հարստութիւն ճարել {իւրեանց} Կարգի համար։ Իննովկենտիոս X Պապը ընդունեց Դօմինի

կողմից եւս անհամար գրքեր ու տետրակներ էին տպւում {իւրեանց} անձը արդարացնելու եւ թշնամու կողմը դատապարտելու հ

ալել այս հռչակաւոր մարդը, գործ դրեցին այնուհետեւ {իւրեանց} բոլոր խորամանկութիւնը նորան կորուսանելու համար։

գին Տէրութեան մէջ բնակուած քրիստոնեայքը չ'հեռանան {իւրեանց} քրիստոնէական հաւատի կանոններից"։ Ինչպէս երեւում

ամանակ մի քանի Յիսուսեան քարոզիչք շարունակում էին {իւրեանց} շարադրած Աւետարանի քարոզութիւնը։ Այս քարոզիչքը,

տում էին Սպանիական նահանգապետների վերայ, թէ նոքա {իւրեանց} խստութենովը, որ գործ էին դնում դէպի այնտեղի բնակ

սեանք մի հրաշալի ճարտարութեամբ քարշում էին նորանց {իւրեանց} կողմը, բաժանում էին մինը միւսից եւ յաւիտենական հ

միւսից եւ յաւիտենական հլու եւ հնազանդ էին շինում {իւրեանց} Կարգին։ Դուրս եկաւ երեխաների հասարակապետութիւն,

եւ հանգիստ կեանք պարգեւելու համար եւ փոքր առ փոքր {իւրեանց} Կարգի իշխանութեան հետ ընտելացնելու համար, արժանի

եր մի շաբաթուայ մէջ։ Երեխայք մինչեւ անգամ ունէին {իւրեանց} օրական պարտականութիւնը։ Արհեստներից բերած էին Պա

եւ տնկել նոցա հոգու մէջ սէր եւ հնազանդութիւն դէպի {իւրեանց} տիրողքը, այսինքն՝ Յիսուսեանքը։ Քաղաքական կառավ

գաւառներ (վիճակ), որոնցից իւրաքանչիւրքը ունէին {իւրեանց} մէջ մինչեւ տասն հազար ընտանիք։ Բացի ոսկու, արծա

ութիւնը, այստեղում ցոյց տուեցին նոքա կատարելապէս {իւրեանց} բնաւորութիւնը։ Բայց այս խորհրդական հատուածը ունի

կան իրաւունքի անունով՝ ի հարկէ խառնելով նորա հետ {իւրեանց} Աստուածապետական Հասարակութեան տեսութիւնը։ Կերպար

XVI դարու ժողովրդապետականները ինքեանք ջնջում էին {իւրեանց} գաղափարը՝ ամենայն իշխանութենից վեր դասելով Պապի

ր դասելով Պապի իշխանութիւնը, այս ճանապարհով եւ՝ {իւրեանց} Կարգի իշխանութիւնը։ Բայց ինչպէս առաջին յօդու

ին կերպարանագործուիլ, իսկ Յիսուսեանք, տեսանելով {իւրեանց} տեսութեան կատարեալ անյաջողութիւնը, վեր առեցին այ

որների խոստովանահայր եւ նոցա ձեռքով ներգործում են {իւրեանց} Կարգի օգտի համար։ Լուդովիկոս XIVի ծերութեան

ասութիւնը եւ առ հասարակ Ֆրանսիայի մէջ հրաժարուէին {իւրեանց} արտօնութենից։ Յիսուսեանք առաջին անգամ ընդունեցին

մարտութիւնը։ Այսպէս կամենում են նոքա ապացուցանել {իւրեանց} իրաւունքը եւ հերքել հոյակապ Պասկիէի իմաստուն ասած

հերքեն հակառակորդի խօսքը եւ լուսափայլ կացուցանեն {իւրեանց} ճշմարտութիւնը։ Այս բաները ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ

ը իրողապէս բաղկացնում են աշխարհական հասարակութիւն {իւրեանց} ուխտերին համաձայն, բայց ո՛չ բոլորովին կատարեալ,

իկոս Նավարրացիուց։ Այս երկու թագաւորքը միացուցին {իւրեանց} զօրքը եւ պաշարեցին Փարիզը։ Սարսափած մնացին Տասն

զատուեցաւ, բայց Յիսուսեանք աքսորուեցան քաղաքից։ {Իւրեանց} այն ժամանակներում տպած շարադրութեններից մինի մէջ

), ինչպէս Սիկստոս Պապն է, երբ նոքա մոռանում էին {իւրեանց} պաշտօնը եւ խառնւում էին աշխարհական գործերի մէջ,

ահանջեց անպատճառ, որ թոյլ տան այս դեսպանքը ծեծել {իւրեանց} գաւազաններով թագաւորի անուան վերայ, բոլոր Կարդին

կատարուի եկեղեցու մէջ, Կարդինալները հագած լինին {իւրեանց} կարդինալական հոգեւոր զգեստքը եւ թոյլ տրուի իւրեան

ւրեանց կարդինալական հոգեւոր զգեստքը եւ թոյլ տրուի {իւրեանց}, դեսպաններին, կանգնած լինել պատիժը կատարելու ժա

իսուսեանք տեսանում էին, որ վտանգը պատրաստ է միշտ {իւրեանց} համար եւ երբէք ազատուելու չեն, քանի կենդանի էր Հ

եւ յաջող Պալատականք։ Նոքա կարողացան դարձուցանել {իւրեանց} վերայ թագաւորի բարեհաճութիւնը եւ համոզում էին նոր

ող ունենալ թագաւորի վերայ, որ երբէք հաւատ չունէր {իւրեանց} վերայ։ Նոքա որոշեցին ուղղել դէպի նորա սիրտը Րավա

ամանակ, երբ Հենրիկոսի մեծակշիռ մտքերը ստացել էին {իւրեանց} կատարեալ կերպարանագործութիւնը։ Ուրբաթ օր՝

տքից միանգամայն սեւազգեստեալ։ Պարլամենտի անդամքը {իւրեանց} սովորութենով գնում էին կարմիր արկանելիք ձգած իւրե

եանց սովորութենով գնում էին կարմիր արկանելիք ձգած {իւրեանց} վերայ, այն խորհրդով, թէ թագաւորի մահը արգելք չէ

պէս ասում են, Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի, չէին եկել {իւրեանց} սպանած թագաւորի մարմինը թաղելու այն պատճառով, որ

ների քաղաքական տեսութեան բոլոր վնասը։ Յիսուսեանք {իւրեանց} սովորական կերպով դատապարտեցին նորան իբրեւ հերետիկ

քումը)։ Յիսուսեանք այս ժամանակումը փոխեցին {իւրեանց} ներգործութեան կերպը, ինչ որ վերաբերում էր Ֆրանսի

հարկաւոր էր միայն մի պատճառ, որ բոլորովին ջնջէին {իւրեանց} հակառակորդքը։ Յանսէնի գիրը, ինքն ըստ ինքեան այն

հաւատալիքը՝ հերքելով այն ամենայն, ինչ որ Պապերը {իւրեանց} անձնական օգտի համար աւելացրել էին։ Յանսէնեանների

ից հալածուելուց յետոյ խոստովանեցան, թէ ճնշում են {իւրեանց} Արքայական դուռնի քարերը։ Բայց այս դեռեւս հեր

իսուսեանների համար։ Շուտով բացուեցաւ նոցա առաջ, {իւրեանց} թշնամիները հալածելու համար, մի նոր հնար. դուրս

անների սովորութիւնն էր, վասն որոյ ձեռք առին նոքա {իւրեանց} խորամանկութիւնը, որ խաբեն ե՛ւ Պապը, ե՛ւ Լուդովի

։ Խոստովանութեան միջնորդութենով, կարողացան նոքա {իւրեանց} կողմը շրջել զինուորները, հաւատացուցին նորանց, թ

մեռածի շորերը եւ իբրեւ մի սուրբ նշխար պահում էին {իւրեանց} մօտ։ Նորան մեծ հանդէսով թաղեցին հասարակաց ծախսով

չէր կարելի գտանել նորա մօտ, ըստ որում Յիսուսեանք {իւրեանց} կանոնի զօրութենով, չէին կարող ծածուկ խորհրդակցու

ջ՝ յուսալով Պալատի հետ ունեցած կապակցութեններովը {իւրեանց} կողմը շրջել դատաստանի ձայնը, բայց սխալեցան։

անոնների վերատեսութիւնը մի վատ հետեւանք ունենայ, {իւրեանց} որոմնացանութենով Պալատի մէջ կարողացան այնպէս առնե

ութեան մէջ ապացուցանւում էր, որ երկու Յիսուսեանք {իւրեանց} շարադրութիւնների մէջ թոյլ էին տալիս շնութիւն, ան

սին։ Հրամանի լսողքը իսկոյն պարտական էին մերկանալ {իւրեանց} Յիսուսական հանդերձը եւ երեք օրից յետոյ կեանքի եղա

tatus)։ Մինչեւ որ բռնուած Յիսուսեանք չ'յայտնէին {իւրեանց} ցանկութիւնը, թէ ինչ կացութիւն էին որոշում իւրեան

ւրեանց ցանկութիւնը, թէ ինչ կացութիւն էին որոշում {իւրեանց} համար, չէին ազատւում արգելանքից, այլ մնում էին

արկեշտ ականջները մի տեսակ մարդերի, որ նուիրած են {իւրեանց} անձը, խօսքը եւ գրիչը սորա կամ նորա պակասութիւնքը

ասութենից, վախենում են միանգամ այն կտրել բաժանել {իւրեանց} անձը տխուր անցածից եւ ոտք կոխել վճռաբար նոր սահմա

որդը չկայ: Չմոռանան այս խօսքը այն ազգասէրքը, որ {իւրեանց} սէրը դէպի ազգը յայտնում են նորա պակասութիւնքը քօղ

ղանչում են ազգութեան ընդդէմ, ապա ուրեմն արժանի, {իւրեանց} պաշտպանած յանցաւորի հետ պատժակից լինելու:

րծին, կարծեմ թէ բնաւ չեն ախորժում, եթէ ցեխոտուի {իւրեանց} հանդերձը կամ ապականուի իւրեանց տունը, որի մէջ բն

ում, եթէ ցեխոտուի իւրեանց հանդերձը կամ ապականուի {իւրեանց} տունը, որի մէջ բնակւում են. ի՞նչ խղճմըտանքով ու

պղծութիւն: Հոգեւոր անձինք, եթէ մինչեւ այժմ {իւրեանց} անձը համարել են ազգին անպատասխանատու, թող սյժմ ս

տութեան, շատ անգամ անպատիժ են մնացել, որովհետեւ {իւրեանց} դատը վարում էին իւրեանց նմանների ձեռքով: Այդ շատ

տիժ են մնացել, որովհետեւ իւրեանց դատը վարում էին {իւրեանց} նմանների ձեռքով: Այդ շատ սխալ դրութիւն է, ամենե

ղոսի պէս հոգեւորք, եթէ կան, թո՛ղ այս օրից չոգան {իւրեանց} գլխի ճարը. կամ ուղղեն իւրեանց անձը, վարքը եւ բա

ո՛ղ այս օրից չոգան իւրեանց գլխի ճարը. կամ ուղղեն {իւրեանց} անձը, վարքը եւ բարքը, կամ դուրս գնան մեր եկեղեց

քական եկեղեցիների առաջնորդքը. եթէ կարող են առանց {իւրեանց} եկեղեցին անարգելու ընդունել մի այդպիսի մարդ եւ հա

նակը. " երբ հայկական սերունդքը անդադար կը մտածեն {իւրեանց} անցած ու դնացած տխուր օրերի դառն ճաշակը, եւ մի ք

րելի կը լինի մեր ազգի մտացի մանուկներին, որոնք, {իւրեանց} ազգութիւնը չուրացող ծնողների զաւակ լինելով, ուսե

, զորօրինակ, " գետ, եկեղեցի, Տրդատ, Եսայի ", {իւրեանց} բացառականքը կազմում են սեռականից՝ նախդիր յաւելաց

կնյայտնի է առանց մեր բացատրութեանը եւս։ Հայերը, {իւրեանց} բոլոր ուսումը եւ գիտութիւնը ստանալով օտար լեզուով

նակներ. " Ձեռք կանանց ողորմածաց եփեցին զմանկունս {իւրեանց} եւ եղեւ նոցայ ի կերակուր ", ասում է պատմիչը (Յո

ւ։ Սորանով երեւում է, որ այդ պարոնները, դեռեւս {իւրեանց} տգէտ եւ անտեղի դատողութեանը ստրկացած, չեն կարողա

ածուած կայ այս գործի մէջ։ Այդ պարոնները փչում են {իւրեանց} փողը, թէ կայ չկայ հին լեզուն էր, որ պիտոյ է լու

ւ աղաւաղ, այնուամենայնիւ նոր լեզուով յայտնում են {իւրեանց} միտքը. սորանով իրանք իրանց ապացուցանում են, որ

ր այդ պատուելի պարոնները ինչ ժամանակ կամենում էին {իւրեանց} միտքը գրի միջնորդութենով յայտնել, իսկոյն այն մի

այժմ պիտոյ էր հանդէսով ցոյց տալ, որ հաստատուէին {իւրեանց} կարծիքի մէջ, թէ իւրեանց կամակորութեան աղբիւրը մե

ոյց տալ, որ հաստատուէին իւրեանց կարծիքի մէջ, թէ {իւրեանց} կամակորութեան աղբիւրը մեզ քաջ յայտնի է։ Այդ պ

ենալով եւրոպական բազմաճիւղ լուսաւորութեան մասին, {իւրեանց} անունը մի անուսումն ազգի մէջ, ինչպէս հայոցն է,

, ինչպէս հայոցն է, հանդէս հանելու համար խռկել են {իւրեանց} ուղեղի մէջ քանի մի հին լեզուի մեռեալ բառեր, եւ ա

թէեւ՝ շատ խախուտ, որին թիկն տալով՝ կամենում են {իւրեանց} կանգնելու շէնքը անել հաստատուն եւ տեւողական։ Այժ

կատարել, անտարակոյս այն սիւնը ցած կը գլորուէր, {իւրեանց} կանգնելը սիւնի նման կը լինէր գետնի երեսին թաւալ գ

որանց արհամարհենք։ Ահա սորանով հասած թող ճանաչեն {իւրեանց} այդ ցանկութեանը, եւ թէ աղբիւրը պիղծ էր մեր աչքու

է լսուելու համար։ Մինչեւ հայոց Ազգի հեղինակքը {իւրեանց} նպատակը չդնեն ազգի օգուտը. մինչեւ նոքա չմոռանան

ազգի անբաղդ զաւակները մինչեւ այսօր օտարի հացով են {իւրեանց} ստամոքսը յագեցուցանում եւ օտարի կենդանութենով ապր

եղինակը՝ իւր ախատութեամբը, իր ազգի մեծատունքը՝ {իւրեանց} տուրքովը, պիտոյ է գործ կատարեն. մինը առանց միւս

րդերի մէջ, կապիկի նման աշխատ լինելով՝ նմանեցնել {իւրեանց} գրածը Եղիշէին կամ Խորենացիին, այդ մի այնպիսի խել

լ, այլ այս միայն, որ այդ մարդիկը, մեռուցանելով {իւրեանց} խիղճը, կամենում են պատճառ դառնալ, որ հայոց մանո

րանից յետոյ, սորա համար, որ միայն այս պարոնները {իւրեանց} աննշան կեանքի մէջ իւրեանց անունը հին եւ մեռեալ լե

որ միայն այս պարոնները իւրեանց աննշան կեանքի մէջ {իւրեանց} անունը հին եւ մեռեալ լեզուի արձանի վերայ կարողանա

դ պարոնները, որ հին լեզուի պոչը բռնած՝ քշում են {իւրեանց} էշերը յառաջ, չեն կարողացել մինչեւ հիմա ճանաչել,

ի ճշմարտութիւնը. կամաւ եւ յօժարութենով միմիայն, {իւրեանց} թքածը չկամենալով լիզել, յանձներն են առնում համրա

արում եմ ասել այն մարդերին, որոնք այնուամենայնիւ {իւրեանց} ողբալի տգիտութենովը համարձակւում են բերան առնուլ

նք գրեն աւելի մաքուր եւ յստակ եւ օրինակ լինեն մեզ {իւրեանց} մաքուր հայախօսութենովը։ Այնպէս որ, եթէ գերապատի

ն: - Բայց այդ օտարքը ի՛նչպէս ապա պիտի ստանան {իւրեանցը} քո մարդ շինած գործակատարից: - Բանդը ունի շատ

Ազգի օգտի վերայ մտածողները հարկաւ պարտ են մոռանալ {իւրեանցը}: Ազգասէր անուն կրել կամեցողը, պարտ է իւր խորհրդ

այտնեցին եւս, որ ծայրագոյն Բրամինը շառաւիղում էր {իւրեանցից}. բացի սորանից, ծերունի Քամը թոյլտւություն խնդրե

. իսկ մնացած բաները այրուելուց յետոյ, թողնում են {իւրեանցից} մի քանի մոխրային աղեր եւ այս է պատճառը, որ մոխիր

նացիին, այդ մի այնպիսի խելագարութիւն էր, որ եթէ {իւրեանցից} եւս հարցանէիր, չունէր պատասխան։ Թող որ մինչեւ հ

նութիւն սրտի զգացմունքը ընկերին յայտնելու մասին, {իւրեանցից} կանոն են հաստատել, թէ պիտոյ էր խօսել այնպէս, որ

ոցն արդարացի վաստակս եւ զառաւելութիւն հոգւոյ, զի {իւրեանցն} խիթան յապաւել կարծեցեալ գերազանցութիւն, սուտ եւ

ղբարցս նախկին արու զաւակացն նոցա. թէ ունիցի ոչ, {իւրեանք} ընկալցին, այլ եթէ կտակակատարս եւս ունիցի ոչ, մի

վ այս գրուածը, այսքան միայն հասկանան, թէ ինչ որ {իւրեանք} գրում են այն դիտաւորութեամբ, որ Հայոց ազգը իւրեա

տ վաղուց ստացած էր Մանուշակի համաձայնութիւնը, որ {իւրեանք} սիրում էին միմեանց, կամ, լաւ եւս ապացուցանելու

ւնդ առած լինելով, աւելի նախընտիր են համարել, որ {իւրեանք} փառաւոր մարդերի կարգումը երեւէին հին լեզուով գրող

արտութիւնն է, որ Հայերը օտարի լեզուով կարդում են {իւրենաց} սեպհական հեղինակի գործը։ Բացի սորանցից, ի՞նչ ու

ոքին իսկ չէին գլխաւոր ջատագովք Հայոց, եւ 'ի վանս {իւրենաց} ոչ անդադար խօսէին եւ խորհէին եւ գործէին առ 'ի ճար

անց եկեղեցուց, հարկադրւում էին իսկոյն հասուցանել {իւրենաց} օգնութիւնը, երբ Յիսուսեանք առաջին անգամ պահանջու

ւնելութիւնը, թէ Լօյոլլայի որդիքը արժանի կացուցի՞ն {իւրենաց} անձը այսպիսի Կայսերական շնորհին, որ բաշխել էր նոր

լի պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Ծերունիս այս, ամաց {իւրեւ} ութսուն եւ հնգից, հարստութեամբ իւրով եւ մեծակշիռ

ներում ծովը կատարում է Մասիսի պաշտօնը, որովհետեւ {իւրը} աւելի վատ առաջնորդ լինելով ջերմութեան, նորա օդը

զաւակաց ազգի, չկարէր զնոյն տպագրեալ յաղքատ քսակէ {իւրմ} է ձօն հանել ազգին. երկրորդ, զի եւ միտք ժողովրդե

մատնեցաւ արդարութեան իրաւանց հերքել ջանայ յանձն է {իւրմէ} զանուն հեղինակութեան պատեպատ պատրուակաբանութեամբ

վարիլ եւ թէ յետ ստանալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ {իւրմէ} ունի վերստին գրել առ պարոն Բայլն: 5. Գրութիւ

անոս, որում եւ Կոն անուանէին զնա. որ 'ի նախնւոյ {իւրմէ} Սեւկոյ՝ Սեւորդիք ազգն անուանէին " (եր. 71)։

մոլքդ այդոքիկ. թէ ո՞ր լեզու անդստին ի նորոգման է {իւրմէ} յայտնեցաւ յական թօթափել՝ լրացեալ կատարելութեամբ

Կարգ. արժանի որդիք, արժանի հօր։ " Ծառ ի պտղոյ {իւրմէ} ճանաչի"։ 1857 թ. Ներ

լքեալ զօտարին եկեղեցի, ոչ տարակուսեցաւ դիմել առ {իւրն} եւ ախոյեան հանդիսացեալ ընդդէմ լատինահայոց՝ այսմ

կառակն գործեն, որոց տէր Յիսուս յանաչառ դատաստանի {իւրոյ} դատիսցէ եւ իւրաքանչիւրոց զգործոց իւրեանց հատուսց

ւթեամբ անասելի հեգնութեամբ որ ո՛չ է վայել կոչման {իւրոյ} եւ աստիճանի գրել առ մասնաւոր անձինս հրատարակել զա

զանուն, որ կարէ վկայել ըստ ամենայն քրիստոնէական {իւրոյ} խղճի գ) անընդհատ եւ առանց խտրելոյ լուծանէ նա զպա

ի նմին իսկ րոպէի մատոյց զայն Բարձր Սրբազան Գլխոյ {իւրոյ} ՝ յայտնելով նմա զպահանջողութենէ Հոգևոր Կառավարութ

ստորագրութեամբ եւ կնքով դիպլոմատիկական դիւանատան {իւրոյ}, այլեւ գրեալ առ մինիստրն արտաքին գործոց ի Ս. Պե

այս գրութիւն դեսպանին Ռուսսիոյ, յետ գրագրութեան {իւրոյ}, ընդ ներքին Գերագոյն Տեսչութեան Անգլիոյ, պաշտօն

թէ Այվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն, յետ գրագրութեան {իւրոյ} ընդ Թադթէոս եպիսկոպոսին Ասպահանու եւ Հնդկաստանի,

ն երեսփոխանութեան իմոյ, եւ զայն թարգմանին դիւանի {իւրոյ}, առ ի թարգմանել յանգլիական լեզու, ի ֆրանսիական

աճեցուցեալ ամենայն հնարաւոր կերպիւք, ի ժամ մահու {իւրոյ}, թողու զայն որդւոյ իւրում Յովհանջանի, պատուէր տ

հանգուցելոյն՝ պ. Յովհանջանն, յետ մահուան հօրն {իւրոյ}, տնտեսեալ զգումարն զամս յոլովս, ի վերջ կոյս ան

ակ գումար դրամոց Աղաւելեանի ՚ի տեսչութիւն որդւոյ {իւրոյ} Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց. եւ ոչ այսչա

կանալով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ Ձեզ, ըստ պաշտօնի {իւրոյ}, ի մասին հրիտակին, թողելոյ ի բարեպաշտ տիկնոջն հ

ս եւ զկտակ պ. Աղաւելեանի ՚ի կառավարութիւն որդւոյ {իւրոյ} պ. Յարութիւնի Կիրակոս Յարութիւնեան: 3250. 0

ատուր Աղաւելեան: Ընդ այսմ առաքէ զպատճէն գրութեան {իւրոյ} առ Թադթէոս եպիսկոպոսն Բեկնազարեան ՚ի մասին հրիտակ

իրեսցէ։ Զանշարժսն պահեսցէ ի ներքոյ կառավարութեան {իւրոյ} իբրեւ տէր եւ զշարժելիսն առաքեսցէ ի Նոր Նախիջեւան

Եւայ: Այն ինչ յառեալ Ադամայ Ի ճակն ըստ {իւրոյ} ազգի Ծղիս ի վեր ամբառնայ Սիրախառնիլ եւ

րացեաց, կէս մի ինքնին մեղուցեալ եւ նենգեալ թագին {իւրոյ}, սահեցաւ ՚ի ստրկութիւն օտար պետութեանց, որով զր

ի հաճոյս Խալիպեանի՝ այլեւ՝ ՚ի կառուցումն դպրոցի {իւրոյ} ընծայս ստացեալ ի Խալիպեանէ, ազատ կացոյց զմեծագու

ստրկութենէ, որդեգրել զմարդիկ Հօր, ի ձեռն արեան {իւրոյ} պարգեւելով զազատութիւն հոգւոց եւ մտաց, այլ եւ մա

այսպէս: Խորհուրդով պատարագին, նուիրմամբ մարմնոյ {իւրոյ} եւ արեան, դադարեցոյց Քրիստոս զհեղումն անասնական

անել զամենայն դիմամարտ ՚ի պաշտպանութիւն եկեղեցւոյ {իւրոյ} սրբոյ, որում իղձ լինիմք: Յանձն արարեալ զմե

աշխարհս առնելով։ Նոյնն եւ ի ժամանակս իշխանութեան {իւրոյ} զմեծ կաթուղիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մեծապէ

։ " Նոյնն (Վահան) եւ 'ի ժամանակս իշխանութեան {իւրոյ} զմեծ Կաթողիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս

այ Մամիկոնենի ընկալաւ զպատանին զխաղակիցն ազգակցին {իւրոյ} սիրով եւ ո՛չ զլացաւ 'ի նմանէ զլուսաբեր զիւր վարդա

եւ սրբեալ զարտասուս ընդ անպարտակիր մահ վարդապետի {իւրոյ}, տեսանելով զորդին հօրամոյն յաջորդեալ զնա, բուռն

ր հեղինակաց, գրեալ մեզ զվարս եւ զկեանս վարդապետի {իւրոյ} Մեսրոպայ եւ սրբոյն Սահակայ, զգիւտոյ հայկական գրո

ութիւն ազգին ընդ մարզպանութեամբ Վահանայ Մամիկոնէի {իւրոյ} պաշտպանի: Ոգի հեղինակիս անվեհեր եւ գրուածք սորա

թողու զաթոռ Հայրապետութեան յաջորդել կրտսեր եղբօր {իւրոյ} Ներսիսի Շնորհալւոյ, որ վասն ի Հռոմկլայ բնակելոյն

Հայաստանի, այն որ երբեմն յաւուրս Արամայ նահապետի {իւրոյ} հրովարտակ առնէր ընդ ամեն այն սահմանս պետութեան Հա

, զորոց գեղեցիկս ի յառաջաբանութեան ճարտասանութեան {իւրոյ} Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեանց " որ զհայերէն միայն

ւթեամբ, չունի նա զհնար նուիրել զանձն ի գիտութիւն {իւրոյ} լեզուի, զի պիտին նմա ամբողջ հինգ կամ վեց ամք առ

չ հանդիսացուցանէր զխայտաճամուկ ծիր ի սկզբանէ անտի {իւրոյ} գոյութեան կամ լաւ ասել որչափ պատմութիւնն լոյս տայ

կեղեցւոյ ՚ի սպասաւորութիւն, ըստ վկայութէան անձին {իւրոյ} եւ ամենայն ժողովրդէանս ", քարոզում է խարտաւիլակը

անձն քահանայ է դառնում, եւ ըստ վկայութէան անձին {իւրոյ} եւ ամենայն ժողովրդէանէ, նոյն քահանան, հարցանում

կանն հոգի առ հայս [զարթուցեալ ի] բազմաժամանակեայ [ {իւրոյն} քնոյ], զհետ լինէր լուսաւորութեան եւ. [հոգի զգեց

զանուն հեղինակութեան պատեպատ պատրուակաբանութեամբ {իւրով} անգէտ լեալ զգրողէն թէ Նալպանտեանն էր թէ Ուստայեան

թիւն Վիճակային կոնսիստորիայն թեմիս հրովարտակաւ {իւրով} յանուն իմ, ի 9-էն ամսոյս համարաւ [բաց] առաքելով

: Այլ յորժամ նորին վեհափառութիւն հաճեցաւ կոնդակաւ {իւրով} պատուիրել Սինօդին պահանջել յԱյվազովսքւոյ զգումարս

իւ: Պ. Դեսպանն, բառոն Բրուննով, գրութեամբ {իւրով} խնդրեաց ՚ի մինիստրէ արտաքին գործոց Անգլիոյ ՚ի վսե

, նոյն Թադթէոս եպիսկոպոսն, պաշտօնական գրութեամբ {իւրով}, առ Այվազովսքին, խնդրէ առաքել առ ինքն զպաշտոնա

ել առ ինքն զպաշտոնական թուղթ մի, ստորագրութեամբ {իւրով} եւ քանի մի անձանց ՚ի Նախիջեւանայ, վկայաբանութեամ

: Նախ՝ թէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, կտակաւ {իւրով} արարելով յամի 1808, թողեալ է յօգուտ դպրոցին եւ տ

րդ՝ պ. Պօղոսն Որդանան, ի Կալկաթայէ, գրութեամբ {իւրով} յերեսներորդէ ամսեանն Նոյեմբերի 1828 ամի, առ սրբա

այս, ամաց իւրեւ ութսուն եւ հնգից, հարստութեամբ {իւրով} եւ մեծակշիռ վաճառականութեամբ, յԵւրոպա եւ յԱսիա հ

յամի 1825, ՚ի 10-երորդ թուականէ Ապրիլի, նամակաւ {իւրով} առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն գրէ, թէ, հանեա

մեծանուն եւ հռչակաւոր ազգասէր, յամի 1808 կտակաւ {իւրով} թողու յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիուպօլսի, երկո

երակրոյ, ծախք սայլի կամ կառաց նշանաւոր է նոյնպէս {իւրով} յիմար կարգադրութեամբ եւ անդր քան զչափն թանգութեամ

ց Ստեանց, ի փայլ ի գոյն ձեան, Կրծովք {իւրով} լուսազգեաց: Եւ բաբէ՜ երանութեանն, Զի

այնորիկ, որ զէնաւ ընդ մեր ի սեղան խաչին, արեամբ {իւրով} սրբէ ալ զուխտն կտակին։ Պապական եկեղեցին, որոյ խ

ի՞ զայլ հիմն, քան զոր եդ Յիսուս Քրիստոս, արեամբ {իւրով} զդաշն ուխտին վաւերացուցեալ. միթե մե՞ծ ճանաչի առ

հայր 'ի Հռովմ տալ պատասխանի, յորում Մխիթար աբբայ {իւրով} փօլիթիքական հնարիւք ծածկելով զիւրն փօլիթիքա, եւ

ւ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ջատագով նմա հանդերձ ընկերօք {իւրով} ։ Եւ ահա առաւել քան զամենեսին գիրք սոցա եւ արձակ

, անցանէ ի նախաթոռ մատենագրաց մերոց սուրբն Գրիգոր {իւրով} յաճախապատում երկասիրութեամբ զԱստուծոյ՝ եւ զաստու

նկատացի ելանէ ի հանդէս ի կատարած եօթներորդ դարուց {իւրով} Աղուանից պատմութեամբ, զոր ընդ ձիգ ժամանակս համար

Գօշ ", մտանէ ի թիւ հեղինակաց հայկական դպրութեան {իւրով} բարոյական առակօք եւ համախմբութեամբ քաղաքական իրաւ

, երկոքին եղբարք Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ինճիճեան {իւրով} [տաժանելի] աշխատութեամբ " Ստորագրութիւն հին Հայաս

ի " եւ " Հնախօսութիւն Հայաստանեայց ", Այվազովսքի {իւրով} պատմաբանական գրուածովք, ընտիր հայախօսութեամբք զո

ւն գործոյս, եւ թէ եկեղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ {իւրով} չէր ի վեր քան զհռովմէական եկեղեցին, չէր եւ ոչ ին

, եղեւ միայն աղճատել եւ թեքթեքել զհին լեզուն մեր {իւրով} անդուն եւ կամակոր ղադասիրութեամբ եւ փիւրասիրութեա

ածաբանական գիտութիւնս դպրոցական ոճոյ ի հանդէս գայ {իւրով} կրօնագիտութեամբ եւ ճարտասանութեամբ, զորս տպագրեա

ելոյ ի Մոսկուա յամի 1838, Աղեքսանդր Խուդաբաշեանց {իւրով} աշխատասիրութեամբ օգնեալ է բազմաց ի թարգմանութեան

ւորութիւն ազգային: Ազնուականն զօշոտեալ աստիճանաւ {իւրով} եւ բարեծնունդ վերապատուութեամբ խորհի գէթ զհնար առ

մենայնի ի ճշմարտութենէ միայն ջանացեալ աղտեղել զիս {իւրովք} սնոտի ծեքաբանութեամբ. ո՛չ այլ զոք ես զԲարսեղ քա

ն, Կատարինէ Խոջամալ եւ Սարգիս Ծատուրեան, կտակօք {իւրովք} արարելովք ընդ ժամանակս ժամանակս աւանդեալ են յօգու

ւ ոյր ուրուք գործոց քաջութեան՝ այրել, իսկ որ առ {իւրովք} ժամանակօք՝ դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր մ

զարեանց, որ զօգուտն ազգի ծանուցեալ հիմնեալ է գէթ {իւրովք} ծախուք զուսումնարան եւ զտպարան, թէեւ ի նմա եւս դ

անդ թէ զկրօնն եւ թէ զվանս, գոլով ամենեւին աղքատ {իւրովքն} հանդերձ պէտս ունէր նպաստից, եւ առ այս ոչ ոք այնպ

որեսցի 'ի բաց կալ 'ի փօլիթիքայէն, զոր յինքն կրէր {իւրովքն} հանդերձ, որպէս եւ մինչ ցյետին ժամանակս նովին մտօ

որդ դարու [ելանէ] ի բեմ [հայկական] խրթնաբանութեան {իւրովքն]} երկհատոր տաղաչափութեամբք մակագրելովք " Ոսկի դար

ացոյց այնմ բերելով զմկրտութիւն երկուորեակ զաւակաց {իւրոց} ի Հայոց եկեղեցւոջ ընդ ձեռն Մարտիրոս քահանային Թոր

առանգութիւնն այն անցանէ ՚ի ձեռս երից կտակակատարաց {իւրոց}, երկուց անգլիացւոց եւ միոյ հայի Կիրակոսի Յարութի

խօսքերը. " Ի վերջոյ, եթէ Խորենացին Մովսէս ողբոց {իւրոց} զհակառակն գտեալ գրեսցէ, յայնժամ գոյ յոյս կենդանո

ողբալին Հայաստան եւ իսկոյն լռեաց՝ քամելով յաչաց {իւրոց} զշիթս արտասուաց"։ Այս հակառակաբանութիւնքը ծ

մեծապայծառ շքեղութեամբ, ըզհնացեալ գործ նախնեացն {իւրոց} քաջ զօրավարն Հայոց Մամիկոնեան Վահան " (Փարպ.,

տս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի նորին եւ վարդապետացն {իւրոց} Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս " եւ այլն (ե

տս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի նորին եւ վարդապետացն {իւրոց} Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս"։ Սուրբ

։ Ապա Մխիթար աբբայ առաքեալ զոմանս յաշակերտաց {իւրոց} 'ի Հռովմ առ սրբազան Պապն Կղեմէս XI, ընկալաւ 'ի ն

կեղծաւորութիւն. եւ 'ի տեսանել զոմանս յաշակերտաց {իւրոց}, զի զբնաւոր կիրս իւրեանց ցուցանէին թէ յաղագս ազգ

ւար բազում, անդէն առ նմին աջակցութեամբ աշակերտաց {իւրոց} Յովհաննու եւ Յովսէփու միջամուխ լինի ի թարգմանութի

դնուպօլիս՝ փութացաւ յԱյրարատ, տեսոյ վարդապետացն {իւրոց} ելով կաթոգին: Սուգ անհնարին պաշարեաց զերանելին,

ուն յոյն եւ լատին դպրութեան ի 23-երորդ ամ ի կենաց {իւրոց} արժանացեալ վերատեսչական պատւոյ յամ ի 1179 ի ժողով

, զի ժողովուրդ մեր չգիտէ զպատմութիւն իւր, զգործս {իւրոց} նախնեաց, չգիտէ զհարս՝ որոց է որդի: Անհոգութիւն

թէ պարոն Թաղիադեանցն զվառ եւ զսուրբ ծնունդս մտաց {իւրոց} ճախարակեալ յանդիման կացուցանէր ի զգեստը 19-երորդ

յն ըստ իմիք արդիւնաւոր կացուցանել վասն ժամանակցաց {իւրոց} եւ ապագայից, եթէ զոր գրեաց, գրեալ էր ի լեզու առ

տել եւ ճանաչել զարժանաւորութիւնս քանքարաց հսկայից {իւրոց}, որք առ մեզ համարին պարոն հեղինակք հնախoս գրուած

զլեզուն: Պատուելի հնասէրն ի ջատագովութիւն բանից {իւրոց} յաւել մեզ ասել, թէ ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի

մուծանել զայն ՚ի ցուցակ ծախսուցն եւ ՚ի միասին ընդ {իւրոցն} ստացեալ ՚ի կառավարիչ Հագէն, յանձնել պ. Յ. Ս.

հայոց [ի լեզու հասկանալիք ընթեռնու եւ [տեղեկանայ {իւրոցն]} պարտականութեանց իւր առ [անձն իւր], առ ընկերն,

ճանապարհ յարդարել քրիստոնէին չճանաչելոյ զաղբիւրս {իւրոցն} քրիստոնէական կրօնից, եւ ինքնին ուսանելոյ անտի,

յք Արարատեան"։ Ճշմարիտ է՝ այրս այս համեմատելով {իւրոցն} կարգակցաց առ հոգեւորս Հայոց, գերազանց էր յաստուա

արեհաճեալ է վկայել նորին սրբազնութիւնն ի գրութեան {իւրում} առ տէր փոխարքայն Կովկասու, որ վասն ընդունելոյ զկ

նօթութիւն: Հոգեւոր կառավարութիւնն ընդ հրովարտակի {իւրում} ի 29-էն նոյն մարտի համարաւ 218, առաքեաց առ իս զպ

լ զնոյն ատեան փութացուցանել զիւր տնօրինութիւն ըստ {իւրում} նկատման, կամ ընդունել զիս ի հոգեւոր կոչումն եւ կ

աճեսցի տէրութիւնն այն ազդել գլխաւոր կառավարութեան {իւրում} ի Հնդկաստան, երեսփոխան ճանաչել զիս եւ զպ. Աջեմե

ռ հայրապետին, հրամայեաց դիպլոմատիկական դիւանատան {իւրում}, թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրան

ոսին առ ինքն, հրամայեաց դիպլոմատիկական դիւանատան {իւրում} թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսի

ամի 1824 վախճանեալ՝ թողեալ է զայն ամենայն որդւոյ {իւրում} Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց եւ զսեպհական

ի վեր անդր ասացեալ օրէնսգէտն, յանձն արար որդւոյ {իւրում}, յիւր անուն պատուէր տալ օրէնսգիտին այնմիկ, առան

րպակացս, հանգուցեալ բարերարն Նախիջեւանայ ի կտակի {իւրում}, արարելոյ յ30-երորդ աւուր ամսեանն Մայիսի 1794 ամ

եսջիք ՚ի կտակին: Օրէնսգէտ պ. Բայլն, ի թղթի {իւրում} առ Ադմինիստրատոր պ. Հագն, պահանջէ զլիակատար համ

ր կերպիւք, ի ժամ մահու իւրոյ, թողու զայն որդւոյ {իւրում} Յովհանջանի, պատուէր տուեալ նմա գուն գործել աճեցո

, ի վերջ կոյս անցելոյ ամի վախճանեալ՝ թողու կնոջ {իւրում} զգումարն վերասաց, նովին պատուիրանաւ: Ըստ աս

ուրբք յառաջ քան զայս եկեալ ի Կալկաթա բնակի ՚ի տան {իւրում}: Այսօր ուղղեցի առ նա զգիր մի օրինակ զայս:

ախիջեանայ, այլ կտակակատար իւր ի կենդանութեան իսկ {իւրում}: Չկարեմ, յաւելի, ընդունել զպատճառաբանութիւն

ռի ցանկանալոյ նմա, անդէն շնացաւ ընդ նմա, ի սրտի {իւրում} ", - ասում է Քրիստոսը։ Մեզ հասկանալի է այս:

վիթական հնարիւք սպրդեցաւ նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշուի {իւրում} չսխալեաց. ազգն, բազում անգամ նենգեալ ՚ի պապական

, առ ի ցանկանալոյ, անդէն շնացաւ ընդ նմա ՚ի սրտի {իւրում} "։ Եթէ լոկ ցանկութիւն, որ դեռ ի սահմանի մտաց եւ

։ " Եւ տեսիլ մի ահաւոր մարդոյ... եւ 'ի ձեռին {իւրում} ուռն մի մեծ ոսկի... եւ եկն եհաս մինչեւ մօտ ի յատ

նում է այս մասին. " Զանուն յետնոյս Ղազար 'ի Թղթի {իւրում} կրճատելով՝ Հրատ կոչէ"։ Թող ներէ մեզ պ. Էմի

ցն զոր օրհնեաց զնա հայր իւր, եւ ասէր Եսաւ 'ի մտի {իւրում}, մերձեսցին աւուրք կարեաց հօր իմոյ զի սպանից զՅակ

ան բնագրին մէջ այսպէս են. " եւ ասաց Եսաւ 'ի սրտի {իւրում}. աւուրք սգոյ հօր իմոյ (այսինքն՝ հօրս մեռնելու

յաւիտենական. փոխանակ զի քինախնդիր եղեւ Աստուծոյ {իւրում} եւ քաւեաց վասն որդւոցն Իսրայէլի։ Եւ անուն առն Իս

'ի ցանկանալոյ նմա, անդէն շնացաւ ընդ նմա 'ի սրտի {իւրում} (Մատթ., գլ. Ե, համ. 28)։ § 49. Պաւղոս

է նոյն իսկ իշխանին Անձեւացեաց, զոր 'ի Պատմութեան {իւրում} յիշատակէ Ղազար յերկուս դէպս՝ կոչելով զնա իշխան Ա

Խօսեցարո՛ւք զճշմարտութիւն իւրաքանչիւր ընդ ընկերի {իւրում}, զի եմք միմեանց անդամք"։ Այս հիմքերի վերայ

. այլ Վռամշապհոյ անլուր խոստմանցն եղեալ, յելանել {իւրում} ի Հայս գտանէ ժողովեալ առ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ (ո

ւ ի գետ ամային, զորոց յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթի {իւրում} առ Վահան զայս օրինակ. " Երանելի փիլիսոփոսն Մովսէ

յս այն Խոսրովից է, զոր Ղազար Փարպեցի յիշէ ի թղթի {իւրում} առ Վահան Մամիկոնեան, զորմ է յիշեցաք, յասելն յեր

ին Հայոց՝ կապեաց յանել աշտարակի ի հայրենի քաղաքի {իւրում} ի Սմարղանդ, հրաման տուեալ մի ումեք համարձակիլ հա

րի հնոյն հայախօսութեան, եւ ո՞վ արդեօք յերկուանալ {իւրում} ոչ խղճահարեսցի, թէ պարոն Թաղիադեանցն զվառ եւ զսո

ղեմէս XI, ընկալաւ 'ի նմանէ բերանացի հաստատութիւն {իւրումն} կրօնի, անուն տուեալ նմա Անտօնի աբբայն ընդ կանոնօ

էական սուրբ ժողովոյն տարածման հաւատոյ, առ 'ի ըստ {իւրումն} խոհեմութեան դատել եւ ուղղել։ Ի վերայ այսր ամենայ

արդապետ Նազարեանց ո՛չ անարժան համարեսցի զայս գործ {իւրումն} աշխատասիրութեան, եթէ միայն հասանէին ի թիկունս ազ

, թէ միաբանութիւնն Վիեննայի, որ դուստր էր արժան {իւրումն} Վենետիկեան մօր, զի՞նչ գործ վճարեսցէ վասն Հայոց ա

րչի եկեղեցւոյն կամ ըստ բոլորովին եւ կամ ըստ մասին {իւրք} ինչ կերպիւ եւ պատճառաւ, յայնժամ յիշեալ ութսուն հ