ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

99.
ՍԱՀԱԿ ԲՐՈՒՏՆԵՑԻ
† ՌՃԿԴ=1714 հոկտ. 17

Յարմարեցից ճառս վկայաբանութեան սրբոյն Սահակայ նոր վկային, որ վկայեաց վասն Քրիստոսի ի մէջ խուժադուժ ազգին: Սա էր մանուկ ամաց եօթնեւտասնից, յերկրէն Գողթնայ, ի գեղջէն Բրուտու: Գայ ի սահմանս Ղրիմու ` ի պահնորդ քաղաքն Թուրքաց, որ կոչիւր ամենայն լեզուաւ Ազախ, վասն վաճառականութեան, զհետ իւրոյ մերձակայի: Սա լեալ դիմօքն գեղեցիկ, տիօքն վայելուչ, հասակաւն երեւելի, տեսլեամբն ազնուագոյն, նախանձին ազգն անօրինաց վասն գեղեցկութեան եւ դիմացն, հնարին հնարս չարութեան, եւ ասեն ընդ միմեանս. « Զի՞նչ արասցուք մանկանս այսորիկ ` զի դարձցի յօրէնս մեր, եւ զհետ մեր եղիցի »: Խրատատուն ամենայն չարեաց սատանայ խրատէ զնոսա, ասեն. « Հնարեսցուք այսպէս եւ կացուսցուք վկայս, թէ սա խոստացաւ պաշտել զօրէնս մեր եւ ուրանալ զիւրն. այսպէս վկայեսցուք առաջի դատաւորաց եւ մեծամեծաց »: Եւ հաճոյ թուեցաւ բանս ընդ միմեանս ` զոր խորհեցանն խորհուրդ չար, եւ ոչ կարացին հաստատել, ըստ ասողին:

Մինն ի խորհրդակցաց գնայ առ դատաւորն եւ ասէ ` թէ « Սա խոստանայ զօրէնս իւր ուրանալ եւ դառնալ յօրէնս մեր, եւ ոչ առնէ. զի՞նչ պարտ իցէ առնել նմա »:

Ասէ դատաւորն. « Կա ' մ դառնալ պարտ է յօրէնս մեր, եւ կամ սրով մեռանել »:

Ասէ անօրէնն. « Մանուկ մի է աստ ազգաւ հայ ` յերկրէն արեւելեան, խոստացաւ պաշտել զօրէնս մեր, այժմ ուրանայ »:

Յայնժամ կոչեցին զսուրբ մանուկն յատեան Յուսուֆ ամիրային. եւ կացին սուտ վկայքն ` որպէս խորհեցանն, վկայեցին թէ « Լուաք ի դմանէ որ ասէր, թէ յօրէնս ձեր դառնամ »:

Եհարց ամիրայն ցսուրբն Սահակ. « Իրաւի՞ է զոր զքէն ասեն դոքա »:

Յայնժամ լցեալ մանուկն Հոգւովն սրբով, շարժեալ ի խնամոց վերնոյն, ի բաց ունելով զերկիւղն սնոտի, անվեհերապէս խօսեցաւ քաղցրաձայն բարբառովն. « Ա ' միրայ, ո ' չ գիտեմ զդոքա, եւ ոչ ճանաչեմ. եւ զոր խօսինն եւս չգիտեմ. բայց միայն զՔրիստոսն գիտեմ եւ ոչ զայլ ոք »:

Քանիցս անգամ դարձուցին զբանս սուրբ մանկանն, մանուկն անփոփոխ ունէր զդաւանումն որ առ Քրիստոս: Յայնժամ դատաւորն գրեաց զբանս սուտ վկայիցն, եւ հրամայեաց արկանել զսուրբն Սահակ ի բանդ: Ամենայն օր կացուցանէին առանձինն, ողոքէին եւ խրատէին, եւ նա շնորհօքն Քրիստոսի անշարժ կայր ի հաւատս եւ ի դաւանումն ի Քրիստոս:

Եւ յերրորդում աւուրն արար մեծ հանդէս հրապարակաւ Իւսուֆ ամիրայն ` որ էր իշխանաց իշխան, հանդերձ դատաւորօք եւ այլ մեծամեծօք: Զգովելի մանուկն հանին ի բանտէն, խոնարհ ունելով զգլուխն, եւ կացին սուտ վկայքն: Դարձեալ զնոյն բան առաջարկին, թէ « խոստացաւ զօրէնս մեր պաշտել եւ զիւրն ուրանալ »: Մանուկն երանեալ կայր որպէս գառն ի մէջ յոքնակոյտ գայլոց, եւ զՔրիստոս դաւանելոյ ոչ դադարէր:

Ասէ ամիրայն ցսուրբ Սահակ մեղմ մեղմ. « Մանուկ, լո ' ւր զոր ասեմ, ահա վկայեն վկայքն քո. զբանս վկայիցն գրեալ է. ե ' կ որդի ', դարձի ' ր յօրէնս մեր, եւ տամ քեզ պարգեւս բազումս, եւ զշնորհս գտցես առաջի իմ, եւ զքեզ ինձ որդեգիր արարից, ապա թէ ոչ ` կտտամահ առնեմ զքեզ »:

Յայնժամ մանուկն հոգիաընկալ ասաց. « Ո ' չ այդպէս, ամիրայ, եթէ մեռանել եւս հասանիցէ ` որպէս ասեսդ ` ոչ ուրանամ զՔրիստոսն իմ, քանզի զնա գիտեմ եւ ոչ զայլ ոք, դոքա որք վկայեն վասն իմ ` սուտ վկայեն, ես ոչ ճանաչեմ զդոքա »:

Եւ ո ' չ կարացին կասեցուցանել ի հաւատոյն զոր հաստատ ունէր անդրդուելապէս. քանզի հիմն ի վերայ վիմի էր, եւ ոչ կարացին հեղեղքն անօրէնք ստնանել եւ յատակել, այլ մնայր անսասան: Փա ՜ ռք բարերարին Աստուծոյ:

Եւ դարձեալ հրամայեցին արկանել զսուրբն ի բանդ. եւ անսուաղ պահէր զինքն եւ ոչ ուտէր զկերակուր նոցին. եւ քրիստոնեայքն տալ ոչ կարէին. այլ կամաւ էր անսուաղութիւն նորա մինչեւ եօթն օր: Ամենայն օր ահացուցանէին զերանելի սուրբ վկայն, թէ « Ահա վաղիւն հատցեն զգլուխ քո ». զայս առնէին վասն ահի մանկանն ` որ ուրանայ. իսկ նա եւս առաւել պնդէր եւ զօրանայր: Եւ կոչեաց դատաւորն զմի առաջակայիցն քրիստոնէից, եւ ասէ. « Ասացէք ցմանուկն, թէ այսպէս ասէ դատաւորն, միայն թէ ուրանայ եւ գնայ յիւր աշխարհն, եւ պաշտէ զհաւատս իւր »:

Եւ զայս բան դատաւորին ծանուցին սուրբ մանկանն. եւ նա ոչ էառ յանձն, ասելով. « Թէ սպանցեն զիս վասն Քրիստոսի ` պատրաստ եմ եւ ոչ ուրանամ »: Եւ եկեալ ծանուցին զբան սուրբ մանկանն ` դատաւորին, թէ « ոչ առնու յանձն զոր ասացեր »:

Եւ հնարեցին զայլ հնարս. գրեցին զվճիռն մահուն, եւ զհրաման ամիրային եւ զսուր. առաքեցին առ սուրբ վկայն Քրիստոսի, մինչդեռ ի բանտին էր: Ասեն ցսուրբ մանուկն. « Ահա վճիռն մահուն քո եւ հրաման ամիրայի, եւ ահա սուրն »: Զայսոքիկ եդին առաջի սրբոյ վկային, եւ նա ոչինչ ասաց. զայս միայն ` թէ « պատրաստ եմ մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի »: Եւ զայս ծանուցին ամիրային, թէ « ոչ ինչ երկեաւ, ոչ ի հրամանաց ձերոց եւ ոչ ի սրոյն »:

Եւ ի յեօթներորդ գիշերն շատ չարչարեցին զսուրբ վկայն Քրիստոսի, մինչ երկաթեայ ունելեօք փետտեցին զմարմինն: Եւ յեօթներորդ աւուրն յերրորդ ժամուն ` զգլուխ զօրուն ` որ էր մեծ իշխան եւ զօրավար, եւ նա իբրեւ զգազան ահագին կատաղեալ ` կամեցաւ եւս դատ առնել սուրբ մանկանն. ոչ հանդուրժեաց ի դատարանին առնել, այլ ել ի հրապարակն փողոցին, եւ նստաւ յատենի, եւ ժողովեաց զզօրս իւր զամենայն: Եւ կոչեաց զգլուխ զօրուն ի նոյն ատեանն, զդատաւորքն, զմեծամեծքն ամենայն. եւ եղեւ մեծ դղրդումն ահագին. եւ ամենայն ժողով քաղաքին կուտեցան համանգամայն, հաւատացեալք եւ անհաւատք, եւ ամենայն եկքն ի միասին:

Գլուխ զօրուն հարցանէ ցդատաւորն. « Զի՞նչ արասցուք մանկանս այսորիկ ` եթէ ոչ դարձցի յօրէնս մեր »:

Ասէ դատաւորն. « Ըստ օրինաց մերոց պարտ է կա ' մ դառնալ յօրէնս մեր, կամ սրով մեռանել, որպէս գրեցաւն ըստ վկայիցն ». ապա... եւ հրամայեաց... « զօրէնս մեր որպէս խոստացարն »:

Պատասխանեալ մանուկն ասէ. « Քա ' ւ լիցի ուրանալ զՔրիստոս իմ եւ դառնալ յօրէնս ձեր »:

Եւ ասէ գլուխ զօրուն. « Թէ դարձցիս յօրէնս մեր ` բազում ոսկի տաց քեզ եւ շատ բարութիւնս. ապա թէ ոչ դառնաս ` մահու մատնեմ զքեզ »:

Եւ երանեալ մանուկն բացեալ զշնորհալի բերանն ` ասէր. « Ո ' չ ուրանամ զհաւատ իմ. ձեր ոսկին ձեզ լիցի. պատրաստ եմ եթէ մատնես զիս մահու »: Ծիծաղեաց զնոքօք ըստ ասողին, զօրացեալ յԱստուծոյ. եւ ոչ ի գանձուցն պատրեցաւ, եւ ոչ ի սրոյն երկեաւ, այլ յաղթեաց երկուց կողման, ցածեաւ առաջի նորա ամենայն ` որ ինչ յաշխարհին էր, ըստ Դաւթի. այլ խաղայր ցնծալով մանուկն հոգւով. ընդդէմ եկաց ճակատուն, պնդելով վանէր զախոյեանն չարին:

Յայնժամ ասէ գլուխ զօրուն ցդատաւորն. « Ահա ո ' չ դառնայ. հա ' տ զվճիռն մահուն »: Յայնժամ եհատ դատաւորն զվճիռն: Եւ ել յոտին զգլուխ զօրուն, եւ հրամայեաց ասելով սաստկագոյն ձայնիւ. « Մերկացուցէք զդա եւ սպանէք ». եւ չար զինւորքն մերկացուցին եւ զձեռս յետս կապեցին:

Ո ՜ վ երանեալ մանուկ. զայդ մեծ պատերազմ ուստի՞ ուսար. կամ ո՞ ցոյց քեզ. զիա՞րդ իշխես զայդ առնել. ո՞ւմ վասն մերկանաս. ո՞ւմ վասն կապեցար. ո՞ւր գնաս. քանզի յիշատակ մահուն դողացուցանէ զմեզ. փոխանակ կաթին բաժակ մահո՞ւ ըմպես: Երանելի վկայն Քրիստոսի լցեալ անապական գինեաւ, զխորհուրդ անօրինացն որպէս կաւ գռեհաց կոխէր ճմլէր եւ նկուն առնէր. մերկացաւ, զի մերկ ընդ անմարմին թշնամւոյն կռուէր. երկնաւոր արքային հաճութեան կամաց զինու պսակեալ. այսինքն վահանն հաւատոյ, սաղաւարտն յուսոյ, աւետարանական ամրավերարկուն, իբրեւ զկօշիկ գարշապարացն ունելով գնայր աներկիւղ կոխելով զօձս եւ զկարիճս, եւ զամենայն խորհուրդս չարին. զհետ մտեալ հետոցն Քրիստոսի ` յօրինէր եւ կազմէր զպատերազմն. վառէր անշիջանելի վառմամբ սիրովն Քրիստոսի. ոչ գիտաց զի ' նչ է գան, զի ' նչ է տանջանք, զի ' նչ է երկիւղ, զի ' նչ փառք. այլ զՔրիստոսն ի վերայ ամենայնի լաւ եւ բարձրագոյն համարեցաւ, որպէս առաջին մարտիրոսքն:

Եւ իբրեւ տարան ի տեղի կատարման ` հանդէպ դրան ամիրային, զինչ ի սպանդանոց զորոջն Քրիստոսի, մերկ, ձեռս յետս կապեալ, ոչ ինչ խօսէր, այլ զմայլեալ էր բաժակաւն մահուան. յայսկոյս եւ յայնկոյս հայելով ` ի գութ շարժէր զամենեսին: Ամենայն ազգ ժողովեալ հայէին զկատարումն սուրբ վկային. Թուրքաց, Թաթարաց, Հայոց եւ Հոռոմոց եւ Ռուսաց: Եւ դահիճն իբրեւ վերացոյց զսուրն ` թէ հատցէ զգլուխ սուրբ մանկանն, յայնժամ դողումն եմուտ ի նա, եւ ոչ կարաց հատանել զպարանոցն, այլ ընդ մերկ թիկամբն եհար եւ ճեղքեաց, եւ ել արիւն շատ: Եւ սկսաւ երանելին արտասուել. քանզի զարտասուս ընդ արեան խառնէր:

Ո՞վ կարասցէ զաղէտս սուրբ մանկանս պատմել. ո ՜ վ սքանչելեացս լուր. ո ' վ հիացման արժանի: Եւ մի ոմն ի զինուորացն ձայնեաց առ դահիճն ` իբր ի գութ շարժելով. « Ո ' վ անիրաւ, ընդէ՞ր չարչարես. արա ' գ հար »: Այլ եւ վերացուցեալ դահիճն զսուրն ` թէ հատցէ, եւ ոչ կարաց ի դողմանէն. ընդ ականջն հանդերձ երեսօքն էառ, եւ եղեւ մանուկն արեամբ ներկեալ. եւ ոչ ինչ խօսէր, որպէս գառն նորածին, այլ զարտասուս ընդ արեանն հեղոյր: Յայնժամ ամիրայն ոչ կարաց տանել զաղէտն. ձայնեաց ի պալատէն ասելով, թէ « Իբրեւ զոչխար զենեա '»: Յայնժամ դահիճն իբրեւ զոչխար զենեաց: Դարձաւ դահիճն ` զսուրն եդ ի գետինն. քանզի այնպէս ահագին ձայն զարհուրման ել ի սրոյն, որ ոչ կարացին զձայնն տանել որք մերձն էին, փախեան ամենեքեան յերկիր ընկնելով. եւ սկսաւ անձրեւ մանրամաղ տեղալ, եւս եւ զօրանալ սաստկագոյն զերիս տիւս եւ զերիս գիշերիս. զի մի ' պատուական արիւն սուրբ վկային լիցի կոխան անօրինաց, այլ լուացեալ ջնջեաց յերկրէ. եւ մնաց մարմին սուրբ վկային անթաղ. եւ հրամայեաց դատաւորն զմարմին սուրբ վկային ընկենուլ ի գետն մեծ որ կոչիւր Թէն ( Տօն ):

Արք երկիւղածք եւ աստուածապաշտք գնացին առ դատաւորն եւ ետուն դրամս բազումս, եւ առին հրաման թաղելոյ: Եւ մինչդեռ տանէին զսուրբ մարմինն սայլիւ ` ի դիրն հանգստեան, տեսին անօրէնքն զի կանգուն կայր սուրբ մարմինն ի մէջ սայլին. հիանալով յետս դարձան. քանզի այնպէս երեւեցաւ յաչս նոցա: Եւ եդին ի տապանին սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք. եւ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի. ի տեղի կատարմանն մինչեւ ի դիրն հանգստեան ` լոյսն ծիրանագոյն կամար կապեցաւ ի մէջ սաստկագոյն անձրեւին, ակներեւ ամենեցուն: Այր ոմն քրիստոնեայ եւ աստուածապաշտ ` բամպակով էառ զսուրբ արիւն վկային, եւ ետես ի գիշերին ի տան անդր իբր զկրակ անբոց: Գիշերապահքն քաղաքին տեսին զլոյսն ակներեւ. եկեալ պատմեցին քրիստոնէից, աւետիս տալով, թէ տեսաք զլոյսն բոցաճաճանչ ի վերայ մանկանն. եւ երանեցին քրիստոնէից զհաւատոյ պայծառութիւնն:

Ի թուականիս հայոց ՌՃԿԴ ի հոկտեմբերի ԺԷ, կատարեցաւ սուրբ վկայն Սահակ, ի փառս Քրիստոսի օրհնելոյն. ամէն: Ի ձմերայնի զբաղեալ սուղ ժամանակի ` երեւեցաւ վարդ մի փթիթ եւ զարմանալի եւ անուշահոտ, որ ելից զտիեզերս ամենայն: Քեզ աւետի ՜ ս երկիրդ Գողթնաց, եւ ուրա ՜ խ լեր, որ ունիս արմատս բարութեան եւ ճիւղս օրհնութեան. ուրա ՜ խ լեր երկիրդ Ղրիմու, որ թռեաւ յարեւելից ակ մի պատուական, եւ հանգեաւ ի քեզ:

Շնորհիւ հեղման սրբոյ արեան վկայիս, Տէ ' ր Յիսուս, թող զյանցանս զպարտիս զյարմարողի ճառիս, Կաֆայեցւոյ Ստեփանոսի տրուպ յետին բանասիրի: ¹