ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

47.
ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՏԱԹԵՒՈՒ ՔԵՌՈՐԴԻ ԻՒՐ ԵՒ ՄՕՐԵՂԲՕՐՈՐԴԻ ՆՈՐԻՆ
† ՋԼԲ =1483

Որ էր եղբօրորդի մեծ վարդապետին Շմաւոնի եւ յազատ տանէ եւ ի մեծ ազգէ. որ եւ յետ հօրեղբօրն իւրոյ կալաւ զաթոռ մեծափառ ուխտին Տաթեւոյ: Ի սորա յաւուրսն աբեղայ մի շարժեալ ի սատանայէ չար ցանկութեամբ ի սէր աղջկան միոյ: Եւ եղբարցն բազում անգամ խրատեալ զնա եւ նա ոչ լուաւ նոցա, այլ գործակցութեամբն սատանայի ` ա ' յլ մեծագոյն չարի դիպեցաւ, զի առեալ զաղջիկն եւ գնացեալ ի գեօղ մի այլազգեաց եւ մտեալ ի տուն դատաւորին ` տաճկացաւ:

Իսկ ազատորդին Տէր Ստեփաննոս ` քանզի ունէր բազում ճորտս այլազգիս, հեծեալ նոքօք ի ձի եւ գնացեալ ի գեօղն յայն, քարշեաց զաբեղայն եւ զաղջիկն բռնութեամբ եւ բերեալ զաբեղայն ` կացոյց ի տեղի իւր, եւ զաղջիկն եմոյծ ի կուսանոցն եւ յանձնեաց ի հաւատաւոր կանայսն: Եւ այնպէս արժանացոյց զերկոսինն ապաշխարութեան:

Իսկ յետ այնորիկ ` ի ժամանակս Եաղուպ փատշահին, անցելոց ամաց ի վերայ, ի Թաւրէզ, տեղի գտեալ անօրինացն եւ կամեցան վրէժխնդիր լինել եւ մատնեալ չարախօսեցին զնա առ իշխան այնմ կողմանն ` որ էր աթաբակ եւ հայրագլուխ որդւոց փատշահին, որոյ անունն էր Սօֆի Խալիլ: Որ յղեալ կոչեաց զեպիսկոպոսն սիրով ի պատիւ նենգութեամբ: Եւ ելեալ գնաց միամտութեամբ. տարաւ ընդ իւր եւ զքուերորդին իւր ` որ էր եպիսկոպոս, եւ քեռորդին իւր ` որ էր աբեղայ:

Իսկ իբրեւ եմուտ նոքօք առ իշխանն ` կանգնեցաւ իշխանն ի վերայ ոտից իւրոց եւ եկն ընդ առաջ եպիսկոպոսին եւ կալաւ զձեռանէ նորա եւ տարաւ զի նստուսցէ ի տեղին իւր: Իսկ նա յետս կացեալ ` ասէ. « Վասն Աստուծոյ, մի ' ամաչեցուցաներ զիս. զի չեմ արժանի նստել ի բազմոցի քում »:

Իսկ նա ասէ. « Վասն այնորիկ նստուցանեմ զքեզ ի բարձի իմում, զի գիտասցես զկատարեալ սէրն իմ զոր ունեմ առ քեզ »:

Եւ եպիսկոպոսն ոչ լուաւ նմա, այլ նստաւ յաջմէ նորա, որպէս եւ սովոր էր յառաջմէ:

Ասէ իշխանն. « Վասն սիրոյ քո, երդուեալ է իմ, զի զքեզ ինձ երկրորդ արարից եւ զամենայն հուքմ իշխանութեան իմոյ տաց ի ձեռս քո եւ կացուցից զքեզ վերակացու տան իմոյ եւ ընտանեաց եւ տիրեսցես գանձուց իմոց եւ ստացուածոց, եւ քսան եւ երկու որդիքն իմ եւ ես հեծելովք մերովք հնազանդ լինիմք քեզ. եւ քո այոն այո ' լինի ի վերայ մեր եւ ոչն ոչ: Եւ տաց զդուստրն իմ քեզ ի կնութեան եւ լինիս ինձ ի փեսայ, գերագոյն ամենայն իշխանաց, ի դրան փատշահին: Զայս ամենայն եւ առաւել քան զայս արարից քեզ, միայն թէ լուիցես ինձ եւ գայցես յօրէնսն մեր »:

Ասէ եպիսկոպոսն Ստեփաննոս. « Այդ որպիսի՞ ինչ է. միթէ բան ինչ լուեա՞լ է քո ի բերանոյ իմմէ վասն այդմիկ կամ ի համբաւոյ ուրուք լուեա՞լ է քո »:

Ասէ իշխանն. « Ո ' չ, այլ ես ինձէն հրամայեմ քեզ կատարել զայդ, զոր խօսեցայ »:

Ասէ եպիսկոպոսն. « Քաւ լիցի. մի ' ասասցես ընդ իս զայդ »:

Ասէ իշխանն. « Իմ երկոտասան կինն յիսնէ թողած լինի թէ այդ բանիդ այլ ճար կայ. կա ' մ պիտի քեզ իմ բանիս հաւանել եւ կամ չարաչար տանջանօք մեռանել »:

Եւ ասաց բերել առաջի նորա ազնիւ հանդերձս ոսկենկարս, ընդ նմին եւ անօթս տանջանաց եւ ասէ ցնա. « Զոր եւ կամիս ընտրեա '»:

Ասէ եպիսկոպոսն. « Ես պատրաստ եմ ի մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի »:

Եւ հրամայեաց արկանել ի բանտ ընկերօքն եւ թողին անսուաղ զաւուրս ութ, եւ ապա բերեալ առաջի իւր, հարցանէր. եւ նա անվեհեր տայր պատասխանի եւ դաւանէր զՔրիստոս Աստուած: Եւ դարձեալ էարկ ի բանտ եւ եթող անսուաղ այլ եւս աւուրս երկոտասան. եւ սուրբքն տանէին ուրախ մտօք նեղութեանն, եւ ի փառաբանութենէն Աստուծոյ ոչ դադարէին:

Եւ դարձեալ կրկին բերեալ առաջի իւր, հարցանէր. եւ եգիտ զնոսա հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի: Եւ ապա հրամայեաց եռացուցանել լի ջրով կատսայ եւ ի միւս կողմն հուր բորբոքել ուժգին. եւ ետ կապել զնորընծայ եպիսկոպոսն ` զքուերորդի Տէր Ստեփաննոսին ` պարսկօրէն զերկուս ոտսն ի մի եւ զերկուս ձեռսն ի մի եւ անցուցանել զկապ ոտից ի պարանոցն եւ այնպէս ` որպէս զկծիկ արարին յեռանդս ջուրցն ի մէջ պղնձին: Եւ զաբեղայն որ էր քեռորդի Տէր Ստեփաննոսին, նոյնպէս կապեցին եւ անցուցին երկայն ձող մի յոտսն եւ ի ձեռսն ընդ ողն եւ կալեալ զնա երկու արանց ընդդէմ կրակին: Եւ այնպէս առաջի Տէր Ստեփաննոսին ` զեպիսկոպոսն խարշեցին եւ զաբեղայն խորովեցին. որ մատուցան սուրբ ողջակէզ եւ զոհ ընդունելի եւ խունկ անոյշ Տեառն Աստուծոյ, իբրեւ զպատարագն Աբելի, զՆոյի եւ զԱբրահամուն, յոր հոտոտեցաւ Տէր Աստուած ի հոտ անուշից: Եւ նոքա այնպէս կատարեցան ի Քրիստոս:

Իսկ զՏէր Ստեփաննոսն դարձեալ արկին ի բանտ. եւ տային նմա հաց եւ ջուր հոգեպահ, յետ երկուց եւ երից աւուրց: Եւ զմարմինս սրբոց վկայիցն առեալ ազգականացն բազում կաշառտուութեամբ եւ տարեալ թաղեցին ի մեծափառ վանս իւրեանց ի Տաթեւ: Եւ վասն արհեպիսկոպոսին ցրուեցին բազում գանձս ի դուռն փատշահին, աւելի քան զերկու հազար դեկան կարմիր. եւ ոչ կարաց փատշահն ազատել զնա ի ձեռաց նորա. զի ասէր թէ ` « Երդուեալ եմ եւ ոչ կարեմ զիմ հալալն հարամ անել եւ զկանայսն իմ թողուլ, որ են մարք որդւոցն իմոց, վասն աբեղայի միոյ »:

Եւ յետ տարւոյ միոյ ` հանեալ զեպիսկոպոսն ի բանտէն, տարեալ առաջի իւր, հարցանէր ողոքանօք եւ սպառնալեօք: Եւ նա զօրութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ ` զոր ունէր յինքեան, համարձակ խոստովանէր զՔրիստոս Աստուած: Ընդ որ բարկացեալ իշխանն եւ ետ բերել ատամնահանս եւ քարշեալ զերեսուն եւ երկու ատամունս նորա, եւ հարին շուրջանակի ի գլուխ նորա կռանով ` որպէս զպսակ. եւ տարեալ արկին ի բանտ: Եւ եկաց այնչափ ի բանդին, մինչեւ ողջացաւ ատամնահար վէրք գլխոյ նորա: Եւ դարձեալ կոչեաց առաջի իւր, հարցանէր. եւ նա զնոյն դաւանութիւն հաւատոյ դարձեալ երկրորդէր առաջի նորա: Եւ նա ետ բերել բեւեռաքարշս եւ քարշեալ զմիս ոսկերաց նորա, ի վաթսուն տեղաց. եւ այնպէս վիրաւորեալ մարմնով տարեալ արկին ի բանտ: Եւ կացեալ այնքան, մինչեւ ողջացաւ ամենայն վէրք ոսկերացն. եւ դարձեալ ածին զնա յատենի եւ հարցանէին. եւ նա եւս պնդագոյն դաւանէր զՔրիստոս Աստուած եւ ասէր ցիշխանն. « Զի որպէս սալն դարբնաց ոչ հոգայ ի կռանաւորաց, նոյնպէս եւ ես անհոգս եմ ի չարչարանաց. արա ' զինչ եւ կամիս »:

Եւ սրտմտեալ անիծեալն ` ետ հուր բորբոքել եւ կապեալ ըստ նմանութեան աբեղային. կալեալ ի վերայ կրակին. խորովեցին զամենայն ոսկերս նորա. եւ նա դեռ եւս կայր կենդանի ` զօրութեամբն Քրիստոսի: Եւ այնպէս խորովեալ անդամօք տարեալ արկին ի բանտ. եւ կացեալ այնչափ ի բանտին, մինչ որ ողջացաւ ամենայն հրայրեաց վէրք մարմնոյն. բայց այնքան այլագունեցաւ մարմին նորա յազգի ազգի չարչարանացն, մինչ զի ոչ բաւէր ակն մարդոյ, հայել ի մարմին նորա:

Եւ այնպէս հինգ ամ բոլոր ի չարչարանս եւ ի բանտ կացեալ կապանօք, սովով եւ ծարաւով, տեւեաց այնքան տանջանացն: Եւ ապա բերեալ իշխանն առաջի իւր եւ ասէ ողոքանօք. « Ձանձրացաք եւ նեղեցաք ի տանջելոյ զքեզ եւ ի տեսանելոյ զաղիողորմ խորովումն մարմնոյ քո. եւ դու ընդէ՞ր ոչ ողորմիս անձին քում. մին բան խօսեաց առաջի մեր եւ զերծեալ ի մէնջ ` գնա ' ի տուն քո եւ պաշտեա զհաւատս քո »:

Ասէ սուրբն. « Անհնար է այդմ լինել, մինչ շունչս իմ առ իս է »:

Եւ նա հիացեալ զարմացաւ եւ ասէ. « Միթէ վիմա՞ց է զօրութիւն սորա »:

Եւ կոչեալ զմօլայն իւր եւ ասէ. « Ե ' կ, դանիշման, եւ ի գրոց պատմեա ' մեզ նորագոյն տանջանս, զոր արարեալ են առաջին թագաւորքն »:

Եւ մօլայն հրամայեաց գերծուլ զգլուխ նորա եւ օծանել մեղրով. եւ բերեալ զնստակլորն ` որ է սեաւ բզէզն, եւ եդին յեօթն տեղի ի վերայ գլխոյ նորա եւ պորեալ զընկոյզն, կործեցին զկորճն ի վերայ նորա եւ պատեալ ծրարեցին: Եւ նոքա փորեցին յիւրաքանչիւր դիմաց եւ ծակեալ մտին ի գագաթ նորա. եւ յայնմանէ խիստ նուաղեցաւ սուրբն, զի քան զամենայն տանջանսն խիստ եւ դժնդակ էր. մինչ զի քաղեցաւ հոգի նորա եւ ոչ մնաց ի նմա շունչ կենդանութեան. եւ այնպէս անկաւ յերկիր ` իբրեւ զմեռեալ, մինչեւ բազմաց ասել թէ մեռաւ:

Իսկ նա յետ պահու միոյ ուշաբերեալ դարձաւ ի հոգի:

Եւ ընթացեալ քոյր սրբոյն ` մեծաւ հառաչանօք եւ պաղատանօք անկաւ յոտս մօր փատշահին ` ասելով. « Թէ անպարտ իցէ եղբայրն իմ, ընդէ՞ր չարչարի զանազան տանջանօք ` իբրեւ զպարտական. եւ եթէ ինչ վնասակար է կամ պարտական, աղաչեմ զքեզ, վասն կենաց եւ յաջողութեան փատշահին, հրամայեա ' փութով սպանանել զնա, զի ազատի յանհնարին տանջանացն »:

Եւ յուղարկեալ Բակումն ` զվերակացու տանն իւրոյ առ Սօֆի Խալիլն, լի բարկութեամբ եւ ասէ. « Քանի ՜ անէծս շահիս մեզ եւ զաւակաց մերոց եւ թեթեւութիւն հաւատոց մերոց. արձակեա ' զայրդ անմեղ. զի զի՞նշ շահ է մեզ ի հեղմանէ արեան դորա »:

Եւ նա ասէ. « Ո ' չ կարեմ թողուլ վասն երդմանն իմոյ. այլ դու առաքեա ' եւ հա ' ն զնա բռնութեամբ ի ձեռաց իմոց. զի անպարտ մնամ ես յերդմանէն »:

Եւ այնպէս արարեալ ` ազատեաց զնա ի ձեռաց նորա. եւ յուղարկեաց ի վանս իւր: Իսկ նա յոյժ տրտմեցաւ եւ մեղադրեաց քուերն իւրոյ ` վասն խափան առնելոյն նմա զասպարէզ նահատակութեանն իւրոյ:

Եւ ապա յետ տարւոյ միոյ, գնաց փափագանօք յԵրուսաղէմ եւ երկրպագեաց տնօրինական տեղեացն Քրիստոսի: Եւ դարձեալ եկն ի սեպհական աթոռն իւր ի Տաթեւ եւ բարեձեւութեամբ եւ ճգնաւոր առաքինութեամբ վճարեալ զմնացեալ ժամանակս կենաց իւրոց, փոխեցաւ յերկիրն կենդանեաց ի վերինն Երուսաղէմ, ի կարգս նահատակացն եւ ի համարս հայրապետացն:

Գործեցաւ այս ի ՋԼԲ թուականիս մերում, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: ¹