ՀԱՅՈՑ ՆՈՐ ՎԿԱՆԵՐ (1155-1843)

74.
ՍԱՐՈՒԽԱՆ ՀԻԶՆԱՑԻ
† ՌՁ=1631 փետր. 4 ուր.

Այս երանելի վկայս Քրիստոսի սուրբս Սարուխան էր ազգաւ հայ ` ի քաղաքէն Հիզնայ ` սնեալ եւ վարժեալ ի մանկութենէ ի վարս քրիստոնէութեան եւ ի հաւատս աստուածպաշտութեան, ուղիղ վարուք եւ մաքուր գործով, քրիստոսասէր գոլով եւ երկիւղած, կրթեալ ի կրօնս լուսաւորչաւանդ դաւանութեանն ` սերտ սիրով եւ պինդ հաւատով: Այլ եւ էր ուսեալ զարուեստս երաժշտական եւ զերգս տաւղի եւ քնարի եւ էր արուեստիւ կօշկար: Եւ տարագնաց եղեալ յերկրէ Հիզնայ, եւ եկեալ բնակեցաւ ի Բդեշխաշէն ի մայրաքաղաքն Բաղէշ ` ամուսնաւն իւրով եւ որդովք. եւ կացեալ ժամանակս ինչ, եղեւ մեռանել ամուսնոյն, եւ մնաց Սարուխանն այրի ` ունելով Բ որդիս որբացեալք ի մօրէն:

Դէպ եղեւ նմա հանդիպիլ կնոջ մի քրդոյ եւ օտարի, եւ հարց նա թէ « Ո՞վ ես դու կամ ո՞ւստից »:

Եւ նա ասէ. « Կին եմ այրի, եւ հաւատովս քրիստոնեայ »: Եւ ոչ իմացեալ քահանայից եւ դրացեաց թէ այլազգի է կինն, եւ ապա պարզմտութեամբ ` ամուսնացուցանեն ընդ Սարուխանին զնա, խաչիւ եւ աւետարանաւ եւ սուրբ օրինօք, ի սուրբ եկեղեցւոջն ` դաւանելով կնոջն զհաւատն Քրիստոսի, եւ ոչ ոք ի նոցանէ կարաց գիտել զորպէսն:

Իսկ յետ Գ. ամաց մնալոյ Սարուխանին ընդ կնոջն, յաւուր միում հարցեալ թագնաբար զկին իւր, եւ գտանէ զնա ազն ազգաւ քուրթ, եւ օրինօքն Մահմետի: Եւ հարցեալ զպատճառ դառնալոյն նորա ի Քրիստոս, եւ նա ասէ. « Զոմն յազգէն ձերմէ յերկրի մերում անպարտ սպանին ազգն մեր եւ իմ տեսեալ ի գիշերի լոյս Աստուծոյ ծառ ծագեալ ի վերայ նորա, եւ իմ տեսեալ զայն ` ցանկացայ կրօնից եւ օրինաց ձերոց. վասն այնորիկ փախեայ եւ եկի յերկիրս յայս ` զի յայտնապէս պաշտեցից զՔրիստոս Աստուած »: Եւ ստէպ ստէպ երթայր յեկեղեցի, եւ առնոյր խոստովանութեամբ զսուրբ հաղորդն. եւ եղեն ի նմանէ Բ զաւակս եւ մկրտեալ զնոսա քրիստոնէական հաւատովն. եւ ի մեռանել տղայոցն թաղել զնոսա քրիստոնէութեամբ:

Իսկ Սարուխանն ոչ կարաց յայտնել զբանն, վասն ահի անօրինացն. այլ ի միտս իւր հաշէր եւ մաշէր յահէն Աստուծոյ: Եւ հանապազ ասէր յայտնապէս ի մէջ քրիստոնէիցն, թէ « Ինձ պարտ է մեռանել վասն սիրոյն Քրիստոսի, եւ հրով այրիլ վասն անուան նորա »:

Եւ յետ Գ ամաց անցելոց Սարուխանին ընդ կնոջն, յաւուր միում ի ձմերայնոջ նստեալ առ դուրս իւր ի տեղի արեւու, եւ երգէր զտաւիղս իւր քաղցր եղանակաւ:

Եւ ժողովեալք էին բազումք ի քրիստոնէիցն, առ ի լսել զձայն երգոյն, եւ ուրախանային յոյժ: Յայնժամ ազդեալ ի նա Հոգին սուրբ ` ասէ. « Ո ՜ վ եղբարք, ի վաղիւն ես հրով կատարելոց եմ »:

Եւ ի նոյն օրն ` գայ որոնելով առաջին քուրթ այր կնոջն, եւ տեսեալ զկինն իւր ծանեաւ, եւ ի վաղիւն զաղաղակ բարձեալ առ ազգն իւր եւ ասէ. « Եկայք տեսէք զգործ քրիստոնէից, որ զկինն իմ խաբեալ են, եւ բռնութեամբ ի հաւատս իւրեանց դարձուցեալ »:

Եւ գնացեալ առ խանն Աւդալ, եւ առ եղբայր նորին Մահմատ բէկն, եւ ազդեցին նոցա, թէ « Քրիստոնեայ ոմն անուն Սարուխան, յափշտակեալ է զկին տաճկի եւ արարեալ քրիստոնեայ. որ է յոյժ պակասումն օրինաց մերոց, եւ թեթեւութիւն անուան առաջնորդին մերոյ »:

Եւ նոքա վաղվաղակի առաքեալ կոչեցին առաջի իւրեանց, եւ հարցաքննեալ գտին զնա անշարժ ի հաւատս Քրիստոսի, եւ բեւեռեալ յերկիւղ եւ ի սէր նորա: Եւ ետուն տանել զնա առ դատաւորն:

Ասէ դատաւորն. « Ո ՜ վ այր դու, դարձիր ի Քրիստոսէ, եւ եկ յօրէնս մեր. եւ մեք շնորհեմք քեզ զվնասն քո, զոր արարեալ ես ` ազգի եւ հաւատոյ մերում. ապա թէ ոչ ` չարաչար մեռանիս ի ձեռաց մերոց »:

Ասէ սուրբն Սարուխան. « Ես քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի ծառայ. զհաւատն ձեր ոչ պաշտեմ, եւ զսուրբ հաւատն ոչ ուրանամ, եւ վասն Բ եւ Գ ամի ունայն կենացն ` զանմահական կեանսն ոչ կորուսանեմ »:

Ասէ ցնա դատաւորն. « Ուրացի ' ր զՔրիստոս, եւ ա ' ռ զկին քո. եւ զերծիր ի տանջանացն »:

Ասէ սուրբն Սարուխան. « Զիա՞րդ թողից զլուսաւորիչն հոգոյ իմոյ զՔրիստոս Աստուած, եւ զլոյս օրէնս նորա, եւ հաւանիմ սուտ եւ մոլար օրինաց ձերոց »:

Եւ դատաւորն եհատ ի վերայ նորա վճիռ այրման. եւ ապա առեալ տարան զնա առ պարոն Մահմատ բէկն: Եւ նա շատ ջանաց ողոքանօք եւ խոստմամբ ընչից եւ պարգեւաց, եւ ոչ կարաց խախտել զմիտս նորա. զի հաստատեալ էր սիրտ նորա իբրեւ զվէմ անդամանդեայ ի սէրն Քրիստոսի: Եւ ապա տարեալ արկին զնա ի ժահահոտ եւ ի նսեմ բանդի, որպէս զի երկիցէ եւ զղջացեալ ուրասցի զՔրիստոս: Եւ ոչ այնու կարացին յաղթել սրբոյն: եւ դարձեալ կոչեցին զնա յատենի, եւ սպառնալեօք ահացուցանէին զնա, մահ խոստանալով նմա, այրել, եւ կամ կտտամահ սպանանել: Եւ ոչ այնու կարացին մեկնել ի սիրոյն Քրիստոսի:

Ասէ ամիրայն. « Տաճկացիր եւ դարձիր յօրէնս մեր, եւ ես տաց քեզ պարգեւս մեծամեծս, գիւղս, մեծութիւնս, իշխանութիւնս, գանձս եւ կանայս գեղեցիկս. եթէ ոչ ` դառն տանջանօք սպանանեմք զքեզ »:

Պատասխանի ետ սուրբն եւ ասէ. « Նզովեալ է Մահմետ, եւ սուտ օրէնք նորա. զՔրիստոս իմ ոչ ուրանամ. եւ օրինաց եւ խոստմանց ձերոց ոչ հաւանիմ, եւ ի ապառնալեաց ձերոց ոչ զարհուրիմ. արդ ` զոր ինչ առնելոց էք ` արարէք վաղվաղակի »:

Յայնժամ բարկացեալ ամիրայն ` ետ հուր բորբոքել, եւ արկանել անդ զերանելին. եւ նա ուրախ սրտիւ մերձեցաւ առ հուրն, եւ կնքեալ զինքն քրիստոսական նշանաւն, եւ եմուտ ի հուրն ասելով. « Հուր կենդանի Քրիստոս, զհուր սիրոյ քո զոր արկեր յերկիր, բորբոքեա ' յանձն իմ »: Եւ պարեալ ի մէջ բոցոյն ` օրհնէր եւ գովէր զԱստուած, որ արժանի արար զնա մասին ժառանգութեան սրբոցն ի լոյս:

Իսկ մի ոմն անօրինացն որ մերձ կայր, առեալ կոճ մի փայտի ` եհար ուժգին զգլուխ նորա եւ ընկէց յերկիր. եւ այնպէս ի մէջ հրոյն այրեցեալ, աւանդեաց զհոգին իւր բարի խոստովանութեամբ առ Քրիստոս:

Գործեցաւ այս ի քաղաքս Բաղէշ, ի թվին Հայոց Ռ եւ Ձ, յաւուրս Առաջաւորաց պահոց, Յովնանու տօնին, յաւուր ուրբաթի, ի կաթողիկոսութեան տեառն Մովսէսի Տաթեւացոյ, եւ նորին աշակերտի Փիլիպպոս ճգնազգեաց վարդապետի, որ յետ Բ ամաց յաջորդեաց զաթոռ նորա, ամս ԻԴ. որ ի յաւուրս յայսոսիկ եկեալ էր ի քաղաքն Բաղէշ, եւ հանդիպեալ այսմ իրողութեանս: Եւ նորին հրամանաւ բարձին զմնացեալ մարմին, եւ եդին ի վկայարան սրբոյն Սարգսի ` հուպ առ խորանին, եւ առնէ բազում հրաշս ի հիւանդս եւ յախտաժետս, եւ բազում անգամ ի մթան գիշերոյ տեսեալ քահանայից լոյս ի վերայ սրբոյն, եւ տան փառս Քրիստոսի Աստուծոյ: ¹