ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

110.
ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱՐՆԵՑԻ
† 1806 փետր. 26

Կարնեցի ոմն Յարութիւն անուն երիտասարդ նահատակեալ ի յԻզմիր քաղաքի 1255 թուոջ եւ փետր. 26: Եղելութեան լուրն հասեալ աստ ի Կարին` ըստ այնմ լրոյ շարադրեալ եղեւ բանս յումեմնէ նօտարէ:

 

Ի սոյն յետնեալ ժամանակի,

Ձըմեռնացեալ եղանակի,

Վարդ մի բուսեալ որ եւ ծաղկի`

Իբր հոտաբոյր մանուշակի:

 

Հըրաշագեղ տիպ ցանկալի,

Յարութիւն ոմն մանուկ բարի,

Որդի գոլով բարեպաշտի,

Որ չարուխչի Սանդոյ կոչի:

 

Աստ յԱրզըրում լինի ծընեալ,

Յորում սընեալ եւ զարգացեալ,

Արիութեամբ նա քաջացեալ,

Ի մէջ բազմաց յաղթօղ գըտեալ:

 

Նա ինքն ի տես իւր մանկական

Հըռչակաւոր էր ի մըրցման,

Անձնեայ, առոյգ, ուժեղական,

Եւ յաղթանդամ հըսկայական:

 

Ներկըրթեցեալ արհեստաւոր,

Եւ գործունեայ աշխատաւոր,

Թէպէտ ջանայր նա մըշտաւոր,

Բայց ոչ շահիւր արդիւնաւոր:

 

Էր համածին եղբայր սորին,

Որ Կարապետ անուն նորին,

Վաղուց գնացեալ էր նա Զմիւռին,

Եւ մընացեալ անդ յիւր գործին:

 

Ներ խորհըրդեան սա եւս խորհեալ,

Գընալ առ նա իսկ կամեցեալ,

Ի հայրենեաց իւրոց ելեալ,

Եւ յազգայնոցըն հեռացեալ:

 

Օր իւր վըշտօք ցաւօք լըցեալ,

Շատ նեղութեամբ Պօլիս հասեալ,

Որ եւ անտի ի նաւ նըստեալ,

Եւ ի յԻզմիր նա ժամանեալ:

 

Տեսեալ զեղսայրն ուրախացեալ,

Եւ առ միմեանս գիրկըս արկեալ,

Զորպէսն ինքեանց միմեանց պատմեալ,

Ի միասին անդէն կացեալ:

 

Աւուր միում յանկարծակի

Մեծ փորձութեան մի պատահի.

Ի վաճառանս գինարանի

Ընդ այլազգեաց յըմպել նըստի:

 

Րամքըն այն ըզնա յորդորեալ,

Մինչ նա կարի էր արբեցեալ,

Ի կրօնս իւրեանց զնա հրաւիրեալ,

Եւ նա զբանս այնց իբր ընդունեալ:

 

Ելեալ անտի գինեաւ արբեալ,

Ի կացարանն իւ գընացեալ,

Յառաւօտին գինւոյն թափեալ,

Եւ խելքըն իւր ի գլուխն եկեալ:

 

Կերպ իւր տեսեալ, ցիւրսըն հարցեալ,

«Կանանչ հանդերձ էր իմ հագեալ».

Յայնժամ իւրքըն զբանըն պատմեալ

Թէ «Զկրօնս նոցա ես ընդունեալ»:

 

Առ այն կարի ցասմամբ լըցեալ

Թէ «չեմ երբէք զայն ընկալեալ»:

Ուստի խրատով եղբարցն ելեալ,

Պալիօզաց ղօնախն անկեալ:

 

Րամք այլազգեաց ի կուռ վառեալ,

Հետաքըրքիր լեալ որոնեալ,

Եւ մինչ անդ գնալ նորա լըւեալ,

Կըռուիլ ընդ այնսըն կամեցեալ:

 

Նոյն պալիօզքն ոչ կամեցեալ

Թէ վասըն այնմ լիցին կըռւեալ,

Ապա զմանուկն ի նաւ եդեալ,

Յիւրեանց աշխարհն յըղել հաճեալ:

 

Եւ նոյն ժամայն մանուկն խորհեալ

Դառնալ յԻզմիր` զմահ յանձն առեալ.

«Ուր որ հաւատս ՚մ եմ կորուսեալ`

Անդ գըտանել ինձ հարկ եղեալ»:

 

Ցընծուն դիմօք յԻզմիր ելեալ,

Ի հրապարակս նորա շրջեալ,

Եւ այլազգիքն ըզնա կալեալ

Եւ ի վերայ նորա կուտեալ:

 

Իիւսեալ ամբոխք գըրոհ տըւեալ,

Առեալ ըզնա յատեան տարեալ`

Ասեն. «Դու մեր կրօնս ես դարձեալ.

Այժմըս վասն է՞ր ես փոշմանեալ»:

 

Ուստի ձայնիւ նա բարբառեալ.

«Յիմ հաւատոյս չեմ ես շեղեալ.

Այլ եմ ի նա միշտ հաստատեալ,

Ի սէր նորա զանձս եմ եդեալ»:

 

Յայնժամ ըզձեռս ի նա արկեալ,

Չարչարանօք ուժգին տանջեալ,

Երկաթեայ ճաղս յըղունգս հարեալ,

Ծայրէ մատանց ի ներս մըխեալ:

 

Իբրեւ տեսին կայր հաստատեալ,

Ի յօրէնս իւր անխախտ մնացեալ`

Յայնժամ զտապակս հըրացուցեալ,

Ի վերայ այնմ զնա նըստուցեալ:

 

Սիրով Փըրկչին նա իսկ վառեալ,

Զսաստիկ տանջանսըն զայն կըրեալ

Եւ առ նոսա պատասխանեալ .

«Չթողում զկրօնս իմ թէ մահ հասեալ»:

 

Էդեալ ի գլուխն թաս ջեռուցեալ

Եւ շանթս հըրոյ ի նա արկեալ,

Յետ այնր եւ գըլխիվայր կախեալ

Եւ անողորմ գանակոծեալ:

 

Րոտեալ զնովաւ շըրջապատեալ,

Բազմիցս ըզնա հարցափորձեալ

Թէ ողոքանօք թէ սպառնացեալ`

Տեսին թէ չէ հնար ուրանալ:

 

Սոյն այս տանջանքս նըմա տալով,

Տասուերկու օր չարչարելով,

ԹԷ ի բանտի շըղթայելով

Եւ թէ այլ կերպ զնա տանջելով:

 

Րամեալ սիրով ուրախ դիմօք

Կըրէր տանջանս յօժար կամօք,

Թողոյր զաշխարհս անարգանօք,

Անանց կենաց փափագանօք:

 

Բոյլք տանջողաց յոյժ հիացեալ,

Արիութեանըն զարմացեալ,

Բայց յամառիլ նորա ցասեալ

Եւ զատամունսըն կըրճըտեալ:

 

Ուր մերայինքն ոչ երեւեալ,

Այլ ի բացուստ գաղտ նայեցեալ .

Նոյնպէս եղբայրն կայր ողբացեալ,

Մինչ տեսանէր զեղբայրն տանջեալ:

 

Յայնժամ վըճիռ մահու հատեալ

Եւ յըսպանման տեղին տարեալ:

Որ եւ նա ինքն արիացեալ,

Ուրախութեամբ յայն ընթացեալ:

 

Սիրով նա անդ յաղօթս կացեալ

Եւ զերես իւր խաչակընքեալ`

Դահիճն իսկոյն զնա գըլխատեալ,

Յայնժամ քաղաքըն շարժ եղեալ:

 

Արի վըկայս նահատակեալ,

Սուրբ արիւն իւր յերկիր հեղեալ,

Մարտիրոսաց թիւըն խառնեալ

Եւ ի դասըս սըրբոց դասեալ:

 

Սուրբ մարմինըն արեամբ ներկեալ

Եւ վարդագոյն կարմրափայլեալ,

Անուշահոտ բուրմունք բուրեալ,

Ամենեցուն քիմսըն լըցեալ:

 

Այլ եւ յերկնից լոյս ցոլացեալ,

Մարմնոյն վերայ կամարացեալ,

Մինչ յերեք օր այնպէս մնացեալ,

Տեսօղս համայն հիացուցեալ:

 

Ցուցմամբ հրաշից ուրախացեալ,

Քրիստոնեայ ազգք յոյժ ցընծացեալ,

Որ զապիթին գանձ շատ տըւեալ`

Զմարմին սըրբոյն փառօք բարձեալ:

 

Եպիսկոպոսք զգեստաւորեալ

Եւ վարդապետք շուրջառս առեալ,

Քահանայիւք, սարկաւագօք,

Այլ եւ դըպրօք ջահաւորեալ:

 

Առեալ պատուով ըզնա տարին

Սուրբ Ստեփաննոս եկեղեցին:

Ի մէջ նորա շիրմի եդին,

Կանթեղ լուսոյ անդ կախեցին:

 

Լուրըն հասեալ աստ ի Կարին`

Լուան ազգ եւ երամք նորին.

Մորմոքանօք մեծ կոծս արին

Եւ սըգալով ուրախացին:

 

Էրանի է ծնողաց նորին,

Զի նահատակ որդի ունին.

ԹԷ աստ թէ անդ փառաց դիպին,

Անանց կենաց արժան լինին:

 

Բերկրեսցուք մեք, ազգ Արամեան,

Կարնեցիքըս ամենեքեան,

Զի մեծ իպարծանք է բարձրութեան

Լեալ յազգաց յազգս մինչ յաւիտեան:

 

Այս գործեցաւ ի մեր թուին

Քըսան եւ հինգ յոբելինին,

Այլ եւ հընգեակ մի յայնս յարին,

Ի քսան եւ վեց փետըրվարին:

 

Նահատակեալ սա ի յԶմիւռին`

Լիկիացւոց մեծ քաղաքին.

Որ եւ մաղթմամբ սոյն երջանկին`

Գըթասցի մեզ արքայն վերին:

 

Սոյնոյ բանիս չարօղն յետնեալ

Գըլխատառից լինի յայտնեալ:

Առ ընթերցողսըդ աղերսեալ

Յիշել յաղօթս հաճոյացեալ: ¹

 

-----

Յաստեղացն պարս պայծառ արուսեակ,

Ի Կարնոյ ծագեալ արփիատեսակ,

Տեառն Աղէքսանդրի զաւակ դեռհասակ,

Յարութիւն ընտիր կարմրագեղ պսակ:

Մշակ ժրաջան ի գործ հաւատոյ.

Բանսարկուին խլիչ սերմանց յարմատոյ,

Ոյր ստապատիր եզանց կալոտւոյ,

Կզակաց փշրող զօրութեամբ ազգոյ:

Ի քաջից խուժաց տասն օր հարուածեալ,

Քաղցու տուայտեալ ի ճենճերս ածեալ,

Վիգոլոր գելեալ տաշտատապ խանձեալ,

Յատրաշէկ ի թելս ընդ (գազայնս) փորձեալ:

Ոտնակախ լլկեալ վշտըմբեր վըկայ,

Խաչազգեաց զինուոր մարտիկ գերակայ,

Ահեղ սպառնալեաց արի դիմակաց,

Խոստման պարգեւաց դերեւիչ յանկայ:

Արձան անձնաւոր մատեան հոգեբառ,

Անուն Յիսուսի փող մշտաբարբառ,

Խնդրակ անձուրաց կենացն անսպառ,

Արիւնաներկեալ ի մահ գլխափառ:

Վասն որոյ խմբեալ ազգիս մեր համակ,

Զերջանիկդ ի գով պատուեմք նահատակ,

Ով հոգւոյն … զեղուն ընդունակ,

Լուսաթռիչ յերկնից վերճեմող բնակ:

Յամի տեառն 1806 ի փետր. 26:

 

Սպիտակահեր ծերունիները Յարութիւն նահատակիս կեանքն այսպէս կը պատմեն: Ժամանակ մը, երբ Զմիւռնիոյ կուսակալը կը նստէր Այտըն քաղաքը, եւ Զմիւռնիա ունէր իբր կառավարիչ Միւսէլլիմներ, Յարութիւն անուն երիհասարդ մը, բնիկ Կարնեցի, իւր եղբօրն հետ կը գտնուի Զմիւռնիա: Օր մը ենիչէրիներու խումբ մը` իրենց դրօշը պարզած, տեղական սովորութեան համաձայն փողով եւ թմբկով (տավուշ զուռնա) գինետան մ՚առջեւէն անցած ատեննին, Յարութիւն որ իւր եօթն ընկերներով հոն կը գտնուի եղեր, կէս մը արբեալ վիճակի մէջ, տեղեն դուրս ելլելով կը միանայ ենիչէրիներուն խմբին հետ: Ասոնք կը տանին զինքը Ճէզայիր անուանեալ խանին մէջ եւ կը թողուն հոն: Յարութիւն առաւօտեան դէմ սթափած, ինչպէս հոն եկած ըլլալուն վրայ կը զարմանայ եւ հետեւութիւնը խորհելով, կերպով մը փախուստ կուտայ Օտուն Փազար անուանեալ շուկան, սափրիչ հաճի Գէորգին խանութը: Ժամանակին Ապրօեան ընտանիքը` նշանաւոր եւ յամենայնի ազդեցութիւն ունեցող, տեսնելով որ Յարութիւն այլ եւս հանգիստ պիտի չկարենայ գտնել, գիշեր ատեն գաղղիական նաւու մը վրայ տանիլ կուտայ: Յարութիւն նաւուն վրայ խորհելով որ իւր ընկերներն իրեն համար նեղութիւն պիտի կրեն, կ՚որոշէ ցամաք ելլել եւ երթալ թողութիւն խնդրել, ուստի իսկոյն ծովը կը նետուի եւ լողալով կը հասնի ցամաք: Սակայն այս անգամ հաստատուն իւր հաւատքին վրայ, երբ ձեռք կ՚իյնայ` անվախ կը խոստովանի իւր քրիստոնէութիւնը, որուն համար անլուր տանջանքներու կ՚ենթարկվի: Բայց երբ նա բնաւ չի լքանիր եւ չի վհատիր իւր կրօիքը խոստովանելէ, ի վերջոյ ենիչէրիները կը տանին զինքը եւ Հիսար անուանեալ մզկիթին առջեւ կը գլխատեն: Յառաջ քան իւր մահը, Յարութիւն կը խնդրէ որ իւր ճկոյթին մէկ ոսկրը խրկեն երկիրը իւր ծնողաց` իբր յիշատակ, զոր եւ կը կատարէ եղբայրն: Գլխատումէն յետոյ ժամանակին Միւսէլլիմը, բնիկ Կարնեցի, լսելով որ Յարութիւն եւս Կարնեցի էր, հրաման կուտայ մարմինը վերցընելու, որուն վրայ Հայք կուգան եւ կը տանին կը թաղեն Ս. Ստեփանոսի պարտեզը: Ժողովուրդը սովորութիւն ունի երբեմն երբեմն իւր գերեզմանին վրայ իւղալից լապտեր վառելու եւ աղօթքներ ընելու: ²

Տաղ սուրբ Յարութիւն մանկանն որ նահատակեցաւ վասն հաւատոյ Բանին:

 

Սուրբ նահատակ, նոր տունկ ծաղիկ ես դու պատուական,

Վարդ, մանուշակ, տաշխ, կինամոն, նարկիզ եւ շուշան,

Կամաւ ետուր զանձն ի զենումն վասն արքայութեան:

 

Արթուն անուն սուրբ Յարութիւն, մանուկ պատուական,

Անոյշ հոտով լըցեր զաշխարհս ի քիմս ամենայն,

Կամաւ մըտեր ի քարակոյտ վասն արքայութեան:

 

Հոգիդ պայծառ, մարմինդ մաքուր` եդին ի զընդան,

Անդէն հանեալ քարկոծեցին զողկոյզդ աննըման.

Կամաւ ետուր զանձն ի զենումն վասն արքայութեան:

 

Ականատես զլոյսըն տեսին քաղաքն ամենայն,

Կամարաձեւ էր կառուցեալ տեղին կատարման.

Յամօթ եղեն ազգըն տաճկաց եւ անդէն կորեան:

 

Կական բարձին հաւատացեալքն եւ ուրախացան .

Ժողովեցին դրամըս հազար, գնացին առ փաշան,

Թէ տուր զմարմին անմեղ մանկան, զի դիցուք տապան:

 

Ես Վանեցի Սահակ դըպիր յարմարօղ տաղիս`

Լուայ զհամբաւ գառնիկ մանկանըն սուրբ Յարութեան,

Վասն այն գրեցի ողբըս նորա ընորատընկոյս: ³