20.
ՄԱՐՏԻՐՈՍ
ՀԻԶՆԱՑԻ
†
ԺԵ
դար
Երանելի
Մարտիրոսս
այս
էր
ի
գաւառէն
Հիզնայ.
եւ
վասն
դառնութեան
աւուրցս
եւ
աղքատութեան
ժամանակիս`
ջաղաց
մի
առեալ
էր
յանօրինաց,
եւ
ինքն
եւ
եղբարքն
իւր
այնու
վճարէին
զկեանս
իւրեանց:
Եւ
եկեալ
քուրթ
կին
մի
ի
նոյն
ջաղացն
վասն
աղալոյ
ցորեան:
Եւ
յանկարծակի
եկին
այլազգիքն
շեխեր
ի
ջաղացն
ի
նոյն
գեղէն,
եւ
տեսին
զկինն
զՄարտիրոսն
միայն
ի
ջաղացն,
եւ
ասացին
թէ
«Հետ
կնոջդ
այդ
չար
գործեալ
ես»:
Եւ
նա
ասէր.
«Այն
գործն
ձեր
է
եւ
ազգին
ձեր.
Քրիստոսն
մեր
սուրբ
է
եւ
զսրբութիւն
սիրէ.
նոյնպէս
եւ
ծառայքն
Քրիստոսի
սուրբ
են
եւ
զսրբութիւն
սիրեն»:
Եւ
նոքա
քարշեալ
զնա
ի
վերայ
երեսաց
իւրոց
եւ
տարեալ
յատեան
կացուցին
եւ
ասեն
թէ
«Տաճկացի'ր
եւ
կամ
զմահ
յա'նձն
առ»:
Եւ
նա
երկուցեալ
ի
մահուանէ`
խօսեցաւ
ըստ
կամաց
նոցա:
Եւ
կացեալ
անդ
ի
մէջ
եղբարցն
իւրոց
գաղտագողի
ամ
մի,
եւ
ապա
փախուցեալ
անտի
զինուորական
ձեւով
եւ
եկեալ
յերկիրն
Արճիշոյ,
ի
մեծահռչակ
ուխտն
Աստուածածին,
որ
այժմ
Մեծոփայ
վանք
կոչի,
առ
երջանիկ
եւ
աշխարհալոյս
վարդապետն
հայկազեան
սեռի
Թումայ
րաբունապետն,
յորոյ
բարի
անունն
եւ
ի
քաղցր
վարդապետութիւնն
դիմեալ
եւ
խոստովանեալ
զակամայ
ուրացութիւնն
իւր,
եւ
առեալ
ի
նմանէ
զարձակումն
մեղաց:
Եւ
մնացեալ
ի
սուրբ
ուխտն
զերիս
ամս`
պահօք
եւ
արտասուօք
եւ
աղօթիւք
եւ
լալագին
պաղատանօք
անցուցանէր
զկեանս
իւր,
եւ
զծանրութիւն
ուխտին
բառնայր`
կարի
յոյժ
աշխատութեամբ:
Եւ
ասէր
վարդապետին
թէ
«Կամք
իմ
այս
են,
զի
երթամ
սրտիս
յօժարութեամբ
ի
մէջ
այլազգեաց
եւ
դաւանեմ
յայտնապէս
զՔրիստոս
Աստուած
ճշմարիտ
եւ
հեղում
զարիւն
իմ
վասն
անուան
Նորա»:
Իսկ
վարդապետն
արգելոյր
եւ
ասէր.
«Ո'րդեակ,
մի'
տար
զքեզ
ի
փորձութիւն
կամաւ,
զի
ո'չ
է
հրամանք
Քրիստոսի
Աստուծոյ
մերոյ,
այլ
աղաչել
զԱստուած
փրկել
ի
փորձութենէ:
Եւ
թէ
գայցէ
փորձութիւն,
խնդրել
պարտ
է
յԱստուծոյ
տալ
համբերութիւն»:
Այլ
թէպէտ
արգելոյր
զնա,
արարիչն
Աստուած
կատարեաց
զկամս
նորա,
քանզի
թոյլ
ետ
գալ
ի
վերայ
նորա
փորձութիւն,
եւ
պահեաց
արի
եւ
քաջ
զվկայն
Քրիստոսի:
Քանզի
աւերեալ
երկիրն
Արճիշու
եւ
վարդապետն
փախուցեալ
յանօրէն
թագաւորէն
արեւելեան
Շահրուղ
կոչեցեալ,
եկն
բնակեցաւ
ի
վանքն
Բաղիշոյ,
ի
սուրբ
ուխտն
Աստուածածնի,
որ
այժմ
Աւեխու
կոչի:
Իսկ
Մարտիրոսն
յետ
սակաւ
աւուրց
եկն
առ
վարդապետն
մխիթարիլ
ի
նմանէ.
եւ
կացեալ
անդ
զաւուրս
Ժ:
Եւ
յանկարծակի
եկեալ
ի
նոյն
գաւառէն
Հիզնայ,
տեսեալ
զՄարտիրոսն,
ճանաչեցին
եւ
ասեն.
«Դու
երբեմն
տաճկացեալ
ես
եւ
այժմ
ի
վանքս
յի՞նչ
ես
եկեալ»:
Եւ
նա
ասէ.
«Յայնժամ
յոչ
կամաց
ուրացուցին
զիս.
եւ
այժմ
իմ
կամաւ
քրիստոնեայ
եմ»:
Եւ
նոքա
եդին
չուան
ի
պարանոցն,
եւ
առեալ
տարան
ի
քաղաքն
առ
դատաւորն
եւ
ամիրայն,
եւ
ասեն
թէ
«Այրս
այս
յերկրէս
մեր
է
եւ
տաճկացեալ
է.
եւ
եկեալ
գտաք
ի
մէջ
աբեղայիցն»:
Իսկ
դատաւորն
եւ
ամիրայն
հարցեալ
զՄարտիրոսն
եւ
ասեն.
«Սո՞ւտ
է
թէ
ճշմարիտ,
ա'յր
դու»:
Ասէ
Մարտիրոսն.
«Ճշմարիտ
է.
ես
ոչ
ուրանամ
զմեղս
իմ
զոր
գործեցի,
եւ
յԱստուծոյն
իմմէ
ամօթով
եղէ»:
Ասէ
դատաւորն.
«Այժմ
տաճի՞կ
ես
թէ
քրիստոնեայ»:
Ասէ
սուրբն.
«Քրիստոնեայ
եմ
եւ
Քրիստոսի
ծառայ»:
Ասէ
դատաւորն.
«Ապա
վասն
է՞ր
տաճկացար»:
Ասէ
Մարտիրոսն.
«Սուտ
եդին
ի
վերայ
իմ
եւ
ի
մահուանէ
երկեայ»:
Ասէ
դատաւորն.
«Եթէ
ոչ
դառնաս
յօրէնքն
մեր,
մահու
ես
պարտական»:
Եւ
նա
ոչ
ետ
նմա
պատասխանի:
Յայնժամ
առեալ
զնա
եւ
տարան
առ
ամիրայն
Շըխ
Մահմատ:
Եւ
նա
ժողովեալ
զբազմութիւն
անօրինացն
եւ
հանեալ
զկապայն`
հագոյց
Մարտիրոսին,
եւ
արգելեաց
ի
բերդն
զաւուրս
Բ:
Եւ
պարգեւս
մեծամեծս
խոստանայր
նմա
եւ
ասէր
թէ
«Հեծուցանեմ
զքեզ
ի
ձի
եւ
շուրջ
ածեմ
ի
մէջ
քաղաքիս»:
Եւ
նա
ոչ
տայր
պատասխանի,
այլ
խնդրէր
դիպող
ժամ,
զի
յայտնեսցէ
զպայծառութիւն
հաւատոյն:
Զգեցեալ
էր
զրահն
հաւատոյ
եւ
խնդրէր
զտեղի
պատերազմին:
Եւ
եդեալ
զսաղաւարտն
յուսոյ
ի
գլուխն
իւր
եւ
կամէր
ներկել
ի
նոյն
արեանն:
Վառեալ
էր
սիրովն
Քրիստոսի
անտեսաբար,
եւ
մնայր
զի
յայտնապէս
երեւեսցին
նշանք
սիրոյն:
Պատրաստէր
զինքն
ի
մարտ
հանդիսին
եւ
հայցէր
զտեղի
ճակատուն:
Զարդարեալ
էր
զիւղ
ճրագին
եւ
ցանկայր
հրաւիրման
առագաստին:
Ունէր
զհանդերձ
հարսանեաց
եւ
ակն
ունէր
կոչման
փեսային:
Զարմանալի՜
գործ`
քանզի
Աստուած
եւ
հրեշտակք,
դեւք
եւ
այլազգիք
ուրախացեալ
էին
ի
գործ
Մարտիրոսին,
եւ
քրիստոնեայք
տրտմեալ
էին:
Ուրախանայր
Քրիստոս,
զի
հանդերձեալ
էր
առնել
զնա
իւր
չարչարակից,
զի
խառնեսցէ
ի
գունդս
մարտիրոսաց:
Ցնծային
հրեշտակք
եւ
մնային
պսակել
զնա
թագիւն
արքայական
եւ
խառնել
ի
գունդս
լուսեղինաց:
Այլ
եւ
դեւք
կուրացեալ
մտօք
եւ
մահմետականք
կամարարք
նոցին
ոչ
իմանային
զծածուկ
խորհուրդ
Մարտիրոսին,
կարծէին
դառնալ
ի
հաւատս
իւրեանց:
Յայնժամ
երանելիս
Մարտիրոս
յուղարկեաց
քրիստոնեայ
տղայ
մի
յեկեղեցին,
եւ
բերեալ
ի
սուրբ
խորհրդոյն,
հաղորդէր
մարմնոյ
եւ
արեան
Տեառն:
Եւ
հանեալ
զբրդեղէն
ասուին
իւր,
յանձնէր
եւ
ասէր.
«Տարեալ
տուք
ի
վարդապետն
իմ
եւ
ասացէք
նմա.
մի'
տրտմիր
ի
յայտնի
համբաւս
իմ,
քանզի
վաղիւն
տեսանես
զմեծագոյն
հանդէսն
իմ.
այսօր
այլազգիքն
ուրախացեալ
են
եւ
քրիստոնեայք
տրտմեալ.
այլ
վաղիւն
կամին
տրտմիլ
դասք
անօրինաց,
եւ
ուրախացեալ
ցնծան
ժողովուրդք
քրիստոնէից»:
Յայնժամ
իջուցեալ
զՄարտիրոսն
ի
բերդէն,
հեծուցեալ
ի
ձի:
Եւ
դասք
անօրինացն
առաջի
նորա
գնացեալ
սուսերամերկ`
հանդերձ
դիւական
երգօք,
թմբկօք
եւ
պարուք:
Եւ
ածեալ
ի
շուրջ
զքաղաքն
ամենայն`
աւետիս
տային
միմեանց
թէ
«Բարձրացաւ
օրէնք
մեր
առաջնորդին
եւ
յաւելաւ
ժողովուրդ
նորին»:
Իսկ
սուրբն
թաքնաբար
ծիծաղէր
զանմտութիւն
նոցա
եւ
ասէր
ի
սրտի
իւրում
թէ
«Այժմ
յայտնեմ
զխորագոյն
բարձրութեան
հաւատոյ
ձերոյ
եւ
յամօթ
առնեմ
զձեզ
զամենեսեան
եւ
ցուցանեմ
սուտ
եւ
ընդունայն,
զսնոտի
եւ
զխաբեբայ
օրէնք
ձեր»:
Յայնժամ
եկեալ
ի
դուռն
բերդին,
իջեալ
ի
ձիոյն,
դարձաւ
յարեւելս
եւ
երկրպագեալ
Քրիստոսի
Աստուծոյ
մերոյ`
աղաղակեաց
մեծաձայն.
«Քրիստոնեայ
եմ
եւ
Քրիստոսի
ծառայ.
եւ
զՔրիստոս
ճշմարիտ
Աստուած
եւ
Տէր
խոստովանիմ:
Հաւատամ
ի
Հայր
եւ
յՈրդի
եւ
ի
Սուրբ
Հոգին,
երեք
անձինք
եւ
մի
բնութիւն
եւ
մի
աստուածութիւն
կատարեալ:
Այս
ժամուս
ցանկացայ
եւ
արդ
փափագանաց
իմոց
հասի»:
Յայնժամ
յամօթ
լեալ
դասք
անօրինացն,
միաբանեալ
ի
վերայ
նորա,
ասեն.
«Մի'
ասեր
զայդ.
ապա
թէ
ո'չ`
այժմ
սպանանեմք
զքեզ»:
Ասէ
երանելին
Մարտիրոս.
«Ասացեալ
եմ
միշտ
եւ
դարձեալ
ասեմ.
պարգեւատուն
իմ
եւ
կեցուցիչ
Քրիստոս
է,
Աստուածն
իմ
եւ
ստեղծօղ,
որդի
Հօրն
երկնաւորի
եւ
ծնեալն
ի
սուրբ
կուսէն
Մարիամայ:
Իսկ
դուք
սուտ
եւ
խաբեբայ,
անօրինաց
հետեւողք
եւ
ժառանգորդ
գեհենին»:
Ապա
դիմեցին
առ
հասարակ
ի
վերայ
նորա
եւ
քարամբք
քարկոծեցին,
մինչեւ
ծածկեցաւ
ի
քարանցն
մարմին
քաջ
նահատակին
Մարտիրոսի.
քանզի
ջարդեցին
զգլուխ
նորա,
այլ
յայնժամ
պսակեցաւ
յարքայէն
Քրիստոսէ:
Կոտորեցին
զմատունս
նորա,
այլ
եղեւ
բացօղ
դրանն
երկնից:
Խորտակեցին
զբարձսն
անդամոց
Մարտիրոսին,
այլ
ընթացաւ
ի
ճանապարհն
երկնից:
Ջախջախեցին
զդաստակ
ձեռացն,
այլ
առաւել
զպարգեւս
ընկալաւ:
Այլայլեցին
զպատկերն
գեղեցիկ,
այլ
ուրախացաւ
Քրիստոս
ընդ
քրտնաջան
մշակն:
Մանրեցին
զոտս
Մարտիրոսին,
այլ
քայլեաց
ի
կամարն
վերին:
Մերկացուցին
զմարմին
Մարտիրոսին,
այլ
զգեցաւ
զլոյսն
անճառելին:
Ներկեցին
արեամբ
զնահատակ
ցանկալին,
զի
երեւեսցի
պայծառ
փառօք
յաւուր
դատաստանին:
Ծածկեցին
քարամբք
զանձն
պատուական,
զի
խնդրեսցէ
զնա
թագաւորն
յաւիտենական:
Յայնժամ
ուրախացեալ
դասք
քրիստոնէիցն
եւ
եկեալ
քահանայք
եւ
ժողովուրդք
Բաղէշ
քաղաքին`
բարձին
զմարմին
Մարտիրոսին
եւ
տարեալ
թաղեցին
առ
դրան
սուրբ
եկեղեցւոյն
Գէորգեայ:
Եւ
է
բարեխօս
առ
Քրիստոս
ամենայն
քրիստոնէից: