ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

49.
ՄԻՐԱՔ ԹԱՒՐԻԶԵՑԻ
† ՋԼԵ=1486 մարտ 24, աւագ ուր.

Երանելի աւագն Միրաք էր ի մեծ քաղաքէն եւ յանուանի շահաստանէն Թաւրիզոյ, զաւակ բարի ծնողաց, ազգաւ հայ եւ հաւատով քրիստոնեայ, բարեպաշտ եւ երկիւղած յԱստուծոյ, բարեմիտ եւ ողորմած, այցելու որբոց եւ այրեաց, ասպնջական օտարաց եւ անծանօթից հիւրից, զգեցուցանող մերկոց եւ լցուցանող քաղցելոց, սիրող եկեղեցականաց եւ պատուող տօնախմբութեանց: Եւ էր ախոյեան մեծ ազգիս Հայոց ի դրան արքայիցն Տաճկաց: Եւ բազում ոգիս ի գերելոցն Վրաց տանայ արս եւ կանայս, ծերս եւ տղայս գնեալ ոսկով եւ արծաթով ի յանօրինացն եւ թափեալ ազատեաց զնոսա ` գնալ ի տեղիս իւրեանց: Եւ արար բազում արդիւնս եկեղեցեաց եւ վանորէից: Եւ զեկեղեցին Թաւրիզոյ ` զոր քակեցին Այլազգիքն ի ժամանակս Ջհանշային, նա բազում կաշառատուութեամբ իշխանացն եւ պարոնացն, դարձեալ շինել ետ քակողացն: Եւ յետոյ բազում անգամ քակել ջանային մօլնայքն եւ նա անխնայ ցրուէր զգանձս իւր ի դուռն արքունի եւ խափանէր զչար խորհուրդս նոցա, ընդ որ մախային չար ազգն Պարսից եւ սպասէին արեան նորա:

Եւ յաւուրս Եաղուպ Փատշահին Թաւրիզոյ, որդոյ Ուզուն Հասանին, էր այր մի առաջի նորա Մէհթի անուն, որ հրաման ունէր ի Փատշահէն ` թէ զամենայն զոր ինչ եւ արասցէ ` կամք իւր եղիցի, թէ խլէ, թէ զրկէ, թէ ծեծէ, մի ոք հակառակեսցի նմա եւ մի ' մտցէ ի դատաստան գործք նորա ` զոր ինչ եւ արասցէ նա: Վասն որոյ գրգռեցին զնա չար ազգն Պարսից սպանանել զաւագն Միրաք:

Իսկ մեծն Միրաք ընդ բարի գործոցն եւ ընդ ուղղափառ հաւատոցն զոր ունէր եւ մահուամբն եւս արժանացաւ նմանիլ Տեառն իւրոյ: Զի ի մեծի աւագ շաբաթուն լծակից եղեւ չարչարանացն Քրիստոսի եւ մահուամբն կցորդ մահու Նորա: Զի յաւուր աւագ չորեքշաբաթին արարին անօրէնքն ի միջի իւրեանց զխորհուրդ սպանման նորա, որպէս Յուդայ ընդ Հրէայսն: Եւ յաւուր աւագ հինգշաբաթին խոստովանեալ արժանապէս հաղորդեցաւ ի կենարար մարմնոյ եւ յարենէ Տեառն, ըստ խորհրդոյ առաքելոցն ի սուրբ վերնատանն: Եւ յաւուր աւագ ուրբաթուն ` որ օր ԻԴ էր մարտի ամսոյն, ի վեցերորդ ժամուն, որ կայր բեւեռեալ Տէրն ի վերայ խաչին, ի նոյն ժամուն հեծեալ Մէհթին այն ի ձի, եւ ածեալ ընդ մէջ իւր զսուսէր իւր եւ եկեալ ի շուկայն, եկաց առաջի խանութի Միրաքին եւ ասէ. « Դարձի ' ր ի Քրիստոսէ եւ տուր փառք պատգամաբերին մերոյ »:

Ասէ Միրաք. « Փա ՜ ռք փառաւորեալ անուանն Քրիստոսի յամենայն ժամ »:

Եւ որչափ ստիպէր զնա պիղծն այն, Միրաք եւս առաւել փառաբանութիւն մատուցանէր Աստուծոյ եւ որպէս զաւազակն աջակողմեան ի նմին ժամու ` զՔրիստոս Աստուած դաւանէր եւ որդի Աստուծոյ: Վասն որոյ թրածեծ արարեալ պղծոյն զգլուխն եւ զուսն եւ զբազուկ սրբոյն եւ ապա իջեալ յերիվարէն եւ որպէս զգառն անմեղ դանակաւ զենեաց զնա ի խանութն իւր. եւ ամբարձեալ զպատուական գլուխ սրբոյն ի ծայր սուսերին իւրոյ եւ բարձրացուցեալ ի տեսութիւն բազմութեան շուկային, ըստ բարձրացելոյն ի քառասայր սուսեր խաչին, եւ տարեալ ընդ շուկայսն ընկեց ի դուռն մօր Փատշահին:

Եւ յայնմանէ համարձակութիւն առին պիղծ ազգն Պարսից եւ գրոհ տուեալ միաբան դիմեցին ի վերայ եկեղեցւոյն ` առ ի քակել զնա: Եւ քրիստոնէիցն փութացեալ զաղաղակ բարձին ի դուռն Բակումին: Եւ նա փութով ազդ արարեալ որդւոյն իւրոյ փատշահին, եւ նա նոյնժամայն առաքեաց իշխան մի զօրօք Վէլի անուն, որ էր դռնապան իւր. որ եկեալ զամենեսեան նետալից փախստական արար եւ զերծոյց զեկեղեցին: Զայն տեսեալ Մէհթին եւ երկուցեալ յայսպիսի աղմկացս, փախստական եղեւ: Եւ հրաման արար Փատշահն ծառայից իւրոց հեծնուլ յարքունի երիվարսն եւ հասանել նմա. « Եւ թէ ոք փութով հասանէ նմա եւ ըմբռնէ զնա եւ բերցէ առ իս, ասէ, երիվարն իմ կահիւքն իւրովք նմա լիցի »: Եւ փութացեալ հասին նմա ի նմին ժամու եւ կալեալ կապեցին զնա եւ բերեալ արկին ի բանտ, զի երեկոյացեալ էր ժամն:

Իսկ զպատուական գլուխն եւ զմարմին մեծին Միրաքայ ` եկեալ ծառայքն իւր բարձին եւ տարան յեկեղեցին: Առ որ ժողովեցան բազմութիւնք քահանայից եւ կրօնաւորաց եւ վարդապետն Յակոբ ` ի սուրբ Թադէոսի Առաքելոյ վանացն, որ եկեալ էին ի քաղաքն վասն մեծի տօնի Զատկին: Եւ եդեալ առաջի զմարմին Միրաքին յերեկոյի ժամուն ի մուտս մեծի շաբաթ գիշերի եւ հսկմամբ պաշտօն արարին մինչեւ ի լուսանալ առաւօտին: Եւ զամենայն երգս մեծի աւուր շաբաթու Ճրագալուցի թաղման Տեառն ի վերայ նորա կատարեցին. եւ ընդ ծագել արեւուն բարձին մեծաւ փառօք ամենայն բազմութիւն քրիստոնէից քաղաքին եւ տարեալ եդին ի տապանի սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ:

Եւ որպէս կցորդ եղեւ երանելի նահատակս չարչարանաց եւ մահուան Տեառն յաւուր ուրբաթուն, նոյնպէս եւ հաղորդ եղեւ թաղման Տեառն յաւուր շաբաթին, որ է օր հանգստեան ի փառս Արարչին, որոյ յիշատակ նորին օրհնութեամբ եղիցի:

Իսկ զպիղծն զայն զՄէհթին, զոր ըմբռնեցին, ի վաղիւն ետ բերել Փատշահն առաջի իւր եւ ասէ. « Ո՞յր հրամանաւ սպաներ զմեծն Հայոց զՄիրաք »:

Եւ նա ասէ. « Ոչ ուրուք հրամանաւ, բայց զի ընդդիմացաւ ինձ եւ ոչ ետ փառս անուան առաջնորդին մերոյ »:

Ասէ փատշահն. « Ո ' չ այդպէս, այլ զի զկապ քո արձակեցաք եւ թողաք զքեզ ի կամս ապաստան. վասն այնորիկ համարձակեալ արարեր զվնասն զայն »: Եւ առեալ լի բարկութեամբ աղիւս մի թրծեալ եւ հարեալ սրտմտութեամբ յերես պղծոյն եւ ջարդեալ խորտակեաց զպատկեր նորա. եւ ամենայն զօրականքն հրամանաւ արքային ի վերայ յարձակեալ քարիւ եւ փայտիւ հարեալ սատակեցին զնա: Եւ ետ փատշահն կտրել զգլուխ նորա եւ առաքեաց առ որդի Միրաքին եւ ասէ. « Տես թէ ո ' րպէս առի զվրէժդ ի թշնամւոյն եւ հատի չարաչար զգլուխ սպանողին հօր քո »: Եւ ապա տարեալ կախեցին ի մէջ շուկային եւ զմարմին պղծոյն ընկեցին արտաքոյ քաղաքին, զի շունք եւ հաւք կերիցեն զնա:

Եւ էր մեծ իշխան մի նոյն Եաղուպ Փատշահին, Ղասում անուն, զոր մեծարեալ էր եւ կացուցեալ Զէվիադար հօրն իւրոյ Հասան փատշահին եւ առանց նորա դատաստան ոչ լինէր ի դրանն արքունի: Եւ նա կարի ի խոր խոցեցաւ. մանաւանդ յորժամ ետես զՄիրաք, որ այնպէս մեծարանօք բարձեալ թաղեցին եւ զՄէհթին այնպէս խայտառակ սպանեալ արտաքս ընկեցին: Վասն որոյ ելեալ արտաքս ի նոյն օր մեծի շաբաթուն եւ ժողով արարեալ արանց իբրեւ քսան հազարաց եւ նոքօք բարձեալ զպղծոյն մարմինն թապութով ի վերայ գլխոց իւրեանց եւ տանէին ի թաղել եւ բարձրաձայն եղանակաւ աղաղակէին եւ շէհիտ կարդային զանուն նորա. այսինքն թէ մարտիրոս եղեւ ի ձեռաց անօրինաց:

Զոր իմացեալ Փատշահն Եաղուպ եւ յուղարկեաց դարձեալ զնոյն Վէլի բէկն զօրօք, որ գնացեալ նախ զփակեղս գլխոց նոցա ժողովեցին, որք վասն սգոյ պղծոյն սատակման փոխեալ էին ի կապոյտ. եւ այնպէս առ հասարակ զամենեսեան կնդացուցին եւ գլխիբաց արարին եւ ապա փայտիւ ջարդեալ զկառափունս նոցա ` ցրուեցին եւ հարեալ խորտակեցին զպղծոյն թապութն ոսկերօքն եւ ընկեցին յերկիր: Եւ կալեալ զիշխանն Ղասում ` հինգ մեծամեծ սայիդով, ածին առաջի փատշահին:

Եւ ասէ ցնա փատշահն բարկութեամբ. « Ո ՜ վ չարագլուխ, զատեցեալն եւ զնախատանօք սպանեալն յինէն ` որպէ՞ս իշխեցեր այնպէս գերագոյն փառօք մեծարել »: Եւ հարեալ ինքն զուսն նորա սրով ընդ վիզն եւ սպան զնա: Իսկ զսայիդներուն ետ քերթել զճակատն երեսովն, եւ կտրեալ զկապ բերանոցն ` որ կախեցան կզակքն ի վերայ լանջացն եւ այնպէս խայտառակ եդեալ ի վերայ գրաստու ` շրջեցուցին զքաղաքն ամենայն, եւ ապա սպանին:

Եւ արդ ` ո ՜ վ եղբարք, եկայք օրհնեսցուք զնախախնամօղն Աստուած յամենայն ժամ. զի ոչ թէ Եաղուպ փատշահն առաւել քրիստոնէասէր էր եւ կամ Հայուն առաւել բարեկամ քան Տաճկին, այլ զի ճշմարիտ որ սիրտ բռնաւորաց ի ձեռին Աստուծոյ է. զի թէ այն մին քրիստոնէի արեանն փոխան ` արիւն այն մեծ պարոնին վեց գլխաւոր տաճկի արեամբ չէր հեղեալ այնպիսի խայտառակ մահուամբ, իմա ' զի ազգս Հայոց ջնջեալ լինէր սրով անօրինացն յամենայն տեղիս:

Կատարեցաւ աւագն Միրաք ի թուականիս Հայոց ՋԼԵ ամին. եւ է ստոյգ լծակից չարչարանաց Փրկչին, զի մատնութեամբն ի մեծի չորեքշաբաթին զմատնութիւն Տեառն պատուեաց եւ հաղորդելովն յաւագ հինգշաբաթին զխորհուրդ մեծի աւուրն կատարեաց ընդ սրբազան առաքելոցն. եւ չարչարանօք մահուանն իւրոյ յաւուր մեծի ուրբաթին ` զչարչարանօք խաչիլն Քրիստոսի մեծարեաց եւ պատուեաց. եւ թաղմամբն ի գերեզմանի յաւուր մեծի շաբաթուն ` զթաղումն Քրիստոսի փառաւորեաց. զի յաներեկ Կիրակէին ի գալուստ Փրկչին յարիցէ փառօքն երկնային եւ արժանի լիցի անանց պսակին եւ լուսեղէն առագաստին:

Որ եւ ամենայն սրբոցն բարեխօսութեամբն ողորմի Քրիստոս Աստուած ամենայն հաւատացելոց եւ Մովսէս գրչի ` պատմութեանս արարողի: ¹