Գեղարուեստական արձակ

Զ․

Պ. Մարկոսը դուրս եկած չեկած Շաքարեանցի տանից, Մանթուխեանցը, որ մինչեւ այս րոպէս մեծ բռնութիւն գործ դնելով իւր վերայ, վարագուրել էր իւր ուրախութիւնը, վեր թռաւ տեղից, եւ երկու ձեռքով փաթաթուելով Շաքարեանցի վզին, փոքր մնաց, որ իւր ասիացի քնքշութեամբ խեղդէր սորան:

Մի օտարոտի տեսարան էր: Շաքարեանցը ամենեւին ոչինչ տեղեկութիւն չունէր այս տարօրինակ ուրախութեան մասին, որ այսպէս բարբարոսաբար դուրս էր երեւում Մանթուխեանցից. այս պատճառով, ամենայն սառնութեամբ յանձն էր առնում Մանթուխեանցի կոպիտ քնքշութիւնքը: Դորա փոխանակ, Մանթուխեանցը հասած լինելով վերջապէս իւր այսքան տարիներով յղացած ցանկութեանը, խելքը թռցնում էր ուրախութենից: Երկու բարեկամքը եւս բաւական ժամանակ մնացին առանց խօսելու: Այդ միջոցին, նոցա միտք հասկացնող միջնորդը չէր աստուածեղէն խօսքը եւ բանականութիւնը, այլ մի տեսակ կատաղի ցնցողական շարժողութիւն: Եթէ մի օտար մարդ նկատէր հեռուից այս տեսարանը, անտարակոյս, կարծելու էր թէ մարդիկ չէին սոքա, այլ վայրենի արջեր, որ թաւալւում էին սոֆայի վերայ, թէպէտ մինը նոցանից կարծում էր իւր անձը երեւելի դիւթ (чародей, կախարդ), իսկ միւսը երեւելի ալքիմիկոս:

Երբ բաւական զօրութիւն գործ դնելով երկուքը եւս ուժաթափուեցան, Մանթուխեանցը, ուրախական արտասուք աչքերում եւ հեկեկանքից ընդհատուած ձայնով աղաղակեց. – ոսկին ծոցումս է...

Շաքարեանցի ականջին շատ քաղցր եկաւ ոսկու ձայնը, վասն որոյ վերջին անգամ համբուրելով Մանթուխեանցի երեսը, շնորհաւորեց նորա յառաջադիմութիւնը, որ իւրեանց պայմանի զօրութեամբ, պիտի մեծ ազդեցութիւն ունենար եւ Շաքարեանցի կեանքի վերայ:

Երկու բարեկամքը եւս մի փոքր հանդարտելով նստած աթոռների վերայ, Շաքարեանցը լցրեց արաղը բաժակների մէջ: Մեծ սիրով բաժակները միմեանց զարկելուց յետոյ խմեցին: Բայց Մանթուխեանցը արաղի վերջին ումպը կուլ չտուած, սկսեց պատմել, թէ ինչ կերպով վերջապէս  յաջողել էր իւր խորհրդական խառնուրդից ստանալ անարատ ոսկի:

– Վերջին փորձն էր մնացել, – ասաց Մանթուխեանցը, մի կտոր հաց բերանը դնելով, – եւ ճշմարիտը պիտոյ է ասել, փոքր մնաց, որ մեղանչէի այս սուրբ գիտութեան ընդդէմ․ եօթանասուն վեց զուր փորձերը դղրդել էին իմ յոյսի եւ հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին փորձը եթէ զուր գնար նոյնպէս, պիտոյ է գլորէր ինձ յուսահատութեան ծովը: Բայց Աստուած ողորմեցաւ երեսիս ջրին: Վառեցի կրակը, շարեցի քուրայի մէջ զանազան մետալներով լցրած հողեղէն ամանները եւ սկսեցի փուքսի գործադրութեամբ զօրացնել կրակը, որով եւ բարձրացնել ջերմութեան աստիճանը, որ անպատճառ հարկաւոր էր դժուարահալ մետալները հալեցնելու համար: Բաւական չէր միայն նոցա հալուիլը, այլ եւ հարկաւոր էր, որ եռ գային․ այս պատճառով թողեցի այդ սաստիկ կրակի մէջ իմ պատրաստութիւնքը, դուրս գնացի արուեստանոցիցս մի փոքր մկնդեղ բերելու, մետալների հետ խառնելու համար: Բայց երբ վերադարձայ դէպի արուեստանոցս, չես կարող երեւակայել, թէ ինչ աստիճանի հասաւ իմ կատաղութիւնը: Հողեղէն ամանները որը՛ ճաքուել էին եւ որը՛ բոլորովին փշրուել, այնպէս, որ ոչինչ նիւթ մնացած չէր նոցա մէջ: Երկաթի գաւազանով խառնելով քուրան, հասկացայ, որ հալած էին մետալները կրակի տակ քուրայի մէջ, որ նախատեսութեամբ յառաջուց պատել էի բարակ մաղած մոխրով: Հեռացուցի կրակը: Հալած մետալները, որ խառնուելով միմեանց հետ կազմում էին մի փոքրիկ լճակ, եւ որի երեսի վերայ սերի պէս կանգնել էր կապտագոյն կեղեւը, գրաւեցին իմ ուշադրութիւնը․ կանաչ ու կապտագոյն – բաց կարմիր բարձրանում էր նորանից: Սիրտս կոտրած էր բոլորովին, որովհետեւ համարում էի թէ զուր է գնացել աշխատութիւնս, ըստ որում մկնդեղը պակաս էր: Վերջապէս սառեցաւ խառնուրդը եւ կարելի եղաւ քննել նորան... Ո՛վ, բաղդիս, գործողութիւնը յաջողուել էր այնպէս, որ առաւել լաւ չէր կարելի ցանկանալ...

Այս խօսքերը խօսելով, Մանթուխեանցը հանեց կեղտոտ եւ հնոտի սերտուկի ծոցից մի սեւագոյն դեղին մետալի կտոր եւ դրեց սեղանի վերայ: Բայց նորա սիրտը եւ հոգին այնպէս ջերմացած էին այդ մետալի վերայ, որ իսկոյն յափշտակեց դարձեալ սեղանից եւ բռնելով ձեռքում զննում էր, չտալով Շաքարեանցի ձեռքը:

– Լա՛ւ է, լաւ, թող ես եւս տեսանեմ, – ասաց Շաքարեանցը, – դու տեսել ես եւ դարձեալ կը տեսանես: Բացի դորանից, քո համար մի զարմանալի բան չէ, ո՞ր ապաքէն դու ես դորա արարիչը, ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող ես ստանալ․ թող մի լաւ զննեմ դորան: 

– Որովհետեւ իմ աշխատութեան վաստակն է դա, այդ պատճառով եւս ինձ աւելի քաղցր է նայել դորա վերայ, քան թէ մի այլ մարդու: Միթէ՞ չգիտես, որ ծնողին աւելի քաղցր է իւր զաւակը, քան թէ մի օտարին: Գիտե՞ս, թէ ինչքան քրտինք եմ թափել ես, մինչեւ հասել եմ դորան:

Մանթուխեանցը այս խօսքերը ասելով տուեց մետալը Շաքարեանցին, բայց աչքի հայեացքով, ասես թէ, հեռուից լափում էր այդ մետալի կտորը:

Շաքարեանցը, սեղանաւորի աչքով քննելով մետալը, խոստովանեց նոյնպէս, թէ ոսկի էր այն, – բայց մի բանի վերայ շատ զարմանում եմ, – ասաց նա, – ինչպէս է, որ առանց մկնդեղի ստացուել է: Ո՞չ ապաքէն ուրիշ անգամ, սոյն իսկ նիւթերով որ այժմ բաղկացնում են այս մետալը, փորձ արել էիր, ինչո՞ւ ապա այն ժամանակ չյաջողուեցաւ ու այժմ այսպէս.. ․

– Է՛հ, ինչ առնենք, եթէ փորձը չյաջողուեցաւ այն ժամանակ, միթէ դատապարտուեցա՞ն այդ նիւթերը երբեք չյաջողուելու: Դու փոխանակ ուրախանալու, տրտմում ես..., – ասաց Մանթուխեանցը տհաճութեամբ:

– Չեմ տրտմում,   – բացականչեց Շաքարեանցը, – միայն․․․

– Գուցէ կասկածում ես, կամ երկբայութիւն ունիս այդ մետալի արդարեւ ոսկի լինելու մասին․ եթէ կամիս, տա՛ր ոսկերիչների մօտ, նոքա կը վկայէն քեզ, որ ստուգապէս ոսկի էր:

– Ոսկի եղածը ոսկի է, խօսք չկայ...

– Ուրեմն ինչ: Այդ պրծած բան է. այժմ ցնծանք եւ ուրախանանք: Թող պարծենայ Անգլիան իւր հարստութեամբ, թող եւ Ուրալեան սառցագլուխ սարերը ուռչին իւրեանց մէջ, թէ ոսկու մայր էին: Կեցցէ՛ գիտութիւն, կեցցէ աշխատութիւն: Ասացի, այս վերջացած բա՛ն է, այժմ մտածենք խնջոյքի վերայ:

– Խնջոյքի վերայ ինչ մտածելու բան կայ, այնպէս խնջոյք կարելի է առնել, որ աշխարհը զարմանայ: Շամպայն ասածդ հեղեղի պէս կը թափեմ, կը բանամ քսակիս բերանը, թո՛ղ մեր Սարգիսը դիմանայ միայն խցանը բանալով․ բայց բանը այդ չէ, մեք ուրիշ մտածելիք ունինք:

– Օրհնած, մտածելուց գլուխներս ճաքեցաւ, փոքր մնաց, որ գլխիս ուղեղը հոտի, թող մի փոքր հանգստանանք, ուրախանանք:

– Բայց լսի՛ր, իմ ասած մտածելիքը զուարճալի բաներ են, եւ կարծեմ, որ դու եւս հեռի չմնաս այդ բաներից, անտարակոյս քո յօժարութիւնը եւս հարկաւոր է, այստեղ ես համարեա թէ ոչինչ եմ:

– Ի՞նչ բաներ են ապա, – հարց արեց Մանթուխեանցը:

– Ոսկին, որ առաջին անգամ այդքան փոքր շինեցիր, երկրորդ անգամը շատ պիտի շինես, այնպէս չէ՞: 

– Անտարակոյս․ այս մի փորձ էր, եւ ես հաւաստի չլինելով յաջողութեան մասին, խնայաբար գործ էի դնում միշտ նիւթերը, որ թէեւ թեթեւագին բաներ են, այնուամենայնիւ իմ պէս մարդու համար, ինչպէս էի մինչեւ ներկայ րոպէս, այդ փոքրը եւս բան արժէր: Ձեզ քաջ յայտնի է, որ քանի-քանի անգամ չնչին արծաթներ խնդրած եմ քեզանից ածուխ գնելու համար: Այժմ, որ Աստուած ամենակարողը յաջողութիւն տուեց ինձ, ես պատրաստութիւն կը տեսանեմ դեռ յառաջ մի փութ պատրաստելու. յետոյ դարձեալ կը շատացնեմ, այժմ չէ կարելի, ըստ որում անօթներս փոքր են, հարկաւոր է անօթներ եւ գործիք բերել տալ օտար աշխարհներից:

– Շատ լաւ, եթէ մի մի փութ եւս պատրաստելու լինիս, այնուամենայնիւ կարճ միջոցում մեծ հարստութիւն կարելի է դիզել:

– Երկբայութիւն չունիմ այդ մասին:

– Այդքան հարստութեան տէր դառնալուց յետոյ, ասելիքս այս էր, թեւ ի՜նչ պիտոյ է առնենք ազգի համար:

– Ուրեմն քո առաջարկած մտածելի բաները ազգի՞ն են վերաբերւում:

– Այո:

– Այդ ուրիշ բան է. ես այդ խնդրի մասին պատրաստ եմ օրերով խօսել, սիրական Շաքարեանց, եւ բացայայտ կերպով հասկացնել քեզ իմ տեսութիւնս, թէ ի՛նչ էր մի Հայի պարտականութիւնը իւր ազգի առջեւ:

– Դու մի գիտուն մարդ ես, մի գուցէ սկսանես այժմ խոր փիլիսոփայութիւններ, իմ գլուխս դուրս չէ գալիս այդպիսի բաներից․ հասարակ կերպով հասկացրու ինձ եւ յայտնիր քո դիտաւորութիւնը: Իմ կարծիքը այս է, որ շատ ոսկի շինելուց յետոյ, վաճառենք նորան եւ գոյացնենք մի մեծ արծաթագլուխ, որ եւ դնելով մի շահաւէտ գանձարանի մէջ, կարողանանք մի հոյակապ դպրոց բանալ եւ այդ գումարի տարեկան շահովը կրթել ազգի խեղճ ողորմելի զաւակները, որոնց մասին այսքան աղաղակում են օրագիրքը եւ հեղինակները:

– Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վեր առէք այդպիսի խորհրդից․ եթէ կամիս, որ պատճառ լինինք ազգի կործանութեանը, ապա բանանք այդ դպրոցը:

– Ի՞նչ ես խօսում:

– Ի՞նչ պիտի խօսեմ, ո՛ր դպրոցի աշակերտը տեսար, որ ազգը սիրէր ու նորա օգուտը պաշտէր: Ամենայն ոք, որ փոքր ի շատէ ուսումն է ստանում, մոռանում է իւր ազգը, հաւատն ու օրէնքը, ոչ պահք  է իմանում, ոչ մատաղը, ո՛չ քաւութիւն, ո՛չ թողութիւն: Եթէ մի փոքր մեղադրես այդպիսուն նորա սխալների պատճառով, կը տեսանես ահա, որ յիմար ֆանատիկոս անունը կը բեւեռէ ճակատիդ: Մեր ազգը ինչպէս որ Լուսաւորչից, (մատաղ գնամ նորա զօրութեանը), ստացել է իւր կրօնը, ինչպէս պաշտում է Լուսաւորչի լոյս հաւատը, պէտք է աշխատենք, որ այդ հաւատը ամուր եւ անխախտ պահպանուի, մեզ հարկաւոր է ոչ թէ հաւատի թշնամիք յաւելացնել, այլ հաւատի պաշտպանք եւ պատսպարողք: Վարժատուն ասած բանդ, ճշմարիտ է, ուսուցանում է մարդու զանազան լեզուք, զանազան արտաքին գիտութիւնք, բայց եթէ առողջ բանականութեամբ քննենք, այդ բոլորը հոգու փրկութեան պատճառ չէ կարող լինել, այլ մանաւանդ կորստի: Ինչ ունինք, սիրելի, այս աշխարհիս մէջ, ինչ պիտի տանենք այստեղից․ մի չոր հոգի ունինք, պէտք է աշխատել, որ դժոխքի բաժին չլինի մեր խեղճ հոգին: Ուսում ստացողը նոյնպէս պիտի մեռանի՞, թէ ոչ, ուսում ստացողի կեանքը նոյնքա՞ն է, որքան տգէտինը, թէ ոչ. ուրեմն ի՛նչ գործնական օգուտ ունի հոգին ուսումից․ ո՛ր սուրբերը ուսեալ էին: Մարգարէքը հովիւ չէի՞ն, առաքեալքը ձկնորս չէի՞ն: Աստուած, ողորմիր ինձ ասել չուսանողը, այլ, դորա փոխանակ, Աստուած, ես քեզ ողորմիմ ասողը չէ՞ր, որ ծովի վերայ ոտքով վազեց դէպի նաւը, որով Աստուած, ողորմի՛ր ինձ աղօթքը ուսուցանող վարդապետը գնում էր: Եւ այս վարդապետը չէ՞ր, որ տեսանելով այն ռամիկ մարդու սրբութիւնը, որով, անտարակոյս, որպէս ցամաքի վերայ ման էր գալիս նա, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ ես եւս քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս իմ աղօթքը եւս արժանընդունակ լինէր: Մեր գլխաւոր պարտականութիւնն է եկեղեցիք շինել, եղած եկեղեցիների պատկերները արծաթապատել, քառասնիցը անպակաս առնել, ննջեցեալների գերեզմանը օրհնել տալ, մատաղը չմոռանալ եւ պահքը պահել․ եթէ սորանից աւելի կամենանք, ընդունելի եւ աստուածահաճոյ բաներ դեռեւս շատ կան, ջրհոր փորել, տանը մնացած աղջիկ լոյս ու արեւ հանել, տօնի, զատկի աղքատներին հանդերձ բաժանել: Անտարակոյս այս բոլորը կ’առնենք մեք քո հետ. բացի սորանից հարկաւոր է, որ դարպաս ուղարկենք Երուսաղէմ, Մշու սուրբ Կարապետ եւ այլ այսպիսի ուխտատեղեր, որ օրհնենքագիր ստանանք: Ախ ի՛նչ գեղեցիկ են այդ օրհնութեան գրերի ոճը եւ շարադրութիւնը: ’Ի սուրբ եւ Աստուածընկալ դրանէ... աստուածային օրհնութիւնն եկեալ հանգիցէ, ծաւալեսցի ի վերայ ձեր եւ համայն ձերայնոց... եւ այսպիսի օրհնութեան գիր շատ անգամ կարելի է կէս մանէթով ստանալ: Ի՛նչ է մարդուս երջանկութիւնը սորանից աւելի. «Յայտ լիցի աստուածասիրութեանդ», կը շարունակէ օրհնութեան գիրը, «զի զօր առաքէալ էիք ձեռամբ (այսինչ անձին) զմի  տեօրտի պիրլիք [1], ընկալաք մեծաւ օրհնութեամբ եւ զանուն ձեր եւ համայն ննջեցելոց ձերոց գրեցաք առաջի սուրբ սեղանոյն, յորոյ վերայ սուրբ պատարագն մատչի եւ այլն: Քանի որ այդ վանքերք կան, քանի որ անմահ պատարագը կը մատուցանուի այդ տեղերում, այդ արծաթը տուողի եւ նորա բոլոր ննջեցեալների անունը պիտի յիշատակուի: Երանի՜ մեզ, Շաքարեանց, երանի – հազար երանի: Թո՛ղ ուրիշները գլուխ կոտրեն ուսում ստանալու, մեք քո հետ հոգիներիս պատրաստութիւնը տեսանենք։ Հարկաւոր է մեր ճարելու հարստութենից մասն եւ բաժին հանել Վարագայ սուրբ նշանին, Վանկոյ սուրբ նշանին, Աղթամարայ սուրբ նշանին, Գեղարդայ սուրբ նշանին, Օթեաց սուրբ նշանին [2] եւ այլ միւս սուրբ նշաններին, որ գրուած կան իմ մօտ գտնուած գրչագիրների մէջ. Այս անպատճառ հարկաւոր է, որ այդ սուրբ նշանների բարեխօսութիւնը եւս անպակաս լինի մեր վերայից. Սուրբ նշանները անբարբառ բարեխօս են հաւատացեալներին, բացի դորանից, «Մեք ’ի յայն փայտն եմք յուսացէալ, յոր Տէր Յիսուս բեւեռեցաւ» ասում է խաչի տաղը: Իմ կարծիքով ազգը եկեղեցին է, հոգեւորքն են, մեք մասնաւոր մարդիկ ենք, մեք մեր հոգու փրկութեան մասին մտածելուց աւելի ուրիշ պարտականութիւն չունինք, իսկ ազգի բաները, եկեղեցու բաները թող հոգան. փառք Աստուծոյ, կաթողիկոս ունինք, Լուսաւորչի յաջորդը, պատրիարքներ, առաջնորդներ. վանքերը լի են վարդապետներով, թող նոքա մտածեն այդ բաները, եւ մտածել են եւ մտածում են եւս: Դու ի՛նչ ես կարծում, եթէ նոքա չլինէին, մեր լոյս հաւատը կը պահպանուէ՞ր մինչեւ այժմ. Աստուած կեանք տայ մեր հոգեւորներին, Աստուած նոցա շուքը մեր վերայից անպակաս առնէ:

Այսպէս էր Մանթուխեանցի քարոզը, որ կարդաց Շաքարեանցի գլխին: Շաքարեանցը մի գիտնական մարդու տեղ դրած լինելով Մանթուխեանցին, իսկոյն հնազանդեցաւ նորա ասածներին, մանաւանդ ինքը  պարապելով դիւթական բաներով, մի փոքր երկիւղ եւս ունէր, որ միգուցէ Աստուած բարկանայ իւր վերայ, ուստի եւ յօժարակամ ընդունեց այն բոլոր աոաջարկութիւնքը, որոնց խորհուրդը եւ նպատակն էր մօտ մնալ եկեղեցուն եւ հոգեւորներին, որոնց միջնորդութեամբ կարող էր թողուլ Աստուած իւր դիւթութեամբ պարապելու մեղքը:

– Մեք այս բաների վերայ ուրիշ անգամ աւելի ընդարձակ կը խօսենք, – ասաց Մանթուխեանցը, ձեռքը պարզելով դէպի արաղի շիշը: Շաքարեանցը յառաջամատոյց գտանուեցաւ եւ իսկոյն լցրեց բաժակները արաղով: Այս րոպէից սկսած Մանթուխեանցի եւ Շաքարեանցի յարաբերութիւնը ամենեւին այն չէր, ինչ որ քանի մի օր յառաջ:

Մանթուխեանցը, ոսկին շինելուց յառաջ, գալիս էր Շաքարեանցի մօտ, որպէս իւրեանից առաւել մեծ մարդու մօտ, ըստ որում, ինչպէս ասել ենք իւր տեղում, Շաքարեանցը ունէր մի փոքր կարողութիւն: Բայց երբ գտաւ ոսկի շինելու գաղտնիքը, Շաքարեանցը սկսեց նայել Մանթուխեանցի վերայ նոյնպիսի մեծարական աչքով: Եւ Մանթուխեանցը, որպէս մի տգէտ մարդ, իսկոյն սկսեց օգուտ քաղել իւր դրութենից, փոխեց իւր խօսակցութեան ոճը Շաքարեանցի հետ, եւ կրաւորական բնաւորութիւնը դէպի ներգործական: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, Շաքարեանցը իւր ժամանակին այս աչքով նայած չէր Մանթուխեանցի վերայ: Ինչեւիցէ: Մեք թողունք առ ժամանակ սորանց այստեղ, եւ տեղափոխուինք մտքով դէպի մի այլ ընկերութիւն: