Թղթեր

Զյաւէտ ծայրացելոյ զբնականագոյն նախուստն մերոյ սրբազանին եւ վսեմական երից երանեան ուղղափառացն որդիացելոյդ եւ հօրդ հարանց, աստուածպետականին Յիսուսի փոխանորդի, եւ առաքելական շնորհի իջման արժանացեալ աթոռոյ նամակի մաքրափայլ եւ աստուածաներկ բարեփառ որակացեալ աջոյ գիծ ընկալեալ վերծանեաք: Եւ զտարակուսական արտալածական զաղէտ վշտաց քոց իմացեալ, որ այսպիսի հասեալ պատահման բախտի, յոյժ տրտմական ախտիւ զմեզ շարժեցեր յարտօսր. որ գրէ զբոլոր վիշտս հարցն, որ նախ քան զքեզն հանդիպեցան ի մետաղս եւ ի բանտս, եւ ոմանք տարաշխարհիկ վարեալք եւ ձաղեալք, եւ որոց ալեկոծեալք, եւ որք յայսմ հետեւին միանգամայն, զամենեսեան իբրեւ կենդանիս կամ եթէ զնկարագրութիւնս նոցա ի մտածութեան մերում. որով անմարմնաբար կարող եմք տեսանել աւագ աչօք, շուրջ պարառաբար հայեցեալ իբրեւ մարմնական տեսութեամբ առաջի աչաց մերոց վարկաք բովանդակեալ: Վասն զի թէպէտեւ մեծի տեսութեան ունէր պէտս եւ մեծագունի լսողութեան այսպիսի ընտանեբար տարակուսանս, որ եթէ ոք ուժգնակի մինչեւ ցդամբանականն արձակէր ձայն, իրաւացի մեզ այնոքիկ համարեալ են: Քանզի զմտաւ ածեմ զմեծին եւ զաստուածայնոյն Դաւթայ. Նախանձեցայ, ասէ, զխաղաղութիւն մեղաւորաց տեսանելով. եւ այլուր. Օտար եղեն մեղաւորք ի մօրէ եւ խաբեցան յարգանդի եւ խօսեցան սուտ:

Թուի ինձ, եթէ այսոքիկ նախքան զմեզ, այլումն ի հարցն ճահաւորեալ, յարմարական շարամանել բանս յիւրումն աստուածային առասութեան, զոր եւ ինձ յոյժ նմանապէս յայսոսիկ յարամանեալ, յետ ի պատահման ախտացելոյս այսպիսի արտալածութեան տարակուսանս, այլ համբերութիւն հոգւոյն հեզութեան հաւանեցուցանէ զիս յամենայն տկարութեան մերում նշանակել զօրութիւն. քանզի յորժամ տկարանամք, յայնժամ զօրանամք: Զի հոգին ի թիկունս հասանէ տկարութեան մերում, եւ զամենայն վիշտս եւ զտարակուսանս եւ զբոլոր մարմնոյ չարչարանս երանելին ուսուցանէ մեզ Պօղոս. եւ նշանակէ բարձրագոյն իմն եւ հրաշալի եւ զուղեւորութիւն մերոյ կենցաղական ճանապարհորդութեան իբրու ի քաղաք կամ յապարանս արքունի, կամ եթէ իբրու զնաւապետ բարի ի կոհակաց ի խռովեալն ծովու եւ յոլորտս ալեացն ծառացելոլ ծփման զնաւահանգիստն յայտնելով, կամ իբրութէ քաջաղեղն զինւորաց զնպատակն նշաւակեալ, որոց հանդէպ ուղղակի զնետաձգութիւնսն յարմարական առ այնմ իւրաքանչիւր ոք ի ձգողացն խոկասցէ հարկանել, յասելն իւրում Հայեցարո'ւք ի գլուխն հաւատոց եւ ի կատարիչն Յիսուս, որ փոխանակ ուրախութեան, որ առաջի նմա կայր, յանձն առ զխաչն, անարգեաց զամօթն: Եւ զի երանելիս այս ոչ կամէր երկարագոյն բանիւքն թախանձեցուցանել զամենեսեան, ի բոլոր բանս իւր միատեսակ զամենայն չարչարանս եւ զճառ խաչի յայսմ հաւանեցաւ հատանել տախտակի բան: Քանզի զո՞ր ոչ կրեաց Փրկիչն որք միանգամ ի կենցաղումս են վիշտք:

Այսպէս ո' երանելի, պարտ է քումդ սրբազանութեան զամենեսեան յօժարութեամբ մանաւանդ թէ ուրախութեամբ յանձն առնուլ: Վասնորոյ ինքն բառնայ զխաչափայտն Յիսուս. թէպէտեւ յոմանց վարի ի սպանդ, սակայն առ անմեղութեան իւրոյ բանայ զբերանն իւր. այսպիսի էր իշխանութիւն ի վերայ ուսոց իւրոց կոչեցեալն. յօժարութեամբ զթագն ընկալաւ եւ զայն զ՚ի փշոց. ոչ դարձուցանէր զերեսս իւր ի թքանելոյ. ազատն ի ծառայէ ապտակէր գանիւ. ձաղեալ հարցափորձիւր. դատաստան նորա բառնայր, զրպարտիւր, հայհոյիւր, առարհամարհեալ արտաքոյ ի քաղաքէն արտալածիւր, ի բաց լինէր ի ժողովրդենէն եւ նախքան զչարչարանսն առաւել քաղցիւ եւ ծարաւով եւ տքնութեամբ եւ ամենայն բոլորն առաքինութեամբ խրատէր զմեզ:

Եւ զայսոսիկ զամենեսեան կարծեմ թէ զոր կրեմք եթէ ոք մտադիւրութեամբ եւ հոգւոյն ակամբ շուրջ հայեսցի, գտցէ զաստուածաւանդ ասացեալ սրբազանն տառ ի յիւրում կենսաբեր աւետարանական քարոզութեան, եւ այնմ հետեւելով, զամենայն պատահմունս ի վերայ եկեալ փորձութեանց ուրախութեամբ եւ լրջմտութեամբ ընկալցուք. զի հետեւել արժանի արար զմեզ Հայրն մեր, առ որ կարող եմք համբառնալ զձեռս մեր իւրում լուսաներկ եւ մաքուր արփիափայլ ուղեւորութեան. եւ միայն հայցեմք զհաւատոցն պահպանութիւն, զի մի' տացէ զմեզ ի փորձութիւն այն, որ Տէրն է Տէրանց եւ Աստուած յաւիտենից Հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, որ արժանի արար զմեզ կոչել յանուն Միածնի իւրոյ քրիստոնեայս, միոյն իջելոյն յերկնից ի սրբոյ Երրորդութենէն եւ նոյն միոյն միացեալ մերովս մարմնով ընդ Հօր ընդ աջմէ նստելոյն, որ բարեխօսն իսկ է վասն մեր քահանայապետն սուրբ, որ իւրով արեամբն մտաւ ի սրբութիւն սրբութեանց. վասն որոյ զարհուրեալ զօրաց երկնից հարցափորձեալ ասէին. Ո՞ է սա, որ դիմեալ գայ յԵդովմայ եւ կարմրութիւն ձորձոց իւրոց ի բոսորայ:

Այսպէս պարտ է, ո՞ քահանապե'տ սուրբ, ամենայն ցաւն, որք զանարիւնն զենումն յանձն առեալ են զենուլ իւրեանց իսկ առաքինութեամբ արեամբն մտանել ի սրբութիւն սրբութեանցն: Եւ այս թուի ինձ, եթէ բազում հալածանաց եւ չարչարանաց եւ խաչակցութեան պէտս ունի. եւ ուրեմն ողորմելով մեզ հայրական խնամօք խրատէ, զի զխստամբակութիւն եւ զծուլութիւն եւ զյագեցումն մարդկային ազգիս իբրեւ մտրակաւ զարթուցանէ ի ստադինս. զի մի' դանդանջկոտք յոյժ եւ մեղքեալք ի ծուլութենէ առաւել քարշիմք ի թանձրագոյն եւ յընդիմահար մարմնոյս: Վասն զի այսպէս տեսանեմք զմեզ զամենեսեան ի ժամանակի խաղաղութեան, զի հետեւաբար տարբերութեամբ մարդկային սեռի այսոքիկ պատահեն ախտք. իբրեւ մանկանց յագեցութեան խափանումն բոլորն վարժման եւ կրթութեան լինին. եւ զձիս հպատակեալս եւ կերակրովք յղփացեալս առանց սանձահարութեան շամբուշս եւ անհեդեդս եւ անբաղկացութեան եւ անտեղական զեղելութիւն խնդրէ:

Վասն որոյ որք արհեստիցն են մակացու, յածանցականացն մաքրագոյնս եւ վճիտս ըստ իւրաքանչիւր կերպարանի խոկան յարմարել. եւ այսքան պատահի մեռելութիւն եւ հատուցումն ախտից, եթէ բանս եւ եթէ այլ ինչ, որպէս վերագոյնդ ասացաք, եւ եթէ այսպէս կամի զմեզ կամ արծարծել կամ խրատել կամ եթէ յեղեղութիւն իսկ վերաբերել կամ եթէ վաղագոյն ի շտեմարանս ամբարել կամ եթէ ի փորձութեանց եւ ի չարչարանաց մեկուսել:

Ե'կ ո'վ ա'յր Աստուծոյ համարեսցո'ւք զսա իբրեւ զգուշութիւն զգաստացուցանօղ իբրեւ յուխիցս հեղեղատէ յանկարծակի թորելոյ կամ հոսեցելոյ եւ որք ի բարձրաւանդակին պատահեն, ի բաց մղիլ այնոցիկ հրամայեն լինել, որք ի հովիտն շրջին, կամ իբրեւ զհայր զմանկունս իւր փախուցանէ յարշաւանաց թշնամեացն. կամ եթէ նաւապետ եւ հմուտ ալեկոծութեան ի ժամանակսն գիտէ հողմոյ խստագունի, եւ ի ծովամարտութիւնս ոչ ընթացուցանէ: Յայսմանէ գիտեմք զողորմութիւն Աստուծոյ, զի ոչ խնայէ ի գաւազանն իւր, վասնորոյ ուրախութեամբ կամք եւ հաւանիմք ամենայն փորձութեանց ի վերայ եկելոց եւ խնդրեմք զելս ի բարի կատարել:

Այլ մեք ըստ հայցման քո սրբազանութեան հայցեսցուք ի մերոյ քրիստոսապսակեալ, սուրբ ինքնակալ եւ տիեզերակալ բարեփառ արքայէն յոյժ թախանձանօք եւ մաղթանօք, զի թերեւս վերստին արծարծիցի քոյն առաջնորդական պետութեան կարողութենէ. եւ յուսամք, զի ներողութիւն արքայութեան նորա լուիցէ պաղատանաց մերոց, ապա թէ ոչ զՏեառն է երկիր լրիւ իւրով, աշխարհ եւ ամենայն բնակիչք նորա: Եւ պարտ է քեզ աղօթս սրբազանս եւ խորհրդականս կատարել վասն մերոյ սուրբ արքային, զի զթշնամիս թագաւորութեան նորա արասցէ Տէր ընդ ոտիւք նորա նկուն ի ձեռն կենսակիր եւ պատուական խաչին իւրոյ:

Այլ ընթերցաք զգիրս գողոցդ եւ արտակացելոցդ ի բոլոր կաթուղիկէ եկեղեցւոյ, զոր գրեալ էին ի քահանայապետն սուրբ Պետրոս. որ ըստ քում իմաստութեան եւ աստուածակրօն ճգնազգեաց սուրբ վարուցդ եւ քահանայապետական իշխանութեանդ առաջնորդեցար ի Հոգւոյն սրբոյ եւ ծանուցեր մեզ զայսոսիկ: Այսպէս հաւանիմք, եթէ յաստուածուստ երեւացաւ քեզ, զի մի' զանգիտեսցի զանխլանալ ի քումմէ մաքրափայլ եւ վսեմական պետութենէդ. քանզի պարտ էր ուրե'մն յաստուածուստ արժանանալ քեզ այսպիսի մրցանաց եւ մարտի, զի ճակատիցիս եւ դու զկնի այլոց հարցն սրբոց քում նախնեացն ընդդէմ աստուածամարտն սրոց աղանդաւոր դիւթիւթեան կիւսոյ գաղտագող բաղբաղանաց այսպիսեաց ընդ գրուանաւ խաւարային նսեմացեալ ազգիդ: Այսպիսի սովորութեամբ սովորեալ են գայլքդ այդ հանդերձիւք ոչխարաց գողանալ մանկունս. յորոց զգուշացուցանէր Փրկիչն յիւրումն աստուածաւանդ աւետաւոր քարոզութեան. Զգոյշ կացէ'ք, ասէ, որք են հանդերձիւք ոչխարաց եւ ի ներքոյ գայլք, յափշտակօղք. զորոց եւ երանելի առաքեալն զգուշացուցանէր դարձեալ ի չար մշակաց անտի:

Այլ դու ո'վ քահանայապե'տ սուրբ եւ Յիսուսի հետեւեալ բոլորն այրական սերտութեան, աղէ~ ա'ռ ընթերցի'ր, եթէ գտցես յայդմ գաւառի, զսրբոյն եւ զերիցս երանելի վարդապետին զգիրս Անանիայի, զոր ի խնդրոյ տեառն Անանիայի կաթուղիկոսին Հայոց, եւ զտեառն Յովհաննիսի Հայոց վերադիտողի, որ զանուանս գրեալ եմք յայդմ նամակի, թէ ո~րպիսի չար գազանն այն արիւնռուշտն, առնամոլին եւ վաւաշ շամբուշ բորբորիտն, պիղծն Սմբատ անիծեալն այն երեւեցաւ յաւուրս տեառն Յովհաննիսի եւ Սմբատայ Բագրատունւոյ, ուսեալ զչար մոլութիւն յումեմնէ պարսկական բժշկէ եւ յաստեղաբաշխէ մոգէ, զոր Մըջուսիկդ կոչէք:

Եւ զի՞նչ երկարագոյն քեզ ասացից կամ գրեցից քրիստոսասէր անձինդ, այլ սակաւուք հատանել յօժարանամ. զի բոլոր աղէտ տարակուսանաց նոցա անբարի բարեձեւութեան եւ խորամանկ խաբէութեան եւ զտղայաբար անուսումնութեան եւ անաստուած վարդապետութեան եւ անճոռնի ճոռոմաբանութեան եւ անտեղի հաւանութեան եւ գիշերային իւղագործութեան եւ նոր զազրալի եւ քստմնելի ախտակրութեան եւ անքահանայապետ քահանայագործութեան եւ խաւարչտին ձեռնադրութեան եւ անշնորհ մկրտութեան եւ անղամպարափայլ նսեմութեան եւ անյոյս դաւանութեան եւ աներկիւղ երկիւղածութեան եւ խաւարասէր լուսափայլութեան եւ հրեշտակակերպ դիւազգեցութեան եւ ասրազգեաց գայլոցդ եւ թխացելոց այծեաց, եւ մերկացելոյդ զՀոգին եւ զգեցելոյդ զսատանայ աշակերտելոյդ ստանուէրն Սմբատայ սասանողին հիման առաքելոց եւ մարգարէից սակաւ ինչ, որպէս վերագոյն գրեցաք, ծանուցից ձեզ:

Սմբատն այն եւ որ զկնի նորա շունք եւ գայլք առանց քահանայութեան կերպիւ քահանայի, եկեալ ի գաւառէդ Ծաղկոտնէ ի գեղջէ Զարեհուանէ, եկեալ բնակեցաւ ի Թոնդրակս եւ ուսուցանել սկսաւ զամենայն չարից բոլոր, զոր ինչ ի կենցաղումս մտածութիւն կրէ, որ ըստ գործոց եւ որ ըստ հաւատոց թերութեանց: Եւ քարոզէր զբոլոր քահանայական ներգործութիւնս ոչնչացուցանել, մանաւանդ եթէ սնոտի վարկանել. եւ նստէր բաղբաղանօք իբրեւ զքահանայապետ. եւ ոչ իշխէր յայտնի եպիսկոպոսունս իւր ձեռնադրել կամ քահանայս կամ սարկաւագունս կամ օրհնութիւնս իւղոց, այլ ասէր ոչ այլ ինչ է այդ, բայց վասն խաբելոյ ժողովրդեանն. ի գաղտնի լուծելոց եպիսկոպոսացն եւ յարտաքսելոցն գիշերի զանարժան ձեռնադրութիւն ոչնչացելով առնեն, եւ զիւղն սրբազան, որ ի կատարապետողէ անտի բաշխի, խառնեալ իմն արհամարհելով զնա, եւ ծաղր առնելով, կատականս առնեն:

Այսպէս ամենայն չարագործութեամբ յղփեալ, որ ըստ մարմնական ախտից յագեալք, եւ ոչինչ համարեալք. աւանդեն դարձեալ ոչ յայտնելով զչար աղանդ իւրեանց իբրեւ զՊիւթագորոսին, որ ոչ եթէ Թէովնեան այն միայն զմեծ ոլոռունսն ոչ ճաշակէր, այլ եւ, զանճառագործութիւնսն ոչ կամելով ասել, ատամամբք զլեզուն հատեալ յառաջագոյն մեռանէր: Սապէս ոչ երբէք գողքդ այդ նշանակեալ յայտնեն զդարան կորստեանն իւրեանց. այլ յորժամ հարցանէ ոք, այլուր նշանակեն, մոլորեցուցանելով ի շաւղաց իւրեանց. յոյժ մոլորեալք են եւ աւանդեցին զչար աւանդութիւն իւրեանց այսպէս յայտնի խոստովանել եւ հոգւով ոչ հաւատալ. եւ յորժամ ձեռն արկանեն քրիստոնեայքն զանիծեալն զՍմբատ եւ որ զկնի նորա այսոքիկ` Թոդրոս, Անանէս, Արքայ, Սարգիս, Կիւրեղ, Յեսու, այսոքիկ են, որ նորին աղանդով կացին աւելի քան զՃ. եւ զՀ. ամ մինչեւ ցայս, անիծեալ զնոսա բոլոր Հայաստանեաց եւ Աղուանից քահանայապետացն, զգուշացուցին ոչ մերձենալ իսկ առ նոսա եւ ոչ ճաշակել եւ ոչ զրուցել եւ ոչ յարկս նոցա մտանել: Քանզի խաղող նոցա խաղող դառնութեան եւ ողկոյզ նոցա ի դառնութեան լեղւոյ, զի յայգւոյն Սոդոմացւոց որթ նոցա եւ տունկ նոցա ի Գոմորայ:

Մի' երբէք իւրեանց քաղցրագոյն եւ գծնի բանիւքն խաբեսցեն զուղղախոհ մտածութիւն քո եւ զմաքուր լսելիդ. զի գծնին քաղցրագունիւքն, բայց կատարեն ի չարն: Եւ կակուղ են բանք նոցա քան զձէթ եւ ինքնեանք որպէս զսլաք. կարթիւք պարածածկեն զմահացու դեղս իւրեանց եւ հաւանեցուցանեն զանմեղս:

Գրեալ էր քո յաստուածային նամակիս յայս, թէ քննեցաք զազգսն, որք մերձ առ նոսա բնակեալ են, եւ ամենեւին ոչ խոստովանեցան գիտել ինչ զնոցա արտաքոյ օրինացն քրիստոնէից:

Ծանուցից քեզ սակս այսր, ո' աստուածային գլո'ւխ: Ի վաղնջուց յղացեալ զչար ախտն Յուդայի, ծածկէր ի սրբոց մետասանիցն, որ մինչեւ յաստուածային ընթրեացն խորհրդոյ տակաւին անգիտանային երանելի մետասանքն. որ եւ բազում կասկածանս եւ տարակուսանս հասանէր նոցա. մինչեւ յակնարկելն միմեանց ոչ ծանեան զչար խորհուրդ կեղծաւորին, մինչեւ աստուածային յառաջգիտութեամբն յայտնէր նոցա: Գիտէ եւ նախքան զայս քոյդ սրբազանութիւնդ զԱքիտոփելին, որ ծածկէր ի մարգարէէն Դաւթայ: Ե'կ, զի ոչ դանդաղեցից ասել քեզ զբազմացն այսպիսի բաղբաղումն եթէ ո~րպէս կերին թան: Բայց եւ զկնի այսմ, եթէ ոչ էր երեւեալ Յիսուս սրբոյն Պետրոսի ի բանտի անդր յԱղէքսանդրեայ, ողջախոհն այն հաւանեալ էր զկնի բազմութեան անիծելոյն Արիոսի. քանզի այսպէս նա թաքուցեալ ի սրտի իւրում, յայտնի խոստովանէր ճշմարտապէս, եւ այլք որք յանուն առաքելոցն սուտ առաքեալքն. զայս եւ երանելի առաքելոցն յայտ առնէ յասել անդ իւրում ոչ զարմանալ ընդ կերպարանս սատանայի իբրեւ հրեշտակի, քանզի եւ պաշտօնեայք նորա կերպարանին ի նմանութիւն ճշմարտութեան:

Գրեալ են եթէ վասն նախանձու արտաքսեն զմեզ. ո~ ստութեանդ մանաւանդ եթէ զարմացման եւ սքանչացման արժանի. եթէ ի մէնջ են եւ մերովս դաւանութեամբ, զի՞նչ արդեօք պարտ է նախանձել, ընդ որո՞յ ճեմարանի կամ վարդապետութեան, ընդ որո՞յ մայրաքաղաքացեաց եւ եպիսկոպոսաց եւ հարանց եւ մեծամեծ եւ խաչակրօն միաբանական եւ միեղենաբար անձնացելոց խաչակրօն կրօնաւորաց, եթէ միայնաւորաց քրիստոսազգեաց եւ ճգնազգեաց արանց, որք ի լերինս յայրս եւ ի փապարս բնակեալ են, եթէ յերաժշտական հանգերգութիւնսն եւ ի քաղցրաձայնութի՞ւնսն, եթէ ի ղամպարափայլ կացարդական տօնախմբութիւնսն եւ յանուշահոտ զանազան բուրմո՞ւնսն, եթէ ի քահանայական զարդու զգե՞ստն եւ պարառաբար խմբագործութիւնսն քահանայական բոլոր դասուք կղերիկոսացն եւ սարկաւագացն լուսափայլելոց շուրջ պար առեալ աստուածայնոյն սրբազան սեղանաւն, կամ զկատարողութիւն սրբազան իւղոյն միանգամայն աստուածային կոչմանն եւ ձեռնադրութեա՞նն, կամ մաքրագոյն եւ անարիւն զենմա՞նն եւ որք այլք այսմ հետեւեալ քրիստոսանուէր մերն աստուածային դաւանութի՞ւնն, եթէ ըստ մարմնոյ իշխանութեա՞ն եւ գերազանցութեան, եթէ ըստ շնորհի եւ ըստ արհեստի մակացո՞ւ ելոյ, եթէ ըստ հայրենեաց սեփականագոյն ազնուականութեա՞ն, եթէ գանձի՞ւք յղփացեալ, եթէ ա՞զգ ոմանք ուրոյն եւ լեզու եւ թագաւոր եւ քահանայապետ, եւ այս ի մէնջ արտաքո՞յ եղեւ որպէս Վերիացւոցն ի մէնջ, կամ ի ձէնջ ոմանք իբրեւ զնեստորականսն եւ զայլս ոմանս:

Աղէ~ հարցի'ր քոյդ աստուածազան բարբառովդ. տացե՞ն արդեօք պատասխանի առ այս բան մի: Քաջ գիտեմք, եթէ կարկեալք լինին. եւ բանականք այն ղօղանջեն իբրեւ զշուն կամ իբրեւ զպղինձ հնչեն, որոց ձայնն աննշանական եւ անյարմարական: Բայց եթէ կամիս զխրթնի խորթութիւն նոցա եւ զխարդաւանութեան խոկումն նոցա չար, ի վաղնջուց հետէ մնան կասկածելով կարապետ լինել ինքեանց որդւոյն կորստեան, զոր խափանեսցէ Յիսուս Քրիստոս իւրով բերանով հոգւով:

Այդոքիկ, որք զայսոսիկ յայտնի խոստովանեալ առաքեն առ քահանայապետն մեր, հոգւով յոյժ ուրախանան. քանզի մերովին իսկ ականջօք լուեալ եւ աչօք տեսեալ զբազումս ի նոցունց, որք ոչ կասկածինն գիտել մեզ զգիրս սուրբս. առաջի եպիսկոպոսաց եւ բազմութեան ժողովրդեանն հայհոյութիւն ել ի բերանոյ նոցա, զորս ոչ եմք ընթերցեալ ի բոլոր մատեանս աստուածեղէնս եւ ոչ յայլոց հայհոյիչ լեզուաց: Որք ասէին, եթէ մեք ոչ եմք նիւթապաշտք այլ աստուածապաշտք. եւ զխաչ եւ զեկեղեցի եւ զզգեստ քահանայի եւ զպատարագագործութիւն` զայսոսիկ ոչինչ համարիմք, այլ զխորհուրդ նոցա, եւ այլ բազումս:

Բայց զայսոսիկ ասելով, ոչ եթէ մի եւ մի ինչ չհամարին ի մերոց քրիստոսաւանդ դաւանութեանցս պատշաճ գոլ, այլ առասպելս եւ բաջաղմունս իմն, զորս ոմն ի նոցունց յայտնապէս սուտ քահանայ հակառակեալ ընդ մերոց, ասէր բազմութեան ժողովոյն: Ո~ սնոտի յոյսք քրիստոնէից. արդեօք զի՞նչ յոյս ունիք դուք: Եւ նոքա պատասխանի տուեալ ասեն զպատշաճագոյնսն մեր: Իսկ նա ասէր ամբարիշտ բարբառով. առեալ խմոր կողովս առնէր ձեռամբն եւ թացեալ ի գինի արտաքս ձգէր եւ ասէր. Այդ է խաբէութիւն քրիստոնէից: Եւ այս էր Կիւրեղ անիծեալ առաջնորդն Թոնդրկաց: Եւ այլ բազում հայհոյութիւն ի սուրբ կոյսն Աստուածածին եւ յամենայն տնօրէնութիւն:

Այլ գիտեմք, զի յորժամ զայսոսիկ յիշատակես առաջի պղծոցն, նոքա նզովել սկսանին, չարաչար երդնուլ եւ անիծանել. քանզի զայս ուխտ եդեալ է նոցա եւ այնու սովորեալ են խաբել շամրտացի շունքն այն եւ շամբուշ առանց օրինաց, չամոքեալք ի հնազանդութիւն հաւատոցն Քրիստոսի: Ղազարդ այդ, որ այժմ զառաջնորդութիւն կուրացդ կոյր հաւանեալ է, բազմամեայ մեռեալն հոգւով, զոր ոչ Քրիստոսի է յարուցանել զդա չորեքօրեայ, այլ նեռինն կարապետ, զի կրկնակի կործանեալ կորիցէ դա ի մերոյ պըռաստնոցէ եւ ի թեմէ: Աղէ~ առաքէ ի գաւառն մեր ի միայնակեացսն սուրբս եւ յաշխարհն ի քրիստոնեայ ժողովուրդն Աստուծոյ: Եթէ ո՞րպիսի աղէտ տարակուսանաց հասոյց դա եկեղեցւոյ, եւ ահա սակաւ մի յայտնեցից քեզ: Քանզի գիտեմք, եթէ լուեալ է քո, եթէ ի գալն իմում ի Միջագետս ո՞րպիսի չարութիւն սերմանեալ զորոմն դոցա բարձի յաշխարհէ անտի: Եւ ապա տեսեալ իմ զպղտորումն մաքրագոյն ջրոյն, որ ծաւալէր, եւ հետեւեալ մինչեւ ցակն աղբերն, հանդիպեցայ ատրուշանին Թոնդրակաց, յորում թաղեալ կայր խմորն Սադուկեցւոց եւ բորբոքէր թաղեալ անթեղն չարութեան, զոր զօրութեամբն Աստուծոյ եւ աղօթիւք մերոյ սուրբ քահանայապետին եւ Լուսաւորչին եւ նախահօրն հրաման ընկալեալ ի Տեառնէ յաւուրս մերոյ սուրբ եւ քրիստոսապսակեալ ինքնակալ արքային Կոստանդեայ Մոնոմախին մաքրեցի զամենայն որոմն չարութեան եւ պղծութեան:

Որք եկեալ խոստովանեցան զյանցանս իւրեանց եւ զմոլորութիւնս իւրեանց եւ զանաստուած առաջնորդաց իւրեանց չարութիւն, արտաքս ժայթքեալ զմաղձն դառնութեան եւ զանյուսալի տարակուսանսն: Հրամայեցին սուրբ եպիսկոպոսունքն մեր, յորոց մի էր Եփրեմ արքեպիսկոպոսն Բջնւոյ եւ այլք. կանգնեցին ի միջի նոցա աւազան մկրտութեան եւ արժանի արարին զնոսա եռանձնեան երանաւէտ ձայնին դաւանութեան` ի բաց դնել նոցա զհին մարդն եւ զգեցեալ զնոր մարդն. հրամայեցին այլ մի' եւս ծառայել նոցա. կանգնեցին զնշան տէրունեան ի միջի նոցա եւ ի ձեռն աստուածային եւ անարիւն զենման հաղորդեցուցին աստուածային խորհրդոյն: Իսկ որք մկրտեցանն, էին աւելի քան զհազարս. եւ տակաւին ոչ դադարէին գալ ի լուսաւորութիւն, խոստովանեալք զյանցանս իւրեանց եւ զչար աղանդն նոցա, որք ուսուցանէին անմեղաց:

Իսկ նախքան զայսոսիկ պատճառ այսմ փրկագործութեան եղեն երկուս ոմանց ի նոցունց կերպարանօք քահանայից, խոստովանեալ զամենայն դիւթիւթիւն եւ զչար աղանդ իւրեանց. քանզի հմուտ էին չար եւ ամենապիղծ առաջնորդին իւրեանց. եւ պաշտօնեայք էին նորա յորջացեալ գազանային պղծանաց խրջթին. որք կարզաւ զաղանդոյն նոցա, որ այժմ է, պատմեցին մեզ: Քանզի միշտ յաճախէր չարութիւն նոցա. եւ քարոզութիւն նոցա յերիս ես նշանակեալ ցուցանէ: Որք ի չարն կատարելագոյնք են եւ կարող են ընդունել զմահացու դեղն, այնոցիկ քարոզեն իբրեւ անյուսութեան ամենեւին եւ անաստուածութեան իբրու զԵպիկուրեանցն. իսկ ոմանց նմանութեամբ Մանիքեցեացն, զորս անիծեն, բայց զնոյն գործեն. իսկ զոմանս իբրեւ քրիստոնէական աւանդութեամբ ուսուցանեն առ երես եւ ինքեանք ամենեւին ոչ խոստովանէին, բայց զայն եւս այլանդակ իմն կարգաց եւ կրօնից քրիստոնէից: Եւ ահա' յայտնի է, զի որոշեալք են եւ անեպիսկոպոսունս եւ անքահանայս շրջին եւ ասեն բանիւք, եթէ մեք յԱրամեան գնդէն եմք եւ հաւատով համեմատ նոցա: Բայց ոչ են համեմատ ոչ եւ միով իւիք, այլ հակառակ եւ նշանակեալ միայն զհամանուն ձայնն, որպէս շուն եւ շուն եւ շուն: Եւ զի՞նչ արդեօք յայսոսիկ համեմատութիւն բնութեան:

Արդ ծանուցանեմ սրբազնութեան քո զգիրս մեր, որ յաղագս դոցա գրեալ է: Հրամայեցին ոչ ամենեւին հուպ լինել եւ ոչ խօսիլ եւ ոչ ընդունիլ ի խոստովանութիւնս կամ ի մկրտութիւն. եւ այսպիսի օրինադրութիւն հաստատեցին: Բայց իմ համարձակեալ ի ներողութիւն Աստուծոյ եւ ի հրաման մերոյ սուրբ Լուսաւորչին, բացի նոցա դուռն ողորմութեան եւ մարդասիրութեան. վասն զի խուժադուժ ազգն այն անմեղք էին յայսպիսի մահաբեր թիւնից սրտմտութեան բաժակոյ նոցա: Իսկ այժմ այդպիսի դժնեայ խուճապօղքդ բաղբաղեալ թագնի զթոյնս իւրեանց, գրեն առ մեզ բան գրամարտիկոսաց, իբր եթէ ոչ գիտեմք զայս, զոր մանկանց է ծաղրական եւ ոչ եթէ մերոց իմաստնոց եւ դպրաց, ուսուցանել կամելով զմեզ, զհոյլս հերձուածողաց համարեալ շարամանեն եւ ասեն, եթէ մեք ոչ եմք յայսցանէ. այն վաղագոյն լուծեալք արտաքսեցան յեկեղեցւոյ իբրեւ զանդամս գօսացեալս կամ եթէ զհերս հիւանդացեալս կամ իբրու զորոմն հասեցեալ կամ զբարդ մեկուսեալ երեւին, որք մինչեւ ցաւուրս երանելւոյն Եպիփանու, զորս յիւրում սրբազան մատենին յիշատակէ, զոր Պարունակացն անուանեն, եւ զկնի նորա ի սրբոյն Կիւրղէ, եւ դարձեալ որ զկնի նորա երեւեալք յայլոց հարցն մեր: Իսկ զսոսա որպէս եւ այնք զայնոսիկ, այնպէս եւ այսոքիկ զայսոսիկ յայտնեցին մեզ:

Երանելի քահանայապետն մեր սուրբն Յովհաննէս եւ վարդապետն Անանիա գրեալ զչարափառութեան նոցա զսարսափելի հերձուած, զի ոչ եթէ ի մինն միայն մեղանչելն կամ յերկուս, բայց ի բոլոր օրինադրութիւնս իւրեանց ամենեւին արտաքոյ են հին եւ նոր օրինաց: Եւ զորօրինակ ուղղափառութեան մեր ուսմունս եւ աւանդութիւն զօրէն մեղուի ի բոլորն վարդից եւ ի ծաղկանց զփոշետեսակն եւ զանուշահոտսն ի մի վայր հաւաքեալ յարմարեցին առաքինութեան նոր տեսակս: Եւ զորօրինակ բժիշկ յամենայն դեղոց զօգտակարագոյնսն յոգնատեսակ խառնուածօք մարդկային սեռի պատրաստեն հնար քաջողջութեան կամ եթէ զհիւանդացեալսն վերստին ի նոյն արծարծել յառաջին բնութեան: Իսկ որք մահացու դեղս կամիցին պատրաստել, յամենայն ի խստագոյն եւ ի չարագոյն դեղոց իբրեւ զթոյնս իժից հաւաքեն բազմատեսակ զնոսա, զի որոց տացեն, առժամայն ի կենցաղոյս հրաժարիցեն եւ յընտանի մարմնոյս եւ յազգակից արտահանեալ մղեսցեն: Այսպէս ոչ եթէ հերձուած դոցա միոյ պատճառի է կամ երկուց կամ երից այլ յամենայն չարափառացն ի կիւսոյ, ի դիւթութենէ, ի հմայից, ի կախարդութեանց յանհաւատութեանց, յամենեցունց զթոյնս չարութեան ի մի վայր ժողովեալ հերձուածս, հաւանեցան այնմ աստուածամարտ եւ ցանկապատառ դիւամոլի անօրինին Սմբատայ օրէնս դնել, որպէս վերագոյնդ գրեալ է, զլուսաշաւիղ թողեալ ճանապարհ, հետեւեցան կուրաշաւիղ կոպարական կորստեան ուղէգնացութեան, կամաւ կափուցեալ զաչս յարեգակնային ճառագայթից եւ զլուսանցս բնութեանցն յարփիական նշուլիցն նսեմացեալք եւ ըստ գրեցելոյն հասեալք ի յափն մոլորութեան:

Իսկ սոքա ոչ միայն յափն, այլեւ յատակս անդնդոց գործունեայք խաւարասէր իշխանին. վասն որոյ զգործս նոցա ուսեալք անպատկառ գործեն: Եւ այս ինչ են անօրէնութիւնք չարագործացն այնոցիկ. ոչ պահք նոցա, եթէ ոչ երկնչին, յայտնի եւ ոչ խտրութիւնք արանց եւ կանանց եւ ոչ ընտանեաց, թէպէտեւ ոչ յայտնապէս համարձակին, եւ ոչ պատուեն եւ ոչ զմի ինչ` ոչ յաստուածայնոց եւ ոչ յեղելոց. այլ զամենայնն ծաղր առնեն` զհին եւ զնոր օրէնս. եւ յորժամ յայտնի հարցեալք լինին, անիծանեն սաստիկ, ուրանան եւ երդնուն. եւ այսպիսի խաբէութեան ո՞չ եմք տեղեակ. աւադիկ Պօղիկեանքդ, որք ի Պօղոսէ Սամոստացւոյ դեղեալ. յորժամ ձեռնարկեալ հարցանեմք, ասեն եթէ քրիստոնեայք եմք, զաւետարանն եւ զառաքեալն սաղմոսեն յամենայն ժամ. եւ յորժամ հարցանեմք եթէ ընդէ՞ր ոչ մկրտիք, զոր հրամայեաց Քրիստոս եւ առաքեալն. ասեն, Ոչ գիտէք դուք զխորհուրդ մկրտութեան. մեզ ոչ է փոյթ մկրտել. քանզի մկրտելն մահն է. եւ Յիսուս ոչ ասաց յընթրիսն վասն պատարագի, այլ վասն ամենայն սեղանոյ: Եւ ասեն. զՊօղոս սիրեմք եւ զՊետրոս անիծեմք. եւ Մովսէս զԱստուած ոչ ետես այլ զսատանայ. եւ ասեն արարիչ երկնի եւ երկրի զսատանայ եւ ամենայն մարդկային սեռի եւ ամենայն ստեղծուածոց. եւ ինքեանք զինքեանս անուանեն քրիստոնեայս: Ահա եւ այլ ոմանք ի Զրադաշտ մոգէ` մոգպարսկականք. եւ այժմ ի նոցունց դեղեալ արեգակնապաշտք, զոր Արեւորդիսն անուանեն. եւ ահա' են յայդմ գաւառի բազումք եւ ինքեանք քրիստոնեայք զինքեանս յայտնապէս կոչեն: Բայց եթէ ո՞րպիսի մոլորութեամբ եւ անառակութեամբ վարին, գիտեմք, զի ոչ ես անտեղեակ: Են ոմանք անիծեալ յազգէդ Թոնդրակեցւոց, որք անուանեն զինքեանս Կաշեցիք. եւ այն են չարութեան արմատ. եւ արդ գտանեն պատճառս ինչ հայհոյութեան ի Քրիստոս Թոնդրակեցիքն, որք ի Խնուն են եւ գրեն վասն Քրիստոսի, եթէ թլփատեալ է. իսկ Թուլայեցիքդ հրաժարեն, եթէ մեք թլփատեալ Աստուած ոչ խոստովանիմք. եւ յայտնի լիցի քեզ, զի ոչ թլփատեալ խոստովանին զնա Աստուած եւ ոչ անթլփատ ի սրտի իւրեանց. բայց միայն պատճառանօք կատականս ի վերայ մեր դնեն:

Ծանուցից քում սրբութեանդ յայսմ տառի. այնք քահանայք, որք եկեալ խոստովանեցան, որք մկրտեցան նախ, որ եւ անուանեցան մինն Պօղիկարպոս եւ միւսն Նիկանորա, նշանակեցին մեզ, եթէ յայնմ պղծանոցի խռճթին զթուղթսն առ անօրէն առաջնորդն Յեսու, եկեալ յիւրաքանչիւր գաւառաց. աղէ~, ա'ռ ընթերցի'ր եւ գտցես ի նոսա զաղճատանս ձունելոցն դիւական: Եւ խուզեալ մեր գտեալ ընթերցաք լի չարաչար կախարդութեամբ եւ հայհոյութեամբ նաեւ յայդմ գաւառէ զմէնջ տրտունջ բարձեալ, եւ բազում չարութեան բանս: Եւ բնակեալք էին ի Շնավանսն այն արք հանդերձիւք կրօնաւորաց եւ կանանց բազմութիւն բոզից, որոց հրամայեցաք տապալել զհիմունսն յարկացն եւ հրձիգ առնել եւ զինքեանս հանել ի սահմանաց մերոց, այլ ոչ զոք վնասեցաք մարմնական պատուհասիւք, թէպէտեւ յօրէնսն հրամայէ զվերջին պատուհասն կրել նոցա. որպէս եւ նախքան զմեզ բազում զօրավարք եւ պետք ի սուր սուսերի մատնեցին զնոսա եւ անողորմաբար ոչ խնայեցին ի ծերս եւ ի մանկունս, որպէս արժանն էր, նաեւ մեր քահանայապետք ի կիզումն դիմաց եւ ի դրոշմ աղուեսակերպ, քանզի իբրեւ զաղուէսս գողս ապականիչս այգեաց, որպէս ասէ իմաստունն. եւ զոմանց հրամայեցին փորել զաչս. կոյր, ասէ, էք մտօք առ յիմանալիսն, ի զգալեացս եւս պարտ է ձեզ դադարել. եւ ոչ կարացին զհեշտախտութեան հոլովումն դոցա նահանջել եւ ոչ զշամբուշ եւ զամեհի զկեանս իւրեանց անօրէնութեամբն դարձեալ ըստ օրինօքն պարագրել, այլ սնոտի կեղծաւորութեամբ բանս իւրեանց եւ զսուտ նշանակութեւն գողացեալ քահանայութեան իբրեւ կամուրջ իմն առ ի կորուստն յարմարագոյն կամ մեքենայք եւ որոգայթք թռչնոց կամ ծուղակ, զի զանմեղսն կորուսցեն ի վիհս:

Զոր զգուշացուցանեմք զքոյդ սրբազնութիւն զգուշանալ ի խմորոյ Սադուկեցւոց նոցա եւ ի զազիր կերակրոցն եւ ի բանից, զի մի' արասցես զնոսա արժանի տեառնագրել ի գագաթն նոցա կամ եպիսկոպոսունք կամ քահանայք, որք ի քոյդ վիճակէ, զի մի' յանէծս հարցն ըմբռնիցին անգիտացեալ, այլ որք խոստովանին զչար գործս իւրեանց կախարդութիւնս եւ հրաժարին ի չար մշակաց իւրեանց եւ յերիցանց, հրամանաւ քո առաքեա' առ մեզ, զի եկեալ ընկալցին զմկրտութիւն, խոստովանեալ զյանցանս իւրեանց. ապա եթէ ոչ, մի' ողորմեսցիս նոցա եւ մի' միաբանեսցիս եւ մի' արասցես արժանի տեսութեան, այլ իբրեւ զհամախոհ հարսն եւ զեղբարսն քո անէծ զնոսա յամենայն ժամանակի, յորժամ յիշեսցես զնոսա. եւ այս` այսքան:

Այլ վասն միաբանութեան ձերոյ գրեալ է եւ յիշատակեալ յաւուրս տեառն Զաքարիայի եւ տեառն Քրիստափորի, եթէ պարտ է մեզ վերստին միաբանել եւ հաստատել զուխտս հարցն եւ եթէ զոր հնարաւոր է ի կարգաց մեր ձեր ուղղել. մեք ի ձէնջ ոչինչ հայցեմք յաղագս հաւատոց. քանզի միաբանութեամբ պարսպեալ էք եւ ամենայն բարեձեւութեամբ փարթամացեալ. եւ առ մեզ եւ ի մերում հայրապետանոցի քո սրբազնութիւնդ որպէս սրբոյն Կիւրղի եւ երիցս երանելեաց հարցն, որ յԵգիպտոսն են, այնպէս համարիմք աթոռակից, պատարագակից մանաւանդ եթէ քահանայակից, ձեռնադրիմք եւ ձեռնադրեմք, եւ զոր ինչ բոլոր քահանայագործութեան հետեւին. այլ սուղ ինչ աւանդութիւնս, զորս ոչ մեք ընկալեալ ի հարցն, եկամուտ սպրդեալ իմն սողոսկեցաւ եւ եմուտ. զոր հազիւ հազ ոք այժմ թուի թէ կարասցէ վերստին արծարծել, զոր ոչ կամեցայ յայսմ նամակի գրել, այլ կենդանի ձայնիւ կրօնաւորիդ ծանուցի. եւ յամենայնի, որքան հնար է պատուասիրել զքեզ, ոչ դանդաղեցից:

Սակայն որպէս կենդանի ձայնիւ ասացաք կրօնաւորիդ, սուղ ինչ եւ այժմ ասացից. այս ինչ է խնդիր մեր, եթէ հնար է խորհրդոյն անապականութեան, զոր ի Տեառնէ ընկալաք ի գիշերին, յորում մատնիւր, զոր աւանդեացն, զորս ուսաքն, զոր բազմամեայ ամօք պահպանեալն եղեւ, որ կենդանական է հաց, որ կենդանին կարէ առնել, զսրբազանն, որ հանէ զմեզ յԵգիպտոսէ, որ զանցսն մեզ ընձեռէ, որ զմիեղինութիւնն նշանակէ, այն, որ զմեզ խմորէ եւ յիւր աստուածապետին հաղորդեցուցանէ, վկայէ այսմիկ եւ ամենայն արեւմտային աշխարհն եւ Հռոմ եւ յորս աւանդեցին երանելի առաքեալքն Պետրոս եւ Պօղոս: Եւ զօրհնութեան բաժակ անշփոթ եւ անխառն արիւն եւ միացուցիչ կցորդաբար եւ նորոյ ուխտին է կտակ, եթէ ուստի գտեալ զսա, ի Բար-Շամովէ իմանամք եւ ոչ այլ ուստեք: Եւ զտօնիցն միաբանութիւն զսուրբ տեղեացն ընկալաք յերանելւոյն Յակովբայ եւ Կիւրղէ. եւ զհետեւումն լուսափայլ պատուիրանին, զոր յառաջնումն աւուրն Տէրն սկսաւ գործել ի տուէ մինչեւ ցտիւ, զոր ոչ է ի ծածուկ ի քումմէ սրբազնութենէդ գիրք սրբոյն Բարսղի, եւ այլ ինչ ի տկարութենէ աւանդութիւն ամուսնութեան սակս նուազութեան ազգիդ ձեր ի մէջ այլազգեաց, զոր հնարն է մաքրել, գիտեմք զի սրբազնութիւն քո ոչ դանդաղի: Ողջ լե'ր փոխա'ն Աստուծոյ: