Գեղարուեստական արձակ

Գ.

Յառաջ եկաւ մի անպիտան, պատառոտուած, վիրաւոր, կեղտոտ, անճոռնի, մազերը եւ բրդերը խառնափնդոր, մի աչքը փորած, մի կոտոշը կոտրած ծեր դեւ. ճանկերը բորենու ճանկերի նման, ատամները առանց շրթունքի, ինչպէս դիակը լինում է. մի մեծ սպեղանի դրած պոչի տակում․ թեւերի տակին երեւում էր մի խուրձ թուղթ, արիւնով եւ ցեխով ապականուած, գօտուցը կախած մի սուր եւ երկու թափանչայ. ձեռքումը մի գաւազան եւ ժանգոտ հրացան առանց հրացայտի, ծոցերը լիք մանր քարերով եւ խորտակուած շիշի կոտորակներով: Ամենայն ոք, որ մինչեւ անգամ չէ եղել Փարիզում, իսկոյն, տեսածի պես, այս դեւը կը ճանաչէր նորա դէմքից, թէ՛ սա չար ոգի էր խռովութեան, ապստամբութեան եւ յեղափոխութեան, որի անունը Աստարօտ: Յառաջ եկաւ Աստարօտը․ գլուխ տուեց սատանային եւ, առաւել   յարգութիւն ցոյց տալու համար, երեք անգամ պտոյտ եկաւ օդի մէջ:

— Ի՞նչ նոր բան ունիս, — ասաց խաւարի իշխանը:

— Հաւատարմութիւն դէպի Ձեր մռայլութեան գահը, որ առաջնորդում է իմ տկար զօրութեանը, եւ պատշաճ հոգաբարձութիւն ինձ յանձնուած պաշտօնի մասին...

— Կա՛ց, — բացագանչեց սատանան, — ես անգիր գիտեմ այդ յառաջաբանութիւնը. այն բոլոր յայտարարութիւնքը, որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեանց մէջ, սկսանում են հնազանդութեամբ դէպի իմ գահը: Ասա ինձ, համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ նոր ապստամբութիւնք ես բարձրացրել:

— Չկայ եւ ո՛չ մի օրինաւոր բան, բացի հնդկական ապստամբութենից ընդդէմ անգլիացոց, բայց դա մի արժանաւոր բան չէ․ այդ ապստամբութեան մէջ չէ երեւում մեր հոգին, որովհետեւ այդ հարստահարուած մարդիկը աշխատում են միայն իւրեանց սեպհական ազատութիւնը ձեռք բերել:

— Ին՞չ պատճառով չկայ ոչ մի օրինաւոր ապստամբութիւն. ի՞նչ եղան այն ապստամբութիւնքը, որ քանի տարի սորանից յառաջ սկսուել էին մինչեւ եօթ-ութ տեղ:

— Վերջացան, Ձեր մռայլութիւն:

— Քո յիմարութենից, ծուլութենից եւ անհոգութենից ...:

— Ամենեւին ո՛չ, մռայլագոյն սատանայ. Ձեր խաւար տէրութեանը յայտնի է, թէ ի՛նչ ջերմեռանդութեամբ աշխատել եմ միշտ դժոխքի օգտի համար, Ձեզ յայտնի է, թէ ինչպէ՛ս անդադար կռուեցուցել եմ ես մարդիկը միմեանց հետ. ասածներիս ապացոյց կարող են լինել կոտրած կոտոշը եւ փորած աչքը, որ Ձեր մռայլութեան առջեւ են այժմ...

— Այդ աչքի համար ասում ես դու ինձ, 800 տարի է շարունակ. ես կարդացել եմ, միտքս գալիս է, բաղանդիստների շարադրութիւնների մէջ, որ այդ աչքդ երեւելի Պետրոս անապատականը հանել է իւր մաշիկով, առաջին խաչակիր զօրքերի պատերազմի ժամանակ, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII դարու սկզբումը, երբ, բարեկամանալով յիսուսեան կարգի աբեղաների հետ, սկսեցիր հիւսիսումը քո յիմար կատակը, քանի անգամ արքայազն Դմիտրիու փոխանակ քարոզելով քեզ:

— Ճշմարիտ է, մռայլագոյն սատանայ, այս վէրքերը փոքր ինչ հին են, բայց անդադար աշխատելով քո փառքի համար, ես դարձեալ վիրաւորուեցայ, եւ նորերումս յատկապէս Փարիզի մէջ: Եթէ Ձեր մռայլութիւնը չհաւատայ, ուրեմն ինքներդ բարեհաճեցէք քննել:

Աստարօտը, ասելով այս խօսքերը, դարձուց իւր քամակը սատանային եւ վեր բարձրացնելով պոչը, ցոյց տուեց սպեղանին, որ մածուած էր պոչի տակին:

Սատանան եւ բոլոր դժոխային խումբը ծիծաղեցան որպէս խելագար, հա՛, հա՛, հա՛..

— Ողորմելի՛ Աստարօտ, — ձայն տուեց դժոխքի տէրը ուրախ հոգով, — ո՞վ այդպէս անխղճաբար վիրաւորեց քեզ:

— Դորա պատմութիւնը բաւական երկար է. այդ բանի սկիզբը շատ ծիծաղելի էր, թէպէտեւ եւ վերջը անախորժ եղաւ, ես կպատմեմ ձեզ բոլորը եւ ամբողջապէս համար կը տամ բոլոր անցքի մասին կարճ եւ բացայայտ: Բայց իմ ասածները հիմնաւորապէս հասկանալու համար, անպատճառ պիտոյ է յիշեցուցանել Ձեզ մի քանի անցք, որ թէեւ փոքր ինչ հին էին, բայց մեծ յարաբերութիւն ունէին ներկայ անցքի հետ: Եւ այսպէս, նախ եւ յառաջ Ձեր մռայլութեանը յայտնի է, որ ես քանի ժամանակ յառաջ, Փարիզումը, հանեցի գեղեցիկ խռովութիւն: Ժողովուրդը երեք օր շարունակ կռւում էր որպէս վագր կամ կատաղած սպանիական ցուլ․ արիւնը թափւում էր, տները այրւում էին, փողոցները լցուած էին դիակներով, ո՛չ ոք չգիտէր, թէ ի՞նչ խորհուրդ ունի գործը...

— Այդ լաւ է, այդ գեղեցիկ է, ահա լաւ բան, — ասաց սատանան. — յետոյ ի՞նչ եղաւ:

— Չորրորդ օրը ես հաշտեցուցի նորանց այն պայմանով, որ նոցա թագաւորը պիտոյ է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր...

— Ինչպէ՞ս:

— Այն պայմանով, Ձեր մռայլութիւն, որ թագաւորը պիտի է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր:

— Այդ ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է. ես ամենեւին չեմ հասկանում այդ պայմանի զօրութիւնը:

— Ես եւս չեմ հասկանում, — ասաց դեւը, — եւ ո՛չ ոք չէ կարող հասկանալ, բայց այս պայմանը մեծ հաճութեամբ ընդունեց ժողովուրդը:

— Բայց դորա մէջ ոչինչ միտք չկայ:

— Այդ պատճառով եւս հնարած է:

— Անհնարին է:

— Երդւում եմ քո անիծեալ պոչովը, Ձեր մռայլութիւն:

— Բայց ի՛նչ դուրս եկաւ դորանից:

—     Շատ գեղեցիկ բան: Այս պայմանով ես այնպէս խառնափնդորեցի յիմար մարդերի գլուխը, որ նոքա մինչեւ այժմ ման են գալիս արբեցածի կամ կատաղածի նման:

— Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ էր թէ թողել էիր դոցա առաւել ծեծկուիլ:

— Դորա հակառակ, օգուտը ակներեւ է: Միմեանց ջարդելուց երբեւիցէ կը դադարէին, բայց այժմ, այս պայմանի զօրութեամբ, նոքա ամենայն օր պիտոյ է կռուին, ամենայն օր միմեանց սպանեն, խեղդեն եւ չքացնեն, մինչեւ թագաւորը կամ ժողովուրդը լինի լիակատար թագաւոր եւ իշխան: Ձեր մռայլութիւնը ամենայն տարի եկամուտ պիտոյ է ստանայ գոնէ՛ 40. 000 կորած հոգի:

— Bene [1], — ասաց սատանան, — յետո՞յ:

— Յետոյ, Ձեր մռայլութիւն, աշխարհի երեսին մի անանուն ազգ բնակւում է մի մեծ ճախինի մօտ, որ ճախինի մօտ բնակող շատ երեւելի ազգի հետ բաղկացնում է մի ամբողջ հասարակութիւն. չգիտեմ, լսա՞ծ էք երբեք այս ազգի մասին:

— Ճշմարիտ, մտքումս չէ: Ի՞նչ բանով է պարապում այդ անանուն ազգը:

— Այժմ ոչնչով չէ պարապում, եւ ոչինչ բանի պիտանի չէ. միմիայն սուտ-սուտ լուրերով լցնում է օրագիրները, այնպէս, որ ոչ ոք չկամի կարդալ դորանց:

— Չէ, չեմ լսած այդպիսի ազգի մասին, — պատասխանեց սատանան, եւ... փռը՜շ... փռնգաց բարձր ձայնով: Բոլոր դեւերը ցած ձայնով աղաղակեցին — ապրի՛ք. իսկ Բրուսսելի օրագիրները միւս օրը հրատարակեցին, թէ հոլլանդացիք գիշերով մօտենալով Բրուսսելին, յանկարծ 200 թնդանօթից կրակ բացեցին քաղաքի վերայ: 

— Ասած ճախնային ժողովուրդս բաւական ժամանակ բարեկամութեամբ վարուեցաւ միւս ճախնային ժողովրդի հետ. բայց ես կռուեցուցի նորանց միմեանց հետ, եւ առաջին ճախնային ժողովրդին տուեցի առանձին թագաւորութիւն, ուր դարձեալ կանո՛ն գրեցի չճանաչել ո՛վ է թագաւորը եւ ո՛վ է ժողովուրդը: Այս բանի հետեւանքից կարելի է յուսալ, որ Ձեր մռայլութիւնը տարեկան եկամուտք ստանայ 10000 կորած հոգի:

— Gut [2], — ասաց սատանան, — վերջը՞:

— Սորանից յետոյ ես շարժեցուցի եւ մի այլ ազգ, որ ապահով բնակւում էր հիւսիսային աւազների վերայ մի մեծ գետի եզերքում. այս արդէն իսկապէս ծիծաղելի բան էր. ինձ ոչինչ ժամանակ յաջողուած չէր այսպէս ճարտարութեամբ խաբել, ինչպէս այս գործում: Բայց պիտոյ է ճշմարիտը ասել, որ այսպիսի թեթեւահաւատ ժողովրդի եւս երբեք պատահած չէի: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ լարեցի նորանց, շրջեցի գլուխները, խառնափնդորեցի մտքերը, որ նոքա քանի ամիս շարունակ կտրատում էին միմեանց. կորան, չքացան, եւ մինչեւ այժմ դեռ չեն կարող հաշիւ ու համար տալ ինքեանց, թէ ինչ պատճառով ջարդւում էին, եւ ինչ էին կամենում դուրս բերել այս բաբելոնեան խառնակութենից: Այս գործից ես հնար ունեցայ տալ ձեզ 100 000 շատոյ յանդուգն նզովեալներ:

— Bardzo dobže [3], — ասաց սատանան, որ ամենայն լեզուի տեղեակ էր. — յետո՞յ:

— Այս երեք արժանաւոր ապստամբութիւններից յետոյ ես քաշուեցայ դէպի Փարիզ — իմ գլխաւոր բնակութիւնը, եւ սրտիս նեղութենից գրեցի ուսումնական դատողութիւններ կօշկակարների, մշակների, սայլապանների, գրաշարների, աղքատների եւ փախստականների ծայրագոյն իշխանութեան մասին. այս աշխատասիրութեան վաստակքը կամենում եմ ընծայել Ձեր մռայլութեանը:

— Ընծայիր նորանց քո բարեկամին, — ասաց սատանան թթու դէմքով. — ինձ հարկաւոր չեն քո շարադրութիւնքը, այլ ցանկալի է իմանալ, ինչպէ՛ս վերջացաւ այն խռովութիւնը, որ հանեցիր հիւսիսումը, գետի եզերքներում աւազուտ երկրի վերայ:

— Ոչնչով, Ձեր մռայլութիւն. նորանով վերջացաւ, որ մեզ ջարդեցին ու հալածեցին, եւ այն խառնակութեան միջոցին, մի մօրուքաւոր հեծելազօրական, որ ամենեւին չգիտէ ապստամբութեան խորհուրդը, յարգը եւ արժանաւորութիւնը, վիրաւորեց ինձ իւր գեղարդով, ինչպէս տեսաք, սորանից մի փոքր յառաջ:

— Վերջը ի՞նչ եղաւ:

— Ոչի՛նչ, մռայլագոյն սատանայ: Ես այժմ ապիկար զօրական եմ, եկած եմ արձակուրդ խնդրել Ձեզանից, վեց ամիս ժամանակով օտար աշխարհ գնալ, հանքային ջրերով իմ վէրքերը բժշկելու...

— Արձակուրդ չկա՛յ քեզ, — աղաղակեց դեւերի զարհուրելի թագաւորը: — Նախ, որ դու արժանի չես նորան, երկրորդ, որ ինձ հարկաւոր ես. քաղաքական գործերը դեռեւս խանգարուած են: Բայց դառնանք դարձեալ դէպի քո յայտարարութիւնը: Դու պատմեցիր ինձ միայն երեք ապստամբութիւնների մասին, ո՞ւր մնացին միւսերը: Մի փոքր յառաջ պարծենում էիր, թէ միմիայն Գերմանիայումը հանել ես հինգ կամ վեց տեղում:

— Անյաջող անցան, Ձեր մռայլութիւն:

— Ինչպէ՞ս թէ անյաջող անցան:

— Ինչ շինեմ ես գերմանացոց հետ, մինչ չէ կարելի նորանց շարժէլ ու դղրդել... Բարեհաճեցէք տեսանել, ահա այժմ եւս իմ մօտ կան տասն հատ գերմաներէն ապստամբական ճառեր, որ ասուեցան Համբախումը եւ ամբողջ թիւ Die deutsche Tribune օրագրի. ես ցրւում եմ այս գրուածքը բովանդակ Գերմանիայում, բայց գերմանացիք կարդում են նորանց նոյն յուսահատեցուցիչ սառնութեամբ, որով խմում են սառուցով գարեջուրը եւ պար են գալիս Mein lieber Augustin երաժշտութեամբ: Մի քանի ուսանողներ եւ օրէնքի վարդապետներ աղաղակում են, քարոզում են, բայց այդ ոչինչ ներգործութիւն չէ յառաջացնում ժողովրդի մէջ: Արդէն զզուեցուցին ինձ այս գերմանացիք. հաւատացնում եմ Ձեր մռայլութեանը, եւ նոցա ամէնից շատ նզովեալը եւս պիտանի չէ Ձեր դժոխային թագաւորութեանը: Նոքա մինչեւ այն աստիճան սառն են, որ դժոխքի բոլոր կրակով չէ կարելի ջերմացնել նորանց, թո՛ղ թէ խորովել...

— Ապա ի՞նչ շինեցիր Իտալիայումը:

— Ոչի՛նչ:

— Ինչպէ՛ս ոչինչ... մանաւանդ որ հրամայել էի առաւել ներգործել Իտալիայումը:

— Դուք հրամայել էիք, եւ ես ներգործեցի: Բայց իտալացիք միանգամայն կանայք են: Ես կապեցի նոցա մէջ մի գեղեցիկ դաշնադրութիւն. նոքա երդում կերան, որ երեւելի ապստամբական քանքարով գերազանց կը լինին, քան իւրեանց նախնի հին հռովմայեցիքը: Ես իրաւունք ունէի սպասել այս գործի կատարեալ յառաջադիմութեանը, մինչ գիշերով յանկարծ, Ձեր մռայլութիւն, բարեհաճեցիք շատ բարձր.... հազալ թէ փռնգալ, որ երկիրը ճաքեցաւ մի փոքր ձեր ննջարանի վերայով: Իմ հսկաները, երկրաշարժութենից վախելով, վազեցին գնացին իւրեանց աբեղաների մօտ եւ խոստովանեցան նոցա մեր բոլոր դաշնադրութիւնը: Իսկոյն բոլոր այդ երկչոտ հսկաները բանտ դրուեցան. ես ինքս, այդ միջոցին, ահի, տագնապի մէջ էի, հազիւ կարողացայ կեանքս ազատել: Մի աբեղայ ընկել էր քամակիցս սուրբ ջրի մշտիկը ձեռքին. բոլոր Բոլոնիայ վազեցինք: Հռովմի մօտ գնալ չէի կարող: Ձեզ յայտնի է, որ դեռ հինգերորդ դարումը պայման էինք կապել [4], որի զօրութեամբ դեւերը պարտական էին չմօտենալ Հռովմին շուրջանակի տասն մղոն հեռաւորութեամբ:

— Դու ամենայն բանի մի պատճառ գտանում ես. քո ծուլութենից հետեւում է, որ այժմ դեւերը միայն պիտոյ է դաշնադրութիւնների սրբութիւնը պաշտեն ու չդրժեն: Ապա ի՛նչ է շինում Անգլիան:

— Նա այժմ պարապած է հնդկական ապստամբութիւններով, երկիւղի մէջ է, որ մի գուցէ հնդկացիք եւս անցանին այն կամուրջից, որից անցան Հիւսիսային ամերիկացիք: Միայն Անգլիայի բաղդն է, որ հնդկացոց մէջ չկան Ֆրանկլիններ եւ Վաշիկթօններ: Բացի սորանից Անգլիան պարապած է Չինաստանի հետ, նորերումս տիրել է Կանտոնին եւ յոյս ունի, յառաջ գնալով այդ աշխարհակալական հանդիսումը, ծաղկեցնել իւր օփէումի վաճառականութիւնը, որ մեզ շատ ձեռնտու էր...

— Սիրական Աստարօտ, ես գիտեմ, որ եթէ դու կամենաս, ամենայն բան կարո՛ղ ես առնել, — ասաց դեւերի թագաւորը, որի բարկութիւնը հատել էր մի փոքր, — աշխատի՛ր, հոգիս, փոքր ինչ շարժի՛ր, հոգա՛...

— Աշխատում եմ, վազում եմ, հոգում եմ, բայց դժուար է, Ձեր մռայլութիւն. ժամանակները փոխուած են:

— Ի՞նչ են այդ փոփոխութեան պատճառքը:

— Այն, որ մարդիկ չեն հաւատում մեզ այժմ որպէս յառաջ:

— Մարդերի հաւատը կորե՞լ է դէպի մեզ, — բացագանչեց սատանան, — ի՞նչ բանից պատճառուեցաւ այդ:

— Նորանից, Ձեր մռայլութիւն, որ ես երկար ժամանակ խաբեցի նորանց, խոստանալով գեղեցիկ գալոց օրեր, հարստութիւն, բարօրութիւն, ազատութիւն, խաղաղութիւն ու կարգ. բայց իմ ապստամբութիւններից, խաբեբայութիւններից եւ առհասարակ իմ գործերից, որ հիմնած ու հաստատած էին Ձեր մռայլութեան պաշտօնական հրովարտակների վերայ, ծագեցան հալածանք, բանտ, աղքատութիւն, մահ եւ կործանութիւն: Այժմ չես կարող խաբել նորանց, որպէս յառաջ. նոքա շատ խելօքացել են այժմ...

— Լռի՛ր, յիմար, — գոռաց սատանան զարհուրելի ձայնով. — ինչպէ՞ս համարձակւում ես սուտ խօսել, իմ առաջեւս, այդպէս առանց խղճմտանքի, որպէս թէ յայտնի չէ ինձ, որ մարդիկ երբեք խելօքանալու չէին....

— Բայց հաւատացնում եմ, Ձեր մռայլութիւնը...

— Լո՛ւռ կաց....

Ապստամբութեան դեւը, իւր ծննդական լրբութենով կամենում էր ահա դարձեալ պատասխանել սատանային, մինչ սա ամենալի բարկութեամբ վեր թռաւ գահիցը դէպի նա, կայծակներ թափելով աչքերից, բերանը եւ ճանկերը բացած, որպէս թէ պատրաստւում էր պատառոտել նորան:

Աստարօտը սկսեց փախչել, սատանան նորա քամակից: Միւս դեւերը, որ ներկայ էին հանդիսին, երկիւղից սկսեցին առաստաղին կպչոտել եւ ծակերը մտնել. խառնակութիւնը շատ մեծ էր, որպէս թուրքի դիւանում, պատերազմի գործերը որոշելու մասին: Սատանան վազում էր Աստարօտի քամակից, բայց ապստամբութեան արհի նախագահը, իսկապէս սատանայի նման, ամենայն ժամանակ իւր յաջողաշարժութեամբ պրծնում էր սատանայից` համարեայ թէ նորա ձեռքի տակից դուրս սահելով: Այս անկարգ գործողութիւնը շարունակուեցաւ մի քանի րոպէ, երբ նոքա 2000 ասպարէզ տեղ վազեցին զանազան ուղղութենով: Վերջապէս դժոխքի իշխանը բռնեց իւր խորամանկ ոստիկանի պոչից... յետոյ բարձրացնելով օդի մէջ, դժոխային կատակով ասաց.

— Ա՛, ա՛, դու քարոզում ես ինձ մարդերի խելօքանալը՛, ես քեզ ցո՛յց կը տամ, անպիտան... նայի՛ր, շուտով սկսանես, ուրեւիցէ, ինչեւիցէ պատճառով մի ապստամբութիւն կամ խռովութիւն, ապա թէ ո՛չ, ես քեզ... Quos ego [5].... ինչպէս ասում է Վիրգիլիոսը... Եւ ամենասաստիկ բարկութեամբ պտուտելով նորան իւր գլխի վերայ, ձգեց սարսափելի զօրութեամբ:

Ապստամբութեան խեղճ դեւը, թափանցելով բոլոր դժոխքից, անցավ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի ժամ թռչում էր, ինչպէս լայնաբերան թնդանօթից արձակած ռումբ. Աստեղաբաշխքը իսկոյն ուղղեցին իւրեանց հեռադիտակները Աստարօտի վերայ եւ տեսանելով նորա պոչը, ընդունեցին նորան այն մեծ մոլորակի տեղ, որ այս տարիներումս երեւելու էր. նոքա իսկոյն հաշուեցին, թէ քանի՞ ժամանակում կատարում է նա իւր ընթացքը արեգակի չորս կողմով: Ֆրաունհոֆերի հեռադիտակը գտանուելուց յետոյ, եւ չղջիկները չեն կարող թաքչել աստեղաբաշխների աչքից, նոքա այդ բոլորը դասում են երկնքի լուսաւորների կարգը:

Այս միջոցին ապստամբութեան դեւը թռաւ, թռաւ, թռաւ ու սաստիկ ճայթոցով ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղը: Բայց դեւերը, ինչպէս նաեւ կատուները, անվնաս են մնում եւ սաստիկ բարձրութենից ընկնելու ժամանակ: Բայց այս միջոցին, երբ ընկաւ Աստարօտը, մի փոքր այլապէս էին Փարիզի հանգամանքը. նա ընկաւ այն շփոթութեան եւ խառնակութեան մէջ, որ պատճառուել էր ռումբի ճայթելուց, որ նորա գովական իտալացիք պատրաստել էին Ֆրանսիայի թագաւորի կեանքը կտրելու համար: Այս դիպուածով ահա Աստարօտ զրկուեցաւ իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ բացեց եւ զայրացուց նորա առաջին վէրքը:

Սատանան, ձգելով Աստարօտը դէպի երկրի երեսը, հետ դարձաւ փառահեղութեամբ, փչուեցաւ եւ ասաց.

— Տեuանո՞ւմ էք այդ անպիտանը... ինքը որովհետեւ ոչինչ չի շինել եւ կամք չունի շինելու, սկսեց իմ առաջեւը գովել մարդերի խելք ու միտքը... ցանկալի էր իմանալ, թէ ե՛րբ զօրեղ էր մարդու խելքը քան թէ մեր փորձութիւնքը... մարդիկ, միշտ մարդիկ են... Ա՛հ, սիրելի եւ թանգագին մարդիկ...