Թղթեր

Զայսպիսի աղէտ տարակուսանաց ընթերցեալ իմ ի քումս տառի, կրկին կականումն եհաս կուրացելոյ աչացս, տեսանելով սակաւ ինչ ի վերայ եկեալ անեզրական տառապանս, եւ յորում մեղադրական բողոք ընկալայ:

Եթէ ոչ տաց պատասխանիս, զի՞նչ արդեօք հզօր հռետո'ր եւ աստուածայինդ տէլէտի'ս. մի՞թէ ատեցեալ եղեր ի մէնջ կամ եթէ արհամարհեալ, զի միանգամ եւ երկիցս ոչ տաց պատասխանի, որ միշտ կարօտեալ կամ բանի քում եւ գրի. քանզի հզօր ես ի պուետիկոսականն մատենագրութեան, եւ սիրելի ինձ ոչ այլ ինչ, եթէ ոչ այնպիսի լսել ինչ կամ ասել. սակայն ի բազում տարբերութենէ յուզման մրրկեալ եւ պտուտեալ պայքարմանցս, իբրու ի պռէմէականն գրէ' զիս անկեալ փորձութիւնս: Քանզի եւ ոչ այն օտար յիմմէ սերէ այլ մի առուք արեան գոլ, եւ յայնմանէ մեղկեալ եմք միգարելով, եւ թողացուցեալ գործարանս բանի եւ գրոյ եւ մտածութեան: Եւ զիա՞րդ պոռոք եւ փքացեալ փարթամաց կարացից ժուժալ կամ զնոցայն աղէտ գրով եւ բանիւ վարկանել: Ապա լաւ համարեցայ լուռ լինել, որպէս ի հակառակել մեղաւորին առաջի իմ:

Այսպէս գրեալ ի քոյդ աստուածային նամակի սակս արքայի ապաստանութեան, եւ իբրու ի վերայ աղեաց եւ արեան գորովումն եւ ողբերգութիւն առեալ դամբանական իմն դիտումն յաղագս մեր. եւ զորս ի քէն ոչ լուաւ եւ որ ոչդ լսէ. եւ զի զոր ծանեայց զԹորգոմեանս թերացեալ մնացորդս: Սիրելի է քեզ բանն իմ սակս սրբասնելոյ անձինդ եւ զնորագոյնն իբրու չքնաղ եւ պայծառ պղատոնական. եւ զի հարկեցեր անհիքաբար համառօտել քեզ, զիա՞րդ զայսոսիկ սակաւուք անցանել պարտ վարկայց թէպէտ եւ ինձ յայսոսիկ պարապել. տո'ւր ինձ փոքր ինչ իմաստասիրել սակս սիրելոյ քո բանի:

Եթէ կամեսցի ոք դեղել զհիւանդոտս որք ի մեռիականն կողախիթս ջերման եւ մատուցանեն սակաւով կեղեւ խստոր խստագոյն ջերման: Զի՞նչ. դեղելն դադարեցուցանէ՞, եթէ յուզեալ խօթութեան խեղդէ վաղվաղակի, զոր երբեմն տոկալ կարելի էր եւ երկարել: Ապ՚եթէ մանրեալ եւ բեկեալ ոտիկ զջիլն հատանեն սրով, դեղել զայն կարծելով, կամ սպեղանիս սպանօղ եւ մահացուցիչ եդեալ, զի՞նչ, շա՞հ գործիցէ, եթէ կորուստ: Ե'կ դու. յորժամ Աղէքսանդրոս զմահացուցիչն կամէր արտաքսել, դարձուցանելով կրկին թեւոյն թաթախեալ ի ժահր, սպանութեան եղեւ փութացուցիչ:

Արդ ո՞րպէս վարկար վեհդ, զի հզօր ես. զիա՞րդ ոք կարասցէ ասել զբոլորն բեկումն բախտին մերոյ բերման. սակայն զայն անզրաւական ի չարիս զետեղութիւնս տեսանելով հեղձամղձուկ եղեալ տառապիմ: Եթէ արիական յայսպիսի այր եգիտ արիութիւն եւ մասն մեծանալոյ, եթէ կորովութիւն եւ յագումն իմաստից, որ եւ զիւրն կորոյս կեանս անվթար, եթէ մաքրութիւն մտաց մակստացականութեան հանճարոյ, եթէ ողջութիւնն առ Տէր, եւ որումն սպասէ զի՞արդ յամառամիտ միգով շամանադաղի շռայլեալ. մի՞թէ եւ յորժամ բացցին աչք, տակաւին կենդանի՞ լիցի, ոչ: Բայց այսպիսի առնամոլի վաւաշ եւ վարար վեհ արարեալ յեցեալ վարկանի կենաց գոլ գործի: Զիա՞րդ այսպիսի մտածութեամբ զշամիրամեանն կարծիս կասկածանաց բերելով, յարուցանել դիցն դեղելով, այս զգողութիւն իբրու ի մոգացն յոմանց եղեալ, եթէ ի վիհն վարդանեան կամաւ զանձն արկանել զկնի ցանկութեան մարմնոյ միտելով, ի բացեայ եղեւ ի բարեացն լրմանէ եւ յաստուածային սեմոց: Որ հազիւ հազ համոզեցեր, հուր իմն աստուածային արկանելով, զհատողսն ՚ի բաց քեցեալ, արտաքս զայն ի դուրս կորզեցեր ի միջոյ ժանեաց եւ ժահահոտութեան նեխեալ եւ փտեալ վիրաց, որպէս ասաց որ ասէ. Այժմ ո'չ սուր եւ ոչ պահապան, եւ ոչ զձեռս կարէ կարկառել առ այն, որ կարողն է կեցուցանել. վասն զի զատելիսն Աստուծոյ տեսանեմք ընդ աջմէ եւ ընդ ահեկէ: Աստ ուրեմն Դաւիթ ոչ դանդաղի. Նախանձեցայ ես, զխաղաղութիւն մեղաւորաց տեսանելով, օտար եղեն մեղաւորք ի մօրէ: Ինձ է ասել Զատելի քո Տէ'ր ատեցի, եւ ի վերայ թշնամեաց քոց մաշեցայ: Ոչ պատկառիմ, զոր ոչ ողորմեցաւ հրասուզել. ոչ նստայց յաթոռս նանրաց, զոր ոչ եթող ճետ եւ ոչ էգ ի ջուրցն հոսման: Զայսպիսի ելուզակ յարուցեալ գիտէր հայրենասէրն այն զնոյն ինքն զՆիւքարն Մադէս կոչեցեալ: Որ յառաջ քան զծայրս արեւուն ի վերայ հասեալ, ձերբակալ արարեալ, ածէր յԱրմաւիր եւ անդ ուրեմն ի ծայրս աշտարակի պարսպին ցցէր, կարթ ընդ ճակատն վարեալ, ի յորմ վարսել հրամայէր` ի տեսիլ անցաւորացն եւ եկելոցն առ նա: Իսկ մեր փոխանակ վարսելոյ, վերստին վեհ զնա կացուցեալ, վրդովիչ եւ վատնիչ հայկեանս նահանգի պարտ վարկանիմք. վասն որոյ վա~յ ի վերայ Հայկեան եւ Արամեան նահանգի իբրու նուիրական ստգտանք, զորս ասել փութանակի զանփարատելին անիծից ինձ քուրձ: Ո~ւր Յաբեթ, թէպէտ կրտսեր, կորովի: Ո~ւր Յապետոսթեան յարմարութիւն մատանց եւ քաջութիւն. ո~ւր Թիրասեան թագ եւ զօրութիւն. ո~ւր Թորգոմեան թեւակոխութիւն. ո~ւր Հայկեան հանդէս եւ հիացուցանելի գործառնութիւն. ո~ւր Արամեան արմատ եւ մեծութիւն. ո~ւր Արմայիսեան արութիւն. ո~ւր Ամասիայն աստանօր տեսութիւն. ո~ւր Գեղամայն գեղեցկութիւն. ո~ւր Հարմայն հոյակապ հիմնարկութիւն. ո~ւր Արամ Արամեան նահապետն. ո~ւր Արայն գեղեցիկ Այրարատեան կերտացօղ. ո~ւր Անուշաւան անուշակացն կազմիչ եւ բարութեան յարդարիչ. ո~ւր Պարէտ պարառաբար պերճացեալ. ո~ւր Արբակ արբանեակ բարեաց. ո~ւր Զաւան զօրաւոր զինաւ. ո~ւր Փառնակ փառացի գեղաշուք. ո~ւր Սուր սիրելին սէրուն. ո~ւր Հաւանակ դիւրահաւան եւ յստակ. ո~ւր Վաշտակ, որ ըստ անուանն վաշեակ. ո~ւր Հայկեակ, որ ըստ հաւուն իւր հակակ, որ է հարթակ հաւասար. ո~ւր Ամբակ, որ միշտ մանուկ պատանեակ. ո~ւր Առնակ այսինքն արի այրական. ո~ւր Շաւարշ ըստ պարսկականին շարի բաշ` միշտ ուրախ թարգմանեալ. ո~ւր Նորայր, վասնզի նոր այրութիւն ցուցանէր մշտայարմար զօրութեամբ. ո~ւր Վստամ, սա մեծարու զօրացն Վեհստամ կոչեցաւ. ո~ւր Կար իբրու կարօղ բոլորին. ո~ւր Գոռակ, սա խիզախօղ ի մարտի եւ մեծաձայն գոռս ունէր. ո~ւր Հրանտ հրատեսակ գեղատիպ. ո~ւր Ընծաք, սա ընծայեալ ի բազմաց արքայից. ո~ւր Գղակ սորա գեօղս բազումս կերտացեալ. ո~ւր Հօրայ հզօրացեալ հայրենեօք. ո~ւր Զարմայր զարհուրելի զօրութեամբ, ի Հելլենացւոց մեռանի. ո~ւր Պերճ պաճուճասէր այր եւ սէգ ի Սանեան նահանգէ. ո~ւր Արբոն բնականագոյն զօրութեամբ. ո~ւր Բազուկ Բզնունեան նահապետ. ո~ւր Հոյ հրաշակերտն տեսլեամբ. ո~ւր Յուսակ յուսացեալ զօրութեամբ. ո~ւր Կայպակ իբրու կապտօղ զբազումս. ո~ւր Սկայորդի որ եւ հսկայ էր տեսլեամբ. ո~ւր Պարոյր առաջինն մեր պսակաւոր. ո~ւր Հրաչեայ գեղեցկատեսիլ երեսօք. ո~ւր Փառնաւաս փառացի փառասէր. ո~ւր Պաճոյճ որ բոլորովին էր պատշաճ. ո~ւր Կռնակ որ թեկն ածէր կռնակաւ եւ նահանջէր մարտուցեալ. ո~ւր Բաւոս փառացի եւ ըստ պարսկականին բազմանի. ո~ւր Հայկակ համանման իւր հաւուն. ո~ւր Երուանդ որ ի մարտին լինէր անդ. ո~ւր Տիգրան, որ ըստ Պարթեւին մեծ եւ ծանր. ո~ւր Բաբ այսինքն դուռն բարեաց. ո~ւր Տիրան որպէս Տիգրան միով պակասեալ գծիւ կրտսեր գոլ նմա. ո~ւր Վահագն որ Երկնէր երկիր, եւ որ զկնի առասպելին առումն. ո~ւր Առաւան, որ աւետէր զբազումս. ո~ւր Ներսէհ, որ եւ գետ յորդ ասացեալ. ո~ւր Զարեհ զարմացման արժանի. ո~ւր Արմոգ Արամեան շառաւիղն. ո~ւր Բագամար, որ զբագինսն յարդարէր. ո~ւր Վան վանօղն բազմաց. ո~ւր Վահէ վեհն եւ վախճանեալ: (Յայսմ վայրի թողից զայնոսիկ, որք զկնի այսմ մինչեւ ցայս ընդ լծով ծառայեալ, որ եւ ի մեզ հասանէ տողանի, բայց եւ ահա' ոչ թողից չասել զՊարթեւացն պարու): Ո~ւր եւ Վաղարշակ քաջ ի քաջացն Բախլայ. ո~ւր Արշակ եւ Արտաշէս. ո~ւր Տիգրան եւ Արտաւազդ. ո~ւր Արշամ եւ Աբգար, կամ Սանատրուկ եւ Երուանդ, Արտաշէս եւ միւս Արտաւազդ, Տիրան, Տիգրան, Վաղարշ եւ Խոսրով. ո~ւր մերն Տրդատ, Խոսրով, Տիրան եւ Տիգրան, Արշակ, Վարազդատ, Արշակ եւ վերջին Վաղարշակ:

Թէպէտեւ զկնի կցորդաբար ի մեզ տողանի սեր եւ նահապետութիւն եւ թէպէտեւ ոմանց անարի եւ անզօր գոլ, սակայն տիրապետեալ տանս Թորգոմեան, պահելով զաթոռն: Աստ ուրեմն յիշեալ իմ թախանձելի մտածութեամբ եւ մրրկեալ խորհրդովք, զմտաւ ածի զբարեփառն Ասուդ եւ զիւր ծերութիւն եւ զալիս, զմաքրութիւն եւ զարիութիւն, եւ յիւրոցն զարմից զՍմբատն եւ զԱբաս եւ զԱշոտ: Եւ մերոյս հաւ ի հիացման եկեալ հրացեալ խորհրդով հաւանիմ ինձ միայն հնարս զհարկաւորն հատուցանել զհարցն իմ սահման. զի թերեւս զերծեալ ի ծորեալ եւ ի դառն կենցաղոյս, որ իբրու զանկենցաղս վարիմք: Քանզի զի՞նչ օգուտ մեզ երկարութիւն ամաց, եւ մեծագոյն բարկութիւնս եւ զտառապանս կրել եւ տեսանել եւ ի վերայ յոքունց առնուլ ողբս եւ զնոցայն ցաւակցել. վասն զի իմ է բոլորիցն բեկումն. եւ ա'յնպէս յափշութեան շամանդաղեալ մտածութեամբ միգապէս նսեմացեալ, մթին եւ խաւարչտին խորհրդովք կեամ խափուցեալ, եւ միայն մորմոքիմ, ոչ տեսանելով զելս իրացն, ըստ որում` որք ի ծովու ծփեալ նաւաբեկութեամբ եւ ի կոհակաց կուտակելոց ներկուռն ալեաց յարուցելոց յուզեալք եւ ի իւրոցն խորդալով եւ խիզախելով սանդարամետականին հողմոյ հոսեցուցանէ. եւ յարծագանաց ստորեւ կացեալ իբրու մենքանայիւ մրցեալ մակաւասար գագաթանն ոստուցեալ եւ յռեկացն մանրամասնից իբրու զՈվթէլիթեացն ճահեցուցանէ հանդէպ ճակատուն եւ հիացուցանօղ ճայթմունս արձակել. իսկ թանձրագոյն օդոյն իբրու զի տեռռեցի մածուցեալ միով թաղկեալ, ոչ թորեցուցանէ զբեզեկեանն արփի փեռեկել, զի զնպատակ դրօշակաց ղեկաւորացն տեսցեն:

Զայսպիսի իմ կրելով վիշտս, վարանիմ եւ ի զգայութեանցն նուազեալ նաւաբեկութեամբս, եթէ զիա՞րդ վիճակեցաք ի վերջին աւուրս, վհատեալք եւ վիրաւորեալք վատթարութեամբ եւ միայն եղեալք վատնիչք տէրութեան գանձուն. եւ ոչ ի կենցաղս այս յառաջագոյն կանխեցաք կամ ի քաջացն այն քաղաքավարեցաք ի ստորակայեալ դրօշակացն ստուերի եւ զընդարձակագոյնն տեսանել զիշխանութիւն մերոյս նահանգի եւ զխաղաղականն վարել կեանս, եւ զայս ընդ մերով նուաճեալ արքայութեամբն:

Արդ այսմ ոչ հանդիպեալ մեր կամ թէ արժանացեալք որում ըղձացաք, եւ յայսմանէ առաւել տագնապաւ տրտմեալ տատանիմ, եթէ տարագիր մեզ լինել տակաւին հասանէ, եւ ոչ յարկս հարցն հանգչիլ: Այսպիսի հիացուցանօղ եւ զարհուրեցուցիչ վէրս ընկալեալ անբժշկելի եւ դժոխաբոյժ զօրէն եղջերուաց, որք ի գաղտնի նետիւք որսացեալք դեղօք դարանակալեալք դեդեւին, եւ արտաքս վազեալք ի պարէն իւրական սերին պաշարեալ եւ պարաւանդեալ ոտիւք, պասքելով աղբեր կարօտին եւ այսր անդր գլորելով յորս ոչ ժամանեն:

Իսկ զայսոսիկ վարկցիս, վեհդ վարդապե'տ, ի մի' յինէն այժմ խուզեր խնդիր զնախուստն խորինս հռետորական բանաստեղծութիւնս. քանզի այժմ լռեալ դադարեալ է ճշմարտութեանն ճանապարհ եւ ստութեանն ընդարձակեալ հանդէս, որում ոչ հաւանիմ: Սակայն փոքր ինչ ներեցից նմանապէս շարայարել քեզ զվաւերականն, յուսալով թերեւս զգասցի, եւ զմանկան խակութեան տիս արտաքոյ իմաստութեանն դիցէ, եւ ի վաւաշ վայրագնացեալ վրդովչացն վազեալ ի բաց մղեսցի իբրու ի կայծականց հրդեհ եռացեալ, կամ ի տոգորս տղմից տաղտկացեալ, ի գրի արտաքս ոստուցեալ, եւ ի վերայ վիմի հաստատեալ: Ապ՚եթէ ոչ, զպայման դիւցազնական պուետիկոսութեանն ողբերգական ի վերայ պաղատանն պատարուն պերճ եւ պայծառ պղատոնականս յարմարեցից քեզ համառօտ եւ առանց ստութեան: Զի եւ յայնմ իսկ միում հատուածի զբազմամեայն ամայացեալ բանս բերի քեզ ի տեսութիւն ոչ թէ զարդեանս եւ զայժմուս, զի ծանիցես թէ ի համբակացն պատանեաց իգացելոց որպիսի բորբոքեցաւ բարկութիւն Թորգոմեանս սերի, յորմէ հետէ եհաս այս հաւանութիւն հիքութեան եւ ծառայից տէրութեան, եւ մոլութեանց նախանձու արեացն անարեաց, եւ սնոտի օրինադրութիւն, եւ անպատկառ պարծելով զսոդոմայականն սերմանել եւ արմատացուցանել արձան: Որ եւ որք ոչն այսմ հաւանին, պարսաւ եւ այպանումն պերճացելոցն լեալ, զայս պատկանեն եւ կցորդաբար իւրաքանչիւր լծեալ զմի ի նոցանէ կացուցանեն պետական եւ պարառաջ պայազանց. եւ նոքա ոչ ինքեանց հնազանդին, այլ որոց ինքեանց չարեացն ձօնեալք, եւ այս ոչ միոյ եւ երկից այլ բազմաց ծառայել ախորժեալ:

Արդ այսմ չարեաց դարձեալ հաւանեալ դա, որ երբեմն ուխտեաց Տեառն Աստուծոյ այնմ, որ նստին ի քրովբէս, զատելիսն նորա ատել եւ զսիրելիսն սիրել. եւ այժմ եթէ ոչ դարձցի դա ի չարեաց, զոր վերստին ստացաւ, դարձեալ ներեսցո՞ւք արդեօք, քաջ գիտեմ. եթէ ոչ: Ապ՚եթէ ոք կարծեցեալ իցէ զինքենէ գիտել զաստուածեղէն գիրս, ո՞չ ահա ընթերցեալ իցէ, զոր առ Յուլիանոս Գրիգորի արձանագրութիւնք. նաեւ սիրելիք էին ուսումնակիցք միմեանց յառաջագոյն իսկ, յորժամ խոտորեցաւ ի Տեառնէ: Եւ զմերոյն Վաղարշակայ ի Մովսիսէ եւ Տիգրանայ իսկ գրեալս քո զվախճան ծանոյց ինձ. յորում զՍողովմոնեանն կապար եւ զանիւ եւ զնուշ եւ զարծաթ, մանաւանդ զփախչելդ քո եւ գալ առ իս. եւ ահա' երկեայ երկիւղ մեծ. զի բժիշկ, որքան յուսալի է խօթացելոցն դեղել կենդանի գոլ, ոչ արտաքս ելանեն, իսկ ի պակասել ջերմութեանն յառագաստէ սրտին արտաքս ելանեն եւ հրամայեն զորս հայցեն տալ ուտել յորմէ զգուշացեալ յսկզբանն ցաւոցն: Աստ եւ իմ անյուսալի եղեալ, սակայն ներեցից, Աստուծոյ տալով զանհնարինսն առնել հնարաւոր եւ յամենայնի գոլ կարող: Ողջ լե'ր: