Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

րով ծանուցանել հոգեւոր կառավարութեանդ զի ես երբէք {յ[ը]նթացս} իմոց քսան ամեայ հասակի կենաց չեմ ունեցեալ ընդ Բար

ջեւան 92 Րուդնեւին, Մոսկուա 93 Կալկաթայի տէր {Յ[ովհաննէս]} ա[ւագ] քահանային (ի մասին հրիտակացն) 94 Կովայ

բանս, եթե ասիցեմ աբեղայական դերձակաց կարկատանս, {յաբեղայական} հոգւոյ յղացեալս եւ ի լոյս ծնեալս նոյնպէս առանց գո

գիտահալածք, զորս յիշէ Փարպեցին փաթաղիկէս կոչմամբ {յաբեղենէն} վերապատուեալ: Յետ մահու Եզնկայ Կողբացւոյ գլխաւոր

անեն մի կիսատ թերատ տպաւորութիւն դէպի ուղեղը, սա {յագ} է եւ չէ կարող ընդունել տպաւորութիւնք, մինչեւ մի

ւմներդ չանցնեն զուր, Ամուր գրկած կենսատուին Թէ {յագենա՜ս} շրթնալից, Արտահոսման քաղցըր ժամին ` Ոհ, յիշի՜

րովբէն մեր. Ծարաւըն իսկ կրծքի շաղի Մէկ ումպովը {յագենում} է: Սափորները կոկ ու գողտրիկ, Օ՜, ժպտում են ն

Յիսուսեանների Աւետարանի նախանձաւորութիւնը չէր {յագենում} միայն քարոզութենով եւ մկրտելով. նոքա շատ անգամ կ

ը, թէպէտ եւ պերճ պալատի ճոխութենով, չ'կարողացաւ {յագեցուցանել} նորա վառ երեւակայութիւնը եւ եռանդուն գործունէութի

ի հացի մուրացկան, ամեն օր դռնէդուռ մա գալով՝ կը {յագեցուցանէ} սորանից եւ նորանից իւր իմացակական ստամոքսը, եւ ա

ները մինչեւ այսօր օտարի հացով են իւրեանց ստամոքսը {յագեցուցանում} եւ օտարի կենդանութենով ապրում են, եւ սորանով հետ

նենգ եւ մանգ ոչխարազգեստից, որոց հերիքասցի որչափ {յագեցուցին} զսովալլուկ Հռովմէական քաղց Հայկական արեամբ: Տեսց

լը փոր չի կշտացնի, եթէ նորա հետ կապակից չէին այն {յագեցուցիչ} եւ սննդարար հիւթերը, որ կարող էին արիւն դառնալ ե

անպիտան, առ ոչ ունելոյ յինքեան զկենդանարարն նիւթ {յագուրդ} տալ նքողեալ հոգւոյն: Եթէ ապացուցութիւն բանիս պահ

աբար վերելակեալ Յընթադրեալն դրախտաճուն {Յագչի} ոչ թերաքամեալ Եւ ընձուին դէմք քաջարւոյն:

Զկենսատուն քաջ ընդգրկեալ Շրթամբք ցնցուղ թէ {յագչիս}, Յարտավազկին ի վէտ խաղալ՝ Ո՜հ, յիշե

ւլ զոր ինչ գրեմս այժմիկ: Առ պահանջողութիւն իմ {յադմինիստրաթորէն} Կալկաթեան Սուպրիմ Կորտի ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն օր

եւ ճեպեն: Ի Փարի՜զ, ո՛հ, ի Փարի՜զ, {Յազատութեանն} յորորան, Ի սո՜ւրբ սիրոյ հայրենիս՝ Ու

եւ արգելաւ մահ. համարեցաւ նմա յարդարութիւն ազգէ {յազգ} մինչեւ յաւիտեան " (Սաղմ., ՃԵ., համ. 30)։

իր Նալբանդեանց Ի 10 դեկտեմբերի 1852 ամի եւ {յազգականին} ՌՅԲ ի Քիշինեւ 1853 16. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՍԻՆՈԴԻ

ելլենաբանութիւն, ամենեւին մերկացեալ եւ օտարացեալ {յազգային} հարազատութենէ, ուստի որպէս այժմ, նոյնպէս եւ ի ժ

ւթիւն շինուածոցն, ըստ քաղեալ ծանօթութեանց իմոց, {յազգայնոց} եւ յօտարաց հասանէ մինչ 5000-6000 լիբրէ ստերլինգ

հաւաստեաւ եւ լուրն յածեալ ՚ի բերանս բերանս ոմանց {յազգայնոց} այնքան տարբեր են եւ հեռի ի միմեանց, մինչեւ հարկա

թ լրացեալ երեսփոխանութեան, որպէսզի նոքին շարժեալ {յազգասիրական} ոգւոյ դէմ դիցեն չուել 'ի Հնդիկս եւ, յանուն ազգի

ւիրանի Ձերում գրեմ ՚ի սմա ՚ի լեզու բնիկ մեզ, եթէ {յազգասիրութիւն} Ձեր ապաստան առնեմ տեսանել զհաշիւ հրիտակին ընդ պ.

անգամ։ Վիշտս 'ի գետոց, վիշտս յաւազակաց, վիշտս {յազգէ}, վիշտս 'ի հեթանոսաց, վիշտս 'ի քաղաքի, վիշտս յա

Ի դարձ առնել Վռամշապհոյ ի Միջագետաց, քահանայ ոմն {յազգէ} ասորի Աբել անուն խոստանայ նմա զնշանագիրս Հայոց յա

ւթիւն բեռինն, այլ զոր բարձէք սիրով յանուն ազգի, {յազգէն} դարձեալ աղաչիք հանել ի նաւահանգիստ անդորր, ճարտա

երեսփոխանութեան իմ եւ արգոյ Աջեմեանցի, զտուեալն {յազգէն} Հայոց բնակելոց ի քաղաքիդ, յաղագս գնալոյ ՚ի Կալկա

եւեալ պատճառաց, նախ, զի 41 անձինքն չէին ընտրեալ {յազգէն} յաղագս ի միասին ընդ Այվազովսքւոյ վերջաւորելոյ զմե

, ի պարականոն ներգործութեանց արանց, որք զանխուլ {յազգէն}, փոյթ ունին զսեպհականութեանց նորա, յայնժամ, Ձե

ւսսիոյ եւ Անգլիոյ։ Ի գործոց յանձն եղելոց ինձ {յազգէն} Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան եւ ի վեհափառ կաթողիկոսէ

իրն վաւերացեալ է ստորագրութեամբ կտակողին եւ այլոց {յազգէն} մերմէ, յամի 1799 յ9 Մայիսի, ի Բատավիա, տայ մեզ

որ է լրութիւն հօտին յանձն եղելոյ Ձեզ յաստուծոյ եւ {յազգէն}, փութացարուք ՚ի բժշկել, վայրկեան մի եւս, գուցէ

ս Արծրունի պատմաբան, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ Արքայի {յազգէն} Արծրունեաց յօրինէ զպատմութիւն Արծրունի տոհմին, տ

ղթ նմանօրինակ չեն զարմանք, այլ սովորական երեւոյթ {յազգի} ստրկացելոյ եւ կորուսելոյ զշաղկապ միաբանութեան, բ

ճառ եղեւ եւ մեծապէս սատար տարածման նիւթականութեան {յազգի} մերում - քանզի այր յիւրաքանչիւր տեսեալ զհայրենիս

ը. " կենաց իմոց որ 'ի մանկութենէ 'ի սկզբանէ լեալ {յազգի} անդ իմում յԵրուսաղէմ, տեղեակ են " եւ այլն. Գործ

զուսումնարան ազգային, որոյ նման ո՛չ ուրէք երեւի {յազգի} մերում, եւ թէ բազում գիտութեամբ եւ գրոց տպագրութ

ն ոմանց թերակիրթ անձանց, որք առ հասարակ սովոր են {յազգի} մերում միջամուխ լեալ ի խումբ ռամկին ստանձնել ինքե

տեարք, կեցջիք ի սփոփանս ազգի, զի ամենեցուն, որ {յազգին} են աչք՝ ի Ձեզ հային, իբրեւ ի պաշտպան տառապեալ ո

խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց դնել յերեսաց: Ե՛ն {յազգին} մերում ականջք, որք բաց են զօրհանապազ, են եւ աչք

իմաստ եւ կարծիք, գաղափարք կենդանիք եւ հայեցուածք {յազգս} ազգս գիտութեանց, որովք լուսափայլին միտք եւ սնանի

ացան աչք մեր եւ քննեալ զօրինակս կտակաց տպագրելոց {յԱզդասէր}, յԱրշալոյս եւ ի Հիւսիսափայլ օրագիրս այլեւ զօրինա

ես տեսի յորժամ որդիք թագակապ Վաղակաւոր սուր {յազդիր} գահ պահէին յաջողակ։ ԶԱնի գիտեմ բազմամարդ յորժամ

յերկինս Կացցէ ի յակճիռս... Միայն թէ {յազես}, Յոր ցանգ ըղձամ ես............

Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս: Զ. ՄՈԳՊԱՇՏԷՆ {ՅԱԶԷ} "Celestial Dian, goddess argentine will

իկ աշխատութեամբ հաւանեցուցեալ տայր ասել զթագաւորն {Յազկերտ} զի շնորհեսցեն նմա զորդիս երանելւոյ նահատակին Հմայ

եց Պարսկաստան։ " Իսկ յամին եօթն եւ տասներորդի {Յազկերտի} արքայի (455 թիւ), իշխանն Վրաց Աշուշայ աղաչէր զ

էին 'ի քաղաքին կայսեր, կալաւ եւ ետ 'ի ձեռս նորա ( {Յազկերտի} )։ Եւ զամենայն զոր ինչ ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց

ապետի Հայոց, ընդ որում գտաւ ի խռան մարտին ընդդէմ {Յազկերտի} Երկրորդի Պարսից արքայի, որ զՀայաստան հրապուրէր ի

մչեան " Հայոց պատմութիւն " ասուած հատորները, ուր {Յազկերտներ}, Լանկթամուրներ, Թաթարներ, Յոյներ եւ այլ օտար ա

մասնիցն ութն մասն վաղֆ արարի եւ կատարելապէս ետու {յԱզով} գաւառոջ Նոր Նախիջեւանու քաղաքին հայոց բարեկարգութ

ի, Սոքին յաւէժ ծիրանափառ զքեւ արկցեն պատմուճան։ {Յաթերս} կապոյտ եւ դուք աստղունք՝ լուսածըղիկք, վառվառուն

անութեանն էր գիւտ՝ կամեցաւ նաւել յԵլլադա եւ գնալ {յԱթէնս} առ աշակերտակիցս իւր, այլ վասն հողմոյն ընդդէմ լին

նչ շահեցեալ զգիտութիւն զանազան իրաց, ուստի իջեալ {յԱթէնս} եւ ի Կոստանդնուպօլիս՝ փութացաւ յԱյրարատ, տեսոյ

յ, ստացեալ զուuումն եւ զգիտութիւն յԱլեքսանդրիա, {յԱթէնս} եւ ի Բիւզանդիոն՝ թողու զկնի իւր զքանի մի երկասիր

ւրց նոյն չարաբաստ ծառայն քո: Յիշխանականն ի {յաթոռ} դու զոյ կամիս նստուցանես, Եւ ում զլանաս ի

մն Յովսէփ անուն... եւ հրամանաւ Վարդանայ նստուցին {յաթոռ} կաթողիկոսութեան"։ Յայտնի է, թէ հայրապետ խօսքը

այականին, Իմաստասէր կոչմամբ վերապատուեցաւ: Սորա {յաթոռ} ամբարձեալ Հայրապետական յամին 718, զամենայն ճիգն

ան զոմանս ի հանգամանաց գործոյն, որոյ վասն կոչեմս {յաթոռն} եւ զոմանս ի հանգամանաց իմոց, որովք ո՛չ մարթանամ

այսոքիկ են հանգամանք գործոյն, որոյ վասն կոչիմ եւ {յաթոռն}, բայց որովհետեւ հանգամանք անձին իմոյ ամենեւին յա

իրացու Սարգիսն, երբ նա ինքնին աստանդական դեգերէր {յԱթոռն}, եւ ո՛չ կարեն զայդ ի վերայ իմ հաստատել ըստ արդար

մնաց անորոշ եւ արձակեցաւ ժողովն եւ ես կացի մնացի {յԱթոռն} ամսօրեայ իբր ժամանակաւ սպասելով որ եւ իցէ պաշտօնա

րեղէն Անցեալ ճեպէր, համբառնայր, Մինչ {յԱթոռոցն} ի սահման Ի քերուբից պարառեալ՝ Արարչին

եալ՝ Արարչին կալ յանդիման, Եւ Տէր՝ {յԱթոռսն} վերօրհնեալ: Վեցթեւեանն անդ երկոքումբք

ուս Տեառն ի հոտ անուշից, Հնչեն երկինք {յալելուս} Համակ ղօրութեանց երկնից: Եւ հոտոտի Տէր

աշակերտ սրբոյն Մեսրոպայ ընդ այլոց յաջողամիտ արանց {յԱլեքսանդրիա} ՝ " ի լեզու պանծալի, ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին վ

ն եւ ընդ բազմավաստակ արդիւնս նորա: Յետ զամս եօթն {յԱլեքսանդրիա} վարժելոյ ընկերօք հանդերձ յամենայն իմաստս, որ ինչ

վսիսի Խորենացւոյ, ստացեալ զուuումն եւ զգիտութիւն {յԱլեքսանդրիա}, յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն՝ թողու զկնի իւր զքանի մ

Ադամն ուխտել էր անխաբ Չսխալուել մեղկօրէն, Ուստի {յախուռն} ընդվզմամբ ` Մէջքի վրայ տեղն ու տեղ Կոյսին զարկում

շկաց անդանօր դիպելոց առողջացեալ, անկայ հետեւաբար {յախտ} թուլութեան մինչեւ չիմանալ զառնել եւ զգործել իմ,

լ Ցանգ ի թախիծ, եւ ուստի՞ քեզ վարակիլ {Յախտ} անծանօթ, յորմէ կայիր ցարդ անփորձ, Մի՛ թշնա

Եւ յԱրուսեկին Զոր թաւուտք գգուեն {Յախտարծարծ} լերին Ի թաւալոցէն, Հրեշտակին մատունք

րն, զայդ ոչ ոք կարէ գուշակել հաւաստեաւ եւ լուրն {յածեալ} ՚ի բերանս բերանս ոմանց յազգայնոց այնքան տարբեր են

քրիկ հրապարակս երեւեալ, հանգոյն փոքրիկ նաւակաց՝ {յածելով} միշտ ի ծովու խորշ առանց զարձակավայրս ծովուն թեւակ

կենդանութեան եւ նորոգութեան նորոյն, որ ի շրթունս {յածէր} ռամկին տարաձայն կերպաւորութեամբ ըստ քաղաքաց եւ ըս

իք, զի մեծ դատաստան ընդունելոց եմք " (Թ. Կաթ. {Յակ}. Առաք., գլ. Գ, համ 1)։ § 68. Բնագրում

նայի Պատկանեանին, որ գտանի այդ նպատակաւ մտանելոյ {յակադեմիայն}, ըստ ժամուն սադրելոյ, պարտաւորեալ գտանի մտանել

" Եւ ո՛չ ժմտիս - այո՛, տեսանեմ "... {Յական} քթթել նմա վակժոյժ լեալ՝ Բուռն հարկանեմ զխրո

թէ ո՞ր լեզու անդստին ի նորոգման է իւրմէ յայտնեցաւ {յական} թօթափել՝ լրացեալ կատարելութեամբ, ո՞ր լեզու զառա

նձնասիրութեան եւ ոչ իսկ ի թեթեւամիտ փառամոլութենէ {յականաւորացն} ՝ ի մատենագիրս երեւիլ ի կարգի: Հեղինակ աշխատութե

նի, վեհափառութիւն եւ յաջորդք Ձեր տեսցին զամենայն {յականէ} եւ յանուանէ եւ ըստ այնմ պահանջիցեն զհամար եւ զհաշ

աստել չզօրէ"։ Ասաց, եւ աչք ցօղեցին {Յականողեաց} մարգարիտ. Արտասուք էին նախկին՝ Մարդո

աստեղծութիւն: Այլ այս ամենայն հողմոց հնչիւնք էին {յականջս} իմաստնոց Հայոց, որոց շատ եւ կարի շատ էր, եթէ մի

այ չարաչար... Արգնաթոյր հիւթ ինչ թափանցեալ {յակաստան} հոգւոյս, զիճութիւն գոգցես գերեզմանական ազգոյ իմն

Ճարտարին բաբախէ սիրտ, Բեկորք փայլին ի {յակինթ}... Երգի ի քնար Ի վաղիւ գոհար: ԺԱ. ՅԻՇԵԱ

ւմ է ակը եւ թռչում են մանր Փայլուն բեկորներ նման {յակինթի}... Ու բաբախում է սիրտը սիրավառ Գոհարը տաշող քեր

ւմ էր մի մաշուած զմրուխտ չորս կողմը զարդարած մանր {յակինթներով} (եաղութ): Գլխի մազը շատ խնամքով երեք բաժանած ե

գել Մխիթարը՝ բարեկամանալով Կապուցինեան աբեղաների {Յակինթոս} վանահօր հետ, որի հովանաւորութեան տակ դիմել էր Մխ

նտոցահար. Որմիզդ իսկ յերկինս Կացցէ ի {յակճիռս}... Միայն թէ յազես, Յոր ցանգ ըղձամ ե

ղջամուղջ գիշերի: Զարդիս խօսիմ ես, եւ ժողովուրդն {յակճիռս} կայ անշարժ, լսէ զձայն իմ, դողան ջիլք լսելեաց,

ի նոցանէ, եւ առաւել եւս 'ի հեռաւոր վայրս, գուցէ {յակնածութենէ} եւս Քօլլեճեանց, ժողովեաց 'ի նոցանէ արդիւնս, որո

Սաղաթիէլ Դաւթեան, պ. Պետրոս Դանիէլեան, պ. {Յակոբ} Մատթէոսեան, պ. Աստուածատուր Մովսիսեան, պ.

Փրկչին 1793 մլն հատ հոլանդզեւար կտակ ամ գրել տվել {Յակոբ} Փիրէֆրնի անմաւոր նօթարիսին, որոյ կտակակատար գնան

էզ հէգ ծարաւին Պտղից պտկից ջուր խնդրի, Եւ սուրբ {Յակոբ} Նահապետի Ջրհորիցըդ տաս խմի, Առատահոս աղբըրակիդ

էն կողմից վնասում էր Անգլիային, երբ Կարլոս II եւ {Յակոբ} II Ստիւարտները Լուդովիկոսի արծաթագին վասսալներ դա

Օրանժեանի ընդդէմ, եւ պաշտպանութիւնքը նախ ապարքայ {Յակոբ} II-ին եւ վերջը նորա որդուն, որ 70 տարի թագ խնդրե

րգս եկեղեցւոյն Հայոց: Ի սմին չորրորդ դարու սուրբ {Յակոբ} Հայրապետ Մծբնայ, Զգօն կոչեցեալ, ի խնդրոյ Վրթանի

՝ զոր կառոյց Մատթէոս սարկաւագ Ծարեցի, առաքեալ ի {Յակոբ} Կաթողիկոսէ Հայոց յամի 1655: Արհեստ տպագրութեա

. Անգլիայի Ազնուապետութեանը, Կարոլոս առաջինի եւ {Յակոբ} երկրորդի ժամանակ, Սպանիայի ինքնակալութեանը, Վեն

ս մանաւանդ Սպանիացիք եւ Պօրտուգալացիք, հռչակաւոր {Յակոբ} Լայենէզը, Ալֆոնս Սալմերոնը, Նիկօլայ Բօբադիլեան

ի թագաւորը կամենում էր իւր խոստովանահայր նշանակել {Յակոբ} Միրա Յիսուսեանը, որ հրաժարուեցաւ այս վսեմ պաշտօն

րուեցան յետոյ այլ Գեներալների ձեռքով, մանաւանդ՝ {Յակոբ} Լայենէզի ձեռքով, որ իւր ժամանակումը երեւելի քաղա

ս XIVի ծերութեան ժամանակ, Սպանիայի Կարոլոս IIը, {Յակոբ} II եւ, բացի սորանցից, շատ Սպանիայի եւ Աւստրիայի

վանքի վանահայրը, եւ յայտնեց, թէ իւր աբեղաներից {Յակոբ} -Կլեման անունով մինը (Jacques Clément) բարեպաշտ

Իսկոյն վճռուեցաւ, թէ այս նամակները կարո՛ղ են {Յակոբ} -Կլեմանի համար անցաթուղթ լինել։ Դուքս Մայէնը տուե

սի 31-ին՝ երեկոյեան ժամանակ, Յակոբեան երիտասարդ {Յակոբ} -Կլեման աբեղայն հասաւ Սէն-Կլու։ Ամբողջ գիշեր աղօթ

մ աբեղայքը եւ չեմ կամենում տեսանել նորանց"։ {Յակոբ} -Կլեմանը ներկայացաւ թագաւորին, որ այն միջոցին նստ

անի վերայ եւ կտոր կտոր արեցին նորան նոյն րոպէին։ {Յակոբ} -Կլեմանը ժամանակ չ'գտաւ իւր խորհրդակիցքը յայտնելու

ւմ կամ, աւելի լաւ, չէ ոսկեզօծում, ինչպէս սովոր է, {Յակոբ} Կլեման թագաւորասպան աբեղայն Յութիտի հետ համեմատել

սաղէմի վանականութիւնից դուրս: Դրա առաջին օրինակը {Յակոբ} Նալեան պատրիարքն է, որ ընտրութեամբ կոչուեց այդ պ

ր նախանձել եւ ինքը Լոյոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, {Յակոբ} աղան, նոյնպէս զոհւում է մի ջլային տենդի, որ առա

ւ վարդապետի Բեկնազարեանց... գործակցութեամբ պ. {Յակոբայ} Կրճիկեանց հոգեկից բարեկամին Այվազովսքւոյ, որ յայ

ոյականս, որք ի միասին Զգօն կոչեցան յանուն սրբոյն {Յակոբայ}. այսպէս եւ Զենոբ Գլակ ասորի գրէ ըստ հրամանի սրբ

նն է Կոստանդնուպօլիս, այլ՝ ո՛չ հաւանեալ ընդ այն {Յակոբայ} Կաթողիկոսի, հոգ տանի յղել յԵւրոպայ զայր՝ առ ի կ

ին ազգայինք, որպիսիք են՝ Կեսարացի Եղիայ Մահտեսի {Յակոբեան} եւ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, նոյնպէս թողեալ են յ

Պատճէն կտակի առաջնոյն, այն է հանգուցեալ Եղիայի {Յակոբեան}, որոյ բնագիրն վաւերացեալ է ստորագրութեամբ կտակող

չունի զոչինչ տեղեկութիւնս ի մասին հրիտակաց Եղիայի {Յակոբեան} եւ Սարգսի Ծատուր Աղաւելեան: Ընդ այսմ առաքէ զպատճ

կամ, հասարակ կոչմամբ, Աբդըլմսեհ Մարտիրոս, Եղիա {Յակոբեան}, Կատարինէ Խոջամալ եւ Սարգիս Ծատուրեան, կտակօք ի

խոնարհ եւ յայտնել (ձեռնա գրեալ) ծառայ Եղիա {Յակոբեան} Վկայեմ որ ձեռնագրեաց. ձեռնագրեալ Գէոր

1588 թուականի յուլիսի 31-ին՝ երեկոյեան ժամանակ, {Յակոբեան} երիտասարդ Յակոբ-Կլեման աբեղայն հասաւ Սէն-Կլու։ Ա

սարեանցին, Թիֆլիս 102 Սուաճեանին, Պոլիս 103 {Յակոբեանին}, Ալեքսանդրիա 104 Մատթ[էոս] սրբազանին, Աստրախ[ա

ական աստիճան։ Մի քանի ժամանակ Իգնատիոսը լսեց {Յակոբեանների} մօտ Աստուածաբանական դասեր, բայց շուտով նորանից յ

էջ, խորհուրդ էին կատարում, երեւեցաւ Բուրգուան՝ {Յակոբեանների} վանքի վանահայրը, եւ յայտնեց, թէ իւր աբեղաներից

րէից] 2/14 76 Սուաճեանին 4/16 77 Նազարեանցին 78 {Յակոբեանցին} [Uուէզից] 6/18 79 Միանսարեանցին 80 մեր տուն

ֆեանցին Սեպտեմբեր 11/23 129 Ալփիարին 130 Մ. {Յակոբեանցին} 131 Սուաճեանին 132 Հայրապետեանցին 133 Խաֆաֆե

իպեանցին 21 Ալփիարին 10 22 Հայրապետեանցին 23 {Յակոբեանցին} 11 24 Բուդաղեանցին 12 25 Պապային 26 " Մեղուին

ղոս. Արդ ներքոյ ձեռնադրող կեսարիացի Մահտեսի {Յակոբի} որդի Եղիէս, ծնեալ ի քաղաքն կոչեցեալ Հալաբ, ազգա

ղբայրասպան անելով։ Եսա՛ւը, նախանձի՛ց գրգռուելով {Յակոբի} վրայ, սորա մահն էր մտածում։ Նախանձի՛ ձեռքով ան

նք, թէ Վարագա՞յ Խաչինն է, Յիսնակա՞ց, թէ՞ սուրբ {Յակոբի} ։ Մեզ թվում է, թէ այս բառը աւելի կարօտ էր ծանօթա

ւթիւն սպասաւորի նախկին պատրիարքի Կոստանդնուպոլսոյ {Յակոբոս} արքեպիսկոպոսի ի Պոլիս: Արքեպիսկոպոսն ցուցանէ զան

ան գաւազանը երրորդ անգամ պիտի յանձնուի Ամենապատիւ {Յակոբոս} սրբազան Արքեպիսկոպոսին, բայց ազգի քուէարկութիւնը

կրորդ, տիկնոջն Կատարինեայ Խօջամալեանց, երրորդ, {Յակոբու} Եղիայեան եւ չորրորդ Սարգսի Ծատուրեան: Ի գ

րի, գնեցաւ այսքանոյ եւ այլն: Երրորդ կտակն է {Յակոբու} Եղիայեան, ստորագրեալ 19-երորդէ ամսեանն Մայիսի 17

Ընդ ծագ պտղան ջուր խնդրել Նահապետին ի {Յակոբու} Ջրհորոյդ դու տաս ըմպել, Կրկնավտակ աղբե

Մատթէոսեան, պ. Աստուածատուր Մովսիսեան, պ. {ՅակոբՍտեփանոսեան} եւ պ. Էմմանուել Մինասյան ՚Ի վերայ հիման երես

կենէ միամիտ չէք: Երեկ մեր Խազարոս աղաչէն գիր առի {Յակոռիցկիէն}, եթէ գիր գրիք նոցա, բարեւ արեք, ես ժամանակ չու

գաթ, եր. 119)։ § 28. " Եւ պահէր Եսաւ ո՛խս {Յակովբայ} վասն օրհնութեանցն զոր օրհնեաց զնա հայր իւր, եւ ա

շատերին տեսնում էի, որ անում էին, սարսափում էի {Յակովբոսի} պէս ահագին մարդուց, որ աղաղակում է. " թէ շատ վա

սայրի զինուք առ 'ի գործ ածել երբեմն յաջ եւ երբեմն {յահեակ}, միայն դիտելով զօգուտ անձանց իւրեանց, կեղծաւորո

խիթարեան միաբանութեան Վիեննայի, որք առանց յաջ եւ {յահեակ} նայելոյ գոլն գործեն գէթ թարգմանել զԳերմանական բառ

էն հասանէր: Եւ առ Ադամ մատուցեալ Նստի {յահեկէ} կուսէ Եւ զարտաշեկն փայակեալ Ի նա մերձե

ռուի ի վեր՝ Մինչ ի Հայոց Կոկիսոն... {Յահեղ} ծարաւն զջուր խնդրեալ, Եւ ջո՛ւր նմա՝ ընդ ե

Մի զառածիլ մեղկութեամբ, Ուստի ըմպահկեալ {յահուր} Ձիախրոխտ ընթադրութեամբ Զարկուցանէ զանշ

Սինհոդոսդ առանց առաքման ի կոնսիստորիայն ի Քիշնեւ {յաղագս} դատաքննութեան, թէպէտ հարկ էր առաքել զայն ի կոնսի

Խնդրէ արձակեալ ի Նախիջեւանայ հայոց հասարակութենէ {յաղագս} մտանելոյ ի հոգեւորական կոչումն, հայ Միքայէլ Ղազա

Որպէսզի ընկալեալ զայս խնդիր իմ հրամայեալ լիցի {յաղագս} առաջի առնելոյ զվերոյիշեալ վկայագիրս, ուր հարկն է

որ տուեալ էր ինձ Նախիջեւանայ հայոց հասարակութիւնն {յաղագս} մտանելոյ ի հոգեւորական կոչումն, որպէս եւ յիշեալ

էր վասն իմ առնելն կառավարութենէդ զտնօրինութիւն, {յաղագս} ներկայանալոյ իմ՝ ի ժամ քննութեանն: Իմ տեառն

րին զոր գրեաց նորին գերամբարձ քահանայապետութեան, {յաղագս} ընդունելոյ զորդեակն ձեր ի լսարանն Լազարեանց ըստ ո

էջմիածին վասն յատենի Սինօդին պատասխանատուութեան, {յաղագս} որպէս թէ գրութեան իմոյ ընդդէմ իմոյ հոգեւորական պա

Այլ հաւանեալ ընդ բանս նոյն Հոգեւոր կառավարութեանն {յաղագս} ո՛չ ի գործ գնելոյ զճշմարտութիւն՝ յանձնելով սմին

օդին սրբոյ Էջմիածնի՝ առ իւր բարձր սրբազնութիւն, {յաղագս} յետադրելոյ զտնօրինութիւն վասն ընդունելոյ կամ վերա

չեղծանել, վասն զի հարկաւոր լիցի ինձ այն յայնժամ {յաղագս} մտանելոյ յարքունի ծառայութիւն, եւ կամ այլ կոչում

զիս, յայն ստանալ ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ, ( {յաղագս} ) զարձակագիր զոր խնդրաւ մատուցի հոգեւոր կառավարու

նդրաւ մատուցի հոգեւոր կառավարութեան Նախիջեւանայ, {յաղագս} հանդիման կացուցանելոյ զայն ուր հարկն է վասն պատկա

արդապետէ՝ միջնորդել առաջի Ձերոյին գերազանցութեան {յաղագս} իմոյ վկայագրաց: ՝ Չիք տեղի կասկածանաց, թէ շ

յ պատգամաւորք հաստատեալք միակամ ընտրութեամբ ազգին {յաղագս} զննելոյ զհաշիւս եկեղեցական դրամոց անցելոց ի ձեռս

անցի, զտուեալն յազգէն Հայոց բնակելոց ի քաղաքիդ, {յաղագս} գնալոյ ՚ի Կալկաթա, ի խնդիր ազգային հրիտանացն մակ

գ: Յետ զաւուրս քանիս մնալոյ ի Թիֆլիս, է, որ {յաղագս} ստանալով զպատշաճեալ թղթեանն ի տէր փոխարքայէն եւ է

ւթեամբ մատուցի զբովանդակ գործն վարեալ առ ի ձէնջ, {յաղագս} ի նորոյ արկանելոյ զայն ի ներքոյ մանրակրկիտ քննութ

ատճառաց, նախ, զի 41 անձինքն չէին ընտրեալ յազգէն {յաղագս} ի միասին ընդ Այվազովսքւոյ վերջաւորելոյ զմեծագումա

սսըլէ առնել զայնմանէ զվերաբերեալն կարգադրութիւն, {յաղագս} հրամանագրելոյ ՚ի Հնդկաստան, ճանաչել զիս երեսփոխա

յտնել զպատասխանւոյն եւ առ ի խնդրել զանօրէնութիւն {յաղագս} պատշաճ եղանակաւ հաստատելոյ զթուղթն, յիւրում լրաց

օթութիւնս հասուցանել առ իս, ի լրութիւն գործոյն, {յաղագս} յանդիման առնելոյ զայն ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան

րն, պահանջեցի զհաշիւ գումարին գտանելոյ առ ինքն, {յաղագս} մուծանելոյ զքանակութիւն նորա ՚ի բողոք իմ: Յետ ըն

ամենայնէ քաղի զի թէ եդից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան {յաղագս} ի յայտ բերելոյ զկորուսեալսն, պարտ է ինձ մնալ մին

տար երեսփոխանութեան յերրորդէ թուականէ այսր ամսոյ {յաղագս} գործոյն ՚ի վերոյ յիշելոյ, յորում ամենայն մանրամա

ն իմ ՚ի Լոնդոն եւ զփոխանակագիրսն հասուցանել առ իս {յաղագս} ստանալոյ զգումարն ՚ի Բէնկէն Անգլիոյ որ ՚ի Լոնդոն

զհաշուագրութիւնս պ. Հագի եւ օրէնսգէտ պ. Պալի, {յաղագս} յանդիման առնելոյ զայն կառավարութեան հայոց ի Նոր Ն

՚ի կառավարիչ Հագէն, յանձնել պ. Յ. Ս. Աբգար, {յաղագս} միաւորելոյ զայն ընդ գումարին զորս ստասջիք ի պարո

լի, յ2էն Օգոստ. (ըստ նոր տոմարի) համարաւ 96, {յաղագս} ստանալոյ յինէն զ700 ռուփիս վասն գործոցն Մասեհ Բաբ

անալոյ յինէն զ350 ռուփիս ի պէտս երկուց փաստաբանաց {յաղագս} գործոյն Խօջամալեան հրիտակի: 67. ՍԵԹ ԱԲԳԱՐԵԱՆ

մի, վճռեալ են աղերս արկանել առ վեհափառութիւն Ձեր {յաղագս} յետս կոչելոյ զԹադթէոս եպիսկոպոսն յառաջնորդութենէ

ն կնքեալ մակագրել այսպես. " առ Մ. Նալբանդեանց, {յաղագս} հասուցանելոյ ի Հնդկաստան առ պ. Յարութիւն Աբգարեա

, բերեալ էի ի Մոսկվայէ զպատկեր սրբոյ աստուածածնի {յաղագս} բոլոր կրպակաց մերոց կարգի, որպիսիք գտանին ի զանա

հա ընկալայ զխնդիր բազմաց 'ի հասարակութենէ մերմէ, {յաղագս} ոչ անագան բարձրացուցանելոյ զխնդիրն զազգային հրիտա

մատենկանն Այվազովսքւոյ, արձակեաց առ նա զհրաման, {յաղագս} ժողովելոյ զցրուեալ օրինակս Վարդապետարանին եւ արգե

ոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս իմոյ։ Այլ {յաղագս} իմաստաւոր բանի ըստ նորա տեառն մեծ հրահանգին, շահ

մ անուն էր Մովսէս, եւ տեղին՝ Անձուկ, եւ զամառն {յաղագս} տօթոյ տեղւոյն՝ քահանայապետ աշխարհիս՝ տէր Մուշէ

)։ § 59. Այստեղ բնագրում այսպէս էր ասած. " {Յաղագս} որոյ եւ զայլսն ամենայն եւ զորս առ նոսա արանցն ծառ

րտաց իւրոց, զի զբնաւոր կիրս իւրեանց ցուցանէին թէ {յաղագս} ազգային նմանողութեան եւ ծիսից եւ թէ հայկաբանութեա

 {ՅԱՂԱԳՍ} ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԵԱՆ Ճ Ա Ռ " Այլ ինձ թուի

րոպայ, թարգմանեն վերստին զմիանգամ թարգմանեալն եւ {յաղագս} անկատարութեան գործոյն, թէ եւ Մեծն Սահակ վարժ էր

ն. եւ այլ բազում ինչ իրօք թշնամանեալ՝ յետոյ ապա {յաղագս} այլոց ամօթոյ զխաբէական զեպիսկոպոսութիւնս նման դեղ

ւ զկնի իւր զքանի մի երկասիրութիւնս, որպիսիք են " {Յաղագս} սկզբանց ", թարգմանութիւն Արիստոտելական Պորփիւրոս

Մովսէս Սիւնի եպիսկոպոս քերթող առ մեզ անուանեալ {յաղագս} յօրինելոյ զքերականութիւն, զճարտասանութիւն եւ զայ

գմանեալք ի յունականէն, Դիոնեսիոսի Արիոպագացւոյ՝ {Յաղագս} երկնայնոցն քահանայապետութեանց. Գրիգորի Նիւսացւոյ

թիւնն Հայկական չորրորդ կամ հինգերորդ դարուց: Այլ {յաղագս} ապագայ հարցասիրաց եւ խուզարկուաց հինն հայախօսութե

րագիր Վիեննայի թուի մեզ զբօսանաց աղագաւ յարուցեալ {յաղագս} պատուելի Մխիթարեան միաբանութեան տեղւոյն, եւ կամ

ւ դժուար եւ կարի դժուար էր որոնել եւ գտանել զնոսա {յաղագս} անարդիւն եւ ժլատ վաստակոց դոցա: Պատճառ իրողութեա

յ: Պատուելի հեղինակդ, չգիտեմք թէ վասն էր, միթէ {յաղագս} ստանալոյ զփառս հայագէտ առն միայն, գրեալ է հին հա

ացեալ է յունական գենդաւրոս ոչ հին եւ ոչ նոր, այլ {յաղագս} անուանելոյ նորա զմասնիկքս ում եւ կը խժականս, աւե

նորին վեհափառութիւնն գիտէր զլինել նորին Սիմոնեանի {յաղանդոյ} կաթոլիկաց, քանզի նոյն նա Սիմոնեանն գոլով անդ կոչ

: [Խորհուրդ] նոր հայախօսութեան չէ՛ր եւ չէ իսկ {յաղարտ} վարել զհիմունս հին հայկաբանութեան, քանզի եթէ յայ

են Բնութիւն եւ հրաման անբուն. Ո՞ ելցէ {յաղթ} ի մարտէն Եւ ո՞ւմ տեղի ճակատուն. Էր եր

Դու հնչեցիր Պառնասումը, Երբ Արմազդ {յաղթական} Տիտաններին երկնքիցը Քշեց անդունդ անսահմ

ն միայն Քրիստոսի պատկերը՝ ոսկիով արծաթով պատած, {յաղթական} կերպով կանգնած թագաւորների եւ իմաստունների մէջ,

րչարանքի բաժակը եւ այս պատճառով եւս յաղթեցին, եւ {յաղթական} հանդիսացուցին հեթանոսների մէջ Քրիստոնէական հաւատը

ւա ստացաւ Կարդինալութիւնը։ Յիսուսեանք հանդիսացան {յաղթական} ։ Շուտով սորանից յետոյ Լուդովիկոս XVը ձեռք առ

ղքը խաչ պաշտողների արիւնը թափեցին, թող այժմ խաչը {յաղթական} կանգնի Աթենասի ձեռքում, եւ թո՛ղ փշրվի նորա մահաբ

թենական կառավարութեան մէջ երեւում է Յիսուսեանների {յաղթականութիւնը}, այստեղում ցոյց տուեցին նոքա կատարելապէս իւրեանց

մեր շահին, մեք եւս կեղծաւորութիւնը կը շինէինք մի {յաղթակիր} գործիք: Բայց թող հեռի մնան այդ դժոխային հնարքը.

. այս ինքն է ասպարէզ, յորում բազումք ի հեղինակաց {յաղթահարեալ} յանձին փառասիրութենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, թէ ե

՞վ զհայրական բարբառեսցի զուարճութիւն, մասամբ ինչ {յաղթահարեալ} յորդւոյս ". Խորեն., Պատմութիւն Հայոց, [գիրք Գ

մեր առաջնորդեալ եղեն յունական տեսութեամբ, այլ եւ {յաղթահարեալ} յընդաբոյս, ասիական պաշարմանց մատենագրեցին [դժուա

ւ սնանի հոգին, եւ կամ առ անհնարին հնասիրութեանցն {յաղթահարեալ} ի կրից՝ հնչեցուցանեն, թէ լուսաւորութիւն ազգի կա

ղջիկների դաստիարակութիւն, ուր նիւթականը եւ ժանգը {յաղթահարել} են աննիւթը եւ անապականը, ուր չէ քարոզւում ուսում

լ, որ եթէ չկայ այդ զօրութիւնը, արտաքին ոյժերը, {յաղթահարելով} ազգութիւնը, լուծում են նորա կազմուածքը: Եւ ինչպ

մարդու համար րոպէներ, երբ բնական ազդեցութիւնը, {յաղթահարելով} եւ ընկճելով մի վայրկեան նորա կամակոր եւ մոլորական

իմ արիւնը եւ ուղեղը: Վերջապէս բարոյական ոյժը {յաղթահարեց} ֆիզիկական թուլութիւնը, զօրացուց իմ ջղերը, եւ ահ

էնք եւ իրաւունք 'ի գլուխ ոչ ելանեն. զի ամբարիշտն {յաղթահարէ} զարդարն. վասն այնորիկ ելանէր դատաստանն թիւր " (

ստոնեայ աշխարհում։ Արդեօք դժոխքի դուռերը պիտոյ է {յաղթահարէի՞ն} վերջապէս պապական աթոռը։ Ապացուցանելու համար, թէ

ետի անունով գրուածքը, թէեւ աշխարհաբառ, բայց շատ {յաղթահարուած} հին լեզուից, եւ նմանել ցանկանալով մեծ Հայաստանի

ան, ուրախանայ նորա յաղթութեններով եւ տրտմի, երբ {յաղթահարուած} էր ստրկութիւն քարոզողը, մարդը իբրեւ անասուն գործ

թիւնը, մոռանում է օգուտ քաղել նորանից՝ որպէս թէ {յաղթահարուելով} այն ազդու հոգուց, որից դողում է եւ սարսափում է,

չպէս բնական էակները, կորուսանելով իւրեանց ոյժը, {յաղթահարուելով} արտաքին ոյժերից, մեռնում են, եւ ինչպէս նոցա կազ

ապացուցանելու համար, թէ լաւութեան ոյժը չէր կարող {յաղթահարուիլ} չարութենից, այլ, դորա հակառակ, պիտոյ է յաղթէր

յելով անմեղ երեխայի վերայ, խղճահարւում է. գութը {յաղթահարում} է վրիժական հոգին: Յանկարծ պատկերանում է նորա աչք

անկարելութիւնը՝ առանձին պատասխանել այդ բոլորին, {յաղթահարում} է մեզ եւ հարկադրում է դիմել դէպի մամուլի օգնութիւ

իւր անձը եւ այն րոպէին մեռնում է: Արտաքին ոյժերը {յաղթահարում} են նորան եւ լուծում են նորա կազմուածքը: Ազգ

Բայց արդ բարձրացաւ Հնութեան փոշուց, {Յաղթանակ} կանգնեց Սիրական լեզուդ:............

Բայց արդ բարձրացաւ Հնութեան փոշուց, {Յաղթանակ} կանգնեց Սիրական լեզուդ:.........

ւը եւ դորանով իսկ պատճառ տուեցին Վերանորոգութեանը {յաղթանակելու} ։ Այժմ կը տեսանենք նորանց իբրեւ շատ զօրացած մարդի

նայնի Յիսուսեանների խորամանկութեամբ գործ կատարելը {յաղթանակեց}. նոքա ճարտարութենով կարողանում էին կռուեցնել միմ

նք մարտիրոսական մահով կնքեցին քրիստոնէական հաւատի {յաղթանակը} այս աշխարհների մէջ։ Բայց Յիսուսեան Առաքեալների բ

aris vaut bien une messe! ", - ասաց նա եւ փառաւոր {յաղթանակով} մտաւ Փարիզ։ Այս միջոցին վախճանեցաւ Սիկստոս V

գտան, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեանց եւ եթ պահի {յաղթանակս} ([թէ] միայն հնար էր [յափշտակել] զանկապուտ ձիթենի

նէք, եթէ ո՛չ, ինձ եւս գերի կը վարեն դէպի Մասեաց {յաղթանդամ} ուրուականների ամրոցը: Զօրօրինակ ինչպէս պատահել է

ն առնում: Ո՛չ. նեղութեանը մեծահոգութեամբ պէտք է {յաղթել}: Այնտեղ վարում էինք մի պարզ կեանք միմեանց քաջալե

րդները ապուշ մարդիկ էին, կարողացաւ նոցայ դիւրեաւ {յաղթել}, այսինքն, մօտենալով քահանայապետին եւ չարաբանելո

մատանին խանի մատումն է, թշնամիք չեն կարողանալու {յաղթել} նորան, եւ եթէ այս բանը իմանալով մի մարդ չարագործ

ն պիտոյքը"։ Մխիթարը իւր ձեռնարկութեան մէջ ունէր {յաղթել} շատ դժուարութիւնների, բայց նա չվախեցաւ։ Սորա հա

ունքը՝ գեղեցկութեան եւ այն կատեգօրիայով չէ կարող {յաղթել} նոր լեզուի իրաւունքը. պատճառ, տգեղ երեւցածը չէ

լ էիր, որ պիտի կարողանաս այն ահագին հսկայի ուժով {յաղթել} բնութեան, մինչդեռ բնութիւնը ծաղրում է նաեւ Հիմալ

շարմունքի իւրեանց վերայ արած ազդեցութեան հետ, եւ {յաղթելով} նորանց հրապարակ իջան: Կեցցէ՜ն: Մինչեւ այժ

ալու դէպի արեւմտեան Հնդկաստան: Ամէն դժուարութեան {յաղթելով}, Հնդկաստանի ափերի մօտ մի ահագին փոթորիկի դիպեցան

ակից, որ օգնում էր նորան աշխատութեան մէջ, այլեւ {յաղթելու} այն բոլոր դժուարութեններին, որոնց հանդիպում էր ն

նախահարքը մշտնջենաւոր Կեսարին, երբ նա Պոմպէոսին {յաղթելուց} յետոյ որպէս ինքնակալ տիրում էր բովանդակ Հռոմին. -

իւնը եւ լոյսը, ասես թէ միշտ պիտոյ է պատերազմելով {յաղթեն} խաւարին եւ ստութեան եւ յափշտակեն յաղթութեան ձիթեն

էր նորա Աստուածայնութեան առաջեւը, ահա թէ ինչ բան {յաղթեց} հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ եւ պտուղ բերել

այս չէ՞ր պատճառը, որ այն տասներկու անզէն մարդիկը {յաղթեցին} կռապաշտ տիեզերքին, եւ հեթանոսութեան աւերակների վ

ողգոթայն եւ չարչարանքի բաժակը եւ այս պատճառով եւս {յաղթեցին}, եւ յաղթական հանդիսացուցին հեթանոսների մէջ Քրիստ

լ քնում է, Զառամ Արեւելքի գործ չէ, որ ինձի {յաղթէ} "։ " Առաջուց դու մի՛ պարծենար, - ասաց Էլբր

, Մեր արքայի վերջին կամքն էր, որ թշնամեացը {յաղթէ}: Նա այս բանը կտակ թողեց, կնքեց նորա

հարուիլ չարութենից, այլ, դորա հակառակ, պիտոյ է {յաղթէր} նորան եւ կանգնեցնէր առաքինութեան դրօշակը ջարդ ու

ց 'ի վիճաբանել եւ գտանել հնարս միաբանութեան առ 'ի {յաղթող} երեւիլ Մխիթարեանց, եւ որպէս զի արդարասցի 'ի վախճ

երով, ցուցանում էր մի ամենակատար եւ ամենափառաւոր {յաղթող} ինքնակալութիւն. այլեւ գաղափար էր դարձել Եւրոպայի

օշակի տակ, որի վերայ գրած է ոսկեայ տառերով, թէ {յաղթող} է ճշմարտութիւնը ընդդէմ ստութեան դրօշակի տակ ամրաց

լեօք եւ հալածանօք, ըստ որում չեն ի միջի ապացոյցք {յաղթողք} ՝ պատճառք բանաւոր. ողբալի ճշմարտութիւն, գաւազան

հատակները, եւ այստեղ ստութիւնը եւ ազգատեցութիւնը {յաղթուելու} վերայ են, եւ այստեղ պիտոյ է խորտակուի խաւարի ամբ

րս բերեցին, որոնց ինքեանք էին գլուխ կացած, բայց {յաղթուեցան} թշնամու շատութենից։ Կայսրը մեծ հալածանք հանեց առ

ի զարհուրելի պատերազմ: Վերակացուն տեսանելով, որ {յաղթուեցաւ} իւր կողմը, մոռանում է իւր պաշտօնի կոչումը եւ բռն

կ, մի անշարժ եւ անկենդան էակ, զուարճանում է իւր {յաղթութեամբ}: Այդ խաւարատեսիլ գիշերի զաւակները, կամելով

ներկում է նորա աչքը իւր դրօշի փառքով, իւր զէնքի {յաղթութեամբ}, իւր սահմանների օրըստօրէ լայնութեամբ: Դնենք, թ

յգ զաւակները թշնամին վանելու համար, ոգեւորւում է {յաղթութեամբք}, տաղեր է երգում, եւ գործը աւարտուելուց յետոյ ու

омъ) մի քանի կարճատես մարդիկ կարծում էին տեսանել {յաղթութեան} պսակը խաւարի ճակատի վերայ։ Այդ երեւակայական խաբէ

люзіи) կը ցրուին եւ կը փարատուին եւ այդ կարծեցած {յաղթութեան} պսակը խաւարի ճակատի վերայ, կը դառնայ յաւիտենական

րկում քաղաքական դատարանից զինուորներ բերելու, որ {յաղթութեան} դափնին ինքն ստանայ Այս կռւումը նորա կողմից շատ քա

ու կարողութիւնքը եւ ամրանալով եւս առաւել, գրաւել {յաղթութեան} արմաւենին։ Մխիթարը իւր դիտաւորութիւնը յայտնեց մի

երազմելով յաղթեն խաւարին եւ ստութեան եւ յափշտակեն {յաղթութեան} ձիթենին։ Այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, եւ նախա

ական մանկտւոյն: Եւ ո՞ւմ արդեօք [մրցանակ անվանելի {յաղթութեան]} ի լայնատարր ասպարիզիս [վիճակեցաւ ընդունել] ի գլո

թագաւորութիւնը Վերսայլեան Տէրութեան ճոխութենով, {յաղթութեան} եւ դպրութեան փառքերով, ցուցանում էր մի ամենակատա

, չափել նորա երկայնութիւնը եւ լայնութիւնը։ Փրկչի {յաղթութեան} եւ թագաւորութեան վերայ խօսելու ժամանակ հարկաւոր է

ակառակ, թէ եւ երկու կողմը եւս չ'խլեց մինը միւսից {յաղթութեան} ձիթենին, եւ երկար չոր ու ցամաք վիճաբանութենից յե

երբ նա վերադառնում էր լիակատար փառքով իւր ասիական {յաղթութեններից}. թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ ովսաննայ գոչելով

ունենայ դէպի հարաւային Ամերիկան, ուրախանայ նորա {յաղթութեններով} եւ տրտմի, երբ յաղթահարուած էր ստրկութիւն քարոզող

խռովում էր դրացի ազգերի խաղաղութիւնը: Նա ո՛չ եթէ {յաղթութիւն} կամի ստանալ ձեր վերայ, այլ պատուհասել ձեզ, ըստ

բնութիւնն, Ո՞ւմ կը մնայ մարտադաշտ, Ո՞վ կը տանի {յաղթութիւն}, - Կար ժամանակ ` այս հարցն էր, Նոյնիսկ կնճռոտ յո

եդոնի թշուառ վիճակը. եւ Հաննիբալից աւելի փառաւոր {յաղթութիւն}, որ կանգնեց այն մշտնջենաւոր հերոսը Կաննեայ պատեր

Յայտնի է թէ մի պատերազմ, մի քաջագործութիւն, մի {յաղթութիւն} չի վերագրուել մի սուրբի, որպէս նաեւ մի հրաշագործ

ի կեանքը վաղուց է վերջացել աշխարհիցս, բայց նոցայ {յաղթութիւնը} քանի գնում է ընդարձակում է իւր ասպարէզը աշխարհիս

այն անհամար թշնամիների հետ եւ չձանձրացաւ երբեք: {Յաղթութիւնը} պսակելու համար յանկարծ երեւում է զէնքի շողշողիւնը

եր նիզակակցութեան կամեցած էիք խլել թշնամու ձեռքից {յաղթութիւնը}, ապա զուր էր ձեր կողմից, խնդրել ձեր դաշնակիցներ

շնակիցների օգնութիւնը: Առանց ձեզ եւս կատարել ենք {յաղթութիւնը}, այնտեղից գոռում է վերակացուն: Միայն ձեր պարտակ

տաշարժ տեսարան կացուցանեն պատմագրութեան մէջ: Այս {յաղթութիւններից} յետոյ ներս են գալիս հոգատարքը վերակացուի հետ, եւ

ային. եւ թէ չյայտնեց, ապա ուրեմն ակամայ, քանզի {յաղթութիւնքը}, որ տանում են այժմ հիւսիսայինք հարաւայնոց վերայ

դրում է նորանից մի շնորհ, պատճառելով նորա այսքան {յաղթութիւնքը}, որ տարել էր թշնամիների վերայ: Խանը պատասխան

մ է Հայաստան։ Պատերազմ է լինում պարսիկների հետ, {յաղթւում} են սոքա, եւ Պապը, եւ Հայաստանը հանգստանալով, յ

րա առջեւը արդարացնէ իւր անձը այս թղթի ձեռքով։ Եւ {յաղթօղ} երեւելու համար, գիտութեան զէնքը առնելով իր ձեռքը

Ասոր հնարը այսպիսով գտանք, ամմա արի նայինք վեզիր {յաղիին} եւ, մամաս կեբերնը չոփեչինիին բանը այս տեղը շատ թ

ալածուելու դիպուածով ասում է. " Բայց բերեալքն իմ {յԱղուանից} եւ 'ի Վրաց եւ 'ի Սիւնեաց եւ յԱրշարունեաց... մնաց

ի նոյն գործ, որոց եւս արարեալ զնշանագիրս, իջանէ {յԱղուանս}, եւ ստեղծեալ կոկորդախօս Գարգարացւոյ լեզուին նշան

քարոզեաց։ Ես անդ ներկայ յորժամ լոյս Հայաստանեայց {յաղջանուղջ}, Փայլակեցաւ անաղօտ եւ հաւատոյն կապեաց փունջ

հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց զլեզուս չգիտ էին, եւ {յաղքատ} մատենադարանի դոցա քանի՞ գրեանք գտանին ի Սինէացւոց

տրաստել վասն զաւակաց ազգի, չկարէր զնոյն տպագրեալ {յաղքատ} քսակէ իւրմ է ձօն հանել ազգին. երկրորդ, զի եւ մի

՝ Մազապուր խզեալ զկապանս, Հանգուցանել {յաղքատին} Ի մերայոց օթեւան։ Tiens! կացեալ առ դո

էս յաման ինչ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: Եւ յարուցեալ {յաղօթիցն} ՝ եստեղծ զնշանագիրս մեր՝ հանդերձ Հռոփանոսիւ կերպ

ւն: - " Քնքուշ սիրով նորա հետ Վարւում էի. բայց {յաճախ} Օր անց կացնում առաւել, Ուրիշի հետ քնքշութեամբ:

իւնից եւ նստէին թոքերի կազմուածքի վերայ: Բաւական {յաճախ} երեւում է այդտեղ պատանի աղջիկների եւ կին մարդերի

Վկայ չես միայն լոկ արտասուքի. Դու ո՛րքան {յաճախ} քո խաւար գահից Տեսող ես լինում լուռ զարհուրա

" Քնքուշ սիրով նորա հետ Վարւում էի. բայց {յաճախ} Օր անցկացնում առաւել, Ուրիշի հետ քնքշ

կացուի կշիռ ունենալ, շատ անգամ եւս աւելի վերին: {Յաճախ} պատահում էր եւ այսպիսի բան, որ ստորին ծառայքն եւ

վհաննու եւ ասեն, ընդէ՞ր մեք եւ փարիսեցիքն պահեմք {յաճախ} եւ քո աշակերտքդ ոչ պահեն " (Մատթ., գլ. Թ.,

արցասիրւում է։ Այս եւ նմանապիսի սխալանքը բաւական {յաճախ} պատահում են Ռուսաստանի Հայերի մէջ, եւ պատճառը ակ

գազ երկայնութեամբ: Նաւերի կայմերի վրայ, նոյնպէս {յաճախ} է պատահում այս. եւ եթէ միայն մի լեզուաձեւ լոյս է

մ են չորրորդ դարուց, այսինքն՝ Լուսաւորչից, որի {Յաճախապատում} գիրքը սկիզբն դնում է քրիստոնէական Հայոց մատենագրո

նէ ի նախաթոռ մատենագրաց մերոց սուրբն Գրիգոր իւրով {յաճախապատում} երկասիրութեամբ զԱստուծոյ՝ եւ զաստուածայնոց. յեր

Բէլփեգովր... բարկացուցին զնա 'ի գործս իւրեանց, {յաճախեաց} 'ի վերայ նոցա բեկումն " (Սաղմ., ՃԵ, համ. 28-

ետ այսր ամենայնի ես ընդ այլոց հոգեւորականաց սկսայ {յաճախել} առ նոյն կաթոլիկն այլ տեսանելով զօր հանապազ զակնյա

ազգը չզլանայ իւր ձեռնտուութիւնը, օրըստօրէ թատրոն {յաճախելով} եւ այս ոչ միայն թատրոնի նիւթական կեանքը ապահովելո

ութիւնսն ՚ի հրապարակս եւ ի փողոցս արկին ի վաճառ, {յաճուրդ} զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: Յայն սակս իղձ լինիմք

շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի եւ ամէ {յամ} ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախել եւ յայնցանէ մասն ի

դ ամ ի կենաց իւրոց արժանացեալ վերատեսչական պատւոյ {յամ} ի 1179 ի ժողովն Տարսոնի, խօսի զճառ վասն միաւորել

ռ կաթողիկոսին, թէ թուղթդ այդ ըստ ինքեան զրկեալ է {յամ[ենայն]} օրինաւորութեանց, հետեւաբար եւ ի յարգանաց ըստ հե

յն երեւութացաւ, այլ եւ հանգամանք ամենայնին որպէս {յաման} ինչ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: Եւ յարուցեալ յաղօթիցն

ւրիշ տեսակ հաշիւ կ'ունենաք իմ հետ եւ կը զղջաք ձեր {յամառութեան} վերայ: Ողջ եղիք, ձեր անձը եւ բարքը փոխելու

յնք իցեն եւ արժանի հաւատոց, քան զթուղթն յօրինեալ {յամբաստանեալ} եպիսկոպոսէ կամ յարբանեկաց նորա եւ ձեռնագրեալ ՚ի խ

շտպան կալով նոցա աննախանձաբար, առանց թեւակոխելոյ {յամբիոնն} ուսուցչութեան, կա՛մ առ փառասիրութեան կամ առ չարա

աբանութիւն, ո՛չ թէ անհատք ոմանք սահմանաւոր թուով {յամբողջ} ընկերութեանց, այլ ինքնին ազգն, նոյն եւ մանկտին

քաջ փորձ..., Սիրողապէս թէ ուղղեսցես {Յամբոյր} տիգեալ խաւարծիս՝ Բուն քեզ բուսցի միշտ քաջապ

անքոյթ, Առ ի՞նչ, - այդ չէ ասացեալ: {Յամբովկ} հասեալ սերովբէն Գործոյն զոր գայր կատարել.

խելակորոյս: Այլ ո՜, մեզ բան ի բերան {Յամբովկ} փութացեալ վիպիս Ոճով ասել զամենայն,

ւրբ քառասուն մանկանց եկեղեցւոյն, որ նոյն դրամիցն {յամեն} շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն թողութեան

ընկալեալ զայն, մարթացից օրինաւոր եղանակաւ մտանել {յամենահպատակ} ծառայութիւն Ձերդ կայսերական մեծության, խնդրելով

զժամանակ իմ յընդվայր կարողացայց զայն ի գործ դնել {յամենահպատակ} ծառայութիւն Ձերոյին կայսերական մեծութեան: Խն

է այսպէս եւ թէ այնպէս, եթէ միայն պաշտպան կալն իմ {յամենայն} ժամ իմոյ ուղղափառ եկեղեցւոյ ենթարկէ զիս քննութեան

ն, եւ որովհետեւ պ. պաշտօնակատարն պրօկուրօրի լռէ {յամենայն} դէպս ոչ ի գործ դնելով զիւրովսանն պարտականութիւն,

կտակակատարքն այսպիսի հաւատարմաբար հոգացողութեամբ {յամենայն} տարւոջ դեկտեմբեր ամսոյ իմ ստատի նոյն տարէն եկամու

անչիւրոցն հինգ ռուփի սքայ սալամաթի տացեն մի անգամ {յամենայն} կայից իմոց եւ նոյն հինգ ռուփին եղիցի իւրեանց մասն

փ կացցէ լեզու հայոց, ցորչափ կացցէ կրօնն մեր ազատ {յամենայն} յեկամուտ տարերց, ազգն մեր չունի երբէք անհետանալ

ս, որ պարզoրեն խոստովանի զբղխումն Հոգւոյն ի Հօրէ {յամենայն} նամականիս եւ յերգս, որպէս եւ յառաւօտոյ լուսոյ "

գրում այսպէս է ասած. " յիշելով զբանն Պօղոսի, զի {յամենայն} ժամ աստուածասէրքն առանց խղճի մտաց կեցցեն " (եր.

անխիղճ միտս ունել առ Աստուած եւ առ ամենայն մարդիկ {յամենայն} ժամ " (Գործք Առաք., գլ. ԻԴ., համ. 16)։ Մ

քարայրի առ առն միում հռչակելոյ 'ի բնակչաց գաւառին {յամենայն} կրօնաւորութիւնս, որում անուն էր Մովսէս, եւ տեղի

'ի տեղւոջն գրով. եւ զիս հանին մերկ եւ թշնամանօք {յամենայն} արարելոց իմոց, զոր 'ի մանկութենէ արարեալ էի " (

օժտեալ գոլով փօլիթիքական ձրիւք, 'ի գործ ած զայն {յամենայն} տեղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում բարեկամս. եւ բան

տ զամս եօթն յԱլեքսանդրիա վարժելոյ ընկերօք հանդերձ {յամենայն} իմաստս, որ ինչ ժամանակի բանականութեանն էր գիւտ՝

է յառաջացեալ եւ արմատացեալ անմիաբանութիւն Հայոց՝ {յամենայն} բարի գործս, անխորհուրդ, յիմարական նախանձ սոցա ա

պատասխանի առնել, եթ է միայն անբիծ իցեն սիրտք մեր {յամենայն} կրօնամոլական ախտից եւ աչք մեր՝ ազատ ի մեկուսի հա

ց ամենայն գիտակցութեան եւ ընտրութեան, յառաջ բերէ {յամենայն} խնդիրս, թէեւ չունէր զոչինչ յարաբերութիւն առ այն

էմ, եւ մտքերի ընթացքը խոստանում է նոր արհաւիրք: {Յամենայն} դէպս, եթէ հայերը ստիպուած լինեն զրկուելու իրենց

տանէի ես 17 ամեայ մանուկ անչափահաս, յորժամ օրէնք {յամենայնի} ներողաբար վարէր ընդ իս, եթէ իրօք գտանեցեալ էր իմ

Ոչինչ աւելի, քան զոր պարտքն էր, առնեմք, եւ {յամենայնի}, յոր զձեռն մխեմք, առաջնորդիմք ի սուրբ սիրոյ առ

որպէս պատկեր պատգամաւորաց թէ բանիւ եւ թէ գրով եւ {յամենայնի} գործակից լինել առ ՚ի գիւտ իրաւանց ազգին մերոյ, ո

ւթիւն սերնդոց իւրեանց, առ մեզ, այս թշուառացեալս {յամենայնի}, հոգեւորք մեր առ անձնական օգտի կամ մուրանալոյ յօ

երէն խրատ՝ առնելու, չհասկցուածին հաւատալու, եւ {յամենայնի} եկեղեցւոյ դատաստանին հպատակելու է"։ Քրիստոնէութ

ձեռն սրբութեանդ, որոյ հայրագութ տեսչութեանն կամ {յամենայնի} հնազանդ ծառայ Հայր Միքայէլ Չամչեան"։ Ի

աւանց աստուծոյ հաւատացելոյ դորին վերատեսողութեան {յամենաողորմած} տէրութենէ, առանց տալոյ ինձ զպատճառ բարձրացուցանե

ստերսն մարդկան զի գեղեցիկ էին առին իւրեանց կանայս {յամենեցունց} զոր ընտրեցին " (Ծնունդք., գլ. Զ, համ. 2)։

, զորմ է յիշեցաք, յասելն յերես 65. " Անարատ եւ {յամենեցունց} յարգելի յոյսն՝ տէր Խոսրովիկ, չեւ եւս հասեալ ի ս

ազգային երգոց) առ մեզ, չգիտեմ էր վասն, միակամ {յամենեցունց} ժխտի"։ " Այդ կարծիք՝ ներելի ի շրթունս օտարա

րոյն իմոյ, ֆի ոմն՝ մին բաժին. այսպէս բաժանելով {յամենու} բաժինն. վասն ապահովության ապագայ պատահմանց յանձն

մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ վաճառվելէն {յամենու} բաժինն ըստ իւրաքանչիւր տիրէ։ Ութերորդ, կտ

մ ի մեծի չքաւորութեան եւ տառապագին աղքատութեան եւ {յամեցողութիւն} գործոյն արկանէ ի չարաչար զրկանս ողորմելի անձին իմ

բաժին հոգոյս մնալով Մադրասայ սուրբ եկեղեցում, որ {յամէն} շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն թողութեան

ձնարարեալ զիս յօժանդակութիւն աղօթից ձերոց մնամ {յամի} հայրութեան Ձեր բարեացակամ ի սրտէ խոնարհագոյն

մանն նորին սրբութեան եւ Սինոդին Էջմիածնի: ա. {յամի} 1845 յամսեանն նոյեմբերի, ի լինել սրբազնագոյն կաթ

հոգեւոր կառավարութիւնն առ բան հարցման նորին, կամ {յամի} 1846, կամ 1847, զորոյ չունիմ օրինակն, եւ առաւե

մն չունէի ես զայնմանէ եղեալ ուրեք խնդրագործ, իսկ {յամի} 1850 յամսեանն մարտի իբրեւ տեսի, թէ արդարութիւն ի

, զի այդոքիկ յօրինեալ են ընդ ձեռն իմոց բարեկամաց {յամի} 1846, եւ ես յայնժամ չունէի զկատարեալ չափահասութի

պատրիարք կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց տեառն Ներսիսի {յամի} 1845 (թէպէտ յօրէ անտի մանկութեան սկսեալ ի 1837 ա

ղեցւոյ, այլ թէ զի՞նչ այնմ զհետ գան յօդուածք 1 {Յամի} 1845 ի լինել ծայրագոյն պատրիարգ կաթողիկոսի ի Նոր

րաց սուրբ Լուսաւորչի աւագ եկեղեցւոյ տեղւոյն, իսկ {յամի} 1848, ի գալ նորին բարձր սրբազնութեան տեառն Մատթէ

իւն, ընկալայ վերստին ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ {յամի} 1851 զարձակման վկայագիր, զոր նորին բարձր սրբազնո

երական մեծութեան, վասն զի յայնմ ժամանակի՝ այն է {յամի} 1846, յորում զիս բռնադատին յանձին առնուլ գոլ յան

է ստորագրութեամբ կտակողին եւ այլոց յազգէն մերմէ, {յամի} 1799 յ9 Մայիսի, ի Բատավիա, տայ մեզ զհետեւյալ տե

է Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, կտակաւ իւրով արարելով {յամի} 1808, թողեալ է յօգուտ դպրոցին եւ տպարանին Նոր Նա

գիսն Ծատուր Աղաւելեան, արարեալ զվերոգրեալն կտակ {յամի} 1808 եւ զկնի չորից ամաց, այն է, յամի 1812, վախ

րեալն կտակ յամի 1808 եւ զկնի չորից ամաց, այն է, {յամի} 1812, վախճանեալ՝ թողեալ է յօգուտ Նախիջեւանայ եւ

ց, գուն գործելով աճեցուցանել ըստ ամենայն կարի եւ {յամի} 1824 վախճանեալ՝ թողեալ է զայն ամենայն որդւոյ իւր

վսէփ Ստեփանեան քահանայն Կալկաթայի հայ եկեղեցւոյ, {յամի} 1825, ՚ի 10-երորդ թուականէ Ապրիլի, նամակաւ իւրո

, ըստ զօրութեան երկրորդ կտակի նորին, ստորագրելոյ {յամի} 1795, ՚ի 1 Ապրիլի, սեպհականք են երկուց ազգային

լոց առ իս. այրն մեծանուն եւ հռչակաւոր ազգասէր, {յամի} 1808 կտակաւ իւրով թողու յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրի

(25. 000) եւ վախճանեալ զկնի չորից ամաց, այն է {յամի} 1812, ժառանգութիւնն այն անցանէ ՚ի ձեռս երից կտակ

միայն Կիրակոսն Յարութիւնեան: Վախճանեալ եւ սորա {յամի} 1824, թողու զբովանդակ գումար դրամոց Աղաւելեանի

առավարութենէ Նոր Նախիջեւանայ երեւի, թէ ՚ի Մադրաս {յամի} 1808, Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան արարեալ զկտակ յօգո

ակոս Յարութիւնեան: Սարգիս Ծատուրն վախճանեալ է {յամի} 1812: Յետ վախճանի նոր վախճանեալ են նոյնպէս երկու

ն մնացեալ է ի ձեռս պ. Կիրակոսի Յարութիւնեան: {Յամի} 1824, վախճանեալ եւ սորա, թողեալ է զդրամս եւ զկտ

կամ հասարակ կոչմամբ Աբդըլմսեհ Մարտիրոս վախճանեալ {յամի} տեառն 1797, թէ յորո՞ւմ վայրի իցէ թաղեալ, զայդմա

նունակոչական տօնախմբութիւնն, զոր մեծածախ կատարեն {յամի} ամի՝ նուիրելով եւ հոգեւորականաց զառատ աջահամբոյր

եալ էր յիրոց նպատակաց, ըստ որում կատարեալ է ինքն {յամի} ամի զիւր տօնախմբութիւն՝ շարունակ կարգաւ ստանալով

ի Հնդիկս ընդ տէրութեամբ Անգղիացոց, ամէն: {Յամի} Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորք մայիս ամս

ութիւն մատուցի անզրաւ յաւիտենիւ ամէն։ Եղեւ {յամի} Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորս ի Մայիս ա

(որ հասարակ կոչմամբ Աբդալ մասէհ Մարտիրոս կոչիս) {յամի} Տեառն 1784, Մայիսի 30. չորք դանայ ի մին օրինակ

ռս եւ երկրպագութիւնս անզրաւ յաւիտենիւ ամէն: Եղեւ {յամի} Տեառն 1795, Ապրիլի ամսոյ մինն ի Կալկաթա: Մ

է Այվազովսքոյ ՚ի դրամական գործում ընդ Խալիպեանի, {յամի} 1858 յամսեանն Նոյեմբերի բողոքեցի ես ՚ի Հիւսիսափայ

" Վարդապետարան կրօնի " ի լոյս ընծայեալ ի Մոսկվա, {յամի} 1853: Ուստի եւ ո՛չ պէտք ինչ ծանօթաբանութեան զառն

խիթար Սեբաստացի, որ նոր ուրեմն հիմնեալ ի Վենետիկ {յամի} տեառն 1717 զվանս, զմիաբանութիւն, զուսումնարան ե

ցեալ ] հրատարակել զՀոգեբանութիւն իւր տպագրութեամբ {յամի} Տեառն 1851 ի յառաջաբանութեան անդ նորին լեզու իմաս

վրդեան զբանն Աստուծոյ, տպագրեցին վասն մեր Հայոցս {յամի} 1836 ի Մոսկվա զՆոր կտակարան ի լեզու աշխարհիկ: Գո

նորա առ Վահան, տէրն Մամիկոնէից, տպեալ ի Մոսկվա {յամի} 1853, աշխատութեամբ արգոյ գիտնականի Մկրտչի Էմին,

այն ի հինգ գիրս, տպագրեցաւ այս է Կոստանդնուպօլիս {յամի} 18[52]։ Տասներորդն դար հասանէ, բարձեալ բերել

արկաւագ Ծարեցի, առաքեալ ի Յակոբ Կաթողիկոսէ Հայոց {յամի} 1655: Արհեստ տպագրութեան առ Հայս տեսանի զառաջ

անաց: Հեղինակ Հայ-Ռուս բառարանի տպելոյ ի Մոսկուա {յամի} 1838, Աղեքսանդր Խուդաբաշեանց իւրով աշխատասիրութե

նէ նորա " Վէպք հնոյն Հայաստանի ", տպեալ ի Մոսկվա {յամի} 1850. վասն մեր, հայրենակցացս պարոն Էմինայ քաղցր

ոյ առ Վահան Մամիկոնեանց տէր, զորս տպեաց ի Մոսկվա {յամի} 1853, յօգուտ հնասիրաց եւ ի ծանօթութիւն հայերէնագ

յերեսփոխանաց պ. Նալբանդեանցն, ոչ կամելով այլեւս {յամիլ} աստէն, մանաւանդ 'ի պատճառս այլոց ազգային գործոյ

Վեհափառ տէր, ՚Ի մեկնիլ իմ ՚ի Կալկաթայէ, {յամին} անցելոյ յամսեանն Հոկտեմբերի, ընկալայ զերկուս կնք

ւակները, որ յետոյ ուղարկեց Պարսկաստան։ " Իսկ {յամին} եօթն եւ տասներորդի Յազկերտի արքայի (455 թիւ),

ց, " Ի սկզբանէ արար Աստուած " եւ բացի վերջինից " {Յամին} ութուտասաներորդի"։ Երբ որ աւարտել էիր այս ընթեր

վերապատուեցաւ: Սորա յաթոռ ամբարձեալ Հայրապետական {յամին} 718, զամենայն ճիգն ճգնեցաւ խաղաղեցուցանել զեկեղե

տեսաւ յԵրուսաղէմ, այլ տպեալ աղճատ օրինակէ, զոր {յամին} 1853 նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ արգոյ Մկ

պատճառս աւերման քաղաքին ի յարձակմանէ իսմայելացւոց {յամին} 1144, Պատմութիւն Հայոց եւ եկեղեցական երգք ի զանա

րոյ իշխանին Վրաց Վախթանկայ եւ եպիսկոպոսին Տփխիսայ {յամին} 1284: Ի սմա դադարեալ տեսանեմք զոճ հայախօսութեան

ն, ի տանէն եւ ի կրպակաց, ըստ ասելոյ ազգայնոց, {յամիսն} հասանէ մինչ ցերկու հարիւր քսան եւ հինգ ռուփիս (2

ւնտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծախք իմ լոկ ի պանդոկի աստ {յամիսն} լինի 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ բաց ի ծախուց բնակութ

ու երեկոյեան փոխանակ ի 6 ժամէ առաւօտու: Ըստ այսմ {յամիսն} արժէ ինձ կառքն 9 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ առանց կառաց

գիտակցութեան սրտի եւ Հոգւոյ, եւ ո՛չ ՚ի սնոտի եւ {յամուլ} ծիսակատարութիւնս կուրօրէն հաւատալ, ըստ պապական պ

վերը յիշուած նորոգութիւնքը, ասում է. " Այս եղեւ {յամս} Յովհանկան վանուց երիցու Սրբոյ Կաթուղիկէին " (Սեբ

սրբութեան եւ Սինոդին Էջմիածնի: ա. յամի 1845 {յամսեանն} նոյեմբերի, ի լինել սրբազնագոյն կաթուղիկոսի ամենա

ես զայնմանէ եղեալ ուրեք խնդրագործ, իսկ յամի 1850 {յամսեանն} մարտի իբրեւ տեսի, թէ արդարութիւն իմ դնի ըստ ամեն

էր, ՚Ի մեկնիլ իմ ՚ի Կալկաթայէ, յամին անցելոյ {յամսեանն} Հոկտեմբերի, ընկալայ զերկուս կնքեալ ծրարս թղթոց,

նորա: Յայտնեցից եւ ես զբազում իրաց անձամբ անձին {յամսեանն} Յուլիսի, յանցանելս ընդ էջմիածին, ընդ Մեծն Հայաս

քոյ ՚ի դրամական գործում ընդ Խալիպեանի, յամի 1858 {յամսեանն} Նոյեմբերի բողոքեցի ես ՚ի Հիւսիսափայլ օրագրի մերու

բայց Շահումեանցը չգիտէր Մանուշակի գիտենալը եւ այս {յամրախօսութիւնը} այնպէս շուտով կատարուեց, որ ոչ ոք ոչինչ չհասկացա

է. եւ պար գալ բազմութեամբ, խմբովին, ոչ այնպէս {յամրաշարժ}, ինչպէս մեր " կուռ բռնուկը " կամ ռուսաց хоровод-

քաղաքականն անօթոյ, կորուսեալ զմոգականն ոյժ՝ որ {յամրի} պահէր զազգն, ցիր ու ցան գնաց ի չորս կողմունս աշխ

ւտ բարեկարգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի (որ մերձ {յամրոցն} Ազովու), խոնարհաբար խնդրէ ի Ձէնջ նշանակել առ այ

ւտ բարեկարգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի, որ մերձ {յամրոցն} Ազովու, խոնարհաբար խնդրէ ՚ի յարգութենէ Ձերմէ, շ

ղ զմատունս: Զի՜ գեղեցիկ, Զի ընդ առաջ {յայգորել} Բերի յուշիկ, Եւ զվարդունս համբուրել

րութեան տեղւոյդ, առ ի նովաւ ապահովել զսնունդ իւր {յայդմիկ} պանդխտութեան, զորմէ ունի խնդրել ի նոյն հոգեւոր ա

իւտ թերեւս ի ճահ: Եթե փութացաք ուրեմն քաւիլ {յայդպիսեաց} ՝ թուի մեզ, թէ եւ ո՛չ իւիք ինչ գթեցաք: Շա՛

տ ազգին, տեսեալ ստուգապէս, քաւ լիցի մեզ մոլորիլ {յայդպիսի} օդակառոյց կարծիս. զի քաջ գիտեմք եւ չիք յայսմ տար

..... Այլ արդեօք օգտեալ ինչ իցէ ազգն {յայդպիսի} երկասիրութեանց, որք չեն այլ ինչ եթէ ոչ բացայայտո

ցի առն՝ որ միայն խօսեսցի ի լեզու հինգերորդ դարու {յայժմուս} ժամանակի՝ յորում ամենայն ազգք եւրոպէականք ջանահն

անի, զի դորա չի՛ք տեղի ի կենդանեացն աշխարհի, եւ {յայժմուս} ժամանակի՝ որ ամենեւին ա՛յլ է քան զդարս Մովսիսի Խ

օնն եւ լեզուն. առ մեզ կորուսեալ է առաջինն եւ չիք {յայժմուս}. մնայ ուրեմն ապաստանիլ ի կրօնն եւ ի լեզուն, այլ

ի կատաղութենէ մրրկիս, ի միւս օր հարկեցայ մտանել {յայլ} շոգենալ, որ զեզերբ քերեալ Միջերկրական ծովուն երթ

ց մրրկին, ի միւսում աւուր հարկեցայ տեղափոխ լինել {յայլ} շոգենաւ, որ ընդ եզերօք նաւել Միջերկրական ծովուն

ուական: Յայսմ, նոյնպէս, յուսամ յաջողիլ, որպէս {յայլ} ամենայն ձեռնարկս զհնդկական խնդրոյ, ցայս վայր ժամ

ութիւն Աբգարեանց. եւ յետոյ զայդ կնքեալ ծրար դնել {յայլ} պահարան եւ վերստին կնքեալ ի վերայ արտաքին պահարան

նոյն ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դիպուածս, իսկ {յայլ} իրս ամենեւին տարտամ։ Ուստի Մխիթար աբբայ յիւրոց ա

հնարս, վասն որոյ եւ թեթեւացան ոչ սակաւ, որով եւ {յայլ} կերպարան շրջեցան իրք։ Սակայն գիտել արժանի է, թէ

ից, մինչեւ անհասկանալի կացուցանել զլեզուն՝ որոց {յայլմ} է գաւառէ էին, զորոյ զփորձ առնումք մեք այսօր իսկ

որութեան: Այսպէս իմա՛ եւ վասն այլոց անձանց, որք {յայլմէ} վիճակէն էին: Այլ այս ամենայն աղբերանայ յայնմանէ

ալ, Բարձր ի գլուխ սիգալ, Յանմատոյցն {յայլոց} Մտեալ հաւալոց: Յի՛ս, կո՛յս, յի՛ս ց

կատարել։ Բնաւորութիւնք Մխիթարայ աբբայ հօր, բաց {յայլոց} մեծամեծ ձրից, զոր յանձին բարձեալ բերէր, էր երեւ

լսել եւ ոչ ընդունիս, ո՛չ յայս նիւթ միայն, այլեւ {յայլս} ։ Չեւ իմ աւարտեալ զխօսս, ասէ ցիս Մանուկ աղայ

ն յաջորդ ամսեան ապրիլի ետու զպատասխանի, այլ յօրէ {յայմանէ} մինչեւ ցայսօր չէ ունեցեալ իմ ի կողմանէ նոյն հոգեւ

անել զտնօրինութիւն իւր, զի թէ ընդունելոց իցէ զիս {յայն}, համաձայն ցանկութեան իմոյ, ընկալցի, իսկ թէ մեր

թէպէտ եւ հոգեւոր իշխանութիւնն ոչ բռնադատէր զիս, {յայն} ստանալ ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ, (յաղագս) զ

եանց առ քաղաքական խորհրդարանն, զորմէ քաջ գիտէք, {յայն} միտս, զի նորին սրբազնակատար քահանայապետութիւնն մ

դէպս ոչ ի գործ դնելով զիւրովսանն պարտականութիւն, {յայն} սակս հայեցեալ մանաւանդ ՚ի պաշտպանողական ոգի վերոյ

եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան ազգին, {յայն} սակս դժուարանամ կատարել զպահանջողութիւն ձեր, մին

ռ անարժան եպիսկոպոսական կոչման նորա եւ աստիճանի, {յայն} սակս ստիպիմ փութալ մատուցանել ընդ այսմ, ի սպաս վ

ստատութիւն եւ զօրհնութիւն վեհափառ քահանայապետիդ, {յայն} սակս մինն յերեսփոխանաց պ. Նալբանդեանցն, ոչ կամե

ուսին: Զմուռս բուրեն ստեանց պտկունք, {Յայն} հոտոտի մեր քերուբ. Ի շաղ կրծոց նորա պասուք

ւ առ սակաւութեան ժամանակի չկարեմք զբազմաց ճառել, {յայն} սակս, յայս նուագ ի նիւթ առցուք խօսից մի միայն զԱ

եալ ի վերծանութիւն՝ արկանել ընդ քննութեամբ: Ո՛չ {յայն} միտս զի վրէժխնդիր եղէց նմա, քա՛ւ, զի ամօթ ինձ հ

ւմս գործունէութեան՝ պառաւանց միայն [է] ճահաւոր, {յայն} սակս արժան համարիմ տողել աստէն զքննութիւն իմ, յե

նմա զքանի մի բառս բացադրականս, առանց մուծանելոյ {յայն} զայնպիսիս, ընդ որս մտանել ունէին ե՛ւ նոր ե՛ւ այլ

ւ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց երբեմն յայս եւ երբեմն {յայն} կողմն շեղլոյորպէս ցուցանէ զինքն Այվազովսքին, թեր

նս ճանաչէ եւ զայլ ժողովս, թերեւս մատնացոյց եղեալ {յայն}, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի, թէ եւ բաց յերից ժողո

կին ի վաճառ, յաճուրդ զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: {Յայն} սակս իղձ լինիմք գիտուն լինել ասացելոցս, զի մեզէն

ութիւն է կրօնի եւ խոստովանութիւն նորա. ձեռն մխել {յայն} ո՛ր եւ է մտօք, առ մեզ համարի սպանանել զազգն եւ մ

նդանեօք զոտն կռուէր ՚ի Մասիս, Ես յերկնաբերձ {յայն} ՚ի ժայռ դար կազմէի ոսկէ հիւս։ Յառաջին հոտ անուշի

ատարագօք մինչ ՚ի տես Ներկայացան օծելոյն, ես {յայն} գտայ ՚ի հանդէս. Պառաւածինն մարգարէ Յորդանանու ՚ի

, դառն վշտիս արիաբար տարայց Տէր, Եւ նահատակ {յայն} ասպարէզ արձանացայց անվեհեր. Ո՛չ երկէայց ես

ւմ է. " որ սակս Սեւ կոչեցելոյ հաւուն իւրեան ազգն {յայն} անուն սեւ որդիք անուանէին " (եր. 103)։ Աստուծ

զոր եսն ճգնիմ ընդ Ձերով թեւարկութեամբ ` յառեալ է {յայն}, զի բազմասցին երկրպագուք Տէրութեան Ձերոյ, որով

եխօս են հաւատացեալներին, բացի դորանից, " Մեք 'ի {յայն} փայտն եմք յուսացէալ, յոր Տէր Յիսուս բեւեռեցաւ "

բորբոքեալք զհասարակութեամբ մերով դիմեցին անպատճառ {յայն} ատեան, յոր եսն եմ ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո եւ սոյ

յն գրելոյ յինէն առ սրբազան ժողովն, ընթերցիր, զի {յայն} թուղթ բովանդակի Վահանն։ Դնեմ 'ի գրիս թուղթ մի հա

եալ նոր հայախօսութեամբ, թէ եւ հետո զհետէ խառնեալ {յայն} զփոխառեալս յօտարաց անշքացոյց մինչ իսպառ, եւ բազո

զոր արար ի խնդրոյ Սահակայ Բագրատունւոյ, կցորդեալ {յայն} եւ զԱշխարհագրութիւն՝ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Ս

զահաւոր նզովս ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն, {յայն} սակս պարեգօտաւորք սեղանակապուտ ձեռօք ընդ ոսկերս ս

որդ, զի եւ միտք ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ լինել {յայն} կոյս, յոր բեւեռեալ ունին բանագէտ մարդիկ զիւրեանց

եւ եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ ստացեալ իցէ զայն, {յայնժամ} ըստ այսմ գրութեանս յայտնել: Այն " Մարդեղութիւ

է ոչ, ըստ որում ամք պանդխտութեան նորա չէին աւելի {յայնժամ}, քան զերիս. եւ յընթացս նոյնքան ամաց ի չգոյէ դպր

ուստ նորին սրբութեան բարեբաղդ կացոյց զՆախիջեւան, {յայնժամ} եւ Սիմոնեանն, ըստ ընդաբոյս խաբեբայութեան հայ կաթ

ւթիւն Հայու կաթոլիկի ումեմն վարսավիրի, որ բնակէր {յայնժամ} ի Թաղանրօգ, եւ զխորհուրդ պսակի կատարեաց ի Նախիջե

նեալ են ընդ ձեռն իմոց բարեկամաց յամի 1846, եւ ես {յայնժամ} չունէի զկատարեալ չափահասութիւն, գոլով ծնեալ ի 26

տճառ իմով ներկայութեամբ տալ զայսոսիկ պատասխանիս, {յայնժամ} բարեհաճեսցի նշանակել վասն ծախուց ճանապարհի զգումա

աջնոյն, չեղծանել, վասն զի հարկաւոր լիցի ինձ այն {յայնժամ} յաղագս մտանելոյ յարքունի ծառայութիւն, եւ կամ այլ

պացուցի զպարականոն լինել վերջաւորութեան գործոյն, {յայնժամ} երկոքին նոքա ի միասին ընդ պաշտօնակատարին պրոկուրօ

ալկաթա, առանց զառաջինն խնդիր գործելոյ ի Լոնդոն, {յայնժամ} կառավարութիւնն հնդկական ինքնին գրելոց է ՚ի Լոնդոն

նխուլ յազգէն, փոյթ ունին զսեպհականութեանց նորա, {յայնժամ}, Ձեզ եւ ազգին մնայ պատասխանատու կալ բարոյապէս առ

կ ամենայն կտակակատարութիւնք կամ վիճակ հրիտակացն, {յայնժամ} աղաչել աղաչեմ, ի հաշիւ իմ, թղթակցիլ ընդ որոց ար

րել տայ յօգուտ այդ անուն դպրոցաց ապա ուրեմն կային {յայնժամ} դպրոցքդ: Այլ բաց ի տանէս յայսմանէ եւ ի կրպակ

զորմէ մթին իմն լուայ ի միոյ եւ եթ աննշան առնէ, {յայնժամ} չիք տեղի երկբայութեան, թէ մտանել մտանեմ ընդ նմա

յսր ամի համարաւ 88 յայտնեցի ձեզ զամենայն, որ ինչ {յայնժամ} գիտէի, այժմիկ առանց կրկնելոյ զոմանս ՚ի տեղեկութե

եւ փաստաբանից ունի տպագրել եւ երբ պատրաստ լիցի, {յայնժամ} ներկայանայ յատեան Սուպրիմ Կորտի ի վճռադատութիւն դ

ն: Իբրեւ տեսի, եթէ ոչ յօժարի ի խաղաղութիւն, {յայնժամ} հարկեցան ըստ օրենի պատրաստել զթղթեանն ընդ ձեռն օր

եւ պետութիւնն Անգլիոյ ստուգեսցէ եւ այլն եւ այլն, {յայնժամ} ստանալիք մեր, այսինքն ամբողջ հրիտակն, ոչ բաւեսց

թն լարեալ առ ՚ի նմանէ եւ թէ յայսմ գտայց անյաջող, {յայնժամ} պարտական է Այվազովսքին բովանդակ վնասուցն, որ առա

կ թէ կոնդակ Ձեր հասցէ անդր յիմում բացակայութեան, {յայնժամ} հաւատարիմ թղթակից իմ բնակեալ ի տան յորում եւ ես

նացին Մովսէս ողբոց իւրոց զհակառակն գտեալ գրեսցէ, {յայնժամ} գոյ յոյս կենդանութեան մօրս թշուառացելոյ, ապա թէ

եսցեն զդին իմ եւ կամ զդին ներքոյ յիշեալ Աննային, {յայնժամ} թաղեսցեն ի հանգստարանին ինգլիզաց, եւ զյիշեալ Անն

ի, մինն եւ կամ միւսն չկամիցին միմեանց մօտ մնալ. {յայնժամ} իմ կտակակատարքն իմ ստատիցն երեք հարիւր ռուփի սքայ

ական չունեմ ուրեք, բայց գուցէ ոմանք յայտնեսցին, {յայնժամ} եւ նոցա իւրաքանչիւրոցն հինգ ռուփի սքայ սալամաթի տ

ին եւ կամ ըստ մասին իւրք ինչ կերպիւ եւ պատճառաւ, {յայնժամ} յիշեալ ութսուն հազար սթայ ռեփի գունահքեարին հատու

որդ հատորում յիշեցեալ ժառանգորդացս մահ պատահիցի, {յայնժամ} ժառանգութիւնս զոր տուեալ եմ նոցա, փոխարկվի այսու

ակ ամենեւին չիցէ ի Տէր հանգուցեալ որ մին եղբօրս, {յայնժամ} բաժին չորս միւս եղբայրս գտանէ, բայց նախ պարտ է տ

է կենդանի չմնայ եւ մինչեւ ի ժամ ստանալոյ զդրամն, {յայնժամ} նոյն դրամն հանդերձ վաշխովն, որքան որ բովանդակվի

նախ քան զմահն իմ կտակակատարոյն իմոյ մահ պատահիցի {յայնժամ} փոխանակ ի Տէր հանգուցելոյն, կտակակատարք իմ լինից

ղեկավար կաց նաւակիս ումդ հառաչեմ ի խորոց: {Յայնժամ} հասից ես անվտանգ յափն անքոյթ իմ կենաց, Խաղա

սինքն՝ հօրս մեռնելու օրերը) մերձեալ են. սպանից {յայնժամ} զեղբայր իմ զՅակովբ"։ § 29. " Եւ վաճառեցին զ

նոսա " (նոյն, գլ. ԺԵ, համ. 2)։ § 34. " {Յայնժամ} մատեան առ Նա աշակերտքն Յովհաննու եւ ասեն, ընդէ՞ր

ատրիարգին Հայոց հուսկ ուրեմն գնաց 'ի Մօռա, որ էր {յայնժամ} ընդ իշխանութեամբ Վենետիկեան հասարակապետութեան. ե

եւ 'ի խորհուրդս էին նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ էր {յայնժամ} մեծաւոր եւ խոստովանահայր տանն Տիւզեանց եւ երեւելի

եանց քար արձակեաց յանուն թագուհւոյն։ Բողոք կալաւ {յայնժամ} տասնապետն իւր, եւ ել հրաման մենամարտելոյ նոցա առ

լ հրաման մենամարտելոյ նոցա առ 'ի մահ նահատակեալ։ {Յայնժամ} ծերոյն ել ընդդէմ եւ կործանեաց զախոյեանն։ Աւասիկ

աւատարիմ որդի սուրբ եկեղեցւոյ, ուրեմն անմոլար էջ {յայնժամ}, ապա թէ ո՛չ անհարազատ գտանէր, դու զի ասես։ " Ո

[անհասկանալեացն]: Գանգատանքդ զհայկական մանկտւոյն {յայնժամ} եւ եթ [լինէր իրաւացի]: Եթէ հնախօս լեզուն հայոց գ

, թէ կրօնական ուսումն հայկազանց հիմնեալ հաստատիւր {յայնժամ} ո՛չ ի վերայ բանից եւ քարոզութեանց այլոց, այլ՝ ի

կանին, կարող էին ի համարի գոլ լուսաւորելոցն, եւ {յայնժամ} եւս չէր արժան դեգերեցուցանել զմանկտին ընդ անմատչե

գիտութեանց, տալով զայնս ի լեզու հասկանալի նոցա, {յայնժամ} այր իւրաքանչիւր ճանաչէր զյարգ եւ զպարտականութիւն

եւ ստորագրեալ է յերկուց եւ եթ վկայից, այնինչ ըստ {յայնժամեան} օրինաց (այժմ հերիք են ստորագրութիւնք երկուց վկայ

եւ պարգեւագիրն վաւեր է եւ երկոքումբք վկայիւք ըստ {յայնժամեան} եւ արդի օրինաց Անգլիոյ: Ելեալ անտի գնացի առ օրէն

ւասար չափոյ տանս երկայնութեան ուղղագիծ որմն ձգի, {յայնկոյս} որմոյն ի հիւսիս եկեղեցւոյն գաւիթն է, յայսկոյս որ

իւր զսահմանեալ եղանակն թղթակցութեան՝ խոյս տալով {յայնմ} ամենայնէ, որք ունին զցոյց կոշտութեան։ Քարտու

ադրութեանց Ձերոյին կայսերական մեծութեան, վասն զի {յայնմ} ժամանակի՝ այն է յամի 1846, յորում զիս բռնադատին

իրս իմ որք գտանին այդր, եւ զառանձին վկայութիւն՝ {յայնմ}, թե կառավարիչ սենաթն հաստատեալ է զիս ի վարժապետա

ործոյն, ուստի եւ զամենայն զճիգն ճգնեցաւ, թողուլ {յայնմ} աւուր զգործն անկատար, պատճառելով, եթէ արժան իցէ

տեսանել զբնագիր կտակին եւ երկրորդ թղթոյն, այլ եւ {յայնմ} գտաք զերկուս վկայս: Իբրեւ այսպէս խուճապէաք,

բայ Կրճիկեանց հոգեկից բարեկամին Այվազովսքւոյ, որ {յայնմ} ժամանակի գտանիւր ՚ի Փարիզ ՚ի պաշտօնի ՚ի Հիւպատոսա

(Վահան) յայց ելեալ խնդրել զիս եւ գտել յաշխարհին {յայնմ} ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէն եւ

րտաւորեալք 'ի բանից Մաթոս աղայի Ալլահվերտեան, որ {յայնմ} ժամանակի գլխաւոր ծանօթն էր տէրութեան եւ խորհրդոց

ւն ըստ որում պատասխանի կամ ապացուցութիւն պահանջին {յայնմանէ} յորոյ, վասն որոյ գտանի ոք խնդրագործ: Ես ամե

րք յայլմէ վիճակէն էին: Այլ այս ամենայն աղբերանայ {յայնմանէ}, զի ժողովուրդն մեր անմասն գտանի ի կրթութեանց, զ

առնելոյ զամենայն, որ ինչ բովանդակիւր ի քաղուածին {յայնմիկ}: Յերկրորդում այս ժողովի երկոքին անդամք պնդեցի

լի ատուրց ճանապարհաւ, ընդ Ովկիան: Ի կտակին {յայնմիկ}, թողու հանգուցեալն տպարանին Նախիջեւանայ 5000 ռու

ւն ախտացեալ զախտ, չէ դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [ {յայնմիկ} նոյն] էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ո

փել նոցա զմեր ամենեցուն զանօգուտ եւ անշահ արարս: {Յայնմհետէ} իմաստնասցի ժողովուրդն. իսկ յիմաստնանալ նորա, յե

ղ քահանային Պոպովեանց, որ էր տիրացու Սարգիս, որ {յայնոսիկ} ժամանակս գտանէր Էջմիածին, իբրու թէ ես գրեալ իցեմ

ութենէ, ուստի որպէս այժմ, նոյնպէս եւ ի ժամանակս {յայնոսիկ} ոչ երբէք կարող գտեալ արմատ արձակել ի սիրտ եւ ի հո

ստուծոյ Ամենակալի թողեալ զիրսն ապաստան: Յաւուրսն {յայնոսիկ} Վռամշապուհ արքայ Հայոց, երթեալ ի Միջագետս ըստ հր

ս անկեալ էին այնոքիկ վաստակք, ասել մեզ] թէ զի՞նչ {յայնս} գտանեն, որ մարթիցի [օգտել ի շինութիւն հոգւոյ եւ

չայ, որ եւ ներկայ ի սոյն տանս բնակիմ: Բաց {յայնցանէ}, այլեւ ունիմ ինձ կայք uանաթով, չիթով եւ խըսեպագ

եսցի եւ ամէ յամ ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախել եւ {յայնցանէ} մասն ինչ անել ծախոյ հանդիսաւոր պաշտօնի՝ օր մի ի

ալ Բէլփէգովրայ... Եւ եղեն մեռեալքն 'ի հարուածոցն {յայնցանէ} քսա՛ն եւ չորք հազարք " (Թիւք, գլ. ԻԵ, համ. 1

վնասապարտս ազգի եւ եկեղեցւոյ ոչինչ աւելի մարթացայ {յայս} նուագ կատարել: Եթէ ոչ էր ազգին եդեալ յիմ վերա

ցանել ինձ, ըստ ամենայնի, զիւր օգնութիւն ի ծանր {յայս} գործ, խրթնացեալ առաւել քան կիսդարեան բազմութեամբ

՚ի վար արկանել զհնար առ ի գիւտ այնոցիկ հրիտանաց, {յայս} սակս, դիմեալ առ արժանապատուութիւն Ձեր, շնորհ ո

պ. Հագն, պաշտօնական գրութեանբ։ Ի գրութեանս {յայս}, օրէնսգէտն այն, զեկուցեալ պ. Հագին զգալստենէ ի

րման ժամանակին վաշխով յանձնվի նորա եւ նա պարտէ ՚ի {յայս} միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ եւ ի ներքոյ պահպանութ

. Արտասուք էին նախկին՝ Մարդոյն տխուր {յայս} հովիտ: Եւ սերովբէն որ հուպ կայր Նմա՝

է Ադամ՝ Խոժոռեալ ընդ զուարթունն, Եւ {յայս} անհամբոյր պատգամ Դառնայ սերովբէն ընդ կրունկն

չ տուաւ կին: Իմ ուխտեալ է չմեղկիլ Եւ {յայս} մնամ անդղորդ, Այլ ի սիրոյ վերջոտնիլ Ի

թեան ժամանակի չկարեմք զբազմաց ճառել, յայն սակս, {յայս} նուագ ի նիւթ առցուք խօսից մի միայն զԱյվազովսքի Գա

զգն, բազում անգամ նենգեալ ՚ի պապականաց, գտաւ եւ {յայս} նուագ անխրատ, եւ իբրեւ զանդատաստան ոք մանուկ փառ

իպաւ ի վեցերորդ դարում, այն է ՚ի 5508 թուականի. {Յայս} հայի եւ բան Շնորհալւոյն յԱրարչականին " զգեցաւ որդ

դդէմ շփոթողաց եւ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց երբեմն {յայս} եւ երբեմն յայն կողմն շեղլոյորպէս ցուցանէ զինքն Այ

ձեռնադրութեան: Ամենայն մկրտեալ առն ու զհոգին եւ {յայս} հային աղօթք ի մկրտութեան, որով աղաչի Հոգին գալ ի

իշել զայս մատուցեալ զհաց եւ զգինի: Իսկ ի յիշմանս {յայս} հացն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմին, եւ գինին ՚ի ճշմա

խոց, Այլ եւ բազմաց առաջնորդ Հանդիսացաւ {յայս} հուր, բոց: Ցնծա՛, դժոխք, յաւիտեան,

կամակոր թմրութեամբ ազգին զգածեալ գոլով։ Ահա {յայս} երկրորդ վիճակի եղելոց Հայոց ծնաւ Մխիթար աբբայ, ե

շմարտութեան, 'ի բաց կացին 'ի Հայոց եւ միաբանեցան {յայս} գործ. եւ սակայն գոլով 'ի նոյն զանգուածոյ եւ ոգի

կերպարան շրջեցան իրք։ Սակայն գիտել արժանի է, թէ {յայս} ամենայն գործ գլխաւորքն 'ի բանս եւ 'ի խորհուրդս էի

ռեցի, վասն որոյ եւ յետս կոչեմ եւ որոշեմ զանձն իմ {յայս} ամենայն սկզբանց եւ ներքոյ արկանեմ զիս կրթութեան ե

բ եկեղեցի չէ ընկեցեալ 'ի ծով զայն խառն զանգուած։ {Յայս} ակն եդեալ իմ յօրինեցի զառաջին զչորս հատոր գիրս (

ցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի։ Եւ մինչդեռ ես {յայս} խորհուրդս էի, գողք հանին 'ի վեր եւ սկսան անձրեւե

զոր ոչն ախորժես, ծանր լսել եւ ոչ ընդունիս, ո՛չ {յայս} նիւթ միայն, այլեւ յայլս։ Չեւ իմ աւարտեալ զխ

ք Դիսսերտացիօնին, ծանի՛ր զի այդ մտածութիւն չունի {յայս} գործ. զի դիտումն Դիսսերտացիօնին է ցուցանել, թէ

արտ վարել զհիմունս հին հայկաբանութեան, քանզի եթէ {յայս} կէտ ուղղեալ էր զիւր ընթացս, որ զնորախօսութիւնն ք

խօսիլ ընդ ազգին ի լեզու, [զոր հասկանայ եւ ազգն: {Յայս} գործ Մագիստրոսիդ] տեսանեմ յաւէտ խուռն բազմութիւն

ոյ արժան համարեմք զյայտնիսս մեզ գրուածովք՝ կոչել {յայս} խրախճան, զանյայտսն, թողեալ այլում հայրենասիրի ե

րկանդամ, թէեւ բազումք առ տկարութեան աչաց չկարէին {յայս} հայել, այո՛, չունի զլեզու ասեմ ք վերստին, զի ո

ւ տգիտութեան թանձրացեալ յերեքտասան դարուց հետ է: {Յայս} ամենայն հայեցուցեալ զպատուական եւ զսիրելի հայրենա

ցուք զայն ըստ Այվազովսքւոյ - քա՛ւ լիցի մեզ գլորիլ {յայսանակ} վիհ մոլորութեան եւ չարափառութեան: 16) Երես

, յայնկոյս որմոյն ի հիւսիս եկեղեցւոյն գաւիթն է, {յայսկոյս} որմոյն ի հարաւ հանդերձ որմովն իմ տանս բաժինն է,

սնից կամ աւելի եւս: Ուստի ազատ համարելով զիս {յայսմ} հետէ ՚ի յանձնարարութենէ աստի, զապագայ շարունակու

ապետին Հնդկաստանի, գէթ զհամար նորա եւ զթուական: {Յայսմ}, նոյնպէս, յուսամ յաջողիլ, որպէս յայլ ամենայն ձ

այն պարծանօք: Յուսամ, թէ զտնօրինութենէ ազգին {յայսմ} մասին տաջիք ինձ զպաշտօնական տեղեկութիւն: Խնդր

ի թեմական ատենին Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ, {յայսմ} մասին եւ զխռովութիւն Գրիգորիապօլսի ընդ Գրիգոր եպ

. 000 ռուփիս, այն է 17, 500 ֆունդ ստերլինգ: {Յայսմ} միջոցի տեղեկացայ նոյնպէս զի ոմն ի նախկին ադմինիստ

դնեմ առ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի նմանէ եւ թէ {յայսմ} գտայց անյաջող, յայնժամ պարտական է Այվազովսքին բո

մնամ Է համեմատութեան սիրոյ բարեկամութեան մերոյ ի {յայսմ} յիշեցեալն բարւոք կերպիւ կատար հասուցանէ թարց ընկա

անել ի կեանս յաւիտենական ամէն: Գրեցաւ ի Բարթվիայ {յայսմ} ադամ ամսոյ 20, որ է Մայիսի 9, թիւն փրկչին 1799-

վ, մի անձն, մի դէմ եւ միաւորեալ մի բնութիւն"։ {Յայսմ} խոստովանութեն չի՛ք եւ յովտ մի կարօտ բացատրութեան

ւ ի Հայս նկրտի ՚ի ներս մուծանել: Որպէս տեսանի եւ {յայսմ} (երես 79), մինչ պատուիրանազանցութիւն համարի,

բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ՝ մի թողցի նմա, մի {յայսմ} աշխարհի, եւ մի 'ի հանդերձելումն " (Մատթ., գլ

անակի վիճակ կրօնին Հայոց յերիս բաժանէր, որպէս եւ {յայսմ} ժամանակի, այսինքն՝ սակաւաթիւ ոմանք բուն ուղղափա

մբն 'ի շինութիւն վանաց եւ ազգային տեղւոյ որպէս եւ {յայսմ} ժամանակի եւս նոյն ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դ

ան եւ Հ. Իգնատիոս Փափազեան եւ այլն եւ այլն։ {Յայսմ} խռովութեան, մինչդեռ վարէին զդատ իւրեանց 'ի Հռովմ

րտաւորեաց ուսուցանել, որպէս եւ յայտնի եղեւ։ {Յայսմ} ամենայն բանիցս ասացելոց զհետ գայ, թէ պարտ է դարմ

րպէս պահանջէին կարգք եւ օրէնք պատմաբանականք. չիք {յայսմ} տարակոյս, եթէ զայս ամ ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայ

յայդպիսի օդակառոյց կարծիս. զի քաջ գիտեմք եւ չիք {յայսմ} տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն ազգին պահեն թագաւորո

աղաչեմ միջնորդել ուր հարկն է ազատ կացուցանել զիս {յայսմանէ}, քանզի իմ պատասխանիք են այսոքիկ, նախ, զի, որպ

եւ զհաշիւսն, զորոյ զօրինակն գտանեմ ի գործն: {Յայսմանէ} ակն յայտնի երեւի, թէ ամսական 10 ռուփի միայն յաւ

ւրեմն կային յայնժամ դպրոցքդ: Այլ բաց ի տանէս {յայսմանէ} եւ ի կրպակացս, հանգուցեալ բարերարն Նախիջեւանայ ի

լ ի նուէր զհաց եւ զգինի ՚ի յիշել զմահ Տեառն: Բաց {յայսմանէ}, որպէս կանխեցաք ասացաք, մարմինն ո՛չ լինի միայն

իշխանի դուստր էր, այդ մեզ յայտնի չէ։ Ստո՛յգ է, {Յայսմաւուրք} եւ այլն չունինք մեր մօտ, բայց հազիւ թէ դոցա հեղի

ողիկոս եւ Ասողիկ։ Բացի սոցանից, ցոյց է տալիս եւ {Յայսմաւուրքի} սեպտեմբ. 9. սորա քամակից հետեւում է եւ մէկ եւ ա

ւցեալ, ընկալայ զպաշտօնական ստացագիր: ՚Ի գումարէ {յայսմէնէ} 400 ռուփին ի պէտս գործոյն Մասեհի Բաբաջանեան, իսկ

ժառանգութիւնք քո զայս, հովուեա՛ եւ բարձրացո՛ զսա {յայսմհետէ}, զի սա է ժողովուրդ եւ խաշն արօտի քո, որ աղաղակէ

ժամանակը տարաւ իւր հետ հին լեզուն: - Եւ ո՞ր {յայսմհետէ} այն բարբառ իցէ, յոյս արժան էր խօսել ընդ մռայլութ

: Երեսփոխանակից նորին, պ. Աջեմեանցն յաւուրս {յայսոսիկ} հասանք նոյնպէս 'ի Նախիջեւան եւ անդէն վաղվաղակի ու

մայն եւ զխաբեբայութիւն նորային դասալիք աբեղայից, {յայսոցիկ} բանաւոր պատճառաց շարժեալ նորա ի թշնամութիւն ընդ ի

եալ զդրացիս յիշատակեալ տանց: Արդիւնք ի տանցս {յայսոցիկ}, հանգուցեալն բաժանէ ի վեշտասան մասունս, յորոց զ

ն զքսան միլիոն), ահ կալաւ զիս, զիա՛րդ ազգ {յայսպիսեաց} կորիցէ. կրկին հայեցայ եւ տեսի զազգն իբրեւ զոսկի

տան մտանել եւ մինչեւ յԵւրոպ եւս ապել առնել. Եւ ի {յայսպիսի} պատահմունս ամենայն մանրամասնաբար սեպելով սղեալ խա

րորդ կամ հինգերորդ հայկականս դպրութեան, եւ այն՝ {յայսպիսի} [տառապեալ] որպիսութեան միջի, յորպիսւոջ տեսանեմք

կեանս հրաշագործել զննջեցեալ բանականութիւն, աստի {յայսցանէ} հետեւեցուցանեն, թէ կործանի ազգն, եթէ ո՛չ թարթափ

տորագրութիւնս պատգամաւորաց ի պատճէնին վաւերացելոյ {յԱյվազովսքւոյ} ոչ բնաւ երեւի, յայտ է թէ թիւր մտօք: Այսու պատճա

ն առանձին քննչաց արժան իցէ պահանջել բացատրութիւնս {յԱյվազովսքւոյ} վասն ամենայն տարաձայնութեանց երեւելոց ի յայտարարո

հաճեցաւ կոնդակաւ իւրով պատուիրել Սինօդին պահանջել {յԱյվազովսքւոյ} զգումարս դրամոց զորոց յիշեալ է իմ յբ., յգ., ե

իկ ամեն այն հարցմունք գիտութեամբ առաջարկեալ լինին {յԱյվազովսքւոյ} առ ի ցուցանել զգերադասութիւն պապին Հռովմայ, եւ ՚

տակի առ կառավարութիւնդ ի քննել առ ի զգրողն ածել ի {յայտ} եւ ո՛չ նորանոր ճարտասանութեամբ անասելի հեգնութեա

անալ զօրինաւոր քննութիւն ըստ այսր առարկայի վասն ի {յայտ} բերելոյ զչարագործութիւնս չարագործաց, թէ Բարսեղ ք

ո՛չ միայն յիս, այլեւ ի բազումս ի մերայնոց երեւի {յայտ} յանդիման եւ հեռաւորաց եւ մերձաւորաց: Անմա՛հ

նին Աստուծոյ: Իսկ որ ինչ զմէնջ, ճանապարհ մեր {յայտ} իսկ է արդէն, թէեւ նեղ եւ փշալից, այլ ի վերայ այ

ատճէնին վաւերացելոյ յԱյվազովսքւոյ ոչ բնաւ երեւի, {յայտ} է թէ թիւր մտօք: Այսու պատճառաւ հարկ անձին համարե

ն պայծառափայլութեան, պարտականութիւն ինձ համար իմ {յայտ} առնել Ձեզ, թէ նորին պայծառափայլութիւնն հրամայեաց

բաժին ինչ յարդեանց տանն, զոր մեքս պահանջեմք: {Յայտ} իսկ է ձեզ ՚ի կտակէ հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան ե

քաղի զի թէ եդից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան յաղագս ի {յայտ} բերելոյ զկորուսեալսն, պարտ է ինձ մնալ մինչ ցվերջ

ՅԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈԻԹԻՒՆ ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ ՏԷՐ Շնորհ ունիմ {յայտ} առնել սովին Ձերոյին վեհափառութեան, թէ ՚ի վիմագրե

ահուան իմոյ հաստատուն լինիցի, այսինքն ` Նախ {յայտ} լիցի ամենեցուն, որ ի թուի Փրկչին 1793 մլն հատ հո

տորս այս կատարելն կխնդրեմ։ Իններորդ, որպէս {յայտ} այ կտակակատարիդ ունենալն իմ զԳնուսցի մի մանուկ Սէ

նդնուպօլսոյ, իսկ զայլսն ամենայն ո՛չ ընդունի: Եւ {յայտ} է թէ ՚ի վերասաց ժողովսդ չեղեն ինչ բանք զիրաւասութ

: Ի՛նչ է մարդուս երջանկութիւնը սորանից աւելի. " {Յայտ} լիցի աստուածասիրութեանդ ", կը շարունակէ օրհնութե

ւթեան նոյն կրօնի։ Եւ հոգի Վենետիկեան վանաց երեւի {յայտ} յանդիման 'ի (Դեսերդացիօնէ) գրոց Սեղբոսեան Յովհա

տճառն էր նոյն իսկ հոմաձայն փօլիթիքա նոցա, որք ոչ {յայտ} յանդիման ցուցանել կարէին յերկիւղէ նոցա եւ ոչ 'ի բ

երբ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը այս կամ այն գաղափարի {յայտարար} ձեւը ժողովրդի մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին յայտնի բա

ամենեւին այլայլուած ու փոփոխուած, ուրեմն եւ դորա {յայտարար} ձեւերը, որոնց մինը եւ առաւել գլխաւորը լեզուն է,

աղափարք չունենալով իւր մէջ, իհարկէ չունի եւ դոցա {յայտարար} բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ պատճառով, եթէ նա լսում

աց հասկանալի, առ ի հնարաւոր կացուցանել զնա լինել {յայտարար} խորհրդոց մտածողացն: Այս ձեռնարկութիւն չէ արդարեւ

նօրուայ կեանքի, պէտքերի եւ հասկացողութեանց որպէս {յայտարար}, ինչպէս գիտական առարկաներում ստիպուած ենք եւրոպա

նոր լեզուն չունէր այնպիսի բառեր, որ կարողանային {յայտարար} լինել այն միտքերին, ինչ որ հեղինակը կամենում է ա

րը ու ոճերը, որպէս ներկայ գաղափարների եւ պէտքերի {յայտարար}, որ հնումը չկան։ Եւ ինչո՞վ կը տաշուին, կը կոկո

ւսակցութեան կողմն անցնելով, պաշտօնապէս վաւերական {յայտարարեց} աւանդութիւնը եւ սկսեց քարոզել, թէ ապագայ պատրիար

միտքը։ Եւ լեզուն, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մտքի {յայտարարը}, բնականապէս պիտի նմանի մտքին, նորա ձեւը ուրիշ բ

անց դրօշակը, լեզուն է նոցա որպիսութեան եւ վիճակի {յայտարարը} ։ Չկայ աշխարհիս երեսին ազգ, որ բարբարոս լինելով

միտքը, որ կեանքի հետ լծակից է, լեզուն, որ մտքի {յայտարարն} է, ի՞նչպէս կարող էին ազատ մնալ այն ազդեցութենից

ածին, ՚ի վաղիւ անդր, այն է յ7 նոյն ամսոյ ուրոյն {յայտարարութեամբ} մատուցի զբովանդակ գործն վարեալ առ ի ձէնջ, յաղագս

, որ հայի 'ի ջատագովութիւն Հայոց։ Արդ այսու {յայտարարութեամբ} կամիմ բառնալ յուղղափառ հաւատացելոց զգայթակղութիւն

ԿԻՑ, ԱՐԳՈՅ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ, ՚Ի վերայ հիման {յայտարարութեան} Ձերով, նորին վեհափառութիւնն սրբազնակատար կաթողիկ

ազովսքւոյ վասն ամենայն տարաձայնութեանց երեւելոց ի {յայտարարութեան} նորա եւ ՚ի քաղուածին այնմիկ, քանզի տեսանել տեսան

րելով զտարապայման անհամաձայնութիւն բովանդակութեան {յայտարարութեան} Այվազովսքւոյ ընդ քաղուածի գործոյն պարտական էր իսկ

յնպէս, ինչպէս գրած էր հեղինակը, այլ թէատրոնական {յայտարարութեան} մէջ ասւում է, թէ մշակուել է այդ բանը Պ. Փուղինե

արգեւ տալու, թէ ինչպէ՛ս պատահեցաւ այս, կ'իմանաք {յայտարարութեանս} վերջումը: Խաւարասիրութեան կողմից իւր նախագա

ենայն հանգամանք գործոյն յայտնի երեւին ի վերտողեալ {յայտարարութեանց} իմոց: 7 Ես տեսանելով զի ողորմելի աղքատութեամբ

ւ յօրագրի արձանացուցեալ ի միասին ընդ այլ թղթոց եւ {յայտարարութեանց} իմոց եւ այլոց ՚ի մասին եկեղեցական հաշուոց, թողու

յորոց պահանջեմ ես զգումարսն եւ ի պէտս տպագրութիւն {յայտարարութեանց}: 8. Ստացագիր պարոն օրէնսգէտ Պայլի, յ2էն Օգ

այն խօսքերը, ինչ որ դրուած էին Դուքս Վելլինգտօնի {յայտարարութեանց} մէջ: նա դրականապէս ընդդէմ էր ամենայն վերնորոգութ

ւթիւնքը գրւում էին թուանշաններով։ Գեներալը, այս {յայտարարութեններից} ծանօթութիւններ քաղելով, միշտ տեղեակ էր Եւրոպայի

գաւորները եւ նախարարները։ Նա, օգուտ քաղելով այս {յայտարարութեններից}, իւր ներգործութիւնը յարմարում էր գործերի ընթացքի

անաչում եղած Հ. Սարգսին եւ յետոյ, ճանաչելով, ի {Յայտարարութէան} անցից Մուրատեան Վարժարանին, հռչակել է նորա իրաւո

Միքայէլ դպրէ Ղազարեան Նալբանդեանց, խոնարհադէմ {յայտարարութիւն} Վիճակային կոնսիստորիայն թեմիս հրովարտակաւ իւրո

ջն զիրաւունս, զայսցանէ կարծեմ թէ ունիմ ես տուեալ {յայտարարութիւն} ի Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավարութիւնն առ բան հարցմ

ց եւ դրամոց ՚ի Միքայէլէ Նալբանդեանց Խոնարհադեմ {յայտարարութիւն} Ի 13 նախընթաց ամսոյն օգոստոսի արգոյ պատգամաւոր

նակելոյ ի Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հրիտակացն {Յայտարարութիւն} Զհաստատելոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանակա

Նախիջեւան, ՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն. {Յայտարարութիւն} Զհաստատելոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական

ն հնդկական հրիտակացն ՚ի Միքայէլէ Նալբանդեանց {Յայտարարութիւն} Ի կատար հասուցեալ զյանձնարարութիւն հասարակութե

ի 'ի Կարապետէ Հայրապետեանց՝ ամենախոնարհ {յայտարարութիւն} Զամս բազումս յառաջ քան զայս, ոմանք 'ի բար

պէս յարկն էր եւ սկսեց կարդալ սկզբիցը: Ե {ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ} " Մռայլագոյն սատանայ, Յայտնում եմ Ձեր մռ

ում էին: - Վէզի՛ր, - բացագանչեց սատանան, - {յայտարարութիւն} պատրաստիր շուտով այս ծայրագոյն Բրամինի բոլոր գործ

պատկառանքով նորա պոչի ծայրը եւ սկսեց կարդալ: Թ {ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ} - Ամենամռայլապատուելագունեղ տէր, Այս ու

Ճակատագիրը եւ, գլուխ տալով Արամազդին, սկսեց իւր {յայտարարութիւնը} այսպէս. - Գիրսաս է այդ Բրամինապետի անունը,

ւնու արիւնով... Արամազդը, կտրելով ճակատագրի {յայտարարութիւնը}, գովեց Աթենասի գործողութիւնը եւ հրամայեց Կիկլոպն

ղաւնի կամ Ծիածան Կռունկ հայոց աշխարհին Արամեանի {յայտարարութիւնը} Արեւմուտքի մասին Փարիզ անուն հանդէսը, Մուրադեան

ռեւս խանգարուած են: Բայց դառնանք դարձեալ դէպի քո {յայտարարութիւնը}: Դու պատմեցիր ինձ միայն երեք ապստամբութիւնների մ

սխանեց - Սիրական Բուբանդուս, սկսիր շուտով քո {յայտարարութիւնը}. միայն կատարիր նորան համառօտ եւ խելացի: Այ

ցնելու եւ կամ արծաթ հաւաքելու խորհրդով: - Իմ {յայտարարութիւնը} գրած է թղթի վերայ, - կցորդեց չար-ոգի ծրագրապետը

ը (աւելի լաւ է ասել ` Այսապետը), որ կատարէ իւր {յայտարարութիւնը}, - ասաց խաւարի թագաւորը: Զ Վէզիրը նրան տուե

նչեւ ես լսեմ ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարչի {յայտարարութիւնը}: Է Ես չկամիմ նկարագրել ամուսնական գործերի գլ

համար, որպէսզի նա, ներս մտածի պէս, կարդաս այդ {յայտարարութիւնը}, եւ ես տամ նորան արժանի վարձը. թող չասեն մահկան

ին շատ դեւեր միաձայն: Բէհեղզեբուղը պատրաստուեցաւ {յայտարարութիւնը} կարդալու, սատանան ահուդողով, որ ոչ ոքին չէր յայ

ի բան խօսել: Հանդէս դուրս եկաւ Բէհեղզեբուղը {յայտարարութիւնը} ձեռքին, գլուխ տուեց տէր սատանային, համբուրեց պա

ական արժանի թագաւորի: Երբ աւարտեց վէզիրը իւր {յայտարարութիւնը}, սատանան եւ բոլոր հանդիսականքը ծափ զարկեցին, զմ

տեսնում բանի ընթացքում: Յանկարծ լսւում է Փափակի {յայտարարութիւնը}, որ աւելի յիշեցնում է մեզ ֆրանսիական " le roi le

էր վիպասանութեան ընթացքի հետ որեւէ կապով: Փափակի {յայտարարութիւնն} է բոլորը, ինչ որ կայ (եր. 125). " Գիտե՞ս, ի

տարակում են այս կամ այն հրատարակուելու նոր օրագրի {յայտարարութիւնք}: Այո՛, ցաւելով խոստովանում ենք, որ շատ անգամ ա

մասին: Վէզիրը յայտնեց, թէ այն օրին պարտական էին {յայտարարութիւնք} կատարել. արհի նախագահը, ապստամբութեան եւ խռովու

իրը - Թիւրքիայում, Հայ օրագրերի օրէ օր շատանալու {յայտարարութիւնքը}, Ցենսօր Թիւրքիայում տպելի գրքերի եւ օրագրերի վեր

վութեամբ լիքը դատարկաբանութիւն է " - միայն խելացի {յայտարարութիւնքը} այնպիսի մարդերի, ինչպէս է Դուքս Վելլինգտօնը, ող

ատ հասկանալի է, թէ ի՞նչի համար Դուքս Վելլինգտօնի {յայտարարութիւնքը} հանդիպում են Հեգելի յարգութեան: Վելլինգտօնը իբրե

տեսնել իւր ստորադրեալքը, կամ լսել իւր դեսպանների {յայտարարութիւնքը}, կամ երբ կամենում է ընդունել մի շնորհաւորութիւն

ն էր վարձատրել այդ նզովեալները: - Յառաջ թո՛ղ {յայտարարութիւնքը} կատարուեն, - ասաց սատանան, արդեօք այն պատճառով

- ես անգիր գիտեմ այդ յառաջաբանութիւնը. այն բոլոր {յայտարարութիւնքը}, որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեանց մէջ, սկսանում

ամար եղած է երբեմն ժամանակ, երբ ամէն հարստութեան {յայտարարքը} էին զանազան կենդանիների մորթեր եւ ոսկորներ (զէնք

է յերկնից Աստուծոյն իմոյ. եւ անուն նորա Նոր"։ {Յայտն}. գլ. Գ. համ. 12։ Թէ մեր բազմերախտ եւ առաքելա

կանութեանը եւ Քրիստոնէութիւն տարածէ Ասիայի եւ նոր {յայտնագործած} Ամերիկայի մէջ։ Մեք տեսանք, թէ Յիսուսեանք, ինչպ

ութենով վարել իւր թագաւորութիւնը։ Մի ամսից յետոյ {յայտնագործած} ապստամբական դաշնադրութիւնը ցոյց տուեց, թէ Սրբազա

լ 'ի Հնդիկս եւ, յանուն ազգի մերոյ 'ի Նախիջեւան, {յայտնագործեալ} զվաղնջուց թողածն հասուսցեն առ ազգն մեր, ի բարւոք

է միոյ աբեղայի, որպէս թէ ամենայն գիտութիւնք ցարդ {յայտնագործեալք} յաշխարհի պարունակէին ի նոսա: Ո՞վ համարձակի ժպրհի

լ մեծ օգուտ ցոյց տուին գիտութեան ընդհանուր ձեւերը {յայտնագործելով}, որոնց միջնորդութեամբ առաջ է դնում զարգացման գոր

ով Յիսուսեանի եւ օրիորդ Լա-Կատիերի մէջ։ Յանցանքը {յայտնագործուեցաւ}, Ժիրարը դատապարտուած էր, բայց հարստութիւնը եւ Յ

ւ ջերմանալու եւ սիրտը շարժուելու կարդալ Ամերիկայի {յայտնագործութեան} նախերգանքը եւ վերջաբանը։ Գիտենք, Եւրոպայի կ

ւթեամբ առաջ է դնում զարգացման գործողութիւնը: Այս {յայտնագործութեանց} հիմնական արդիւնքը երեւում է հետեւեալ առածի մէջ.

է Սոկրատէսի վարքը եւ միւսը Քրիստափոր Կոլոմբոս կամ {յայտնագործութիւն} Ամերիկայի. ճառեր, որ գրած էին բաւական վերին եւ

, որից դնում ենք հետեւեալ քաղուածքը: " Մենք մեր {յայտնագործութիւններով} չենք ուզում խառնափնդորել բնութիւնը եւ մտքերը. չե

հասարակ քննողական հոգին, եւ երեւում էին նոր նոր {յայտնագործութիւնք}, որոնցով շատ եւ շատ պարապած էր մարդկութիւնը։ Մա

այլ միշտ առաջ է գնում. ամէն օր լինում են նորանոր {յայտնագործութիւնք} եւ նորանոր պարզաբանութիւնք գիտութեան մութը եւ շատ

ի խօսքերը. եւ սորա պատճառը մեր բացատրութեանց մէջ {յայտնած} ենք մի տեղում։ Կարդացողը երբեմն վկայութիւնք պ

լխից ցանելու. պատճառ, Մանուշակը մտածում էր, թէ {յայտնապէս} հրաժարուիլ եւ ստել իւր խոստմունքը, չէ՛ր կարող Շա

էր մնալ միշտ Հռովմի մէջ, վասնորոյ չէր կարողանում {յայտնապէս} հետեւել Լօյոլային եւ նորա աշակերտների կարգումը լի

ձանքներով սկսել էր բղխել։ Եթէ այս հասարակութիւնը {յայտնապէս} եւ հրապարակով ընդդէմ դուրս գար XVI դարու մտքերի ա

ողովի մէջ, երբ դեռ այնքան զօրեղ չէին, որ ջոկէին {յայտնապէս} իւրեանց օգուտը Պապական Աթոռի օգուտից, պաշտպան դո

ութեան զոր նոյն օրինակ եւ Ձերդ բարձր սրբազնութիւն {յայտնեալ} էր լուսաւորչական հայոց սիւնհոդոսին Էջմիածնի, բայ

հարկաւորելոյն, մինչեւ ցմուտ գործել իմ ի Լոնդոն, {յայտնեալ} եմ արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: Վերջին պաշտօնական թուղթ

Գերագոյն Տեսչութեան Անգլիոյ, պաշտօնական թղթով, {յայտնեալ} է նմա, եթէ Գերագոյն Տեսչութիւնն Անգլիոյ, համաձ

րդականն դեսպանութեան Ռուսսիոյ, պ. կոմս Բլուդովն {յայտնեալ} ինձ զայսմ ամենայնէ, առաջադրեաց զերեսփոխանական զթ

ւել հարկաւորութեան եւ օգտին, ի յիշեալ կտակացն իմ {յայտնեալ} երից տանց մինն, այսինքն է մեր եկեղեցւոյ սահմանակ

": Ուսումն կրօնական պարտի զհետ գնալ վկայութեանց {յայտնեալ} աստուածագիտութեան: Եթէ գոյր երկիրս յառաջ քան զ73

մսոյ նորին բարձր սրբազնութիւն կոչեալ զիս առ իւր, {յայտնեաց} ինձ զհրամանագրութենէ Սինոդին սրբոյ Էջմիածնի առ ին

իստոսի ", որպէս եւ դուք տեսեալ էք. խնդրեմ ի քէն {յայտնել} ինձ, կարելի՞ է զայն գիրք առաքել առ Սենատդ առ ի յ

քել առ Սենատդ առ ի յառնուլ զհրամանս տպագրութեան, {յայտնել} աղերսեմ: Աբէլ վարդապետին Արարատեանց ողջոյն սիրոյ

ի տրտմութեան տարուբերիմ: Խնդրեմ գրել ինձ զգիր եւ {յայտնել} զայն ամենայն, զոր յառաջնում նուագի գրութեանս գրե

ո՛չ ստացեալ իցէ զայն, յայնժամ ըստ այսմ գրութեանս {յայտնել}: Այն " Մարդեղութիւն Քրիստոսի ", զոր շարադրէի

յն տնօրինութիւն լուսաւորչեան Սինօդին՝ պարտաւորիմ {յայտնել} զհետեւեալս. թէպէտ եւ սկզբնական հանգամանք մտանելո

է իրազեկ արարեալ զՁեզ, խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ {յայտնել} պատուելի ազգի մերում ՚ի միամտութիւն, զի մի՛ նեղե

ք տուեալ են վարդապետին Այվազեան: Առ այդ հարկեցայ {յայտնել} ժողովականաց ի ներկայութեան վեհափառ կաթողիկոսին,

ւն ի ժամու: Այժմիկ զայս մի ինչ կարեւոր դատեմ {յայտնել} արգոյ պարոնիդ: Ի մտանել իմ ի Լոնդոն, անդէն առնմ

րեմիտ ազգայինս, յորոց ամենայն դրութեամբ փութացին {յայտնել} ինձ զսրտից իւրեանց զցաւ ընդ այս խայտառակ խելագարո

ւն ազգիս, որք ամենայն բարեացակամութեամբ փութացին {յայտնել} զսրտից իւրեանց զցաւ, ընդ այս հնարաuտեղծեալ խելագ

ւստի ի վաղիւ դիմեցից դարձեալ ՚ի դեսպանատունն առ ի {յայտնել} զպատասխանւոյն եւ առ ի խնդրել զանօրէնութիւն յաղագ

անակի: Ի սոյն կէտ տեղեկացեալ, կարեւոր դատիմ {յայտնել} Ձեզ ի պարտուպատշաճ գիտութիւն բովանդակ ազգին, որո

ո՛վ լինելը ծառայիս յայտնելու, հրամայել էր նորան {յայտնել} ինձ իւր ցանկութիւնը: Ինչեւիցէ, հրամայեցի ծառայի

ան մասին խորհուրդ կատարած լինէին միասին: 2) {Յայտնել} այն պարոնների անուանքը, որ, անարգելով եւ անպատո

խաւարը՝ լուսի հետ։ Բայց ես աւելորդ չեմ համարում {յայտնել}, թէ ճշմարտութիւնը, որի դրօշակի տակ զինուորուած

ն, նոյնպէս չեմ կարող, ըստ որում, ինչպէս վաղուց {յայտնել} եմ ձեզ, պատուելի՛ ընթերցողք, մի հօրեղբայր ունիմ

րութեամբ, այնպէս, որ կարող եմ մաքուր խղճմտանքով {յայտնել} իմ կարծիքը: Գրքի բովանդակութիւնը եւ բնաւորու

անի հացի, իւղի եւ երկաթի վաճառականութեան մասին, {յայտնել} էի իմ խորին ցաւակցութիւնը այն բանի վերայ, որ Նախ

ութիւնք եւ իւր հետ գործ կատարել կամեցողներին միշտ {յայտնել} ապրանքի գները եւ հարկաւորութենների քանակութիւնքը

զութեամբ դիմել դէպի մի մարդ եւ առանց վարագոյրների {յայտնել} սրտի խորհուրդը: Թողունք այս եւս, ես Հայ եմ

ղովը: Պարտականութիւն համարում ենք հրապարակով {յայտնել} անարուեստ կոմպիլատորին, թէ մեք, քննելով եւ քրքր

ից, բոլոր գրչաւոր եւ բանագէտ մարդերից հրապարակով {յայտնել} իւրեանց կարծիքը այս մասին, որպէսզի այսպիսի այլան

թիւն փրկչին 1799-ում: Որ եմ ամենախոնարհ եւ {յայտնել} (ձեռնա գրեալ) ծառայ Եղիա Յակոբեան Վկա

եալ ըստ Վարդապետարանի Այվազովսքւոյ, ՚ի դիպել նմա {յայտնել} հարցանողին զխոստովանութիւն իւր ՚ի մասին բնութեան

ս 69. Ճառելով, եթէ զիա՛րդ եւ ի քանի՛ կերպս կարէ {յայտնել} մարդ զդաւանութիւն իւր, պատասխան է Այվազովսքին.

ն սահմանելոյ յասել հանգանակին, յարէ, եթէ գործով {յայտնել} լինի զդաւանութիւն, խաչակնքեալ զդէմս եւ այլն: Հի

ականների վերայ միօրինակ ժպտում ենք եւ շտապում ենք {յայտնել}, որ չենք ընդունում ոչինչ հեղինակութիւն (autorit

նական ժպիտը շարժելու. միւս կողմից շատ աւելորդ չէ {յայտնել}, թէ կուրութեան եւ բռնակալութեան մէջ, այո՛, հաւ

վերաբերութիւն չունի։ Մեր դիտաւորութիւնը է միայն {յայտնել} մեր կարծիքը մի օրագրի մասին, թէ նա ինչպէս պիտի լ

տրամաբանութեան ընդդէմ անկարելի է ուղղակի պատերազմ {յայտնել}. մեռած կենդանու մորթը առողջ կենդանու վրայ չէ կպչ

միայն այս գործը պախարակել կամ սորա անտեղի լինելը {յայտնել}, այլ այլապէս շատերը կան, եւ ո՛չ միայն շատ կան,

լ էր մեր վերայ այն գիրքը. մի խօսքով՝ հրապարակաւ {յայտնել} մեր կարծիքը այդ աշխատութեան մասին։ Բայց յառա

կարող էին իւրեանց ջերմեռանդութիւնը ուրիշ բաներով {յայտնել}. իսկ եթէ դոցանով կամեցած են ժողովրդի ուշը իւրեան

ր է"։ Եւ այս բանը աշխատում էին շուտ շուտ ամենին {յայտնել} եւ, տկարամիտ մարդերին հաւատացնելով, իմ մէջ եղած

տ. Մխիթարեանց։ Մեզ մնում է այստեղ հանդիսաբար {յայտնել} մեր անկեղծ շնորհակալութիւնը այն պարոններին, որ կ

դացողների միտքը հանգստացնելու համար, շտապում ենք {յայտնել}, թէ այն Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցին, որ Մամիկոնեան

պ։ Այստեղ պարտականութիւն ենք համարում նոյնպէս {յայտնել} մեր առ ի սրտէ անկեղծ շնորհակալութիւնը ազնուական հ

մ դժոխքի նզովեալների մէջ, որ Դուք կը հարկադրուիք {յայտնել}, թէ դժոխքը պատած պաշարած է թշնամիներից եւ թէ գտա

նորա գաղտնիքի գործը, բայց Ալքիմիկոսը չկամենալով {յայտնել} իւր գաղտնիքը, մահադեղ ընդունելով մեռաւ: Բաց

ախտական-ցնցողական վիճակում: Նա չէր կարող բառերով {յայտնել} իւր ուրախութիւնը եւ յաջողութիւնը, որովհետեւ երրո

արիւն ցոյց տալու, որովհետեւ ձեռնտու չէր պատերազմ {յայտնել} բժշկապետին, նախ, որ նա գիտէր պ. Յովնաթանեանցի

ւց ահա պարտականութիւն էր դրել իմ վերայ հրապարակաւ {յայտնել} քեզ իմ շնորհակալութիւնը: Բայց մի մատենագիր մա

դ ամենայն յարգելի Քօլլեճեան քահանայից, փափագելով {յայտնել} զայս իմ դիտաւորութիւն ամենայն հաւատացելոց։ Մ

ամար։) Պարկեշտութիւնը թոյլ չէ տալիս մեզ {յայտնել} այստեղ այս սխօլաստիկների անունները եւ տարակոյս չո

ցի այս ծանօթութեններից, գաւառականքը պարտական էին {յայտնել} ո՛չ թէ միայն այն բաների մասին, որ անմիջաբար յարա

ում էր չ'զրպարտել պատուաւոր մարդիկը, այսինքն՝ չ' {յայտնել}, թէ Յիսուսեան աբեղաների խորհրդով ձեռք էր բարձրաց

ն էլ առանձին-առանձին կարող են իրենց ներկայութիւնը {յայտնել} քննողին եւ այն Ժամանակ նոքա յայտնի են, իսկ երբ մ

նակ կամենում էին իւրեանց միտքը գրի միջնորդութենով {յայտնել}, իսկոյն այն մի ժամ յառաջ սովորական խոստովանութեա

բնական ուղից դատողութենով, քան թէ օտարի լեզուով {յայտնել} այն միտքը, նա գրել է հին լեզուի բառերով։ Այս բա

ործսն եւ կամ զգանգատն եւ զյանդիմանութիւնս իւրեանց {յայտնելն} ի դատաստանի աստ ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ եւ Բենջե

ց զիմո երախտագիտութիւն: ՝ Յետ փոքր քան շատ՝ {յայտնելոյ} զսրտիս զգացմունս վեհանձն բարերարացդ, համարձակիմ

գլիոյ: Ելեալ անտի գնացի առ օրէնսգէտն իմ եւ առանց {յայտնելոյ} նմա զխրատելն իմ հիւպատոսէն Ֆրանսիոյ, ամենայն սառ

գաղտագողի, առանց համաձայնութեան նորա, առանց գէթ {յայտնելոյ} նմա ինչ եւ կատարելապէս հակառակ կամաց կտակողացն,

իսկ րոպէի մատոյց զայն Բարձր Սրբազան Գլխոյ իւրոյ՝ {յայտնելով} նմա զպահանջողութենէ Հոգևոր Կառավարութեանն տեղւոյդ

այութեան, թէ մտանել մտանեմ ընդ նմա ՚ի դատաստան, {յայտնելով} զիրաւունս Նախիջեւանայ ի վերայ կայից նորա, փոխանա

Յուլիսի: Իբրեւ ներկայացեալ առարկի զհրիտակէն, {յայտնելով} վերստին զերեսփոխանութենէս, Տիկինն պատասխանի արար

կայութեամբ պ. Ս. Յ. Աբգար եւ պ. Պ. Յ. Պալ, {յայտնելով} առ ժամն պարոնին այնմիկ եթէ զՁեր յարգութիւն կարգեմ

տուեալ իմ մնաց պատկերս առանց օծման: Զայսմանէ {յայտնելով} խոնարհաբար Ձեր բարձր սրբազնութեան՝ խնդրեմ ի Ձէնջ

լով մանկաբարձի քամակից, հրաւիրում է իւր մօտ եւ, {յայտնելով} հասած թշուառութիւնը, աղաչում է նորան մի հնար գտա

որա քեռին (այսինքն՝ Բէգզադէի գործակատարը) եւ, {յայտնելով}, թէ երկու օրից յետոյ պիտոյ է միասին ճանապարհ ընկ

ն եպիսկոպոսների ժողովով, նամակ գրեցին կայսրին եւ {յայտնելով}, թէ Հայերը, շատ եւ անտանելի նեղութենների համբեր

առ իւրեանց, բայց կտակակատարն իմ ոչ երբեք յապաղէ {յայտնելով} նոցա զկերպն եւ զաջողակ ճանապարհն, որով նոքա կարե

եւ Մեղուին եւ պ. Այվատեանին մեր շնորհակալութիւնը {յայտնելով}, չենք կարող, միեւնոյն ժամանակ, չյայտնել մեր առ

է քահանայ. Սուրբ Ղեւոնդը, Պարսից հրապարակում, {յայտնելով} Սուրբ Յովսէփի եւ Սուրբ Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի

ուականք, հայր, որդի եւ թոռն, որ իւրեանց անունը {յայտնելով} Քամ, Քանան եւ Նեբրովթ, յայտնեցին եւս, որ ծայրա

Մխիթարը դիմեց այդ դաժան հոգու տէր մարդու մօտ եւ, {յայտնելով} իւր խորհուրդը, խնդրեց նորա օգնականութիւնը։ Կամե

ւնէր Խաչատուրի վերայ, գնաց դարձեալ Հայաստան եւ, {յայտնելով} իւր խորհուրդը Մարգար վարդապետին, խնդրեց նորա ձեռ

ախատում է իր դուստրը, խայտառակելով եւ ամէնի առաջ {յայտնելով}, թէ երիտասարդ տղոց ձի խաղացնելը, տաղ ասելը եւ Վ

եզուով. պատճառ, լեզուի միջնորդութեամբ իր կարիքը {յայտնելով} մերձաւորին՝ գտնում է իր համար օտար աչք, օտար ձե

րովհետեւ, առանց իւր անունը եւ ո՛վ լինելը ծառայիս {յայտնելու}, հրամայել էր նորան յայտնել ինձ իւր ցանկութիւնը:

քեզ գրելու: Ուրիշ ոչինչ նորութիւն չունիմ քեզ {յայտնելու}. լսւում է միայն, որ մեր նորընտիր Վեհափառ Հայրապ

ցոյց էր տուել փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը, առանց {յայտնելու} շահաստացութեան ցանկութիւն: Պիտոյ է նոյնպէս յիշել

րծիքը. պատճառ, միանգամ հաւատացած են, թէ կարծիք {յայտնելու} իրաւունքը պատկանում է միայն պարոնների, այսինքն ն

վէրքը փտելով եւ ճարակելով անդարման թողած մարմինը, {յայտնելու} էր իւր ներկայութիւնը խոցի սեպհական գարշահոտութեամ

ն։ Յակոբ-Կլեմանը ժամանակ չ'գտաւ իւր խորհրդակիցքը {յայտնելու} ։ Յիսուսեան աբեղայքը, ժամանակակից օրագիրների

էջ լեզու եւ բանականութիւն սրտի զգացմունքը ընկերին {յայտնելու} մասին, իւրեանցից կանոն են հաստատել, թէ պիտոյ էր

իւր խորին փիլիսոփայութեան շօշափելի չքաւորութիւնը {յայտնելուց}, այլեւ եթէ նորանից հրաւիրուած Կրօնական ժողովը դի

տ եմ ես, եթէ տէր ունիմ, որին եթէ իմ ազատութիւնը {յայտնեմ} բացարձակապէս, պիտի զրկեմ ապրուստից ե՛ւ ինձ, ե՛ւ

ատեցի կտակս այս իմով ստոարագրութեամբ, յորում նախ {յայտնեմ} զամենայն ստացուածս իմ որ ունիմ ներկայ, որպէս ամե

լն, յերկաթեայ սանդղոջս գտանէլոց են։ Եւ զայս եւս {յայտնեմ}, զի ես ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք զամենայն կարճ չե

: Յետ այսորիկ այժմ իմ վերջին կամքս եւ պատուիրանս {յայտնեմ} վասն վերջին աւուրն իմոյ եւ մանաւանդ վասն իմ ամենա

ա խնամել: Գ. ՀԱՏՈՐ. Երրորդ պատուէրս {յայտնեմ} կտակակատարացն իմոց, զի ամենայն կայք, այսինքն վե

ահուան իմ։ Դ ՀԱՏՈՐ. Չորրորդ պատուէրս {յայտնեմ} կտակակատարացն իմոց, թէպէտ եւ հաւաստի գիտեմ, որ

Ե. ՀԱՏՈՐ. Հուսկ յետոյ այժմ հինգերորդ պատուիրանս {յայտնեմ} ամենեցուն, զի ի լրութիւն եւ ի կատարումն վերն յիշ

անսն իմ։ Արդ, վերջաւորութիւն տալով բանից իմոց, {յայտնեմ}, զի այս է իմ վերջին կամք եւ պատուէրն, որպէս ահա

կառավարչաց եւ կամ նոցա օրդնուն, Արդ եւ զայս {յայտնեմ}, զի այսու զյիշեալ կտակն իմ ոչ իսպառ լուծանեմ, ա

ն. Խիղճ իմ ստիպեց, որ ուղիղն ու պարզն {Յայտնեմ} ձեր առաջ, որ այսքան տարի Պահել չկարացայ, գ

այրապետների նզովքը գլխիս լինի, եթէ մի մարդու եւս {յայտնեմ} այդ բանը, - ասաց ջերմ ջերմ պ. Մարկոսը: - Լ

ճի-օղլու տիկինը, - ես նորա հետ եւս կը խօսեմ եւ կը {յայտնեմ} ձեզ մեր վճռական համաձայնութիւնը կամ անհամաձայնութ

, զորդիական գրութիւն վերասաց պատգամաւորացն, որով {յայտնեն} տէրութեանդ զկարգելոյ իմոյս նուաստութեան երեսփոխան

լու, պիտոյ է հարցանել, - ինչ ազգից էք: Նոքա կը {յայտնեն} իւրեանց, որ ազգից լինելը, այն ժամանակ, այն ազգ

իրենց մշակութեան արդիւնքը եւ իրենց նկատողութիւնքը {յայտնեն} միմեանց, որ այս հասարակաց փոխադարձ գործակցութեամ

ամենայն սահմանն եւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն եւ {յայտնեսցեն} թէ այս նոր շինուածքը եւ կամ էս ինչ տունն եւս, վե

, որ ինձ ազգական չունեմ ուրեք, բայց գուցէ ոմանք {յայտնեսցին}, յայնժամ եւ նոցա իւրաքանչիւրոցն հինգ ռուփի սքայ

ւր թոռների առաջեւ, Թառամ գլուխը շարժելով Մեղքերն {յայտնեց} բացերեւ: " Կեանքիս անցած օրերում, Որքա՞ն մարդ

ց բան չեմ հասկանում։ Վերջապէս ներս մտաւ ծառաս եւ {յայտնեց}, թէ մի մարդ կամենում էր տեսանել ինձ՝ յաւելացնել

ս, այս բանը փակում էր ճանապարհս։ Այժմ քո նամակը {յայտնեց} ինձ հաղորդակցութեան հնարը, եւ դու կարող ես մի քա

առաջեւ, Թառամ գլուխը շարժելով Մեղքերն {յայտնեց} բացերեւ: " Կեանքիս անցած օրերում,

ապականում էին կերակուրքը եւ թէյը: Երեկոյեան ինձ {յայտնեց} վերակացուն, թէ խնդիրը տուել է կոմենդանտին եւ թէ

օրիցս, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ խաղող, եւ որով {յայտնեց} Վարդերեսի հիւանդութիւնը: 30-ին առաւօտ խաղող ստա

ղ վէզիրը եւ հարց արեց օրական կարգի մասին: Վէզիրը {յայտնեց}, թէ այն օրին պարտական էին յայտարարութիւնք կատարե

հրովարտակ ապսպրելով վերադարձել էր սատանայի մօտ, {յայտնեց} թէ հնդկական գլխաւոր եւ ծայրագոյն Բրամինը. որ շատ

զու դարձած խօսում էին պ. Շաքարեանցի փոխանակ: Նա {յայտնեց}, թէ այդ օրիորդը բարձրահասակ է, սպիտակ, մազերը

Առանց խօսելու, համր նշանով, Վտանգի ժամը {յայտնեց} բացարձակ: Ին՜չ կարեկցութեամբ, ի՛նչ անմ

նքով ման էր գալիս նա տան մէջ, ներս մտաւ ծառան եւ {յայտնեց} բժշկապետի գալը: Պ. Յովնաթանեանցը իսկոյն ընդունե

ւնից, վերջապէս, Թիւթիւնճի-օղլուն վճռական կերպով {յայտնեց} իւր կնոջը եւ Մանուշակին, թէ նոյն օրը ահա բժիշկ է

յաղթութեան արմաւենին։ Մխիթարը իւր դիտաւորութիւնը {յայտնեց} մի քանի վարդապետների, որ իւր ժամանակումը հռչակաւ

ահանայի ձեռքով։ Այս պապը, ասում եմ, հրապարակով {յայտնեց} աշխարհին, թէ ամենայն մարդկային իշխանութիւնք կարգ

տ մոխրագոյն վերարկու եւ խոստովանուելով մի աբեղայի {յայտնեց} իւր դիտաւորութիւնը, թէ կամենում էր Քրիստոսի գերե

ալսարանի Աստուածաբանական ֆակուլտետը։ Նա այս բանը {յայտնեց} իւր աշակերտներին, բայց նոքա, ձանձրացած լինելով

աւ։ Այն ժամանակ Իգնատիոսը հաւաքեց իւր ընկերքը եւ {յայտնեց} նորանց, թէ Աստուած ուրիշ բանի համար չէ բորբոքել

ով դուրս վազեց մատուռից եւ եկաւ աշակերտների մօտ, {յայտնեց} նորանց, թէ աղօթքի ժամանակ տեսիլք է տեսել եւ ձայն

անը։ Սուրբ Ֆակուլտէտը իւր գրաւոր դատողութեան մէջ {յայտնեց}, թէ այդ " Կարգը սեպհականում է ինքեան մինչեւ այժմ

տացել էր Պապական եւ Պօրտուգալական Տէրութեններից, {յայտնեց} Գօայի Եպիսկոպոսին եւ ստացաւ նորանից եւս թոյլտւութ

կառավարիչը եւ Համալսարանական ծերակուտի անդամքը, {յայտնեց} նորանց, թէ Պապը եւ թագաւորը ցանկանում էին տեսանե

ցաւ Բուրգուան՝ Յակոբեանների վանքի վանահայրը, եւ {յայտնեց}, թէ իւր աբեղաներից Յակոբ-Կլեման անունով մինը (J

ուդովիկոսը մեռանելու ժամանակ միտքը բերեց նորան եւ {յայտնեց}, որ ցանկանում է տեսանել, բայց Հ. Լետիլիէ հակառ

, որի վիճակի մէջ կամենում էր բնակուիլ Լետիլիէն, {յայտնեց} թէ չէ կարող երաշխաւոր լինել նախկին Արքունի խոստով

ց ազգային յառաջադիմութեան հանդիսում, - հրապարակով {յայտնեց} իւր վճիռը մի Պօղոսի մասին, որ հայոց ազգի եւ եկեղ

հեղինակ այդօրինակ անպատեհ գրագրութեանց, որով եւ {յայտնեցան} այդօրինակ անկանոն գրութիւնքն, եւ ո՛չ զայլ ոք,

իտենդեանն, ուր ի կողմանէ պապին իբրեւ պատգամաւորք {յայտնեցան} երկու յիսուսեանք, Լայենեզ եւ Սալմէրոն, նախահրաւ

ի ուրախացեալ հոգւով՝ ասեմք. " Քրիստոս ի մէջ մեր {յայտնեցաւ} "։ Այո՛, դու ես Տէր մեր, դու ես Օծեալ մեր, դո

այդոքիկ. թէ ո՞ր լեզու անդստին ի նորոգման է իւրմէ {յայտնեցաւ} յական թօթափել՝ լրացեալ կատարելութեամբ, ո՞ր լեզո

բաղդին հազարաւոր հարուածովք. դուք ընդ Ձեր տոհմի {յայտնեցեալ} էք միայն ի բարեբարիլ. եւ այս իսկ է անստերիւր եւ

վկայել: Այսօր, ներկայացեալ ի Հիւպատոսարանն, {յայտնեցի} զպատուիրելոյն ինձ, ի պ. կոմս Բլուդովէ, առ որ

պ. Հագն ու ցուցեալ նմա զթուղթն երեսփոխանութեան, {յայտնեցի} զանձն իմ, որպէս եւ զպատճառ գալստեանս ՚ի Կալկաթա

որ գրեցի, գիտեմ ինչ. զամենայն զոր միանգամ լուայ {յայտնեցի} ձեզ մեկին, ոչ հայեցեալ յերկարութիւն նամակիս, ու

՚ի Կալկաթայէ ՚ի 12/24 Յունիսի այսր ամի համարաւ 88 {յայտնեցի} ձեզ զամենայն, որ ինչ յայնժամ գիտէի, այժմիկ առան

ից խորհուրդ հարցրեցիք, - ասեց Մանթուխեանցը, - ես {յայտնեցի} ձեզ իմ սրտի վկայութիւնը, որպէս անկեղծ բարեկամ,

[ԲԵՐԴԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ] 1863 թիւ Յունուարի 11-ին {յայտնեցին} ինձ գործի ծերակոյտ տրուելը: 13-ին տեսութիւն պ.

7-ին կրկնեցի: 21-ին վերստին կրկնեցի: Այսօր ինձ {յայտնեցին}, թէ տեսութիւնը դարձեալ դադարացրած է եւ թէ վերստի

սխանը] գրեցի 29-ին, որ կ՚երթայ 30-ին: Այսօր ինձ {յայտնեցին}, թէ Զատկին տեսութիւն թոյլ կը տան: Ապրիլի 1-ին տ

նոյն օրը, կ՚երթայ 15-ին (12 շիշ գինի): 15 -ին {յայտնեցին}, թէ գինին ինձի չէ, այլ բոլոր բանտարկելոց: 16-

25-ից, գիրք եւ ung[uentum] loliolis: Այսօր ինձ {յայտնեցին}, թէ վաղը տեսութիւն է նշանակած: 27-ին տեսութիւն

ակ ստացայ եւ գրքեր, նոյն օրը պատասխանեցի: 13-ին {յայտնեցին} ինձ երրորդ բաժանման հրամանը իմ աշխատութեանց մասին

իւրեանց անունը յայտնելով Քամ, Քանան եւ Նեբրովթ, {յայտնեցին} եւս, որ ծայրագոյն Բրամինը շառաւիղում էր իւրեանցի

այնում։ Վերջապէս Կսաւիէն, Լայենէզը եւ Սալմերոնը {յայտնեցին}, թէ ինքեանք կամէին գնալ Սպանիա, որ կարգի դնեն ա

աղտնիքի վարագոյրը, մատնեց իւր խորհրդակիցքը։ Երբ {յայտնեցին} Հենրիկ IVին այս բանը, նա հիւանդ պառկած տեղից ասա

րութիւնը Դռան ունեցած շահագրգռութեան վրայ, այլեւ {յայտնեցին}, որ սպասւում է աւանդութեան վերահաստատումը ծայրագ

րագործութիւնների համար, մեր կարծիքը Պօղոսի մասին {յայտնեցինք} այնպէս, որ աւելի ասելու չէինք, եթէ այն բռնաբարո

ան եղանակաց եւ հողմոց: Զմեկնելոյ իմոյ ՚ի Լոնդոնէ {յայտնեցից} Ձեզ յիւրում ժամու: Երեսփոխան Միքայել Նալբ

թ հասուցեալ ձեզ զտեղեկութիւնս, ի կատարած գործոյն {յայտնեցից} զո՛րպէսն եղերելոյ եւ զերբն ելանելոյ իմ աստի, զոր

ակելոց ի Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա: {Յայտնեցից} եւ ես զբազում իրաց անձամբ անձին յամսեանն Յուլիսի

կրօնի վարդապետութիւնը ազատութեան մասին, որ այժմ {յայտնեցիք} ինձ, ես ճանաչում եմ իշխանութեան չարաչար գործադրո

չեն արել այս եւ չեն առնելու. ապա եթէ Հայոց ազգը {յայտնէ} իւր իրաւունքը՝ մասնակից լինելու կտակին, օրէնքը

եք գիտէինք, որ դարաւոր տգիտութիւնը պատերազմ պիտի {յայտնէ} գիտութեանը, որին լինելով մի լոկ սպասաւոր՝ օրհնե

այս բոլորի վերայ, քիչ մնաց, որ Անգլիան պատերազմ {յայտնէ} Հիւսիսային Ամերիկային. եւ թէ չյայտնեց, ապա ուրե

հարաւ կողմանէ հասարակ քուչա, որ տանս Բիլսէթ եւս {յայտնէ}: Երրորդ տունն է սահմանակից առ յարեւելս Սաք

կանութիւն չէ, թէեւ Պ. Չամուռճեանը այդ մասին եւս {յայտնէ} իւր երեխայամիտ, անդատաստան պահանջողութիւնքը:

անվախութեան եւ կերպարանքի պատկերը այս թղթի ձեռքով {յայտնէ} նոցա, որով եւ լուսափայլէ վաստակը իր քարոզութեան

Քիչ մնաց որ Մանուշակը դուրս վազէ ննջարանից եւ {յայտնէ} հրապարակաւ, թէ ամենեւին Մկրտիչի կին դարձողը չէր

խնդրեց համոզել Կլեմանը, որ հարցուփորձի ժամանակ չ' {յայտնէ} իւր խորհրդակիցքը կամ գո՛նէ ասէ միայն վանահօր անու

ւթիւն (status)։ Մինչեւ որ բռնուած Յիսուսեանք չ' {յայտնէին} իւրեանց ցանկութիւնը, թէ ինչ կացութիւն էին որոշու

տիճանը. նա սպասում էր վերջին րոպէին, որ պիտոյ է {յայտնէր} նորան կամ աւետիք կամ բօթ: - Ի հարկէ հրաժարուե

ն ջրի մէջ: Այստեղ աւելորդ չէ խնդրել ձեզանից, որ {յայտնէք} նոյնպէս, թէ դուք ո՞ր ժամանակից սկսանում էք ձեր տ

փ քաղցր է՝ մրրկից յետ զեփիւռը, Խաւար օրով {յայտնըւում} է մեզ արեւի պատիւը: Չէ մարդ, թէ միշտ գիտէ

ակութիւն քահանային Պոպովեանց աստանօր մերկապարանոց {յայտնի}, որ տակաւին անգէտ գտեալ զինէն եւ զիմս մականուանէ

ռն, բայց որովհետեւ հանգամանք անձին իմոյ ամենեւին {յայտնի} են Ձերոյին գերամբարձ սրբազնութեան, որոց գլխաւորն

արձր սրբազնութենէ վիճակաւոր արքեպիսկոպոսէ թէմիս՝ {յայտնի} են արդէն Սինոդի սրբոյ Էջմիածնի, այլ՝ դրութիւն ի

իմ ասել ինչ, ըստ որում ամենայն հանգամանք գործոյն {յայտնի} երեւին ի վերտողեալ յայտարարութեանց իմոց: 7 Ես

աց, մինչ ՚ի գիշերին յորում ձգիւր լարն, ոչ ումեք {յայտնի} եղեւ ինչ եւ ոչ զկնի ցայսօր ժամանակի: Երրորդ

ցես բոլոր անդամք, բացի Ղուկաս արքեպիսկոպոսէ, որ {յայտնի} յայտնի դժկամակէր ընդ վերանորոգութիւն գործոյն, ու

որ անդամք, բացի Ղուկաս արքեպիսկոպոսէ, որ յայտնի {յայտնի} դժկամակէր ընդ վերանորոգութիւն գործոյն, ուստի եւ

անտեղի եւ զանխորհուրդ խնդիրս յարուցանեն, որք ակն {յայտնի} հային ի պաշտպանութիւն Այվազովսքւոյ, այնինչ Սինօդ

նելով զիս եթէ ամենայն հանգամանք գործոյն ո՛չ լիցին {յայտնի} կառավարութեանն Անգլիոյ, ելանելով ի Հնդիկս չունիմ

զորոյ զօրինակն գտանեմ ի գործն: Յայսմանէ ակն {յայտնի} երեւի, թէ ամսական 10 ռուփի միայն յաւելեալ է յար

ւրս։ Ի՞նչ մի պակաս բան է թռչնավաճառութիւնը։ Ձեզ {յայտնի} չէ՞, որ Անգլիայում ընկերութիւնք կան եւ այն՝ հար

պակասութիւնքը բուն ազգիցը եւ ձեր աչքումը, ինչպէս {յայտնի} ցոյց էք տալիս, միեւնոյն կշիռ ու յարգ ունին թէ՛ ա

այ այդ մասին մի գրաւոր յիշատակարան. միայն այսքան {յայտնի} է, որ աշակերտներից ոչ մինը մի բան ուսած չեն այդտ

ինը ինքնըստինքեան կարող է պատճառել այն լոյսը, որ {յայտնի} է անունովս՝ Ճախնային գազ կամ Գերեզմանական մոլահո

ան, ստութեան եւ բարբարոսական կամակորութեան հետ: {Յայտնի} է եւ այն, որ ստութիւնը, ինչպէս եղած է միշտ եւ կ

սի չնչին բաներ միեւնոյն են: Ամենայն ողջամիտ Հայի {յայտնի} է, որ կամին ներկել խաժամուժ ամբոխի աչքը, թէ ահա

թէ յոյս ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզայի վերայ: Թող {յայտնի} լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ազգը մեղադրւում է ոչ թ

շմարիտ ազգասիրի: Իսկ Թիֆլիզի հոգեւոր դպրոցը, որ {յայտնի} է անունովս Ներսիսեան (պտուղ արտասուաց Եփրեմ Կաթո

նցից ջատագոուած գործերը այդ մեծատունների, որ մեզ {յայտնի} չեն, այն ժամանակ միայն կ'ընդունենք, երբ Պ. Իսա

եան ինչութիւնը եւ բնաւորութիւնը: Նոյնպէս թող {յայտնի} լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ես նորա բուն հայագէտ ա

լտաւա: Պարոն ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ, Ինձ վաղուց {յայտնի} է, որ Յիշատակարան ես գրում եւ կը ցանկանայիր իման

ազանանոցի կենդանիքը շինովի էին, որ շատ թէ փոքր, {յայտնի} երեւում են առաջին անգամ աչք ձգելու ժամանակ:

անդադար ձեւացնում են թէատրոնական բեմի վերայ: Ձեզ {յայտնի} կը լինի Պ. Շահբէգի՝ ինձ գրած նամակից, որ ես շա

ն փոթորիկների գնացքը եւ յարձակմունքը: Ինչպէս {յայտնի} է մեր ընթերցողներին, բաղդը վիճակել էր իմ համար հ

ւտկալէից դէպի ձեր իշխանութեան սահմանը: Գուցէ ձեզ {յայտնի} չլինի, բայց վկայ է Աստուած խօսքիս ճշմարտութեանը

ւնը դեռեւս չէ ապացուցուած եւ ընդդէմ է մինչեւ այժմ {յայտնի} բնական օրէնքներին: Ինչպէս եւ եղած լինէր, մի

տպագրութիւնը կարող են ստուգել ասածս: Քեզ քաջ {յայտնի} լինելով, թէ մինչեւ ո՛րտեղ տարածւում էր հեղինակի

վկայութիւն թագաւորների ազգավնաս շռայլութեանը, եւ {յայտնի} է, որ Ֆրանսիայի դրամական խնդիրները կարգի դնելու

որութիւնը սահմանելու համար, ըստ որում, աշխարհին {յայտնի} է այսօր, թէ ինչ ասել է աբեղայական դաստիարակութիւ

երայ պահել մի դպրոց եւ այնուհետեւ խափանել արդէն, {յայտնի} եւ բաւական զգալի վնաս է: Գումարը արծաթի, որ գոր

ոստով եւ Նախիջեւան քաղաքների մէջ: Ինչպէս մեզ քաջ {յայտնի} է, Պ. Թիւյսիւզեան ազգայինը պատրաստ է բանալու ամ

ու վերայ, որ, տեսանելով ապականութիւնը, ասում է {յայտնի}, թէ ապականուած ես: Տարակոյս չկայ, մեր ազգի

արների առաջեւ: Մեր ազգի խոցերը եւ ցաւերը քաջ {յայտնի} են մեզ, բայց ինքը՝ ազգը, չկամի խոստովանել իւր

երը: - Ո՞րտեղից պիտի իմանամ: - Քեզ քաջ {յայտնի} է իմ գործակատարի նիւթական կարողութիւնը, - շարուն

ստրախանի՝ նոր բացուած հոգեւոր դպրոցը, որքան մեզ {յայտնի} եղաւ դորա ուսման առաջարկութիւնը, շատ աննշան է։

կալ Արքեպիսկոպոսի բարեմտութիւնը եւ ազգասիրութիւնը {յայտնի} է ոչ միայն մեզ, այլեւ բոլոր ժողովուրդներին, որո

իքով պիտի լինի 4-5 կամ հինգ միլիոնից փոքր պակաս: {Յայտնի} բան է՝ մեծ բազմութիւնը գտանւում է Տաճկաստան: Մի

մասին եւս չենք կարող: Մեր ազգի ուսումնականներին {յայտնի} է, որ մեր դպրութիւնը եւ լեզուի յիշատակարանքը սկս

ական կեանքերի մէջ: Այս պատճառներով ահա, մեզ {յայտնի} չեն շատ բաներ, չգիտենք մինչեւ անգամ, թէ ինչպէս

երութիւնը կը հոգար հին ձեռագիրների տպագրութիւնը, {յայտնի} բան է՝ յանձնելով բանագէտ եւ ուսումնական մարդերի

, եւ որ առողջ դատողութիւնը ինքնին հասկացնում է: {Յայտնի} բան է, եթէ ընկերութիւնը կազմուի, նա պիտի ունենա

կակից, գուցէ մի փոքր ներողութեան եւս հանդիպինք, {յայտնի} բան է, շատ չնչին ներողութեան, եթէ աչքի տակ ձգու

այդ յառաջ բերած " Երկնէր երկին եւ երկիր " ամենին {յայտնի} երգը թարգմանում է այսպէս. Зачинало небо, за

, այն ժամանակ եւս սուրբ Սահակի վարքը, որքան մեզ {յայտնի} է, տեղիք չէր տալիս մտածելու, թէ այդ առաքինի հոգ

ամակ Կայսեր անունով. մինը՝ ծածուկ, իսկ միւսը՝ {յայտնի}: Առաջին (այսինքն՝ ծածուկ) նամակի մէջ նա ուղղ

ունում է Քաղկեդոնեան ժողովը: Իսկ միւս նամակում ( {յայտնի} նամակում) նա աշխատում էր միայն մի փոքր մեղմել զա

ն խօսքեր Շնորհալու, որի հոգին եւ ուղղութիւնը քաջ {յայտնի} են մեզ բոլորովին այլ կողմից, նոյնիսկ՝ Շնորհալու

րը աւելորդ էինք համարել մերժել. պատճառ, մեզ քաջ {յայտնի} էր նորա հրատարակած համբաւների ստութիւնը, գիտէինք

ի սրտի վկայութիւնը։ " Հիւսիսափայլի " ուղղութիւնը {յայտնի} է արդէն. նա մինչեւ վերջը հաստատ պիտի մնայ իւր ու

ւթեանը տալ այն ակնարկական ուղղութիւնը, որ երբեմն {յայտնի} էր Փրանսիայում անունովս՝ Litérature allusionelle

կուսակցութեան եւ կառավարութեան հակառակ: Եւ այս, {յայտնի}, գրաւոր, եւ օր ու ցերեկով: Իհարկէ, շատերը թռա

աժինն եղեւ տասն եւ վեց սամ որպէս վերն uամ արածիցն {յայտնի} է: Արդ, աստանօր վերն յիշեալ սամատէրերիցն եւ նոց

տեան Դիոնիսիոս մի ՚ի կտակակատարաց: ՀԱՄԱՐ 2 {Յայտնի} լիցի ամենեցուն, զի ես ներքոյ ստորագրող Համադանցի

եռնադրեալ եդի ներ կտակումս նովաւ ամենայն պարզապէս {յայտնի} կը լինի։ Երրորդ ի վերն յիշեցեալ 80548 ափու

ում ի պատասխանւոյն տուելոյ առ հարցումն որ ի 2 §, {յայտնի} երեւի, թէ ուղղափառ ճանաչէ զխոստովանութիւն բղխման

կեղեցւոյն Քրիստոսի: Այլ յոճոյ խօսից Այվազովսքւոյ {յայտնի} նշմարի, զի զամենայն զնշանս բուն եկեղեցւոյ վերագր

այր քաղաքիս մի նշանաւոր փողոց, Բայց կարող ես {յայտնի} ասել, թէեւ չէիր շատ հինուց, Թէ դու քո մէջ ծ

Անցաւոր է ամենայն ինչ Այս աշխարհքում մեզ {յայտնի}, Մեզնից ոչ ոք եւ մի խեցի Իւրեան հետը

պա ալեզարդ ծերը բարկութեամբ Գոչեց բարձրաձայն {յայտնի} բոլորուն։ " Մահու դու որդի... ա՛յ դ

եւնայի] եւ Մագդ[ալինէի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {յայտնի} չէ: 7-ին նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով ուղարկո

թանասեանի եւ Մագդաղինէի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {յայտնի} չէ: 31-ին ժամը 11-ին երեկոյեան: Այս 1863 թիւը

ելու շարժառիթը, այնուամենայնիւ, այսօր արեւի պէս {յայտնի} է, որ գրուածքի հոգին, բոլորովին քննականից դուրս

խի վերայ են փողփողում մասնաւորապէս: Մեր դրօշը {յայտնի} է արդէն... Եթէ հայոց ազգը իւր կրօնը պահելով

հրատարակել իրենց սեփական օրագիրը կամ թերթը, աչքի {յայտնի} կերպով ցոյց տուին, որ ուրիշ օրագիրների վերաբերու

Ես այդ ունայն ճանաչուած աշխատութեան մասնակից էի, {յայտնի} է, թէ մեր սքանչելի պարոնների կշտամբանքի մի բաժին

յայտարար ձեւը ժողովրդի մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին {յայտնի} բառերով գործ էին դնում մի ձեւ բուն հին լեզուի ոգո

աստիճան մայրենի լեզուի մէջ խեղճութեան արդիւնք է։ {Յայտնի} է, թէ տալուց առաջ պիտի ունենալ. իսկ այն գրիչը,

] Խաղացողքը այդ [ողբեր[գութեան]] եղերերգութեան, {յայտնի} բանէ համեմատաբար խօսելով, ճշմարիտ որ վատ չներգոր

ն աթոռից, ոտք է կոխում իրական պատուանդանի վրայ: {Յայտնի} է, թէ ինքը ժամանակը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ հասկաց

դէպի մի որոշեալ աղբիւր, որտեղից դուրս էին եկել: {Յայտնի} է, թէ այս դրութիւնը իսպառ սասանեցնում է կամքի դր

ս գնայ, միայն թէ խորհուրդը եւ նպատակը այն լինի: {Յայտնի} է, թէ աւելի կարճ, աւելի բնական եւ աւելի յաջող ճ

յական ձգտողութիւնքը կառավարող գործիքի մասին: {Յայտնի} է, թէ քրիստոնէութեան էական տարրը սէրն է. յայտնի

Յայտնի է, թէ քրիստոնէութեան էական տարրը սէրն է. {յայտնի} է, թէ մեծ հիմնադիրը իր վարդապետութեամբ վեր ի վայ

ընդ ական եւ ատամն ընդ ատաման " վարդապետութիւնը, {յայտնի} է, թե քրիստոնէութեան նպատակն է ընկերական կեանքի

երջին գործողութիւնը, մահի է տալիս գործակատարին: {Յայտնի} է, թէ մարդը պիտի չատէ, յափշտակութիւն չյղանայ,

այդ ուրիշը պատժից վախենալով չպիտի յանցանք գործել {Յայտնի} է, թէ այս վարդապետութիւնը, եթէ հատուցումի երկիւ

ն է որ չգայ, իսկ թէ համեմատական էր, այն ժամանակ {յայտնի} է, թէ թափելով նորան աւելի շահուեցաւ, քան թէ համ

նը, - աւելցուր սրա վերա անհատական ձգտողութիւնքը ( {յայտնի} է թէ միջին թիւը), - հանդիպելով կէս մի կորցնում է

փիլիսոփայ պարոնը ի՛նչ տեղից առաւ իր դրութիւնքը. {յայտնի} է, թէ կայ աղբիւր, կան քննութեան նիւթեր, որ պատ

են առաջ: Այս վիճակում լինելով բանի զօրութիւնը, {յայտնի} է, թէ Արիստոտէլի փիլիսոփայութիւնը շիկանում է, մ

որ տէրութենական կառավարչութեանց ներքին աճելութեան {յայտնի} սկզբանը վրայ հիմնուած աւելի պարզ ձեւերը, գոնէ տե

ում եւ առարկայապէս (объективно) կազմակերպուած, {յայտնի} կարգի մէջ բերուած թէեւ անազատ, դիւանապետական (b

(buregrattic) պոլիցակազմ ազատութեան մէջ"։ {Յայտնի} է, թէ ազատութիւնը իսպառ կործանել նախադասութիւնը

տքերի, անհամար յարաբերութեանց եւ վիճակների հետ: {Յայտնի} է, թէ այս երկու մոմենտքը, պատերազմը իբրեւ ցաւագ

վ եւ կատարելութեան գաղափարը շարժում է դէպի առաջ: {Յայտնի} է, թէ փրկութիւնը դրած է դէպի կատարելութիւնը անդա

այն րոպէից սկսած, երբ կանգնել էր իր ճամփի վրայ: {Յայտնի} է, թէ այս բոլորը կարելի է մտածել մի մարդկային ըն

իոյ գայիսոնը, թագը միայն թողնելով իր թագաւորին: {Յայտնի} է, թէ Գերմանիան մարդ դարձաւ Ֆրանսիս XVIII դարու

մ տորին, ինչ անէ երեսփոխանական ժողովը կամ թագը: {Յայտնի} է, թէ քանի որ այդ օրէնքը բխում է ազգի հոգուց եւ

թող մի փոքր քրքրեմ այստեղ: Կարդինալին քաջ {յայտնի} էր, որ Հռոմի ժողովուրդը նորա դէմ վեր կը կենաս,

ւ անհաւատարիմ: Թէպէտ սորա անարժան գործերը վաղուց {յայտնի} էին ամենեցուն, բայց որովհետեւ կարդինալին շատ ձեռ

կարդինալի հոգուն, եւ քաջ իմանալով նորա ծածուկ եւ {յայտնի} գործերը, միշտ պէտք է հեռի փախչէր նորանից, եւ այ

անյայտ չեն միմեանց եւ ամե՛ն ուղղափառ ժողովրդոց էլ {յայտնի} ։ Եւ թէպէտ այս մարդիկը մոլորուա՛ծ են եւ չբժշկո

րկաւոր բաներ նուիրելով, որոնցից ամեն մէկի տուածը {յայտնի} էր եւ գրով մնաց վանքում. եւ ճշմարի՛տ որ, Տիրոջդ

եւ Հրահատը (կերակրի, հանդերձի եւ ձիու համար), {յայտնի} ՛ է։ Նոյնպէս եւ Տիրոջդ եղբօրորդիներից նշանակուածը

թիւնքը) § 1. Այս Թուղթը, ինչպէս ամենին {յայտնի}, է առաջին անգամ հրատարակուեցաւ տպագրութեամբ Մոսկ

եսուչ կարգուիլը այդ Թղթի հրատարակուելուց առա՛ջ էր {յայտնի} Ստեփանոս Տարօնեցու պատմութիւնից, ուր 32-դ երեսու

ետ)։ Ինչպէս Թղթի տպած բնագիրը կարդացողներին {յայտնի} է, պ. Էմինը, հրատարակելով այս Թուղթը, արել է

Հ. Միքայէլի " Հայոց Պատմութիւն " անունով ամենին {յայտնի} երեք հատոր խմբագիրքը, որ մէկ անգամ է տպուել եւ է

ինչ ունէր։ Մի քանիսը այդ գրքերից, ինչպէս ամենին {յայտնի} է, աղճատուած ձեռագիրներից են տպուած. այս րոպէիս

կ չունենալով մեր ձեռքում՝ գո՛հ եղանք գտնուածով։ {Յայտնի} է, թէ " առ 'ի չգոյէ Աստուծոյ 'ի մէջ Իսրայէլի առ

աս, է նոյն այն Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցին, որ այսօր {յայտնի} է մեզ Ս. Կաթուղիկէ Էջմիածին անունով։ Ամենին

է մեզ Ս. Կաթուղիկէ Էջմիածին անունով։ Ամենին {յայտնի} է, որ հին դարերում Էջմիածին անունը չկար, կամ գո

պացուցանելու համար, որովհետեւ ճշմարտութիւնը աչքի {յայտնի} է։ Թէ ինչ ժամանակից սկսուել Վաղարշապատի՝ Նոր

ր այդ ժողովը գումարուիլ մի այլ եկեղեցում։ Ամենին {յայտնի} է, թէ ի՞նչ ծա՛նր եւ մեծակշիռ խորհուրդ ունի Վաղար

ս խօսել, բացի Ս. Կաթողիկէ Էջմիածնից։ Ամենին {յայտնի} է, որ երանելի Կոմիտաս կաթողիկոսը՝ Հռիփսիմեանց հ

նի մարզպանութիւնը աւելի քան թէ երեսուն տարի կայ։ {Յայտնի} է, թէ այդ միջոցում մասնաւոր մարդոց, այսինքն՝ ե

ւում. Ինքը՝ Փարպեցին " եւ բնակեալքն ընդ նմա"։ {Յայտնի} է, թէ սոցանից ոչ մինը չէ բնակուել բո՛ւն եկեղեցու

ացն բազմացուցանելով, որ Սուրէնայ անապատն ասի"։ {Յայտնի} է, թէ, երբ բազմացնում էր կրօնաւորների թիւը, պի

եւ գիտենք, որ նա այդ լեզուն ուսաւ Յունաստան։ {Յայտնի} է, թէ այս շատ աջողակ վկայութիւն է եւ մեծ օգնութի

թագաւորին (Հատ. Ա., եր. 764), որ, ինչպէս {յայտնի} է եւ ինքը՝ Չամչեանն էլ վկայում է, վախճանեցաւ 42

ածաշունչը երկրորդ անգամ թարգմանելիս, որ, ինչպէս {յայտնի} է, Եփեսոսի Ս. Ժողովից յետոյ եղաւ՝ 433 թուականի

նի հօրեղբօր, այսինքն՝ Մեծ Վարդանի թոռներն էին։ {Յայտնի} է, թէ Մեծ Վահանը Մեծ Վարդանի եղբօր երանելի Հմայե

Երրորդ՝ մեր բոլոր պատմութեան մէջ, որքան մեզ {յայտնի} է, չէ եղել երբէք մի մարդ, որ Հրատ անուն ունենար

ձ քո տունը տարիր ոչ որպէս մի աղքատ մարդ եւ այլն, {յայտնի} է, թէ այս խօսքերը չէ կարելի առնուլ բացառոցաբար ն

պեցու այս խօսքը " եւ ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն ", {յայտնի} է, թէ ազգակից չէ կարող նշանակել, որովհետեւ այն

Փարպեցին ծառայ մարդու, կամ աղքատի զաւակ էր. մեզ {յայտնի} չէ այդ, որովհետեւ պատմութիւնը լուռ է այդ մասին։

ուրիշ նշանակութիւն չունի այդ խօսքը, որքան մեզ է {յայտնի}, ապա ուրեմն Վահանի մայրը՝ Ձուիկը, եւ Աշուշայի

կը Վռամ անունով մի մեծ իշխանի դուստր էր, այդ մեզ {յայտնի} չէ։ Ստո՛յգ է, Յայսմաւուրք եւ այլն չունինք մեր մ

որովհետեւ Աշուշայի կնոջ անունը Անոյշ-Վռամ է. եւ {յայտնի} է, թէ աղջիկները երբեմն կոչւում էին իրենց հօր անո

եւ մնացած միւս բոլոր մեղքերը անթողլի չեն։ Եւ այս {յայտնի} է. որովհետեւ ինքը՝ Քրիստոսն էլ ասում է։ § 5

արտէզը՝ Անձեւացեաց գաւառում։ Անշուշտ պ. Էմինին {յայտնի} է, թէ ո՛ւր էին Սիւնիք եւ ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ

մանաւ Վարդանայ նստուցին յաթոռ կաթողիկոսութեան"։ {Յայտնի} է, թէ հայրապետ խօսքը կաթողիկոս չէ նշանակում այստ

խօսում, կարծում ենք, թէ չենք սխալւում։ Եւ այս {յայտնի} է Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից. " Եւ Սուրբն Յովսէ

կի գինի էլ չի խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ {յայտնի} է, թէ չունի. բայց եւ այնպէս հայերը ոչ միայն թուրք

", "գամ եմ", բայց այս շատ անգործադրելի է եւ տգեղ, {յայտնի} է թէեւ դպրութեան մէջ անընդունելի։ Նոյն այս բայերը

մաւոր է, ներգործականից կրաւորական դառնալու համար ( {յայտնի} է, թէ նոր լեզուում) միայն մի վեվ է առնում, իսկ թէ

արհաբար" է, ուրեմն հինը՝ "գրաբար" եւ ոչ "գրաբառ"։ {Յայտնի} է, թէ ուղիղ խօսելով՝ չէ կարելի ասել գրաբար, այլ գ

նն է բանում. չենք ասում հալված եղ, այլ՝ հալած եղ. {յայտնի} է, թէ հալածը կրաւորականի զօրութիւնով է գործ դրվու

շխատում էին տգէտ մարդիկ թագուցանել ճշմարտութիւնը։ {Յայտնի} է մեզ լատինական առածը, "Մեռածների վերայ կամ լաւ,

հնոց. եւ Զամբրին Քազբու հետ ո՞ւր է մտնում հնոցը. {յայտնի} է, թէ իր սենեակը կ'երթար, ինչպէս եւ ասում է Եբրայ

րի մասին, որ համառօտիւ դնում ենք այստեղ, ինչպէս {յայտնի} են դոքա նոյնիսկ հանգուցելու բերանից լսուելով։

թեամբ ուսումնասիրելով իւր գիտելի առարկայքը, միշտ {յայտնի} էր համալսարանի մէջ որպէս գովելի եւ ժրաջան աշակերտ

ն ո՛չ, մռայլագոյն սատանայ. Ձեր խաւար տէրութեանը {յայտնի} է, թէ ի՛նչ ջերմեռանդութեամբ աշխատել եմ միշտ դժոխ

նդութեամբ աշխատել եմ միշտ դժոխքի օգտի համար, Ձեզ {յայտնի} է, թէ ինչպէ՛ս անդադար կռուեցուցել եմ ես մարդիկը

ի հետ: Եւ այսպէս, նախ եւ յառաջ Ձեր մռայլութեանը {յայտնի} է, որ ես քանի ժամանակ յառաջ, Փարիզումը, հանեցի

լոնիայ վազեցինք: Հռովմի մօտ գնալ չէի կարող: Ձեզ {յայտնի} է, որ դեռ հինգերորդ դարումը պայման էինք կապել,

, իմ առաջեւս, այդպէս առանց խղճմտանքի, որպէս թէ {յայտնի} չէ ինձ, որ մարդիկ երբեք խելօքանալու չէին....

դուրս է գալիս դժոխքումը: Այս օրագիրը դժոխքի մէջ {յայտնի} է եւ ընդունւում է որպէս պաշտօնական: Նորա մէջ, խ

է՛ք... - Ին՞չ բան է, ի՛նչ կայ: - Ձեզ {յայտնի} է, մռայլագոյն սատանայ, որ անցեալները Ձեր նախաճա

որանից, նորա ո՛վ եւ ինչ լինելը: - Քեզ արդէն {յայտնի} է, որ ես շատ անգամ կատարել եմ եւ աւելի ծանր գործ

եզ, իհարկէ ճշմարիտը կ'ասէ մեր օգտի համար: - {Յայտնի} բան է, այդ լաւ էր, բայց ցաւը այս է, որ նա հազի

որա բուն գործը մի երեւելի բան չէ, ինչպէս քեզ եւս {յայտնի} է, եւ նա այնպիսի մարդ է, որ ոչ թէ մի քանի ժամ,

ծառայից ծառայ զՄանթուխէանց: Ալքիմիայի սկիզբը {յայտնի} չէ. չէ պիտոյ որոնել նորան ո՛չ Յունաց, ո՛չ Եգիպտ

ւմ են այդ գիտութեան վերայ, որպէս արդէն բոլորովին {յայտնի} առարկայի վերայ: Ալքիմիկոսներից ոմանք հաստատում է

շխատութեններից մինի մէջ, որ լատին թարգմանութեամբ {յայտնի} էր անունովս Summa perfectionis, նա հաւաքած ունի

չզարմանալ հեղինակի բազմահայեաց գիտութեան վերայ, {յայտնի} բան է հաշուի տակ ձգելով նորա դարու անկրթութիւնը ե

կարդում է քիմիական նիւթերի մանրամասնութիւնքը, որ {յայտնի} էին իւր ժամանակին, նկարագրում է անօթները, որ գո

րամայեց նա սեղան դնել այգում. եղանակը ձմեռն էր: {Յայտնի} բան է, որ կոմսը եւ նորա մարդիկը զարմացան Ալքիմիկ

ներ են մեծ մասնով: Պ. Մարկոսը, որ, ինչպէս {յայտնի} է ընթերցողին, մի փոքր յառաջ խօսք էր տուել պ. Շա

ներկայ րոպէս, այդ փոքրը եւս բան արժէր: Ձեզ քաջ {յայտնի} է, որ քանի-քանի անգամ չնչին արծաթներ խնդրած եմ ք

լը մի նոր մարդ չէ մեր ազգի համար. նա փոքր ի շատէ {յայտնի} է ընթերցող հասարակութեանը իւր Յիշատակարաններով եւ

պատասխանեց կոմսը, բայց այնպիսի սառնութեամբ, որ {յայտնի} ցոյց էր տալիս, թէ ծանրութիւն էր իւրեան խօսել այն

բան ունեցել են, բայց հեթանոսութեան ժամանակ: Ձեզ {յայտնի} է, որ Հայաստանի կրօնական լուսաւորութիւնը, չորրո

յն օրէնքը, բնական եւ բժշկական գիտութենների մէջ, {յայտնի} է անունովս անտագոնիսմոս (Antagonismus): Եր

եւ ընչանցքների սեւութիւնը մանաւանդ աւելի որոշակի {յայտնի} էր լինում նկատողին, որքան անասնական անհոգութենից

, որ այսօր ձեր դուստրը գտանւում է այդ վիճակում: {Յայտնի} բան է, մինչդեռ ձեր փեսան հեռանում էր այս քաղաքից

ակատի վերայ, ասաց. - Ես տեսանում եմ, որ դու {յայտնի} ծիծաղում ես իմ վերայ, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն

ախիջեւանցի չէր. այլ օտար աշխարհից եկած լինելով, {յայտնի} էր միայն անունովս Թիւթեանճի-օղլու: Այսպէս ահա սո

ն իւրեանց եթերային տրամաբանութեամբ: Այսքան միայն {յայտնի} էր, որ Թիւթիւնճի-օղլուի ապրուստը շատ պարզ էր, ն

մենեւին այդպէս, - պատասխանեց պարոն Մկրտիչը, - ձեզ {յայտնի} է, որ ես դեռ անցեալ տարի պիտի երթայի, եթէ եղբայ

մար ասէր, թէ նամակ էր տարել պարոն Շահումեանցին. {Յայտնի} էր, որ Նախիջեւանումը չկար քաղաքական սուրհանդակ,

անաստեղծների գրիչը եւ քանքարը: Այսպիսի տեղերը {յայտնի} են Նախիջեւանի բոլոր բնակիչներին այս անուններով,

ապէս նա մտածում էր, թէ պատասխանի այսքան ուշանալը {յայտնի} նշան էր բացասութեան. վասն որոյ սիրտը դադար չունէ

- Այո, ապաբախտութիւն, այդ մատանու պատմութիւնը {յայտնի} չէ քեզ, բայց ես գիտեմ. հայրս ասել էր ինձ, բայց

յն. պատճառ, երկու հատ էին նոքա. ինչպէս քեզ եւս {յայտնի} է, ամենեւին միմեանցից անզանազան, որոնցից մինը կ

եզ այդ խորհրդական մատանու պատմութիւնը, որքան ինձ {յայտնի} էր այն, միեւնոյն ժամանակ երաշխաւոր եմ, որ հայրս

են, դնում են այն նեղ վանդակապատ տեղը, որի դուռը {յայտնի} էր միայն պալատականներին եւ Խանին, եւ ուր Խանը նս

խացաւ, բայց աշխատեց ծածկել իւր ուրախութիւնը, որ {յայտնի} չլինի տրտմութենից դէպի ուրախութիւն փոխանցումը: Ն

Մօթոնէ եւ Վենետիկեան կառավարութենից, որ, ինչպէս {յայտնի} է, այն միջոցին իշխում էր բոլոր Մօրէայի վերայ, պ

եւ եղած լինէր այդ բանի շարժառիթը, այսքանս ստոյգ {յայտնի} է, որ 1712 թուականին Կլեմենտ տասն եւ մի երրորդ Պ

իթարը, իւր միաբանութեան հետ միասին, արդէն որպէս {յայտնի} պապական, որպէս վկայեալ կրօնադրուժ, մատնուէր բու

ւոր նոցին ամփոփեսցի եւ այլն։ Ի վախճանի բանիս {յայտնի} իմն է ամենեցուն քօնթրասքօլայութիւն Վենետիկեան Մխի

ոյց եւ զընդդէմն պարտաւորեաց ուսուցանել, որպէս եւ {յայտնի} եղեւ։ Յայսմ ամենայն բանիցս ասացելոց զհետ գայ

ժամանակ սպառնացած էր Նորմանդացոց ասպատակութիւնը։ {Յայտնի} է նոյնպէս, որ պապը պարգեւեց Դմիտրի Դալմաթեան դու

րեանց անուանը, Յիսուսեան ապիրատ կարգի, աշխարհին {յայտնի} կանոնադրութիւնը, որ Իգնատիոս Լոյոլայի երեւելի աշ

նտի մէջ, դատապարտուեցան նորա վճռահատութեամբ, որ {յայտնի} է անունովս " Recueil monstrueux des assertions so

ններից, այլեւ սոքա՝ այս հռչակաւոր Յիսուսեանքը, {յայտնի} են եւրոպական դպրութեան եւ աշխարհի մէջ որպէս լեզու

բոլորը պարգեւ է պապականութեան կողմից։ Այստեղ քաջ {յայտնի} երեւեցաւ, որ Մխիթարեանք կտրուած բաժանուած են ազգ

։ Աւելի ինչ խօսել 'ի վերայ այսր 'ի զուր է, քանզի {յայտնի} տեսանի զի 'ի նախանձուէ չարէ յուզին այսպիսիք իրք։

ացած սենեկից։ Այստեղ երեւում է գրչի {յայտնի} սխալանքը. չենք կարող թոյլ տալ, որ Չամչեանը քսան մ

այոց: Զմատենագրութիւն չորրորդ դարում, որչափ մեզ {յայտնի} է՝ կնքեն Փաւստոս Բիւզանդացի եւ Մեծն Ներսէս Պարթե

րս: Այլ զի զընթացսն կատարեսցուք բեր յիշել՝ որոց {յայտնի} են մեզ գրածք։ Վեցերորդն դար անցանէ, առանց թո

ի պատմական եւ փիլիսոփոսական գիտութիւնս. սոյն նա {յայտնի} է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ ասորի գրեանց, զորս

րքայի Հայոց: Յովհան Երզնկացի Պլուզ, որ մանաւանդ {յայտնի} է հանդիսի հայկական դպրութեան մեկնութեամբ քերականո

գէթ երեւակայութիւն լինել, կամ թէ այլ ինչ՝ գոնէ {յայտնի} միայն պատուական հեղինակին: Ոչ ուրանամք բնասիր

սեան Կարգի վերայից, իւր անպարծանք կոնդակովը, որ {յայտնի} է անունովս, Sollicitudo omnium Ecclesiarum, որո

նատիոսը այս միջոցին գրել է իւր շարադրութիւնը, որ {յայտնի} է անունովս " Հոգեւոր Վարժութիւն " Exercitia spiri

դ աբեղաներից եւ Համալսարանի վարդապետներից, որոնք {յայտնի} յայտնի, ինչպէս ինքը Իգնատիոսը ասում էր, հակառակ

ներից եւ Համալսարանի վարդապետներից, որոնք յայտնի {յայտնի}, ինչպէս ինքը Իգնատիոսը ասում էր, հակառակւում էի

ուտով Պապի երեսփոխանների եւ այլ եպիսկոպոսների մէջ {յայտնի} թշնամութիւն ծագեցաւ։ Պապը, օգուտ քաղելով ժանտախ

մարդ եւ մինչեւ անգամ այնպիսի մարդիկ, որ մանաւանդ {յայտնի} էին իւրեանց անպատւութենովը, թէ նա չունի այնպիսի

մէջ, կամ դեռեւս ուսանում էին ինքեանք։ Նոցա դեռ {յայտնի} չէր, թէ ի՞նչ կամ ո՞ր աստիճանակարգի մէջ պիտոյ է մ

(օրհնել) նորանց ուխտապահ չորս ուխտերին, որոնց {յայտնի} էին Կարգի բոլոր գաղտնիքը, կամ շինել նորանցից աշխ

անելի առեղծուած, թէ ո՞վ ո՞ր Կարգին է պատկանում։ {Յայտնի} էր միայն, որ Գեներալը, Գաւառականները եւ Կօլլեգի

ց այն ժամանակ, երբ յանցանքը ասւում էր Արտաքոյ եւ {յայտնի} ։ Այս անունը յանցանքի վերայ դրւում էր Յիսուսեաննե

դասատուութեան կերպը, գաղտնի կանոնագրութենով, որ {յայտնի} էր անունովս Ratio studiorum, որ տալիս էր ուսուցի

օրութենով բոլոր ուսումը սահմանափակւում էր մի քանի {յայտնի} խնդիրների շրջանի մէջ, որից չէր կարելի ուսանել եւ

ունէին, կուրօրէն ստրկանում էին Պապութեանը, այժմ {յայտնի} համարձակ ապստամբեցան ընդդէմ Պապականութեան եւ փոքր

եւս լինում էին անօգուտ։ Այն Հասարակութիւնը, որ {յայտնի} է անունովս de propaganda fide, շատ ջերմեռանդութե

ում, այլ ներում է այսպիսի գործեր կատարել. ողջին {յայտնի} է, որ նա, դուրս տալով exilla die) անունով կոն

միջնորդութենով Պուասսիու եկեղեցական ժողովքը, որ {յայտնի} էր անունովս colloque de poissy, թոյլ տուեց Յիսու

ճշմարտութիւնը։ Այս բաները ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ {յայտնի} ապացոյց եւ քարոզ, թէ այդ Յիսուսեան աբեղայքը ջարդ

աղի դահիճք եղան այն հռչակաւոր սպանութեան մէջ, որ {յայտնի} է անունովս Բարթոլոմէոսեան գիշեր կամ Փարիզի արիւնա

աշխարհը, պիտոյ է պաժուին իբրեւ թագաւորի հրամանի {յայտնի} հակառակորդներ"։ Եւ արդարեւ Յիսուսեանք դուրս

եց գրել դատապարտութեան կոնդակ, որ պատմութեան մէջ {յայտնի} է անունովս " Unigenitus"։ Յիսուսեանք՝ այս կոնդ

նորա կարծիքներին, եկեղեցի էր գնում, ժողովուրդը {յայտնի} յայտնի քրթմնջում էր նորա մասին եւ շատ անգամ աղաղա

արծիքներին, եկեղեցի էր գնում, ժողովուրդը յայտնի {յայտնի} քրթմնջում էր նորա մասին եւ շատ անգամ աղաղակով վիր

կողմնակիցքը համբաւ հրատարակեցին, թէ ինքը երկինքը {յայտնի} կերպով պատժեց յանցաւորը։ Պապական Շուէյցարիայ

ց, այլ եւ մարդ լինելուց. նա Յիսուսեան էր լինում {յայտնի} աստիճանի։ Պարծանք Պապականութեան, Յիսուսեան

ները ձեր առողջամիտ դատողութեանը, որովետեւ վաղուց {յայտնի} է, որ դուք մինչեւ անգամ ներողամիտ էք դէպի ձեր ան

ութիւնը, որպէս մի միջոց, որ պիտի պաշտպանէր ազգը {յայտնի} անձնաւորութիւնների ազդեցութիւնից եւ որպէս դարաւոր

որների օժանդակութեամբ հաւաստել տալ աւանդութիւնը: {Յայտնի} է բոլորին, թէ որպիսի զայրոյթով դիմաւորեց ազգը կա

Անգլիան: Հայ-կաթոլիկ հովուապետ Հասունեանը, որը {յայտնի} է բուլղարական գործերում ունեցած իր միջամտութեամբ

է մեր հատուածը։ Գուցէ աւելորդ էլ լինէր այս աչքի {յայտնի} թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը՝ ար

երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ էլ լինի բան գրել, {յայտնի} բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ո՛չ բարո

բառները նոցա խօսողի անցուցած կեանքի արդիւնքն են։ {Յայտնի} է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, թէ մի որոշեա

անդադար ընթացքի մէջ, մեր կարծիքով՝ դէպի առաջ։ {Յայտնի} է, թէ այն մարդը, որ գիշեր ցերեկ աշխատում է մի բ

ով, լեզուին ընդդէմ չմեղանչենք։ Բայց թող առաջուց {յայտնի} լինի, որ հեշտութեամբ չենք թողուլ պատերազմի ասպար

ուր կանոնից, օրինակ՝ կորուցանել, կամ կորցնել. {յայտնի} է, թէ ներգործական է, բայց դորա կրաւորականը լինո

րծ է դրել ամրապնդիլ, փոխանակ ասելու ամրապնդվիլ, {յայտնի} է, թէ դարձեալ հին լեզուի ազդեցութեամբ։ Թող ներե

ւ։ Նա գրում է " Նազլվի սուգը, Նազլվի նամակը ". {յայտնի} է, թէ, բացի Երեւանի գաւառից, ուրիշ տեղերում այ

", այսինքն՝ ուտում են, խմում են, պառկում են։ {Յայտնի} է, որ թէ եմ, ես էն էական բայ լինէր եւ միւս բայե

նը բաղդասութեան օրէնքի մէջ է. եթէ այդ օրէնքը մեզ {յայտնի} է, մեզ անծանօթ բառ հանդիպելու էլ լինի, շատ անգա

յդ բարերի գաղափարը, կամ՛ օտար բառ է գործ ածում։ {Յայտնի} է, թէ այդպիսի դիպուածում պիտի բառ փոխ առնենք հին

ւ հին կամ օտար լեզուներից առնված բառերը ժողովրդին {յայտնի} օրէնքով կապակցել։ Ժողովրդի պարտականութիւնն է հեղ

նկման եւ հերքման հաւասար գոյական անուն է, ասաց։ {Յայտնի} է, թէ Սալանթեանցի սխալը տրամաբանութեան մէջ չէր,

մնէլ դարձնում ենք ել, ինչպէս՝ մերժումն-մերժել։ {Յայտնի} է, թէ այս բոլոր բացառութիւնքը, որ անում ենք ժող

այել երբեք չունեցած պարծանքներ, որ թէ պատմութեան {յայտնի} ժամանակներում, երբ քիչ շատ ձեռք ու ոտք ունէր Հայ

հեղինակը, կամ թէ ո՞վ է այդ ազնիւ հեղինակը, մեզ {յայտնի} չէ. գիրքը տպած է անանուն: Երանի՜ թէ մէկ օր հայե

ար) բռնելը, Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ այլն: {Յայտնի} է, թէ գլխաւոր ներգործողների վերաբերութեամբ, մի

թանձրացնում է այս կամ այն գլխաւոր բնաւորութիւնը, {յայտնի} է թէ պարտք կայ նորա վերա ` բնութեան սահմանից դուր

րբ ծնողքը եփում են եւ ուտում են իրենց զաւակները: {Յայտնի} է թէ այս էլ պատահում է սովի կամ պաշարման ժամանակ

աւաճան խորհուրդը իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանար {յայտնի} դէմ դնել նորան, գէթ ծածուկ տեղեկութիւն կը տար իր

մնում են բոլորովին մութի մէջ, իսկ նոցայ կնանիքը {յայտնի} է, թէ " չխօսքան " են: Կ՚ուզէինք, որ մի քա

ն հակասութեան մէջ: Սուրբ Խաչի պասին էր, որ Սօսը {յայտնի} տեսաւ իր փեսայի եւ մինչեւ անգամ իր քրոջ դաւաճանու

է մեր հատուածը: Գուցէ աւելորդ էլ լինէր այս աչքի {յայտնի} թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը արգո

երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ լինի մի բան գրել, {յայտնի} բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ոչ բարով

եւ տասն եւ չորրորդ դարում Հայաստանից դուրս եկած. {յայտնի} է, թէ շատ աւանդութիւնք կամ ոտանաւորք եւ այլ այսպ

անազան երգեր, մանաւանդ հարսանիքի վերաբերեալ, որ {յայտնի} են անունովս " պար"։ Արդեօք, Աշտարակը, որ

նում գործածած եւ այդ բոլորովին նոր բարդութիւն է. {յայտնի} է թէ Ապարանը անպարանից դուրս գալու համար հարկաւոր

, որ ոչ Մասիսը նման է իր պատկերին եւ ոչ Արագածը: {Յայտնի} է թէ այդ պատկերների վրայ Մասիսի գլխին միշտ նկարու

ած խորհրդից, արժանաւորութիւնից ու յատկութիւնից: {Յայտնի} է թէ մի պատերազմ, մի քաջագործութիւն, մի յաղթութ

մ բնութեան մէջ. վրայ երկու, որ այն ժամանակ բնաւ {յայտնի} չէր: Նոյնպէս եւ գալուանական լոյսը, որ գրեթէ մեր

ներկայութիւնը յայտնել քննողին եւ այն Ժամանակ նոքա {յայտնի} են, իսկ երբ միացան, էլ չեն ընկնում զգացողութեան

: Սոցա յանկարծական միաւորութեան մասին խօսեցանք - {յայտնի} է թէ որպէս ծովից մի կաթիլ ջուր առնելով - եւ ասացի

ւմ ենք այն լոյսը, որ սուրբ Հելմոսի կրակի անունով {յայտնի} է գիտութեան մէջ: Յուլիոս Կեսարի, Տիտոս Լիւ

քա՛ւ լիցի՛: Բոլոր Եւրոպան անցաւ այդ կամուրջից. {յայտնի} է, թէ կարգը, մէկ օր մեզ էլ պիտի հասնէր, եւ ուր

րին, - եւ հրաժարուիլ իր սրտի վկայութիւնից եւ աչքի {յայտնի} ճշմարտութիւնից: Բայց երբ դեռ բանը չէր հասել այդտ

մասին պատմութեան էջերը դատարկ են մնացել: Այսքանը {յայտնի} է, որ Հայաստանը երբեք դարաւոր խաղաղութեան երես տ

իւն արած չենք, այլ այս մի երկու բանը, որ վաղուց {յայտնի} էր մեզ, յիշեցինք թողնելով մանրամասն քննութիւնը ա

աբաց ժողովրդին խորհուրդ ենթադրել այդ բաների մէջ: {Յայտնի} է թէ հնարողը, կամ նորա քարոզը հռչակւում է խոր փի

առները նոցայ անցուցած կեանքի բնական արդիւնքն են: {Յայտնի} է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, թէ ի՞նչի մի

հիմքը, որի վրայ կառուցանում է նա իր շինուածքը: {Յայտնի} է թէ ազգն էլ մեղաւոր չէ, եթէ նորա կեանքը չէ երեւ

ց տալով: " Սոս եւ Վարդիթերի " ընթերցողներին {յայտնի} է Վարդաւառի անցքը, ուր Վարդիթերի մայրը նշանում է

ընդհանրապէս կանացի բնութեան ձգականութիւնը: {Յայտնի} է, թէ այս մի քանի բանը մէջ բերելով, մենք ոչ միա

յկունի խօսքերի ճշմարտութիւնը, բայց վախենում են, {յայտնի} դաւանել ճշմարտութիւնը: Արշամը իր սերունդի երեւեց

դիթերից ` գոնէ՛, եթէ ոչ ուրիշ աղբիւրից, շատերին {յայտնի} է, թէ բոլոր աշտարակցիք այգեգործութեամբ են պարապո

յ ասելիք, որ թողում ենք մի ուրիշ ժամանակի: {Յայտնի} է, թէ մարդը ինչ բանից որ ուզում է օգուտ քաղել պէ

Հասարակ ժողովուրդն էլ տեսած լսած չլինելով, {յայտնի} է թէ երկնքից չէ կարող ուսանիլ. մարդը պէտք է տեսն

, այլեւ եղածիցն էլ օգուտ չէ քաղում: Ամէնին {յայտնի} է Էջմիածնի պարսպի հարաւային կողմում այն մեծ լիճը

ւէր, թէ՞ մովսիսեան մորենին, որ կրակից չէրուէր, {յայտնի} է, թէ այս սքանչելի յատկութիւնքը չէր կարող ազգը ո

յս սքանչելի յատկութիւնքը չէր կարող ազգը ունենալ, {յայտնի} է թէ պիտի թրջուէր էլ, էրուել էլ: Բայց այդքան բա

նորա ազգի կեանքի դուռերը փակ են հեղինակի առջեւ: {Յայտնի} է, թէ ամէն գիտական առարկայ իր լեզուն եւ իր ոճերը

երկար խօսել այս մասին, որովհետեւ մեր համար աչքի {յայտնի} ճշմարտութիւն է այս: Սակայն, չենք ասում, ա

ինեց եւ այնտեղ բնակւում էր։ Արդէն շատերին {յայտնի} կը լինի, որ մեք, ճշմարիտ եւ անխարդախ սրտով սիրե

որ նորա անունով միայն ուսումնականներին մի պարզ եւ {յայտնի} ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար պիտոյ էին այդքան

ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ Սորա պատճառը մեզ քաջ {յայտնի} է, եւ այդ պարոնները իրանք եւս գիտէին, որ գիտենք

քի մէջ, թէ իւրեանց կամակորութեան աղբիւրը մեզ քաջ {յայտնի} է։ Այդ պարոնները, անուսումն մնալով եւ ամենեւ

ր չլինէին, լեզուն չէր ընկնիլ յեղափոխութեան տակ։ {Յայտնի} է, թէ լեզուն չէ կարող կազմուիլ կամ փոխուիլ մի ան

վ մեռած դիակի հետ՝ երեմիականներ կարդալ, պարզ եւ {յայտնի} թշնամութիւն է մեռածին եւ ոչ սէր, որովհեհետեւ քո

նի հետ եւ սկսում է վերստին կախարդել մեր աչքը։ {Յայտնի} է թէ, հին լեզուի գեղեցկութեան իրաւունքը՝ գեղեցկ

որ նա խօսի Խորենացու կամ Եղիշէի ոճով ու լեզուով։ {Յայտնի} է, թէ ներկայ Հայի համար անհնար է այս, որովհետեւ

տօ Չելլինու հոյակապ նստոյցների արժանաւորութիւնը, {յայտնի} է, թէ եւրոպական մուզէօնների եւ անտիկասէրների համ

, որ աւելի քիչ խօսքով իմացնում է նոյն գաղափարը։ {Յայտնի} է թէ նոր լեզուն, ապաստան մնալով միմիայն հասարակ

ւնքի վրայ չէ կարելի անպատիժ ձեռք բարձրացնել։ {Յայտնի} է, թէ մանուկը, բնականապէս, պիտի աճէ եւ զօրանայ

ղած, Եգիպտոսի սոխ ու սխտորն էր յիշում Իսրայէլը։ {Յայտնի} է, թէ մեզ ամեններիս համար, մեր ներկայ հասկացողո

գաղափար չունէր ազատութեան էական սկզբունքի մասին։ {Յայտնի} է, թէ Եհովան շատ վաղ էր մի այդպիսի ժողովրդի համա

եւ Աստարդը ունէ՞ին դարձեալ իսրայելացի պաշտողներ։ {Յայտնի} է, թէ չէ, թէեւ այն ժամանակ Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ

դարեցաւ եւ խափանեց Բահալի եւ Աստարդի պաշտօնները։ {Յայտնի} է, թէ իսրայէլական բնութիւնը յեղափոխութեան տակ ըն

տուաստեց նաեւ մարտադիր եւ ժողովական կանոններ, որ {յայտնի} են թալմուտի անունով, որով տրամագծական հակադրութե

ի չկարողացածը կարողանում է մի չնչին երկաթի կտոր։ {Յայտնի} է, թէ, Մասիսը դէմ դնելով կայծակին, մի անգամ խե

ւ պահանջել, որ խոտը չոր մնայ, կամ հողը չցրուի։ {Յայտնի} է, թէ Հայոց ազգը Գէդէօնեան բրդի կամ Մովսիսեան մո

այդպիսի բաներից․ հասարակ կերպով հասկացրու ինձ եւ {յայտնիր} քո դիտաւորութիւնը: Իմ կարծիքը այս է, որ շատ ոսկ

րաբերած ենք Եւրոպական եւ բազմակողմանի որպիսութիւն {յայտնող} բառերը, այնուամենայնիւ աւելորդ չէր մի փոքր պարզ

անհիմն, բայց հնացած կարծիքը. իսկ Փարպեցու Թղթի {յայտնուած} օրից այդ կարծիքների գինը կոտրեցաւ։ Եւ այսուհետեւ

ան թէ մարդկային խելքը, եւ թէ աստուածակոյս կողմից {յայտնուած} է նա մարդերին. նոքա Ադեպտք անուանում էին իւրեանց

։ Այս աստուածային անձը, լոյսը եւ ճշմարտութիւնը, {յայտնուելով} Հրէաստանի մէջ, ) պատերազմեց կրօնական բռնակալ հ

այն այս, որ Լայենէզ իւր առաջին անգամ ժողովքի մէջ {յայտնուելու} ժամանակ կասկած տարածեց ժողովականների սրտումը, որ

նամութիւն ծագեցաւ։ Պապը, օգուտ քաղելով ժանտախտի {յայտնուելուց} Տրիդենտի մէջ, տեղափոխեց ժողովը Բօլոնեա։ Պապական

արտական են բոլորը, առանց բացառութեան, այս վճիռը {յայտնուելուց} երեք օրից յետոյ դուրս գալ Փարիզից, իսկ տասն եւ հ

մարմնիս վրայ սաստիկ քոր զգացի եւ խուլ փամբուշտներ {յայտնուեցան}. 12-ի երեկոյին արդէն երեւեցան առաջին նշանները,

էին խմելը: Երկու րոպէ չքաշեց նոր լցրած բաժակներ {յայտնուեցան} երկուքի առաջեւում եւս: - Ուրեմն, պարոն Շահու

ձեալ Տրիդենտը։ Լայենէզը եւ Սալմէրօնը դարձեալ {յայտնուեցան} այս ժողովքի մէջ իբրեւ Պապական Աստուածաբանք։ Նոցա

ութեամբ, կամ որպէս մի լուր մի մարդուց լսելով մեզ {յայտնուեցաւ}, այլ բո՛ւն մեր օրերում եւ մեր ժամանակում այս ամե

իրը նրան տուեց կոտոշով, եւ գրականութեան դիւապետը {յայտնուեցաւ}: Սա չէ նմանում ուրիշ դեւերի. սա կրթուած եւ ուսո

լստեանը, կանգնած էր թուղթը ձեռքին: Վերջապէս {յայտնուեցաւ} Բրամինը, կարճահասակ, մօրուքը մինչեւ ծունկը, չո

ղուած իւր շփոթութենից մինչ Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը {յայտնուեցաւ} տան մէջ. նորա հագուստի վերայ շատ զգալի էր փոփոխո

ոյ մանրամասն։ Բայց նոցա խորամանկութիւնը վերջապէս {յայտնուեցաւ}, եւ նոքա աքսորուեցան եւ հալածուեցան բոլոր Եւրոպա

համար պահանջած լինէր, որ ամեն բան մանրամասն քեզ {յայտնուէր}, այն ժամանակ կ'իմացուէր, գովութեան եթէ մեղադրան

եթէ իսրայէլեան բանակում մի պոռնիկ մարդ կամ մի բոզ {յայտնուէր}, իսկոյն քարկոծում էին նորան առանց խնայելու։ Էլ ի՞

ս անհասկանալին խօսելոյ, եւ վնասուն, որ ի մերոյս {յայտնութեամբն} խօսելոյ: - Այդտեղ ի՞նչ օգտի կամ ինչ վնասի բ

իցի մուտ նորոգ տարւոյս եւ տօն հրաշափառ ծննդեան եւ {յայտնութեան} տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի: 13.

չիցէ ամրապնդեալ ՚ի վէմն քրիստոնէութեան։ Խորհուրդ {յայտնութեան} Քրիստոսի չէ՞ր զատանել իւր հետեւողս, կնքողս զդէմս

մենայն տեղիս, հոգւով եւ ճշմարտութեամբ։ Խորհուրդ {յայտնութեան} Քրիստոսի էր երջանկացուցանել զմարդկութիւն եւ փրկել

գիրքը, յետոյ՝ " Գիրք մտածութեանց ", Յովհաննու {յայտնութեան} մեկնութիւնը, որ Մծխէթացի Յովհաննէս վարդապետը թար

սութիւն զոստիկանի գրականութեան, որոյ ամենախոնարհ {յայտնութեանց} ունչս առնէ այժմ, մինչ երբեմն զնոսա իսկ ի հրովարտ

: - Նորա հիւանդութիւնը խճճւում է վերահաս ախտաւոր {յայտնութեններով}: Քաջ գիտէք դուք, որ նա եղած չէ իմ բժշկական հոգա

թէ չէ, կամ թէ ինչ ազդեցութիւն գործեց այդ պատկերի {յայտնութիւնը}, եթէ տեսաւ: - Ի՛նչ պիտոյ է առնել, - ասաց կ

մէջ։ Երիտասարդ փաստաբանի (Պասկիէի) փառաւոր {յայտնութիւնը}, որ մանաւանդ փայլեցաւ այս պաշտպանութենով, եւ որ

բայական եւ յիմար գրքերի մէջ չկան բնութեան այսպիսի {յայտնութիւնների} սուրբ օրէնքները եւ չէին կարող եւս լինել, պատճառ

ախորժանքով մի այդպիսի գրուած: Մի փոքր ներքեւ կը {յայտնուի} ընթերցողներին մեր իրաւունքը: Մեր դաւանութիւն

րծականութեան մէջ. շարժողութիւնը, ինչ կերպով եւս {յայտնուի} մարդկութեան մէջ, օրհնած է, որովհետեւ հոգի կայ ն

նամի ենք բռնակալութեան, ո՛ւր կամ ինչ կերպով, որ {յայտնուի}: Գիտենք, կան մարդիկ, եւ մեր իսկ սիրելի բարեկամ

ուց հետէ առ ի սրտէ կամենում էի մի առանձին նամակով {յայտնուիլ} ձեր յարգութեանը, նամանաւանդ այն բարեգուշակ օրից

տարին մի անգամ կամ տարին մի անգամ մի գրքի աշխարհ {յայտնուիլը} ։ Եւ խեղճ հեղինակը տարիներով չարչարւում է մինչեւ

ւ ոչ իսկ տեսել է նորանց։ Մինչեւ Փարպեցու թղթի {յայտնուիլը} ներելի էր տակաւին կրկնել թէեւ անհիմն, բայց հնացա

մէջ էր բոլոր մարդկութիւնը մինչեւ Յիսուսի Քրիստոսի {յայտնուիլը} )։ Այս աստուածային անձը, լոյսը եւ ճշմարտութիւն

րքը՝ զուարճացանք հոգեպէս, որովհետեւ դորա աշխարհ {յայտնուիլը} եւս բարի խորհուրդ ունէր մեր ազգի համար։ Մեք տեսա

: Ես, ճշմարտութիւն քարոզելով, ասում ես դու, թէ {յայտնում} էի ազգի պակասութիւնքը. եթէ այդպէս եւս լինի, մի

ամարում: Պ. Իսահակեանցը իւր գրութեամբը {յայտնում} է իւր որպիսութիւնը։ Տեսանում եմ, որ դա բարեմիտ

այում եւս անդուլ գործունէութեան մասին: Եւ այսպէս {յայտնում} եմ, ահա, հրապարակով, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը

արմանք, որ Պ. Իսահակեանցը խառնափնդորում է եւ չէ {յայտնում}, թէ ո՞վի ում հետ խօսելու վերայ է իմ կասկածը, եւ

ակի պէս՝ անուանելով նորան Մանրիկօ, եւ ոչ ոքի չէ {յայտնում} իւր գաղտնիքը: Երիտասարդ տղայ դառնալով՝ Մանր

նտրում է կուսանաց վանք գնալ։ Այս բանը Մանրիկօյին {յայտնում} է մի նամակով նորա բարեկամներից մինը։ Նամակը ստան

րականի տարաբաղդութիւնը: Մանրիկօն բանտի աշտարակից {յայտնում} է նորան, թէ ոչինչ միւս փափագ չունէր, բայց միայն

ածքը, յօժարում է: Իսկոյն գնում է նա բանտ եւ {յայտնում} է Մանրիկօյին նոցա ազատութիւնը։ Մանրիկօն, իմանալ

ա գանչում է կոմսին դադարեցնել պատիժը, բայց կոմսը {յայտնում} է, թէ ամենայն բան վերջացած էր արդէն: Այնուհ

արոն Կոմս Էմմանուէլ, " Սրտի մեծ ուրախութեամբ {յայտնում} եմ ձեզ Մոսկուայի նորութեններից ամենապատուականը:

ւխտաւորքը: Հեղինակը շատ տեղ օդերի մասին եւս {յայտնում} է իւր կարծիքը՝ երբեմն լաւ, երբեմն վատ եւ վնասաբ

ցաւ կամ գոհացաւ, մեք մեր շնորհակալութիւնը կանխիկ {յայտնում} ենք նորան: Իսկ ընդհակառակը, եթէ աւելի նեղսրտեցա

Մենք մեր գոհութիւնը եւ շնորհակալութիւնը միահամուռ {յայտնում} ենք բովանդակ խումբին, որի մէջ տեսանում ենք քանքա

: Նրանց, որ չեն հաւատում Այս խօսքերիս անպաճոյճ ` {Յայտնում} ենք, որ չենք խաբում, Ահաւասիկ ապացոյց: Ադամն ո

խանեցի, որ գնաց 20-ին: 22-ին նամակ ստացայ, ուր {յայտնում} են, թէ այսօր-էգուց պիտի պատասխան ընդունեն, պիտի

իսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրուած, որով {յայտնում} են ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը եւ ճար են խնդրում: 3-

: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր {յայտնում} են 13-ից գրած նամակներիս ստացուելը: 17-ին տեսու

օրիցս, անթուական, կլուբնիկա եւ մալինայով, որով {յայտնում} է Կ[արապետ] Մ[արգարեանի] գալուստը: Իսկոյն պատասխ

25-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով {յայտնում} է իր տկարութիւնը: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած, որով {յայտնում} է, թէ տանից ոչ լուր կայ եւ ոչ նամակ. այս շատ զա

եեւի. գրում է, թէ 10-ի նամակը չէ ստացել, այլեւ {յայտնում} է, թէ տանից նամակ չկայ եւ թէ ինքը ուզում է տեսու

նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով {յայտնում} է. ա) թէ 17-ից գրած նամակս դեռ չէ ստացել. երեւ

. երեւի այս էլ 10-ի նամակիս քովն է գնացել: Այլեւ {յայտնում} է, թէ տունից նամակ է ստացել, ուր մեր ծնողաց մաս

1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյեմբերի 30-ից, որով {յայտնում} է Չերքեզեանցի մահը: 2-ին տեսութիւն եղբօրս եւ այ

: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով {յայտնում} է, թէ վերոգրեալ թղթերը ստացել է եւ ճամփու է դնու

14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թուականով: {Յայտնում} է, թէ Սուլթանը նոյեմբերի 24-ին դուրս է եկել Թիֆլ

՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով {յայտնում} է Ղազարոսի հարսանիքը, Բերբերի հիւանդանալը եւ Սու

ը: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով {յայտնում} է զանազան Նախիջեւանի լուրեր: 9-ին նամակ գրեցի ե

՚երթայ վաղը: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով {յայտնում} է, թէ չեն թոյլ տալիս ինձ բան տպել Հիւսիսափայլում

պատասխանեցի: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով {յայտնում} է Սերոբից նամակ ստանալը եւ այլն, եւ այլն: 6-ին

է] 12-ին: 8-ին նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով {յայտնում} է եղբայրս հօրս վախճանելը: Տէր լուսաւորեսցէ հոգին

: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով {յայտնում} է Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] առողջութիւնը: Նոյն օրը

ին [Դեկտեմբերի] 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով {յայտնում} է մօրս տկարութիւնը եւ Բերբերի եւ Սուլթ[անշահի] 10

27-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 25-ից գրուած, որով {յայտնում} է Վարդերեսի գալը եւ հ[այր] Ղ[եւոնդի] նամակը: 28

մէջ ասել ենք, նոյնը կրկնում ենք այսօր եւ վճռաբար {յայտնում} ենք, որ մի քայլափոխ եւս յետ կոխելու կամք չունինք

յս շրջաբերականը դուրս չգայ, այն ժամանակ (այժմէն {յայտնում} ենք հրապարակով), որ մէք կը հանենք մի շրջաբերակա

նք, խոստովանում ենք. եւ ոչ միայն այսքան, այլեւ {յայտնում} ենք, որ բնաւ չենք ցանկանում այն տեսակ սքանչելի հ

ութեան աստիճանը։ Ուրեմն իւրաքանչիւր ազգի կրիտիկա {յայտնում} է մեզ նոյն ազգի տեսութեան եւ հայեացքի պարզութիւնը

եան կէս բաժինը ինքն էր ստանում, փոքր գողութիւնքը {յայտնում} էր, որ հաւատարիմ երեւի, իսկ մեծամեծները ծածկում

. 40)։ Մենք թէեւ թարգմանեցինք բառ առ բառ, բայց {յայտնում} ենք այստեղ, որ միտքը չենք հասկանում պարզապէս. ո

ց կաթողիկոս չհասկանան Մուշէի քահանայապետութիւնը, {յայտնում} ենք, որ 491 թուականի Վաղարշապատի Սուրբ Ժողովում

" (Չորրորդ Թագ., գլ. Բ, համ. 11)։ Այստեղ {յայտնում} ենք ընթերցողին, որ Թղթի բնագրում ասած էր. " իսկ

նապէս ընդունեցինք պ. Էմինի առաջարկութիւնը. բայց {յայտնում} ենք, որ մենք երաշխաւոր չենք, թէ Փարպեցին անպատճ

այս այն պատճառով միայն, ինչպէս ինքը՝ Փաւստոսն էլ {յայտնում} է, որ առաջին է ժամանակով բոլոր հայոց եկեղեցիներից

ճանաչել ու մեծարել, ա՛յդ է ահա գործը։ Այսպէս {յայտնում} ենք մեր մաքուր սրտով շնորհակալութիւնը եւ բժիշկ Պ

ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ " Մռայլագոյն սատանայ, {Յայտնում} եմ Ձեր մռայլութեանը, որ, աշխատելով առաւել ընդար

ւնը կարդալու, սատանան ահուդողով, որ ոչ ոքին չէր {յայտնում}, նստած էր գահի վերայ: Երկու դեւ մտած երկու

ւմ եւ դառնում է ազգասէր, ինչ լաւ ցանկութիւն ասես {յայտնում} է իւր ազգի մասին, ցանկանում է, որ ազգը լուսաւոր

դէպի մեր ազգը կամ դէպի Պապական աթոռը։ Այս նամակը {յայտնում} է նոյնպէս Կոլլեգիացոց յարաբերութիւնքը, դէպի մեզ

ամենայն տեղ տեսանում ես այս վարդապետութիւնը։ Նա {յայտնում} է Ֆրանսիացոց թագաւորին, թէ նորա տէրութեան մէջ գտ

ւորութենների մէջ։ Կառավարիչքը եւս իւրեանց կողմից {յայտնում} էին այս բաները ուղղակի Գեներալին, որ համեմատում

ս խօսքը այն ազգասէրքը, որ իւրեանց սէրը դէպի ազգը {յայտնում} են նորա պակասութիւնքը քօղարկելով, որով անուղղակի

ազնուամիտ ազգակից, հետ այսպիսի տխուր մտածմունքի {յայտնում} եմ ձեր յարգութեանը իմ անարուեստ ոճով նամակագրութե

ր ազգի, ուր եւ իցէ։ Վերջացնելով մեր խօսքը, {յայտնում} ենք Պ. Գամառ-Քաթիպային մեր սրտի անկեղծ շնորհակալ

այ: Փարպի գնալու ժամանակ, Համասփիւռը հրապարակով {յայտնում} է իր տհաճութիւնը Սօսի յետամտութեան վրայ. " Սրտիս

րդիթերի հետ մտերմաբար խօսելուց յետոյ, երբ Անոյշը {յայտնում} է նորան մանուշակների մասին եւ ասում է, թէ ինքը չ

ս... Մենք մեր կողմից շնորհակալութիւն ենք {յայտնում} արգոյ հեղինակին, որ բացում է ազգի այս տեսակ բարո

եր, ասացածներ: Մենք լիասիրտ շնորհակալութիւն ենք {յայտնում} մեր հեղինակին: Բացի սորանից, " Սոս եւ Վարդիթերի

լու. մենք, հրապարակով, հանդիսաբար եւ կացրդաբար {յայտնում} ենք արգոյ հեղինակին մեր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը

ամանակին թէեւ աղաւաղ, այնուամենայնիւ նոր լեզուով {յայտնում} են իւրեանց միտքը. սորանով իրանք իրանց ապացուցանո

չպէս բացատրենք մեր գաղափարը, որ աւելի որոշ կերպով {յայտնվի} ։ Պ. Պռօշեանցի գործի մէջ (եր. 1088) կարդում ենք "Ա

առայելու համար: Գործակատարը գրում է, եւ պատանին {յայտնւում} է Նիժնիյ-Նովգորոդի վաճառահանդէսը: Մի փոքր ժամանա

՝ Բէգզադէն Մ... հասանելուց յետոյ՝ մի քանի օրից {յայտնւում} է հաճոյակատար գործակատարը եւ խնդրում է տալ ինքեան

րո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Մինչ թատրոնում {յայտնւում} էր, Մինչ խաղում էր հանդիսում, Դղրդում էր թէատրո

նաւորութիւնը, որ, ճշմարտապէս ասելով, շատ անգամ {յայտնւում} է մարդկեղէն աշխարհի մէջ պարկեշտ կերպարանքով եւ այ

հասկացել իւրեանց դարու բանական ուղղութիւնը։ Նոքա {յայտնւում} են այն ժամանակ, երբ Վերանորոգութեան կարօտութիւնը

թիւնը, վեր առեցին այլ ուղղութիւն։ Այս օրից նոքա {յայտնւում} են ամենայն տեղ իբրեւ թագաւորների խոստովանահայր եւ

մութիւն եւ այլն, լեզուն առաջին զօրութիւնն է, որ {յայտնւում} է բնութեան մէջ՝ բովանդակուած բարոյական աշխարհում

կարմիր ի շրթանց լարս կուսանին Ժպիտ փայլի, {յայտս} գոհար վարդք վառին, Հաւատարիմ մնայ սակայն լ

րջան, եւ զԴանան՝ յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին խաղայ {յԱյրարատ} ի գաւառն Գողթ սրբել զաղանդ հերեսիովտաց զայնու ժամ

ւստի իջեալ յԱթէնս եւ ի Կոստանդնուպօլիս՝ փութացաւ {յԱյրարատ}, տեսոյ վարդապետացն իւրոց ելով կաթոգին: Սուգ անհ

մա զթոռունս իւր եւ ինքնին Վարդանաւ հանդերձ անցանէ {յԱյրարատեանն} աշխարհ, ի դուռն առաքելով Պարսից ըստ քաղաքական գո

աղեցէք նախ զորոմնդ, եւ կապեցէք զայդ խրձունս առ ի {յայրել} եւ զցորեանն ժողովեցէք 'ի շտեմարանս իմ " (Մատթ.

թամուրայ, որ անշքացոյց գոգցես զԱրեւելեանն Ասիա: {Յայրիացեալն} Հայաստան եւ ի թագաւորութենէ, եւ ի մատենագրաց, ի

լ է Փարպեցու ասածը իր Թղթում. " Եւ դու (Վահան) {յայց} ելեալ խնդրել զիս եւ գտել յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի

ձախոյ ձեռամբ կարկատեալ ըստ զօրելոյ մտացն շլացելոյ {յանակնկալ} ճոխութեանց: ՚Ի հրատարակել զմատենիկն, ո՛չ դիպայ

բ վարդապետաց ընդհակառակն գործեն, որոց տէր Յիսուս {յանաչառ} դատաստանի իւրոյ դատիսցէ եւ իւրաքանչիւրոց զգործոց

յսպես " մակագրությամբ, միշտ կմնա " ձայն բարբառոյ {յանապատի} "։ Զանազան գավառների մարդիկ, եթե իրոք ցանկանում

համար շատ բաներ անցանում են որպէս " ձայն բարբառոյ {յանապատի} "։ Դուք կամիք արդարացնել Խորենացու անձը՝ ասելով

ը հնչում է Հայոց ազգի ականջին որպէս ձայն բարբառոյ {յանապատի}, որպէս մի քամի, որի ուստի գալը եւ ուր գնալը չկա

դաստիարակութիւնը հնչում էին որպէս " Ձայն բարբառոյ {յանապատի} ", այս հին խելքերն ենք ասում, չէին կարող եւ չէ

ճշմարտութիւն է, թէեւ դժբաղդաբար " Ձայն բարբառոյ {յանապատի} "։ Դպրոցական աշխատութենով, որ մեր պատուելի

ոզութեան մէջ, Դուք միայն, որպէս " ձայն բարբառոյ {յանապատի} " երեւեցաք մեր իշխանութեան զօրաւիգ, ուստի մի կող

գէ, վիշտս 'ի հեթանոսաց, վիշտս 'ի քաղաքի, վիշտս {յանապատի}, վիշտս 'ի ծովու, վիշտս 'ի սուտ եղբարց։ 'Ի ջանս

կուքի համար էլ Մոցարտի Դօն Ժուանը " ձայն բարբառոյ {յանապատի} "։ Երկուքն էլ հազար փառքով նախընտիր են համարում

հովանասցի ամենակալ բազուկդ Հօր: Քեւ բղխեցաւ {յանապատին} ջուրն ի վիմաց արաuտոյ, Քեւ պահեցաւ ի խորս

այսպէս է այդ վկայութիւնը. " որ հանէ զպատուականն {յանարգէ}, բերան իմ եղիցի ". (եր. 35) Ս. Գրքում այսպէ

) Ս. Գրքում այսպէս. " Եւ եթէ հանցես զպատուականն {յանարգէ}, իբրեւ զբերան իմ եղիցես"։ Մարգ. Երեմ. գլ. հ

խադրութեան խօսքերին ԺԵ. " եթէ հանցեն զպատուականն {յանարժանէ} իբրեւ զբերան իմ լիցիս"։ § 5. Բնագրի խօսքը.

գործածում այս վկայութիւնը. " որ հանէ զպատուականն {յանարժանէն} իբրեւ զբերան իմ եղիցի " (եր. 344), որ բաւական

Ազգ հայոց կորուսեալ զթագ եւ զգայիսոն, կէս մի {յանբարոյականութենէ} դրացեաց, կէս մի ինքնին մեղուցեալ եւ նենգեալ թագի

որ ժողովուրդը գիտէ նորա կեանքը, գործերը եւ ուրիշ {յանգամանքը}, որ եթէ գրուին, մի հատ գիրք կը բաղկացնեն: Սա

ծնողացս շատ եւ շատ բարեւ՝ Գրիգոր եղբորս, Ֆլորա {յանգայիս} եւ զավակացը սիրով ողջույն, Սերոբե եւ Լուսեղեն եղ

. Իւղով օծցէ մեր հայրենիք այրիացեալ զիւր գլուխ, {Յանգայտ} իւր ծոց զորդիս գգուեալ որովայնի իւր ծնունդք։ Նոր

ից, եւ ահա նոյն րոպէին արթնացայ խոր քնիցս. մոմս {յանգել} էր, սառն քրտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում էր

րը) կրակուած են: Այդ կրակը անցնելու (մարելու, {յանգեցնելու} ) համար զուր տեղը աշխատելու ժամանակ սարսափանքով ն

անհաւատարմութիւնը, կարդինալը դարան է գործում եւ {յանգեցնում} է նորա կեանքի լապտերը: Ահա քեզ մի զարհուրելի ապե

ուրս տան Ձայնէ առ իս նուիրակ, Եւ ես, {յանգէտս} ի մթան, Կտրեմ զուղին խոտորնակ... "

Եթէ դարձեալ դու չօգնես: Մուսա՛յ, {յանգիր} դու իմ վերայ, Լարէ քնարիս թելերը, Ա

ել ի Կալկաթա, եթէ չիցէ հնարաւոր աւարտել զամենայն {յԱնգլիա}: Այսպէս ասէր պ. Բույլվերն եւ ընդ նմին յաւելոյր

ի Լոնդոնէ, ուղղեցի զընթացս իմ ի Կոստանդնուպօլսոյ {յԱնգլիա}, մտեալ ՚ի ծովի 21 դեկտեմբ., դեպ ուղիղ ՚ի Մարսե

կան կնքոյն Ռուսսիոյ, ընդ ձեռն դեսպանութեան նորին {յԱնգլիա}, հաստատեաց եւ վաւերացոյց զերեսփոխանական զթուղթն

եւ զայն թարգմանին դիւանի իւրոյ, առ ի թարգմանել {յանգլիական} լեզու, ի ֆրանսիական թարգմանութենէն, արարելոյ ի

ւր, ուր պիտոյք կենաց դիւրագին իցեն, առաւել քան {յԱնգլիայ}, եւ անդ մնացից մինչեւ ցկէս Մարտի, առաւել կամ

յսորիկ, 'ի բաց լքցեն եւ զվանս որ 'ի Վենետիկ, եւ {յԱնգղիա} փոխադրեսցեն կամ այլուր զիւրեանց բնակութիւն, եւ '

ցեալն կառավարի ընդ տեսչութեամբ Ադմինիստրացիօնին, {յանդադար} աճման: Մի ինչ միայն կարի զարմացուցանէ զիս,

վասն մեծի կասկածանացն, զոր ունիմ ի նենգաւոր եւ ի {յանդադար} թշնամեաց իմոց, ահա զյիշեալ եկեղեցւոյ սահմանակից

ին եւ նուիրական անօթոցս, արեամբ չափ ճգնի անձնիւր {յանդամոց} լուսաւորեալ ազգաց: Ազգ հայոց կորուսեալ զթագ

դ որով մերկութիւն մարմնոյն երեւի, 'ի ծածկել զմին {յանդամոց}, միւս այլ ակներեւ յանդիմանի. վասն այսորիկ եւ ծա

նիշխանութիւն Հայաստան աշխարհի յանուսումնութենէ եւ {յանդաստիարակութենէ} յառաջացեալ եւ արմատացեալ անմիաբանութիւն Հայոց՝ յ

գունեցի երփնորակ, Ընդ ազգ մարդկան Աստուծոյ {յանդարձ} ուխտի նշանակ։ Ես անդ մինչդեռ կրկնածին Երկնից Արք

ովրդի աչքը բանալը, հերետիկոսութիւն են համարում, {յանդգնաբար} հրատարակելով: Կը ցանկանայինք իմանալ, թէ ժողովրդ

համո՞ւ իցեն, եւ ես. պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ իցեն, {յանդգնագոյնս} ասացից, թէ առաւել եւս ես։ Եթէ վաստակօք, առաւել

ազատ եւ վերհամբարձ մտածութիւնը ստրկանում են պապի {յանդգնամիտ} անմեղանչականութեանը։ Գիտենք, որ մի քանի նախ

այդ օրից սկսած, դատապարտութեան տակ ընկաւ նա, որ {յանդգնեցաւ} մօտենալ ուրիշի իրաւունքին, կամ դրժել ընկերական կ

եշնորհ անձանց, սատանան, անարժան խորհուրդ յղանալ {յանդգնեցնելով}, մարգարէ կնոջը բորոտեցուց։ Նախանձի՛ ձեռքով Սաւ

, որ մեծ դատաստան պիտի ընդունինք"։ Դարձեալ չէի {յանդգնեցնում} ինձ վարդապետելու, պի՛ղծ եւ վատթա՛ր գործերով լցու

թէ սակաւք, զի առ ծանր թեթեւութեան անձամբ զանձինս {յանդգնեցուցանեն}, մինչեւ, թէ տա՛յր ոք, զբազմերախտ եւ զառաքելանմ

աջ եւ սոսկալի յանցանքներով դրոշմուած մի անձն պիտի {յանդգնէր} Քրիստոս պատարագել իւր եւ ներկայ ժողովրդի դատապարտ

, Տէ՛ր, Որ տիեզերքն սիրոյ շնչով ես լցրել. Կը {յանդգնի} ՞ որդը բերանն իր բանալ Եւ աղարտել ստեղծեալիդ կատա

թիւնը պիտի դատաւո՞ր նստի ուրիշի խղճմտանքին, պիտի {յանդգնի} բերա՞ն բանալ, մա՞րդ խրատել, իրաւասութի՞ւն բանեց

ն է, եւ դու, այս րոպէիս գտանուելով իմ ձեռքում, {յանդգնո՞ւմ} ես այդ խօսքը ասել: - Խնդրում եմ չբարկանալ իմ

արկաւորութիւն կար այդ Մխիթարեան պատկառելի անունը {յանդգնութեամբ} մէջբերել ու անոր բարոյական պատիւն աղտեղել: Մխիթա

որ չէ հրամայում ամեններին, մինչեւ հնձի ժամանակը {յանդգնութեամբ} որոմը ցորենից քաղել, այլ խոստանում է հնձի ժամանա

արժան մարդիկ այսօր էլ անում են։ Իսկ ինքս ինձ {յանդգնութեամբ} առաջ քշել դէպի վարդապետութիւն, ինչպէս անպիտաններ

րոնք նոյնտեսակ գործեր կը գործեն։ Համարձակւում եմ {յանդգնութեամբ} այս էլ ասել, եթէ ստոյգ չեն իմ կարծածները, դո՛ւ

, փորձութեան մէջ ձգել եւ սուտ խոստմունքով որսալ, {յանդգնութեամբ} զարմացնել, գեղեցիկ խաբել, բարեհաճեցէ՛ք այս բոլո

էր ճանապարհի երկարութիւնը: Զայրանում էր ծովը մեր {յանդգնութեան} վերայ եւ կատաղաբար փրփրում էր: Երկինքը, եղանակը

պ ի մեր արժանաւորութիւնը, որ բնաւ պահանջողութեան {յանդգնութիւն} չունի: Այդ հրատարակութիւնքը, անշուշտ, ազգի

եւ ոչ քչերը), որոնք մեծ թեթեւութեամբ այնքան են {յանդգնում}, մինչեւ գուցէ մեր բազմերախտ եւ առաքելանման թարգմ

թէ զի՞նչ է խնդիր իմ, այնմ զհետ գան յօդուածք: {Յանդիման} կացուցեալ ընդ սմին զարձակման վկայագիրս, զոր տուե

ատոյց լեալ էի ի հոգեւոր կառավարութիւնն տեղւոյս եւ {յանդիման} կացուցեալ զարձակման վկայագիրս զոր տուեալ էր ինձ Ն

ութեամբք դատապարտ ըստ ամենայնի զիս հանդիսացուցեալ {յանդիման} նորին վեհափառութեան, յետ որոց յատենի հոգեւոր կառ

զարձակման վկայագիր, զոր նորին բարձր սրբազնութիւն {յանդիման} կացուցեալ Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի խնդրեաց վերստին

իւն ունիմ ի Քիշինեւ քաղաքի յերկրորդ բաժնի քաղաքին {յանդիման} նոր որգոստային: Ի սմին խնդրոյ զոր շարադրեցի

միայն յիս, այլեւ ի բազումս ի մերայնոց երեւի յայտ {յանդիման} եւ հեռաւորաց եւ մերձաւորաց: Անմա՛հ իմ տեարք

ափառութենէդ ազգին շնորհելեաց: Ասպարէզ մեծ կայ {յանդիման} Ձեր, ասպարէզ գերագոյն առաքինութեան՝ ձեռն տալ ազ

ի համարաւ 370, քաղցի պարտականութիւն համարեցի ինձ {յանդիման} լինել նորին սըրբազնակատար քահանայապետութեան ի մաս

ի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ: ՚Ի վաղիւ {յանդիման} լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսիլ զյանձն եղեալ ինձ

ընդ այս հնարաuտեղծեալ խելագարութիւն: Ի վաղիւ {յանդիման} լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել զյանձն եղեալ ինձ գո

այսմ ամենայնէ, առաջադրեաց զերեսփոխանական զթուղթն {յանդիման} առնել հիւպատոսին Ռուսսիոյ առ ի վկայել: Այսօր

նս հասուցանել առ իս, ի լրութիւն գործոյն, յաղագս {յանդիման} առնելոյ զայն ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան եւ վեհափ

աթայի. ուստի եւ խորհուրդ ետ, նախ քան զամենայն, {յանդիման} լինիլ նախագահին այսր կառավարութեան, այն է գլխաւո

րեաց յիշեալ օրէնսգիտին թոյլ տալ բողոքանացն ելանել {յանդիման} դատաւորաց Սուպրիմ Կորտի, քանզի նոցա գործ է, ասէ

րոյ յիշեցի, եւ զգործն այն ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ {յանդիման} լիցի Ատենին, որում առաջի առնեմ եւ զթարգմանութիւն

ագրութիւնս պ. Հագի եւ օրէնսգէտ պ. Պալի, յաղագս {յանդիման} առնելոյ զայն կառավարութեան հայոց ի Նոր Նախիջեւան

ալ ՚ի նմին իսկ վայրկենի, յորում զգլուխ խոնարհեալ {յանդիման} սեղանոյ ահաւորին աստուծոյ, ՚ի հրաշակերտ տաճարի մ

ջ, իսկ թէ ընդունիս մեր կրօնը, այն ժամանակ, դէմ {յանդիման} տեսանելով ամենայն բան, կը ճանաչես իմ քարոզութեան

հման Ի քերուբից պարառեալ՝ Արարչին կալ {յանդիման}, Եւ Տէր՝ յԱթոռսն վերօրհնեալ: Վեցթեւ

բ գրոց, եւ հաւանեմք յոյժ ընդ այն, եթէ գործք մեր {յանդիման} առնեն զմեզ Աստուծոյ: Եւ ՚ի պարանոցաթաղ լինել մեր

Ասաց. վազեց դէպի հանդէս Աւստրիացոց {յանդիման}, Իւր արիւնով գնել յավեժ, Ազատութիւն

գողութեան, անառակութեան եւ սպանութեան համար պիտի {յանդիման} լինի կրօնական ատենի առաջեւ, միթէ՞ այդ կրօնական ա

Երբ Ձեր յօդուածը, Մոլորութեան Ոստիկանի ձեռքով ` {յանդիման} եղաւ Տէր Անդնդապետին, Նորին Մռայլութիւնը ուշադրո

ն ժամանակ հին պարսպի մնացորդը կը հանդիպի քեզ դէ՛մ {յանդիման} ՝ Քասաղի առուի վրայ։ Թէ ո՞րքան երկայնւում էր տակ

լացի, գայր ածէր զեղբայր իւր առ կին իւր Մադիանացի {յանդիման} Մովսիսի, եւ յանդիման ամենայն ժողովրդեան որդւոցն

յր իւր առ կին իւր Մադիանացի յանդիման Մովսիսի, եւ {յանդիման} ամենայն ժողովրդեան որդւոցն Իսրայէլի, եւ նոքա լայ

րին, որ Պ. Էմինը խօսում է իր յառաջաբանի մէջ. " {Յանդիման} եղեւ (Փարպեցին) մեծի մարզպանին՝ այն ինչ զօրավա

ին, Սիւնեաց երկրից վերադառնալով, առաջին անգամ " {յանդիման} եղեւ մեծի մարզպանին 'ի Սեւկոյ դրախտին"։ Մեզ

է, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից վերադառնալով, " {յանդիման} եղեւ մեծի մարզպանին 'ի դրախտին Սեւկոյ"։ Եթէ այս

ով ասաց. - Համարձակւում եմ, եթէ կը ներէք, {յանդիման} լինել ձեզ... Սատանան, ընդհատելով նորա խօ

նոյն կրօնի։ Եւ հոգի Վենետիկեան վանաց երեւի յայտ {յանդիման} 'ի (Դեսերդացիօնէ) գրոց Սեղբոսեան Յովհաննէս աղայ

էր նոյն իսկ հոմաձայն փօլիթիքա նոցա, որք ոչ յայտ {յանդիման} ցուցանել կարէին յերկիւղէ նոցա եւ ոչ 'ի բաց վտարել

անցն զվառ եւ զսուրբ ծնունդս մտաց իւրոց ճախարակեալ {յանդիման} կացուցանէր ի զգեստը 19-երորդ դարու, լինէր վասն ա

յլ տուեալ է յարքայէ. յոչ կարել նորա զայս առնել, {յանդիմանակցացն} յաւել յարկ մի եւս եւ խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիս

ձգել Հիւսիսափայլը, սկզբից մինչեւ նորա վերջը եւ {յանդիմանել} նորա հերետիկոսականութիւնը: Հրաւիրում ենք, որ

: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ես խիստ վարուեցայ՝ {յանդիմանելով} նորա անհաստատութիւնը կրօնի կամ սրտի վկայութեան մէ

նուէլ. " Եթէ զանարժանն ըստ պիտոյիցն ոչ {յանդիմանես}, մի՛ լինիր վարդապետ"։ Եզնիկ Երկար ժամ

աշխարհի: " Ոչ զչար գործ է, ատեայ զլոյսն, զի մի {յանդիմանեսցին} գործք նորա"։

ուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ երբ կայսրը գանչեց նորան եւ {յանդիմանեց}, նա ուրիշ այլ բաների մէջ պատասխանեց եւ այս, թէ

րեւի, 'ի ծածկել զմին յանդամոց, միւս այլ ակներեւ {յանդիմանի}. վասն այսորիկ եւ ծագեցան անդէն եւ անդ այնչափ կռի

անկարգութեան վրէժխնդիր, եւ ամեն այն պակասութեան {յանդիմանող} անձն է: Տարաբախտ ճշմարտութիւն, դու ապականութեան

յս եւ ընդ աղջկունս կատակիք եւ այլն եւ այլն։ Այսմ {յանդիմանութեան} ո՛չ կարելով տանել. - պու նէ՞- ասեն, - ջնջեսցին ապ

եւ ծառայի մէջ, տանել այն բոլոր անախորժութեանց եւ {յանդիմանութեանց}, արհամարհոտ եւ խէթ հայեացքների, որոնցով առատօրէ

նար գտանել, որով կարողանայ ազատուիլ իւր տղամարդի {յանդիմանութեններից}: Մանկաբարձը խոստանում է գտանել այս բանի ճարը, ե

, հակառակ է յունական հաղորդութեան: Կայսրից փոքր {յանդիմանութիւն} չլսեց Ներսէսը այս բանի մասին: Իսկ երբ, թէեւ ակա

էջ: Սա մի օր եկեղեցու մէջ պատահմամբ խօսածի համար {յանդիմանութիւն} լսելով Թիւթիւնճի-օղլուից, որ կանգնած էր նորա քամ

ի ծածկել զարժանաւոր նախատինս կաթոլիկաց, ծագեալ ի {յանդիմանութիւնէ} նորին վեհափառութեան ի Ղարասու-բազար ի գլուխ հ. Մ

րտութիւն հրապարակելու հետ կապակից է ազգային ամօթի {յանդիմանութիւնը}, չիք լինի այդպիսի ճշմարտութիւնը, այդպիսի դիպուա

, սկսում է անպիտանութիւնք գործել։ Սուրբ Ներսէսը {յանդիմանում} է նորան: Պապը բարկացած, բայց սուտ բարեկամ կեղծա

անէի, վեհափառ կաթողիկոսն հրամայեաց առաքել զմի ոք {յանդիմոց} Սինօդին ի Նախիջեւան առ ի քննել զգործն ի նորոյ, գ

մահու պարտական, որովհետեւ այս ծերունիների առաջեւ {յանդուգն} խօսքերով անարգեցիր ինձ, բայց ես քո դատաստանը կը

ան տակ ձգելուց յետոյ, յղանում է նա իւր մտքում մի {յանդուգն} խորհուրդ, Հռոմէական եկեղեցու եռապսակ պապ դառնալ

նայել էին տալիս։ Աղանդի անո՛ւնն անգամ, որով այդ {յանդուգն} մարդիկը բամբասում էին ինձ, գրով գրելու համար ես

Այս գործից ես հնար ունեցայ տալ ձեզ 100 000 շատոյ {յանդուգն} նզովեալներ: - Bardzo dobže, - ասաց սատանան

թագաւորը, - ես նկատում եմ այդ ոճի մէջ միանգամայն {յանդուգն} դարձուածներ, յիմար եւ անպարկեշտ ձեւեր, որ երբեք

ցելոյս. թերեւս աղաչէի զմեծիդ մռայլութիւն, ներել {յանդուգն} առաջարկութեանս, թոյլ տալ ինձ ի գրի հարկանել զոր

ման գալիս, իսկ մեք՝ ոտով: Հեռի՛ մեզանից, դու {յանդուգն} յիմար, կորի՛ր մեր աչքից, ստախօս եւ անպատիւ դու

քարկոծ եղէ. երիցս նաւակո՛ծ եղէ. զտի՛ւ եւ զգիշեր {յանդունդս} տառապեցայ. 'ի ճանապարհս բազում անգամ։ Վիշտս 'ի

հէգ պանդխտին Մրմունջք ի կոյս լսելիս, {Յանդրանիկ} հունձս այտից վարդին՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զ

մեք զայդ ամենայն մերժեմք եւ դատապարտեմք, կեցեալ {յանդրդուելի} վէմն, ի վարդապետութիւն Յիսուսի Քրիստոսի: Պատուե

արծաթին եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան, Որք զքեզ {յանել} ի գուբ կարթեալ զհոգիդ մաշէ ժանդահար։ ՉԵՐՔԷԶ

զամենայն մատեանս եղեալս յաշխարհին Հայոց՝ կապեաց {յանել} աշտարակի ի հայրենի քաղաքի իւրում ի Սմարղանդ, հրա

, Յօդես, ասէ նախահայրն Առ սերովբէն, {յանզգա՞յս} Բնաւ ունիս դու զմարդն: Ո՞չ տիեզերք գ

նորդացն պահոց 'ի մեծի շաբաթու զատկին, յանկարծակի {յանզգաստից} եկեալ հասանէին 'ի վերայ նոցա իշխանն Անձեւացեաց Սե

աւ շուք, Մինչ ՚ի կալանս էր Գադիկ զի փոխեցաւ {յանզեղծ} սուգ. Մինչ բարձրաբերձ բերդորայք տեղիք ամուր եւ լ

աստանի ցորչափ կանն, եւ մինչ արեւ լուսաւորէ զնոսա {յանզուգական} բարերարս իւրեանց համաթուել, թէ եւ այլում ումեք ե

ս պատճառով Պաւղոսը ասում է. " Քրիստոս գնեաց զմեզ {յանիծից} օրինացն, եղեալ վասն մեր անէծք). զի գրեալ է,

՝ զմատենագրութենէ Հայոց: Վտանգեալ Հայաստանի {յանիշխանութենէ}, յութերորդ դարու՝ հանէ ի հրապարակ գէթ զերկուս հ

գլխաւորութիւն իւր թերեւս իրազեկ եղեալ, եթէ քանի՞ {յանիրաւի} ստանձնեալ է իւրեանց զայս պատիւ: Բարւոք առնէր Այվ

յուսայ փրկութեան, քանզի նա միայն ապաստան զրկելոց {յանիրաւութենէ} անբարեբարոյից: Բարեւհաճեսցի հոգեւոր կառավարութիւ

անավանդ Վառվառ եւ Գայանե քուրերուս, սիրելի Ֆլորա {յանկայիս} եւ ուրիշ ազգականաց եւ բարեկամաց: Խանութին բան

ով գործի կատարածին: Երկար ու ձիգ սպասելուց յետոյ {յանկարծ} երեւեցաւ քաղաքավարի մարդը, բայց ինչ դրութեան մէջ

գրուածքը՝ խօսում էք ազգի հետ հասարակաբար, բայց {յանկարծ} տեսանում ենք յետոյ, որ գործ ունիք մի քանի պարոնն

թեան մէջ, որ շարունակւում էր երրորդ օրից սկսած: {Յանկարծ} ի՛նչ տեսանեմ. մի մարդ, փաթաթուած իւր վերարկուի

լսում էիք այն միջոցին Աստղկի հաճոյախօսութիւնքը: {Յանկարծ} ականջիս հասաւ սորա բարեխօսութիւնը այն սեւահոգի,

ահարւում է. գութը յաղթահարում է վրիժական հոգին: {Յանկարծ} պատկերանում է նորա աչքի առաջեւ նորա մայրը, որ խո

յց միայն իւր սիրականին մի հրաժարական ողջոյն տալ: {Յանկարծ} բանտի մօտ գալիս է կոմսը։ Լէոնորան խնդրում է ողոր

երբ ե՛ւ բարբարոսը, ե՛ւ աւազակը թուլանում է, եթէ {յանկարծ} եւ մեծ ուժով ներգործես նորա հոգու վերայ: Այդպիսի

ում այս կիրքը), 1118 վերստ ճանապարհ կատարելով, {յանկարծ} երեւում է այն քաղաքի մէջ, ուր էր նորա վաճառանոցը

ն մէջ գիւղական քահանան զրկւում է իւր ծուխից, եթէ {յանկարծ} մի տղայ կամ աղջիկ երեւէր նորա ժողովրդի մէջ, որ գ

եամբ: Անցնում է սորա վերայով մի քանի տարի։ {Յանկարծ} այս նորեկը լուր է առնում, որ իւր ծերունի հայրը վ

ղներից մինը Փորիս վերայ նայելով Հարցրեց {յանկարծ}. - գազաններից Մարդըս ջոկվում է ի՛նչով։

եր-վեր ցանկացաւ. Գինու մառան կոկորդիցս {Յանկարծ} խօսքս դուրս թըռաւ. " Մարդը ջոկվում է գազանի

ս մենակ մնալով Սեղան նստանք մենք նորց։ {Յանկարծ} Աստղիկը իւր որդւով Աչքիս առաջ կանգնեցաւ.

թէ իմ վիշտ ու լաց Ինչպէս ծուխ օդում ցրուէին {յանկարծ} ։ Կամ ինչո՞ւ համար ուրախութիւնը,

քը ` արեգակ, Մին էլ կտրեց ճառագայթը, մտաւ {յանկարծ} ամպի տակ: Խոր գիշերը լռութիւնով ` ծած

օդ, քանի աստղը հորիզոնում փայլում է, Մտաւ {յանկարծ} նա ովկիան ` կեանքիդ թելը կտրած է. Թէ վախճան

ով այն յոյսին, Մինչ նա տանը նստած էր, {Յանկարծ} բաղխեց նորա դուռ, Մի այլանդակ չոր պատկեր:

վաuտակեցան աչքերս... Կացինի ձայն հեռուից {յանկարծ} լսում եմ. Խիտ ծառերի միջերից դուրս վազելով

մ. Խիտ ծառերի միջերից դուրս վազելով, {Յանկարծ} մի այլ նոր երեւոյթ տեսնում եմ: Մի հա

մարդու մէջ արեան"։ Այս խիստ ընթացքը {յանկարծ} հանդարտեց, Ջերմաջերմ արտօսր երեսին փայլեց։

ինչպէս են բարձրագոյն ուսումների հրահանգութիւնքը։ {Յանկարծ}, մինչ ո՛չ Դպրոցներ, ո՛չ Ճեմարան եւ ո՛չ Համալսար

ն խօսքը էր 1789 եւ 93 թուականները: Բայց որտեղի՛ց {յանկարծ} բխեց XVIII դարու այդ փիլիսոփայական յորձանքը, որ

ռիս գաւազանը եւ դարձեալ շարունակեցի իմ զբօսանքը: {Յանկարծ} տեսանում եմ, մի առոյգ պատանի գալիս է, դէպի ինձ

ւն է ժամանակագրութեան մէջ: Այս խօսքերից յետոյ նա {յանկարծ} մէջից կտրեց բանի թելը եւ բացականչելով, բերանից հ

եւ չձանձրացաւ երբեք: Յաղթութիւնը պսակելու համար {յանկարծ} երեւում է զէնքի շողշողիւնը բազմաթիւ ճրագների լուս

աղատացիներին գրելով. " Եղբա՛րք, - ասում է, - եթէ {յանկարծ} ձեզանց մէկը որեւիցէ յանցանքի մէջ բռնուի, դուք,

են անում իսկի քարոզողի համար։ Բացի սորանից, եթէ {յանկարծ} մարդասէր Աստուծուց խօսք շնորհուի, խեղդւում են նա

եսը. Ո՞ւր է Անասնագլուխը, - գոռաց նա բարկացած: {Յանկարծ} դեւերի բազմութեան միջից դուրս պրծաւ մի ոգի, միջա

նորան: Նա իւր աչքերում զգաց մի անհանգիստ կսկիծ. {յանկարծ}, նայելով դէպի վեր առաստաղի վերայ, տեսաւ մի ծակ

ն, թէ հոլլանդացիք գիշերով մօտենալով Բրուսսելին, {յանկարծ} 200 թնդանօթից կրակ բացեցին քաղաքի վերայ: -

յս գործի կատարեալ յառաջադիմութեանը, մինչ գիշերով {յանկարծ}, Ձեր մռայլութիւն, բարեհաճեցիք շատ բարձր....

տեղ ժամանակ անցուցանելու համար, գիշերը թռչում են {յանկարծ} մահիճներից: Մի խօսքով, թագաւորել է անկարգութիւն

միգուցէ դա լինի այն խոստացած սատանայապետը: {Յանկարծ} լսուեցաւ սաստիկ դղրդիւն եւ յետոյ մի բան ընկաւ դժո

եզ քո բարեկամքը. հաւատա՛, Շաքարեանց, դու մի օր {յանկարծ} կը մեռանիս եւ հոգիդ բաց աչքով կը մատնես, որ կերա

իայն մնում էի տանս եւ ընկնում էի մտածութեան մէջ, {յանկարծ} մի շարժողութենից, մի աղաղակից դուրս գալով այդ խո

ած լինելով, մի ծառաստանի մէջ ման գալու ժամանակ, {յանկարծ}, ծառերի քամակից տեսանում եմ այդ աղջիկը, որ կանգ

ոչինչ տարակոյս չունէի իմ յառաջադիմութեան վերայ: {Յանկարծ}, մինչ բոլոր արարողութիւնը կատարած, մեծ եւ անզով

քա զբաղուած էին, եւ ահա սենեկի դուռերը բացուեցան {յանկարծ} եւ շեմքի վերայ երեւեցաւ քիթը բերանը մրոտ մի մարդ

գեղեցիկ աղջիկ է եւ վարժուած, ո՜վ գիտէ... {Յանկարծ}, այս միջոցին, կոմս էմմանուէլի ականջին հասաւ մի

րեց կոմս էմմանուէլը. - այս շատ զարմանալի բան է, {յանկարծ}, ոչ այն, հազարաւոր ֆրանսիարեն չիմացող տուներից

երկու քայլ յառաջ սողալով դէպի խօսողքը, յետ գնաց {յանկարծ} երեք քայլ: Պ. Յովնաթանեանցը չտեսաւ եւ չնկատեց ա

ոխութիւնը կատարուեցաւ հինգ րոպէում, յետոյ սոսկաց {յանկարծ} եւ մի վայրկենի մէջ այնպէս սաստիկ հետ գնաց դէպի դո

էր նորա շնչառութեան հետ միասին: Դուռը բացուեց {յանկարծ}, եւ շեմքի վերայ երեւեցաւ այն մարդը, որ փողոցից

, բանը մի կերպ պիտի շուտով աւարտել, որ մի՛ գուցէ {յանկարծ} ծնողքս, մի երկու օրուայ մէջ ձեռքս ոտքս կապած, վ

ի-օղլուն, - ղահուէտնից դուրս եկած տուն էի գալիս, {յանկարծ} պատահեց պարոն Շահումեանցը, բռնեց եւ բաց չթողեց,

անցը այսպիսի կեղտոտ կատակ յանձն կ՚առնու կատարել: {Յանկարծ}, լսում է ծառերի եւ թուփերի միջից մի խշխշոց...

մեանց, ես այստեղ սպասում էի քեզ ուղիղ 11 ժամին, {յանկարծ} մի սպիտակ բան... Չգիտեմ ի՞նչ էր, այնտեղ թուփե

իսկ երրորդում ` որոնք ծովերում էին բնակւում: {Յանկարծ} կատուն մլաւեց: Պառաւները սկսեցին շուրջանակի պ

իւնճի-օղլույեանք չիմանան այս բանը, որպէսզի յետոյ {յանկարծ} լսելով խորտակուին միանգամայն: - Շատ բարի, եղ

ես, այդ եւս մի յիմարութիւն է, ոչ այս, ոչ այն, {յանկարծ} հարսանիք պահանջել. ես ստանալիք ունիմ, պատրաստու

ի եւ Իզաբելլայի փառաւոր մանկլաւիկը, քաջ կապիտանը {յանկարծ} լինում է անապատական եւ հիմնադիր աբեղայական Կարգի

անջութեան մէջ էր, ընտրէ՞ այս ասպարէզը, թէ ո՛չ, {յանկարծ} երեւեցաւ նորան Աստուածամայրը։ Ծունկ չոքած Աստուա

ղեցաւ հասանել իւր սրտի ցանկացածին. նա հիւանդացաւ {յանկարծ} հարինքով եւ մեռաւ՝ փակած Կայսերութեան դուռի մօտ

ուն։ Գաբրիէլ տիկինը թագաւորի հետ խօսելու ժամանակ {յանկարծ} ցած ձգեց ձեռքից թաշկինակը։ Հենրիկոսը խոնարհեցաւ

ցին Լուդովիկոս XVը կառք նստաւ, որ գնայ Տրիանօն։ {Յանկարծ} սաստիկ զարկ զգաց կողքումը եւ գանչեց. " On ma don

ւց ութ ամիս յետոյ առոյգ եւ զուարթ Պապը հիւանդացաւ {յանկարծ} եւ մի քանի ժամից յետոյ մեռաւ՝ բոլորովին սեւացած

ւնը, սրտանց երդնում էր, որ նորան տայ իր քոյրը, {յանկարծ} փոխւում է եւ դառնում է Սօսին մահաբեր թշնամի: Թէ

ն մի լոկ նշմարք անգամ չէ տեսնում բանի ընթացքում: {Յանկարծ} լսւում է Փափակի յայտարարութիւնը, որ աւելի յիշեցն

րին համաձայն իմ. ամենայն մահից լաւ է անակնկալ եւ {յանկարծական} մահը"։) Վերջապէս Յիսուսեանք վերադարձան Ֆր

ընկնում զգացողութեան տակ եւ անյայտանում են: Սոցա {յանկարծական} միաւորութեան մասին խօսեցանք - յայտնի է թէ որպէս ծ

անակի քառասնորդացն պահոց 'ի մեծի շաբաթու զատկին, {յանկարծակի} յանզգաստից եկեալ հասանէին 'ի վերայ նոցա իշխանն Ան

, որ միանան իրար հետ: Եթէ ամպի էլեկտրականութիւնը {յանկարծապէս} միանայ երկրագունդի էլեկտրականութեան հետ, այն ժամ

րսկապան խորանին ՚Ի պատառուածս, բեկանին {Յանկարկատելի} ցելոյր Բոսորակիր եւ անօթք Մանունք, ան

ի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Եթէ ի ստուեր ուրեք {յանկեան} Ձեռք հեշտախոյզք գգուեսցեն Զուլուցդ երկ

: Չունիմ զայլ ինչ ծանուցանել, միայն ի սրտէ եւ {յանկեղծ} հոգւոյ ցանկալով ձերոյին հայրութեան զբարեբաստիկ կե

պէտս գործադրութեան: Խնդրելով աներկբայ լինիլ {յանկեղծութեան} իմոյ առ Ձեզ յարգանաց Մնամ արգոյ հայրենակցիդ խ

ժամանակի: Հաւաստի առնելով զարժանապատուութիւնդ {յանկեղծութիւն} յարգանացս, զոր ունիմ առ Ձեզ: Մնամ նովին մեծ

նաց, կացին եւ մնացին, որպէս եւ մնան իսկ այսօր, {յանկիւնս} վանօրէից եւ ի մենարանս աբեղայից: Այո՛, ո՛չ շատ

լ զվայրենութիւն Հայկական բանականութեան, սերմանել {յանկոխ} անապատս զսերմն բարի, ջուր տալ եւ սնուցանել առ պտ

նն իսկ, ես երկիցս ըմբռնեալ ի չարաշուք ախտէս եդայ {յանկողին} անզգայ, յորմէ օգնութեամբ բժշկաց անդանօր դիպելոց

ւ զիւր ուղղափառ դաւանութիւնն առաջի դնելով, յինքն {յանկոյց} զՀռովմ. բայց ո՛չ կամեցաւ ունիլ տեղի 'ի Հռովմ, զ

արակ, վասն զի հասկանալիքն կարէին օգնել նմա, իսկ {յանհասկանալեացն} զի՞նչ օգուտ: Կրկին ասեմք՝ զի՞նչ օգուտ. խօսողին

ւրս մեր շատ եւ շատ էին դժուարութիւնքն ծովացեալ եւ {յանհնարինս} ճիւղաւորեալ գիտութեանց, առանց ի վերայ կուտակելոյ

էգն անտուն Ձօնեալ յիւր ի սէր Պաշտէր, {յանձանձէր}, Աւանիկ ահա Ընդ երկինս սիգայ, Յ

եալք գնային անդարձութեամբ 'ի խաւարն արտաքին։ Ոմն {յԱնձաւացի} նախարարացն սեպուհ մի, որում անուն էր Յովհան, եւ

եւ զապարդիւն նորին դաստիարակութիւն, որ առեալ էր {յանձին} միմիայն առ ի գտանել զաւուրն պարէն եւ առ ի ունել զ

րար դեղընկալութեան հրաւիրեալ եղէ յոմանց ազգասիրաց {յանձին} առնուլ վերստին զպաշտօն հոգեւոր եւ կալ մնալ ի սպաս

ժամանակի՝ այն է յամի 1846, յորում զիս բռնադատին {յանձին} առնուլ գոլ յանցաւոր, գտանէի ես 17 ամեայ մանուկ ա

ն, պարապի՞ արդեօք այդպիսեօք եւ կարո՞ղ է ընդունել {յանձին} զայդ պատուանունն, զոր թշնամիք մեր վերագրեն նմա:

ելւոյ կայծակունս Եւ կամ բնաւ ժուժայի՞ր {Յանձին} տանել զցոլմունս. Եւ ո՞ւմ հոգալ, խնամել

խիթարայ աբբայ հօր, բաց յայլոց մեծամեծ ձրից, զոր {յանձին} բարձեալ բերէր, էր երեւելի փօլիթիքա, որով ամենեւ

գտանելով զելս, որոյ վասն եւ միշտ զկեղծաւորութիւն {յանձին} բերէին զինաւորելով երկսայրի զինուք առ 'ի գործ ածե

ասպարէզ, յորում բազումք ի հեղինակաց յաղթահարեալ {յանձին} փառասիրութենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, թէ են նոցա

րհաց ժամանակին, վարձկանաց քան թէ հովուաց բերելով {յանձինս} զնմանութիւն, զանձանց եւ եթ խորհեն, անհոգ զազգէն

ալ լուսաւոր մտածողացն՝ ձգտեսցին այնուհետեւ բերել {յանձինս} իւրեանց զկենդանագիր ժիր սերմանացանի ի բանական անդ

ցեալ թէ մատնեցաւ արդարութեան իրաւանց հերքել ջանայ {յանձն} է իւրմէ զանուն հեղինակութեան պատեպատ պատրուակաբան

կանեանին, որով ունիք պարտաւորել զիս յանչափս: {Յանձն} արարեալ զիս ի շնորհս գերամաքուր աղօթից ձերոց, մն

որքան եւ որչափ ներեալ լիցուք ի շուրջ պատելոց: {Յանձն} արարեալ զմեզ ի պաշտպանութիւն աղօթից Վեհաստիճան Հա

՚ի գիւտ իրաւանց ազգին մերոյ, որ ի Նախիջեւան: {Յանձն} արարեալ զիս ի շնորհս աղօթից վեհափառութեան Ձերոյ,

աղութիւն ընթացիկ գործոյն, քան յարգելով զխնդիրն, {յանձն} առի զայն եւ զաւուրս երկուս անընդհատ աշխատ լեալ ամ

ութիւն իմ, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ վասն գործոյն ինձ {յանձն} եղելոյ: Ուստի ՚ի կատարել զամենայն զգործս ի Լո

՚ի պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ։ Ի գործոց {յանձն} եղելոց ինձ յազգէն Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան եւ ի

Սէթն Աբգարեանց առ ի վեր անդր ասացեալ օրէնսգէտն, {յանձն} արար որդւոյ իւրում, յիւր անուն պատուէր տալ օրէնս

ս իցէ ստուգիւ: Քանզի, ի գործոցն ինձ, առի Ձէնջ {յանձն} եղելոց տեսանի, թէ տէր Յովսէփ Ստեփանեան քահանայն

, ընդ այնոսիկ դարձեալ ժամանակս: Ի գործոցն ինձ {յանձն} եղելոց եւ յերեսփոխանական թղթոյն երեւի, թէ վասն չ

ԵԾԱՐՈՒ ՊԱՐՈՆ ՊԱԼ Մեծարու պարոն, ՚Ի գործոց {յանձն} եղելոց ինձ ՚ի քաղաքական կառավարութենէ Նոր Նախիջեւ

ին ազգային հրիտակաց թողելոց ի բարեպաշտ հայկազանց {յանձն} առնուլ Ձեր կատարել զմնացուածս այսր գործոյ, արդար

ստան ՚ի պ. Յարութիւնէ Աբգարեանց: Ծրարքս այսոքիկ {յանձն} եղեն ինձ առ անկորուստ մատուցանելոյ վեհափառութեանդ

նելոյ վիրաց ազգային մարմնոյ, որ է լրութիւն հօտին {յանձն} եղելոյ Ձեզ յաստուծոյ եւ յազգէն, փութացարուք ՚ի բ

վեհափառութիւնդ շնորհաբաշխ կոնդակաւ ձերով հաճեսջիք {յանձն} առնել, որպէս երեսփոխանի ՚ի ձերմէ կողմանէ պ. Յար

րւոք տնտեսութիւն բարոյական պիտոյից ազգին, այժմիկ {յանձն} եղելոյ իմում կառավարութեան: 'Ի վերայ հիման վե

ացեալք եթէ ոչ անտեսեսցէ Տէրդ զայս խնդիր ազգային, {յանձն} առնեմք զանձինս 'ի պաշտպանութիւն աղօթից Ձերոց

, ճշմարտութիւն էր եւ ճշմարտութեան համար խաչի մահը {յանձն} առաւ. իհարկէ, այդ բաները քո համար անհասկանալի ե

լինելով նիւթական շարժառիթների վերայ, աշխատում էր {յանձն} առնուլ ամենայն տեսակ ցածութիւն, շողոքորթել ազգի

մարդ: Խնդրում ենք, որ դուք մի փոքր աշխատութիւն {յանձն} առնուիք ծանօթանալ Պեդագօգիայի կանոնների հետ, եւ

արստահարուած լինելով, չկարողանար այս քաղցր լուծը {յանձն} առնուլ: Ի՛նչ է պատճառը, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ

, փոխանակ շնորհակալութիւն մատուցանելու ինձ, որ, {յանձն} առնելով կարդալ նորա գրածը " Մեղուի "մէջ եւ ցոյց տ

ելի գրաշար, քանի քանի հեղինակի եւ գրողների մեղքը {յանձն} ես առնում եւ քաւում ես դու։ Ի՞նչ պիտոյ է առնել.

որոնք միշտ պատրաստ են ինձ նամակ գրել, եթէ ես եւս {յանձն} առնում նոյնպէս նոցա գրել, բայց արի տե՛ս, որ նոք

տակարարեսցի մերոյ պատմութեան, եթէ ոք աշխատութիւն {յանձն} առեալ անդուլ հետամուտ եղիցի ամենայն հանգամանօք եւ

գրութեան ծանրութեանը, հրաւիրած են Պ. Ոսկանեանին {յանձն} առնուլ միայն շարադրելը: Ազնիւ Հայը, զոհելով իւր

, տեսանելով, որ աւելորդ էր վիճել Բէգզադէի հետ, {յանձն} է առնում վճարել 76 մանէթը, ուստի եւ խնդրում է իւ

այն բաների արժանաւորութեան վերայ, որ գործակատարը {յանձն} էր առել պատրաստել: - Ուրեմն, уплата той же

ը ինքեան, թէ ի՛նչ բանի համար են այն զրկանքը, որ {յանձն} է առնում: Ի՛նչ կ'առնու իւր դրօշի փառքից, եթէ այ

ելով մի այդպիսի վատաբախտութիւն, այս աշխատութիւնը {յանձն} առանց այդ կտակների հաւատարիմ օրինակները հրատարակե

յիմմէ անտի առնուցու ", կամ ի Լուսաւորիչն " Հայր {յանձն} է. Որդի ՚ի Հօրէ. իսկ Հոգին սուրբ ՚ի նոցունց ",

անց: Զայս նամակ, ուղղեալ առ Վեհափառ Տէրս, {յանձն} արարից նոյնպէս պատմութեան, կցորդեալ յիւրում ժամա

ն եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ, որում իղձ լինիմք: {Յանձն} արարեալ զմեզ եւ զճակատագիր ողբալի ազգի մերոյ ՚ի խ

աւանը։ Նուիրական այն հին գետին՝ {Յանձն} արա ալիքներին Հասցնել քո գանգատը Էջմիած

իտի պար գայ Հերոդիադան, դարձեալ պիտի աշխատութիւն {յանձն} առնու Պ. Չամուռճեանը իւր պառաւական հերետիկոս եւ

խանատւութիւնը, մանաւանդ եթէ գտանուին մարդիկ, որ {յանձն} առնուն հրատարակել պ. Այվազովսքիի ընթացքի եւ գործ

եւ այլն։ Սոցանով հերիքացել չէ հեղինակը. նա {յանձն} է առել Հայոց խելացի մանուկներին եւ ազգին պատմել մ

անկարելի բան։ Թող որ նա, այնքան մեծ աշխատութիւն {յանձն} առած ու գլուխ բերած, այնքան յստակ եւ գեղեցիկ ոճո

ցան մասնաւորապէս բարեհոգի անձինք, որոնք ամէն բան {յանձն} առած, իւրեանց կեանքը մեր փրկութեան վերայ դնելով

կցութիւն ունենալ, բայց յօգուտ իւր հայրենակիցների {յանձն} առաւ այս անախորժութիւնը: Բայց իզուր, որովհետեւ

նդակ հանելու: Ի հարկէ, պապը այնպիսի անարգութիւն {յանձն} չէր առնլու, բայց նա իւր սրամտութեամբ ճանապարհ գտ

ութեանը եւ նորան չէր սիրում, պէտք է որ այդ գործը {յանձն} չառնուր, թէպէտեւ շատ օգուտ ունենար դորանից: Իսկ

չառնուր, թէպէտեւ շատ օգուտ ունենար դորանից: Իսկ {յանձն} առնելուց յետոյ, նորան պէտք չէ՞ր այսպիսի անարգ ճա

ւ համարել ազգի օգուտը, քան իւր սեփականը եւ երբեք {յանձն} չառնուլ, ուր մնաց ինքնին աշխատել եւ գործակից լին

տ պէտք է հեռի փախչէր նորանից, եւ այդ մեծ պաշտօնը {յանձն} չառնուր. եթէ բարոյական անձն էր նա, եւ լաւ իմանա

սանելուց յետոյ, չպէտք է գործարանումը ծառայութիւն {յանձն} առնուր: Երկրորդ, լաւ իմանալով, որ կարդինալը նո

կարդինալի գովասանքից եւ այնպէս մեծ պարտականութիւն {յանձն} առնլով, չէ կարողացել արդիւնաւորել: Լաւ կը լինէր

Լաւ կը լինէր, եթէ յառաջագոյն պատրաստուէր, յետոյ {յանձն} առնուր այդ մեծ պաշտօնը: Ցաւալին այն է, որ մինչե

նայն նեղութիւն, հալածանք եւ նախատինք ի սէր ազգին {յանձն} առնուլ. մի խօսքով, միայն նորա դրօշի տակ զինուոր

մոռանում է իւր պաշտօնի կոչումը եւ բռնակալի գործ է {յանձն} առնում. մի կողմից խրախուսում է իւրայինները, եւ

ծուկ լարած որոգայթը, կարողանար զգուշացնել ինձ եւ {յանձն} առնուր լինել իմ համար երկրորդ ես, որ անշուշտ կ'ա

7. Այստեղ պ. Էմինը ծանօթաբանում է այսպէս. " Ոչ {յանձն} առնումք համարձակապէս ասել, եթէ յո՛ր 'ի քահանայապ

արդու համար, որ առաքինութիւն էր գործում: Զրկանք {յանձն} առնո՞ւս. քավ լիցի, դու երկու կոպեկով. ոչ միայն

էր տուել իւր խմելու վերայ, - եթէ դուք հրաւիրելը {յանձն} առնուք, խայտառակելը իմ վիզը, կամի՛ք, դաշն բռնե

անթուխեանցից. այս պատճառով, ամենայն սառնութեամբ {յանձն} էր առնում Մանթուխեանցի կոպիտ քնքշութիւնքը: Դորա

ւ համար այդ երգը, ինչ պիտոյ է առնել, հարկաւոր է {յանձն} առնուլ այդ թէեւ ծանր պայմանը: Օրիորդի շրթուն

եթերնիկները․․․ Գործակատարը պատրաստակամութեամբ {յանձն} առաւ կատարել իւր պարոնի պատուերը ամենայն ճշտութեա

ւին կարծել, թեւ Շահումեանցը այսպիսի կեղտոտ կատակ {յանձն} կ՚առնու կատարել: Յանկարծ, լսում է ծառերի եւ թու

էջ ծնել ու մեծացել էր։ Այս բոլոր զոհաբերութիւնքը {յանձն} է առել Հայկական դպրութեան համար։Թ՛ղ նորա բամբասո

յն հնարիւք յառաջ վարել զայն ցայն աստիճան, մինչեւ {յանձն} էառ անցանել 'ի կողմն Հայոց, սատարութեամբ մեծամեծ

վասն այսորիկ գրեաց 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վանս զի {յանձն} առցեն. եւ թէ նեղիցին 'ի Հռովմայ վասն այսորիկ, '

սքի առարկան լինելու է ահա նոյն այդ ընկերութիւնը. {յանձն} ենք առել քննել եւ նկարագրել այս ընկերութեան սկզբո

եւ հոգեւորուած, պատրաստ էր ամենայն զոհաբերութիւն {յանձն} առնուլ ազատական կրօնի անունով, մինչդեռ միւս կողմ

տապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն գիր {յանձն} էի արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ սր

նց ներգործութեան ձեւը եւ ուղղութիւնը։ Եթէ ես {յանձն} առնուի գրել Յիսուսեանների մասին այնպէս, որ ոչինչ

լ հասարակաց խնդիրը, որ ծունկ չոքած, աղաչում էին {յանձն} առնուլ, համաձայնեցաւ նոցա աղաչանքին եւ յանձն առա

էին յանձն առնուլ, համաձայնեցաւ նոցա աղաչանքին եւ {յանձն} առաւ Յիսուսեան Կարգի Գեներալութեան իշխանութիւնը ե

նկալի էր, որ մեր բնագէտ եղրայրակիցքը աշխատութիւն {յանձն} առնուին այդ ֆիզիկան թարգմանելու: Այդ գործը գրուա

մագնիսեան դիտանոցի արգոյ կառավարիչը, աշխատութիւն {յանձն} առնուր մեր յիշած ֆիզիկան հայերնէն մշակելու: Անշո

այն, որ իր անձնական հայեցողութեամբ կազմեն յատուկ {յանձնաժողով} Հայկական Կանոնադրութիւնը վերաքննելու համար: Ալի

: Այս կարծիքը հաւաստւում է նաեւ նրանով, որ {յանձնաժողովը}, հաւատարիմ մնալով Դռան ցուցումներին, գրեթէ լիով

ը, որ վայելում էին հայերը նախքան այդ մանիֆէստը: {Յանձնաժողովը} աւարտել է հիմա իր նիստերը, եւ նրա կազմած նոր Կան

ւ համար: Հետեւեալ կէտերը կարող են մերկացնել {յանձնաժողովի} վարքագիծը: 1. Կենտրոնական քաղաքական ժողովը

ր ոգուն: Ինքնըստինքեան հասկանալի է, որ նա {յանձնաժողովին} գաղտնի ցուցում տուեց ` զանազան յապաւումներով ու յ

յնի միամիտ եղիք իմ մասին: Յուսամ, որ Պատկանովին {յանձնած} լինես 70 մանէթ, բայց ես մոռացա գրել այն ժամանակն

ւմ անունն լսել Այն երջանիկ էակին, Որին {յանձնած} է ընդունել Առհասարակ մեր հոգին։

երկար ժամանակ պարապելով: Հետ ուրեմն պապից նորան {յանձնած} մի քանի գործերում հաւատարիմ եւ մտերիմ երեւելով,

կայ, հարց արեց դժոխքի թագաւորը, ինչպէ՞ս են քեզ {յանձնած} գործերը: - Շատ լաւ են, Ձեր մռայլութիւն, ի

ստել մի բան, ասենք թէ կօշիկներ: Եւ այսպէս, ինձ {յանձնած} է երկու հարիւր հազար կօշիկ պատրաստել, իւրաքանչիւ

եռքից ստանալ իւրեանց թագ ու սաղաւարտը, անմիջապէս {յանձնած} էր Հռովմի պապին մեծ առաքելու ձեռքով։ Նայելով

այսինքն՝ Յիսուսեանքը։ Քաղաքական կառավարութիւնը {յանձնած} էր վերատեսուչների (նոքա այսպէս էին կոչւում) կամ

րհուրդ բազում ուրեք քաղաքական ուղղեցեալ յօգուտ եւ {յանձնապահութիւն} պաշտօնէիցն կրօնի ընդհանրապես, իսկ յապահովութիւն

րանսիական քաղաքականութեանը: Այս պայմանը շատ հեշտ {յանձնառական} է, մանաւանդ որ Հայք, յարակցութիւն չունենալով ֆր

տունների ոտքը, ազգի անունով բան խնդրելու համար, {յանձնառու} չենք։ Մեք փորձը առած ենք այդ բաների, եւ մեր մեծ

անպատիւ աշխատութենից, որ օբսկուրանտների լրագիրը {յանձնառու} լինելով կատարել էր՝ լրագիր ուղարկել զանազան մարդ

աշակերտքը, ճշմարտութեան դրօշակի տակ նահատակուիլ {յանձնառու} կտրիճ զինուորքը, որոնց թիւը աճում է ու զօրանում

եանցին, կամ Պ. Նալբանդեանցին: " Հիւսիսափայլը " {յանձնառու} է " Արեւմուտքի " գործակալութեանը Ռուսսիայի մէջ:

ներ ասելով՝ որո՛նց է ուզում մեզ հասկացնել. մենք {յանձնառու} չենք դրական պատասխան տալ այս բանին։ Առ հասարա

կարդալ եւ բոլոր յիշուած սրբերին վերաբերել, մենք {յանձնառու} չենք ասել, մանաւանդ որ պարզապէս չենք հասկանում ե

- Ամենեւին․ կամիք սպանեցէք ինձ, այնուամենայնիւ {յանձնառու} չեմ գնալ. ես ձրի չեմ գտել իմ կեանքը, որ յիմարաբ

Խոստանալով ծանօթութիւն տալ թեթեւի մասին, մէք {յանձնառու} չենք մեկնել դրականապէս, թէ ի՞նչ պատճառով այդ արա

չգիտեմ հօր քաղաքավարութեան վերայ, թէ Շահումեանցի {յանձնառութեան} վերայ, բայց առաւել հաւանական է վերջինիս, պատճառ

իք զաւուրս կենաց ձերոց ի քաջողջութեան: Եւ այլովք {յանձնարարեալ} զիս յօժանդակութիւն աղօթից ձերոց մնամ յամի հայր

ասացի, տամ զայն թուղթ վեհափառ կաթողիկոսին եւ նա {յանձնարարեալ} անդամոյ Սինօդին Սարգիս վարդապետի տէր Գասպարեան,

բիկ քշեցին վանքից, որ, Մամիկոնեանց Տիրոջ Վահանի {յանձնարարութեամբ} բարեկարգել էր, իւր սեփական ունեցած չունեցածը ծախ

ւթիւն Մարսուանցի Գրիգոր դպրի Աղեքսանդր կաթողիկոսի {յանձնարարութեամբ} ։ Եղիշէ վարդապետ, Մոսկուա, 1861, հրատ. պ

, եւ երկրորդ լսեմ այժմ զի այնոքիկ թուղթք իբր ըստ {յանձնարարութեան} նորին վեհափառութեան հասեալ են առ Նախիջեւանայ քաղա

էի այսր, բերելով յանուն առաջնոյն ի Փարիզէ զգիր {յանձնարարութեան} յԱրնօ անուն զօրապետէ: Լուեալ հիւպատոսին Ֆրանս

որոյ քաթի անուանակոչութիւնն այ բարեկամի կամ թէ իմ {յանձնարարութեան}, ում ունեցածի քաթէն այ, քաթէս այս վերաբերի կտակ

եւ ասում է, թէ ինքը չէր յօժարում վիզ առնուլ այդ {յանձնարարութեանը}, վախելով, թէ մի՛ գուցէ Վարդիթերի սիրտը ցաւեցնէ

եւս: Ուստի ազատ համարելով զիս յայսմ հետէ ՚ի {յանձնարարութենէ} աստի, զապագայ շարունակութիւն վերստին յարուցեալ գ

իսպառ անհետացելոց, ՚ի վնաս ազգին, եւ որովհետեւ {յանձնարարութիւն} ազգին, յանձնարարութիւն նորին վեհափառութեան տեառն

վնաս ազգին, եւ որովհետեւ յանձնարարութիւն ազգին, {յանձնարարութիւն} նորին վեհափառութեան տեառն Մատթէոսի սրբազնակատար կ

հայ սխօլաստիկը մի առանձին հաճութեամբ կատարեց այդ {յանձնարարութիւնը} եւ դեռեւս մեղադրելով թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկին,

ասանի առ իս ուր եւ իցեմ ես եւ հետեւաբար հրաման եւ {յանձնարութիւն} Ձեր կատարի ըստ ամենայն ճշտութեան: Հաճեցարուք

արտիրոս։ վկայեմք որ ստորագրեաց, կնքեաց եւ {յանձնեաց} Էլիազ Մինասեան Մուրադ էլիազեան ՀԱՄԱՐ 3

։ Գուցէ 'ի դրախտին Սեւկոյ իշխանիս այսորիկ էր, որ {յանձնեաց} Վահան Ղազարայ զվերակացութիւն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ

զտունն եւ զկրպակսն այլեւ զգումարեալ դրամս, առ ի {յանձնել} ինձ, ըստ օրինադրեալ կերպին: Առ այս գրութիւն

՚ի միասին ընդ իւրոցն ստացեալ ՚ի կառավարիչ Հագէն, {յանձնել} պ. Յ. Ս. Աբգար, յաղագս միաւորելոյ զայն ընդ գո

թիւն այն անզօր մարդերի վերայ, որ Նախախնամութիւնը {յանձնել} էր մի հզօրի՝ սորա սիրտը եւ խղճմտանքը փորձելու հա

կամ կրօնաւորների հետ. ե) Դպրոցի կառավարութիւնը {յանձնել} ուսումնական աշխարհական անձերի. զ) Մերժել հոգեւո

ւ տալ: Օրինակի համար ասենք, թէ երիտասարդի ձեռքը {յանձնել} էր Բէգզադէն 30. 000 մանէթի ապրանք, գործակատարը ժ

ի ապրանք՝ հաշուելով այն գնով, ինչ գնով Բէգզադէն {յանձնել} էր երիտասարդին: Բայց Բէգզադէն մի մանէթով երիտասա

պատրաստել նոցանից եւ ազգութիւնը, լեզուն եւ կրօնը {յանձնել} նոցա որպէս մի սրբազան եւ անկողոպտելի աւանդ՝ կտակ

ոգիքը գրաւ դրած սատանային ` անունները մտածում էին {յանձնել} աստղերին: [Կրակով սղոցեցին նորա այրական համբերո

ւրբ Կաթուղիկէ եկեղեցին, որ Մամիկոնեան Մեծ Վահանը {յանձնել} էր երանելի Փարպեցուն, ո՛չ աւելի եւ ո՛չ պակաս, է

թուղիկէն, ուստի եւ Մեծ Վահանը ամենայն իրաւունքով {յանձնել} էր Փարպեցու պէս մի մարդու, որ այն ժամանակ, ինչպ

ը մեզ ասում է, թէ Մեծ Վահանը Փարպեցու տեսչութեան {յանձնել} է " զհոյակապ եւ զականաւոր տեղին 'ի Նոր քաղաքի, ո

- Շատ բարի, Ձեր մռայլութիւն, ես երէկի արդէն {յանձնել} էի նորա գործերի մատեանքը քարտուղարին, որ ծանօթու

ի բարեհոգի մարդ բերած լինելով նամակը, գիտութեամբ {յանձնել} է այդ աղքատին, որ պատահմամբ գնացել էր նորանց տու

երով լիքը ծրար, որ Բաստիլիայի Պարլամենտի անդամքը {յանձնել} էին մի Օգոստինեան աբեղայի, որ պատարագում էր նոցա

րութեանն յաղագս ո՛չ ի գործ գնելոյ զճշմարտութիւն՝ {յանձնելով} սմին եւ զծրար մի պահարանեալ յանուն ձեր։ Ի հետ

վարձ տալով նորան եւ խանութի բոլոր ապրանքը հաշուով {յանձնելով}: Երիտասարդը, ինչպէս վերեւում գրածներիցս պարզ եր

գար հին ձեռագիրների տպագրութիւնը, յայտնի բան է՝ {յանձնելով} բանագէտ եւ ուսումնական մարդերի՝ քննել եւ համեմատ

երկիւղի եւ կէս յոյսի մէջ քնեցաւ, ամենակալ տիրոջը {յանձնելով} իւր անձը: V Երեկոյեան տասն ժամը զարկեց: Դ

ի յոյսը մարդերից։ Աստուծոյ անքննելի տնտեսութեանը {յանձնելով} իւր անձը եւ իւր բարի խորհուրդը՝ 1700 թուականին վ

խօսքերով անարգեցիր ինձ, բայց ես քո դատաստանը կը {յանձնեմ} այն աշխարհի կառավարութեանը, որին հպատակ ես դու:

ամենայն սարանջամն, այսինքն աջնասն բոլորն անպակաս {յանձնեսցեն} թաֆսիլով իմ աղախին Աննային. եւ յիմ մահուան օրէն

մ բաժանման զստացուածքն եւ զոր ինչ որ բովանդակվի, {յանձնեսցէ} Մադրասայ որբոց սնդուկին, այսու դաշմամբ, զի վաշխ

ւթենով միմիայն, իւրեանց թքածը չկամենալով լիզել, {յանձներն} են առնում համրանալ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։

Այն ժամանակ ազգը Յովհաննէս Մանասկերտցի վարդապետին {յանձնեց} աթոռի տեղապահութիւնը, որ ազգային հոգեւորների ժող

իայն մնալով Թէորիանոսի հետ, արտասուքը աչքերում, {յանձնեց} նորան խնդրել թագաւորից, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ ի

անոսին (1170 թուականի Դեկտեմբերի մէջ)՝ Ներսէսը {յանձնեց} նորան երկու նամակ Կայսեր անունով. մինը՝ ծածուկ

ս բանը կտակ թողեց, կնքեց նորան իւր մահով, {Յանձնեց} կտակը իւր ժառանգին իւր աթոռով ու սրով: Ասա

էր Եւրոպիոյ հռչակաւոր գործարաններումը, եւ նորան {յանձնեց} գործարանի վերակացութիւնը: Նա սկսաւ նոր կարգեր հա

բոլոր անհմուտ մարդ կը գործարանից եւ նոցայ պաշտօնը {յանձնեց} արժանաւոր մարդերի: Գործարանը առաւել արդիւնաւոր ա

որ այս մարդը իւրեան հաւատարմութեամբ չէ ծառայում, {յանձնեց} այն պարտականութիւնը իւր քահանաներից մէկին, որի վ

նորան առաւել մերձաւոր եւ սիրելի անել իրեն, նորան {յանձնեց} Նոր քաղաքի երեւելի եւ հոյակապ տեղը, որի անունը Ս

նը եւ յառաջադիմութիւնը, պաշտօնական թղթակցութեամբ {յանձնեց} նորան բժշկականութեան եւ վիրաբուժութեան երեւելի վա

ուծոյ է այստեղ) եւ երեք Կարդինալի վերահասութեանը {յանձնեց} այն պայմանները։ Այս Կարդինալներից մինը էր Բարթոլ

ութիւնը ժողովրդոց վարքը ու բարքը մաքրելու մասին, {յանձնեց} նորան Գօայի նոր շինած սերմնարանի գլխաւոր տեսչութի

եց իւր հոգու զօրութիւնը, իւր իշխանութեան մի մասը {յանձնեց} Լենիլիէին, վերջապէս Յիսուսեան Կարգի հոգին ծերացա

նակ է ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի, կնքեցի եւ {յանձնեցի} յիշեալ Տէր Ստեփանոս Տէր Յարիւթիւնեանին: Այսու ամ

շտ մընայ։ Անբաղդ Հայկածին Քաջերն {յանձնեցին} Ասել խօսքերս Ասկճի Գասպարին. Հայա

երբ մկրտուած Արտասուքով ու կնքած, Դու {յանձնեցիր} ինձ յիշատակ, Հայրենիքի նուիրուած:

, քո անարգ մարդ մեծարող խնամքովդ ինձ քո ընտանիքին {յանձնեցիր}, դոքա եղան իմ վրայ քո խօսքի հրամանը կատարողքը,

զի կա՛մ ինքը գնայ այդ քաղաքը, կա՛մ մի այլ մարդու {յանձնէ}, հաշիւը եւ ապրանքը ստանայ իւրեանից եւ գործը աւար

ն առ խոստովանելոյ միայն զճշմարտութիւնս, եւ ի բաց {յանձնէ} քեցելոյ զախտ անխորհուրդ հնասիրութեան, որով ի մի

ւ ի Քիշինեւ, սատարութեամբ երեւելի բժշկաց վտարեաց {յանձնէս} զախտ թուլութեան, որ ամօք սպառնացեալ էր ի բժշկաց

ղովուրդը այդ աւազակներին այնպիսի մեծակշիռ գործ կը {յանձնէր}, որից կախ էր պապականութեան օգուտը եւ հռոմէական ա

յց քահանայապետն եւս չէր մեղաւոր, որովհետեւ նոցայ {յանձնողքը} այս գործերս, գրեթէ գլխաւորապէս աւագ մարդերից էին

եւելուն: Եւ մի օրիորդ, բոլորովին հիւանդանալով, {յանձնուած} են միմիայն բնութեան բժշկարար ներգործութեանը, եթէ

ան թէ ոչխարը, որ սպանդապետի դանակին եւ կշեռքին է {յանձնուած}: Մինչեւ այսօր ամեն յարձակում եւ ամեն պաշտպանութի

ութեամբ։ Եթէ պ. Էմինը տարակոյս ունի Փարպեցու {յանձնուած} Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցու՝ Վաղարշապատում կամ Նորք

ասել, թէ Փարպեցու Թղթում կան տեղեր, որ Փարպեցու {յանձնուած} տեղը ենթադրել են տալիս մի նոր հիմնարկութիւն։

իմ տկար զօրութեանը, եւ պատշաճ հոգաբարձութիւն ինձ {յանձնուած} պաշտօնի մասին... - Կա՛ց, - բացագանչեց սատ

իւն չունի այն մասին, թէ ինչ եկեղեցի էր Փարպեցուն {յանձնուածը}, որովհետեւ թոյլ է տալիս երկու տեղ Վաղարշապատ եւ

այսօրուայ Ս. Էջմիածինը։ Ուրեմն Ղազար Փարպեցուն {յանձնուածը} եղել է Հայոց նախամեծար մայր եկեղեցին՝ նոյն ինքը

տուկ անունը։ Համառօտենք մեր խօսքը։ Փարպեցուն {յանձնուել} է Նոր քաղաքի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին, իսկ Նոր քաղա

սիսային Բեւեռից: Այս բանի մանրամասն քննութիւնը, {յանձնուելով} գիտնական բնագէտների, ստուգուեցաւ, որ այդ տեղերո

ելուց: Բացուեցաւ մի դատաստանական վէճ. գործը {յանձնուեցաւ} վերջապէս բժիշկների քննութեան եւ վերահասութեան, ո

ղջութիւնը: Այսպէս ահա տիկին Թիւթիւնճի-օղլուին {յանձնուեցաւ} Մանուշակի առողջութեան մասին գլխաւոր հոգաբարձութիւ

աթողիկոսական աթոռ լինելով, ի՞նչպէս կարելի է, որ {յանձնուէր} մի մասնաւոր վարդապետի տեսչութեան։ Պատասխանենք

մեզ, թէ պատրիարքական գաւազանը երրորդ անգամ պիտի {յանձնուի} Ամենապատիւ Յակոբոս սրբազան Արքեպիսկոպոսին, բայց

արկոսեանին մինչեւ նորա մահը Գերագոյն ողորմութեամբ {յանձնում} ենք ՄԵՔ այս բոլոր՝ Ղրիմից նորա հետ դուրս եկած Հա

ն, ողորմելի ձայնով բողոքում է դէպի իւր դուստրը, {յանձնում} է նորան իւր մահու վրիժառութիւնը... Ազուչենայի ակ

կտակի մէջ, որով նա լինելոց դպրոցի կառավարութիւնը {յանձնում} էր Մխիթարեան աբեղաների տնտեսութեանը: Եւ չգիտենք

ա դեռ նոր աշխարհ բերած մանուկը, ըստ մեծի մասին, {յանձնում} են օտարազգի դայեակների, Հայի զաւակը աճում է օտար

դու, եւ անաչառ դատաւոր ամենայն գործերի, քե՛զ եմ {յանձնում} իմ խօսքերը, որ յաւէրժացնես քո յիշատակարանների մէ

ղ յառաջ բերել նորա գործերից մէկ քանիսը: Երբ պապը {յանձնում} է սորան մի ցուցանելի գործ. ապա, օրինակի համար,

աւ, երբ աշուշան, Պարսկաստանից յետ բերելով, նորանց {յանձնում} է նոցա մօրը՝ Ձուիկին, մենք չենք ընդունում Վարդանի

էին Կարգի կամքին եւ կատարէին այն գործը, որ Կարգը {յանձնում} էր նոցա։ Սոքա էին ողջից վտանգաւոր Յիսուսեանքը։

այն սուտ է եւ անիրաւ, եւ իբրեւ մի չարագործութիւն {յանձնում} է Ֆրանսիային Պէրերի դատաստանին, որոնց գլուխը ինք

մենու բաժինն. վասն ապահովության ապագայ պատահմանց {յանձնվի} Մադրու որբոց սնդուկին եւ մնասցէ վաշխի, մինչեւ ի

Բաժին մօրն իմոյ չորս բաժին լինիցի. մին բաժինն {յանձնվի} Հալաբայ սուրբ քառասուն մանկանց եկեղեցւոյն, որ նո

սեալ կտակոյս թարիղիցն եւ ի լրման ժամանակին վաշխով {յանձնվի} նորա եւ նա պարտէ ՚ի յայս միջոց ժամանակի կեալ հնազ

մի նոր հիմնարկութիւն կարող էին համարել տալ նորան {յանձուած} վանքը։ Աւելորդ է ասել, որ մենք չգիտենք, թէ ինչ

Թողացո՛ բանալ, Բարձր ի գլուխ սիգալ, {Յանմատոյցն} յայլոց Մտեալ հաւալոց: Յի՛ս, կո՛յս,

երժեմք, եւ զհակառակն պնդեալ, ի՛նչ ո՛չ սայթաքիմք {յանմոլար} պողոտայէն, եթէ յաւելցուք, թէ մեղանչականք գործեց

յդ դու տաս ըմպել, Կրկնավտակ աղբերակիդ {Յանոյշ} վիճակս հրճուեսցիս Եւ մի՛ կացցէ ակնդ վճիտ՝

վ պարզիցիս, Եւ զմայլեալ ի բոյր վարդին {Յանոյշ} ի գիրկ աղխիցիս, Հնչեսցին քո հէգ պանդխտին

եթէ ոչ ուղիղ գնան յիրաւունս ոմանք անդամք, զորոց {յանուանէ} ի վեր անդր ասացի, տամ զայն թուղթ վեհափառ կաթողիկ

առութիւն եւ յաջորդք Ձեր տեսցին զամենայն յականէ եւ {յանուանէ} եւ ըստ այնմ պահանջիցեն զհամար եւ զհաշիւ տնտեսութե

րտք լցեալ խնդութեամբ, աղաղակեն. " Օրհնեալ եկեալ {յանուն} Տեառն, օրհնեալ, որ գաս յանուն Տեառն"։ " Օրհնե

. " Օրհնեալ եկեալ յանուն Տեառն, օրհնեալ, որ գաս {յանուն} Տեառն"։ " Օրհնեա՛, Հայր սրբազան, զժողովուրդ ք

ատուցեալ է նորին վեհափառութեան զքանի մի գրութիւնս {յանուն} իւր գրեցեալս, որպէս թէ յինէն առ ինքն գրեցեալ, ե

Վիճակային կոնսիստորիայն թեմիս հրովարտակաւ իւրով {յանուն} իմ, ի 9-էն ամսոյս համարաւ [բաց] առաքելով ընդ այն

եւ դատողութեան առ այն իմով խնդրաւ ի 8 նոյն մարտի {յանուն} Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավարութեան խնդրեցի բանալ զ

մա զգիր թէ ոչ, առ որ վերստին խնդրագրութեամբ իմով {յանուն} նոյն հոգեւոր կառավարութիւն ի 3-էն յաջորդ ամսեան ա

նի Հոգեւոր Կառավարութեան տեղւոյդ զկնքափակ ծրար մի {յանուն} Նորին Գերամբարձ Սրբազան Քահանայապետութեան գրեալ

արտութիւն՝ յանձնելով սմին եւ զծրար մի պահարանեալ {յանուն} ձեր։ Ի հետևումն այս եղանակ հրամանի նորին Գերա

դէն բազմապատիկ նամականիք նորին բարձր սրբազնութեան {յանուն} վեհազնեայ աղայ Յովհաննու եւ Ձեր գերազանցութեան եւ

զնեայ աղայ Յովհաննու եւ Ձեր գերազանցութեան եւս եւ {յանուն} նորին գերազանցութեան Իւան Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փո

անիմք, զծանրութիւն բեռինն, այլ զոր բարձէք սիրով {յանուն} ազգի, յազգէն դարձեալ աղաչիք հանել ի նաւահանգիստ

տատութիւն թղթոյս, նոյնպէս եւ զյանձնարարական զգիր {յանուն} դեսպանին Ռուսիոյ ի Կոստանդնուպօլիս, որպէս զի սա

երկրորդ ժողովն վերասաց, պատրաստեալ էի զթուղթ մի {յանուն} վեհափառ կաթողիկոսին, ութն պարբերութեամբ, զորոյ

առ ի Ձէնջ առաքեցից ի Թիֆլիզոյ առաջին սուրհանդակաւ {յանուն} արգոյ պարոնի Հայրապետեանց: Աղաչելով զՁեզ աներ

յ, խնդրեցի ՚ի նմանէ տալ ինձ զթուղթ ընծայութեան, {յանուն} հնդկական կառավարութեան Անգլիոյ ի Կալկաթա: Վսե

եսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի տալ ինձ զթուղթ ծանօթարար {յանուն} Հնդկական կառավարութեան Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ: Վսեմ

պաշտօնական թուղթն առ յինէն առաքեցաւ ՚ի Լոնդոնէ, {յանուն} Ձեր, ի 13/25 յունվարի այսր ամի: Այժմիկ կարեւ

իոյ, եթէ ոչ զպատճէն հրամանի պետութեանն Անգլիոյ, {յանուն} ընդհանրական նահանգապետին Հնդկաստանի, գէթ զհամար

տակսն, զորոց ես ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ {յանուն} որո՞յ իցէ թուղթն այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ

1 Ապրիլի, սեպհականք են երկուց ազգային դպրոցացն, {յանուն} սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հաւանական է թէ եղելո

բարեկամաց, ընդ որս ծանօթացեալ էի այսր, բերելով {յանուն} առաջնոյն ի Փարիզէ զգիր յանձնարարութեան յԱրնօ անու

ցական գումարօք ի պարապետէ իւրեանց ի պ. Խալիբեանէ {յանուն} իւր: Այլ մեք զայս ամենայն յիւրում ժամանակի ի

գէ, ընդ ձեռն դրամանոցին Բենգալու անցուցանել զայն {յանուն} իմ ՚ի Լոնդոն եւ զփոխանակագիրսն հասուցանել առ իս յ

Հոկտեմբերի, ընկալայ զերկուս կնքեալ ծրարս թղթոց, {յանուն} Ձերոյին վեհափառութեան. մինն ՚ի սրբակրօն աւագ քահ

յետս կոչէ լրագրօք զկտակ իւր 210. 000 դահեկանի, {յանուն} ազգին արարեալ, իսկ սպասաւոր նորա, որ ցարդ իսկ ծ

շնորհել: Զայդ ամենայն պարտ է կնքել ի մի ծրար {յանուն} իմ եւ առաքել ի Պետերբուրգ ՚ի բնակութիւն իմ մշտակա

ելոյ 'ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի զհրիտակս ողորմութեան {յանուն} դպրոցի, աղքատանոցի եւ հիվանդանոցի: Զայս ամեն

յազգասիրական ոգւոյ դէմ դիցեն չուել 'ի Հնդիկս եւ, {յանուն} ազգի մերոյ 'ի Նախիջեւան, յայտնագործեալ զվաղնջուց

հանայապետիդ 'ի վերտողեալ միտս: Վեհափառ տէ՛ր, {յանուն} տառապեալ ազգի մերոյ աղաչեմ զՁեզ յարգեալ զընտրութի

տատել զարգոյ երեսփոխանս մեր Հայրապետական կոնդակօք {յանուն} երեսփոխանացն եւ յանուն ազգի մերոյ 'ի Կալկաթա, որ

մեր Հայրապետական կոնդակօք յանուն երեսփոխանացն եւ {յանուն} ազգի մերոյ 'ի Կալկաթա, որով մեծապէս սատար լինիք

այինք ընդունել, եթէ ոչ կատակաւ: Գիտենք, որ {յանուն} Բաբկէնի վերի գրած յիշատակութիւննիս, Մխիթարեան հա

Էլիազ Մինասեան Մուրադ էլիազեան ՀԱՄԱՐ 3 {Յանուն} հօր եվ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ ամէն. Կտակ յ

ենալ 'ի պանդոկի անդ, մին յՕսմանեանց քար արձակեաց {յանուն} թագուհւոյն։ Բողոք կալաւ յայնժամ տասնապետն իւր,

անականս եւ բարոյականս, որք ի միասին Զգօն կոչեցան {յանուն} սրբոյն Յակոբայ. այսպէս եւ Զենոբ Գլակ ասորի գրէ

եւ հետեւիմ ", այլեւ, " Օ՜վսաննայ, օրհնալ եկեալ {յանուն} Տեառն " ասելով, ծունկ կը չոքեմ նաեւ նորա առջեւը

կագիրք ժամանակին: Անիշխանութիւն Հայաստան աշխարհի {յանուսումնութենէ} եւ յանդաստիարակութենէ յառաջացեալ եւ արմատացեալ ան

օսութեան: Եթէ հնասէրք հայոց համարեն զայս ամենայն {յանուրջս} անցեալ, եւ ո՛չ կամին զգալ, թէ որ ինչ ընդ եւրոպա

յն նպատակ Պատկանեանին, որով ունիք պարտաւորել զիս {յանչափս}: Յանձն արարեալ զիս ի շնորհս գերամաքուր աղօթից

քի վարդապետն, եւ այն թերեւս առ ի զանձինս պահելոյ {յանպարտութեանց}, քանզի ընկալեալ զխաբէական գրութիւն Այվազովսքւոյ

ով, որ գրեց Կուռնէլիոս Յանսէնը, եւ դորանով ինքը {Յանսենականութիւնը} կարողացաւ տեղ գտանել այն ժամանակուայ Եւրոպացի ուս

յն Ֆրանսիան, այլ եւ բոլոր Եւրոպան։ Ես յիշում եմ {Յանսենեանների} հալածման ժամանակը։ Անհասկանալի կը թուի, թէ

, կարողացաւ լինել ահա՛ այս ցանկացած պատճառը։ {Յանսէն} եպիսկոպոս էր Հօլլանդիայի Իպր քաղաքի։ Հռչակաւոր լ

տելութեան բաժակը։ Այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ {Յանսէնական} էին անուանւում նոքա բոլորը, որ ընդունում էին մաք

)։ Քանի եպիսկոպոսունք յանցաւոր համարուեցան որպէս {Յանսէնականք}, բայց քաջութեամբ ընդդէմ կանգնեցան։ Եւ երբ, հար

ապերը իւրեանց անձնական օգտի համար աւելացրել էին։ {Յանսէնեանների} մէջ կային այն ժամանակուայ խելացի եւ բանագէտ մարդի

ոզիչք, որոնցով այն միջոցին լցուած էր Ֆրանսիայն։ {Յանսէնեանների} բնակութեան կենդրոնը էր Port-royal (Արքայական դու

քարը չ'թողուեցաւ քարի վերայ, մինչեւ անգամ մեռած {Յանսէնեանների} մարմինքը հանուեցան գերեզմաններից եւ ձգուեցան խորխ

ան հարց գրուածներից. ուրեմն, բաւական նման բան է {Յանսէնեանների} վարդապետութեանը։ Այս գիրքը Ֆրանսիայի եւ Եւրոպայի

ով այս գրքի Լատիներէն թարգմանութիւնը, որ եղած էր {Յանսէնեանների} ձեռքով, ուրեմն կարդալով միանգամայն աղճատուած օրի

ւմը գտանւում էր իւր խոստովանահօր եւ այլ Պալատական {Յանսէնեանների} անսահման իշխանութեան տակ։ Հ. Լետիլիէ այնպիսի ճա

չ հաւատ չէր պաշտում։ Նա միօրինակ ծիծաղում էր ե՛ւ {Յանսէնեանների} վերայ, ե՛ւ Յիսուսեանների վերայ, ե՛ւ Պապի վերայ

ւմ էին զանազան հրաշագործութիւնք։ Այն ժամանակ {Յանսէնեանների} մէջ հռչակուեցաւ մանաւանդ մի մարդ՝ Ֆրանսիսկոս Պար

նների կամքին։ Այս մարդը սարսափելի հալածանք հանեց {Յանսէնեանների} վերայ, արգելեց վերջին թոշակը, եթէ մեռանողը դեռ

սուսեանք, ինչպէս ինքեանք ասում էին, հարկադրեցին {Յանսէնեաններին} խմել մինչեւ տակը Յիսուսեան Կարգի ատելութեան բաժակ

Լետիլիէ Յիսուսեանը, Ֆօնտնէլ Փիլիսոփայն ասաց. " {Յանսէնեանք} մեղանչեցին"։ Եւ ճշմարիտ որ, Յիսուսեանք, ինչպէ

կը իբրեւ հիմնաւոր հաւատալիք պապական եկեղեցու, եւ {Յանսէնեանք} դիմեցին դէպի թագաւորի միջնորդութիւնը։ Լուդով

ում Unigenitus կոնդակը իբրեւ կրօնական հաւատալիք։ {Յանսէնեանք} համարւում էին մարտիրոսք, եւ նոցա վերագրւում էին

ր խլուել էին նորանից։ Բաստիլիայում փակած արգելած {Յանսէնեանքը} ազատութիւն ստացան։ Յիսուսեանք չէին յուսահատւ

իրքը՝ " Օգոստինոս " անունով, որ գրեց Կուռնէլիոս {Յանսէնը}, եւ դորանով ինքը Յանսենականութիւնը կարողացաւ տեղ

նակում չունէին այս մարդավայել յատկութիւնքը։ Նոքա {Յանսէնը} ատում էին մանաւանդ այն պատճառով, որ նա գրել էր մ

բերեալ դէպի մարդկային ազատութիւնը"։ Մահը ազատեց {Յանսէնը} Յիսուսեաններից։ Բայց միթէ մի բան կ՚ազատուէ՞ր Յիս

տճառ, որ բոլորովին ջնջէին իւրեանց հակառակորդքը։ {Յանսէնի} գիրը, ինքն ըստ ինքեան այնքան անմեղ, կարողացաւ լ

քը եւս իւր թշնամիքը հալածելու համար գործ էր դնում {Յանսէնի} գիրը իբրեւ առիթ. ուրեմն բնականաբար պիտոյ է բարեյ

րը ընդունէր այս կոնդակը, եւ թէ Քենելը հետեւող էր {Յանսէնի} աղանդին։ Ֆրանսիացոց եպիսկոպոսները պահանջեցին, ո

այս գրքի վերայ։ Րիշիլիէ Կարդինալը, որ ատում էր {Յանսէնին} այն պատճառով, որ վերջինս նորա գործերի ընթացքը ան

ինւոյն ՚ի ճշմարիտ արիւն, հետեւականք են, հիմնեալ {յանսուտ} բան Քրիստոսի. " ա՛յս է մարմին իմ, այս է արիւն ի

կայ արքայի Հայոց տարփաւորին Փառանձեմայ, զկծեցեալ {յանսպառ} կշտամբանաց Մեծին Ներսիսի, ամօթալի յղանայ զխորհու

աչանք, լաց եւ արտասուք ոչ երբէք կարեն առաջնորդել {յանվեհերութիւն} եւ ի քաջութիւն, այլ ի միակ եւ եթ կորուստ, այն է

Եւ ՚ի պարանոցաթաղ լինել մեր ՚ի փարիսականութեան, {յանտեսել} մեր զբանն Աստուծոյ, վասն որո՛ց եւ իցէ աւանդութեա

արդ ո՛չ հաստատի. այլ թէ Պետրոս զառաջինն քարոզեաց {յԱնտիոք}, զայդմանէ ունիմք զհաւաստի վկայութիւնիս: Այսոքիկ

ր, չարագործը եկեղեցական կամ քրիստոնեայ չճանաչելը {յանցա՞նք} է կամ անօրէնութի՞ւն, ինչպէս կամի հաւատացնել մեզ

պաշտել, այլ այժմս աղաչեմ զքեզ Տէր, քաւեա զմեղս {յանցանաց} իմոց եւ պատեա հոգի եւ մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կ

ն մինչ գլուխ կրէր պսակ ոսկեփունջ։ Ես անդ մինչ նա {յանցանաց} յինքն ձգեալ բեռանց կոյտ, Գուշակէի ՚ի պատիժ

ւ ես զբազում իրաց անձամբ անձին յամսեանն Յուլիսի, {յանցանելս} ընդ էջմիածին, ընդ Մեծն Հայաստան յԵւրոպա:

նդդէմ, որովհետեւ ասում է. " Զի կամակար մտօք եթէ {յանցանիցեմք} յետ ընդունելութեան գիտութեան ճշմարտութեանն՝ այնո

ութիւն դպրոցական իմաստակաց: Այսպէս դատափետեալն ի {յանցանս} կործանութեան լեզուի հանդիսացաւ գլուխ անկեան հոյակ

ն վերջնոյս, թէ բազում ուրեք գթեալ ի սխալանս եւ ի {յանցանս} ընդդէմ հայկական լեզուախօսութեան կազմեալ յինքենէ զ

ապստամբութիւն, իսկ ապստամբութիւնը՝ պատժի արժանի {յանցանք}: Դու այնքան երկար կը մնաս այդ մոլորական հասկացող

ամարը: Օրագրերի այսպիսի անհաստատութիւնը չէ պիտոյ {յանցանք} համարել հրատարակողներին։ Մեր ազգի մէջ, ինչպէս վ

տեղ թագաւորում է մահը: Այսպիսի դիպուածում անունը {յանցանք} չունի: Եւրոպայի մի ոտնաչափ հողը եւս հաշուած է,

րութիւն մեծապէս զգալի էր բոլորին, միթէ՞ անքաւելի {յանցանք} եւ անմերժելի դատապարտութիւն չէ այն հասարակութեանը

Սկսաւ բարբառել հոգով անխարդախ, Որ ներէ {յանցանք} այն չոքած մարդու Որ մերկ դիմակով սատանայ խար

մի անգամ մի տառ փոխած է. ուստի տպագրութեան վերայ {յանցանք} գնելը զրպարտութիւն է: - Ո՛վ է այդ հետախոյզը:

, որ յետոյ մի քանի խօսք ասեմ դոցա մասին։ Առաջին {յանցանք}. " Հիւսիսափայլի " լեզուն ծանր է, արուեստական է

ղ երեւին։ Տաճկի ասածին պէս՝ իշ օլսուն։ Երկրորդ {յանցանք}. " Հիւսիսափայլը " նիւթերի ընտրութիւն չգիտէ, շատ

ց վրայ, որ մեր ազգին անհասկանալի է։ Երրորդ {յանցանք}. " Հիւսիսափայլը " ազգային նիւթեր չունի իր մէջ,

շխատութիւն։ " Հիւսիսափայլի " միակ յանցանքը, եթէ {յանցանք} էր այդ, այն էր, որ նա, կամենալով ուժ եւ զօրութ

թ մայր՝ օտարի զաւակներին։ Արդեօք մեր կողմից {յանցանք} չէ՞ր այսպէս ձայն տալ մեր հին մատենագրութեան վերայ

հոգեւոր շինութիւն չէ կարող ստանալ նորանից, ի՞նչ {յանցանք} է ասել, թէ մատենագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած

ով կտրած բաժանած է ժողովրդի կեանքից։ Ուրեմն ի՞նչ {յանցանք} է ասել, թէ ժողովուրդը չունի մատենագրութիւն, որի

ը, նորա երեսի եւ ամենանուրբ գծագրութիւնքը, ի՞նչ {յանցանք} է ձայն տալ մեր հեղինակներին, թէ պիտոյ էր, հրաժա

մի մի մարդ առաւ սպանեց եւ մի նոր թէեւ սրբացուցած {յանցանք} էլ սա գործեց: Ի՞նչ է այս հաւասարութեան խորհուրդը

ենթադրելով, որ այդ ուրիշը պատժից վախենալով չպիտի {յանցանք} գործել Յայտնի է, թէ այս վարդապետութիւնը, եթէ հա

Եսական ոգով վարակուած ընկերութեան մէջ նոյն ոգին {յանցանք} է գործում, նոյն ոգին դարձեալ պատմում է յանցանքը

ուած ընկերութիւնը, սիրուց ստեղծուելով հնար չունի {յանցանք} յղանալ, յանցանք գործել, եւ նոյն սէրը դարձեալ ըն

, սիրուց ստեղծուելով հնար չունի յանցանք յղանալ, {յանցանք} գործել, եւ նոյն սէրը դարձեալ ընդհանրական փոխազդե

եւ մահի արժանի դատուածք. համաձայն եմ, բայց ինչ {յանցանք} էք գործել դուք ինքներդ, որի համար դատապարտուել է

քը ծածկում. իսկ միւսերի ամենափոքրը իբրեւ քրէական {յանցանք} դատապարտում: Վատթա՞ր կիրք: Երրորդ. իւր չափազան

՛րտ եմ այդ մարդու արիւնից, որովհետեւ մահի արժանի {յանցանք} բնաւ չգտայ դորանում, դո՛ւք առէք եւ ձեր օրէնքով դ

էս առաքինութիւն ձեւացնելով եւ առաքինութիւնը որպէս {յանցանք} ։ Բայց մեք որպէս ուսումն եւ խրատ ամեններիս համար,

ս առ իւր կրօնակիցս, թէ բարւոք է արարք ձեր. բայց {յանցանք} ձեր է սակաւաթիւ լինելն ձեր, բազմացուցէք զթիւն.

ակասութիւնը խոստովանել կամ դատապարտել ոչ թէ միայն {յանցանք} չէ, այլ առաքինութիւն: Ամեն այն ազգային անդամ ին

ասարակաց իրաւունքի պաշտպանութիւն: Ոչ ոք չէ կարող {յանցանք} գործել առանց ուրիշի իրաւունքը յափշտակելու. ոչ ոք

տոր եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը {յանցանք} է գործել։ Եթէ ցանկալի եւ հոգով չափ ցանկալի է

ւն հնի առջեւ այնպէս յանցաւոր չէ, ինչպէս Սիքստոսը {յանցանք} էր համարում Աթենասին քրիստոնեաների մարտիրոսութիւն

ինչպէ՜ս ջերմեռանդ աղօթում: Այո՛, սարսափելի {յանցանք} է ծնողքի կողմից, երբ նոքա անառակութեան են ծախում

տոր եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը {յանցանք} է գործել: Օ՜հ, եղջերաւոր յիմարութիւն: Ներկայ ե

եան եւ յարգութեան է արժանի եւ ոչ ներողութեան, նա {յանցանք} չէ գործել, որ ներողութեան կարօտի, նորա աշխատութ

թէ նա, սեւը սեւ եւ սպիտակը սպիտակ խոստովանելով, {յանցանք} համարէր սեւին իր սեւութիւնը, որպէս նաեւ՝ սպիտակ

չնչին գովասանութեններով ներկելով նորա աչքը, նորա {յանցանքը} դնեն նորա առաջեւ որպէս առաքինութիւն եւ հեռացնեն ժ

ասութիւնքը գովել էին ազգին որպէս կատարելութիւնք, {յանցանքը} ձեւացուցել էին առաքինութիւն, այն ժամանակ, առանց

ձաւ... Քաջութիւնը Մխիթարեան համախոհացը չէ, բայց {յանցանքը} Հայոցն է, որ, քանի մը Տիտայական տրամաբանութենէ

, որ նա եւ յղանալ չէ կարող այդ յանցանքները: Երբ {յանցանքը} յղանում է մարդը, գործել է, այնուհետեւ, թէ չէ գ

յն բարոյական ահեղ դատաստանը, ուր արդարութիւնը եւ {յանցանքը}, առանց աչառութեան, ստանում են իւրեանց արժանի հա

աքական իրաւադատութեան մէջ տեսանում է ինկվիզիցիօ, {յանցանքը} մերը չէ, այլ իւր տգիտութեանը, որ չէ կարողացել մ

ռակ բովանդակութեամբ: Նորանից ծագելու հետեւանքը, {յանցանքը} եւ մեղքը, այս օրից, դնելով Կրօնական ժողովի զանց

նկի կամ ռուսի աշխատութիւն։ " Հիւսիսափայլի " միակ {յանցանքը}, եթէ յանցանք էր այդ, այն էր, որ նա, կամենալով

իսկ մարդուց, նորա ամբողջ գոյութիւնից է բխում եւ {յանցանքը}, եւ օրէնքը եւ ճակատագրի իրաւունքը: Այսպէս է

անչելի հաւասարութեան էական եւ շօշափելի արդիւնքը: {Յանցանքը} երկու մարդ սպանեց, Մարկոսի եւ Կիրակոսի որդիքը,

. չէ՞ որ երկուքի տունն էլ կործանուեցաւ: Ասենք թէ {յանցանքը} գործուել էր, բայց տակաւին երկու տունն էլ հնար ու

ց կարգ ու կանոն կը մնա՞յ մի ընկերութեան մէջ, եթէ {յանցանքը} մնայ անպատիժ. եթէ բաց աչքով ներողութեան տրուի սպ

րմանք յանցանքի ընդդէմ պատիժ դնելով մի՞թէ կարելի է {յանցանքը} սանձել: Սպանութեան աղբիւրն ինչ է - ատելութիւ

երին, մեղմել նորա եսականութիւնը: Մարդը յղացել է {յանցանքը}, նա թէեւ գիտէ, որ հատուցում կայ, բայց նոյնպէս

երեւոյթին հաւասարութեան ոգին բռնաբարւում է, երբ {յանցանքը} ներւում է, բայց եթէ այդ ներողութիւնը ընդհանուրի

ն յանցանք է գործում, նոյն ոգին դարձեալ պատմում է {յանցանքը}: Սորա արդիւնքը որչափ որ ըստ երեւոյթին արդարութիւ

սա: Այն պապին, որ մոռացութեան տալով սորա բոլոր {յանցանքը}, ցոյց էր տուել այնքան ներողամտութիւն եւ մարդասիր

իայն իւրայիններին էր սիրում եւ նոցա նաեւ ամենամեծ {յանցանքը} ծածկում. իսկ միւսերի ամենափոքրը իբրեւ քրէական յա

հոգին կարող է մտքից անցնել։ Իսկ ով որ ճանաչէ իր {յանցանքը} եւ զարհուրած սրտով կարող լինի զղջալ շտապել իսկոյն

ութիւնքը՝ խառնափնդորում էին ամենայն դատողութիւնք՝ {յանցանքը} որպէս առաքինութիւն ձեւացնելով եւ առաքինութիւնը որ

ւնահեղութեան գործիք: Շատ ամբարիշտ մարդիկ իւրեանց {յանցանքը} ծածկել են քրիստոնէութեան վարագոյրի տակ: Պ.

էր Հայոց ազգի վերայ, անշուշտ պիտի ազգանայ․ ազգի {յանցանքը} եւս առաքինութիւն է, այն տիղմը եւ հոտած ճահիճը,

ներալը զրկւում էր իւր աստիճանից այն ժամանակ, երբ {յանցանքը} ասւում էր Արտաքոյ եւ յայտնի։ Այս անունը յանցանքի

ստան եւ Չինաստան ուղարկեց, որ քննէ Յիսուսեանների {յանցանքը} եւ ջնջէ նոցա առաքելութիւնը Արեւելքից։ Յիսուս

րար անունով Յիսուսեանի եւ օրիորդ Լա-Կատիերի մէջ։ {Յանցանքը} յայտնագործուեցաւ, Ժիրարը դատապարտուած էր, բայց

ել, որ իւր սեպհական կամքովը որոշած գործել էր այս {յանցանքը} ։ Խելագարութիւն եւս չ'նկատուեցաւ նորանում։ Հասար

այլ է ազգութիւնը կամ ազգութեան գաղափարը եւ այլ է {յանցանքը} եւ անօրէնութիւնը: Ամենայն իրաւունք եւ օրէնս

Ամենայն իրաւունք եւ օրէնսդրութիւնք դատապարտում են {յանցանքը} եւ ոճիրը, դատապարտում են այդ յանցանքի գործողը,

մի ամբողջ ազգ, որի անդամներից մինը գործել էր այդ {յանցանքը}. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ դատապարտելով յանցաւ

անց ուրիշի իրաւունքը յափշտակելու. ոչ ոք չէ կարող {յանցանքը} պաշտպանել առանց զրկուածի իրաւունքը խեղդելու: Բնա

րութենից, որպէսզի այդ միայնութիւնը չդառնայ նորան {յանցանքի} ցուցակ ամեն մի աչք ունեցող մարդու համար: Այլ տեղ

րիստոնէի, պարտականութիւն էր ներողապէս նայել նորա {յանցանքի} վերայ, թողուլ նորա մեղքը, ըստ որում, երեխայութ

... Բանը միայն տօն կատարելու վերայ չէ... Եւ այդ {յանցանքի} կարգում չէ որեւիցէ վիճակից մարդու համար: Սովորու

ութիւնը, յանցաւոր են լինում ազգի առաջեւ, եւ այս {յանցանքի} գաղափարը միմիայն կարող է բացատրել այս զարհուրելի

մ մահ պատճառէր, այլ որովհետեւ մեղք է, որովհետեւ {յանցանքի} փոխարէն պատիժ կայ: Ասել է, այնպիսին, եթէ իւր ա

բ Շնորհ տուեց մարգարէի, Չարութեան ու {յանցանքի} էջը Մարդոց աչքում կարդում էի: Ե

ող է, Այդ այնպէս մի թոյլ մեղք է, Որ {յանցանքի} կարգում չէ: Թէ չեն նստել գլխումդ

ն կարող օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ միջնորմն լինել {յանցանքի} եւ հատուցումի մէջ, որովհետեւ այս հատուցումը, վե

թեան մէջ - հրէական հասկացողութեամբ ներողութեան եւ {յանցանքի} մէջ անանցանելի վիհ կար, բայց օրէնքով տրուած պատի

ուած պատիժը համարւում էր մաքուր արդարադատութիւն, {յանցանքի} եւ պատիժի շաղկապը է լոկ հաւասարութիւնը եւ ոչ կեան

բաց աչքով ներողութեան տրուի սպանութիւնը: Զարմանք {յանցանքի} ընդդէմ պատիժ դնելով մի՞թէ կարելի է յանցանքը սանձե

պատճառն այն էր, որ պապը մի ժամանակ բարկացաւ նորա {յանցանքի} վերայ եւ կամեցաւ նորան դատապարտել, բայց դարձեալ

՛րք, - ասում է, - եթէ յանկարծ ձեզանց մէկը որեւիցէ {յանցանքի} մէջ բռնուի, դուք, որ հոգեւորներ էք, հեզութեան

ուն. զգո՛յշ եղիք ձեր անձին, որ չլինի թէ դուք էլ {յանցանքի} մէջ ընկնիք. միմեանց բեռը վերուցէ՛ք եւ այնպէս կատ

շուառ ընկերին էր ասում, թէ. " Մենք, մեր գործած {յանցանքի} համեմատ, արժանապէս ընդունում ենք այս փոխարէնը "

յանցանքը ասւում էր Արտաքոյ եւ յայտնի։ Այս անունը {յանցանքի} վերայ դրւում էր Յիսուսեանների դատողութեամբ, որոն

էին ըստ ամենայնի նոցա իշխանութեան տակ։ Շատ փոքր {յանցանքի} համար, ըստ մեծի մասին նշանակուած էր մարմնական պա

պարտում են յանցանքը եւ ոճիրը, դատապարտում են այդ {յանցանքի} գործողը, գործողութեան կցորդը կամ սորանց արդարադա

րող երեւիլ եւ ապրիլ մի ընկերութեան մէջ: Այն {յանցանքի} ցուցակը, որ Մեղուն հրատարակեց, որ վերագրւում են

ոյն սէրը դարձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամբ եղած {յանցանքն} էլ ներում է, որով զարմանալի կերպով փոքրացնում է

երպ, առաւել քան թէ բոլոր Եւրոպայի մէջ, բայց կան {յանցանքներ}, որ մահով է պատժում այդ ազատ կառավարութիւնը:

որ սպանութիւնը արգելուած է, ի վերջոյ, այն բոլոր {յանցանքները}, որ նա չէ գործում, եթէ չէ գործում իբրեւ ստրուկ

ան: Մարդը բարոյական է այն ժամանակ, եթէ այդ {յանցանքները} չէ գործում ոչ թէ իւր վերայ եղած հեղինակութենից վա

րան այն կէտի վերայ, որ նա եւ յղանալ չէ կարող այդ {յանցանքները}: Երբ յանցանքը յղանում է մարդը, գործել է, այնու

եւ Կրօնական ժողովի դատաստանին ենթակայ, միթէ՞ այդ {յանցանքները} գործող եկեղեցականը նոյն պատիժը կրելու չէ, ինչ որ

։ Այս պատճառով " Հիւսիսափայլի " հրատարակողի եւ իմ {յանցանքները}, որ լսում էի, գրում եմ այստեղ, որ յետոյ մի քան

ինչ կայ չկայ եւրոպական լեզուներից է առնուած։ Այս {յանցանքները} հրապարակում էին եւ իրենց դատապարտութեան վճիռն էլ

, թէ Աստուծոյ պատկեր էր: - Չարագործութիւնը եւ {յանցանքները} այլ բաներ են, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն. - նա

ասին նշանակուած էր մարմնական պատիժ, բայց մեծամեծ {յանցանքները}, զոր օրինակ Յիսուսեան անարգիլը կամ վշտացնելը (?

ողորմելի վիճակին, թէ չարագործ, նենգաւոր եւ այլ {յանցանքների} տէր լինելուց, մի խօսքով, հոգու անբարոյականութեն

տութիւնը եւ իրաւունքը, իսկ Պ. Չամուռճեանը, այս {յանցանքների} մօտից թեթեւութեամբ քերուելով, ինկվիզիցիօնական է

եսուած է, որ եկեղեցականը, քաղաքական կամ քրէական {յանցանքների} համար դատուի կրօնական ատենի առաջեւ: Մէք բողոք

էլ ներում է, որով զարմանալի կերպով փոքրացնում է {յանցանքների} թիւը եւ կեանք է տարածում: Ի՛նչ է այս քննութե

ց նոյնպէս ծնող է եւ գործարան սոսկալի եւ սարսափելի {յանցանքների} ։ Մեր խօսքը այս կերպով յառաջ տանելով՝ ասում ենք

բ Յիսուսեանք առաջին անգամ պահանջում էին։ Քրէական {յանցանքների} համար Յիսուսեանները չունէին յատկացուցած օրէնքներ

։ Բայց այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ վերոյիշեալ {յանցանքների} համար Գեներալը զրկւում էր իւր աստիճանից այն ժաման

ն խորամանկութեան, դաւաճանութեան եւ այլ սարսափելի {յանցանքների} ։ Նոքա հաւատացուցին Կայսրը, թէ Մեցցաբարդայի խորհ

անուանուած էր " հերետիկոս " եւ որպէս մասնակից շատ {յանցանքների}, անարժան եւ անյարմար Ֆրանսիայի Քրիստոնէական թագը

: Մենք կարդում ենք լուսաւոր աշխարհներում գործուած {յանցանքների} եւ ոճիրների վիճակագրութիւնքը եւ տարեգիրքը. այս տ

րստութիւնը ճարել են արիւնով, զրկողութենով եւ այլ {յանցանքներով}, ես չեմ ընդունում այդ. կան մարդիկ, որ արդարութ

սաւորում են ահաւոր աստուծոյ, որի առաջ եւ սոսկալի {յանցանքներով} դրոշմուած մի անձն պիտի յանդգնէր Քրիստոս պատարագել

, III) եթէ ընկնէր կրօնական մոլորութեան մէջ. այս {յանցանքով} դատապարտուեցաւ Գեներալ Գօնզալեչը, երբ զինուորուե

արձակ, ինչպէս իւր քարտուղարը Բռնուեցաւ այս {յանցանքում} ու դատուեցաւ ժողովով։ Քարտուղարը խելօ

ղանում էր գրերը ջոկել եւ կարդալ"։ Չգիտեմ ինչ էր {յանցանքս}, միայն երբ հարցուցի, " Խալֆա՛յ, ո՞ւմ էր հրամայ

ամի 1846, յորում զիս բռնադատին յանձին առնուլ գոլ {յանցաւոր}, գտանէի ես 17 ամեայ մանուկ անչափահաս, յորժամ օր

ր վարէր ընդ իս, եթէ իրօք գտանեցեալ էր իմ յիր ինչ {յանցաւոր}: Այլ այն ամենայնիւ ես ի դէմս պահանջողութեանց նոր

զցնցոտի պատրուակս զոր սովոր է առադրել ամենայն ոք {յանցաւոր}, ոչ միայն արժա՛ն է ժառանգորդիդ հայրենի սեպհական

ի արիւնով պղծել իմ ձեռքը: Տարակոյս չկայ, որ դու {յանցաւոր} ես եւ մահու պարտական, որովհետեւ այս ծերունիների

արաչար էին գործ դնում իւրեանց պաշտօնատարութիւնը, {յանցաւոր} են լինում ազգի առաջեւ, եւ այս յանցանքի գաղափարը

բան։ Մտածում եմ. եթէ նա Մեղաւոր է, {յանցաւոր}, Աղա զատայի հետը էնպէս խօսել չէր կարո

րայ, պարտական չէ հոգալ եւ նորա տպագրութիւնը։ Նա {յանցաւոր} չեղաւ, որ աշխատեց։ Նորա աշխատութիւնը պիտոյ է դա

ի է. հեզ, խոնարհ, հնազանդ, հնարագէտ է, որպէս {յանցաւոր} կին եւ յաջող փորձիչ: Սա էր, որ խաբեց Եւային, տ

նը արդէն հերիք պատճառ էր կարգի թշնամիներին. նոքա {յանցաւոր} էին համարում այս եւ սորա նման գործերի մէջ Կարգի ա

էր արձակել Կարգից այն անդամները, որ կամ մի բանով {յանցաւոր} էին գտանուել, կամ անօգուտ էին Կարգին։ Մինչեւ ան

ինքը չէ կարո՛ղ սխալուիլ)։ Քանի եպիսկոպոսունք {յանցաւոր} համարուեցան որպէս Յանսէնականք, բայց քաջութեամբ ը

կան ոյժը Ֆրանսիացոց համար... Յիսուսեանների {յանցաւոր} գործերի տարեգրութեան մէջ նշանաւոր է մանաւանդ այն

յս դրութեան հետեւել. նոր լեզուն հնի առջեւ այնպէս {յանցաւոր} չէ, ինչպէս Սիքստոսը յանցանք էր համարում Աթենասին

ատարակեցին, թէ ինքը երկինքը յայտնի կերպով պատժեց {յանցաւորը} ։ Պապական Շուէյցարիայի մէջ, ուր Յիսուսեանք մ

նցանքը. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ դատապարտելով {յանցաւորը} ապացուցանում էր աշխարհին, թէ ինքը չէ կարող սառն

ռութեամբ կամ չտեսանելու դնելով լռելեայն քաջալերել {յանցաւորը}: Բնական օրէնքը, վսեմակա՜ն օրէնք- գերագոյն

ի մերժենք եւ դատապարտենք: Օրէնքը պատժում է {յանցաւորը}. ասիացին տեսանում է այստեղ մի լոկ վրէժխնդրութիւն

ւնով. եթէ գիտէ դատապարտել, թող ուրեմն դատապարտէ {յանցաւորը} եւ մաքրէ եկեղեցին, վերացնել անմեղ ժողովրդի գայթա

ան ընդդէմ, ապա ուրեմն արժանի, իւրեանց պաշտպանած {յանցաւորի} հետ պատժակից լինելու: Չէ կարելի իրաւադատու

ութեան տակաւին ո՛չ դատապարտէր զիս եւ վասն քրէական {յանցաւորութեանց}, եթէ իրօք իցէր իմ գործեալ, թող թէ վասն այդօրինա

ոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ասէք ինձ, թէ նոքա {յանցաւորք} են եւ մահի արժանի դատուածք. համաձայն եմ, բայց ի

րեւմտեան որմի անդ ծայրէ ի ծայր դուքաններ են, զոր {յանցեալ} տարւոջն շինել ետու ի հիմանէ հաստահեղոյս եւ բռաշէն

առ այս երթայց առ նա եւ խնդրեցից զհրիտակն, զորոյ {յանցուցանել} ի Նախիջեւան եւ ի կորուսանեալ զքսան առ հարիւրն ստա

, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ՝ գրել։ ճողոպրեալք {յանփրկանաւորն} կորստենէ եւ յաւելեալք մինչեւ ցսկիզբն չորրորդ դարո

այլ եւ այլն։ Ապա Մխիթար աբբայ առաքեալ զոմանս {յաշակերտաց} իւրոց 'ի Հռովմ առ սրբազան Պապն Կղեմէս XI, ընկալա

ս էր արդեօք կեղծաւորութիւն. եւ 'ի տեսանել զոմանս {յաշակերտաց} իւրոց, զի զբնաւոր կիրս իւրեանց ցուցանէին թէ յաղա

րայ աբբայ հօր յաջորդեաց նմա Ստեփանոս առաջին աբբայ {յաշակերտաց} նորա, որ եւ առաւել ջատագով երեւէր Հայոց։ Ի ժամա

րբն Սահակ: Ուստի խորհուրդ արարեալ լուսաւորչացս, {յաշակերտաց} անտի իւրեանց զՅովսէփ եւ զընկեր նորին ի նմին Կողբ

օք՝ զքո յիշատակ, ի սիրտս իւրեանց դրոշմեն"։ {Յաշակերտաց} սրբոցս թէ եւ ըստ պատմութեանն աւանդելոյ շատք գոն մ

թար Սեբաստացի հանճարեղ մտացն ծննդականութեամբ: {Յաշակերտաց} առնս մեծի եւ երեւելոյ, սկսեալ ի հիմնարկութենէ ու

եւ ուսուցիչք Սուրբն Սահակ եւ Մեսրոպ, եւ գլխաւորք {յաշակերտացն} Սուրբ Յովսէփ եւ Յովհան եւ Ղեւոնդ եւ Սահակ եւ Մովս

ալ 'ի Հ. Մատթէոս վարդապետէ Եւդոկիացւոյ ձեռնասուն {յաշակերտէ} նորա։ Սա ինքն Մխիթար աբբայ 'ի տիս մանկութեան յետ

վ ինքեանք յիմարք, զնոյն եւ զորդիս իւրեանց տուեալ {յաշակերտութիւն} ումեմն Մկրտչի կարճահասակ լատինադաւանի, կոչեն զնա

, յետոյ խօսիր է. ղարաբաղցու ասածը չլինի " ըռխին {յաշիր} "։ Բայց մենք շուտով կը հասնենք այն թթուուտին, ո

իւն, խնդրեմ խոնարհաբար ի սէր ազգին մերոյ չխնայել {յաշխատութիւն} Ձեր: [Լուսանցքում `] Ի մասին կտակարարութեան

ոյ զխժական տիտղոսը։ Ժամ է արդեն զաչս դարձուցանել {յաշխատութիւնս} պատուելի Մկրտիչ Էմին՝ վերատեսչի Տեարց Լազարեանց

ոլք գտան արտաքս Ըստ գրգարանն հեշտալից, {Յաշխարհ} փշոց, ուր Եւայ Ցարդ իսկ ցաւօք ծնանի,

միա՛յն մի տեղ. " Նախանձո՜ւ բանսարկուին եմուտ մահ {յաշխարհ} " (Իմաստութիւն, գլ. Բ, համ. 24), ուստի մեն

իսկ Իմաստունն, թէ նախանձու բանսարկուին եմուտ մահ {յաշխարհ} " (Ագաթ, եր. 119)։ § 28. " Եւ պահէր Եսաւ

րած Զազգ մեր արտահալած Փոյթ գումարէա․ {Յաշխարհ} Արարատեան, Ի վայր մեծ ծննդեան, Որ այժմ

են զայն, թէ որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի գործ դնեն {յաշխարհաբառն} զտառն զ որպէս հայցականացուցիչ, զոր ամեն ուրեք տե

գարեսցի, զի մի լեզուագիտութեամբ բարեկամս ստասցին {յաշխարհականաց}, եւ գուցէ թէ սանձարձակ գտանիցին եւ այլն։ Բայց ն

որոյ մի մասն, զոր եւ երկրորդ կոչեմք, որ առաւել {յաշխարհականս} գտանէր, էին բարեմիտք, չունէին ինչ հակառակութիւն

ւն նամակիս, ուրեմն եւ ի ծանրութիւն աշխատութեան, {յաշխարհի}, ուր գոգցես հուր տեղայ յերկնից:: Մեծապէս ց

դ վերնոց համանակ։ Զթիւ աւուրց երկնային Գահակալին {յաշխարհի} Ես թուեցի ցերեսուն կէս եւս ընդ այլ երեքի։ Ա

ճ գիտութեան հոգւոյն կացցեն ջահք փայլուն, Զի {յաշխարհի} մի՛ յիւր ընթացս դեգերեսցի վայրապար։ Խ

Թէպէտ դարեր շատ անցան են, սակայն անունդ կայ {յաշխարհի}, Որչափ արփին այն լուսաբեր յերկնից յերկիր մ

, որպէս թէ ամենայն գիտութիւնք ցարդ յայտնագործեալք {յաշխարհի} պարունակէին ի նոսա: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, ասել

չասեմք հին հեղինակաց, որոց վասն չիք ճշմարտութիւն {յաշխարհի}: " Ոչ զչար գործ է, ատեայ զլոյսն, զի մի յանդիմա

ոց բարբառ կամ ի բարբառ գրոց, ի բարբառ աշխարհի կամ {յաշխարհիկ} բարբառ, որ միանալով (կրճատուել է բարբառ խօսքը եւ

ակերտին քան թէ գրուածքն լոկ. թող թէ բազում են եւ {յաշխարհիկ} մատենագրութեան առանց ի վերայ յաւելոյ մեկնաբանութի

.. զի ո՛չ կարաց դատել, թէ չէր արժան զպակասեալս {յաշխարհիկ} լեզուի փոխ առնուլ ի Պարսից կամ յԱրաբացւոց, այլ ի

" Եւ դու (Վահան) յայց ելեալ խնդրել զիս եւ գտել {յաշխարհին} յայնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմած

անց, գերփեաց զբնակիչս եւ զամենայն մատեանս եղեալս {յաշխարհին} Հայոց՝ կապեաց յանել աշտարակի ի հայրենի քաղաքի իւ

ան տիոց սկիզբն արարեալ բանական գիտութեան՝ Յունաց {յաշխարհն} ճանապարհորդէր " (Թղթի յառաջաբ., եր. 36)։ Մե

քը գործարանում անձնատուր են մեզ, ընդունողը արդէն {յաոաջուց} պատրաստուած... ոչինչ երկիւղ չկայ: Եթէ կը ներէ

ց զայս ողբալին Հայաստան եւ իսկոյն լռեաց՝ քամելով {յաչաց} իւրոց զշիթս արտասուաց"։ Այս հակառակաբանութի

հուպ կայր Նմա՝ ի թեւ իւր սրբեալ Զցօղ {յաչացն}, եւ գրգայր, Եւ զնովաւ սաւառնեալ, Եւ

ձեր, կամ ես աւասիկ առաջի ձեր, մխեսցին նետք ձեր {յաչս} իմ եւ ոչ յաչս այլոց. " Նետք տղայոց եղեն վէրք նոց

աւասիկ առաջի ձեր, մխեսցին նետք ձեր յաչս իմ եւ ոչ {յաչս} այլոց. " Նետք տղայոց եղեն վէրք նոցա եւ այլն եւ ա

ւնեալ զհինն դպրութիւն, եւ թէ [առ ոչինչ] համարիւր {յաչս} նորա փառքն էին հայախօսութեան, (որոց չգոյր՝ այլ

ր կոչումն, որովք եւ ազատ համարեալ կարեմ զխիղճ իմ {յապագայ} կեանս իմ, եթէ այլ ազգ լիցի վախճան նպատակիս: Պատ

այն լուսաբեր յերկնից յերկիր միշտ ծագի: Քեզ {յապագայ} ազգէ մարդկան արձան կանգնի փառաւոր, Քո գործ

ալ էք Դուք, մռայլագոյն սատանայ: Առ ի բարւօք եւս {յապահովի} կացուցանելոյ զիշխանութիւն Ձեր ի վերայ տգիտաց, խո

ի նոյն: Առ այնպիսի նպատակ նորա, որ թեւակոխէ {յապահովութիւն} սննդեան պանդխտացելոյն, ես, իբրեւ եղբայր նորա հա

անձնապահութիւն պաշտօնէիցն կրօնի ընդհանրապես, իսկ {յապահովութիւն} գլխաւորացն քահանայութեան ի մասնաւորի, այո՛, շատ

տանելոյ առ իւրեանց, բայց կտակակատարն իմ ոչ երբեք {յապաղէ} յայտնելով նոցա զկերպն եւ զաջողակ ճանապարհն, որով

ազանցութիւնս: Աղաղակեմ այսօր, աղաղակեցից եւ {յապայն}, թէ Ձեր գերազանցութիւն ոգեւորեալ ազգասիրական զգա

ամ երեւեսցին ի հանդիսիս անձինք՝ թէ այժմ եւ թէ առ {յապայն} մատուցանել հեղինակին զլիաբերան գոհաբանութիւն, ո՛

ինամէջ քաղաքիս... եւ տեսանեմ 'ի մէջ քաղաքիս մուտ {յապարանսն} արքունի խարիսխաձեւ ճախարակաձեւ խարիսխ ոսկի. մեծո

ժողովրդեանն՝ ի վերայ խնդրոյ մատենագրութեան, եւ {յապացուցանել} մ եր զօգտակարութիւն եւ զանհրաժեշտ հարկ մշակելոյ զ

ել զգործն յառաջ քան զամիսս երիս կամ զչորս, յորոյ {յապացուցութիւն} ունիմք զներկայ զայս գործ ՚ի նոյն ատենի, որ սկսեա

տենագրութեան: Խնդրեմք ի պատուելի հնասիրացդ իբրու {յապացուցութիւն} մերոյս ուղղութեան կարծեաց, թէ ո՞յր աղագս ի բառնի

եալ թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ {յապաւել}: Դարձեալ մի նոր զարմանք. պատճառ, առաջին անգամ

, " թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ {յապաւել} ", իսկոյն երեւում է, որ այդ պարոնը բնակւում է ա

ստակս եւ զառաւելութիւն հոգւոյ, զի իւրեանցն խիթան {յապաւել} կարծեցեալ գերազանցութիւն, սուտ եւ ճղճիմ գերազանց

ր նա յանձնաժողովին գաղտնի ցուցում տուեց ` զանազան {յապաւումներով} ու յաւելումերով փոփոխելու ըստ կարելոյն Կանոնադրու

ալ աստանօր եւ իմացեալ զայնց ամենից՝ մնացի ապաքէն {յապշութեան} թէ ե՞րբ է իմ ունեցեալ զգրութիւն ընդ Բարսեղ քահանա

ինաւորելով երկսայրի զինուք առ 'ի գործ ածել երբեմն {յաջ} եւ երբեմն յահեակ, միայն դիտելով զօգուտ անձանց իւ

տանաց Մխիթարեան միաբանութեան Վիեննայի, որք առանց {յաջ} եւ յահեակ նայելոյ գոլն գործեն գէթ թարգմանել զԳերմ

վաստակած եմ... - - Ինչպէ՛ս վերջացաւ բանը, {յաջո՛ղ}, թէ անյաջող: Պ. Մանթուխեանցը խօսքերով չպատ

ի թողնում եմ այլ բաների մասին խօսել մինչեւ մի այլ {յաջող} րոպէ: Ժ. 18/30 Յունիսի 1859, Հօմբուր

ամանակ զգալի չէր, մանաւանդ, եթէ գործերը մի փոքր {յաջող} էին։ Իսկ այժմ՝ դրամական կամ առեւտրական նաւաբեկո

ան անձնուրաց ընկերութեան հայախօս թատրոնը. այստեղ {յաջող} ենք համարում եւ դէպի նոցայ ուղղել մեր առ ի սրտէ շ

գաճեմ ընդ պատանւոյն ի լոյս փութա գիտութեան, {Յաջող} ի քայլ զճեմ առնուլ ի լուսեղէն ի կամար, Ի բա

թարէր ամեն կերպ՝ արտասուքը աչքերում. Թէեւ {յաջող} ժամանակ մեզ մօտ լինէր ու խնդար, Մեր քաջաբա

տ եւ շատ դժուարութիւնք կան այս լեզուով գեղեցիկ եւ {յաջող} խօսելու։ Այդ կը հոգայ ժամանակը, երբ նոր լեզուն

Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, աւելի բնական եւ աւելի {յաջող} ճամփան ընտրելի է, քան թէ այն բարակ եւ միգապատ ճա

sine qua non, նա կարծում էր թէ ինչպէս պատերազմի {յաջող} ելքը շատ դիպուածում կախւում է գնդի անձայն հնազանդ

ազանդութիւնից, այնպէս եւս մարդկային կեանքը աւելի {յաջող} ընթացք կ՚ունենայ, եթէ այն ռազմական փիլիսոփայութի

դեօք անշա՞րժ նպատակ է, դէպի որը մօտեցնէր ամէն մի {յաջող} քայլափոխ, ամէն մի որոշեալ ժամանակամիջոց. չէ՞ որ

նչեւ վերակացուի հրաժարուիլը Գործարանը երբեմն {յաջող}, եւ երբեմն անյաջող կերպով իւր ուղղութեան ընդդէմ

րայ եւ թռաւ նստաւ նորա դրօշակի ծայրումը եւ այնպէս {յաջող}, որ հանդիպեցաւ ամենեւին առանցքի կենդրոնին, ուստ

րհ, հնազանդ, հնարագէտ է, որպէս յանցաւոր կին եւ {յաջող} փորձիչ: Սա էր, որ խաբեց Եւային, տալով նորան բա

ելով կրթութենից եւ դաստիարակութենից, շատ վարժ եւ {յաջող} կերպով սկսեց իւր առեւտրական գործողութիւնքը: Նա ձ

կի նիւթական դեղերից: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն, {յաջող} ժամանակ համարելով իւր նանրահաւատութիւնքը հանդէս բ

շտող. Վստահ եղէք, քուրիկներ, Մեր գործը կ՚երթայ {յաջող}: Հասիք, հասիք, քուրիկներ, Մեզ աշխարհի չորս կ

յառաջացնել: Չգիտեմ ի՛նչ էր պատճառը, երեւի թէ {յաջող} չգնաց այս խնամախօսութիւնը, որ Մկրտիչը ճանապարհոր

որովին մնալ իւր ընկերութեան հետ միասին։ Բայց այն {յաջող} լուրերը, որ նորա բարեկամները տուած էին նորան Մօր

Մաճիօ եւ Ճենտիլ, երկուսը եւս ճարտար խռովարար եւ {յաջող} Պալատականք։ Նոքա կարողացան դարձուցանել իւրեանց վ

Դօֆինի, դեղամահ սպանութիւնը, աշխատում էր առաջին {յաջող} դիպուածումը, գլուխ բերել իւր մտքի դրածը այս Կարգ

յ այս քո թոյլ զաւակների մէջ: Կար մի այնպիսի բարի {յաջող} ժամանակ, որի մէջ եւրոպական զաւակներին գիտութեան

արստացնում է մարդու միտքը, խօսելու մէջ վարժուելը {յաջողագիւտ} է անում նորան, իսկ գրելը սովորեցնում է ճշտութիւն

դիք թագակապ Վաղակաւոր սուր յազդիր գահ պահէին {յաջողակ} ։ ԶԱնի գիտեմ բազմամարդ յորժամ բրգամբք երկնաբերձ

եալս եւ ի լոյս ծնեալս նոյնպէս առանց գործակցութեան {յաջողակ} մանկաբարձութեան առաջնորդականին մտաց, սխալել ոչ հ

: Միմիայն կառավարութենական իշխանութեամբ կարող են {յաջողակի} իրագործուել իրաւանց եւ ազատութեան խելացի եւ հիմնա

թուրքի թաբաքը եւ, արձակելով ծուխի օղեր, որ շատ {յաջողակութեամբ} բաց էր թողնում բերանից, թւում էր, թէ ընկնում է

ցի՝ զձեռնասուն աշակերտ սրբոյն Մեսրոպայ ընդ այլոց {յաջողամիտ} արանց յԱլեքսանդրիա՝ " ի լեզու պանծալի, ի ստոյգ

յս խօսքերը տեղիք են տալիս մենամարտութեան. քաջ եւ {յաջողաշարժ} Մանրիկօն բարձրացնում է սուրը, որ սպանէ իւր հակառ

ահը, իսկապէս սատանայի նման, ամենայն ժամանակ իւր {յաջողաշարժութեամբ} պրծնում էր սատանայից ` համարեայ թէ նորա ձեռքի տակ

ւ մշակել զնա ըստ պիտոյից մերոց աւուրց: Երանի՜ թէ {յաջողեալ} էր հնասիրացդ այդոցիկ Զանոսեան տեսողութեամբ նկատել

եանց համաթուել, թէ եւ այլում ումեք եւս ժամանակին {յաջողեալ} էր կատարել զգործ մեծակշիռ: Խնկեսցի յերկինս ան

ենայնի Սաղմոսի ասածի նման, թէ ահա մեղաւորք են եւ {յաջողեալ} է նոցա, սոցա եւս բաղդը, մարդկութեան այն ոխերիմ

ան։ Այսպէս եւ Հայոց ազգի մէջ, որքան մինչեւ այժմ {յաջողել} է մեզ քննել նորա հոգեբանական կողմերը, շատ առատաց

րդիքը նոյնպէս պիտի տիրանան այն կարողութեան, որին {յաջողել} է քեզ հասնել: Դարձուր աչքդ դէպի այն օրերը, երբ

ցներում, եւ զանազան փորձեր եւ նկատողութիւնք, որ {յաջողել} էր նորան կատարել: Երկրորդի առարկան են հանքերը,

ւլ չտուած, սկսեց պատմել, թէ ինչ կերպով վերջապէս {յաջողել} էր իւր խորհրդական խառնուրդից ստանալ անարատ ոսկի:

, մարդկութեան այն ոխերիմ թշնամին, սկսեց դարձեալ {յաջողել} ։ Թաթարները, տիրելով Չինաստանի հիւսիսային նահանգ

արիմ գալ ի գրաւոր խօսակցութեան, ժամանակին թողեալ {յաջողելոյ} ՝ եթէ արժան գտայց տեսանել զՁեզ այսր: Այժմիկ զայս

ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն՝ սեպհական նշանագրացն {յաջողելով} ժողովեալ զաշակերտս ընդունակ ուսման, զորոց զյատկո

նապարհով, որ անպատճառ կը հանդիպէր Մաւրին։ Բաղդը {յաջողեց} եւ Մաւրը ոչինչ տեղում նորան չ'հանդիպեց։ Իգնատիոս

կողմը քարշել խելօք եւ ուսումնական մարդիկ։ Բաղդը {յաջողեց} նորան. նա հանդիպեց Պետրոս Ֆաբերին (Le feve),

ններից եւ մինչեւ այժմ։ Ֆրանսիայի մէջ բաղդը չ' {յաջողեց} Յիսուսեաններին։ Հենրիկոս II-ը, ինչ ժամանակ պատե

ւ այժմ ներկայացուցուած թատրերգութեանց մէջ բաւական {յաջողեցան} նոքա. ո՛չ միայն գովում ենք, այլ եւ աղօթում ենք

ա զկարեւոր տեղեկութիւնս եւ զգումար հրիտակին, զոր {յաջողեցաւ} ինձ ՚ի ձեռս բերել: Խնդրելով ընդունել զհաւաստի

անուր ազգի լուսաւորութեան աւազան: Բայց թէ ո՛րչափ {յաջողեցաւ} նոցա իրագործել իւրեանց գաղափարը, թէ ի՛նչ հանգամա

կած է մի առանձին մեծ թերթի վերայ: Մեծ հաճութեամբ {յաջողեցաւ} մեզ լսել Պ. Արամեանից, թէ նա շուտով պատրաստւում

լով նամակի վերայ, ապականեցին նորան: Վերջապէս {յաջողեցաւ} նորան աւարտել իւր նամակը: Աւարտելուց յետոյ մի ան

մաստակական դարուց, յորս կեցին դպրոցականք: Եւ ոչ {յաջողեցաւ} այդպիսեաց տեսանել զցանկութիւն իւրեանց կատարեալ,

ի թափառական Հոգեւոր Ասպետութիւնը։ Վերջապէս նորան {յաջողեցաւ} մինչեւ ամենավերին աստիճան շարժել այս ուսանողի վառ

ծածուկ հանել նորան Կանտօն քաղաքը։ Բայց Կսաւիէն չ' {յաջողեցաւ} հասանել իւր սրտի ցանկացածին. նա հիւանդացաւ յանկա

ի ճանապարհը։ Այսուամենայնիւ Յիսուսեան Կարգին {յաջողեցաւ} մի ազգի մէջ իրագործել Տէրութիւն հիմնարկելու գաղափ

ւած էր " Սուրհանդակ Սուրբ Լիգայի"։ Վերջապէս {յաջողեցաւ} նորանց համոզել Ֆիլիպպ II-ը դաշնակից լինել Պապական

այց վեց տարուց յետոյ, այսինքն՝ 1609 թուականին, {յաջողեցաւ} նոցա հրաման ստանալ Աստուածաբանական ուսման ընթացք

ւ ներգործեցի այնպէս, ինչպէս դուք կամեցաք։ Ինձ չ' {յաջողեցաւ} խաղաղութիւն տնկել ձեր եւ իմ ժողովուրդի մէջ։ Մեռա

րել իւր մտքի դրածը այս Կարգի մասին, որ եւ շուտով {յաջողեցաւ} նորան տեսանել։ Լավալլետ անունով Յիսուսեանը,

нцлер Граф Александр Воронцов. Աստուծոյ {յաջողեցուցիչ} ողորմութեամբ Մեք՝ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ, ԿԱՅՍԵՐՈՒՀԻ

կանին: Բնագրի վերայ " ՊԱՒԵԼ"։ Աստուծոյ {յաջողեցուցիչ} ողորմութեամբ ՄԵՔ՝ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԱՌԱՋԻՆ, ԿԱՅՍՐ եւ Ին

ու համար, որի շքեղութիւնը, յարմարութիւնը եւ այլ {յաջողեցուցիչ} որպիսութիւնքը պիտի նպաստաւոր լինէին նորա մեծ յառա

ւթիւն, տնկելով զկենդանի եւ զարգասաւոր գաղափարս, {յաջողեցուցիչս} ազգային անձնապահութեան եւ ապագայ բարօրութեան, բե

Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ո՛ր կողմ... Աստուած {յաջողէ}: - Տիկի՛ն, առակ կայ, ասում են, թէ " երեխայ

պիտոյ է աշխատէր իւր հրամանովը վարել: Եթէ Աստուած {յաջողէ} այս դրացու աղջկայ մասին մեր մտադրութիւնը, եթէ Աս

եանցը, ասելով " երանի՛ կը լինէր, որ եւ իմ բաղդը {յաջողէր} այդ համալսարաններումը մի հիմնաւոր կրթութիւն առնել

փ ուրախ կը լինինք ձեր յառաջադիմութեան վերայ, եթէ {յաջողի} ձեզ ստանալ։ Բայց, լսելով ձեզ, դիմել մեր բոլորո

է մի ժողովուրդ ստրուկ է, եթէ նա հող չունի եւ եթէ {յաջողի} նորան հող ձեռք բերել, իրաւունքը եւ ժամանակը պահա

քանի կախարդական վարագոյրներ... բայց դժուար թէ {յաջողի} ինձ այս եւ ես վախում եմ, որ այն բաները ինչ որ այ

նալ Չինաստան եւ այնտեղ քարոզել՝ յուսալով, որ թէ {յաջողի} իւրեան ջնջել այնտեղ Բուդդականութիւնը, Եափոնիայն

համար նորա եւ զթուական: Յայսմ, նոյնպէս, յուսամ {յաջողիլ}, որպէս յայլ ամենայն ձեռնարկս զհնդկական խնդրոյ,

Զայս ամենայն առեալ ի նկատի իմ կարծիք այս են, թէ {յաջողիլ} ինձ տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար արդեանց նորա ե

արդէն իսկապէս ծիծաղելի բան էր. ինձ ոչինչ ժամանակ {յաջողուած} չէր այսպէս ճարտարութեամբ խաբել, ինչպէս այս գործո

ազգին անհասկանալի մնալու վերայ։ Հայր Խորէնին չէ {յաջողուել} ընտրութիւնը թարգմանելու գործի մէջ: Աւելորդ չէ մի

աւ քննել նորան... Ո՛վ, բաղդիս, գործողութիւնը {յաջողուել} էր այնպէս, որ առաւել լաւ չէր կարելի ցանկանալ..

ան կարողանամ լսել, բայց այդ բանը մինչ այժմ էլ չի {յաջողուել} ինձ: - Եկեղեցական երգերի կամ շարականների մա

հակառակ համոզմունքի բերելու համար, եւ այդ նրանց {յաջողուեց} միանգամայն: Նրանք հրաւիրեցին պատրիարքի ուշադրութ

լոյ իմ՝ ի ժամ քննութեանն: Իմ տեառն աստուծոյ {յաջողութեամբ} հասեալ աստանօր եւ իմացեալ զայնց ամենից՝ մնացի ապ

մբ վազում էր մարմնի դէպի այդ սահմանքը, արդէն մեծ {յաջողութեամբ} ձեռնտու են լինում, որ բարակացաւական բլրակները բա

որա վերայ մտածելուց եւս, որ աւելի հեշտութեամբ եւ {յաջողութեամբ} կարողանան հաստատ պահել խաւարի դժոխային իշխանութիւ

ողմերը եւ գնալու Էջմիածին: Ո՛ղջ եղիր ամենայն {յաջողութեամբ}, ամենակալ Տէրը թող առաջնորդէ ձեզ ձեր վտանգաւոր ճ

հոգեպէս զուարճանալ, եւ գերապատիւ հեղինակը, շատ {յաջողութեամբ} հասած լինելով իւր նպատակին, կարո՛ղ է մխիթարուիլ

գիշերեցինք եւ արեւածագին ճանապարհ ընկանք միեւնոյն {յաջողութեամբ}, միեւնոյն վստահութեամբ եւ միեւնոյն հաստատ յուսով

իւնը եւ սրտի ցաւը ուրախութիւն էր դարձած միայն այս {յաջողութեամբ}, որ նամակը կարողացաւ ուղարկել, առանց մի մարդու

հինգ պապ նստել էին պապական գահը, որ մի զարմանալի {յաջողութեամբ} անցել էր պապական աթոռը, որ պապ դառնալուց մի քանի

, թարգմանիչս յունական դպրութեան, որոց աջողաձեռն {յաջողութեամբ} բերէ յինքեան զտիպար հինգերորդ դարու: Մին ի սոցան

սարակութեան էական օգտին սպասաւորելու համար. միթէ {յաջողութեան} մեծութիւնը նորա արգելքների եւ խափանների մեծութեամ

է Երեւանի եւ Էջմիածնի մէջ, ունեցել է սրտումը մի {յաջողութեան} յոյս, իսկ որքան մօտենում է Մայր-Վանքին, այնքան

տարակոյս․ այս մի փորձ էր, եւ ես հաւաստի չլինելով {յաջողութեան} մասին, խնայաբար գործ էի դնում միշտ նիւթերը, որ

արի անպատճառ պէտք է գնալ, ուխտ դնել եւ չկատարելը {յաջողութեան} մեծ վնաս է, աւուր կարճութիւն է. մանաւանդ ես ինչ

ւ մինչեւ ցմիւս նամակս: Ցանկալով ձեզ ողջութիւն եւ {յաջողութիւն} ՝ մնամ Ձեզ միշտ բարեացակամ եղբայր, Ս. Խ. Շ

ակալութիւնը, որոնց ցանկանում ենք նոյնպէս ամենայն {յաջողութիւն} եւ յառաջադիմութիւն: Հիմնադրերից մինը, ինչպէ

բաշխել էր պարոնը " Մեղուի " հասարակութեանը: {Յաջողութիւն} մաղթելով Չերքեզեանցին՝ Պ. Նազարեանցի պատճառով գ

վ հանդէս հանել տպագրութեան սխալները: Ամենայն {յաջողութիւն} ցանկանում ենք պարոնին այս նոր ասպարէզի մէջ եւ հաւ

Մեր կարծիքով, առաջինը, առանց երկրորդին, երբէք {յաջողութիւն} չէ գտանելու, եւ քաղաքակրթութեան պտղաւէտ սկզբունք

ւղղել մեր առ ի սրտէ շնորհակալութիւնը եւ ընթացք ու {յաջողութիւն} մաղթել իւրեանց չնաշխարհիկ ասպարէզի մէջ: Կեց

ակը, որին հոգով չափ ցանկանում ենք կարողութիւն եւ {յաջողութիւն} ապագայ աշխատութենների մէջ։ Քաղցր պարտականութ

ի կորստաբեր հետեւանքներ: Այս պատճառով, եթէ նաեւ {յաջողութիւն} գտնէ խնդիրը (bill), որի մասին է այժմ վէճը, եւ

ծուխ գնելու համար: Այժմ, որ Աստուած ամենակարողը {յաջողութիւն} տուեց ինձ, ես պատրաստութիւն կը տեսանեմ դեռ յառաջ

պարտական ենք նախ գործ սկսանել եւ ապա խնդրել Տիրոջ {յաջողութիւնը}: Առաջին գործը է դպրոցների հիմնարկութիւնը. ա

Նա չէր կարող բառերով յայտնել իւր ուրախութիւնը եւ {յաջողութիւնը}, որովհետեւ երրորդ մարդ կար այնտեղ, որից թաքուն

Երկու տարուայ ընթացքում Կանոնադրութեան բնական {յաջողութիւնը}, սրա շնորհիւ ասպարէզից հեռացուած անձնաւորութիւնն

ից, ժամանակը ձեռնտու էր նորան, բաների կարգը եւս {յաջողում} էր... Մի քանի ժամանակից յետոյ սկսեց նա ձեռք զա

թէ] միայն հնար էր [յափշտակել] զանկապուտ ձիթենին, {յաջոյ} ՝ որ զծանրակշիռն վճարեաց զյաղթութիւն: [Բայց դոքա

ամբ իմով յանուն նոյն հոգեւոր կառավարութիւն ի 3-էն {յաջորդ} ամսեան ապրիլի ետու զպատասխանի, այլ յօրէ յայմանէ

հանրականից բաժանուելու կորստական սկիզբը։ Ներսէսի {յաջորդ} Սահակը, ջերմեռանդութեամբ պաշտպանելով ոչ այնքան ե

տառակութեանս, յեկեղեցական պատմութեան Բարոնէոսի: {Յաջորդ} լինել պապին առաքելոյն Պետրոսի՝ չտայ նմա իրաւունս

սնաւոր երեւոյթքը եւ մի ամբողջութիւն տալով նոցայ, {յաջորդ} երեւոյթքը ընդունել որպէս կրաւորական արդիւնք - շատ

ց դուրս է բերում եզրակացութիւն, թէ եւ Պապը որպէս {յաջորդ} Պետրոսի գերազանց է այլ եպիսկոպոսներից, որոնք միւ

ի անունով, որ կարողացաւ համոզել Իննովկենտիոս X-ի {յաջորդ} Ալեքսանդր VII Պապը եւ հաւատացնել նորան, թէ Դօմին

թագուհին չ'ընդունուի եւ չ'հրատարակուի գահակալ եւ {յաջորդ} հանգուցեալ թագաւորին, այն ժամանակ հարկաւոր կը լի

. " Հրաման եւ իշխանութիւն տուաւ առաքելոց եւ անոնց {յաջորդաց}, նոյնպէս փոխարկելու զգացն ի մարմին իւր, եւ զգին

գին հաւատաց ի Ձեզ, եւ միլիոնից աչք յառեցան ի նոր {յաջորդդ} առաքելոց սրբոց Թադդէ ի եւ Բարթողոմեայ: Շատից քան

ր մահ վարդապետի իւրոյ, տեսանելով զորդին հօրամոյն {յաջորդեալ} զնա, բուռն հարկանէ զլուսաւորութենէ Ազգին եւ ի խն

գեւորն վերածնելութեամբ զորդիս եւ ի տեղի իւր զնոսա {յաջորդեալ} ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի Դերջան,

Հռովմ եւ այլն։ Ի վախճանի Մխիթարայ աբբայ հօր {յաջորդեաց} նմա Ստեփանոս առաջին աբբայ յաշակերտաց նորա, որ եւ

զգային։ Իբրեւ վախճանեցաւ առաջին Ստեփանոս աբբայ, {յաջորդեաց} նման երկրորդ Ստեփանոս աբբայ, որ եւ ապա ձեռնադրեց

եւ երգեալ զշարականս, թողու զաթոռ Հայրապետութեան {յաջորդել} կրտսեր եղբօր իւրոյ Ներսիսի Շնորհալւոյ, որ վասն ի

մ մահուանն ի յիշեալ կառավարչաց աստ կարգեալ օրինին {յաջորդելով} զտեղի իմ, զյիշեալ տունն եւ նորա եկամուտն, ամենա

ց փայլատակները։ Պաւլոս հինգերորդ պապը, 1605 թ. {յաջորդելով} Կլեմենտ ութերորդին, դուրս էր ձգել եկեղեցուց Ծերա

չմնաց ազատ կամ ունայն: Գիտակցութիւնը {յաջորդեց} սորան. Ազգի վիճակը ծանրացաւ սրտիս...

միայն անգլիական մարդը կարողացաւ իրագործել եւ որին {յաջորդեց} ուրիշ կերպարանքով նորա գաղթական եղբայրը ` Հիւսիսա

էր Պապական աթոռը արդէն խոր ծերութեան մէջ։ Նորան {յաջորդեց} Կլեմենտ VIII-ը, որի մօտ ուղարկուեցան շուտով դեսպ

արքայ Հայոց ի տեղի Ասպուրակէսի կաթողիկոսի Հայոց՝ {յաջորդէ} զՍահակ Պարթեւ, որ ստացեալ զաշակերտս իբր վաթսնից

կոս IV-ի ազդեցութիւնը քաղաքակրթութեան վրայ. նորա {յաջորդը}, Րիշելիօն, չեմ յիշում անունով, միայն թագաւոր Լ

եպիսկոպոս, Սիւնեաց հռչակաւոր Ստեփանոս եպիսկոպոսի {յաջորդը}, որ եւ նոյնչափ երեւելի եւ առաւել եւս, Պետրոս եպ

ն. փառք Աստուծոյ, կաթողիկոս ունինք, Լուսաւորչի {յաջորդը}, պատրիարքներ, առաջնորդներ. վանքերը լի են վարդա

որա միաբանութեան գլխաւորը կամ, աւելի ուղիղ, իւր {յաջորդը} թղթերով ու երդումներով նզովէր իւր բուն Հայկական ե

ռովմից, եւ յետոյ վերադարձաւ շուտով, հալածեց իւր {յաջորդը} եւ խեղացուց նորան ամենագարշելի կերպով։ Պատմութեա

ով եւ կամակորուելով, գահընկէց է լինում, եւ նորա {յաջորդը} ՝ Վլադիսլաւ, աւելի խոհեմ գտանուելով, հրատարակու

ոչնչացնէ ժողով կազմելու դիտաւորութիւնը, եւ նորա {յաջորդը}, երբ նստաւ Հռովմի գահի վերայ, տեսաւ, որ արդէն

լի մահից յետոյ իսկոյն նորա տեղը բռնում էր Գեներալ {յաջորդը}, որ վաղուց արդէն նշանակել էր ինքը Գեներալը։ Այս

ուց արդէն նշանակել էր ինքը Գեներալը։ Այս Գեներալ {յաջորդը} պարտական էր սահմանեալ ժամանակի մէջ հրաւիրել խորհր

Վերանորոգութեանը, վասնորոյ եւ թողնում էր իւրեան {յաջորդին} ։ Գերմանացիք, Ֆրանսիացիք եւ մինչեւ անգամ Սպանիաց

կաթողիկոսն ամենայն Հայոց, զօրինաւոր եւ զանժխտելի {յաջորդն} առաքելոց Թադդէի եւ Բարթոլոմեայ: 8) Երես 52

ադդէոս եւ Բարթողիմէոս առաքեալների եւ նոցա հարազատ {յաջորդների} արիւնով՝ ոռոգել էին Հայաստանի կռապաշտութեամբ կոշ

իմիայն հաւատից, բայց յետոյ, այսինքն՝ Իգնատիոսի {յաջորդների} օրովը, այդ բաները գործիք դարձան զարհուրելի քաղաք

ոլոր պարագաներով անցնում է դէպի Ակուաւիու եւ նորա {յաջորդների} հոգին. մինչեւ անգամ եւ այժմ ամենայն տեղից հալածո

այնպէս մի կողմից բարի օրինակ հանդիսանալով իւրեանց {յաջորդներին}, միւս կողմից իւրեանց անձը իբրեւ վկայութիւն դնելո

կա արծաթ հարկ վճարէ Գրիգոր պապին եւ նորա օրինաւոր {յաջորդներին}, սոցա՝ Դալմաթիու վերայ ունեցած բարձրագոյն իշխան

անց է այլ եպիսկոպոսներից, որոնք միւս առաքեալների {յաջորդներն} էին, ուրեմն գերազանց է եւ ներկայ ամբողջ ժողովքից

սք է, որ բնաւ հիմք չունի, որպէս եւ այս խօսքերին {յաջորդող}, միւս, սոցանից ոչ պակաս, զարմանալի խօսքերը այդ

մ պատմութիւնը, ինչպէս եւ չէ ասում, թէ Սամուէլին {յաջորդողը} Սիւնեաց եպիսկոպոս Մուշէն էր։ Փարպեցու բարեկամ Մո

անգութեամբ, միշտ մնում է ազնուական տների ուղղակի {յաջորդութեան} մէջ: Եւ այս է այն սոսկալի աղքատութեան աղբիւրը,

մեր գրուածքը 1857-ից սկսած, որոնց ժամանակագրական {յաջորդութեանց} մէջ պարզ երեւում է, թէ մենք կանգնած չենք, այլ գ

ւմ է սահմանադրութիւնը, փոխում է եւ գահակալութեան {յաջորդութիւնը}, ինչպէս Հենրիկոս VIII-ի եւ Վիլհելմ III Օրանժեանի

ցքերի դասակարգութիւնքը՝ պարզ, եւ ժամանակագրական {յաջորդութիւնքը} ՝ անշփոթ։ Արդարեւ, Փարպեցու պատմութիւնը շատ տեղ

Ո՛հ, որքան թշուառութիւնք, որ մինը միւսի քամակից {յաջորդում} են մեր անմիաբանութենից եւ միմեանց դաւաճանելուց։

րանից, վեվի տեղ ու գործ դնել այնտեղ, ուր իսկոյն {յաջորդում} է ումը, շատ ծանր է եւ հասարակ ժողովրդին գայթակղե

կարիցեմք թողուլ անբասիր զկրօնամոլ եւ զաբեղայամիտ {յաջորդս} նորա եւ զաշակերտս, որք անպատկառ եւ աներկիւղ յԱստ

ում, գոնեա՛ եւ այս անգամ չկարացաք այնմ պատահիլ ի {յաջորդսն} յուսալ՝ չէ առն բանագիտի գործ, յորս դուն ուրեք ե

էսզի Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի, վեհափառութիւն եւ {յաջորդք} Ձեր տեսցին զամենայն յականէ եւ յանուանէ եւ ըստ այն

իսկ թէ չյաջողի մեզ իրագործել, այն ժամանակ՝ մեզ {յաջորդք} պատրաստել եւ ուխտելով նզով առնել, որ նոքա աշխատե

անսուրբ գրքերում: Դնենք, թէ հին ազգերը մեռան եւ {յաջորդք} չթողեցին, բայց նոր ազգերը, որ հիների օրերում չկ

սկանալ նորան։ Մեղաւոր չէ ո՛չ Մխիթարը եւ ո՛չ նորա {յաջորդքը}, այլ միայն արժանի մեր խորին ցաւակցութեանը։ Մեղա

ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ Պետրոսը եւ դէպի նորա {յաջորդքը} հաւատարմութեան երդումը՝ առանց երկբայելու, թէ "

մէջ։ Մեռանելով ահա, աղաչում եմ Աստուած, որ իմ {յաջորդքը} ինձանից բաղդաւոր լինին այս բանի մէջ. ահա՛, ինչ

այդ հանդիսի մէջ: Եւ այսպէս, սիրելի՛ Հայք, {յառա՛ջ}, դէպի յառա՛ջ, եւ մի հատ աւազը կորած չէ սարի ահա

էջ: Եւ այսպէս, սիրելի՛ Հայք, յառա՛ջ, դէպի {յառա՛ջ}, եւ մի հատ աւազը կորած չէ սարի ահագին կազմուածքի

հոսանքը միայն մի ընթացք ունի՝ դէպի յառաջ: {Յառա՜ջ}... Այնտեղ միայն կարող ենք հանդիպել մեր ազգի կենս

ան վասն սոսկականաց: Թողումք զի հակառակն ուսանիմք {յառակայն} Քրիստոսի ՚ի շատ խնդրելն, որում շատ տուաւ: Եթէ ա

քն զսուրբն գտեալ ի նոյն անձուկ ճենճերեալ, դառնայ {յառանձնութեանն} վայր Աստուծոյ Ամենակալի թողեալ զիրսն ապաստան: Յա

եանց, ի լինելն տակաւին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին եւ {յառաջ} քան զքահանայանալն իւր մատուցեալ է նորին վեհափառու

Տ ՀԱՅՐ, ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԴԱՐՁՐԵԼՈՅ, Քան զայս {յառաջ} նամական միայն ծանուցի հօրդ պատուականի զանդառնալի

ութեան իմոյ, ընկալցի, իսկ թէ մերժելոց, քան զօր {յառաջ} վճռեսցէ եւ մի՛ թողուցու ինձ կորուսանել զժամանակ ի

ք ընդ այն, ընթացուսցուք եւ զազգային խնդիրս, օ՜ն {յառաջ}, որքան եւ որչափ ներեալ լիցուք ի շուրջ պատելոց:

ատանել զվախճանական զվճիռ ի սրբագումար ատենին: {Յառաջ} քան զկոչել եմ երկրորդ ժողովն վերասաց, պատրաստեալ

անաց գործոյն, անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ {յառաջ} ի Լոնդոն եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախա

մափայլ դեսպանն անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ {յառաջ} ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. ն

պատիւ ընդհանրական նահանգապետն: Երիւք աւուրբք {յառաջ} քան զայս կոչեցայ ի դեսպանատունն Ռուսսիոյ, ուր ըս

սխանի արար ինձ պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է նախ եւ {յառաջ} զթուղթն զայն, ընդ ձեռն դեսպանութեան առաքել յատե

ուցեալ իցէն ամօք իբր հնչիւք եւ ո՛չ եօթանասնիւք, {յառաջ} քան զայս: Արժողութիւն շինուածոցն, ըստ քաղեալ

քան զոր արժէր ոչ զամս քառասուն, այլ իբրեւ զտասն {յառաջ} քան զայս: Այսոքիկ ամենայն պարզեսցին եւ մանրա

պ. Յովհանջանի չէր աստ ի գալս, եւ երիւք աւուրբք {յառաջ} քան զայս եկեալ ի Կալկաթա բնակի ՚ի տան իւրում: Ա

ից նորա, փոխանակ 125. 000 ռուփեաց, զքառասուն ամ {յառաջ} քան զայս, թողելոց ի հանգուցեալ Աղաւելեանէ: Քանզ

րութեան իմում առ որս վերաբերին ըստ մասին գրելիքս {յառաջ} խաղամ ի պատմութեանս: Առ ձեզ է գրութիւն իմ՝ ն

ման ատենին եւ ի բանիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել զգործն {յառաջ} քան զամիսս երիս կամ զչորս, յորոյ յապացուցութիւն

՚ի գիր եւ կնքեալ ստորագրութեամբ իմով, պահանջեցի {յառաջ} վարել զդատն ըստ զօրութեան կտակին եւ պարգեւագրոյն

իւն դպրոցին, զոր հիմնէիք տակաւին ամօք իբր երկուք {յառաջ}: Եթէ հաճութիւն լիցի վեհափառութեանդ, որպէս ա

ամենախոնարհ յայտարարութիւն Զամս բազումս {յառաջ} քան զայս, ոմանք 'ի բարեպաշտօն ազգակցաց մերոց բնա

ան իւր մօտ: Ես չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ քո մասին. {յառաջ} կարծում էի, որ դու փոքրիշատէ բան գիտես, այժմ նե

։ Այս խօսքերից յետոյ, որ բաւական հանդարտութեամբ {յառաջ} է տարել, իսկոյն վայր է ձգում երեսի դիմակը եւ ասպ

կամի, թէ իւր զաւակը առաքինի դառնայ, ապա նախ եւ {յառաջ} թող ինքը առաքինութեան օրինակ լինի իւր զաւակի առաջ

րեխայն գլխաւորապէս իւր մօր ձեռքով, ուրեմն նախ եւ {յառաջ} հարկաւոր է մեծ ուշադրութիւն դարձուցանել աղջիկ զաւ

թենից։ Ծնողի գլխաւոր ջանքը եւ փոյթը պիտոյ է լինի {յառաջ} հոգաբարձու լինել իւր զաւակների դաստիարակութեան մա

րեանց սեպհական շրջակայքից, որի մասին մի քանի տող {յառաջ} գրեցի Յիշատակարանիս մէջ: Ստոյգ եւ աստուածադիր դա

ի վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում են յետ եւ {յառաջ}, ակամայ երանի եմ տալիս մինչեւ անգամ այդ անշունչ

- Լսի՛ր, - աղաղակեց Պ. Բէգզադէն՝ աջ ձեռքը դէպի {յառաջ} պարզելով օդի մէջ, - այսօր քնած էի ճաշից յետոյ,

որոգուի, կրկնապատկեցի արաղով շինած դէքոքտիս չափը {յառաջ}, քան թէ քնել էի, եւ ահա քունս տարաւ: Տեսանում

: Եւ պիտոյ է ասել, որ այս ճանապարհով շատ շուտով {յառաջ} կը գնար բանը, որովհետեւ ամառները եւ, մանաւանդ,

յետոյ առողջանալ, քան թէ վտանգաւոր կերպով այդքան {յառաջ}: Պիտոյ էր իմանալ, որ ամենայն ցաւի բժշկութեան մէ

եւ այժմ եւս գտանւում է մի նոր աւերանքի տակ։ Եթէ {յառաջ} հարիւր բառի մէջ երեսունը Թուրքի ու Թաթարի էր եւ մ

բարի բաները, որոնց չլինելու վերայ մորմոքուելով՝ {յառաջ} եմ տանում իմ տխուր Յիշատակարանը, եւ որոնց միայնա

նքը. աշխարհի երեսին երկու բան կայ՝ այո կամ ոչ, {յառաջ} կամ յետ, լինել կամ չլինել: Այս հիմքերի վերայ հա

տոյ է մտածել, որ եթէ Նախիջեւանը հոգաբարձու չլինի {յառաջ} գնալու համար, ուրեմն, անտարակոյս, պիտի յետ գնա

բողջութիւնը, նորա միաբան ոյժը բաժանւում է նախ եւ {յառաջ} երկու կամ երեք մեծ հատուած, յետոյ այդ հատուածի պ

են այժմ: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, նայի յետ եւ {յառաջ}, քննէ իւր անցածը, ներկայն եւ գուշակէ ապագայն,

ենագրութիւնը, որ, հարազատ մնալով ազգի կեանքին, {յառաջ} է շարժւում այժմ մի քանի ճշմարտասէր եւ հեռատես պար

սանելով, որ բուն ազգային հարազատ մատենագրութիւնը {յառաջ} է շարժւում, տեսանելով, որ նորա անխոնջ գործակատա

. այն կանաչ ու թարմ տերեւները, որ մի երկու ամիս {յառաջ} քաղցր հովանի էին մեր համար այրող արեւի երեսից, ա

Մեղուի " 37 համարում: Բայց այդ յօդուածը գրելուց {յառաջ} դրականապէս բարեաւ մնայ է ասել լօգիկային, որ առան

ենք Պ. Իսահակեանցի հրաշագործութիւնը: Նախ եւ {յառաջ} Պ. Իսահակեանցը իւր յօդուածի ներածութեան մէջ խրախ

բան պահանջելու, - ասում եմ շեշտելով, - թո՛ղ նա {յառաջ} սերմանէ, յետոյ հնձելու դուրս գայ"։ Բայց մեք ին

եսանէ իմ վերայ, այնքան ազնիւ կը լինի, որ նախ եւ {յառաջ} ինքը կը հրապարակէ նորան՝ ցանկանալով աւելի կատարե

կամակորութեամբ. " Բայց մի մեծ կորուստ չունիմ"։ {Յառաջ} երանի տուեց, յետոյ կորուստ չունի, որի՞ն հաւատան

նել, որ լուռ մնամ նորա անկրթութեան եւ տեսութենից {յառաջ} աստուածաբանութեան վերայ: Ո՛վ է ասել նորան, որ,

մենեւին վատ չէր լինելու Պ. Իսահակեանցին խօսելուց {յառաջ} մի փոքր մտածել, ուսանել, որովհետեւ, ամենեւին ա

ստակը Պ. Իսահակեանցի յօդուածի պատճառով, դորանից {յառաջ} եւ ո՛չ մի տող բան տպած ու հրապարակած չունէի, որ

թեանը, թող պատմեմ այստեղ, որ երկու տարի սորանից {յառաջ} ասիական Տաճկաստանի մէջ մի Հայոց եպիսկոպոս գերեզմա

րովհետեւ ես եւս հասկացայ: Մի քանի օր սորանից {յառաջ}, գալիս է իմ մօտ ծանօթներիցս մինը, որին դուք չէք

ադէ, ես քո դրանը կը չոքեմ մի օր եւ ինչպէս նախ եւ {յառաջ} գորգս (խալիչա) կը փռեմ եւ լուադեղ (персидская

կամ տասն հոգի երաժիշտքը թէատրոնական գործողութենից {յառաջ} հնչեցուցին մեր ականջին " Պօրտիչիու համր կամ Ֆենել

ժանի խնդիր է այս, բայց, թողնելով այլ ժամանակի, {յառաջ} տանեմ խօսակցութեանս թելը: Եթէ քաջ վարժ լինէի

զգային բարոյական զգացմանը եւ մտաւորական գիտութեան {յառաջ} գնալուն գործակից չեղաւ: Մեր ազգը այսպէս է. տալ

ճաբանասէր կամ խռովայոյզ ոգւով, այլ իրենց փաստերը {յառաջ} բերէին արդարապէս, եթէ ունէին, թէեւ սոքա էլ շատ

ը կընդունի, որով ազգը հոգեւորականներէն երկու դար {յառաջ} անցած կերթան. այսքան երկարութեան մէջ արշաւել, ա

իները կապեցին ձեռքս մի մազեղէն պարանով եւ սկսեցին {յառաջ} վարել: Երկար մտածութենից յետոյ որոշեցի նայիբի ան

Մարգարէի փոխանորդի կեանքը եւ որ քանի ամիս սորանից {յառաջ} անարգ մահ ստացաւ դահճի ձեռքից: Լաւ ծանօթ ես ունե

րօն բովանդակել իմ մէջ: - Ափսո՛ս, որ կէս դար {յառաջ} չենք ծնած, ապա թէ ո՛չ, գուցէ դուք եւս ընկնէիք ֆ

ակով սրբելով արտասուքը, փոխուած եւ ողբալի ձայնով {յառաջ} տարաւ իւր պատմութիւնը. - Ինձ ասացին այդ խլող

իք անբարոյականութիւն, դուք պիտի հաշտուէիք նախ եւ {յառաջ}, որ ազգը եւս բաժին բաժին չլինէր: - Լոյսը չէ

դ բանի մէջ ճշմարտութիւն, բայց դու, զուգահեռաբար {յառաջ} գնալով ազգի կեանքի հետ, ամենայն առողջամտութեամբ

ակ եւ ասիացի ազգերին, այդ վնաս չունի, միայն դու {յառաջ} գնա: Կը գայ օրը, կը ծագէ եւ քո համար այն արշալո

երի վերայ: Ահա այսպէս. այնքան ձեռնհաս չեղայ {յառաջ} վարել Յիշատակարանս, մինչեւ որ հանդիպեցայ նորա մե

վնասակարութիւնը քննւում է եւ սահմանւում է նախ եւ {յառաջ}, տարու զանազան եղանակների մէջ քանի օրերով ծանրաչ

րգութիւն ի նմին եւ ոչինչ ", - գրում էր քսան տարի {յառաջ} մի ուսումնական ազգային, որ, կարդալով այս տողերը

լինելով, չունին գաղափարների ընդհանուր միութիւն: {Յառաջ} ասում է, թէ Հայաստանը մխիթարւում է, արտասուքը ս

, թէ Մխիթարեան միաբանութիւնը սորանից մի քանի տարի {յառաջ} շինել է մի աղօթք, որ Մուրադեան տղայքը երգեն երեկ

են դրականապէս այդ դպրոցի օգուտը. երկու կողմը եւս {յառաջ} են բերում զանազան համոզիչ եւ ճշմարտանման փաստեր:

հպանել այնտեղ, ուր է ազգը. բ) Դպրոցը հիմնելուց {յառաջ} ապահովել նորա մշտնջենաւորութիւնը, որ ազատ մնայ ա

զատ մնայ ամենայն պատահարների երեսից. գ) Դպրոցից {յառաջ} հոգաբարձութիւն գործել օրինաւոր ազգային դաստիարակն

) Դպրոցի մէջ աւանդուելու ուսմունքը եւ գիտութիւնքը {յառաջ} վարել եւրոպական երկրորդ դասակարգի վարժարանների ըն

ր օտար լեզուով եւ ցաւում ենք, որ այդքան քրտինքով {յառաջ} եկած գործը մեռած է ազգի համար: Մեք ցաւում են

ւածը, եւ այս է պատճառը, որ պատուելի թարգմանիչքը {յառաջ} էին բերել տպագրապետին, թէ նամակ են ստացած Հնդկաստ

քան թէ գտանւում ենք: Սորանից քանի տարիներով {յառաջ} բարձրացած կրօնական-սխօլաստիկեան վէճերի պատճառով Մ

ր գտանւում է այժմ Փարիզում: Քանի մի տարի սորանից {յառաջ} բարձրացած մրրիկը խլեց նորան իւր տեղից եւ, բաւակա

ուսումնական ազգայինը, որ քանի մի ժամանակ սորանից {յառաջ}, հրատարակելով " Արեւելք " անուն օրագիր (խափանու

այողի 100 մանէթ վարձը կտրելու եւ իւր անխիղճ կամքը {յառաջ} տանելու համար պատրաստ է, 1000 մանէթ կաշառք տալով

լով Բէգզադէի արած տմարդութիւնը, իսկոյն ժամանակից {յառաջ} վճարում է իւր պարտքը Բէգզադէին՝ մտածելով, թէ այ

ր նորան սուրհանդակի կառքը, նստում է... Եւ կառքը {յառաջ} է շարժւում ամենայն զօրութեամբ: Երկու օրից յե

ն Մատթէոս սրբազանի սիրտը: Մի քանի օր սորանից {յառաջ} ստացած նամակը մի նոր ապացոյց տալիս է մեզ մեր աբեղ

ւնք ունի եղած Հայ բանասէրը մինչ սորանից քանի տարի {յառաջ} գրում էր հետեւեալ տողերը՝ նուիրուած Արամ նահապետ

դեռ խօսել չգիտեն, թո՛ղ ուրեմն Հայ մանուկը նախ եւ {յառաջ} որպէս Հայի զաւակ ուսանի իւր սեպհական լեզուն եւ ապ

սեպհական լեզուն եւ ապա՝ օտարինը: Ազգութիւնը {յառաջ} է, քան թէ ընդհանուր մարդկութիւնը, եւ ամենայն մա

պի ազգութիւնը, դէպի մեր ազատ կրօնը: Աշխարհը {յառաջ} է գնում, վերստին ծաղկում են թառամած ազգութիւնք,

րէք եւ կօրսետի եւ քրինօլինի հարուստ պաշարներով օր {յառաջ} ամուսնացնէք նորանց, որքան կարելի է, մի հարուստ

ճառների հիման վերայ առաջին փոյթը պիտի լինի նախ եւ {յառաջ} կենդանացնել մայրենի լեզուն ազգի զաւակների սրտի,

յն մասին, թէ ինչ բաներ հարկաւոր էին ազգին նախ եւ {յառաջ}, որ յետոյ ազգի ուսումնականքը կարող լինէին ազգայի

թիւնը Հայկի ձեռքով հիմնուեցաւ Քրիստոսից 2107 տարի {յառաջ}, ուրեմն՝ 2428 տարի նախքան Լուսաւորիչը: Նորանից

ելով Քրիստոսից 749, ուրեմն Լուսաւորչից 1070 տարի {յառաջ} անցաւ օրինաւոր թագաւորութեան կարգ: Քրիստոսից 149

արգ: Քրիստոսից 149, ուրեմն Լուսաւորչից 470 տարի {յառաջ} վերանորոգուեցաւ Հայոց տէրութիւնը, եւ այնուհետեւ

էր մեր հայկաբանութեան ձեւ ու ոճը Քրիստոնէութենից {յառաջ}, որովհետեւ Քրիստոնէական ժամանակների հայկաբանութի

թիւնը, որի մասին ինքը՝ Խորենացին, բողոքում է, {յառաջ} է, քան թէ այլ ամենայն սովորութիւն: Լուսաւորչից

րծեր է կատարում, քան թէ սորանից հինգ հարիւր տարի {յառաջ}, եւ արծաթը, ոսկին կամ այլ անփուտ բաներ, եթէ կա

համար ապացոյց ներս բերել) նորանով, որ նոյն այդ {յառաջ} բերած " Երկնէր երկին եւ երկիր " ամենին յայտնի երգ

զգի ինքնուրոյն Կաթողիկոսութիւնը սուրբ Սահակից շատ {յառաջ} ՝ դեռ Մեծ Ներսէս Պարթեւի կաթողիկոսութեան սկզբումը

րեւ վկայութիւն այս բանին՝ կարո՞ղ է արդեօք պարոնը {յառաջ} բերել մեզ մի պատմական իրողութիւն: Բայց մինչեւ նո

որպիսի հազիւ թէ եղած է տիեզերքի արարչագործութենից {յառաջ}: Լսւում է, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ձեռք է զարկել

արելու չէր ներգործելուց, գիտէինք, որ մեք ինչպէս {յառաջ}, այժմ եւս գործակից էինք այս հրատարակութեան: Ընթ

նգամ հիւսիսի ցուրտը պաղեցնում է նորանց արեւագալից {յառաջ}... Նայելով մեր ներկայ վիճակին՝ մեր մխիթարու

կան գաւազան ընդունելը: Սորանից մի քանի շաբաթ {յառաջ} մասնաւոր նամակներ տեղեկութիւն էին տալիս մեզ, թէ

ախահարց ոսկերքը: Բայց, այն օրերից բռնած, որչափ {յառաջ}, այնքան ծանր պիտի լինի այդ դատաստանը. աշխատեցէ՛

վհետեւ կեանքի հոսանքը միայն մի ընթացք ունի՝ դէպի {յառաջ}: Յառա՜ջ... Այնտեղ միայն կարող ենք հանդիպել

: Անգլիան ուրախ էր մինչ սորանից մի քանի ամիս {յառաջ}, հարուած հարուածի քամակից ընդունում էր հիւսիսայի

ու հետ էինք զբաղած: Բայց, - ինքնաբաւական կերպով {յառաջ} տարաւ խօսքը, - պիտի իրաւունք տալ մեզ, որ կտրիճի

ա աս գայթակղութեան քարի վերայ եւ դէպի ձախ, շրջան {յառաջ}, ծռեց պատմութիւնը իւր ուղիղ ճանապարհից: Ազ

, որ քանի իւր հասկացողութիւնը նոյնն է, ինչպէս էր {յառաջ}, այն մինի ժամանակ, այն քսանը պիտի գնայ նոյն ճան

րաբերութեան մէջ, դէպի իւրեանց պարոնները, ինչպէս {յառաջ}, ստրուկները եւ լսել չկամեցան: - Հրատարակեց

իսկ վարձկանի աշխատութիւնը իւր համար չէ. վարձկանի {յառաջ} բերած արդիւնքը վայելում է նորա տէրը: Ո՞վ է նորա

յն տունը, ուր ես բնակւում եմ, սորանից տասն տարի {յառաջ} վարձում էի յիսուն ոսկու, այժմ տան տէրը չկամի տալ

եւ այժմ բռնած ճանապարհի ուղղութիւնը եւ փոխէ նորան {յառաջ}, քան թէ հասել էր մինչեւ նորա կորստական ելքը: Եթ

դն է նորա ե՛ւ քննողը, ե՛ւ քննելին: Բայց մարդը, {յառաջ}, քան թէ պիտի գոյանայ, յառաջ, քան թէ գոյանալուց

ելին: Բայց մարդը, յառաջ, քան թէ պիտի գոյանայ, {յառաջ}, քան թէ գոյանալուց յետոյ պիտի ապրի, յառաջ, քան

նայ, յառաջ, քան թէ գոյանալուց յետոյ պիտի ապրի, {յառաջ}, քան թէ պիտի քննէ եւ իմաստասիրէ իւր անձը, իւր կ

ւր անձը, իւր կեանքը, իւր անցածը, իւր ներկան եւ {յառաջ}, քան թէ պիտի մտածէ եւ հոգաբարձու լինի իւր ապագայ

բ քննեն իւրեանց բռնած ճանապարհը եւ այս քննութիւնը {յառաջ} տանին մինչեւ գործի տարրական պարզութիւնը, այնտեղ

նամանեաց մէջ նա արուեստով եւ բիւր հոգաբարձութեամբ {յառաջ} է բերում այն, ինչ որ առանց աշխատութեան բնութիւնը

քերը, որ ո՛չ արուեստը եւ ո՛չ գիտութիւնը կարող են {յառաջ} բերել Եւրոպիոյ մէջ, եւ որ այնպէս առատօրէն պարգեւ

մեր ընթերցողների միջից նեղսիրտ մարդը: Երկու տող {յառաջ} ազգութիւն է քարոզում, յետոյ ազգութեան մէջ նշմարո

Մահը անհասկանալի է, եթէ չգիտենք կեանքը, ուրեմն {յառաջ} կեանքը: Ի՛նչ է կեանքը: Կեանքը է անդադ

վարութեան դրամ է հարկաւոր, իւր որեւիցէ խորհուրդը {յառաջ} քշելու համար, ներքին պարտք է հրատարակում նա, եւ

: Տնտեսական խնդիրն է այն զօրութիւնը, որ մի փոքր {յառաջ} խոստացանք անուանել, նա է այն միակ եւ հաստատ ոյժը

արմատ արձակել մի ժողովուրդի մէջ, որ վերացականից {յառաջ} ամենայն րոպէ զարկւում է իրական կարիքների հետ: Իս

լ իւրեանց ազգութիւնը այն շրջանակի մէջ, ինչպէս էր {յառաջ}, այն ժամանակ այդ ազգութիւնը կը մնայ միշտ իբրեւ մ

իլ, միմիայն այն պատճառով, որ անկատարը ժամանակով {յառաջ} է, քան թէ կատարեալը: Այս օրէնքը չունի ոչին

էր արուեստի ներկայ վիճակը, այլ, ինչ որ դարերով {յառաջ}: Նոր գիր ուսանող մարդը թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն թղ

ի թղթին, ըստ որում նոր է սկսանում եւ հարկ է, որ {յառաջ} անկատարը ձեռք բերէ: Եթէ մինչեւ այժմ մեր խօս

ի զգաս, որ ես եմ քո ազատիչը... Թշուա՜ռ... {յառաջ} քան թէ փրկեցիր նորա կեանքը, ոտքիդ տակ կոխեցիր նո

նուհին, մինչեւ իւրեանց ասպարէզի կատարածը պիտի որ {յառաջ} դիմ են, պիտի որ կատարելագործուին: Քաղցր է

75 եւ հոկտեմբ., համար 10, երես 310): Մեզանից {յառաջ} ազգերի կատարած փորձը պիտոյ է մեզ խրատ եւ օրինակ լ

այդպիսի ազգային աշխարհական բարեկարգ դպրոց նախ եւ {յառաջ} կը լինէր մի լուսաւորութեան առողջ ծննդարան մեր ազգ

ր ի Հօրէն ելանէ"։ Ո՛չինչ առնու յՈրդւոյ, եւ ո՛չ {յառաջ} գայ յՈրդւոյ, որով Այվազովսքին ըստ իմիք մերձեցուց

՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ, սահմանեցաւ յութերորդ դարու - {յառաջ} քան զնոյն՝ ընդհանուր եկեղեցին դաւանէր զբղխումն Հ

եանց յայտնեալ աստուածագիտութեան: Եթէ գոյր երկիրս {յառաջ} քան զ7368 ամս, աստուածաբանութեան է պաշտօն ժխտել

եան է պաշտօն ժխտել, թողլով բնական գիտութեան զիւր {յառաջ} տանել զվարդապետութիւն, յերկրաբանական մասին, արտ

5) Երես 15. Հարց. - " Այն մեռած հոգիները {յառաջ} քան զգալուստ Մեսիային արքայութեան փառացը հասա՞ն "

զԱրիոս, զՄակեդոն, եւ զՆեստոր: Ուստի հետեւաբար {յառաջ} բղխի յեզրակացութիւնդ անմխիթար, եթէ արտաքս քան զե

առաքելական եկեղեցի։ Ամսօրեայ իբր ժամանակօք {յառաջ} քան զայս, նախարարն ներքին գործոց իրազեկ եղեալ հո

պարծա՞նքը, յիմա՛ր զքեզ. Ցոյց տուր ինձ դու {յառաջ} քոնը. Ճաշ եմ ուտում, ազնիւ ընթրիք,

արժողութեններին: Մեք, վաղ ուրեմն, գուցէ շատ {յառաջ}, քան թէ գրիչ առինք ու հրապարակ իջանք, գիտէինք,

նք Պ. Չամուռճեանի համար: Հոգեւորականք նախ եւ {յառաջ} քաղաքացի են եւ ապա հոգեւորական, ուրեմն, որպէս կ

ունուարի ասածից հրաժարւում է փետրուարին, մի տարի {յառաջ} գրուած բանից հրաժարւում է ներկայումս: - Խե՞ղճ

նդ կապած է ժամանակի շղթաներով. ժամանակը վազում է {յառաջ}, ուրեմն եւ ժողովուրդը պիտոյ է վազէ։ Այստեղ նա մ

ղաքական իրաւունքը, որպէս ժամանակի հարազատ որդի, {յառաջ} է խաղում մեծ մեծ քայլերով եւ տանում է իւր հետ միա

տնել մեր կարծիքը այդ աշխատութեան մասին։ Բայց {յառաջ}, քան թէ ծանօթացուցել էինք ժողովուրդը այդ պատուակ

), եւ թէ դորա հեղինակը պախարակելի էր, ըստ որում {յառաջ} փակեղ է կրել, իսկ այժմ՝ բոլորշի գլխարկ, կամ եր

ողի ճակատի քրտինքը եւ քաջալերութիւն է տալիս նորան {յառաջ} խաղալ այդ ազնիւ ասպարիզի մէջ։ Սոյնպէս, բարե

աշտօնակատարութիւն է՝ ճշմարտութիւնը գիտութեան մէջ {յառաջ} տանելու համար։ Խօսելով ընդհանրապէս կրիտիկայի

այ։ Այս խնդիրը վճռելու համար կրկնում ենք սորանից {յառաջ} ասածներս, թէ մատենագրութիւնը բանականութեան պահապ

քը կարող են մասնաւորել միմեանց այն լեզուով, որով {յառաջ} է գնացել մինչեւ այժմ մեր աբեղայական մատենագրութիւ

մար եւ չէ կարող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս էր իւրեանից {յառաջ} ազգի բանականութիւնը, եթէ նա մի հոգեւոր շինութիւն

ղովրդի կենդանի բարբառը մշակելու, որով անտարակոյս {յառաջ} կ'երթար մեր ազգի լուսաւորութիւնը, եւ թէ վերջ ի վ

ւմ է մեզ բաց ձգել այն զգեստը, որ մի, երկու տարի {յառաջ} հագած էինք, եւ պատրաստել տալ մեր համար այնպիսի զ

յսօր։ Եւ այս լեզու օր ըստ օրէ աւելի մեծ քայլերով {յառաջ} գնալը բացայայտ է արդէն, եթէ համեմատենք միմեանց հ

ւսանել իւրեանից լաւ խօսողներից"։ Միայն թէ օր մի {յառաջ}, եթէ կան, հանդէս ելանէին այդ աւելի գեղեցիկ հայա

աստանը երկու մասն բաժանելով վազում է եւ վիշապօրէն {յառաջ} խաղալով թափւում է Բենկալի ծոցը, եւ ահա՛ արեւմտքո

տուել են եւ առաքինիքը պսակուել: Այնուհետեւ {յառաջ} տարաւ իւր պատմութիւնը եւ խօսեց այսպէս, Հիւսիսայի

եւ երբեմն անյաջող կերպով իւր ուղղութեան ընդդէմ, {յառաջ} էր գնում մի բարեբարոյ մարդու հոգացողութեան տակ:

սզի գործարանը սոցայ հոգաբարձութեան տակ իւր կարգով {յառաջ} գնալով ցոյց տար պտուղ եւ արգասիք: Ինչպէս երեւում

մի բաբելոնեան խառնակութիւն: Այսպիսի կերպով գործ {յառաջ} կ՚երթա՞ր: Գործարանը բարեկարգութեան մէջ պահելու,

րանից յարմար միջոց կարող չէր գտանել իւր ցանկացածը {յառաջ} տանելու: Ատեան կոչեց վերակացուին հոգատարների հետ

րեցի ասելով. առ ժամանակ թո՛ղ այդ բաները, նախ եւ {յառաջ} պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ, թէ ո՞վ եւ ինչպիսի՞ մարդ էր

ան հանելու համար, ես աւելորդ չեմ համարում այստեղ {յառաջ} բերել նորա գործերից մէկ քանիսը: Երբ պապը յանձնու

սա հարցրել էր նորանից. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ եմ: " {Յառաջ} ասա՛ դու ինձ, թէ ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա

ր յուսալ մի բան եւ կամ որոնց օգնութեամբ կարելի էր {յառաջ} տանել մի կամք: Այսպիսի խորամանկ եւ անբարոյ

կացու կարգուիլ, ինչս ես մի քանի տարի եւս սորանից {յառաջ} վարել էր այդ պաշտօնը շատ արժանաւորութեամբ. բայց

, Գերմանիոյ հռչակաւոր ուսումնարաններում մեծաքայլ {յառաջ} են գնում, նոցայ ամեն մէկը տարաբախտ Հռոմի համար մ

այնտեղ մեռաւ: Ինքը ի՞նչ բան ասես, որ չէ արել. {յառաջ}, հոգեւոր ծառայութեան մէջ մտաւ: Երբ տեսաւ,

, որոնց ամէնեւին անտեղեակ էին, ապա այսքան չարիք {յառաջ} գալու չէին: Եւ գործարանը իւր ներքին եւ արտաքին բ

քին եւ արտաքին բարեկարգութիւնը պահելով, մեծաքայլ {յառաջ} կ՚երթար, հիմնադրի մեծ խորհրդին համաձայն եւ շատ ա

գործարանը ի՞նչ եղաւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա {յառաջ} չտարաւ իւր խօսքը, եւ եզրափակեց այստեղ իւր պատմու

մի փոքր որոշակի բաներ նորանից, բայց նա չկամեցաւ {յառաջ} տանել խօսքը: Ես եւս անքաղաքավարութիւն համարելով

ց մէջ կար եւ հանգուցեալը, Երեւանից մի իջեւան տեղ {յառաջ} գնաց կաթողիկոսին։ Սա հանդիպեցաւ Աբովեանին եւ խօս

անել էր նորան ճեմարանը, այլ ցանկանալով աւելի եւս {յառաջ} գնալ իւր ասպարէզի մէջ՝ մտքումը հաստատեց որոնել ի

ասին դեռեւս իւր ուսման ընթացքը աւարտելուց մի տարի {յառաջ}, երբ բնակւում էինք ամառը միասին կոմս Շերեմետեվի

ետների սէրը դէպի ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլերով {յառաջ} էր խաղում իւր ասպարիզումը, որ շուտով ահա եւ առան

գում. մայրը մտաւ նորա արեւը... Մահից քանի օր {յառաջ}, մինչ տկարութիւնը զայրանալով զայրանում էր, նորա

։ Եկեղեցու ուխտը, հոգեհանգիստ կատարելով այնտեղ, {յառաջ} շարժուեցաւ դէպի մեր եկեղեցին. որի քամակից լուռ ե

ից լինելու այս տխուր հանդիսին։ Սգասիրտ խումբը {յառաջ} շարժուեցաւ դէպի Վագայնկով). մի երկու ժամից յետ

լ միայն մի հողեղէն թանձր պատեան, որի մէջ երեք օր {յառաջ} բնակւում էր մի աննիւթ էակ, մի զգայուն, բանական

ց սատանային. սա նորա ուսումնական գրապետն էր, որ {յառաջ} Նադիր Շահի մօտ երեւելի լեզուագէտի պաշտօն ունէր:

շնորհք անիծեալ դեւը, անցաւ բոլոր բազմութիւնից եւ {յառաջ} եկաւ դժոխատիրոջ դիմաց: Այս դեւը զինուորական

ոջ դիմաց: Այս դեւը զինուորական ճարտարապետ էր {յառաջ}. սա մի հիւսիսային երեւելի քաղաքի մէջ շինեց մի աւ

վ, եւ արժան էր վարձատրել այդ նզովեալները: - {Յառաջ} թո՛ղ յայտարարութիւնքը կատարուեն, - ասաց սատանան

խռովութեան արհի նախագահը, - ասաց սատանան: Գ {Յառաջ} եկաւ մի անպիտան, պատառոտուած, վիրաւոր, կեղտոտ

ամբութեան եւ յեղափոխութեան, որի անունը Աստարօտ: {Յառաջ} եկաւ Աստարօտը. գլուխ տուեց սատանային եւ, առաւել

չ եղան այն ապստամբութիւնքը, որ քանի տարի սորանից {յառաջ} սկսուել էին մինչեւ եօթ-ութ տեղ: - Վերջացան,

թիւն ունէին ներկայ անցքի հետ: Եւ այսպէս, նախ եւ {յառաջ} Ձեր մռայլութեանը յայտնի է, որ ես քանի ժամանակ յա

աջ Ձեր մռայլութեանը յայտնի է, որ ես քանի ժամանակ {յառաջ}, Փարիզումը, հանեցի գեղեցիկ խռովութիւն: Ժողովու

ինձ իւր գեղարդով, ինչպէս տեսաք, սորանից մի փոքր {յառաջ}: - Վերջը ի՞նչ եղաւ: - Ոչի՛նչ, մռայլագ

բութիւնների մասին, ո՞ւր մնացին միւսերը: Մի փոքր {յառաջ} պարծենում էիր, թէ միմիայն Գերմանիայումը հանել ես

ի հետ, նորերումս տիրել է Կանտոնին եւ յոյս ունի, {յառաջ} գնալով այդ աշխարհակալական հանդիսումը, ծաղկեցնել

- Այն, որ մարդիկ չեն հաւատում մեզ այժմ որպէս {յառաջ}: - Մարդերի հաւատը կորե՞լ է դէպի մեզ, - բացա

ործանութիւն: Այժմ չես կարող խաբել նորանց, որպէս {յառաջ}. նոքա շատ խելօքացել են այժմ... - Լռի՛ր,

միայն ծառայ... - ընդհատեց սատանան, - մի փոքր {յառաջ} աւելի լաւ եւ խելօք կարդացիր: - Միայն ծառայ,

Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց օրագրապետը, - ես {յառաջ} եւս ծառայ կարդացի եւ այժմ նոյնպէս կարդում եմ. ես

որդը ` " միջական"։ Նոցանից մինը ձգում է խելքերը {յառաջ}, միւսները քարշում են հետ, մինը քարշում է աջ, մ

տկեցի առհասարակ մեղքի չափը. մարդիկ մեղանչում էին {յառաջ} համառօտ եւ հին մեղքի ցուցակով. դորա հակառակ, այ

շատ հին բաներ է պատմում. գիտէ մինչեւ անգամ Նոյից {յառաջ} անցած բաները եւ ծանօթ է այն լեզուներին, որ ջրհեղ

ծ բաները եւ ծանօթ է այն լեզուներին, որ ջրհեղեղից {յառաջ} խօսում էին: - Ինչպէ՛ս է առողջութիւնդ, կէտադ

ախտապարտու... Գրականութեան դեւը չկարողացաւ {յառաջ} տանել իւր հռետորութիւնը, պատճառ, մի մեծ ամբոխ դ

ագոյն Բրամինը: Բուն տէր սատանայի հանդիսաւոր {յառաջ} գնալը կատարուեցաւ հետեւեալ կարգով: Ողջից յա

աջ գնալը կատարուեցաւ հետեւեալ կարգով: Ողջից {յառաջ} գնում էին հետեւակ դեւերը, նոցայ քամակից ` ձիաւոր

ն։ Իսկոյն վէզիր Բէհեղզեբուղը, եւ միւս ոստիկանքը {յառաջ} մտան սատանայի մօտ շնորհաւորել դժոխքի այս նոր եկաւ

ողը անտարակոյս պիտոյ է զարմանայ, որ մի քանի թերթ {յառաջ} նկարագրուած խիստ, անողորմ, բարկացող եւ աներկիւղ

Հնդկաստանի մէջ. դորա ծայրագոյն Բրամին դառնալուց {յառաջ}, լաւ ու վատ կային դպրոցներ, ուր մի քանի բան սով

աջ կողմից, ձեռքին բռնած գալարած մի թերթ թուղթ, {յառաջ} դուրս եկաւ հրապարակ եւ գլուխ տալով տէր սատանային

պատճառը: Այս միջոցին մօտեցել էր նորան աղախինը եւ {յառաջ} քան թէ պ. Մարկոսը աւարտել էր իւր հարցմունքը, ստ

փում են իւրեանց քաջութիւնը: Սորանից մի քանի տարի {յառաջ}, պատահեցայ մի հայ երիտասարդի... քաղաքում, ո

պատճառ, շատ պատրաստութիւնք տեսաւ ախոռը մտանելուց {յառաջ}: - Ի՞նչ պատրաստութիւնք․ - սկսեց պ. Մարկոսը

եայ շղթայով կախած էր կուրծքի վերայ, համբուրեց եւ {յառաջ} գնաց... Նա տեսաւ, որ ախոռներից մինի դուռը բաց

րկոսը: Այս պատճառով վեր կացաւ տեղից եւ կամեցաւ, {յառաջ} գնալով, ողջունել իւր բարեկամը. բայց պ. Մարկոսը

Հաւաստելու համար, թէ այդպէ՞ս էր արդեօք, կամեցաւ {յառաջ} ուրանալ այն խորհրդով, որ եթէ պ. Մարկոսը ստուգապ

Իմ խելքս գլխիս է, բայց քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ {յառաջ} խելագարուել էիր ախոռից ներս վազելով, այնպէս, որ

փախչել որեւիցէ ընկերակցութենից. այն մարդիկը, որ {յառաջ} շատ սիրելի էին ինձ, այժմ դարձել էին իմ աչքում փս

եցի գործ դնել իմ գերմարդկային զօրութիւնը... ես {յառաջ} եւս կարող էի այդ բանը առնել, բայց չէի կամենում,

ձեր. Բայց, - ասում է Պարացելսոսը, - ես դեռ շատ {յառաջ} գիտէի փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը, որ ուսել էի Կ

տանգաւոր ցաւով հիւանդ աբեղայի մօտ: Պարացելսոսը, {յառաջ} քան թէ սկսած էր գործ դնել իւր բժշկութիւնը, հարկա

րկոսը, որ, ինչպէս յայտնի է ընթերցողին, մի փոքր {յառաջ} խօսք էր տուել պ. Շաքարեանցին, ոչինչ հարցախնդիր

նա, կարող ենք ամենայն տեսակ լրբութիւն առնել, - {յառաջ} տարաւ իւր խօսքը պ. Մարկոսը: - Գիտե՞ս, որ ն

դու օգնութեան, որ մինչեւ այժմ ճանաչել էին աղբիւր {յառաջ} շարժողութեան մի տեղից դէպի մի այլ տեղ, վազում է

ւթիւն տուեց ինձ, ես պատրաստութիւն կը տեսանեմ դեռ {յառաջ} մի փութ պատրաստելու. յետոյ դարձեալ կը շատացնեմ,

րաբերութիւնը ամենեւին այն չէր, ինչ որ քանի մի օր {յառաջ}: Մանթուխեանցը, ոսկին շինելուց յառաջ, գալիս

ի մի օր յառաջ: Մանթուխեանցը, ոսկին շինելուց {յառաջ}, գալիս էր Շաքարեանցի մօտ, որպէս իւրեանից առաւել

անգուցեալը լաւ գիտէր իւր բանը: Հաշիւը սկսանելուց {յառաջ}, պատրաստում էր, ահա այն ծառերի տակ, խորովածը,

րի տակ, խորովածը, գինին եւ արաղը: Անտարակոյս, {յառաջ} գնում էին այդ բարութիւնքը վայելելու, որ մի փոքր

սփոխանութեան պաշտօնը: Բայց երբ սորանից հինգ տարի {յառաջ} հիւանդանալով հարկադրուեցաւ թողուլ իւր արհեստը, ե

նօտերը, ինչո՛ւ չասացիք առաւօտ, որ մի րոպէ աւելի {յառաջ} վայելած լինէի այդ երգը լսելու երջանկութիւնը:

ուժով, շատ տեղ սուր եւս գործ դրուեցաւ եւ մի փոքր {յառաջ} քրիստոնեայ կոտորող ու հալածող հեթանոս Հայերը կոտո

սին, որով խօսակցութիւնը դարձաւ հասարակաց: - {Յառաջ} գնանք եւ չդադարենք սորա վերայ, - շարունակեց կոմս

մի եգիպտական մումիա, այլ որպէս գործարանաւոր էակ {յառաջ} էր գնում իւր կերպարանագործութեան մէջ: Ինչպէս ազգ

եսանելով: Այսպիսի սխալ եւ անբնական ճանապարհներով {յառաջ} գնալով քաղաքականութիւնը, չէր կարող ապրել որպէս մ

Կոմսը կամէր մի բան ասել, բայց Մահտեսի Թովմասը {յառաջ} տանելով իւր խօսքը չթողեց նորան բերան բանալ:

, Գալիս էր մի նաւ, ջարդուած կայմերով, ( {Յառաջ} մեր նաւից տեսան նաւաստիք): Եկաւ մօտեցա

ատ նայեցայ... բայց մեր նաւն արագ Վազեց դէպ {յառաջ}... կորաւ իմ աչքից... Եւ այլ միւս անգամ

ն ժամանակ ուղարկուած էր այստեղ: Նա բաւական միջոց {յառաջ} վարելով իւր պարոնի գործերը այս քաղաքում, իհարկէ

արդ կը նայէր բարձր աշտարակից դէպի վայր, փոքր ինչ {յառաջ}, իւր հետ միասին մի յատակի վերայ կանգնող մարդերի

ից, օգուտը գողութիւն չէ, յափշտակութիւն չէ, այլ {յառաջ} է բղխում գործերը օրինաւոր եւ խելացի կերպով յառաջ

յառաջ է բղխում գործերը օրինաւոր եւ խելացի կերպով {յառաջ} վարելուց: Դնենք, թէ ես պարտականութեան էի առել ի

ւտ օգուտ բերէին: Եւ այսպէս պ. Յովնաթանեանցը {յառաջ} գնալով, արդէն վաղուց եւ ընտանիքի տէր դարձած էր:

անալ մեծարողական պատուանուններ, որովհետեւ նախ եւ {յառաջ} տուողքը չգիտեն իւրեանց արժանաւորութիւնը, երկրորդ

իմ բժշկական հոգաբարձութեան տակ իւր ամուսնութենից {յառաջ}. ես այն օրից տեսայ ձեր դուստրը, երբ նա կարօտեցա

մառախլապատ կերպարանք: Այս կերպարանքը երկու քայլ {յառաջ} սողալով դէպի խօսողքը, յետ գնաց յանկարծ երեք քայլ

էր չափից, յուսահատութիւնը սրտապնդեց նորան եւ նա {յառաջ} եկաւ ոտքի մատների վերայ երեք քայլ: Նորա այդ երեք

ւնքից յետոյ չէր կարելի այլեւս ծածկուել, պիտոյ էր {յառաջ} գալ, եւ կերպարանքը, գլուխը կախած ստրուկի պէս,

այեց նորա վերայ եւ երկու ձեռքերով գլխի ետնակողմից {յառաջ} շփելով իւր կիսով չափ սպիտակ մազերը ճաղատ ճակատի վ

ասկած չտանի... - Դու ընդունու՞մ ես, - խօսքը {յառաջ} տարաւ Շահումեանցը, - թէ աշխարհը ենթարկուած է մի բ

աւականներ էին նոր գոգումը. եւ գիտէ նա, որ ետ եւ {յառաջ} պիտոյ է իւր տուածը ստանայ. եւ դու եթէ կամենայիր

նը, մինչ այն մարդը եւս նոյնպէս ամբոխուած, առանց {յառաջ} խաղալու շեմքի վերայից, հարցրեց նորանից, թէ տա՞ն

մի՞թէ տխուր բան էր 18 տարեկան աղջկայ համար մի ոտք {յառաջ} ամուսնանալ. չէ՛, այդ չէր պատճառը. Մանուշակի սր

... Մանուշակը դողաց այս անունը լսելով. նա {յառաջ} կարմրեցաւ, յետոյ գունաթափուեցաւ ինչպէս մարմարիոն

էին միայն, թէ այն մարդուն է, որ քահանան մի փոքր {յառաջ} բռնել էր աղջկայ ձեռքը եւ Առէալ զձեռն Եւայի ասելով

երս մտանելով կարծես թէ հոտով իմացաւ, որ իւրեանից {յառաջ} մի տխուր բան անցել էր այդ տեղ, եւ այս պատճառով շ

, խնդրե՞լ է իմ համաձայնութիւնը: Ես գալոց ամառից {յառաջ}, չեմ կարող հարսանիք առնել, ինչպէս կամի, թո՛ղ գ

սել. եթէ միւս անգամ գայ, ասա՛ նորան, որ ամառից {յառաջ} չենք կարող, եւ արդարեւ չենք կարող, արծաթ չկայ.

անցը ներս մտաւ: Թիւթիւնճի֊օղլուն տեսածովը իսկոյն {յառաջ} գնաց, " հրամայեցէ՜ք, հրամայեցէ՜ք, պարոն Շահում

ն. սա պատուել կամենալով տանուտէրը առաջարկեց, որ {յառաջ} Թիւթիւնճի-օղլուն առնու: - Այդ ի՞նչ բան է, - կ

համար: Որովհետեւ մի քանի բան ունէի քեզ ասելու {յառաջ}, քան թէ ամուսնացած էինք, այս պատճառով անհրաժեշտ

նչպէ՞ս էր կատարւում այդ արարողութիւնը: Նախ եւ {յառաջ}, առնում են մի ցորեանի մաղ. սորա մէջ դնում են եօ

, ծածկած սպիտակ-դեղնագոյն ճպռով, որ եւ փոքր ինչ {յառաջ} վազել էր թշերի եւ քթի մէջտեղում, պատճառ, խարոյկ

նչիւրքը կանգնեցան դարձեալ իւրեանց տեղերում ինչպէս {յառաջ}: Մի փոքր ժամանակ պտուկին նայելուց յետոյ, գլխաւո

էր շուտով հարսանիք կատարելուց. նա ասում էր, որ {յառաջ}, քան թէ ամառը, չէ կարող լցուցանել Աղուանեանցի փ

իկը, իսկ պարոն հայրը նա՞զի նստեց, ես մի քանի օր {յառաջ}, եւ առանց այս բանին եւս, կամենում էի ասել քեզ,

առից, եթէ ոչ մատանուց, քո ամուսինը փեսայանալուց {յառաջ}, ինչպէս առողջ, քաջ եւ ուժեղ տղայ էր, մի ոչխարը

ոյ մաղձը մտանելով ստամոքսի եւ արիւնի մէջ, նախ եւ {յառաջ} պատճառում էր փսխողութիւն եւ լուծողութիւն. երկրոր

ղեցի շինելու համար։ Այս ժամանակիս կամ թէ մի փոքր {յառաջ} պիտոյ է պատահած լինի եւ նորա յատկապէս փոխանցութիւ

ենետիկեան Ծերակոյտը (սենատը) դեռեւս հարիւր տարի {յառաջ}, այսինքն՝ տասն եւ եօթներորդ դարու սկզբումը, վճ

ւ համար։ Եւ այն Կարնեցին Խաչատուր վարդապետը, որ {յառաջ} հրաժարուել էր Մխիթարից, որպէս բուն հայկական վարդ

երմերի, նոյն իսկ հիմնարկութեան պայմանների մէջ եւ {յառաջ} ու յետոյ պիտոյ է մի օր աճէին, կերպարանք առնուին

մի անսխալ հիմքի վերայ մի առողջ գործ հիմնարկեն եւ {յառաջ} տանեն նորան միաբան զօրութեամբ, որպէս արժան էր Լո

նոցա զուղղափառութիւն եւ զայլ ուսմունս, զի զնոյն {յառաջ} վարեսցեն զկնի նորա, միայն գիտեալ զօգուտ ազգին։

նց, ժողովեաց 'ի նոցանէ արդիւնս, որով կարող եղեւ {յառաջ} վարել զսկսեալ գործն եւ կատարել։ Բնաւորութիւնք Մխ

աբանութիւն ընդ Հայոց ", եւ ջանաց ամենայն հնարիւք {յառաջ} վարել զայն ցայն աստիճան, մինչեւ յանձն էառ անցանե

ւ փոխանցեցաւ 'ի նոսա 'ի սկզբանէ հետէ։ Ուստի՞ {յառաջ} գայր եւ զի՞նչ փօլիթիքա էր Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց

րութիւնը։ Ուրեմն այստեղ մնում է մեզ քննել նախ եւ {յառաջ} " Մխիթարեանց սկզբունքը"։ Մխիթարեանց սկզբուն

պէս մարդկային բանականութեան հետ ձեռք ձեռքից բռնած {յառաջ} է խաղում, թէ ի՛նչ վերանորոգութենների է ենթարկւու

ղեցականների անկարգ գործերի վերայ։ Դեռեւս շատ {յառաջ} այս իրողութեններից ստեղծագործել էին պապերը իւրեան

ն եւ ութն տարեկան հասակում, միւսը՝ տասներկուսից {յառաջ} ։ Տեսանում ենք մի պապ, որ փոխանորդ է ընտրում ինք

, միջին դարերում պապականութիւնը մեծամեծ քայլերով {յառաջ} գնաց դէպի իւր դատապարտելի եւ անքրիստոնեայ նպատակը

ի եւ սարսափելի յանցանքների։ Մեր խօսքը այս կերպով {յառաջ} տանելով՝ ասում ենք, թէ մարդը որոշւում է այլ կեն

րը։ Տեսանք ահա այդ աղբիւրը, եւ այժմ մնում է մեզ {յառաջ} խաղալ մեր ընթացքում, հետեւեալ գլխին պահելով խօսե

, բայց այն հնարքը, որ գործ էր դրել նա այս բաները {յառաջ} տանելու համար, տարակոյս չկայ, որ այդ հնարները ս

մասին խօսեցինք։ Այդ պատճառով եւս մատենագրութեան {յառաջ} շարժող զօրութիւնը բղխում է ոչ մի աղբիւրից, ինչպէ

. դորա փոխանակ մի շատ բնական գործ։ Մատենագրական {յառաջ} խաղալու շարժառիթքը Մխիթարեանց ձեռքով, Մխիթարի մա

ց եւ նորա անմիջական աշակերտներից յետոյ էին նախ եւ {յառաջ} դոյն միաբանութեան երկդիմի կեղծաւորութիւնը Հայոց ա

ամքին։ Այս այն գիրքն է, զոր 'ի ժողովն երեք ամօք {յառաջ} առաջի արարին նոքին իսկ չարախօսք, թէ բովանդակեալ

րամիտ գտաւ։ Պատմագիրք Հայոց իբր երեսուն ամօք {յառաջ} 'ի լոյս ընծայեցաւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, եւ

եան տեղւոյդ, որպէս եւ ցուցանեն գործք որ գործեցան {յառաջ} ժամանակաւ։ Ապաքէն Աբրահամ կաթողիկոս Լիբանանու վա

դաշտում չեն բուսանում, գիտուն հոգեւորներ ունելուց {յառաջ}, պիտոյ է պատրաստել ուսումնարաններ, տպարաններ, որո

ուք ապա զկարծիսդ իբր հաւանական, ապա թե ո՛չ զմերն {յառաջ} խաղացուցանեմք զընթացս բանից, թէ գրոցս այս լեզուա

թիւն ձգեաց յինքն Կիկերոնեանն լեզու, մինչ ի նմանէ {յառաջ} եկին այնքան բազմաճիւղ բարբառք Եւրոպիոյ՝ Հռովմէակ

վանօրէից եւ ի մենարանս աբեղայից: Այո՛, ո՛չ շատ {յառաջ} քան զայս տպագրեաց ի Մոսկվա Մսեր մագիստրոս Զմիւռնա

ւկ հայկական մանկտւոյ ի նորայն անշքացեալ աշխարհի, {յառաջ} խաղալով անդրէն ի կարգի բանիս: Արմատական լեզու

եզերականս. յեօթն ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զոր {յառաջ} բերէ Յովհան Երզնկացի ի մեկնութեան հին քերականութե

լ ճառք, աստուածաբանականք եւ բարոյականք, այլ մեք {յառաջ} ընթացուսցուք զկարգ բանիս: Զոսկի դար մատենագր

րեալ եղեն ի մետասաներորդ դարու եւ անտի օր քան զօր {յառաջ} խաղալով՝ ձեւակերպեցին զմերոց աւուրց բարբառ աշխար

կռել կոփել զդուռն Երուանդայ արքայի"։ {Յառաջ} քան զքննութիւն պատուական հեղինակիդ եւ մերային եւ

ետի կորուսեալ է անգիւտ ի յորձանս դարուց անցելոց ( {Յառաջ}. " Հոգեբանութեան ", տպեալ ի Մոսկվա 1851):

ուց, կարեմք համեմատել զդպրութիւն ազգիս, զոր ինչ {յառաջ} քան զքսան ամ, ընդ այժմեան զդպրութեան եւ հերիք են

սաղմոս առանց ամենայն գիտակցութեան եւ ընտրութեան, {յառաջ} բերէ յամենայն խնդիրս, թէեւ չունէր զոչինչ յարաբեր

ի Հայկազանց, այլ այս՝ կարծիք է եւ եթ, մանաւանդ {յառաջ} ի հնասիրաց առ ի զօշոտել զաչս հասարակաց: Ըստ մեզ

պատուական եւ զսիրելի հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք {յառաջ} բերել եւ զայս զի առ ի լուսաւորել զմանկտին հայկակա

թիւնը արգելք եղաւ այս զարհուրելի գործերին, որպէս {յառաջ} խաղալուն նոյնպէս եւ աճելուն։ Լուդովիկոս XIVի

րի ուշադրութիւնը դարձուցանել այս Կարգի վերայ, որ {յառաջ} քան թէ " Թափառական հրէայ " վիպասանութեան կարդալը

արհորդութիւնը. բոլոր Իտալիա ամայացած էր փոքր ինչ {յառաջ} գոյացած սարսափելի ժանտախտից, ամբողջ քաղաքներ, ա

է Քրիստոսի քարոզութիւնների վերայ, պիտոյ է նախ եւ {յառաջ} երեւակայել ճանապարհ, հարթ կամ անհարթ (viam plan

ական աշխարհի մայրաքաղաքը հասանելուց յետոյ, ողջից {յառաջ} գնացին Օրտիցի մօտ եւ կարողացան շրջել նորան իւրեան

կ գտանուեց այս Կարգի հիմնաւորութեանը. նա սորանից {յառաջ} եւս մի շարադրութիւն էր գրել, որի մէջ շատ հասուն

վը իբրեւ իւր երեսփոխան այնպիսի մարդիկ, որ նախ եւ {յառաջ} շատ ջերմեռանդ հպատակ էին Պապական աթոռին, երկրորդ

roducat duaestiones, այսինքն՝ " Ո՛չ ոք չէ պիտոյ {յառաջ} բերէ նոր խնդիրներ"։ Այս կանոնների զօրութենով բո

ն սկիզբն, այսինքն՝ չ'կայ կեանք, որ ամենայն ինչ {յառաջ} է տանում։ Սա մի Չինաստան է՝ խելացի մարդերի ձեռք

աստունների մէջ, որոնք երկրպագում էին նորան։ {Յառաջ} քան թէ Յիսուսեանք, եկել էին այստեղ Կապուսինեան ք

ւններ, թոյլ էին տալիս նորադարձերին խոստովանելուց {յառաջ} մոխիր ցանել գլխների վերայ, որ ստացած էր կովի թրի

րքան կարելի է շատանում եմ համառօտ գրելով։ Նախ եւ {յառաջ} քանի մի խօսք ասենք Եափոնիայի Յիսուսական Առաքելութ

ել Յիսուսեանների դաւաճանութեանը, ինչպէս փոքր ինչ {յառաջ} ասացի։ Այլ ի վերայ այսր ամենայնի Սաղմոսի ասածի ն

Կայսրին, թէ Հօլլանդացիք շատ փոքրիկ երկրի տէր էին {յառաջ} Եւրոպայի մէջ, յետոյ ապստամբեցան իւրեանց թագաւորի

ծիծաղում էին դեսպանի վերայ։ Այս տեսաւորութիւնից {յառաջ} Յիսուսեաններից մինը ասաց. " Եթե Պապը միտք ունի ա

է այս մարդին պաս պահել այս սուրբ գործը կատարելուց {յառաջ} (նա այսպէս է անուանել այս մարդասպանութիւնը), մ

": Հերիք չէր այս, ինքը եպիսկոպոսը ձեռք դնելուց {յառաջ} վերստին կրկնում է " Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհ

ւթերի պակասութիւն եւ դու հարկադրած ես այդ գործերը {յառաջ} տանել մինչեւ ժամանակի վախճանը: Երանի թէ ես եւս օ

ած ու կարդացած էինք վաղուց ահա՛, գուցէ քսան տարի {յառաջ}, մի այդպիսի գիրք Պ. Բժշկեանի թարգմանութեամբ, ո

ւթեան մէջ գործ է ածում այս ձեւը. մօռացնել տալի, {յառաջ} գալի, հոգի է տալի եւ այլն, փոխանակ՝ մոռացնել կ

եւ այլն, փոխանակ՝ մոռացնել կամ մոռցնել տալիս, {յառաջ} կամ առաջ գալիս, հոգի է տալիս ասելու տեղ։ Ինչպէս

քը գրի միջնորդութենով յայտնել, իսկոյն այն մի ժամ {յառաջ} սովորական խոստովանութեան լեզուն կը պղծուէր, եւ ա

ոմերոսի ժամանակը, կրօնը բաւական միջակ ճանապարհով {յառաջ} էր խաղում, իսկ երբ ընկաւ սա Հոմերոսի բանաստեղծակ

րտերով արդէն սառուց է դարձել. պատճառ, որ նախ եւ {յառաջ} կեանք եւ գործադրութիւն չունի ընկերութեան մէջ։ Եր

դարար էր եւ ձեռքը պարզէր դէպ 'ի քարացած հացը, որ {յառաջ} քան ստամոքսը գնալը բոլոր ատամները եւս կը փշրէր։

յց կարելի է այս որդիքը փրկելու ջանք դնելով նախ եւ {յառաջ} այդպիսի յիշատակաց արձանները կտայ կուլ տալու։ Բաց

որ հին լեզուի պոչը բռնած՝ քշում են իւրեանց էշերը {յառաջ}, չեն կարողացել մինչեւ հիմա ճանաչել, թէ լեզուն,

իտութեան՝ Յունաց յաշխարհն ճանապարհորդէր " (Թղթի {յառաջաբ}., եր. 36)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին

լի կաշառել: " Ընծայ " անունով գիրքը թող որ երկու {յառաջաբան} եւ մի վերջաբան ունի, սակայն շատ աղքատ է իւր բովա

նդունելութիւն Ընծայի ", երես 123): " Երկու {յառաջաբան}, եօթը յօդուած, վերջաբան մըն ալ ետեւէն, որը 181

ի՞նչ պատճառավ տալիս ենք մեր յօդուածին մի այսպիսի {յառաջաբան}, պատուելի ընթերցողքը, կ'իմանան՝ սկզբից մինչեւ

{ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ} " Փորձ արդի աշխարհաբառ լեզուի քերականութեան " աշ

ուրեք տեսանեմք ի տետրակս պարոն Զմիւռնացւոյն։ {Յառաջաբանեալ} հեղինակիդ ի սկզբան մատենկացս փողէ զանձնէ մաքրեալ

: Գրքի բովանդակութիւնը, ինչո՛ւ գիրքն եմ ասում, {յառաջաբանը}, կամ աւելի լաւ, գրքի ճակատում դրած պատկերը՝ "

նայեցայ վերնագրին, բայց երբ սկսեցի կարդալ արդէն {յառաջաբանը}, ասես թէ ապտակ իջեցուց երեսիս. հարկ չկայ ասել,

 ԹԱՓԱՌԱԿԱՆ ՀՐԷԱՅԻ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԵԱՆ {ՅԱՌԱՋԱԲԱՆԸ} Մեր պատուելի հայրենակիցքը, շատ անգամ լս

ալութիւն մեր բարեկամներին. § 2. Այս անանուն {յառաջաբանը}, ինչպէս նորա բովանդակութիւնը տեղիք է տալիս ենթադ

ել է այս Թուղթը Փարպեցու Պատմութեան քամակում։ {Յառաջաբանը} տալիս է մեզ մի քանի տեղեկութիւնք, առանց որոնց աւ

աւելի պիտի մթնէր մեր համար Թղթի բովանդակութիւնը։ {Յառաջաբանը} կարդացողքը պէտք չէ՛, որ հակասութիւն համարեն նորա

, որոնց մէջ փակուած էր Փարպեցին։ Նորա Թուղթը եւ {յառաջաբանը}, պարզ երեւում է, որ պահել են իրենց մէջ եղած բան

յ ակնարկում է Թղթի հեղինակը։ Խաղաղութի՜ւն եւ այդ {յառաջաբանը} գրողի տասն եւ հինգ դարուայ ոսկորներին. հանգի՜ստ

առել իր յառաջաբանի մէջ, որպէս նաեւ Թղթի անանուն {յառաջաբանը}, գալով այս Նոր քաղաքի՝ այսպէս է ծանօթաբանում.

ի մարդու, որ այն ժամանակ, ինչպէս վկայում է Թղթի {յառաջաբանը}, " արուեսակ աստղի պէս էր փայլում"։ " Եւ զիմ շն

ին, այլ թէ նորոգել է հիմն ի վեր։ Երկրորդ՝ Թղթի {յառաջաբանը} մեզ ասում է, թէ Մեծ Վահանը Փարպեցու տեսչութեան յ

ք., գլ. ԻԴ., համ. 16)։ Մեզ թւում է՝ Թղթի {յառաջաբանը} գրողը այս խօսքերն է, որ ուրիշ ձեւով առաջ է բերու

ր ատեան կանչել նորան։ Իրա՛ւ, պ. Պռօշեանց միայն {յառաջաբանը} եւ ծանօթութիւնը գրել է իւր ձեւով, բայց այդ մի քա

զուն, որով գրել է իւր ծանօթութիւնը եւ շատ անաջող {յառաջաբանը} ։ Անաջող ածականը՝ նորա յառաջաբանին տրված, նորա

կողմից ասելիք կայ: Հեղինակը վերջացնելով իր {յառաջաբանը}, այսպէս է ասում. " Մեծ յոյս ունիմք, թէ ազգը կ՚

կ դոյն այդ Քնարի չորրորդ տետրակի եւ մանաւանդ նորա {յառաջաբանի} վերայ մասնաւորապէս: Այստեղ չկան նորութիւնք,

րութեան, մի ուրիշ տեղ փիլիսոփայութեան պատմութեան {յառաջաբանի} մէջ, երես 9) ասում է թէ " պատմութեան փորձերը ան

ելով, գրեթէ Փարպեցու բոլոր Թուղթը ներս է առել իր {յառաջաբանի} մէջ, որպէս նաեւ Թղթի անանուն յառաջաբանը, գալով

մ. պատճառ, բացի սոցանից եւ ոչ մի նման բան կայ, {յառաջաբանի} յիշած վկայութեանը։ § 8. Այս Համազասպ Մամիկոն

հասկանում՝ Ղազար ասելով։ Ստո՛յգ է, Կիրակոսը իր {յառաջաբանի} մէջ (եր. գ. ), խօսելով հայ պատմիչների վրայ,

ներելի չէ կրկնել։ Բայց սակայն պ. Էմինը, իր {յառաջաբանի} մէջ այսպէս է խօսում. " Գնացեալ աշակերտեցաւ Ղազար

որովհետեւ չէ հերիքացել այս ծանօթութեամբ, այլ իր {յառաջաբանի} մէջ (եր. 21) կրկին անգամ ծանօթաբանում է այս մա

ւ, թէ ովի՛ որդի էր Ղազար Փարպեցին։ Պ. Էմինը իր {յառաջաբանի} մէջ (եր. 18) այսպէս է խօսում. " Թէեւ անյայտ է

եւ կամ ծառայ ուրուք"։ Երկրորդ, վերը մէջ բերած {յառաջաբանի} խօսքերից յետոյ պարոնը շարունակում է. " քանզի վաղ

ինչ ասենք այս խօսքերին, որ Պ. Էմինը խօսում է իր {յառաջաբանի} մէջ. " Յանդիման եղեւ (Փարպեցին) մեծի մարզպանին

ամանակով բոլոր հայոց եկեղեցիներից։ Թղթի {յառաջաբանի} մէջ յիշուած եկեղեցու փայտակերտը, որ վնասուել էր կ

երկու, մի բան չէ․ բայց եթէ մի վեդրօ արաղը ձգենք {յառաջաբանի} փոխանակ, իսկ Մարասկէնը վերջաբանի տեղ, այն ժաման

թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ", ինչպէս ասում է {յառաջաբանի} վերջին տողերում։ Այս շատ անգործադրելի գաղափար է

ղինակի խորհուրդն էլ այս է, ինչպէս ծանօթաբանում է {յառաջաբանի} մէջ: Եւ եթէ լաւ ուշադրութեամբ նայենք այս գործին

թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ", ինչպէս ասում է {յառաջաբանի} վերջին տողերում: Այս շատ անգործադրելի գաղափար է

էջ օտար ձեւ, օտար ոճ, կամ, բնաւ ո՛չ, այլ նորա {յառաջաբանի} լեզուն: Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ բարբա

ջան աշխատութիւն: Մի փոքր առաջ պ. Պռոշեանցի {յառաջաբանի} անունը տալով ձախ ածականով մկրտեցինք նորան, բայց

ձախ ածականով մկրտեցինք նորան, բայց այդ ութ երես {յառաջաբանի} մէջ կայ մի առողջ կտոր, եւ այս է նորա միտքը, թէ

ութիւն չունին բնագրին, այլ՝ հեղինակի լեզուին եւ {յառաջաբանին} ։ Հեղինակի լեզու ասելով՝ չենք իմանում Աշտարակի բ

եւ շատ անաջող յառաջաբանը։ Անաջող ածականը՝ նորա {յառաջաբանին} տրված, նորա բովանդակութեանն է վերաբերւում, որ լ

րողանանք կարգաւոր քննութեան տակ ձգել մի գործ, որ {յառաջաբանից} մինչեւ վերջը պատկերացնում է մի անկարգութիւն, մի

ակից է արած մեր թարգմանութիւնը։ Ինչպէս պ. Էմինի {յառաջաբանից} երեւում է, Թուղթը դուրս է եկած Ս. Էջմիածնի գրատ

ոյ ընծայէ ազգին " զՎարդապետարանն կրօնի " իմաստուն {յառաջաբանիւն}: [Թողցի] մեզ աստանօր պարզապէս խոստովանիլ զճշմ

ւ այն մեր Մայր եկեղեցին, որի համար Փարպեցու Թղթի {յառաջաբանն} էլ ասում է. " Շնորհէր (Վահան) նմա (Ղազարու)

քա, որոնք փառաւորեցին այս նեռների անունը իւրեանց {յառաջաբանների} եւ ընծայաբերութիւնների մէջ. մի խօսքով ամբողջ դժո

ԱԶԳԱՅԻՆ ԹԱՏՐՈՆ ՊՈԼՍԻ ՄԷՋ {Յառաջաբաններով} չենք սկսանում այս գրուածքը. ազգային թատրոնին է ը

ր, ի՛նչ կայ որ: Գ․ Պ. Շաքարեանցը, այս իւր {յառաջաբանով}, այլեւ ձեռների եւ դէմքի շարժուածքով մի այնպիսի ձ

տանելով, թողնելու էի քո նախասենեակում: Այս կարճ {յառաջաբանութեամբ} սկսանում եմ ահա իմ Յիշատակարանի տարեկան շրջանառու

տ հնասիրաց եւ ի ծանօթութիւն հայերէնագիտաց հանդերձ {յառաջաբանութեամբք} զհեղինակացն եւ զհեղինակութեանցն եւ խոստովան լինիմ

միւսին հարս " անունով այժմուս տպի տակ եղած գործի {յառաջաբանութեան} մէջ, ուր խօսք է լինում բաւական երկար հին եւ նոր

ից դէպի դուրս " (Հեգել, Իրաւանց փիլիսոփայութեան {յառաջաբանութեան} մէջ): Այս գրութիւնից պարզ երեւում է, որ փի

, միւս, սոցանից ոչ պակաս, զարմանալի խօսքերը այդ {յառաջաբանութեան}, որ, ճշմարիտն ենք ասում, հիացնում են մեզ։

ծ Վարդան վարդապետի Պատմութեան, Մխիթարեանց գրած, {յառաջաբանութեան} մէջ (հին լեզուով) կարդացինք " գլուխ գործոց " որ

նի ուրիշ աշխատութիւնքը, որոնց մասին յիշել ենք մեր {յառաջաբանութեան} մէջ։ Ստոյգ է Փաւստոս Բիւզանդացին (դպր. Գ

զՀոգեբանութիւն իւր տպագրութեամբ յամի Տեառն 1851 ի {յառաջաբանութեան} անդ նորին լեզու իմաստասիրական ոճով բանից զայս ամե

էին զմտաւ անգամ ածել այդպիսիք, զորոց գեղեցիկս ի {յառաջաբանութեան} ճարտասանութեան իւրոյ Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեան

կերպով ներգործել ժողովրդի վերայ։ Ինչպէս խօսել եմ {յառաջաբանութեանս} մէջ, ես հարկաւոր համարեցի մեր Ազգայինների ուշադր

րորդ՝ գրել է մի քանի ծանօթութիւնք եւ երրորդ՝ մի {յառաջաբանութիւն} ։ Պ. Էմինի այս երեք տեսակ գործողութեանց մէջ է

ա՛ց, - բացագանչեց սատանան, - ես անգիր գիտեմ այդ {յառաջաբանութիւնը}. այն բոլոր յայտարարութիւնքը, որ ոչինչ չեն պարու

ա կփշրէ ձեր ժանգոտ ատամները: Կարծեմ, որ այս {յառաջաբանութիւնը} անհասկանալի չէ ձեզ. բայց հաստագլուխ մարդու հետ ա

ննութեան տակ ձգել հեղինակի լեզուն եւ նորա շատ ձախ {յառաջաբանութիւնը}, վերջինս եթէ չլինէր, առաւել գոհ պիտի լինէինք:

բազում եկեղեցական երգս, որք մի առ մի յիշատակին ի {յառաջաբանութիւնս} շարականաց տպելոց յորում եւ իցէ տեղւոջ, եւ զճառ ի

լ Հոգւոյն ընդ ձեռն Քրիստոսի՝ համարեսցի բղխել կամ {յառաջագայել} յՈրդւոյ, ո՛չ ապաքէն եւ առաքեալք տային զհոգին, ո

որիկ, յաւելու յիշեալ եպիսկոպոսն, թէ " ինքն ունի {յառաջագոյն} ստանալ զհրիտակսն, յորոց ի ձեռս իցէ եւ ապա զթուղ

նի դատարանին, ըստ որում Այվազովսքին պահանջեալ էր {յառաջագոյն}: Իբրեւ տեսի, եթէ ոչ յօժարի ի խաղաղութիւն, յ

նիմ ի վերայ յերեսս յերկրի, թէ հետ ինձ տանելու եւ {յառաջագոյն} Մալաղայ, Մադրաս եւ Կալկաթայ ուղարկած եւ կամ թէ տ

, չէ կարողացել արդիւնաւորել: Լաւ կը լինէր, եթէ {յառաջագոյն} պատրաստուէր, յետոյ յանձն առնուր այդ մեծ պաշտօնը

ստիպեալ 'ի բռնութենէ տէրութեան եւ պատրիարգին, որ {յառաջագոյն} գիտակն էր այն ամենայն վերոյասացեալ Ինճիճեան խորհր

ս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն զՍիւնեացն {յառաջագրեալ} եպիսկոպոսն աշխարհին " (եր. 40)։ Պ. Էմինը

տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն. զՍիւնեացն՝ {յառաջագրեալ} եպիսկոպոսն աշխարհին ", որ ասել է՝ Յունաստանից վ

ւն կայ տակաւին, Թող զի թօթափել ական՝ {Յառաջագրեալքս} կատարին: Տակաւ զնովաւ կենաց ծառ՝ Ար

ալ ազգային պաշտօնական եզրակացութեան, պատուելի եւ {յառաջադէմ} անդամք ազգի մերոյ, որք եւ կցորդք վերաuաց ընտրութ

րումս լսւում է, թէ ձկնորսաթիւնը Դօնի մէջ բաւական {յառաջադէմ} է։ Այլեւ կարելի է յիշատակել այն, որ ամենայն տար

ատել ազգը աղքատութենից, այլեւ մեծ զարկ տալ նորան {յառաջադէմ} ուղղութեան մէջ: Բնութեան մէջ չկան այն վտանգ

չ միայն այսչափ, փա՛ռք եւ պարծանք երիտասարդութեան {յառաջադէմ} քայլափոխին, եւ ԴԵՐԱՍԱՆՈՒՀԻՔ: Հայկական թատր

ն թոյլ տալ սորան. որով ճանապարհ ստացաւ սա այնքան {յառաջադէմ} լինելու: Իսկ սա իւր գործերը կարգի դնելով, ստիպե

նում է Բեսսարաբիայից դէպի Էջմիածին, Աբովեանը իւր {յառաջադէմ} աշակերտների հետ միասին, որոնց մէջ կար եւ հանգուց

ունէութեան վերայ՝ հարց էր արել, թէ ունի՞ արդեօք {յառաջադէմ} աշակերտներ։ Երբ լսել էր Աբովեանի ստորասական պատա

պատասխանը այդ մասին, խոստացել էր կաթողիկոսը այդ {յառաջադէմ} աշակերտներից տասն տղայ ուղարկել Բեռլին, որ այնտե

կային այն ժամանակուայ խելացի եւ բանագէտ մարդիկ՝ {յառաջադէմ} հոգեւորականք, երեւելի աստուածաբանք եւ քարոզիչք,

րդը իւր անձնասիրութեամբ կապում էր ազգի կամ քաղաքի {յառաջադիմաթեան} ընթացքը: Խօսակցութեան ձայնը սկսանում է այնուհետե

ական Պալդազարեանէ, յուսամք թէ յարատեւեսցի անդուլ {յառաջադիմութեամբ}, նա զի ուսումնասէր հասարակութիւնն մեր, որ ի Զմի

ակիցք Այվազովսքւոյ, դրական թշնամիք ազգի մերոյ եւ {յառաջադիմութեան}, որ ըստ բռնեալ ի նոսա հակառակասիրութեան եւ նախան

ած եւ ապականուած լինէին, եւ ազգային գիտութեան եւ {յառաջադիմութեան} տունը աւազակաց այր շինած լինէին։ Այս խօսքերից յե

եանց, թէ Հայոց ազգը ո՞ր տեղում ունի գիտութեան եւ {յառաջադիմութեան} տուն, որի մասին ասում էք, թէ չէ շինել նա այր աւ

րկու Հայ, որ միասին խորհուրդ կատարած լինէին ազգի {յառաջադիմութեան} վերայ, հոգ տարած լինէին ազգի զաւակների կրթութեան

ք սիրելիս, եւ մեք հոգւով չափ ուրախ կը լինինք ձեր {յառաջադիմութեան} վերայ, եթէ յաջողի ձեզ ստանալ։ Բայց, լսելով ձեզ

րակում. 1) Ցոյց տալ Հայոց ազգի գիտութեան եւ {յառաջադիմութեան} տունը... ցոյց տալ երկու Հայ, որ ազգի օգտի եւ յա

ան տունը... ցոյց տալ երկու Հայ, որ ազգի օգտի եւ {յառաջադիմութեան} մասին խորհուրդ կատարած լինէին միասին: 2) Յա

խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ ինձ ազգի գիտութեան եւ {յառաջադիմութեան} տունը։ Պատասխանի եմ ստանում, թէ " այստեղ ազգի ա

ակ ազգը արժանի էր մեղադրութեան, եթէ գիտութեան եւ {յառաջադիմութեան} տունը աւազակների այր շինած լինէր"։ Նշանակում է

էր"։ Նշանակում է, թէ ազգի մէջ կայ գիտութեան եւ {յառաջադիմութեան} տուն, եւ ազգը, աւազակների այր չշինելով, արժանի

նութիւն համարում ենք մեզ անփոյթ չլինել Հայոց ազգի {յառաջադիմութեան} եւ լուսաւորութեան մասին: Բայց որպէս մարդ եւ որպէ

մի քանի միտքեր, որոնք մեծ յոյսեր տալիս են Հայերի {յառաջադիմութեան} մասին: Այն թանձր եւ խաւարատեսիլ ամպերը, որ

կը լինէր նոցա համար մի նոր զարկ, մի նոր շարժառիթ {յառաջադիմութեան}: _______ Մի այլ նամակից, որ ստացել եմ Օ

դատողութիւնը դեռեւս եօթնեւտասներորդ դարու ազգային {յառաջադիմութեան} վարդապետութիւնը կընդունի, որով ազգը հոգեւորականն

այժմեան ժամանակումս ինչ խորհուրդ ունէր մարդկային {յառաջադիմութեան} համար: Կար ժամանակ, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վ

: Համաձայնի՛ր ինքդ, թէ ինչպէս կարելի է ազգի {յառաջադիմութեան} վերայ խօսել, ազգի վերանորոգութեան վերայ մտածել,

ոյրը: Կեցցէ՛ երիտասարդութիւն: Եւ հայկական {յառաջադիմութեան} տարեգիրը ոսկեղէն տառերով պիտի աւանդէ գալոց սերուն

Հպարտութեան երեւեցած օրից կը դադարի դերասանի մէջ {յառաջադիմութեան} ձգտողութիւնը այն կէտի վերայ, ուր հասած էր. մինչ

ւցիչ որպիսութիւնքը պիտի նպաստաւոր լինէին նորա մեծ {յառաջադիմութեան}: Եւ այդ թատրոնը ներկայ սերունդի համար կը լինէր մ

ունենալ, ապա ուրեմն պարտակածն է սպասաւորել ազգի {յառաջադիմութեան}: Երկրորդ, նոյնը հասկացնել իւր իրաւասութեան տ

ւթիւն ունէր նոյն իսկ քննութեան տակ ընկած առարկայի {յառաջադիմութեան} վերայ, այդ ապացուցանում է ամենօրեայ փորձը։

ու արժանաւորութիւն ունի ազգի բուն օգուտը եւ նորա {յառաջադիմութեան} շարժառիթքը։ Խնդրում ենք այդ պարոններից, որ բամբաս

կոյս, սուգ առնելու է ամենայն, իւր ազգի օգտին եւ {յառաջադիմութեան} ցանկացող, Հայ մարդը։ Շատ չունի Հայաստանը այսպիս

նր գործեր, այս պատճառով ոչինչ տարակոյս չունէի իմ {յառաջադիմութեան} վերայ: Յանկարծ, մինչ բոլոր արարողութիւնը կատարա

վմ։ Այս վերջի երկուսը շատ փոքր յոյս ունէին գործի {յառաջադիմութեան} վերայ եւ այնքան առաւել վհատում էին, որքան մօտենո

ւ Փարիզի Պարլամենտի հետ։ Բայց Կարգը իւր արագ {յառաջադիմութեան} մէջ պատահեցաւ եւ հզօր հակառակորդների, որ ճանաչու

վաճեան, Մեղուն մի նոր քայլ կատարեց ազգային {յառաջադիմութեան} հանդիսում, - հրապարակով յայտնեց իւր վճիռը մի Պօղո

տածել: Եթէ մէք ստուգապէս ցանկանում ենք ազգի {յառաջադիմութեան}, ապա ուրեմն պիտի քննենք եւ քրքրենք ազգի բարոյակա

կերպով օգտակար լինել այդ ընդհանուր ազգային գործի {յառաջադիմութեանը} ։ Այո՛, ցանկանում էի երբեմն երբեմն տեղեկութիւնք

ողութեան եւ զօրութեան չափ օգնական լինել այդ գործի {յառաջադիմութեանը} ՝ խօսքով եւ գործով, ամենեւին այն սրտով եւ այն ջե

նութիւնը, ցանկանալով մարդկային ազգի օրէ օր աւելի {յառաջադիմութեանը}, խորհրդով ցոյց է տալիս թերութիւնները մի աշխատութ

ս երկրորդական պարապմունքը երբէք արգելք չեղան նորա {յառաջադիմութեանը} իւր առանձին բժշկական գիտութեան մէջ։ Նա, սրտի յօ

իքը: Ես իրաւունք ունէի սպասել այս գործի կատարեալ {յառաջադիմութեանը}, մինչ գիշերով յանկարծ, Ձեր մռայլութիւն, բարեհա

կից։ Դոմինիկեան աբեղաները, նախանձելով Իգնատիոսի {յառաջադիմութեանը} եւ սիրելի լինելուն ժողովրդի մէջ, մի անգամ հրաւիր

եւ թուաբանութիւն, եւ մեծ յոյսեր տալով իւր ապագայ {յառաջադիմութենից}, այնպէս գրաւել էր իւր դաստիարակի աշխոյժ եւ կրակո

ոստմունքը: Ազատ գրատպութիւնը մեծ քայլափոխ է դէպի {յառաջադիմութիւն}, եւ ամենայն մարդ, որ կարող էր որեւիցէ կերպով ըն

րոնց ցանկանում ենք նոյնպէս ամենայն յաջողութիւն եւ {յառաջադիմութիւն}: Հիմնադրերից մինը, ինչպէս ասացի, Պ. Թիւյս

ծ հարուստի փոխանակ հարստանայ մի աղքատ, հետեւանքը {յառաջադիմութիւն} չէ, քանզի դրականը բացասականին վերայ տալիս է զրոյ

ամար։ Աբովեանցը տեսանում էր ուսման հանդիսում մեծ {յառաջադիմութիւն} հանգուցելու մէջ. նորա ժրաջան աշխատութիւնը շատ բա

ն իմն հոգւոյ անմիաբանութեան եւ անմիտ նախանձու ընդ {յառաջադիմութիւն} ընկերին: Ըստ ազգին լինի եւ պատմութիւն նորա,

ում նա իւր բոլոր ջանքը եւ հնարը Պապի դռնումը, որ {յառաջադիմութիւն} պարգեւէ Իգնատիոսի մտադրութեան։ Ամենայն բան լաւ է

այստեղ Կապուսինեան քարոզիչքը, բայց նոքա շատ փոքր {յառաջադիմութիւն} ունեցան. պատճառ, այս Ազգի հասկացողութիւնը շատ կ

րոզել եւ անիրաւութիւնը պաշտպանել: Չէ կարելի {յառաջադիմութիւն} քարոզել եւ անդամալուծի պէս բեւեռցած մնալ մի կէտի

նթացքի մէջ, եւ մինչեւ չդիմէ դէպի բնութեան գոգը, {յառաջադիմութիւնը} աներեւակայելի է: Թո՛ղ հազարաւոր դառնայ հարուստ ա

գմա: Չէ պէտք մոռնալ, որ մինչեւ այժմ մարդու արած {յառաջադիմութիւնը}, թէեւ ըստ երեւոյթին կարծուի նորմուծութիւնք, այն

վիչ Բուտկովը, տեսանելով նորա արժանաւորութիւնը եւ {յառաջադիմութիւնը}, պաշտօնական թղթակցութեամբ յանձնեց նորան բժշկական

համբուրելով Մանթուխեանցի երեսը, շնորհաւորեց նորա {յառաջադիմութիւնը}, որ իւրեանց պայմանի զօրութեամբ, պիտի մեծ ազդեցո

այդ գիտութենների վերայ՝ յարաբերութեամբ դէպի նոցա {յառաջադիմութիւնը} ։ Պատմութիւնը պատասխանւոմ է՝ քա՛ւ լիցի։ Միջին դ

հետեւ զմերս յարգեսցէ զուսումն, ո՞վ ուրախասցի ընդ {յառաջադիմութիւնն} աշակերտիս. ո՞վ զհայրական բարբառեսցի զուարճութիւն

ւթեան բովանդակ հոգին եւ ուղղութիւնը։ Կարգի բոլոր {յառաջադիմութիւնքը} այս գրքի մէջ իբրեւ գաղափար պարունակուած մտքերի պտ

եառն Ներսիսի, որով բարեհաճեալ է նորին սրբութիւնն {յառաջադրել} Սինօդին կոչել զիս յէջմիածին վասն յատենի Սինօդին պ

կազմեցին զնոր դարագլուխ դպրութեան: Նշանաւոր [ {յառաջախաղացութեան} դարուս իննուտասներորդի] ապացոյց տամք [մանաւանդի զ

համեմատ, տասն եւ վեց սամ արասցեն, ութ սամն նոյն {յառաջակայ} ջանէր ամսումն առաքեսցեն ի Նորն Նախիջեւան բարեկարգ

ափեց եւ գուցէ կը ձգէր եւս աթոռի վերայ, եթէ ծառաս {յառաջամատոյց} չխնդրէր ինքեան տալ: Երբ որ բաւական սրսրկել է

նցը, ձեռքը պարզելով դէպի արաղի շիշը: Շաքարեանցը {յառաջամատոյց} գտանուեցաւ եւ իսկոյն լցրեց բաժակները արաղով: Այս

նդուն ազգասիրութիւնը, քո միշտ պատրաստականութիւնը {յառաջամատոյց} գործակից լինելու ամէն մի բանի, որի խորհուրդը եւ

լ ի պատճառս, հետեւեցուցանէր, եթէ բողոք իմ պարտի {յառաջանալ} ըստ զօրութեան կտակին, որով բովանդակ կայք շարժակ

ն, արիութիւն եւ այլն, եւ այլն, ինչպէս կարող են {յառաջանալ} այն բարի, բարի բաները, որոնց չլինելու վերայ մոր

, որ մեր խնջոյքի մէջ կարող էր մի անախորժ դիպուած {յառաջանալ}, պատճառուած որեւիցէ յիմարութենից. երկրորդ, զան

համարեցինք անտեղի, որովհետեւ կարող էր փոփոխութիւն {յառաջանալ} ։ Առհասարակ, ինչպէս ինքը Չամչեանը վկայում է, նամակ

ւստի եւ ապագայքն ո՛րպէս որդիք ի հօրէ բնաւորեալ են {յառաջանալ}: Աբեղայական՝ տեսութեամբ զարգացեալ՝ [Յովհանն

ի կեանքը եւ այս օրէնքի վերայ միայն կարող է մի ազգ {յառաջանալ}: Մենք ուսանում ենք ազգերի պատմութիւնը, բայց շատ

ը եւ խակութիւնքը, զանց եմ առնում նոյնպէս հռչակել {յառաջանալի} օգուտը մի օրինաւոր պատմութեան երեւելուց։ Այս վեր

անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ երբէք սատար լինին {յառաջանալոյ} ի նոր հայախօսութեան, եւ որք հետզհետէ շինեսցին եւ

ավարութեան մէջ, որ խառն ի խուռն եւ անկարգութեամբ {յառաջանալով}, մեծ մասով պատճառ է եղել ազգի դարաւոր թշուառութե

առականութիւն չէ, այդ ճանապարհով Հայոց ազգը երբէք {յառաջանալու} չէ վաճառականութեան մէջ, եւ մեք դատապարտելու չէին

եղած է առանց ուշադիր լինելու այն օգուտներին, որ {յառաջանալու} էին գետի մօտաւորութենից: Ինչպէս եւ եղած լինէր այ

դական ասացեալ տկարութիւնը (chlorosis), եւ դորա {յառաջանալու} պատճառը ճանաչւում է նոցա նստողական կեանքը, որից

եանց բուն եկեղեցին, հարկ են համարել, խոյս տալով {յառաջանալու} անախորժութեններից, չընդունել այլեւս բուն Հայոց ո

անր ծանր պատասխանատուութենների, որ յառաջացած կամ {յառաջանալու} էին դպրոցի տնտեսական մասնում գտանուած անկարգութեա

գի հիւանդ կազմուածքը գտանւում է այն րոպէում, երբ {յառաջանալու} էր դարձը դէպի առողջութիւն, անտես առնել այդպիսի ժ

ւեցաւ սպարապետից: Այն պատերազմումը այս եղաւ սորա {յառաջանալու} պատճառը, որովհետեւ նա իւր արծաթով եւ աստիճանի պա

բանը պատճառ տուեց նորա ընդդէմ մի մեծ թշնամութիւն {յառաջանալու}, որ եւ ապա հարկադրեց նորան հեռանալ Բազըլից: Նա

ֆաբրիկայք, գործատներ եւ պտղաբեր այգիներ, որոնց {յառաջանալուց} յետոյ կարող էք ամենայն տեսակ խաղողի գինիք վաճառել

դնել: Ազգային շինութիւնը բնական կերպով պիտի {յառաջանայ} ցածից՝ հիմքից. այդ հիմքը է հասարակ ժողովուրդը:

, հետեւելով հին խելքերի դրութեան: Ոչ երբեք պիտի {յառաջանայ} ազգը, հետեւելով մի տեսակ վարդերի վարդապետութեան

ւ վաստակ ազգը լուսաւորելու։ Հին լեզուով ոչինչ չի {յառաջանայ}. եթէ յառաջացող էր, մինչեւ հիմայ կը յառաջանար։

Այժմ հարկաւոր էր ձիաւորուիլ. ոտանաւորով ոչինչ չի {յառաջանայ} ։ Երանի թէ դորա գրողներն կենդանի եւ առողջ ականջ ո

ցանկանալ Հայերի համար, եթէ այդ ընտրութիւնքը միշտ {յառաջանային} ՝ ուշ դնելով քաղաքի եւ հասարակութեան պիտոյքին, ե

ետ։ Այդ վէճը եւ պատերազմը հարկաւոր էր, որ մի օր {յառաջանային} մեր ազգի մէջ, հարկաւոր էր, որ լոյսը եւ ճշմարտու

էր ամուսնութեան այն թշուառութիւնները, որ պիտոյ է {յառաջանային} միջումը սէր եւ յօժարութիւն չլինելուց: Մկրտիչը սէ

ագայ բարօրութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, որ պիտոյ է {յառաջանար} պակասութիւնքը վերանալուց յետոյ, խունկ չէիք ծխելո

ղնելով չայրուած ածխածին արիւնի մէջ, դորանից պիտի {յառաջանար} արեան թանձրութիւն, շնչառութեան ստիպանք եւ կարճու

կուելու, երկրորդը, որ թեթեւ թափողին մեծ վնաս կը {յառաջանար}: Թեթեւ թափողը, թեթեւը ձգելուց յետոյ գալիս է հիւ

չի յառաջանայ. եթէ յառաջացող էր, մինչեւ հիմայ կը {յառաջանար} ։ Կարծեմ 200 տարիից աւելի է, որ Վենետկում հազարա

եզուի մասին. Նազարեանցը ասել է, թէ հայոց լեզուն {յառաջանում} է սանսկրիտեան լեզուի մի ճիւղից, մինչդեռ Չամչեանը

ր լինելուց, մի խօսքով, հոգու անբարոյականութենից {յառաջանում} էր այդ կասկածամտութիւնը: Մտածութիւնքս կտրուե

եղբարց կծու, բայց ճշմարտախօս մեղադրանքը ամենեւին {յառաջանում} է դոյն այդ բաների չլինելուց: Խնդրում ենք ցոյց տա

մեք անարժան ենք համարում կանացի ողբ ու կոծը, որ {յառաջանում} են մեծ մասով յուսահատութենից, մինչ մեք՝ իբրեւ ք

մի կայծի, որ, ընկնելով մի դիւրավառ նիւթի մէջ, {յառաջանում} էր մի մեծ հրկէզ ու անթիւ աւերածք: Ի՞նչ տեսակ կին

մարդը պիտոյ է այն բանը առնէ միայն, որից օգուտ էր {յառաջանում} իւր ընտանիքի եւ իւր համար յատկապէս։ Եթէ դու ստաց

վրդի անդաստիարակութիւնը եւ անկրթութիւնը, սորանից {յառաջանում} է անմիաբանութիւնը եւ այն պատերազմը, որ լոյսը եւ

առ երեխայի փոխանակ, իսկ այն խոստմունքը, որ չէին {յառաջանում} գիտակցութենից, եւ Սուրբ Գիրքը՝ աստուածային բանը

, քան թէ ջուրը, հաւաքւում է ջրերի երեսին, որից {յառաջանում} են նաւթի հորերը եւ լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ ճ

շքներ, նորան ցանկանում են ստանալ, ամենայն տեղից {յառաջանում} են թղթակցութիւնք, որոնց մէջ երեւում է եւ ճիշտ նկ

թիւնքը, խնդրում են պատասխանել, թէ ի՛նչ աղբիւրից {յառաջանում} էին դոքա եւ թէ կարելի՞ է արդօք մինչեւ այդ աստիճան

դադարեցաւ, եւ այս մեր ակնկալութիւնը, անշուշտ, {յառաջանում} է ե՛ւ ֆիզիկական, ե՛ւ բարոյական պատճառներից:

ս ներկայ րոպէում: Չկարծէք, թէ իմ տխրութիւնը {յառաջանում} էր մի մասնաւոր կամ անձնական ցաւի կամ վտանգի պատճա

ւթեան յատկութիւնքը, ամենեւին պատահական չեն, այլ {յառաջանում} են նորանից, որ հասարակ ժողովուրդը հող չունի: Որ

տան, զանազան կղզիներ, բնականապէս եւ գլխաւորաբար {յառաջանում} են դարձեալ Բրիտանիոյ մէջ հասարակ ժողովրդի հող չու

թիւն չունենալը, իսկ պատճառը, որ կարծում ես, թէ {յառաջանում} է տանը տիրոջ, կօշկակարի, դերձակի եւ ջրկիրի կամք

մութիւն օր ու ցերեկով համարւում է չքացած, եւ երբ {յառաջանում} է, վաղուց արդէն ապրող մի բազմութեան, կազմում է

Մի վայրկենում հարիւր տեսակ կը փոխուի, բոլորը {յառաջանում} է նորա հոգու վրդովմունքից. նորա խարդախութիւնները

երգործող, որի կարողութիւնը անսահման է: Ոչինչ չէ {յառաջանում} առանց նորան. իսկ նորանով ամենայն բան կարելի է:

իաբանական աստուածային հոգին: Եսական հոգով բան չէ {յառաջանում} նորա համար, որ նա կենդրոնացած է իւր մէջ. նա մեռ

ցին, օդը կ'ապականէ անպիտան արտաշնչութեամբ, որից {յառաջանում} են զանազան վատ հիւանդութիւնք: Եւ այս է պատճառը,

ատի փոշին կամ քրտինքը: Երբեմն, արտասուքներ, որ {յառաջանում} են հոգու խիստ մօտիկ, խիստ սիրական, բայց օտարի հ

ւթ էր եղած նորա ամբոխմունքին: Տիրացուի լռութիւնը {յառաջանում} էր նորանից, որ չգիտէր, թէ ինչպէս խօսք բանայ եւ

մականունը. ես այնպէս էի կարծում, որ այդ տուները {յառաջանում} են Ջալալիներից: - Նշանակում է, ազնիւ ծագու

ոչ թէ միայն երգողի այլեւ ֆօրտօպիանոյի ձայնը: Այս {յառաջանում} էր նորանից, որ իբրեւ ասիացիք ոչինչ հասկացողութիւ

մասին այսքան միայն լսած եմ բժշկող պարոններից, թէ {յառաջանում} էր արիւնի անկարգ շրջանառութենից սեռական գործարանն

ու գանգատները այնպիսի բաների վերայ, որ անմիջապէս {յառաջանում} էին մեր ազգի հոգեւորների եւ մարմնաւորների անդաստի

կանում է եւ զգալի է դառնում, որքան միաբանութիւնը {յառաջանում} է եւ կերպարանագործւում է, որքան աշակերտքը հեռանո

րա ներքին օգուտը, իսկ այդ մեքենապաշտութիւնը, որ {յառաջանում} էին տգէտ մարդերի մէջ, կապիկի նման աշխատ լինելով

մենեւին նոր եւ անբանական առ իմաստունս Հայոց, որք {յառաջարկութեանցս} ՝ թե Ազգ Հայոց անտէր եւ անպատսպար՝ մնայ ընդ երկա

գիւղի շինականներին՝ հրատարակել նանրահաւատութենից {յառաջացած} մի առասպել, թէ կայծակից զարկուած ու մեռած կին լո

գոյացնելու համար, արդեօք յիսուն տարու մէջ մի բան {յառաջացած} կը լինէ՞ր, թէ ո՛չ: Բայց այսպիսի հոգաբարձութիւնք

ութենների եւ ծանր ծանր պատասխանատուութենների, որ {յառաջացած} կամ յառաջանալու էին դպրոցի տնտեսական մասնում գտան

զոհում ենք նորանց, այլ, որպէս քաղդէական սերմից {յառաջացած} ծնունդներ, քարին ենք զարկում: Շատ լաւ գիտեն

եւ ոչ նորա միջից, նորա քրտինքով եւ նորա արիւնով {յառաջացած} մի քանի մեծատունք: Բրիտանիոյ, Իռլանդիոյ եւ Սկով

ական երկիր էին գործում, որոնք, երկրագործութենից {յառաջացած} արդիւնքը վաճառելով, անշուշտ, պիտի ներս բերէին դ

: Չքացած ազգը ապրում է իւր ժառանգների մէջ, {յառաջացած} նոր ազգը վաղո՛ւց ապրում էր իւր նախահարց մէջ: Ազգ

նում էին մի ճշմարտութիւն, եթէ բնական պատճառներից {յառաջացած} գործողութիւնը կամ բնական կերպով կատարուելու իրողո

առը հոգեկան ցնցմունք լինելով, եւ այս թուլութիւնը {յառաջացած} այդ հոգեկան ուժաթափութենից, օգուտ ստանալու չէր բ

ղզին, ուր եղած էր յառաջուց մի հիւանդանոց, ուստի {յառաջացած} էր եւ անունս՝ Սուրբ Լազարոս, Մխիթարեան հոգեւոր

նելով այդպիսի ազգերի յետին հոգեկան չքաւորութիւն՝ {յառաջացած} իւրեանց ստրկական կրօնի ազդելուց։ Արդեօք թափելու

շարժուիլ։ Բայց այդ միջոցին միաբանութեան մէջ {յառաջացած} էր արդէն այն բարոյական ճեղքը, որի մասին խօսեցինք

պահել իւրեան: Բայց, մի այսպիսի ցաւից սրտիս մէջ {յառաջացած} վէրքը բժշկւում է իսկոյն, երբ տեսանում եմ, որ ազ

եան համար՝ ցոյց տալով նեղութիւնները եւ տառապանքը {յառաջացած} անհնազանդութենից ծնողների կամքին։ Փորձով գիտենք

ը լեզուներ ուսանելու համար, եւ շատ բնական կերպով {յառաջացան} լեզուագիտութեան հանդիսում։ Դոցա մէջ երեւեցան քաջ

ի իշխանութեանը: Այս բանի մասին շատ խօսք եւ զրոյց {յառաջացաւ} այն ժամանակ եւրոպական եւ ռուս օրագիրների եւ լրագի

կարօտ եւ վերջին յուսահատութեան մէջ: Այսքան վնաս {յառաջացաւ} միմիայն պատերազմի պատճառով, ժամանակաւորապէս բամբ

ջ տատանի՝ մի ոտնաչափ հող չունենալով: Մարդը {յառաջացաւ} մինչեւ այստեղ եւ կարծում էիր, թէ ահա շօշափում է

ւմ եւ ամեն պաշտպանութիւն այս հաւասարակշռի անունով {յառաջացաւ}: - Բայց կշռի արդարութեան քննի՞չը: - Ք

լրացած, հազար չորս հարիւրն է գնում, որ ոչինչ չ' {յառաջացաւ}, եւ թէ Հայերի մէջ կան մարդիկ, այդ օտար դպրութեն

ները միշտ խոնարհում են դէպի կործանումն. այս ծակը {յառաջացաւ} վերջին երկրաշարժութիւնից: Ես քանի մի անգամ առաջա

եմ լսել ձեր խորհուրդը, որի պատճառով այսքան խօսք {յառաջացաւ}: - Իմ առաջին եւ վերջին խորհուրդը այս է, որ

ենայն անցք, որք անցին ընդ նմա, այսինքն թէ որպէս {յառաջացաւ} յուսմունս գրոց եւ թէ զինչ տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի

պապական դաստիարակների ձեռքով։ Ի՞նչպէս ուրեմն {յառաջացաւ} Եւրոպայի լուսաւորութիւնը, թող խօսէ պատմութիւնը։

նորանց խուզարկու ատենին։ Այս կերպով փոքր առ փոքր {յառաջացաւ} նա իւր ասպարէզի մէջ, այսինքն՝ Յիսուսականութեան

եղ մի քանի խոշորամիտ մարդերից ծիծաղ ծափահարութիւն {յառաջացաւ}. այսպիսի յիմարաբանութիւնները տեսնելով բանիմաց հա

ան աշխարհի յանուսումնութենէ եւ յանդաստիարակութենէ {յառաջացեալ} եւ արմատացեալ անմիաբանութիւն Հայոց՝ յամենայն բար

ւթեան ծովը: Ասում էք, թէ Խորենացու ողբից բան չէ {յառաջացել}. դորա մեղաւորը Խորենացին չէ: Աշխարհիս երեսին ձա

ւնենալ ժողովրդի մէջ: Իհարկէ, այս բանը նորանից է {յառաջացել}, որ նոքա խելօք մարդիկ չեն եղած, որ գործարանի խո

ոչ թէ մէկմէկու վերայ բարդել: Այս ամէնը նորանից է {յառաջացել}, որ չարութիւնը նորա հոգու մէջ վաղուց է արմատացե

ելով իւրեանց մեռելապատանքը, կենդանացել, աճել ու {յառաջացել} էին։ Իսկ այն ժամանակ մինչ մտել էին այս գիտութիւն

թարգմանիչք են եղած եւ մի երեւելի հեղինակութիւն չէ {յառաջացել} նոցանից որեւիցէ ուսումնական հանդիսում։ Առհաս

յց ճանապարհին իմանալով, որ Բարսելոնում ժանտախտ է {յառաջացել} եւ թէ ամենայն հաղորդակցութիւն այս քաղաքի հետ կտրո

իքը, իւր վճռի մասին, որպէսզի իմանայ, թէ որչա՛փ {յառաջացել} է ազգը. ես իմ կողմից, որպէս անդամ հայկական ազգի

ում էր մի մարդու առաջին անգամ. այն աւերանքը, որ {յառաջացել} են Իտալականի եւ միւս Հռովմէական ասուած լեզուների

դ բանը, այնտեղ կայծակը չէ կարող վնասագործութիւնք {յառաջացնել}, որովհետեւ այն, ձողի ծայրի մագնիսացուցած մետալ

յ դպրոցական եւ համալսարանական կրթութիւնը կարո՛ղ է {յառաջացնել} մի այդպիսի տղայի մէջ ցանկալի հետեւանքը: Այս

ուր տպաւորութիւնը, որ մի անպիտան եղանակ կարող էր {յառաջացնել} մի մելամաղձութեան անձնատուր հոգու մէջ: Ի՛նչ

Տէրը, որ նա խնայելով Նախիջեւանի հասարակութեանը, {յառաջացնել} նոցայ մէջ մի գործունէութեան եռանդ այդ արծաթագլուխ

մանական, վհկութիւն, եւ թէ ամենայն բան կարելի էր {յառաջացնել} չար ոգիների գործակցութեամբ: Միշտ պարապում է խեղ

նայի նման մի բան է, որ կարողանում է այդպիսի գործ {յառաջացնել}: - Ես չեմ ասում, թէ մարդ է, կամ սատանայ է,

իշատակութիւններով վրդովուած լինելով չէր կարող բան {յառաջացնել}: Չգիտեմ ի՛նչ էր պատճառը, երեւի թէ յաջող չգնա

կապ մարդիկ կարողացել էին սերմեր տնկել եւ պտուղներ {յառաջացնել}, չունէր այլ եւս այն բարոյական ընդունարանը, որ հ

ւ բերեց իւր հետ Եւրոպա՝ ոչինչ գործ չ'կարողանալով {յառաջացնել} Չինաստանի մէջ։ Քանզի Կայսրը, որ այնքան սիրում է

թագլուխ՝ քաղաքի եւ ազգի այս եւ այն օգտակար գործը {յառաջացնելու} համար, որովհետեւ եղածների մասին անհոգ մնալով՝ կ

ո հարստութիւնը պահում ես ձեռքումդ, որ չարութիւնք {յառաջացնես} նորանով, ուրեմն գնա, այդ երեք հազար մանէթը մածո

քարոզութիւնքը, իւր ճշմարտութիւնը պիտոյ է բաժինք {յառաջացնէին}: Բայց ծածկել եւ վարագուրել ճշմարտութիւնը աշխարհի

մում էին մի ահարկու եւ տխուր ներդաշնակութիւն, եւ {յառաջացնում} էին մարդու մէջ մի այնպիսի անախորժ զգացողութիւն,

ն, քարոզում են, բայց այդ ոչինչ ներգործութիւն չէ {յառաջացնում} ժողովրդի մէջ: Արդէն զզուեցուցին ինձ այս գերմանաց

նից, թէ փո՞քր բաներ կան բնութեան օրէնքների վերայ {յառաջացող}, որ տգէտ եւ խաժամուժ ամբոխը ամենայն միամտութեամբ

ւսաւորելու։ Հին լեզուով ոչինչ չի յառաջանայ. եթէ {յառաջացող} էր, մինչեւ հիմայ կը յառաջանար։ Կարծեմ 200 տարիի

ին ազգ: Ի՛նչ է ուրեմն չքացողը, մեռնողը. ի՛նչ է {յառաջացողը}, եւ ի՛նչ զօրութիւն է այն, որ երբ չքանում է, կե

թառներին եւ ի ձեռն միսդր Բարօս եւ Շայ կօնսլերացն {յառաջացուսցեն}: Նույնպէս եւ իմ հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն

էք, թէ այդ չորս հազար տարուայ ողբը ոչինչ արդիւնք {յառաջացուցած} չէ եւ այլն։ Այսքան պիտոյ է իմանալ, որ ոչ ոք դեռ

լինելով շինուածքի համար, երեւում են հարկաւորաբար {յառաջացուցած}: Զարմանալի բան. Մոսկուայի եւ Պետերբուրգի կա

իւն՝ հասարակ եւ անզօր մարդերի կողմից ազատութեամբ {յառաջացուցած}, մեք ճանաչում ենք ապստամբութիւն, իսկ ապստամբութ

ոյքի կամ մինիստրի անձնական յարաբերութեան պատճառով {յառաջացուցած}, որից հասարակ ժողովրդի ` ազգի համար չկայ ոչ ջերմ

մա իսկ այն հեղինակների գրածը ոչինչ արդիւնք չունին {յառաջացուցած} ազգի մէջ. այդպիսի ձգտողութիւնքը ոչ այլ ինչ էին,

գամ պատահեցաւ Կայսրի մօտ, բայց ոչինչ չ'կարողացաւ {յառաջացուցանել} ։ Առաջին տեսաւորութեան ժամանակ Կայսրը, նշանացի ա

ն չորացո՜ւց այս կուսական երկիրը... Նա չէ կարող {յառաջացուցանել} Գուատիմօզին կամ Մօնտեզումօն։ Կարգը պատրաստ է կոր

, որչափ, որ մինչեւ այժմ մարդկային բանականութիւնը {յառաջացուցել} է Եւրոպիոյ մէջ: Այս լոկ խօսք չէ, այլ ամենայն ու

ց երկաթակապ հաստ գերաններով եւ փայտերով պատելով, {յառաջացուցին} զանազան նաւահանգիստք, որ մի գծի վերայ լինելով,

նելին, այն ինչ ետես՝ թե բազմերախտ վարդապետք իւր {յառաջեալ} ի կոչ վերին Կոչողին, թողեալ էին զասպարէզ կենցաղո

կերպով հանդէս է գալիս զանազան իրողութենների մէջ։ {Յառաջենք} այժմ դէպի ճառիս երրորդ գլուխը, ուր պիտոյ է քննու

դադարեաց ի բանս զպատմութենէ գրականութեանս մերոյ, {յառաջեսցուք} անդրէն ի կարգ բանին, զոր կոչեաց հարեւանցի հայեցո

գնալով, ողջունել իւր բարեկամը. բայց պ. Մարկոսը {յառաջեց} խօսել. - Ինչպէ՛ս է այժմ առողջութիւնդ, ես,

րեւեցնում է երկու միմեանց ներհակ կուսակցութիւնք, {յառաջընթաց} եւ յետընթաց: Յառաջընթաց կուսակցութիւնը միացած է

ներհակ կուսակցութիւնք, յառաջընթաց եւ յետընթաց: {Յառաջընթաց} կուսակցութիւնը միացած է ազգի էական օգտի, այսինքն

ցին հասած պաշտօնական լուրը իմաց տուեց, թէ Տուերի {յառաջընթաց} կուսակցութենից տասն եւ երեք հոգի մատնուել են ծերա

դէմ կամելով ներգործել ազգին, ներգործում է ընդդէմ {յառաջընթաց} կուսակցութեան եւ վատօրէն միանում է կառավարութեան

դրամատիկական թատրերգը, կուսակից է ստրուկներին եւ {յառաջընթաց} ազնիւ կուսակցութեան: Նորա մէջ նոյնպէս խմորւում է

մք տալ պատասխանի հարցմանս (որ իբրու վէմ անվանելի {յառաջընթացն} լինի նորախօսութեան), թէ ո՞ւմ ումէք ի հայոց հասկ

անագլխի վերայ, ուր մանուկ առագութեամբ ծածանում է {յառաջընթացների} դրօշակը: Չէ կարելի միեւնոյն ժամանակ երկու ճանապա

տել որպէս ծարաւի ոք տօթակէզ փոյթ լինի ի՝ կենդանի {յառաջիլ} ջրոց հոսանս: Այլ Սահակայ զՄեսրոպ բաւական գոլ տես

մի եւս եւ խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ {յառաջիկայդ} ։ Աւելի ինչ խօսել 'ի վերայ այսր 'ի զուր է, քանզի

եւ առաւել ջատագով երեւէր Հայոց։ Ի ժամանակի սորա {յառաջիկայից} գտաւ Հ. Միքայէլ Չամչեան, որ եւ 'ի բազում ժամանա

Ես յերկնաբերձ յայն ՚ի ժայռ դար կազմէի ոսկէ հիւս։ {Յառաջին} հոտ անուշից ողջակիզի արդարոյն, Հոտոտեցան իմ

նն ոսկիակալ խարսխին " (եր. 344)։ " Հասանէր {յառաջին} դաստակերտսն իւր յըռոտստակն այրարատեան գաւառին 'ի

մին զՎարդան արարեալ ստրատելատ, իսկ զՄեսրոպ գրեալ {յառաջին} վարդապետսն: Հասեալ հրեշտակացս առ Սահակ խիլայեալ

ապազ հացին, ի սնունդ ընտանեացն: Եւ այսունակ ահա {յառաջխաղացութեամբ} խոպանացան բարոյականին զգալիք, եւ կորուսեալ զճաշա

ն կողմից դնում է այն բանը, որ բուն հնարն էր նորա {յառաջխաղացութեան}, այսինքն՝ այն մեղադրանքը, որ նորերումս լսւում

յստեղ եւրոպական լուսաւորութեան աստիճան առ աստիճան {յառաջխաղացութեան} մասին. այդ բոլորը աւանդւում են նոցա գրականութեան

վարժապետել այլոց աշխարհական մանկանց, որոց չունէր {յառաջն} զիրաւունս, զայսցանէ կարծեմ թէ ունիմ ես տուեալ յա

իական, հաստատեալ զայն գրով եւ արքունի կնքով: {յԱռաջներորդ} աւուր նոյեմբերի, նախընթաց ամի, հաստատեցաւ թուղթ

ւն տէր փոխարքայն, առանձին պաշտօնական գրութեամբ, {յառաջներորդ} թուականէ ասացեալ նոյեմբերի, համարաւ 1303, գրեալ

: Նամակք հասեալք առ իս ի Թիֆլիսէ, ստորագրեալք {յառաջներորդ} թուականէ անցելոյ դեկտեմբերի, ոչինչ խօսին զայդպիս

նսիական հաստատել զայն գրով եւ արքունի կնքով: {Յառաջներորդ} աւուր նոյեմբերի նախընթաց ամի հաստատեցաւ թուղթն այ

վեհափառ հայրապետին, առանձին պաշտօնական գրութեամբ {յառաջներորդէ} ասացեալ նոյեմբերի համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախ

ր զերկու հարիւր հազար մանեթս արծաթոյ, կողոպտեցան {յառաջնորդ} անուանելոյն, որ ՚ի հաճոյս Խալիպեանի՝ այլեւ՝ ՚ի

, մտեալ 'ի նոյն վանս Սուրբ Նշանի որ 'ի Սեբաստիա, {յառաջնորդէ} տեղւոյն ձեռնադրեցաւ սարկաւագ յետ ընդունելոյ զայլ

ոցաց, որ ըստ օրէ թաղի ընդ պարտուք, որպէս քարոզէ {յառաջնորդն}, եւ Ղազար անուն սպասաւոր նորա մեծագումար դրամոց

սամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթանիսի եպիսկոպոսի, յաւուրս {յառաջնորդութեան} Գրիգոր արքեպիսկոպոսի ի Բեսարաբիայ: Աղօտ իմն յիշ

ւթիւն Ձեր յաղագս յետս կոչելոյ զԹադթէոս եպիսկոպոսն {յառաջնորդութենէ} Ջուղայոյ եւ առաքելոյ զայլ ոք ՚ի տեղի նորա հնգամեա

ն վասն մեր Աստծոյ, այնպիսին վերջանայ, ո՛չ միայն {յառաջնորդութենէ}, այլ եւ ի քրիստոնէութենէ։ Բայց ցասմանէ, ամօթ մ

լռելեայն, եթէ ամեն այն օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ {յառաջնորդս}, իսկ այլն ամեն այն, վարկպարազի եւ եթ կանոնադրու

խնամով աւանդել յետնոցս զպատմութիւն ազգիս՝ սկսեալ {յառաջնոց} Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս իւր, զոր արար ի խնդրոյ

նդրեմ գրել ինձ զգիր եւ յայտնել զայն ամենայն, զոր {յառաջնում} նուագի գրութեանս գրեալ էի, եւ եթէ ձերդ եղբայրութ

պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն ազգի վերայ։ {Յառաջուց} ասացէք՝ ո՞վքեր են այդ մարդիկը, որ անարգում էին

լինէր մեծացուցած։ Թո՛ղ այդ գաղափարական Հայաստանը {յառաջուց} մի ծննդարան պատրաստէ գիտնական որդիք ծնուցանելու հ

" Ինչպէ՞ս"։ Շին. - " Իսկոյն կ'ասեմ. միայն {յառաջուց} պիտոյ է իմանալ, որ այդ կինը վայր էր քարշում կայծ

ին մեքենաբար, լոկ հետաքրքրութեան համար, ոմանք՝ {յառաջուց} նախապաշարուած... Եւ ոմանք մի ֆանատիկոսական անխոր

նը դրականապէս: Հարկաւո՛ր է, որ այդ մարդը իմանայ {յառաջուց}, թէ ինչ տեսակ օդ ինչ բաղադրութեամբ եւ ինչ չափով

գրաց " մակագրութեամբ եւ բաժանւում են նոցա, որոնք {յառաջուց} գրուած էին այս հրատարակութեան բաժանորդ: Լսում են

ը: Մի անգամ ներս է մտանում նորա տուն մի աբեղայ: {Յառաջուց} պիտի ծանօթաբանել, որ աբեղայ ասածդ միշտ վեր է համ

եցանք կարդալ նորան ակամայ, ակամայ կարդում էինք՝ {յառաջուց} ճանաչած լինելով պարոնի թէ՛ հայագիտութեան եւ թէ՛ ա

ապրանք ապսպարել նորան, մանր մունր գումարներ տալ {յառաջուց} այս եւ այն շինականին եւ հունձից յետոյ, ապրանք ստ

աջին տպաւորութիւնը: Մեր պարտքն է, ուրեմն, {յառաջուց} պարզել մեր հայեացքը եւ այս ծանրակշիռ խնդրի համար

ր կողոպտում է բարոյականը, եթէ մարդը բարոյական էր {յառաջուց}: Յոյս ունինք եւ կը ցանկանք նոյնպէս, որ հաս

չսպանել բնաւին. Բայց գլխիդ գինն ըստացել եմ {յառաջուց}, Լսի՛ր, ուրեմն, այս իմ առաջարկութիւն.

յի վերայ: Սորա պատճառը իմանալու համար հարկաւոր է {յառաջուց} ծանօթանալ այն աւանդութեանը, որ պաշտօնական կերպով

ութիւն ժողովրդի: Թագաւորական Հասարակութիւնը, որ {յառաջուց} շատ սառն աչքով նայում էր այս փորձերի վերայ, հարկ

տալները կրակի տակ քուրայի մէջ, որ նախատեսութեամբ {յառաջուց} պատել էի բարակ մաղած մոխրով: Հեռացուցի կրակը: Հ

որի հիմքի վերայ ոչ թէ միայն բան չէ շինւում, այլ {յառաջուց} շինուածները եւս քանդւում են: Որեւիցէ գործ, որ պ

օրինակ երկրորդ ձայնը: - Միթէ՞ հայերը չունէին {յառաջուց} կրօնական երգեցողութիւնք: - Տարակոյս չկայ, ո

նա կարօտեցաւ իմ մանկաբարձական օգնութեանը: Նորա, {յառաջուց} ունեցած հիւանդութեան մասին այսքան միայն լսած եմ բ

էպի դռան կողմը սարսափեցաւ կերպարանքը, եւ ասես թէ {յառաջուց} գուշակեց որոտալու կայծակները: Մի ճնշուած, խ

երից, պատճառ, հարկաւոր էր, որ լսէիր դու նորանց {յառաջուց}, քան թէ կատարուած էր մեր ամուսնութեան խորհուրդը

որանից այնպէս արա՛, որ երկու հազար մանէթի հազարը {յառաջուց} տայ. իսկ միւս հազարը ամուսնութեան օրը, եթէ այդպ

կերտքը տեղափոխուեցան դէպի այդ կղզին, ուր եղած էր {յառաջուց} մի հիւանդանոց, ուստի յառաջացած էր եւ անունս՝ Սո

բունքի հետ անմեղանչաբար ծանօթանալու համար պիտոյ է {յառաջուց} վճռել այս խնդիրը, թէ ի՞նչ ասել է կրօնը եւ թէ ինչ

աւորութիւնը, որ պահել ենք հետեւեալ գլխին, որ եւ {յառաջուց} քննելով եւ իմաստասիրելով այս գործունէութեան շարժա

ս գլխի մէջ գնահատել այդ գործունէութիւնը՝ քննելով {յառաջուց} նորա շարժառիթքը։ Մեք հանդիպեցանք Մխիթարին Հա

նից ստանալ ոչ թէ միայն այն արծաթը, որ պահուցել էր {յառաջուց} որպէս գին իւր պաշտօնին, այլեւ՝ աւելի մեծ արծաթի գ

խլեց քարոզիչներից շատ արտօնութիւններ, որ ունէին {յառաջուց} ։ Բայց Յիսուսեանք մնացին Պալատական Մաթեմաթիկոսներ

րիչը պատասխանեց, թէ այդ բանը գլուխ բերելու համար {յառաջուց} հարկաւոր է իմանալ, թէ Յիսուսեան աբեղայքը աշխարհա

կ եւ զայլ սոցին նման բարուրանս միահամուռ ժայթքեալ {յառատութենէ} ճիզվիթական շտեմարանաց սրտին, յաւելոյր ՚ի բողոքան

աւ ուրախ լեալ նոցա, փառս մատուցին տեառն։ Իսկ ես {յառաւելն} բերիմ լսել եւ ակն ունիմ թէ լուայց, եթէ չկայցէ թշ

կի, բայց գտի զնոսա խառնուրդ պղնձի եւ կապարի, եւ {յառաւելն} ուշաբերեալ, զի սուրբ եկեղեցի չէ ընկեցեալ 'ի ծով

ղիւ գոհար: ԺԱ. ՅԻՇԵԱ՛ ԶԻՍ Լուսաբերին {յառաւօտել} Ընդ արշալուրշսն, ո՜ դու կոյս, Ընդ ա

ոյն ի Հօրէ յամենայն նամականիս եւ յերգս, որպէս եւ {յառաւօտոյ} լուսոյ " բղխումն ի Հօրէ " ՚ի վերաuաց միտս ՚ի կիր

յն Սողոմոնի, զանազան ճառք ի սուրբ Կոյսն Մարիամ, {յառաքեալսն}, ի կենագործ խաչն Քրիստոսի: Այսմ դարու պատկանին

որպէս յուսալ տայր Այվազովսքին, թէ եւ Այվազովսքին {յառաքելն} զպատճէն թղթոյս առ Սինօդն գրեալ է թէ գիտութեամբ հա

յն Ղազարու։ Մի կարծէք, թէ ջախջախ բանիւք ոմանց, {յԱռաքելոյն} սրբոյ անմիտ անուանելոց, խափանեալ դադարեսցէ գործա

ն լուսեղէն Ածէ առ Ադամ զԵւայ: Այն ինչ {յառեալ} Ադամայ Ի ճակն ըստ իւրոյ ազգի Ծղիս ի վեր

: Ճիգն, զոր եսն ճգնիմ ընդ Ձերով թեւարկութեամբ ` {յառեալ} է յայն, զի բազմասցին երկրպագուք Տէրութեան Ձերոյ

ազգի մերոյ Հոգին հաւատաց ի Ձեզ, եւ միլիոնից աչք {յառեցան} ի նոր յաջորդդ առաքելոց սրբոց Թադդէ ի եւ Բարթողոմե

, ո՞վ հեղինակ, Չիցէ՞ ձոյլ յիմարութիւն {Յառնել} նմա հակառակ: Որ յաւակնին զբնութեան Բռ

զարթոյց յոգիս ուղղախորհուրդ քաղաքացեացս համօրէն, {յառնել} ոչ եթէ ընդդէմ թշնամեաց, այլ 'ի պաշտպանութիւն զրկ

Միթէ որ ննջիցէն այլ ո՞չ եւս յաւելուցու {յառնել}... Սաղմոս Դաւթի, Խ. համար 9.

ակէ արգոյ Մկրտիչ Էմին ի Մոսկվա քաղաքի: Զկնի սորա {յառնէ} Թովմաս Արծրունի պատմաբան, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ Ա

լ ինձ, կարելի՞ է զայն գիրք առաքել առ Սենատդ առ ի {յառնուլ} զհրամանս տպագրութեան, յայտնել աղերսեմ: Աբէլ վար

ւ չորք մայիս ամսոյ յերեսնոջն, ես՝ յիշեալ Մասէհս {յառողջ} ժամանակի իմում, ամենայնիւ զգաստ միտս եւ զգայարան

նես դու յոխորտ։ Թո՜ղ պատանեակդ, մինչ {յառոյգ} տիս մինչ զօրեսցէ հաստատուն, Զգայլ գիտութեան

երանով եւ գործով"։ Եւ յետ զբերանային սահմանելոյ {յասել} հանգանակին, յարէ, եթէ գործով յայտնել լինի զդաւա

ղթի իւրում առ Վահան Մամիկոնեան, զորմ է յիշեցաք, {յասելն} յերես 65. " Անարատ եւ յամենեցունց յարգելի յոյսն

բ իւրով եւ մեծակշիռ վաճառականութեամբ, յԵւրոպա եւ {յԱսիա} հռչակաւոր, առ խնդիրս իմ ի մասին հնդկական հրիտա

ց գաւառի: Գրիգոր Վկայասէր թարգմանիչ վարուց սրբոց {յասորի} եւ ի յոյն լեզուաց, որոյ վասն եւ Վկայասէր կոչեցաւ

տանէ զսուրբն Սահակ ի թարգմանութիւնս Հին Կտակարանի {յասորւոց} ի հայ, վասն զի զյոյն գրեանն այրեալ էր Մերուժանայ

.. s'il vous plait !.... Այլ ես ի զէն {յասպազէն} Վառեալ սիրոյ երկնային՝ Թափուր զհաղբս

ոչ տեսանեմք այնուհետեւ, բայց եթէ հարուած վերահաս {յասպատակութեանց} Թաթարաց եւ այլոց հետ զհետէ, յորս էանց զչափ անգթո

հէ մաքրութիւն, Զիա՞րդ կարէ անախտ պահել զքեզ {յասպարէզ} կենցաղոյս. Այլ գիտութեան անշամանդաղ ճառագայ

մին տուեալ լինի միայն ի զօրացուցանել զհաւատացեալս {յասպարիզի} քրիստոնէութեան, եւ ի զրահաւորել զմկրտեալս ՚ի պատ

ր, Աւանիկ ահա Ընդ երկինս սիգայ, {Յաստեղացն} ի պար Ջահեալ բոցավառ "... - Զի՞նչ ան

։ 1851, Յունուար * * * Մի՛ այլ {յաստեղս} լուսաճաճանչս Ուրանիա սիգասցի Զհրավառ զիւր լեգէոն

ւորել զմկրտեալս ՚ի պատերազմի ընդդէմ սատանայի, որ {յաստի} կենցաղս: Հոգին սուրբ տուեալ լինի ՚ի մկրտութեան ե

չ հայի առ խնդիր ինչ եւ կամ հետեւողութիւն հեղինակի {յԱստուածաբանական} եւ 'ի փիլիսոփայական վիճմունս, այլ միայն առ Հայոց

եանց ինքնացեալ ի դպրութիւնս այլ եւ այլ լեզուաց եւ {յաստուածաբանական} գիտութիւնս դպրոցական ոճոյ ի հանդէս գայ իւրով կրօն

իւրոցն կարգակցաց առ հոգեւորս Հայոց, գերազանց էր {յաստուածաբանական} եւ ի պատմական գիտութիւնս եւ կարող էր զայն ամենայն

իարգն Հայոց վրէժխնդիր լինել այնմ եւ խնդրել զոմանս {յԱստուածաբանից} Քօլլեճեանց 'ի վիճաբանել եւ գտանել հնարս միաբանութ

, առ ընկերն, եւ առ Աստուած, եւ որ ինչ վերաբերին {յաստուածայինն} վարդապետութեան: Թէպէտ հարք նախնականք ի սկզբանէ ա

նէին եւ անհակառակ բարս ունիլ, ուստի եւ հաղորդէին {յԱստուածայինս} ընդ բուն իսկ չարափառս, առանց ինչ բանս զմտաւ ածել

դժոխս, յոր էջ բանական հոգին Քրիստոսի անբաժանելի {յԱստուածութենէն}. " եւ ըզնիգս դժոխոցն աղարտեալ հզօրապէս, աղատեաց

ին մարմնոյ, որ է լրութիւն հօտին յանձն եղելոյ Ձեզ {յաստուծոյ} եւ յազգէն, փութացարուք ՚ի բժշկել, վայրկեան մի ե

ի... եւ նկատեալ տեղի տանն Աստուծոյ զցուցեալն նմա {յԱստուծոյ} 'ի տեսլեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր եւ կանգնե

Աստուծոյ. այլ իբրեւ 'ի հաստատութենէ, այլ իբրեւ {յԱստուծոյ}, առաջի Աստուծոյ, 'ի Քրիստոս խօսիմք " (Թուղթ Պա

ը, որ փայտից կախուելով էր մեռնում։ " Զի անիծեալ {յԱստուծոյ} է ամենայն, որ կախիցի զփայտէ " (Երկր. Օրէնք, գ

որդս նորա եւ զաշակերտս, որք անպատկառ եւ աներկիւղ {յԱստուծոյ}, քարաձիգ եղեն ի ծնողական եկեղեցին՝ արկեալ զանձա

Աւստրիացոց յանդիման, Իւր արիւնով գնել {յավեժ}, Ազատութիւն իտալեան: Ո՛հ, իմ

Եթէ վատութիւնը, ձեռնածուների արկղի նման, երկու {յատակ} չունի, ապա ուրեմն պ. Չամուռճեանը հասել է մինչեւ

ութիւն իմաստնոցդ Հայոց էր անդնդասոյզ միանգամայն ի {յատակ} անյուսութեան, ապա արժան էր զցրտութիւնն ջեռուցանե

րքով: Շատերն իջան, Ովկիանի Խոր {յատակը} շփեցին, Մանրացուցով տեսանելի Մեզ նոր

ա ուրեմն պ. Չամուռճեանը հասել է մինչեւ վատութեան {յատակը}: Երեւակի վերոյգրեալ տետրակը մեզ ուղարկողը գր

ակը, եւ երթեւեկ առնել քամակի կողմից շուրջանակի, {յատակը} փոխել, պատերը զարդարել զանազան քանդակներով, քան

ւ անգամ չթողնելով, եւ ընկաւ ճարտարապետի քամակում {յատակի} վերայ: Ճարտարապետը ժպտեցաւ, գլուխ տուեց եւ վեր

լի էր նստել, հանեց իւր գլխից թղթեայ գդակը, դրեց {յատակի} վերայ եւ թռաւ նստաւ նորա դրօշակի ծայրումը եւ այնպ

լինի դիւահարցութիւնը, ներս մտաւ նորա մէջ: Ախոռի {յատակի} վերայ քարշած էր կաւիճով մի շրջանագիծ․ նորա մէջտեղ

ւ բաւական կոպիտ նկարած էր. հանեցի եւ ձգեցի նորան {յատակի} վերայ... - Ի՞նչ բան ունի այդ հրէշի պատկերը

վ, եւ որը անկարգ, շարուած էին կանաչ, թավիշապատ {յատակի} վերայ: Ասես թէ մարդերի գերեզմանքը ծառայում են բն

ցի պատկերը պտուկի մէջ եւ լաւ զետեղեցի նորա պտուկի {յատակի} վերայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կամ թէ ինչ ազդեցութի

ից դէպի վայր, փոքր ինչ յառաջ, իւր հետ միասին մի {յատակի} վերայ կանգնող մարդերի վերայ: Չար լեզուներ ասում

բար Յօղակն ի ճախրը եւ այլն, եւ պոչովը զարկում էր {յատակին} խազերը: Առաջին անգամ, որ տեսանէիք դուք նորան,

վա՛յ այն բուսականին, որի արմատը անընդունակ է իւր {յատակից} ընդունելու եւ պատրաստելու իւր հիւթը, իւրեան թարմ

ից ժամանակի առաջեւ: ժամանակը տանում է այդ քարերը {յատակից}... Երբ կոմս էմմանուէլը ման գալով գերեզմանն

ատես դարձեալ երդիկով, առանց պատուհանների եւ հողէ {յատակով} տուն շինել, ինչպէս նախնիք շինում էին հնումը, տո

աստած բաների մնացորդը եւ տեսայ մի ջրով լիք պտուկի {յատակում} Յուլիա Պոստրանայի պատկերը, որ ձեռքով եւ բաւական

ում ուռն մի մեծ ոսկի... եւ եկն եհաս մինչեւ մօտ ի {յատակս} երկրիս, 'ի շինամէջ քաղաքիս... եւ տեսանեմ 'ի մէջ

կեղեցւոյն Քրիստոսի. ապա թէ ոչ, կատարածն հայի 'ի {յատակս} դըժոխոց։ Այո՛, ձեռն սրբութեանդ, որոյ հայրագութ

զպահանջողութիւնս իմ եթէ ոչ ներկայացուցեալ զգործն {յատեան} դատաստանի հանեց առ նա զբացարձակ հրաման Սուպրիմ Կո

տպագրել եւ երբ պատրաստ լիցի, յայնժամ ներկայանայ {յատեան} Սուպրիմ Կորտի ի վճռադատութիւն դատաւորաց: Յուս

ոստոսի (ըստ նոր տումարի) որով կոչէ զիս ՚ի վաղիւ {յատեան} եւ պահանջէ զ700 ռուփիս զ400 վասն գործոյն Մասեհի Բ

Գրութիւն պ. Պայլի յ3էն Օգոստ., որով կոչէ զիս {յատեան}: 10. Գրութիւն պ. Պայլի ի 16էն Օգոստ., որ

, յէ՜ անոպայ դատաւոր, Արծաթ քանզի արդարանայ {յատեան} մտացդ քան զլոյս. Զի՞նչ քո ոսկի հոգիդ զօրէ պ

անդեցաւ այդր, եւ հուսկ զկնի առանց կոչման ել բռնի {յատեան} դոցա, եւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդրէրն զի

եռն նոցա եւ նոցա քննութեամբ եւ դատողութեամբ մտանէ {յատեանն} ՚ի լուր եւ ի վճռադատութիւն դատաւորաց: Կտակն

եան 'ի ձեռին իմում։ Բայց սակայն ինձ մնայ բողոքել {յատեանն} Քրիստոսի, զի յետ վաստակելոյ իմ զամս բազումս 'ի պ

էս զմատեան ինչ առաջնորդող ՚ի կրօնի, պարտին քննիլ {յատեն} ի Սիւնհոդոսին Սրբոյ Էջմիածնի: Այվազովսքին ընկալե

առաջ զթուղթն զայն, ընդ ձեռն դեսպանութեան առաքել {յատենատեղի} մի անուանեալ " Ֆօռն օֆֆիս " եւ ապա ի հիւպատոսարան

անօթութիւն: Վասն որոյ ամենախոնարհաբար հայցեմ {յԱտենէդ} առնել վաղվաղակի զյարաբերեալն տնօրինութիւն սակս բա

թիւնն յառաջադրել Սինօդին կոչել զիս յէջմիածին վասն {յատենի} Սինօդին պատասխանատուութեան, յաղագս որպէս թէ գրու

սացուցեալ յանդիման նորին վեհափառութեան, յետ որոց {յատենի} հոգեւոր կառավարութեան, ի ներկայութեան անդամոց՝

օրինակ ծեքաբանութիւնք խաբեբայ կաթոլիկին յարգեսցին {յատենի} ծայրագոյն կառավարութեանց, քան զիմ արդարութիւն,

քան 270 լիբրէս ի տարւոջ, զորմէ ի հարկէ խօսեցայց {յատենի} Կորտին, եթէ այդպէս իցէ ստուգիւ: Քանզի, ի գործ

նայն պարզեսցին եւ մանրակրկիտ քննութեամբ մաղեսցին {յատենի} Կորտին, յետ տալոյ Ադմինիստրատորին զհաշիւսն:

էրն զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր {յատենի} անդ ասաց, " գոհանամ զքէն տէր, զի 'ի կամիլ զդատ

ւփիս, պարտ է վճարել փաստաբանին, որ վասն խօսելոյ {յատենին}, վասն միոյ աւուր կանխիկ ստանայ 160 ռուփիս, այն

ին Պոպովեան: Վասն որոյ ամենախոնարհաբար խնդրեմ {յատէնէ} այտի ո՛չ միայն առաքմամբ պատճէնի պատասխանւոյ Բարսե

մէջ նշանակած է մի հատադեղ (pilula)"։ Ասիացու {յատկական} բնաւորութեններից մինն է՝ չափազանց լինել ամենայն

, մի քանի բաներ, որ վերաբերւում էին մեր եկեղեցու {յատկական} բնաւորութեան, որ մինչեւ այսօր պաշտւում են, եւ ո

ի առաջեւ, որովհետեւ այդպիսիների երեսը մեծ մասնով {յատկանում} է թշերի վերին մասների մոյգ կարմրութեամբ: Զարմանք

րից օգուտ էր յառաջանում իւր ընտանիքի եւ իւր համար {յատկապէս} ։ Եթէ դու ստացած լինէիր Աստուծուց դուստր եւ դաստի

յն տնից երկու րուբլի, բայց նահանգական բնակիչքը, {յատկապէս} շինականքը, որոնց մարդագլուխ սահմանւում է երեսուն

քը կամ նորա շրջակայքը չունին մի առանձին բերք, որ {յատկապէս} նորան պատկանէին: Նոր ժամանակներումս լսւում է, թ

չ գործ, պատճառ է լինում անբարոյականութեան, թէեւ {յատկապէս} քարոզած չլինէիք անբարոյականութիւն, դուք պիտի հաշ

ր մեծ խորհուրդ ունի մարմնի շնչական կեանքի վերայ՝ {յատկապէս} ներգործելով շնչառութեան վերայ եւ թոքերի միջնորդու

նցքեր, որ պատահում են ամենայն օր մեր կողմերում, {յատկապէս} այս կրօնական վէճերի պատճառով, շատ մեծ շարժառիթք

կը սպասենք Կրօնական ժողովի շրջաբերական հրամանին, {յատկապէս} այս բովանդակութեամբ, որ եկեղեցականք չհամարձակուի

Սեւուկի պարտէզում, թէ՞ Դուին վերադառնելուց յետոյ {յատկապէս} գնում է Անձեւացեաց երկիրը, որ մարզպանին ներկայան

ի համար, ես դարձեալ վիրաւորուեցայ, եւ նորերումս {յատկապէս} Փարիզի մէջ: Եթէ Ձեր մռայլութիւնը չհաւատայ, ուրե

ետ միասին սկսեցին երգել այս տաղը, որ շարադրել էր {յատկապէս} այս դիպուածի համար պ. Նաենափետս անունով փողոցի բ

տասխանել նորա հարցասիրութեանը, թէ ի՛նչ դիպուածով {յատկապէս} ընկել էր Շաքարեանցը այդ վիճակի մէջ: Շաքարեանցի ծ

պարապում էին այդ գիտութեամբ: Այս մարդերից մինը, {յատկապէս} Յովհան դը Մեօն (Jean de Meun), վարդի պատմութեա

գործերի մասին, - շարունակեց պ. Մարկոսը: - {Յատկապէս} խօսեցի այդ մասին: Ասում է, թէ այդ իմաստունքը ոչ

յ դէմքը դարձուց դէպի օրիորդ Մարիամը եւ ասաց․ - Ես {յատկապէս} ներս մտայ, որ լսեմ " Տէր կեցո "ն, բայց դուք դադ

կամ թէ մի փոքր յառաջ պիտոյ է պատահած լինի եւ նորա {յատկապէս} փոխանցութիւնը դէպի Պապական եկեղեցու հետ միաւորուա

ացած զօրութիւն, որ իւր մանկութեան ժամանակ եւս չէ {յատկացած} մի պնդութեամբ։ Ամենազօրաւոր պատասխանին, որ լսու

գի համար, հաստատ եւ շահաւէտ։ Այս նշանաւոր կարգի {յատկացած} բնութիւնը այն էր, որ բոլոր ներկայ բաների կարգերի

այս աստիճանաւորքը ունին իւրեանց պաշտօնքը պարզ եւ {յատկացած} ։ Բայց այսքան պաշտօնների գործերի մէջ, որ շատ լաւ

շատ հաւանական է, թէ ապարան հասարակ անունից լինի {յատկացած}: Այլ թէ ինչի՞ կարող էր մի իշխանի կամ թագաւորի ապ

կամ թէ այսուհետեւ ինչ ստացայց եւ ՚ի ներքոյ գրեցից {յատկացեալ} նշանօք եւ սահմանօք, համայն եւ բոլոր անշարժ կայքն

եանս իմում գրովս հաստատեցի ՚ի ժառանգութիւն ներքոյ {յատկացեալ} տեղեացն այսպէս։ Իմ ամենայն կայքն տասն եւ վեց բաժ

յօժարութեամբ իմով կատարելապէս վաղֆ արարի եւ ետու {յատկացեալ} եւ առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի սուրբ Գրիգոր Լուս

վ գրեցի եւ կարգելով ինձ կտակակատար եւ մասն ժառանգ {յատկացեալ} բարեկամ եւ հոգոյս չափ սիրելի զեղբայրակիցն իմ ՚ի Ք

ը (systema) պատրաստ, այս օրից կամքը ստացաւ իւր {յատկացեալ} պաշտօնը։ Բայց Լօյոլան ոչինչ ուսումն չունի, հազի

րոշ Յիսուսեանք՝ " Jésuites indifférants"։ Սոքա {յատկացեալ} պաշտօն չունէին Կարգի մէջ, այլ առանց ձայն հանելու

ծել, որ այդ լինի մի քաղաքի մասնաւոր կամ մի երկրի {յատկացեալ} բարբառ. պատճառ, որ մեր նպատակին առաջին արգելքը

ւելի միջակ եւ խրթին ոճերի համաձայն, յատկացուցիչը {յատկացելուց} նախընթաց։ Բայց սորանից էլ լաւերը կան՝ " ըստ այլ

ջ, կատարուի իւրեանց խնջոյքը: Պ. Մարկոսը խնդրեց {յատկացնել} խնջոյքի օրը. նորան պատասխանեց Շաքարեանցը, թէ լի

ելցնում է " քահանայապետ աշխարհին " խօսքը, որով, {յատկացնելով} նորան Սիւնեաց երկրին, պարզացնում է բանը եւ էլ պա

երին Երուսաղէմի պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից եւ {յատկացնում} Երուսաղէմի հայ վանքը միայն թուրքահայերին, իսկ վե

։ Քրէական յանցանքների համար Յիսուսեանները չունէին {յատկացուցած} օրէնքներ. իւրաքանչիւր առանձին պատահմունքների համ

եւ զնոցին ամենայն եկամուտսն զամենայն որոշելով եւ {յատկացուցանելով} յիմ ստադից անպակաս եւ անթերի տիրեսցէ։ Զանշարժսն

գրէ, եթէ ունի զայլ եւս զերկուս տունս, զորս եւ {յատկացուցանէ}, անուանեալ զդրացիս յիշատակեալ տանց: Արդիւնք

ատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի, երկուս բաժինս {յատկացուցեալ} իւրաքանչիւրոցն: Իսկ զմնացեալ զութն՝ այլոց, ի Կ

ս փոքրագոյն յոյժ ասեն լինիլ, քան զերրորդ տունն, {յատկացուցեալ} միմիայն յօգուտ Սահակեան եւ Մեսրոպեան դպրոցաց:

տորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն սահմանն եւ նշանն {յատկացուցեալ} գրեսցեն եւ յայտնեսցեն թէ այս նոր շինուածքը եւ կամ

ող յատկացուցիչը սովորական կանոնին հետեւելով դրուի {յատկացուցեալին} նախադաս, այն ժամանակ կորցնում է իւր յարաբերականը

ր յարաբերականը, որովհետեւ սորա ուժը յարաբերում է {յատկացուցեալին}, որ անմիջապէս յարաբերականից առաջ է։ Պ. Պռօշեան

կան հոլով ճանաչել, " Սեւկոյ " խօսքն էլ՝ դրախտին {յատկացուցիչ} ։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցին իրաւունք չէ տալիս մեզ

ների մէջ։ Բեր քննենք այստեղ համառօտաբար նոյն այդ {յատկացուցիչ} բնաւորութիւնքը՝ ուշադրութիւն դարձուցանելով այն ա

տել, որ բուն իր խնդրի մօտ մի հին յոգնակի սեռական {յատկացուցիչ} էլ չունենայ։ Պ. Պռօշեանցը շատ է քշում այս ըստ-ը

, կպչեն մնան ու վայր չընկնեն։ Հին լեզուի մէջ {յատկացուցիչը} կարող է դրուել ե՛ւ նախադաս, ե՛ւ վերջադաս, բայց

երջադաս, բայց նոր լեզուի ընդհանուր կանոնն է, որ {յատկացուցիչը} լինի միշտ նախադաս։ Այն ժամանակ միայն կարելի է վե

։ Այն ժամանակ միայն կարելի է վերջադաս դնել, եթէ {յատկացուցիչը} յարաբերեալ է, այսինքն՝ մի որ, իսկոյն հետեւելով

ղանալով ուրիշ բան մտնել, եթէ յարաբերական ունեցող {յատկացուցիչը} սովորական կանոնին հետեւելով դրուի յատկացուցեալին

նցը հին լեզուի համաձայն, բայց նոր լեզուի հակառակ {յատկացուցիչը} դրել է մի տեղում վերջադաս. " այս է կարգը կանգնել

, որ ժողովրդի խօսած լեզուի հոսանքին հետ երթալով՝ {յատկացուցիչը} միշտ նախադաս է գործածված։ Նոր լեզուի մէջ կան

էլ դուրս եւ աւելի միջակ եւ խրթին ոճերի համաձայն, {յատկացուցիչը} յատկացելուց նախընթաց։ Բայց սորանից էլ լաւերը կան

ով եւ թուով անհամաձայն, միշտ նախադաս գոյականից, {յատկացուցիչը} միշտ նախադաս եւ այլն եւ այլն, որ նոյնն է եւ տաճկ

է ուրիշ ամենը թողած՝ իր առաջաբանի մէջ գործ դրված {յատկացուցիչներին} նայի, կը տեսնէ, որ ժողովրդի խօսած լեզուի հոսանք

ն. օրինակ՝ շատ նախադրութեանց վերջադաս դրուիլը, {յատկացուցչի} նախադաս դրուիլը եւ այլն եւ այլն։ Բայց մենք կարծո

րեալ է, այսինքն՝ մի որ, իսկոյն հետեւելով, այդ {յատկացուցչին} է յարաբերում. պատճառ, նոր լեզուի մէջ յարաբերեալ

աւելի սառն շրջակայքի, հասանում են դէպի վեր շոգու {յատկութեամբ}, եւ հերիք է մի լուցկի մօտեցնել այդ շոգուն, որ պ

նայն ստացուածս իմ որ ունիմ ներկայ, որպէս ամենայն {յատկութեամբ} ի ներքոյ գրեալ տեսանի, այսինքն առաջինն այս է, զ

ւթեան ապահովութիւնը այդ միաւորուածների քարշողական {յատկութեան} մէջ տեսանելով: Այսպիսի սխալ եւ անբնական ճանապարհ

անութեան հպարտ գիտակցութեամբ: Համակարգութեան այս {յատկութեանց} հետ միաւորուեցաւ եւ նորա արարչի (Հեգելի) տրամադ

ակ փիլիսոփայութեան եւ կարծիքների մէջ եղած առանձին {յատկութեանց}: Նա ձգտում էր հպատակեցնել միտքը նոյն խիստ կարգին

ս վայր պտղաւէտ եւ օգտակար եւ րստ այսոցիկ անժխտելի {յատկութեանց} շահեցաւ զսիրտ ազգին: Օրագիրը այդ հրատարակեալ ի գ

րի յատկութիւնը տարբեր է ե՛ւ թթուածնի, ե՛ւ ջրածնի {յատկութեններից}, մեզ մնում է ընդունել այս երեւոյթը որպէս իրողութ

էպ կրկնել՝ լաւ չէ, լաւ չէ։ Մխիթարի գեղեցիկ {յատկութեններից} մինն էր նորա համբերութիւնը, այլեւ հաստատութիւնը

երբէք չէ կարող սնանուիլ այնպիսի կերակրից, որ ինչ {յատկութեններով} մտանում էր բերանը, նոյն յատկութեններով դուրս գար

, որ ինչ յատկութեններով մտանում էր բերանը, նոյն {յատկութեններով} դուրս գար որովայնից առանց մարսուելու եւ արիւն դառ

ով այստեղից այնտեղ ոստելով եւ, այս ամեն սքանչելի {յատկութեններով}, դեռ խօսել լոկ առտնին խոշոր բաների մասին, կամ ա

տպվի՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ վերն երրորդ հատորի {յատկութենում} գրեցելոյս։ Բաժին մօրն իմոյ չորս բաժին լինից

նուան՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ վերն երրորդ հատորի {յատկութենում} գրեցելոյս եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ ե

կերեւութին), բնական օրէնքներով ստանում է հեղուկ {յատկութիւն} եւ մասնաւոր կշռով (удельнымъ весомъ)՝ թեթեւ լի

ս երեսացն դրօշմեալ: * * * 1) Երես 4. {Յատկութիւն} աստուածային անձանց չէ՛ այն, թե Որդին չէ՛ Հայր,

երեք տարերքից, կարող են միաւորուիլ եւ մի ձեւ ու {յատկութիւն} ստանալ, բայց բանը դորայ վերայ չէ: - Այդ բանե

վայր, այն օրից, երբ ծանրութիւնը որպէս ընդհանուր {յատկութիւն} տրուեցաւ մարմիններին, այն օրից, երբ գտան հեղուկ

ամ այնտեղից այստեղ բերած, անփոփոխ պահէր իւր բուն {յատկութիւնը}, մինչդեռ փոփոխուելու էին նորա վերայ ազդող եւ ներ

էնքով, այն ժամանակ միայն կարող էր պահել իւր բուն {յատկութիւնը}, եթէ իւր անձնաւորութեան եւ արտաքին շրջապատի մէջ

ի կանոնաւոր մեծութիւնը, ծննդականութիւնը, բուրդի {յատկութիւնը}, գոյնը եւ բնութիւնը: Հարկաւոր չէր այդքան հեռաւո

ի քանի պորտ անցանելով, կորուսին իւրեանց բրդի այդ {յատկութիւնը} եւ կամաց կամաց ընկան տեղական կատուների կարգը՝ թե

ւսսիա բերուած կատուքը կորուսանում են իւրեանց բրդի {յատկութիւնը}: Շատ կան այսպիսի օրինակներ, բայց մեք այս փոքրից

թիւնը: Ազգի հոգին եւ ազգի սիրտը կարող են իւրեանց {յատկութիւնը} եւ որակութիւնը մաքուր պահել՝ միմիայն կերպարանագո

րածինը միանալով, կորուսանում են իւրեանց տարրական {յատկութիւնը} եւ երեւում են որպէս ջուր, որի յատկութիւնը տարբեր

րրական յատկութիւնը եւ երեւում են որպէս ջուր, որի {յատկութիւնը} տարբեր է ե՛ւ թթուածնի, ե՛ւ ջրածնի յատկութեններից

ց սորան եւս հարկն էր ստիպում: Գովելի է սորա միակ {յատկութիւնը}, որ չգիտէր երբեք կեղծաւորուիլ: Սոյն այս պատճառո

օրագրութեան ոստիկանը, - վիպասանական ոճը ունի այն {յատկութիւնը}, որ ամենայն պարբերութեան վերայ հարկաւոր է լաւ մտ

կորուց մինչեւ անգամ հոգեւորական բնաւորութիւնը եւ {յատկութիւնը}, այժմ կիսով չափ դարձաւ աշխարհական, որ (ինչպէս

ն Պ. Գամառ-Քաթիպային զոհել լեզուի մաքրութիւնը եւ {յատկութիւնը} անգամ, թէպէտ մի գովանի բան չէ դա։ Պ. Գամառ-Քաթ

։ Մեք կը համաձայնինք այն ժամանակ զոհել բառի բուն {յատկութիւնը}, եթէ միայն չհասկանալու վտանգ կար։ Տարակուսելի բ

. բայց սորանից այս հինգ հոլովմունքը իրենց սեփական {յատկութիւնը} միայն եզականում ունին, իսկ յոգնականի մէջ բոլորն

եղ երեւում է, այդ մի դիպուածում բռնաբարելով կեղծ {յատկութիւնը} դնել նորա վրայ: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կա

լ իւրաքանչիւր մարդի մէջ կրօնի արժանաւորութիւնը եւ {յատկութիւնը} ։ Մեք տեսնում ենք գոնէ Յունաստանի կրօնի մէջ, որ

ազգի մէջ ունեցած խորհրդից, արժանաւորութիւնից ու {յատկութիւնից}: Յայտնի է թէ մի պատերազմ, մի քաջագործութիւն, մ

ամ ի այլոց տալիքէս, որպէս յիշեալ դեֆտերիս փակածի {յատկութիւնն} ձեռնադրեալ եդի ներ կտակումս նովաւ ամենայն պարզապէ

օթներորդ, կտակումն եղեալ ասացեալ դաֆտերիս փակածի {յատկութիւնն} ցոյց կտայ թալապի չորրորդ հատորում միոյ քաթի բալան

գիրներ. դոքա ի՛նչ դժոխքի բաներ են, մանաւանդ ինչ {յատկութիւններ}, որ այդ անպիտանը տալիս էր օրագիրներին, բոլորը ս

րութեան, առանց ՚ի սկզբան անդ սահմանելոյ զորոշակի {յատկութիւնս} մասնաւոր եւ ընդհանուր դատաստանաց: 10) Երե

լուսաւոր ազինս, բաժանեալք այդոքիկ ունին զիւրեանց {յատկութիւնս}, զառանձին կերպ կենաց, զայլ տարազ զգեստու, զեղա

ի զեխութիւնքը եւ աւերանքը, որպէս քաղաքակրթութեան {յատկութիւնք}, պատուաստուին հայկական ընտանիքի վերայ: Վեր

, այլ ըստ խոստովանութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, {յատկութիւնք} աստուածային անձանց ա՛յսպէս սահմանին. Հայր անեղ ե

ն. քանզի միութիւն եւ ընդհանրականութիւն անկապտելի {յատկութիւնք} են եկեղեցւոյն Քրիստոսի: Այլ յոճոյ խօսից Այվազովս

ւ հաստատութիւնը իւր կամքի վերայ. արդարեւ այնպիսի {յատկութիւնք}, որ հեշտ ճարեցին նորա համար բոլոր բարեացակամների

ւնք, առ եւ ո՛չ մի ընկերակիցս նորին գտանեմք: {Յատկութիւնք} հոգւոյ առնս մեծի՝ նկարագրին վաւերաբար, առաջի՝

նին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ էր պահել դա իւր բուն {յատկութիւնքը}, ասենք թէ չէր մեռանում այնտեղ, կարո՞ղ էր պահպան

մէջ. նա այն օտար շրջակայքի մէջ կը փոխէ իւր բուն {յատկութիւնքը}, ինչպէս բուսականը կամ կենդանին՝ տեղափոխուած իւր

է օդը՝ քննելով մի որոշած տեղի շրջակայքը եւ նոցա {յատկութիւնքը} եւ որակութիւնքը, որ անմիջապէս ազդեցութիւն ունէին

ները, որ այսօր գրեթէ դարձել են նորա բնաւորութեան {յատկութիւնքը}, ամենեւին պատահական չեն, այլ յառաջանում են նորա

։ Եւ երբ նոր լեզուն, տակաւին անմշակ, չունէր այն {յատկութիւնքը}, որ անշուշտ պէտք էին հիմնաւոր եւ կանոնաւոր կերպո

Զարմանալով Րիշելիօյի եւ Նապոլէօնի սեփական առանձին {յատկութիւնքը} ճնշելու արուեստի վրայ, նա ինքը միեւնոյն ժամանակ

էր ժամանակը կորուսանել, առանց խտրելու այս բաների {յատկութիւնքը}, այսպէս ահա Շահումեանցը միշտ գալիս էր Թիւթիւնճի-

որոնք միեւնոյն ժամանակում չունէին այս մարդավայել {յատկութիւնքը} ։ Նոքա Յանսէնը ատում էին մանաւանդ այն պատճառով,

իթերը չէր կարող ունենալ այն բնական եւ հոգեբանական {յատկութիւնքը}, որ վերագրւում է նորան եւ որ անշուշտ հարկաւոր էր

, որ կրակից չէրուէր, յայտնի է, թէ այս սքանչելի {յատկութիւնքը} չէր կարող ազգը ունենալ, յայտնի է թէ պիտի թրջուէր

ասարակաց ձեւ ու ոճ այդ ըմբռնողութեանց համար։ Թող {յատկութիւնքը}, որ շատ անգամ սխալ, քան թէ ուղիղ, որպէս հասարա

ձակեցին եւ պտուղ բերեցին այնպէս, ինչպէս որ սերմի {յատկութիւնքն} էին։ Մխիթարը ամենայն բան զոհեց Հայոց ազգի լուսաւ

րակ օրագիրների տարածուելու վիճակը եւ չափը շատ լաւ {յատնի} է մեզ թէ ՛ այստեղ՝ Ռուսիոյ մէջ, եւ թէ՛ Տաճիկստա

ւթեան, քան թէ եաքըշի օլը, որ ձախողակի ամեն հայի {յատնի} է թէ՛ ուղիղ, թէ՛ սխալ հասկացողութեամբ։ Այժմ

ղ քահանային, ուստի եւ պարտաւորեալ գտա այսու իմով {յատուկ} խնդրագրով ծանուցանել հոգեւոր կառավարութեանդ զի ես

արժ որդեգրաց ճեմարանին: Զայսմանէ սրբազան վեհն {յատուկ} հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել զձեզ, ահա եւ ես ըստ ն

ստատեալ է զիս ի վարժապետական կոչման. վասն զի ըստ {յատուկ} հրամանի նորին բարձր սրբազնութեան գոլով պատրաստեալ

յն անցքը կ'ընկնի Յիշատակարանիս մէջ, որ արժանի էր {յատուկ} ուշադրութեան լաւ կամ վատ կողմից, եւ քո պէս մարդը

րա առաւել օգտի համար թոյլ է տրւում կառուցանել ձեր {յատուկ} ծախքով վաճառական ծովագնաց նաւեր, հիմնարկել հարկա

ջենաւոր ժամանակով, առաւել հաստատութեան համար մեր {յատուկ} ձեռքով ստորագրեցինք եւ ՄԵՐ Տէրութենական կնքովը հր

ր ամենայն տեղ ազգի մէջ, թէ՛ իւր անդամների եւ թէ՛ {յատուկ} այս բանին նուիրուած առաքեալների ձեռքով, այն բոլո

անչիւր քաղաք, իւրաքանչիւր գեղ, պիտի ունենայ իւր {յատուկ} հողը, որ պիտի սեպհական մնայ քաղաքի կամ գեղի հասա

է Փիւնիկեցիք իւրեանց վերայ կրած չլինէին Փիւնիկեցի {յատուկ} անունը, եթէ նոքա ապրած լինէին մարդու անունով, ն

Քանի բանաստեղծն չունի մուսայից Մի բան երգելու {յատուկ} հըրաման, Նորա քնարը միշտ մունջ է մնում, Ինքը ան

պէս նուիրած չեն իրենց գործունէութիւնը այս կամ այն {յատուկ} ասպարէզի կամ գիտութեան, այլ գնում են կամ ուզում

քներով, եւ նոյն հոգեկան ախտաւոր ամբոխմունքը, որ {յատուկ} բնաւորութիւն է տալիս պոլիտիկական կուսակցութեանց դ

օր էլ կան Ս. Էջմիածնի մէջ տեղեր, որ ունին իրենց {յատուկ} անունը։ Համառօտենք մեր խօսքը։ Փարպեցուն յանձ

է Մեծ Թարգմանչաց եւ յետոյ թէ. " Սա թէպէտ եւ չէր {յատուկ} աշակերտ Սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, բայց տեսեալ

րպէս գրչի սխալ, նո՛յնքան իրաւունք ունի ամեն մարդ {յատուկ} անուն Գէթ ի հալածեալ նախդիրը պաշտպանելու, որպէս

եղւո՞յ է Սեւուկս այս, եթէ մարդոյ. ինձ կարծի եթէ {յատուկ} անուն մարդոյ պիտի լինել, եւ գուցէ նոյն իսկ իշխան

նորան առանց խնայելու։ Էլ ի՞նչպէս ուրեմն կարող էր {յատուկ} բոզանոց լինել բանակի մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնիկ չկար։

քը պարապած չէ զանազան վիճակային գործերի մասին իւր {յատուկ} ձեռքով կոնդակներ գրելուց այս եւ այն գործակալին։

արժանաւոր գործ մարդկային բանականութեան եւ արժանի {յատուկ} եւ մեծ ուշադրութեան: - Անպիտան, ի՛նչ պաքսիմ

ւին, որ չգիտեմ ինչ պատճառով ոչ ոքի չէր ասում իւր {յատուկ} անունը եւ ոչ ոք եւս չգիտէր, պատճառ, նա բնիկ նախ

ը, որ իսկ եւ իսկ կոկորդի տակումը կօճակւում էր մի {յատուկ} այս գործի համար շինած կօճակով. այսպէս կօճակած էր

՛ւ, ողջունեցէ՛ք խնդրեմ Վարդ-խաթուն տիկինը: - {Յատուկ} շնորհակալ եմ: Դեռեւս պարոն Մկրտիչը բակի դուռը

ոյութեան պատճառը, - շարունակեց Շահումեանցը: - {Յատուկ} շնորհակալ եմ, որ այդպէս սէր ցոյց ես տալիս ինձ, -

սկզբունքը կամ տարերքը եւ աճելով օրէ օր ստանալ մի {յատուկ} բնաւորութիւն։ Թէ ինչպէս գոյացաւ Մխիթարեան ասացեա

եանց կերակուր պատրաստել սեպական ձեռամբ եւ իւրեանց {յատուկ} բանականութեամբ լոյս հնարաւորելով առ ի լուսաւորութ

անպարկեշտ կանանց վերայ. նա հաւաքում էր նորանց մի {յատուկ} նոցա համար պատրաստուած տան մէջ եւ քարոզում էր ապա

լ քարոզիչները, եթէ կամենար, առանց խնդրելու Պապի {յատուկ} համաձայնութիւնը։ Բացի բոլոր այս կարգերից, կային

կոնդակի վերայ, հրամայեց իւր կողմնակիցներին, որ {յատուկ} այս պատճառով ուղարկում էր Հռովմ, զարկել իսկական

ծայրագոյն պատրիարքի կողմից, որի մօտ այդ նպատակով {յատուկ} սուրհանդակ էր ուղարկուել Երուսաղէմի նոյն այն Իսահ

ը եղաւ այն, որ իր անձնական հայեցողութեամբ կազմեն {յատուկ} յանձնաժողով Հայկական Կանոնադրութիւնը վերաքննելու

եղած լինէր դպրութեան մէջ, մինչդեռ Ապարան խօսքը ( {յատուկ} առքով) երեւում է գործածուած: Երկրորդ, Ապարանը

, ուր որսորդութիւնը ոչ վերջին տեղն ունի: Մենք, {յատուկ} այն դիտաւորութեամբ, թէ ե՞րբ է սկսուել հայոց երկր

նէ Խաչատուրոյ ժպրհեցին՝ քեզ համապատիւ զնշդեհեալն {յԱտրիդեան} ալիս՝ դաւանել, թերեւս եւ զանպարտականդ՝ պարտաւո

եւ Մարիա Անտուանետտան... Նոցա կտրուած գլուխների {յար} եւ նման մոմեղէնքը տեսած էի Լոնդոնում մադամ Տիւսսօ

ին Եթէ դու հիւր ընդունես Սիրակարօտ լքեալ հէգին ` {Յար} օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ ոք գլխի տեղ չունենայ,

` Մամբրէի կաղնուց ` քեզ Ցից ընծայէ ամէն տարին. {Յար} օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ սիրակէզ հէգ ծարաւին Պտղ

բախտից դու հրճուես, Չի՛ ցամաքի աղբիւրդ վճիտ, - {Յար} օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ տաս այգիդ մշակելու Ջահէ

սիրով դու շտկես ` Բունդ կը լինի միշտ զօրաւոր, - {Յար} օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ մէկը գայ վարդըդ խնդրի,

ու Խառնարանը դու տանես Եւ տաս գինին քո խմելու ` {Յար} օրհնուա՜ծ դու լինես: Զ. ՄՈԳԱՊԱՇՏԸ ԶՈՀԱԲԵՐՈՒՄ Է

ի վար Զառիվայրի գաղտնաթով Թաւուտներն են գգւում {յար}, Սահում են լուռ շօշափող Մատները մեր հրեշտակի `

ուլանան վասն որոց սպասահարկեն Աստուածային բանին, {յար} եւ նման այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան վասն սոսկականաց

յն դիտելով զօգուտ անձանց իւրեանց, կեղծաւորութիւն {յար} եւ նման վարդապետաց Հայոց, յորոց եւ փոխանցեցաւ 'ի

սղոց ժամանակին եւ զնշխարս անգամ [հայկական ոգւոյ, {յար} եւ նման] անցանեն եւ դարք գոգցես ի չորեքտասանիցն ս

ով նորանոր հանգամանաց եւ որպիսութեանց ժամանակին, {յար} եւ նման էին հայախօսութեան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելո

ու, վասն զի լեզու ասի էապէս այն, որ կենդանի է, {յար} շարժողական ինչ մի խօսուն եւ ձայնաւոր ի շրթունս ազ

յս տան մեզ նշխարք մնացեալք առ հինաւուրցն Խորնոյ՝ {յար} եւ նման առ ամենայն ազգս սկսանի վիպասանական երգովք

նիւթ, զկերպ, զգործարանս եւ առ հասարակ զկազմած, {յար} եւ նման կազմութեան գործարանաւոր մարմնոյ, որպէսզի

զի որ ինչ վասն իմաստնոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց {յար} եւ նման վասն ժողովրդեան մերոյ ինքեանք հայկական Սի

իւ որպէս ի վերոյ թուեալ եմք, զծաղու գան թերեւս, {յար} եւ նման կատականաց աբեղայից Հայոց ի հինգերորդ դարո

ակասեալս յաշխարհիկ լեզուի փոխ առնուլ ի Պարսից կամ {յԱրաբացւոց}, այլ ի սեպհական հին լեզուէ, եթէ վերահասու լեալ

եցկութիւնը, որին մասին մենք խօսեցանք, այսինքն՝ {յարաբերաբար} դրական գեղեցկութեան տեղ առնուածը, այլ է մի ուրիշ

մարդու հոգի ունենալը, բանականութիւն ունենալը մի {յարաբերական} արժանաւորութիւն է, եթէ համեմատելու լինենք նորան

րաբերականի մէջ չկարողանալով ուրիշ բան մտնել, եթէ {յարաբերական} ունեցող յատկացուցիչը սովորական կանոնին հետեւելով

տկացուցեալին նախադաս, այն ժամանակ կորցնում է իւր {յարաբերականը}, որովհետեւ սորա ուժը յարաբերում է յատկացուցեալին

րաբերում. պատճառ, նոր լեզուի մէջ յարաբերեալի եւ {յարաբերականի} մէջ չկարողանալով ուրիշ բան մտնել, եթէ յարաբերակա

ա ուժը յարաբերում է յատկացուցեալին, որ անմիջապէս {յարաբերականից} առաջ է։ Պ. Պռօշեանցը հին լեզուի համաձայն, բայց

կ միայն կարելի է վերջադաս դնել, եթէ յատկացուցիչը {յարաբերեալ} է, այսինքն՝ մի որ, իսկոյն հետեւելով, այդ յատկ

տկացուցչին է յարաբերում. պատճառ, նոր լեզուի մէջ {յարաբերեալի} եւ յարաբերականի մէջ չկարողանալով ուրիշ բան մտնել

ողիկոսութեանն. բ) Ճառ ընդդէմ երեւութականաց, որ {յարաբերի} մանաւանդ մարդեղութեան Քրիստոսի եւ երկուց անշփոթ ե

նը վրայ հիմնուած աւելի պարզ ձեւերը, գոնէ տեսական {յարաբերութեամբ} կարող են համարուել որպէս առաջադիմութիւն"։ Ա

նափակում է առաջադիմութեան ասպարէզը " գոնէ տեսական {յարաբերութեամբ} " խօսքով: Զարմանալի է, որ չկամին հասկանալ, թէ

կերակրի գաղափար ունի եւ ասում է, թէ գոնէ տեսական {յարաբերութեամբ} ինքը ուղիղ է, որ հաւան չէ իմ հացին: Դէ սատկեցէք

իւնքը ազդեցութիւն ունէին այդ գիտութենների վերայ՝ {յարաբերութեամբ} դէպի նոցա յառաջադիմութիւնը։ Պատմութիւնը պատասխան

յիշուած սուտ ազգասէրքը եւ միւսները մնալու են նոյն {յարաբերութեան} մէջ դէպի մեր ազգը, որպիսում գտանւում են այժմ: Ա

շատ վաղ ժամանակներից սկսած, իրեարու մէջ ունեցած {յարաբերութեան} մասին չար լեզուներ խօսած են շատ կեղտոտ բաներ...

անգամ իւր մասնաւոր հաճոյքի կամ մինիստրի անձնական {յարաբերութեան} պատճառով յառաջացուցած, որից հասարակ ժողովրդի ` ա

, իսկ մինչեւ այն երկու տարու վերջը պիտի մնան նոյն {յարաբերութեան} մէջ, դէպի իւրեանց պարոնները, ինչպէս յառաջ, ստր

է ամեն բան: Մեք չկամինք մնալ, այսուհետեւ, այն {յարաբերութեան} մէջ, ուր մաշեցան մեր նախնեաց եւ մեր ոսկերքը: Դա

ն շունի հետ: Չէ՛ անհնար է, որ այլեւս մնանք նոյն {յարաբերութեան} մէջ: Զանազան գաւառներում դուրս երեւեցան զան

հարկը ստիպում է նորան երթալ ենթակայանալ մի կոպիտ {յարաբերութեան}, որ լինում է պարոնի եւ ծառայի մէջ, տանել այն բո

: Այդ ազգութիւնը իւր կառավարութեան հետ գրեթէ նոյն {յարաբերութեան} մէջ է, ինչ յարաբերութեան մէջ ե՛ն դէպի ինքը չխոստ

արութեան հետ գրեթէ նոյն յարաբերութեան մէջ է, ինչ {յարաբերութեան} մէջ ե՛ն դէպի ինքը չխոստովանուած ազգութիւնքը: Տար

կամ ուսումնական եւ կամ փորձական կրթութեամբ, այլ {յարաբերութեան} մէջ լինելով դէպի ազգը, քան թէ նոցայ ամուլ նախնիք

երի եւ առհասարակ եկեղեցականների դէպի ազգը ունեցած {յարաբերութեան} մէջ: Պարտակա՛ն են նոքա ուղղել իւրեանց ընթացքը.

ազդեցութիւն ունենային եւ նոցա հոգու ուղղութեան եւ {յարաբերութեան} վերայ դէպի մեր ազգը։ ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԽԻԹ

ց պատերազմի դաշտից դուրս, մարդկային եւ ընկերական {յարաբերութեանը} վերաբերութեամբ, նորա տեսութիւնքը, հասկացողութիւ

ած չէ, հասարակութիւնը իւր ընկերական եւ ընտանեկան {յարաբերութեանց} մէջ ազատ չէ. թող քառասուն անգամ, եթէ կամենան,

բնաւ իսկ ընդհանուր հասկացողութեանց կամ ընկերական {յարաբերութեանց} չմօտեցան։ Այս օրուայ օրս Եւրոպայի մէջ գրեթէ թագա

ոռնի կառավարութեան Իռլանդիոյ եւ նորա եւ ընկերական {յարաբերութեանց} մասին: Ինչպէս Հեգելը, նոյնպէս ոչ ոք չի պաշտպանե

ամէն վայրկեան զարկւում է անթիւ պէտքերի, անհամար {յարաբերութեանց} եւ վիճակների հետ: Յայտնի է, թէ այս երկու մոմենտ

իցէ գրեալ, զինչ բովանդակութիւն նամակին, կամ զոր {յարաբերութիւն} բովանդակութեան առ որսացողս եւ ոյք 280 անձինք բողո

նձը: Ես բոլորովին համաձայն եմ, եւ եթէ այդ գործը {յարաբերութիւն} չունենար մեր ազգի հետ, եթէ դա յիմար գաղափարներ չ

արանը՝ իմ անմխիթար միայնութեան արդիւնքը, թէ ինչ {յարաբերութիւն} կայ անձրեւի եւ մեռած կնոջ կամ թէ մի կենդանի թաղու

ամբ, իւր կեանքի կերպերով եւ սովորութեամբ, ոչինչ {յարաբերութիւն} չունի Մեծ Ռուսիային, եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ

վ ձեռագործութեամբ եւ վաճառականութեամբ, անմիջական {յարաբերութիւն} չունի հողի հետ: Նորա օգուտը եւ վնասը, նորա յոյս

ի քանի անցք, որ թէեւ փոքր ինչ հին էին, բայց մեծ {յարաբերութիւն} ունէին ներկայ անցքի հետ: Եւ այսպէս, նախ եւ յառա

ծնուցանում է իւր եւ այդ մարդու մէջ մի թուաբանական {յարաբերութիւն}, եւ պատրաստ է ստրկանալ նորան, եթէ նա կարողանայ

է կրօնի հիմքերի վերայ։ Ի՛նչ է կրօնը եւ ի՛նչ {յարաբերութիւն} ունի դէպի մի մարդ, դէպի մի ազգ, դէպի մի ընկերու

մարդկութիւնը ամենեւին այնպէս է, ինչպէս մի իշխանի {յարաբերութիւն} դէպի իւր ծառայքը։ Վաղուց ահա հրէական ժողովու

, յառաջ բերէ յամենայն խնդիրս, թէեւ չունէր զոչինչ {յարաբերութիւն} առ այն զդաւանաբանական գիտելիս, բազում այն է անդո

ինչպէս հաւատացնում է մեզ մեր հեղինակը, բայց ի՞նչ {յարաբերութիւն} կայ հարսանիքի սիմբոլական արարողութեանը եւ թագաւոր

դեօք բնական կերպով ազոտից եւ թթուածինից, եւ սոցա {յարաբերութիւնը} էր որպէս 21: 79, թէ այլապէս, կամ թէ կային ուրիշ

յս օրից յետոյ ազատ էք կատարելապէս եւ ձեր ստրկական {յարաբերութիւնը} դէպի ձեր պարոնները վերջացած է. գնացէ՛ք, ուր կամ

ւմ Վարդանի խօսքը։ Փարպեցու Թղթից իմանում ենք նորա {յարաբերութիւնը} Ձուիկի հետ, այնտեղից մենք տեսնում ենք, որ այս երա

ղով: Այս րոպէից սկսած Մանթուխեանցի եւ Շաքարեանցի {յարաբերութիւնը} ամենեւին այն չէր, ինչ որ քանի մի օր յառաջ:

տուն եւ լսել նորա ասելիքը, թէեւ Թիւթիւնճի-օղլուի {յարաբերութիւնը} այսպէս չէր պարոն Շահումեանցի հետ: Նա իսկոյն գ

ազգին, թէ ի՞նչպէս էր Մխիթարի եւ նորա ընկերութեան {յարաբերութիւնը} դէպի մեր ազգը կամ դէպի Պապական աթոռը։ Այս նամակը

ագործել էին, թէ անմօտենալի է Աստուածը եւ թէ նորա {յարաբերութիւնը} դէպի մարդկութիւնը ամենեւին այնպէս է, ինչպէս մի ի

ա շարժառիթքը, յետոյ ցոյց կը տանք այդ միաբանութեան {յարաբերութիւնը} դէպի մեր ազգը։ Եւրոպա լրագիր. Վիեննա, 1

ժանգոտ օրօրոցի մէջ բացին նոքա իրենց աչքերը: Մեր {յարաբերութիւնը} միջին դարերի հետ այնպէս չէ: Իբրեւ ազգ անտիկեան ե

ւնինք, թէ ինչպէ՛ս էին այն կողմերի մեր գեղացիների {յարաբերութիւնը} հողի հետ: Այս պատճառով սանձում ենք մեր գրիչը, ո

նտռենք մեր մէջ։ Որովհետեւ, եթէ երկու բանի նախնի {յարաբերութիւնը} փոխուել է, հարկ է, թէ այդ բաներն են փոփոխութեան

, հասնելով պետական պաշտօնների եւ հետեւաբար մօտիկ {յարաբերութիւններ} ունենալով թուրք կառավարութեան ազդեցիկ դէմքերի հետ

, ոյժ տալով իւր մտքի թեւերին եւ ունենալով զանազան {յարաբերութիւնք} դէպի Յիսուսեանները, կերպարանագործել է Րոդէնի, դ

ւ հետ կարող է զարկուիլ, ուրիշ ոչինչ պէտք, ոչինչ {յարաբերութիւնք}, ոչինչ վիճակ չէ կարող նորան պատահել: Իսկ մարդկա

եւ դէմքը դարձուց դէպի բնութեան հիւրընկալ գիրկը, {յարաբերութիւնքը} փոխւում են. ե՛ւ միջնորդը, ե՛ւ մեծ վաճառականը,

աթոռը։ Այս նամակը յայտնում է նոյնպէս Կոլլեգիացոց {յարաբերութիւնքը}, դէպի մեզ, դէպի Մխիթարեանք եւ դէպի Վատիկանը։

ցինք ստրկական եւ ազատական կրօնի բնաւորութիւնքը եւ {յարաբերութիւնքը}, տեսանք, թէ ինչ գին է արժել մարդկութեան ազատութ

բաղդատուի եւ այդ բաղդատութեամբ չափողի եւ չափուողի {յարաբերութիւնքը} չնշանակուին։ Գեղեցկութեան մօտաւոր սահմանը, բ

ամ երազելի է այն ապահովութիւնը, քանի որ Թիւրքիան {յարաբերում} է Եւրոպային՝ իբրեւ բացասական մեծութիւն դրական մե

տնել ո՛չ թէ միայն այն բաների մասին, որ անմիջաբար {յարաբերում} էին Կարգին, այլ եւ ամենայն դիպուածների մասին զան

ալով Րիշիէի հետ, առաջարկեց մի քանի խնդիրներ, որ {յարաբերում} էին Պապական իշխանութեանը։ Երբ վարդապետը պարզ հոգ

ն՝ մի որ, իսկոյն հետեւելով, այդ յատկացուցչին է {յարաբերում}. պատճառ, նոր լեզուի մէջ յարաբերեալի եւ յարաբերա

կորցնում է իւր յարաբերականը, որովհետեւ սորա ուժը {յարաբերում} է յատկացուցեալին, որ անմիջապէս յարաբերականից առա

ւրդ ենք տալիս կարդալ այն գրուածքը Մխիթարեանց, որ {յարաբերւում} էին կամ Հայոց ազգին եւ կամ պապականութեան. սոցա մ

ամենայն խնամով պիտոյ է որոնել ազգային կեանքի հետ {յարակից} հանգամանքների մէջ: Պախարակել մի սովորութիւն, որ

ական ընկերութիւն աւելի հիմնաւոր է եւ հաստատ, եթէ {յարակից} լինին նորան այնպիսի հանգամանք, որ աղբիւր էին եւ

յոց եկեղեցու ընդհանրականի հաղորդութենից բաժանմանը {յարակից} եղան կորստական հետեւանք ազգի բարօրութեան վերաբերո

Պ. Չամուռճեանը, այս դատապարտութեան հետ ոչ երբէք {յարակից} է այն թատրոնական գործողութիւնը, զգեստաւորելով եւ

կեղեցիների մէջ, քրիստոնէական ունենար մշտելութեան {յարակից} եղած աղօթքները եւ միշտ երգել թէեւ հեթանոսական ժամ

. եւ մի իրողութեան ստուգութիւնը հաստատում է ուրիշ {յարակից} կամ երկրորդական իրողութենների վկայութեամբ: Իսկ բ

ակրթութեան օրէնքները եւ նոցայ կերպարանագործութեան {յարակից} եղած հանգամանքները, այն ժամանակ իրենք էլ կը տեսն

արգելոյ զուսանել կրօնի հայ մանկտւոյն այնու գրով, {յարակցելով}, թե ո՛ր եւ է գիրք կամ մատեան, որ ունի աւանդել ա

, որ կա՛մ անձնական օգտի, կա՛մ երկիւղի, կա՛մ այլ {յարակցութեան} պատճառով օտարի հետ, խախտեցին երանելի նախնեաց ուխ

մի ճամփով. կեանքը հոսանուտ բան է եւ հազար տեսակ {յարակցութեանը}, դիմադրութեանը, - աւելցուր սրա վերա անհատական ձգ

որքա՞ն պիտոյ է ատէր եւ նախատէր իւր կինը նորա այս {յարակցութենների} մասին մի օտար մարդու հետ։ Նա մտածում էր, եթէ այ

Վաճ. - " Դու ինչ յիմար բաներ ես ասում. ի՛նչ {յարակցութիւն} կայ օդի ելեքտրականութեան եւ մի մոմի մէջ, թող գլխ

լի եւ արտասուելի բան, այն երիտասարդ մարդիկը, որ {յարակցութիւն} ունէին Ռուսերի հետ, ամենայն կերպ աշխատում են իւր

խօսելու վերայ է իմ կասկածը, եւ այդ բանի հետ ինչ {յարակցութիւն} ունի մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութ

բարեկամութիւնը կամ թշնամութիւնը դէպի ինձ. ոչինչ {յարակցութիւն} չունիմ նոցա հետ, եւ եթէ ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը՝

անեց Պ. Բէգզադէն: - Չեմ մոռացել, բայց ի՞նչ {յարակցութիւն} կայ քո տկարանանալու եւ այդ ցնորքի հետ: - Ցնո

էիր իմ մօտ: - Իմ՝ ձեր մօտ ծառայութիւնը ի՞նչ {յարակցութիւն} կարող էր ունենալ իմ ազգի օգտի հետ: - Հը՛մ..

այ մարդու սրտի եւ հոգու մօտ բաներ, խնդիրներ, որ {յարակցութիւն} եւ ազդեցութիւն ունէին մեր ազգի կեանքի վերայ:

նկատել նորանց, մանաւանդ որ այդ բաները համարեա թէ {յարակցութիւն} չունին իմ նուիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՛նչ

ու տրական գործերիս ընթացքը, որովհետեւ նոքա ոչինչ {յարակցութիւն} չունին այն բանի հետ, որ վաղուց սրբացած է իմ եւ ք

հեշտութեամբ կարելի է հանգստացնել նորան, որ ոչինչ {յարակցութիւն} չկայ իւր աշխատութեան եւ պատմական հնախօսութեան մէջ

րծելով շնչառութեան վերայ եւ թոքերի միջնորդութեամբ {յարակցութիւն} ունենալով նոյն իսկ արիւնի հետ, որ է աղբիւր կենդա

յմանը շատ հեշտ յանձնառական է, մանաւանդ որ Հայք, {յարակցութիւն} չունենալով ֆրանսիականի հետ, ինչպէս ուրիշ կառավար

րայ, որ Նախիջեւանցի արգոյ վաճառականք, անմիջական {յարակցութիւն} չունենալով Եւրոպայի հետ, հարկադրուած են հնազանդո

ւունքը: Եթէ Պ. Չամուռճեանը երկար տարիներով, {յարակցութիւն} ունենալով եզուիտների հետ եւ շատ անգամ գործիք լինե

է դժոխքի վերայ եւս խօսելու լինէր. պատճառ, նա մի {յարակցութիւն} ստեղծագործելով դժոխատիրոջ հետ, մի տեսակ օգուտ ստ

կած մի ազգային գործի համար, որի օգուտը անմիջական {յարակցութիւն} չունէր նոցա անձնական շահասիրութեանը: Տեսուա՞ծ բա

ում էր կամ գրում էր մի այնպիսի բան, որ անմիջական {յարակցութիւն} ունէր ազգի հետ, ազգի իմացական եւ բարոյական կեանք

նոյնպէս մի քանի եղբարք, որոնցից փոքրը աւելի մօտ {յարակցութիւն} ունէր մեր նկարագրած պարոնին, քան թէ միւսքը: Կին

ծքը բաղկանում է զանազան գործարաններից, որոնք մեծ {յարակցութիւն} ունին միմեանց հետ. նոցանից մինը խանգարուելով, խ

յն ապականեալ սրտի վերայ: - Արդեօք այդ բաները {յարակցութիւն} ունէի՛ն իմ դստեր հիւանդութեան կամ բժշկելու հնարի

... բայց ո՛չ. ես չկամիմ բնաւին ունենալ որեւիցէ {յարակցութիւն} մի այնպիսի մարդու հետ, որին արհամարհում եմ հոգով

րոնին, որի հետ վաղ ուրեմն վերջացուցած եմ ամենայն {յարակցութիւն}, բորբոքում էք զուր տեղը նորա թշնամութիւնը դէպի ի

են կամ պիտի պատահեն նորա, մանաւանդ թէ այդ գործը {յարակցութիւն} ունենայ մի նիւթական օգտի հետ։ Ճիզուիթը մի անբարո

ս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնում։ Իսկ թէ ինչ ամենամօտ {յարակցութիւն} կայ Ճիզուիթների եւ Մխիթարեանց մէջ, այդ մասին խօս

քան թէ նաւահանգստի կամ քաղաքի օդը, որ անմիջական {յարակցութիւն} ունի ջերմութեան լաւ առաջնորդ մարմինների հետ: Երկ

մի արարած: Ինչո՛ւ համար կտրել: Եթէ չկտրուի այդ {յարակցութիւնը}, այնուհետեւ այդ արարածը պիտի խաղալիկ լինի շրջապա

յսիւզեան ազգայինը պատրաստ է բանալու ամենայն տեսակ {յարակցութիւնք} եւ իւր հետ գործ կատարել կամեցողներին միշտ յայտնել

նացնելու թէ՛ ճաշակը, թէ՛ քաղաքային կամ ընկերական {յարակցութիւնքը} մի ազգի, որ միջնադարեան մշուշով պատած կամ ոչինչ

զի՞նչ յոյս ազգին, որ զօրահանապազ դաւի եւ խարդախի {յարանց}, զորս հայր ճանաչել ուսաւ ի դարուց ժամանակաց: Այ

ղիկոսի եղբօրորդւոյն, քեզ Տեառն 'ի Սեւկոյ դրախտին {յարանց} ոմանց, որք խոստանալով քեզ Տեառն կարասի խնդրէին զ

ուսուցչապետը, եթէ այսպէս հասկանանք. " Քեզ-Տեառն {յարանց} ոմանց դրախտին Սեւկոյ ". միթէ չէ՞ կարելի մտածել,

եթէ ազգն մեր չէ ի կորուսելոյ սակի, եւ խոհեմ՝ եւ {յարատեւ} հոգաբարձութիւն զնմանէ կարէ վերստին կանգնել զգլորե

ց: Համաձայնեցէ՛ք, որ այդ երկուքը եւս չունին այն {յարատեւ} ոյժը, որ կարողանան պահել եւ դիմանալ միլիոնաւոր գ

ում է հասարակ ժողովուրդի ընդունած սկզբունքից: Մի {յարատեւ} բռնակալ կառավարութիւն մի ազգի մէջ ուրիշ բան չէ,

ծ բնութեան մէջ չէ չքանում. եւ թէ բնութեան կեանքը {յարատեւ} է, անվախճան է եւ անմահ: Այդ, ինչ որ քեզ թւում

ւած, որ մեր խօսակցութիւնը եւ բարեկամութիւնը լինի {յարատեւ}... Բայց այժմ, ներեցէք ինձ, ժամանակն է գնալու

եւ պայծառանայ. այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ {յարատեւ} արիաջան աշխատութիւն։ Աւելորդ է ասել, որ մենք

եւ պայծառանայ: Այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ {յարատեւ} արիաջան աշխատութիւն: Մի փոքր առաջ պ. Պռոշե

ը եւ դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ: Թէ ո՞րքան ժամանակ {յարատեւել} է այդ դպրոցը, չկայ այդ մասին մի գրաւոր յիշատակար

արող է լուսաւորուիլ, կամ լուսաւորուելուց յետոյ՝ {յարատեւել} իբրեւ բռնակալութիւն ", - կրկնում ենք, մեր դարու

, բայց ես զոհում եմ քեզ այս կտոր հացը, քո կեանքը {յարատեւել} տալու համար: Դորա փոխանակ դու պիտի զգաս, որ ես

դառնում ու գիտութեան իշխանութիւնը ազգի հոգու վերա {յարատեւել} տալու: Արդարեւ, եթէ հասարակութեան թուլութե

իրաւունքը ջատագովելու եւ ազգի ստրկութեան ժամանակը {յարատեւել} տալու համար, մինչեւ ո′ր աստիճան... մեք հրաժար

ոփոխ դագաղները։ Սոցա նման հասարակութիւնը կարող է {յարատեւել} առանց այլայլութեան, որովհետեւ չ'կայ նորանում փոփ

յսպէս ոչինչ ազգ կարող չէ իւր գոյութիւնը եւ կեանքը {յարատեւել} ՝ կորուսանելով իւր պատշաճաւոր մատենագրութիւնը եւ

մասերը օրըստօրէ ընկնին, եւ մնացողը եւս առ վաղիւ {յարատեւելու} չկարողանայ երաշխաւորել: Այն, ինչ որ պատկեր

հրատարակեալ ի գիտնական Պալդազարեանէ, յուսամք թէ {յարատեւեսցի} անդուլ յառաջադիմութեամբ, նա զի ուսումնասէր հասար

նայնացնելու համար: Չգիտենք, թէ մինչեւ ե՞րբ պիտի {յարատեւէ} Հայ-Ճիզուիթների ազդեցութիւնը մեր ազգի վերայ... Ո

բառ խօսել, մանաւանդ ցանկանում էինք, որ մի փոքր {յարատեւէ} նորա ուրախութիւնը, ըստ որում, եսականութիւն համա

ինչ պաշտօն ունի կատարելու օդը մեր շնչական կեանքի {յարատեւութեան} մէջ, այն վերոգրեալ բոլոր բաները եւս օրինաւոր քնն

նել այս անկեղծ հոգու զգացմունքը, որի մշտնջենաւոր {յարատեւութեանը} երաշխաւոր է Քո սրտակից բարեկամ Հեղինակը I

րի մէջ երեւում է նորա հոգին եւ որից բղխում է նորա {յարատեւութիւնը}, այն ժամանակ, երբ ինքը Պապականութիւնը կործանւու

կէտը, ուր անհատի կազմուածքը ստանամ էր իր տեսակի {յարատեւութիւնը} պահպանելու բնական ունակութիւնը: Իբրեւ թերու

շխարհի վերայ: Բայց աւա՜ղ, հարստութիւնը ոչ թէ չէ {յարատեւում} ժառանգների մէջ, այլ շատ անգամ նոյն ինքը երբեմն հ

յոց, գուցէ եւ ընդաբոյս նախահարց Հայկայ բողբոջեալ {յԱրարատեան} աշխարհի՝ բաժանի յոստանիկ եւ յեզերականս եւ որպէս

է ՚ի 5508 թուականի. Յայս հայի եւ բան Շնորհալւոյն {յԱրարչականին} " զգեցաւ որդին գրած ՚ի վեց դարուն մարմին մեղաց "

քան զթուղթն յօրինեալ յամբաստանեալ եպիսկոպոսէ կամ {յարբանեկաց} նորա եւ ձեռնագրեալ ՚ի խղճալի եւ ՚ի համր բնակչաց Ջ

կին անդ եւ ոմանք յՕսմանեանց անտի, յըմպել նոցա եւ {յարբենալ} 'ի պանդոկի անդ, մին յՕսմանեանց քար արձակեաց յանո

ամ վեց ամք առ ուսանելոյ զնա. ամենայն Հայորդի չեւ {յարբունս} հասեալ հասակի պարտաւորի զկենցաղականս հայթայթել,

ւ բիւր տեսակ նախապաշարմունքով լցուած մարդ ունի մի {յարգ} ու արժանաւորութիւն, եւ գուցէ կարող էիք դուք այդպ

պաշտօնեայ ճշմարտութեան։ Ճշմարտութիւնը աւելի մեծ {յարգ} ունի իմ աչքումը, քան թէ աշխարհի բոլոր թանգագին գ

, ինչպէս յայտնի ցոյց էք տալիս, միեւնոյն կշիռ ու {յարգ} ունին թէ՛ ազգը եւ թէ՛ նորա պակասութիւնքը եւ, եթէ

են վարսաւիրայք, ո՛րտեղ է մնում բժիշկը, շատ մեծ {յարգ} ու արժանաւորութիւն ունին: Վարսաւիրայի փոյթը չէ,

Ես ասել էի, որ Պ. Իսահակեանցի աչքումը միեւնոյն {յարգ} ու արժանաւորութիւն ունին, թէ ազգը եւ թէ նորա պակ

կան օդաբաղխութիւնը բանականութեան դատաստանի առաջեւ {յարգ} չունի: Պարոնը ասում է " ինչպէ՞ս կարելի է անմիջապ

: Պարոն Տիրատուրեանի առաջարկած խնդիրը շատ մեծ {յարգ} ունի մեր աչքում. համաձայն ենք նորա թէ՛ գաղափարին

կայ դիմադրութիւն, եւ մրցանակը դժուարութեան չափով {յարգ} ունի: Թողէ՛ք մեռելներին թաղել իւրեանց մեռե

. Սոխակի փետրով զարդարած Ճընճղուկն իսկ {յարգ} չունի։ Ինչի՞ս է պէտք մանկութիւնըս,

ան կրօնի համար: Բայց երբեմն Ֆրանսիայումը շատ մեծ {յարգ} եւ կշիռ ունէր իւր հայրենակիցների կողմից: Քեզ ի՞ն

ռով եւս չե՛նք կարծում, որ այս մարդկային հնարները {յարգ} ստանան մի պարոնի աչքում, որի հիւանդութիւնն էր սի

կամ ոչինչ խօսել". բայց մեր դատաստանի առաջեւ աւելի {յարգ} ու արժանաւորութիւն ունի ազգի բուն օգուտը եւ նորա

արհի երեսին, փոքր էր օրինաւոր եւ հիմնաւոր բաների {յարգ} ճանաչողը: Բուբանդուսը, բուի թեւից գրիչը դր

Այսպիսի մի մարդ, ո՜հ, ցաւելի ճշմարտութիւն, {յարգ} ունի խաժամուժ ամբոխի աչքում, այսպիսի մի մարդ, ո

յքի վերայ, որովհետեւ երջանկութիւն ասացեալը ոչինչ {յարգ} ու արժանաւորութիւն չունի, եթէ փակւում է միայն մի

դւում էր քո իշխանական հրամանին, այն ժամանակ ի՛նչ {յարգ} ոսկուն կամ արծաթին: Թո՛ղ ուրիշները որոնեն նորան

նակով, որ այժմ եւս ստանում են Տաճկաստանից եւ մեծ {յարգ} ունի այնտեղ. սորա տակից երեւում է նորա բաշը (փե

Որ իւր հօր ու մօրը խօսքը Իւր կեանքումը {յարգած} չէր. Նա փախել էր իւրեանց տնից... Մու

Խնդրելով աներկբայ լինիլ յանկեղծութեան իմոյ առ Ձեզ {յարգանաց} Մնամ արգոյ հայրենակցիդ խ. ծ. երեսփոխան Մ

եալ է յամ[ենայն] օրինաւորութեանց, հետեւաբար եւ ի {յարգանաց} ըստ հետեւեալ պատճառաց, նախ, զի 41 անձինքն չէին

Խնդրելով ընդունել զհաւաստիս իմոց առ Ձեզ անկեղծ {յարգանաց}, մնամ միշտ մեծարու հայրենակցիդ Խ. ծ. Մ. Նա

Հաւաստի առնելով զարժանապատուութիւնդ յանկեղծութիւն {յարգանացս}, զոր ունիմ առ Ձեզ: Մնամ նովին մեծարանօք խոն

զի այդպիսի մանկունք նախ քան զծնանիլն, մեռեալ էին {յարգանդի} մարց՝ լոյս տեսեալ զհրապարակի եւ ահա տեղափոխին իբ

ն համարաւ 1302: Նորին պայծառափայլութիւնն, ՚ի {յարգանս} միջնորդութեան վեհափառ հայրապետին, առանձին պաշտօն

օնական տեղեկութիւն: Խնդրելով աներկմիտ լինել ի {յարգանս} իմ առ Ձեզ եւ առ ազգն, մնամ մեծապատիւ հայրենակցիդ

րել էր եւ ընչանցքը սրել, համարձակւում է պատիւ ու {յարգանք} պահանջել մեզանից, որովհետեւ նա հարուստ էր, իսկ

կ իւր անձը ինքը անարգողը կորուսանում է ուրիշներից {յարգանք} պահանջելու իրաւունքը: Գիտէ՞ք այս, օրիորդ Մարիամ

ի շնորհս գերամաքուր աղօթից ձերոց, մնամ կատարեալ {յարգանօք} եւ խորին վերապատուութեամբ: Ձերոյին բարձրապատո

ութիւն իւր առ Ձեզ, Մեծարու Տիկին, Մնայ նովին {յարգանօք} լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան,

ր առ Ձեզ, Մեծապատիւ հայկազնուհի, մնայ նովին {յարգանօք} խոնարհ ծառայ Կանդիդատ Սանկտպետերբուրգեան Կայսերա

փառ տէ՛ր, յանուն տառապեալ ազգի մերոյ աղաչեմ զՁեզ {յարգեալ} զընտրութիւն ազգի մերոյ եւ հաստատել զարգոյ երեսփոխ

մաթիւ նամակներով, թէպէտեւ առ ի սրտէ պատրաստ էինք {յարգել} մեր ազնուամիտ թղթակիցքը՝ պատասխանելով նոցա հարցմ

պատասխանելով նորա գրուածին։ Բայց մեք կարող չէինք {յարգել} մի մարդ, որ պարսաւ էր գրում փոխանակ կրիտիկայի եւ

իւր երեխայամիտ, անդատաստան պահանջողութիւնքը: {Յարգել} եւ պատուել հանճարը եւ բանականութիւնը ուսած լինելո

ւ ոչ Վօլթեռի, այո՛, պարտական իսկ ենք մեծարել եւ {յարգել} հանճարը եւ բանականութիւնը, այն աստուածային քուրա

դուրս թռան ազատութեան կայծերը: Այո՛, գիտենք {յարգել} ոչ միայն Օուէնը, Պրուդօնը, Ֆուրիէն եւ Ֆօհթը, ա

ոռնալ, որ Մեծ Վահանը ցած չդրեց զէնքը, մինչեւ որ {յարգել} տուեց Պարսից տէրութեան, թէ՛ Հայոց ազգի եւ թէ՛ նո

Թէոդոս զիջանէր ի խնդիրն եւ հրաման կայսերական տայր {յարգել} զՍահակ՝ ի կարգի կացուցանելով զվարդապետութիւն նոր

ն, աղայք Լազարեանք թէ զորդին ձեր զՅարութիւնն ըստ {յարգելի} միջնորդութեան սրբազան տեառն հրամայեալ են կառավարո

ղած է եւ է կամակոր եղբայրատեցութիւն: Ինձ շատ {յարգելի} է Հայր Ղեւոնդի անձը, այս պատճառով եւս թախանձելով

ժարանի մէջ: Դպրոցը գտանւում է Ամբրոսիոս եւ Խորէն {յարգելի} վարդապետների անմիջական տեսչութեան տակ, որոնցից ի

նօգուտ էր ժողովրդին: Արդարեւ, մեծ աշխատութիւն է {յարգելի} վարդապետի կողմից, ոտանաւորով թարգմանել ոտանաւորը

ր բարեկամներիցս մինի նամակը, որի բովանդակութիւնը {յարգելի} է մեզ, թէ խնդրի վսեմութեան եւ թէ այդ խնդիրը լուծ

ոջդ, սիրուն եւ ամենին ընդունող բարերարութիւնից, {յարգելի} մարդ է եւ հրապարակում երեւելու պատճառ ունի եւ Տիր

գտնէք դուք շատ հերետիկոսներ, մեղաւորներ, որոնք {յարգելի} էին սատանայի աչքումը, փառաւորուած նեռներ, նոցա

հաւատացնել ձեզ, որ դոքա մեր ժամանակի շատ լաւ եւ {յարգելի} գործերիցն են: - Դոքա՞ են ձեր ժամանակի գործը

ները եւ եթէ մի բարձրաստիճան կամ հարուստ մարդ, որ {յարգելի} էր հասարակութեան աչքում, ասէ թէ այսօր ամսի քառաս

ախօսութեամբ ազգի պակասութենների վերայ, կամ ազգին {յարգելի} մարդերի վերայ․ թէեւ վաղուց մեռած էին նոքա, զզուե

ռութենից սեռական գործարաններում: Ես ընդունում եմ {յարգելի} բժիշկների վկայութիւնը, որպէս ստոյգ իրողութիւն:

շիջանում: Իւրաքանչիւր մարդ, եթէ նա կամենում էր {յարգելի} կացուցանել իւր մարդկութիւնը, պիտի սէր ունենայ,

ածման հաւատոյ միանալով հոգւով եւ մտօք ընդ ամենայն {յարգելի} Քօլլեճեան քահանայից, փափագելով յայտնել զայս իմ դ

ն որ եւ է լեզու, տեսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, {յարգելի} էր եւ եթ. բայց այն լեզուագիտութիւն, որ ոչ ճոխաց

շեցաք, յասելն յերես 65. " Անարատ եւ յամենեցունց {յարգելի} յոյսն՝ տէր Խոսրովիկ, չեւ եւս հասեալ ի սահմանս մ

ի մարդ էր եւ իւր բարեպաշտութեան մասին ամենայն տեղ {յարգելի} ։ Այս Կարդինալը հակառակ գտանուեց այս Կարգի հիմնաւ

տել Աստուածաբանական Ֆակուլտէտին, որի կարծիքը շատ {յարգելի} էր Պապական աշխարհի մէջ։ Այս խորհրդով Իգնատիոսը դ

ելոյ ըստ կարի զդանդաղութիւն ընթացիկ գործոյն, քան {յարգելով} զխնդիրն, յանձն առի զայն եւ զաւուրս երկուս անընդհ

լեզուի եւ թէ՛ թարգմանութեան թերութենների վերայ՝ {յարգելով} նորա ազնիւ ձգտողութիւնը իւր ձեռքից եկածի չափ հարս

ենք մեր կողմից չենք ընդունում այդ։ Միւս կողմից, {յարգելով} ժողովրդի իրաւունքը, պաշտելով նոր լեզուի իրաւունք

ւ մատենագրի պարտականութիւնն է մշակել այդ լեզուն՝ {յարգելով} համօրէն ազգի գործ դրած տրամաբանութիւնը լեզուի։ Ա

ելով շնորհի առատ թափուիլը, հակամիտ էին գովելու՝ {յարգելով} եւ անմոռաց զարմանալով լուսաւոր եւ ողջամիտ խօսքերի

տասխանելու համար չէ, այլ ընթերցող հասարակութիւնը {յարգելու}: Պարոնի վայր ի վերոյ աղճատաբանութիւնքը ստոր են ա

նորա պատահաբար ինքնավարութիւնը (самоуправление) {յարգելուն}: Ոչ մի տեղ ինքնավարութեան սկզբունքը չէ հասել մին

եանն ի տանէն Արշակունեաց. " Ո՞վ այսուհետեւ զմերս {յարգեսցէ} զուսումն, ո՞վ ուրախասցի ընդ յառաջադիմութիւնն աշա

ականք, յաւելուլ զեղերս առ այն թէ չէ ոք ի միջի որ {յարգեսցէ} զուսումն եւ զգիտութիւն: Առանց ամենայնի գիտակ

, եթէ բազմօրինակ ծեքաբանութիւնք խաբեբայ կաթոլիկին {յարգեսցին} յատենի ծայրագոյն կառավարութեանց, քան զիմ արդարու

քո խելքի բան չէ՝ դատել եւ հասկանալ ճշմարտութեան {յարգը} եւ արժանաւորութիւնը: Ինքը՝ Քրիստոսը, ճշմարտութ

ինը: Ի՛նչ օգուտ, որ չէ ճանաչում ժողովուրդը նորա {յարգը}, ի՛նչ օգուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ խնայելով

որ պատուասիրեց մեզ ընծաներով, բայց ճշմարտութեան {յարգը} չենք կարող ուրանալ, մեզ ոչինչ ընծայով չէ կարելի

րել իւր կնոջ կամքը, անշուշտ, կորուսանելու է իւր {յարգը} նորա աչքում... Ինձ հարկաւոր է այդ, ես... դեռեւ

Երկրորդ՝ Փարպեցին քա՛ջ ճանաչելով Կամսարականների {յարգը}, շա՛տ անգամ վայելած լինելով նոցա մարդասիրութիւնը

կան, որ ամենեւին չգիտէ ապստամբութեան խորհուրդը, {յարգը} եւ արժանաւորութիւնը, վիրաւորեց ինձ իւր գեղարդով

ելի է, որի մէջ ցոլանում է ազգի կեանքը: Եւ որպէս {յարգի} է այն հայելին, որ ճիշդ ցոլացնում էր իւր առաջեւ դ

ալը: Չէ կարելի առանց ծիծաղելու կարդալ, մինչ {յարգի} հեղինակը իւր կցկտուր Յիշատակարանքը, որ բոլորովին

է ցոյց տուել, կամ թէ գոնեայ որին ձեռնտու չէ եղել {յարգի} հեղինակի ջանադրութիւնը խափանելու տօն կատարելը Աստ

տացած նամակներս միմեանց քամակից հաւաստում են, թէ {յարգի} Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը կամենում

եմն, ինչո՞ւ մեղադրում ես ինձ, եթէ ես աշխատել եմ {յարգի} կացուցանել իմ մարդկութիւնը քան թէ մի անբան արարած

վերայ, մեք պարտական ենք իրաւացուցանել Արարիչը, {յարգի} կացուցանելով այն շնորհը, որի ընդունակ միմիայն մե

րժելով անխորհուրդ եւ պառաւական աւանդութիւնքը, որ {յարգի} էին այն միջոցին առաւել քան Աստուծոյ պատուիրանքը,

եւ Եղիշէի: Ստեփանոս Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի {յարգի} է վասն ճշգրիտ ժամանակագրական ծանօթութեանցն, զորս

ոն Պալդազարեանի փոյթ տարան զնոր բարբառն ազգային ի {յարգի} կացուցանել եւ նովին ճանապարհ հարթել ընդ անշքացեալ

նք ցաւած, երբ ցախաւելով հաւաքած իմաստակները հեռի {յարգից} " Հիւսիսափայլը " կրիտիքելուկ)՝ քննադատելու էին

մուրջ: Եւ խաղեր ասող հրեշտակը մի՞թէ Օրէնքն այս {յարգող} ջատագովը չէ. Ամեն փակ դուռը բաց է անում նա, Ո

շարադրեց երեխաների համար մի կրօնագիտութիւն՝ խիստ {յարգուած} Պապականներից եւ մինչեւ այժմ։ Ֆրանսիայի մէջ բ

ած մեռածին հետ կռւում են։ Անարատ եւ ամեններից {յարգուելու} արժանի յոյսը՝ տէր Խոսրովիկը, տակաւին մեր երկրի

մի ընդ համարօք 217 եւ 218, ընկալայ պարտուպատշաճն {յարգութեամբ}, սակայն՝ ընթերցեալ զայն ամենայն ուշի ուշով, մա

միկ գուշակել: Մեծարու հայրենակցիդ կատարեալ {յարգութեամբ} խոնարհ ծառայ Մ. Նալբանդեանց 65. ԿԱՐԱՊԵ

անդ մենք տեսնում ենք, թէ ի՜նչ որդիական եւ արժանի {յարգութեամբ} է խօսում նա Մեծ Թարգմանչաց մասին։ Մեզ թւում է

Պատմ., եր. 180)։ Թէ առ հասարակ ո՞ր աստիճանի {յարգութեամբ} եւ քաղաքավարութեամբ է խօսում Փարպեցին Մարզպանին հ

ից։ Մի մեծատուն մարդու մարմին մեծարել պատուով ու {յարգութեամբ}, նորա մահից յետոյ, դժուար բան չէ. բայց մի աղքա

առեալ իմաստնապէս զգրուածս սորա ո՛չ խիլայէր մեծաւ {յարգութեամբ} զարժանաւորութիւն առնս հանճարեղի, եւ զի՞ էր սմա յ

, ուղղիչ շոգեշարժ նաւով ի Կոստանդնուպօլիս, ուստի {յարգութեան} Ձերում մնայ տնօրինել զարժանն վասն հասուցանելոյ առ

րի] 1860 ամի ՚ի սուրբն Էջմիածին Նորին {յարգութեան} պ. քաղաքական գլխոյ Նոր Նախիջեւան քաղաքի

եանց: Աղաչելով զՁեզ աներկբայ լինել ՚ի մշտական {յարգութեան} իմ առ Ձեզ ցանկամ մնալ նովին ազգասէր պարոնացդ

, աղաչեմ, զանկեղծ հաւաստիս իմոյ առ Ձեզ կատարեալ {յարգութեան} եւ մտերմութեան, որովք ցանկամ մնալ արգոյ հայրենակ

իջեւանայ, ի մասին Հնդկական հրիտակաց Նորին {յարգութեան} պ. քաղաքական գլխոյ Նոր Նախիջեւան քաղաքի

զժամադրութիւն, երբ եւ ուր պատշաճ թուեսցի Ձերոյին {յարգութեան}: Սպասելով տնօրէնութեան ձերում, այլ եւ խնդրել

լ Նալբանդյանց 72. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ {ՅԱՐԳՈՒԹԵԱՆ} ՄԵԾԱՐՈՒ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ Պ.

պակաս է ընդունում նորան: Մանրամասնութեանց ` խոր {յարգութեան} արժանի գիտութեամբ, Հեգելը ցոյց է տալիս անգլիական

Վելլինգտօնի յայտարարութիւնքը հանդիպում են Հեգելի {յարգութեան}: Վելլինգտօնը իբրեւ զօրապետ եւ ռազմագէտ (стратег

յդ նոցայ գործն է: Խնդրեմ ընդունել իմ անկեղծ {յարգութեան} հաւաստիքը, որով ցանկամ մնալ Արգոյ պարոնիդ խ

ւններին"։ Պ. Պռոշեանցը շնորհակալութեան եւ {յարգութեան} է արժանի եւ ոչ ներողութեան, նա յանցանք չէ գործել

իամասն կերպով լարելով։ Արդէն ըստ ինքեան արժանի է {յարգութեան} ամեն մարդ, որ առանց վարագուրելու եւ կեղծաւորուել

տարագէտ վիմագրողին, միւս եւ աւելի մեծ մասնով այն {յարգութեանը}, որ Ռուսաց Թագաւոր Կայսրը ունի դէպի ամենայն Հայո

սրտէ կամենում էի մի առանձին նամակով յայտնուիլ ձեր {յարգութեանը}, նամանաւանդ այն բարեգուշակ օրից, երբ ընթերցասիր

եռք առնուլ եւ պատշաճաւոր կերպով մի նամակ գրել Ձեր {յարգութեանը}: Ուրեմն թողնենք այսպիսի խնդիրները ձեր առող

ից, հետ այսպիսի տխուր մտածմունքի յայտնում եմ ձեր {յարգութեանը} իմ անարուեստ ոճով նամակագրութեան իսկական պատճառը

ւթիւն: Ընկալարուք, աղաչեմ, զհաւաստիս անկեղծ {յարգութեանս}, որով ցանկամ մնալ արգոյ պարոնիդ խ. ծ. Մ. Ն

շխանութիւն: Ընդունեցէք, խնդրեմ, իմ անկեղծ {յարգութեանս} հաւաստիքը, որով ցանկամ մնալ ամենահպատակ Տէա

ն, զայսմ ամենայնէ իրազեկ արարեալ զՁեզ, խնդրեմ ի {յարգութենէ} Ձերմէ յայտնել պատուելի ազգի մերում ՚ի միամտութիւն

քի, որ մերձ յամրոցն Ազովու, խոնարհաբար խնդրէ ՚ի {յարգութենէ} Ձերմէ, շնորհ առնել, նշանակել առ այս զժամադրութի

ւ հասեալ զարդիս ի Նախիջեւան, խոնարհաբար խնդրեմ ի {յարգութենէ} Ձերմէ ժողով գումարել հասարակութեան մերոյ, առ ՚ի

նորան: Խանը ընդունում է այս հոգեւոր անձը բաւական {յարգութենով}, եւ հրամայում է թաբակ եւ ղահուէ բերել նորան:

ախորժութեանց յարիցին պատճառը: Իսկ թէ ազգն կամ {յարգութիւն} Ձեր, որպէս անձն պաշտօնական, լռեսջիք եւ ի լռութե

. Պալ, յայտնելով առ ժամն պարոնին այնմիկ եթէ զՁեր {յարգութիւն} կարգեմ լիակատար երեսփոխան առ ՚ի վերջաւորել ընդ նմ

արկած խնդիրների մասին: §1. Պ. Չերքեզեանցին {յարգութիւն} ցոյց տուած պիտի լինէինք՝ պատասխանելով նորա գրուա

, կաշառառութիւն. 52 օր դեւերի բարեխօսութիւնը եւս {յարգութիւն} չունի տէր սատանայի աչքումը, նա ինքը իւր ընտրութե

կաւ Աստարօտը. գլուխ տուեց սատանային եւ, առաւել {յարգութիւն} ցոյց տալու համար, երեք անգամ պտոյտ եկաւ օդի մէջ

ուածում ոչ թէ միայն ազգը ուրանալու էր նորանից իւր {յարգութիւնը}, այլեւ անարգելու եւ, խայտառակելով նոցա խարդախու

արձրութեան մէջ, իրեն հետեւող բազմաթիւ ամբոխի խոր {յարգութիւնը} կատարելապէս վայելելով: Նորանից յետոյ մնաց ոչ միա

տ ճարեցին նորա համար բոլոր բարեացակամների սէրը եւ {յարգութիւնը} ։ Եւ այսպէս թափուեցան նորա մօտ ամենայն կողմից առա

ս այսքան միայն ասում եմ, որ եթէ դուք փոքր ի շատէ {յարգում} էք ձեր անձը, ապա ուրեմն առանց ամենայն վնասի ինձ

փում ենք այս տողերը գրելով, որովհետեւ արեամբ չափ {յարգում} ենք մարդկային ազատութիւնը եւ իրաւունքը, իսկ Պ.

ք այժմ, խելացի՞ մարդու գործ է այդ: Խելացի մարդը {յարգում} է ուրիշները եւ եթէ մի բարձրաստիճան կամ հարուստ մա

թէ դու փոքր ի շատէ ճանաչում էիր ինձ, փոքր ի շատէ {յարգում} էիր ինձ, բայց այժմ հասկացայ, որ ես մազի չափ պատ

նգութ չեմ դէպի որեւիցէ արարած, բայց դորա փոխանակ {յարգում} եմ նորանց իւրեանց տեղում. մարդկային պատկերի տակ

կերպով: Բայց ինչեւիցէ, Թիւթունճի-օղլուն այնչափ {յարգում} էր եւ պատւում էր պարոն Շահումեանցին, որ եւ ամենա

տ հետեւանքը այն էր, որ այն վայրերի մարդիկը անչափ {յարգում} էին Յիսուսեան քարոզիչքը։ Պարագուայի բնակիչքը ծու

կան լրումն: 6 Գործս այս լինելով անտեղի ինչ եւ {յարդարեալ} յոմաց անխիղճ անձանց ոսոխացելոց ընդ իսկ չունի բնաւ

ի քաղաքիս: Զնոյն զայն նամակ նովին ամբողջութեամբ {յարդարեալ} ի սմին՝ համարձակիմ մատուցանել Ձեզ, ի կատարումն

ւել քան զամենեսին դժոխածինն Լանկթամուր, որ ճակատ {յարդարեալ} ընդդէմ Խաչին Քրիստոսի՝ կործանեաց զեկեղեցիս, յաւ

գերապատիւ Նազարեանց: Եթե աշխարհիկ լեզու Հայոց, {յարդարեալ} եւ մշակեալ ըստ պիտոյից աւուրցս, ունելոց էր զանու

ւանդ իմաստունք նոցա չկամին յետս դարձուցանել զնորն {յարդարեալ} եւ մշակեալ, զոր պահէր դեռ ազգն: Կորուստ լեզո

ես եկից ի կարգ պատմութեանս. այնինչ օրէնսգէտն իմ {յարդարեաց} զթղթեանն, առաքեաց զայնոսիկ առ օրէնսգէտս պ. Հագի

ողոցների գիշերաշրջիկ սրիկաները եւ սկսում են ճակատ {Յարդարել}: Շատ են զարմանում, երբ տեսանում են պատերազմի դա

ին ընդ ամենայն ազգս եւ ազինս եւ ոչ ոք ուժ է ճակատ {յարդարել} ընդդէմ ներգործութեան ժամանակին եւ պահանջման բնութ

, զի ո՞ր այն իցէ առաւելագոյն շնորհ, քան ճանապարհ {յարդարել} քրիստոնէին չճանաչելոյ զաղբիւրս իւրոցն քրիստոնէակա

րութիւն: Այլեւ ժամանակն [ինքնին] սկսանի ճանապարհ {յարդարել} դէպ ի նոր հայախօսութիւն՝ որոյ հետք ահա նշմարեալ

ի նոր հայախօսութեան, եւ որք հետզհետէ շինեսցին եւ {յարդարեսցին} որչափ եւ որքան հնար գոյր առձեռն, եւ այսպէս կրթեա

ցեալ ժամանակին եւ այսու զոհագործութեամբ, ախոյեան {յարդարէ} ընդդէմ հայկական մատենագրութեան զՄերուժանն Արծրուն

Եւ ռահ հորդեալ դիւրագնաց: Սոսկ ի մարդոյն մուրճ {Յարդարի} կամուրջ: Ո՞չ հրեշտակն ցցասաց Պատկա՛ռ

էջ Փենէէս, քաւեաց եւ արգելաւ մահ. համարեցաւ նմա {յարդարութիւն} ազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան " (Սաղմ., ՃԵ., համ

իք՝ որք ի հայկաբանութեան մասին բազմօք յետնեալ են {յարդեան} հեղինակաց, որպիսիք եղեն եւ են՝ Աւգերեանք, Ջախջ

մոց եղելոց ի ձեռս իւր, յորում գտանի եւ բաժին ինչ {յարդեանց} տանն, զոր մեքս պահանջեմք: Յայտ իսկ է ձեզ ՚ի

թեան կտակին եւ պարգեւագրոյն, այն է պահանջել զկէս {յարդեանց} երկուց վաճառեալ տանց եւ զմեծ տունն բոլորովին հանդ

՚ի Նոր Նախիջեւան) ստանալ զկէս դրամոցն գումարելոց {յարդեանց} տանց թողելոց ՚ի հանգուցեալ Մասեհէ Բաբաջանեան, այ

ճաբանութեանց. զի ըստ զօրութեան կտակին ինքն օգտի {յարդեանցն}, առ հարիւրն հինգ: Մանաւանդ առիթ առեալ ինչքեան,

րով: - Նա աւանիկ գիտուն ասացեալքն հայոց, եւ {յարդի} ժամանակս երկիր առնուն զհին ձեւ խօսից, որով երբեմ

չարագործների եւ աւազակների հետ միասին, մի խուրձ {յարդի} վերայ։ Այնտեղ, ուր մի կողմից սաստիկ նախապաշ

ն, իւղոտ: Այս պառաւներից մինի մէջքը կապած էր {յարդից} հիւսած գօտի: Երեւում էր, որ սա ամէնից մեծն էր.

ՀՐԱՇԱՓԱՌ ԽԱՅՏԱՌԱԿՈՒԹԻՒՆ " Հաւատամք {յարդիւնս} Քրիստոսի, միջնորդութեամբ կախարդութեան: Հաւատամք

տնի երեւի, թէ ամսական 10 ռուփի միայն յաւելեալ է {յարդիւնսն}, համարեա՛ ի քառասուն ամաց հետէ. մինչ ամենայն ին

էէսի որդւոյ Եղիազարու, որդւոյ Ահարոնի քահանայի, {յարեաւ} 'ի միջոյ ժողովրդեանն, եւ առեալ գեղարդն 'ի ձեռն ի

, խօսելով զգլխաւոր մեղաց, թուէ զեօթն մահացուս, {յարելով}, եթէ գլխաւոր կոչեցան սոքա, աղբիւր գոլով այլոց բ

նք հակուած են կաթոլիկութեան կողմը) եւ միաժամանակ {յարելու} նրանց, որոնց հովանաւորում են Ֆրանսիան եւ Անգլիան

ւաց զձեռս առաջի ժողովրդեանն եւ ասէ. քաւեալ եմ ես {յարենէ} արդարոյդ այդորիկ. դուք գիտասջիք " (Մատթ. գլ.

իւր զպապականութիւն ճանաչեմք, որ զրկէ զժողովուրդն {յարենէն} Քրիստոսի, պատճառս եդեալ, եթէ մարմինն ունի յինքե

եւ գալոցն՝ որոյ անունս ապառնի։ Մահկանացուք մինչ {յարեւ} կայտռան զօրէն հէգ մանկան, Ո՛չ ճանաչեն զիս բ

կ հիւսիսայինն է գաւիթն սուրբ եկեղեցւոյն. այսինքն {յարեւելից} առ յարեւմուտս հաւասար չափոյ տանս երկայնութեան ուղ

ւմ խաւար զօրութեան: Նոր բնակիչն դժոխոց {յԱրեւելից} եկաւոր, Մերոյս ցեղի շառաւիղ Է Բրամին գ

Հայոց եւ լատինացոց եկեղեցւոյն եւ է սահմանակից առ {յարեւելս} եւ առ հիւսիս Գաբրիէլ Յովհաննիսի տան, առ յարեւելս

յարեւելս եւ առ հիւսիս Գաբրիէլ Յովհաննիսի տան, առ {յարեւելս} սհաթսազ Մարգարի որդի Նիկողոսի տանն, իսկ հարաւ կո

թ եւս յայտնէ: Երրորդ տունն է սահմանակից առ {յարեւելս} Սաքսանլուեան Ստեփանոս Յարութիւնի տանն, առ հիւսիս

'ի կամիլ զդատ մեր մեծ, զոր ունէաք ընդ քեզ, եկիր {յԱրեւելս} եւ վճարեցեր զամենայն, ապա եթէ վրիպեալ գայիր աստ

է գաւիթն սուրբ եկեղեցւոյն. այսինքն յարեւելից առ {յարեւմուտս} հաւասար չափոյ տանս երկայնութեան ուղղագիծ որմն ձգի

թիւնի տանն, առ հիւսիս հեթանոս Ամիրշանտի տան, առ {յարեւմուտս} Դավիթ Ստեփանոսի տանն. իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ

տեսեալ առ ի կեանս հրաշագործելոյ զդպրութիւն Ազգին {յարեւմուտս} ՝ թողու առ նմա զթոռունս իւր եւ ինքնին Վարդանաւ հա

ւթեամբ տանն ի հիւսիսոյ ցհարաւ ի ներքոյ շինուածոյն {յարեւմտեան} որմի անդ ծայրէ ի ծայր դուքաններ են, զոր յանցեալ

եթէ չունիմք զայնքան համբերութիւն զաչս դարձուցանել {յարեւմտեանն} Եւրոպա, ազգն Ռուսաց, կարող եմ առանց իրիք նեղութ

աղօտ արկանեն ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ զի զկնի {յարէ} իսկոյն զահեղ դատաստանն յետ յարութեան, առանց ՚ի ս

եանց երբեմն մահացու են եւ երբեմն ներելի: Ի վերջէ {յարէ} զանուանս գլխաւոր մեղաց, որ գոն, հպարտութիւն, ն

: Եւ յետ զբերանային սահմանելոյ յասել հանգանակին, {յարէ}, եթէ գործով յայտնել լինի զդաւանութիւն, խաչակնքե

ւ տեսանէ (սուրբն Մեսրոպ) ո՛չ ի քուն երազ եւ ո՛չ {յարթնութեան} տեսիլ, այլ ի սրտին գործարանի երեւութացեալ հոգւոյ

. այն մարդը, որ զգում է իւր անձը կենդանի, պիտի {յարի} ձեզ, որովհետեւ կեանքի հոսանքը միայն մի ընթացք ու

րահար կի՞րք պղտոր Վայելել զՏեառն ընծայս {Յարի} սէր սանձակոտոր: Զբնութեան ճմլիցէ՞ Ոք

զի մի՛ շփոթեսցեն ընթացք գործոյն եւ անախորժութեանց {յարիցին} պատճառը: Իսկ թէ ազգն կամ յարգութիւն Ձեր, որպ

րեցի, կնքեցի եւ յանձնեցի յիշեալ Տէր Ստեփանոս Տէր {Յարիւթիւնեանին}: Այսու ամենայնիւ զայսոսիկ ինձ պարգեւողին Աստուծո

նոյնպէս փոխարկելու զգացն ի մարմին իւր, եւ զգինին {յարիւն} իւր"։ Ո՛չ այսպէս: Խորհուրդով պատարագին, նուիր

րով լոկ հացն ու գինին փոթարկելոց էին ՚ի մարմին եւ {յարիւն} Քրիստոսի, որպէս ուսուցանէ Այվազովսքին, այլ ըստ

յափոխութիւն հացին եւ գինւոյն ո՛չ լինի ի մարմին եւ {յարիւն} Քրիստոսի, այլ իւրաքանչիւր ի նիւթոցն փոխի ի կենդա

որի վերայ կարելի է ժամանակով յաւելացնել եւ երրորդ {յարկ}, եթէ միաբան հիմքը կարող էր երաշխաւոր լինել յաւել

յոչ կարել նորա զայս առնել, յանդիմանակցացն յաւել {յարկ} մի եւս եւ խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ

ունիմ այսօր զօրհանապազն հաց, ընդ Ձերով համարեա՛ {յարկաւ} ժողովեալ էի իմս օտարութիւն եւ Ձերով սատարութեամբ

դուրս, Մի մերժեսցի ոք ի բաց։ Եւ ընդ {յարկաւ} քո խորանին Ասպնջական թէ գտցիս Սիրատենչա

վ որ զարնի, Եւ մի՛ մերժիր ոչ մէկին: Եւ վրանիդ {յարկի} տակին Եթէ դու հիւր ընդունես Սիրակարօտ լքեալ հէգի

նորա օտարութիւնը ժողոված էր ո՛չ թէ մի բնակութեան {յարկի} մէջ, այլ կապոյտ երկնակամարը էր նորան տունի փոխան

կայութիւնը: Բուբանդուսը ուղղեց թուղթը ինչպէս {յարկն} էր եւ սկսեց կարդալ սկզբիցը: Ե ՅԱՅՏԱՐԱՐՈ

քաղաքի ծայրում. բաւական գեղեցիկ շինուածք՝ երկու {յարկով}, որի վերայ կարելի է ժամանակով յաւելացնել եւ երրո

Ես տուն ունիմ եւ այն քարեայ Երկու {յարկով} շէնք փառաւոր. Ծառաներիս թիւը չըկայ, Ի

դէպի իւր բոյնը: Նա ստացել էր քարեայ, երկու {յարկով} բաւական ընդարձակ տուն, եւ այս տան գլխաւոր արժանա

մութիւն Հայոց եւ եկեղեցական երգք ի զանազան դէպս: {Յարձակ} շարադրութիւնս նորա զառաջին տեղի ունի " Գիրքն կոչե

", " Ողբ Եդեսիոյ ", ի պատճառս աւերման քաղաքին ի {յարձակմանէ} իսմայելացւոց յամին 1144, Պատմութիւն Հայոց եւ եկե

որ տպագրութիւնը ազատ մնայ ամենայն յարձակմունքից: {Յարձակմո՞ւնք}, տպագրութեան ընդդէ՞մ, եւ մի աշխարհում, ուր ամե

վ եւս տեսանում ենք զանազան խլրտմունք եւ թշնամական {յարձակմունք} ՝ " Արեւմուտքի " թէ՛ հիմնադրերի եւ թէ՛ շարադրողի

յնտեղ, եւ կառավարութեան եւ օրէնքի կողմից ամենայն {յարձակմունք} անհնարին: Բայց, չնայելով սորա վերայ, Ստիւարտ Մ

մացած են երեւում կործանական փոթորիկների գնացքը եւ {յարձակմունքը}: Ինչպէս յայտնի է մեր ընթերցողներին, բաղդը վ

փորձում է արեւմտեան խոնաւ եւ խառնափնդոր քամիների {յարձակմունքը}: Մի քանի տարի է, որ ձմեռը այս կողմերում փոխ

վերայ: Այս գիտութենից հետեւեցաւ այն, որ այդ {յարձակմունքը}, թերեւս շատ անգամ մեր անձին վերայ, փոխանակ մեր

ւրեանց սեպհական խռովութեններովը, կտրեցին իւրեանց {յարձակմունքը} եւ ասպատակութիւնը Չինաստանից։ Յիսուսեանք առանց օ

ում է համոզել, որ տպագրութիւնը ազատ մնայ ամենայն {յարձակմունքից}: Յարձակմո՞ւնք, տպագրութեան ընդդէ՞մ, եւ մի աշխա

, որ ներկայումս, մահտեսին բոլորովին ազատ է կոմսի {յարձակմունքից}, որ ուղղւում է միայն իմ ընդդէմ: Ինչպէս առնել,

այնպիսի գործեր, որ կարողանային երկիւղ կրել կոմսի {յարձակմունքից}. բայց ընտանի՛քս ինչ առնեմ... որ կարող է ծառայ

՛չ անգամ վշտացանք եւ ո՛չ անգամ վիրաւորուեցանք այդ {յարձակմունքներից}, այլ մանաւանդ ցաւեցանք յարձակուողների վերայ, որ

թեան երես տեսած չլինելով, անդադար պատերազմների, {յարձակողութեանց} կամ պաշտպանողութեանց հանդիսարան եղած լինելով, չէ

ենք՝ տեսանելով սեւ բամբասանքի գունդերը մեր վերայ {յարձակուած}: Հայհոյութիւնքը, որ բղխում են Հայ սրտերից եւ դո

ոքր-ռուսիացոց եւ լեհացոց հետ, պատրաստւում է եղած {յարձակուել} Մեծ-Ռուսիայի վերայ: Այս միջոցին Բաղչէ-սարայի

ւնկն է հասնում։ Զինուորները, անզէն մարդոց վերայ {յարձակուելով}, սպանում են՝ առանց խնայելու հասակի եւ սեռի, Ռո

դեռ ճանապարհում անցանում էի մի նեղ կիրճից, վերաս {յարձակուեցան} չորս զրահաւորուած արիւն-կզակ Լեզգիներ։ Տեսանելով

բեղայն՝ կանգնած նորա մօտ արիւնոտ դանակը ձեռքին, {յարձակուեցան} Կլեմանի վերայ եւ կտոր կտոր արեցին նորան նոյն րոպէ

նա, երկու մարդիկ, որ թագնուած էին սենեակի մէջ, {յարձակուեցան} Րիշիէի վերայ եւ ուղղեցին երկու դանակ, մինը դէպի

մարդ էր, որ զօրքով եւ զէնքով 482 թուականի գարնան {յարձակուեցաւ} երկու ուրիշ ուխտապահ եւ հաւատարիմ նախարարների վրա

սափայլ ճշմարտութիւնը անտես արած, փորձ էք փորձում {յարձակուիլ} մի քանի Պարոնների վերայ, այն պատճառով, որ նոքա

պ. Այվազովսքիին Հիւսիսափայլի մի ուրիշ բանի վերայ {յարձակուիլ}, քան թէ դատապարտել նորան որպէս կրօնադրուժ: Ե

անում ով է թշնամին եւ ո՞վ է բարեկամը, որի՞ վերայ {յարձակուին} եւ ովի՞ն պաշտպանեն. նոքա ցերեկը չեն աւարտում իւր

անակին եւ կշեռքին է յանձնուած: Մինչեւ այսօր ամեն {յարձակում} եւ ամեն պաշտպանութիւն այս հաւասարակշռի անունով յա

վ պաշտպանում է մեզ մոծակից: Այժմ այն շուրթի վրայ {յարձակուող} մոծակներից անհնար է թէ մի բաժինը չնստի ծառերի վրա

ցանք այդ յարձակմունքներից, այլ մանաւանդ ցաւեցանք {յարձակուողների} վերայ, որովհետեւ բարոյական հիւանդութիւնը մինչեւ

, հողմի սարսափելի ձայներիցն արթնացած, մոլեգնաբար {յարձակւում} էին մեր վերայ եւ դիպչելով շոգենաւի կողերին, խորտ

dversus Pelagianos et Morsilienses ", որի մէջ նա {յարձակւում} է Մօլինականների վարդապետութեան վերայ, այսինքն՝

րկուիլ։ Բայց այժմ, խօսքս վերջացնելու գալով, {յարմա՛ր} եւ արժա՛ն եմ համարում յիշել զարմանալի եւ երեք անգ

եւ ինչ մի ի միջակայնոցն, չէ նոյնպէս վերընձիւղեալ {յարմատոյ} անձնասիրութեան եւ ոչ իսկ ի թեթեւամիտ փառամոլութեն

րին, այդ շատ փոքր էր, այլեւ թող իւր գործերը եւս {յարմար} ընթացուցանէ միշտ իւր քարոզութեանը, ապա թէ ոչ, ե

որան այս ճանապարհորդութեան մէջ: Տեսանեմ՝ ինչպէս {յարմար} կը գայ գործս, գուցէ գնամ՝ եւս մեր Հայաստանի մոխ

նթերցող, Պ. Իսահակեանցի պատասխանը, հարցմունքին {յարմար} չէ՞, կամ օրինաւոր չէ՞։ Ասես, թէ դանակով կտրել

ռողական կէտ չունէր այդ գործը, ուստի եւ մեք աւելի {յարմար} ենք տեսանում նկարագիր անուանել նորան - картины,

ով խաղարկութիւններ, մանաւանդ, ո՛չ մի տեղ այնպէս {յարմար} չէ հայկական թէատրոնի համար, որպէս Թիֆլիզը:

եմ սեւը եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակի {յարմար} բան չէ, եւ, մանաւանդ, ներեցէ՛ք տարապայման համա

ամ գործ դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ իսպառ մերժուի՝ {յարմար} լինելով այլ պիտառութեան: Բարի ճանապա՛րհ: Ե

մեծ տարբերութիւն չունին, եւ ասիականը, եթէ աւելի {յարմար}, աւելի ձեռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ

որ կարող է երեւիլ որեւիցէ եւրոպական քաղաքներում, {յարմար} է հայկական բեմին, ոչ ամենայն եւրոպական դարձուած

, իսկական ճշմարտութեամբ եւ փորձից դուրս բերելով ` {յարմար} պատասխանը տալիս ենք։ Մի՞թէ չկան շատերը (եւ ոչ ք

հովեր են առնում, որոնց անարժէք համբակներին անգամ {յարմար} չէ մեղադրել: Եթէ կարողանանք քաւել մեզ այդպիսի բա

նա, Որ իր ետեւից եկողը վստահ Մտնի-ելնի հեշտ ու {յարմար} Եւ կեր գտնի իրեն համար: Ահաւասիկ եւ կոյսը ` տա

Իսկ նոցա մէջտեղ մի մարդ էր բազմած, Պաշտօնին {յարմար} զգեստներ հագած, Մօրուքն սպիտակ, փառահեղ,

րելի բան լինի, այսինքն՝ ժամանակի հանգամանքներին {յարմար} ։ Բայց ցաւելով եմ խոստովանում, որ մեր հին լեզուո

ութեան մէջ ամենայն մարդ իւր վիճակի եւ կարողութեան {յարմար} պիտոյ է գործակատար գտանուի. միմիայն հեղինակները

ք են, քննիր նոցայ որակութիւնքը եւ եթէ օգտակար եւ {յարմար} են քո ազգի կեանքին եւ պէտքերին, ապա ուրեմն աշխատ

ոյ ձեռք, բայց նա չկարողացաւ պաշտել նորան նպատակի {յարմար} ձեւով: Վերստին կործանուեցաւ այնտեղ ազատութեան աթ

ւ մի վաճառականի հաշուետնում: Միւսերն եւս իւրեանց {յարմար} մի գործ ճարեցին: Այսպէս իմ բոլոր ընկերները այս ո

րդինալը, որ բանը ծանր ընթաց է, ինքն եւս սորանից {յարմար} միջոց կարող չէր գտանել իւր ցանկացածը յառաջ տանելո

թիւնները, որոնց, ինչպէս կարելի է գուշակել, շատ {յարմար} են եղել, չի առնուէին գործարանի ներքին իրողութենն

այլ ուրիշները արժանի եղան ընդունելու։ Նոյնպէս {յարմար} եմ դատում նոցա հետ յիշել եւ տէր Աբրահամ եպիսկոպոս

նէին եւ մենք մէջ չբերինք, որովհետեւ մեր նպատակին {յարմար} չէր, Վաղարշապատից դուրս էին՝ մինը Գայիանեանց,

ուով։ Աւարտելով այդ աշխատութիւնը, սպասում էր մի {յարմար} ժամանակի, տպել նորան երկու խորհրդով. առաջինը՝

ւնենալով ձեռքում մի ահագին սկուտղ, որի վերայ շատ {յարմար} էր շինել մի գինետուն եւ մի մատենադարան: Այս սկու

, իմ պատուական Բուբանդուս, որ քեզ աւելի հեշտ ու {յարմար} լինի կարդալ: Բուբանդուսը դարձաւ դէպի նա քամա

կել Ձեր իշխանութիւնը մարդկային ազգի վերայ, աւելի {յարմար} ձեւով փակել նորանց մեր որոգայթների մէջ, ինձ ենթա

ու համար հարկաւոր է ժամանակ... մանաւանդ այստեղ {յարմար} չէր երկարաբանել... գուցէ աւելորդ եւս խօսեցի.

печали, черти накачали, որ ասում է Ռուսը, շատ {յարմար} է այս հանգամանքներին, որոնց մէջ ընկայ... Ստոյ

մազերը կարգով սանրած եւ իւղած, հագուստը ամենեւին {յարմար} Փարիզի վերջին տարազին, որ ցոյց էր տալիս, ոչ թէ

մնաց, որ պիտի հաւանեցնէիր, բայց երկրորդ օրինակդ {յարմար} չէ եւ ես շատ ուրախ եմ, որ շփոթուեցար: - Ի՞նչ

ատճառ, ամենայն մարդ իւր հաշիւը ունի. ինձ այսպէս {յարմար} է, պսակուիլ եւ յետոյ ուխտ գնալ: - Ի՞նչ ասել

շօշափելով քո հոգին, եւ, այս քննութենից յետոյ, {յարմար} գտանելով նորան իմ սրտին եւ հոգուն, ցանկանում էի

նների մէջ վարժութիւնը. ամենայն ինչ մի խօսքով շատ {յարմար} էր Պապի ցանկութեանը եւ հանգամանքների պահանջողութե

րի վերայ այնպիսի պարտականութիւնք, որոնց մանաւանդ {յարմար} էին։ Եթէ նոցանում չ'երեւէին ոչ մի բանի ընդունակո

քարոզում էին նորանց սուտ Աւետարան՝ ըստ ամենայնի {յարմար} հնդկաց ճաշակին՝ նորանց կամենալով հաճոյանալ, քան

նոքա սկսեցին քարոզել Աւետարանը այնպէս, որ արդէն {յարմար} էր տեղական հաւատին, որ կարո՛ղ էր հեթանոսութեան հ

ան, որ շինած էր Չինաստանի կրօնին եւ սովորութեանը {յարմար} ։ Շուտով Յիսուսեանների գործը մեծացաւ։ Բօնզերը նկ

նում էր կատարելութեան հասած ազգերը, ըստ ամենայնի {յարմար} էր այս երեխայ ազգին։ Յիսուսեանք մի հրաշալի ճարտա

ու մի բանականութեան վաստակ, այնպիսի զգեստով, որ {յարմար} էր մեր ժամանակի եւ մեր կեանքի պայմաններին։ Այսպի

ու համ են տալիս գործին։ Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի {յարմար} չէր, որ ինքը հեղինակը բացատրէր, քան թէ թողնում

ւ համ էին տալիս գործին: Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի {յարմար} չէր, որ հեղինակը ինքը բացատրէր, քան թէ թողում է

րական աւերանք մի չեղուի, որ ժամանակների պիտոյքին {յարմար} լցնում էր իր պաշտօնը: Նեղսրտութիւն եւ կատարելութ

նք թողում ենք այն բանի վրայ խօսելը մի ուրիշ աւելի {յարմար} ժամանակի: Բայց մեզ մնում է տակաւին մի քանի

որ լեզուով աւանդել ազգին, ինչ որ վայելում էին եւ {յարմար} էին ժամանակի հարկաւորութեններին։ Առաջին անգամ

այն մարդերին, որոնք անդադար աշխատում են, ինչպէս {յարմար} էր ժամանակի հարկաւորութեանցը։ Ապա եթէ այս չլինի

եւ ամբողջ շինուածքը պիտի կազմեն, իրական պէտքերի {յարմար}, նոր ճարտարապետութեան կանոններին համաձայն։ Իսկ

չիու տները աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ եւ աւելի {յարմար} են բնակութեան, քան թէ այն տունը, ուր Քրիստոսի 7

Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշ չէ դրել նոյնպէս բառերի {յարմարագրութեանը} ։ Նա, փոխանակ գրելու " ճանապարհ ", " աշխարհ ",

ամեցանք սրբագրել, մինչեւ անգամ պահեցինք այն աղճատ {յարմարագրութիւնը} ։ Մեր չկամելու պատճառը այն էր, որ չունէինք այս նամ

ի ձախ ու ծուռ պատմաբանական գրքերից, որ բոլորովին {յարմարած} են պապականութեան օգտին։ Այսպիսի գրքերի կարգում ե

էն հնարաւոր է կացուցած: Երկրորդ. Ձեր առաւել {յարմարաւոր} բնակութեան համար տալ ձեզ Ազովեան գաւառի մէջ այն,

ը: Գետի ափը, մինչեւ նոր ժամանակներս, չունէր մի {յարմարաւոր} նաւահանգիստ։ Մի քանի տարի է, որ քանի մի հարուստ

մանքներին, հնարներին եւ այլն, եւ այլն, բաւական {յարմարաւոր} բեմ: Ութն կամ տասն հոգի երաժիշտքը թէատրոնական գո

ր եւ ամենայն լուսաւոր միտք եւ գաղափար հասկացնելու {յարմարաւոր}: Ի՛նչ ասեմ, Հայերը մինչեւ այժմ դեռ կռիւ ունին ի

գործերը, որ պիտի նկարագրենք եւ որոնց համար ուրիշ {յարմարաւոր} անուն չգտանելով՝ անուանեցինք " Բէգզադէի եօթն հրա

դրութեամբ: Հերիք է, որ մի երկու գլխաւոր եւ {յարմարաւոր} տեղերում սկսանի երկրագործութիւնը, միւս մասերում

ախօս եւ հասարակաց օգտի վերայ մտածող անձն էր, շատ {յարմարաւոր} գործարանին: Հռոմի մանուկներից շատերը սորա ձեռնտո

զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն եւ ականջաց իւրեանց {յարմարաւոր}, փարին զնովաւ. ապա թէ այլազգ ինչ, մերժեն։

նի՛ վնաս լուսաւորութեան մերայնոցն: Այդպիսեօք այս {յարմարեալ} կազմեցաւ արուեստակեալ մի գրականութիւն հռոմահայ,

գէ ասորի Աբել անուն խոստանայ նմա զնշանագիրս Հայոց {յարմարեալս} ի Դանիէլէ եպիսկոպոսէ յիւրմէ մերձաւորէ. այլ Վռամշ

է, որ հոգացողքը կարողանան բնութեան երեւոյթներին {յարմարել} իւրեանց գաղափարը, որ պիտի ծառայէր ժողովրդին որպէ

իհարկէ մեր պատուելի հեղինակքը իւրեանց ընթացքը կը {յարմարեն} ժամանակի որպիսութեանը եւ կ՚աշխատին այնպիսի բաներո

ակ եղած եկեղեցականներին, որպէսզի իւրեանց ընթացքը {յարմարեցնեն} այս գաղափարին: Երրորդ, սաստիկ պատուէր տալ բո

տով։ Միայն խնդրում ենք, որ մեզ հասուցած տպելիքը {յարմարեցուցած} լինին ազգի էական օգուտների հետ: Ահաւասիկ, վերոգ

այն ժամանակ կարելի է աւելի դրական կերպով խօսել՝ {յարմարուելով} ազգի քանակութեան հետ, նորա նիւթական եւ բարոյական

չ մեղքս պահեմ - ուրիշ նախիջեւանցի ծնողների նման, {յարմարուելով} իւրեանց զանազան հաշիւներին, խոստացել էին տալ Ման

եան վերայ, մնում էին կամակորուած։ Նոքա, իսկոյն {յարմարուելով} ժամանակի հանգամանքներին, փոխեցին իւրեանց ուղղութ

էր։ Ես իմ գործը կատարեցի՝ ժամանակի սակաւութեանը {յարմարուելով} ։ Առաջին անգամը այսքան ծանօթութիւն բաւական համարե

իւրեան իսկ Կարգի համար, փոփոխել հին կանոնները՝ {յարմարուելով} տեղին եւ հանգամանքներին, թոյլ տուեց Յիսուսեաններ

պէս վերեւումը ասացի, կախւում էր Գեներալից, որ, {յարմարուելով} Կարգի հարկաւորութեններին, տնօրինում էր։ Նուիրեա

էին Յիսուսեանք՝ խանգարելով բոլոր իրողութիւնքը, {յարմարուելով} Կարգի օգուտներին։ Այստեղ հարկաւոր է ասել եւ այս

ւ ճշմարիտ քարոզիչներին. նոքա գործ էին կատարում՝ {յարմարուելով} իւրեանց քաղաքական հաշիւների հետ, եւ այս էր պատճա

ուղղութիւնը, միեւնոյն որսողական հոգին՝ միմիայն {յարմարուելով} տեղի հանգամանքներին, որի մէջ գտանւում էին։ Այս

տարով մեծ էր իւրեանից, եւ որի հետ պսակուել էր՝ {յարմարուելով} քաղաքական հանգամանքներին։ Պապը խոստացաւ լուծանել

իւն են ստացել Հայաստանի հողում, կարելի եղածի չափ {յարմարուելով} Աստուածաշնչի պատմութեանցը, ապա մեր ասելիքը պիտի

ան նախամեծար եկեղեցին։ Ի՜նչ ուրիշ եկեղեցի առաւել {յարմարութեամբ} կարո՛ղ էր հանդիսարան լինել այն փառաւորութեանց, ո

երը եւ հարկաւորութենների քանակութիւնքը: Մանաւանդ {յարմարութիւն} կայ մեր Հայ վաճառականներին, որ կարող են Հայ լեզո

արելու համար եւ այդ մի ժամը կամ րոպէն կարո՛ղ է եւ {յարմարութիւն} ունի, ջլերի այն զլուած վիճակում, դրական հնազանդ

կամ համեմատ խօսքը եւ կամ մի ուրիշ խօսք, որ աւելի {յարմարութիւն} ունի բանին. Ինչպէս՝ " վկաները պսակվում են իրենց

րակ ժողովրդի մէջ։ Հին լեզուի կարկատանները այնքան {յարմարութիւն} ունին նոր լեզուին, որքան խաչը՝ Աթենասին, որ Սի

նը, երբ կորուսել էր աշխատելու ընդունակութիւնը եւ {յարմարութիւնը}: Ուրեմն, վերադառնում է նա միմիայն իւր ներկայութ

առաւոր թատրոն կանգնելու համար, որի շքեղութիւնը, {յարմարութիւնը} եւ այլ յաջողեցուցիչ որպիսութիւնքը պիտի նպաստաւոր

որբոքել մի կրակ, եթէ ձեռնտու լինին հանգամանքների {յարմարութիւնքը}: Շատ գեղեցիկ կը լինէր, որ մեր ազգակիցքը Մոսկուա

ած տունը վարժարանի համար, անտարակոյս, չունի այն {յարմարութիւնքը}, որ ունի Մուրադեան վարժարանը, թէեւ միեւնոյն անյ

որոնց մինը եւ առաւել գլխաւորը լեզուն է, որ պիտի {յարմարուի} կեանքի որպիսութեանը։ Ամեն մարդ գիտէ, որ Լու

ւածքը ծառայէ քո իրական պէտքերին, ապա ուրեմն պիտի {յարմարուին} միմեանց հետ եւ ամբողջ շինուածքը պիտի կազմեն, իրա

ղելով այս յայտարարութեններից, իւր ներգործութիւնը {յարմարում} էր գործերի ընթացքին։ Այս կերպով ահա՛ լրտեսութիւն

արոզելով Քրիստոնէութիւնը զանազան աշխարհների մէջ, {յարմարում} էին նորան ժամանակի պահանջողութեանը, աղճատում էին

սիրտը եւ աշխատիլ նոցա հոգու փրկութեան համար, այլ {յարմարում} էին Աւետարանը Չինացոց սովորութեան հետ, որպէս զի

լով յանուն առաջնոյն ի Փարիզէ զգիր յանձնարարութեան {յԱրնօ} անուն զօրապետէ: Լուեալ հիւպատոսին Ֆրանսիոյ ը

ր եւ քննեալ զօրինակս կտակաց տպագրելոց յԱզդասէր, {յԱրշալոյս} եւ ի Հիւսիսափայլ օրագիրս այլեւ զօրինակս եղեալս առ

բերեալքն իմ յԱղուանից եւ 'ի Վրաց եւ 'ի Սիւնեաց եւ {յԱրշարունեաց}... մնաց 'ի տեղւոջն գրով. եւ զիս հանին մերկ եւ թ

Մեծոփեցի ճառէ զանցս աղետից անցելոց ընդ Հայաստան, {յարշաւանաց} Լանկթամուրայ, որ անշքացոյց գոգցես զԱրեւելեանն Աս

կցութիւն կամաց Ի մերազնեայս, Զոմն ի մէջն {յարո} ՛ ․․. ազգի մերոյ, Տո՛ւր նմա ցուպ հուժկու

մարւում էր փայտից կախուիլ. " Աստուած հարցն մերոց {յարո՛յց} զՅիսուս՝ զոր դուքն սպանէք կախեալ զփայտէ " (Գործ

թու, Սահակ Րեդայեցի տուն Սալտիկ[եանին] տէր {Յարու[թիւնին]} Լոնդոնից 28/10 Նազարեանցին տուն Չեթու, Ս

ող ենք հանդիպել մեր ազգի կենսանորոգ եւ որոտընդոստ {յարութեան}... Կենդանութիւն: Միշտ ձեր ` ՍԻՄ

մանաւանդ զի զկնի յարէ իսկոյն զահեղ դատաստանն յետ {յարութեան}, առանց ՚ի սկզբան անդ սահմանելոյ զորոշակի յատկութ

դ՝ զի յիշեսցի եւ պատուեսցի նովին յիշատակ կենարար {յարութեան} Տեառն: Պահել զկիւրակէ ընդունիմք եւ պաշտեմք իսկ զ

լատին ուսուցիչ ամենայն հոգեւորաց, հրամայեաց աղա {Յարութիւն} Ղալուպովի էարկադրել զեկեղեցականս՝ զնորընծայ քահ

են առ Նախիջեւանայ քաղաքական գլուխ ազնուական աղայ {Յարութիւն} Խալիպովն սակս քննութեան, որպէս եւ նորին ազնուութ

եսեալ զցուրտ, եւ ոչ անգամ զգեցեալ զմուշտակ. տէր {Յարութիւն} եւ տէր Աւետիս հարց պատրաստ էի մատուցանել զձեր ողջ

ահ է. եւ գտանի ի Դուպաuար առ ոտս բժշկին, եւ տէր {Յարութիւն} գտանի ի շրջակայ գիւղօրայս քանզի տէր Յուսկա դրութի

գրած, այդ ժամանակը հարկադրել է:: 21. {ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ} ԳԵՕՔՉԵՅԵԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ. ՏԵՐ ՀԱՐՈՒԹ

առ Եփրեմ սրբազնակատար կաթողիկոսն ամենայն հայոց, {Յարութիւն} քահանայն Շմաւոնեան, ի Մադրասայ, յիններորդէ աւու

մնալ արգոյ պարոնիդ խ. ծ. Մ. Նալբ. 66. {ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ} ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ ԵՒ ԸՆԿԵՐՈՒԹԵԱՆԸ 1861, սեպտեմբերի 2

բանդեանց, յաղագս հասուցանելոյ ի Հնդկաստան առ պ. {Յարութիւն} Աբգարեանց. եւ յետոյ զայդ կնքեալ ծրար դնել յայլ պ

որովին դարձել էք Լօթեռ ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք {յարութիւն} դաւանող ասեմ, Աստուած ազատէ: - Մեզ օրինակ չ

կոս, հերձուածող, անաստուած, դժոխքի բաժին, Չիք {յարութիւն} դաւանող, Մուտ եւ տես... - Հերիք է, հերիք է

: Ողբ, լաց, աղաղակ, բայց այդ բոլորը չէին կարող {յարութիւն} տալ մեռած մանուկին: Մարդ ուղարկելով մանկաբարձի ք

ալ Գէորգ Մանուկեան Վերոյին պէս ձեռնադրեալ՝ {Յարութիւն} Զաքարայ Նոյնպէս ձեռնա գրեալ՝ Ամիրջան Ոսկան

ին խնդրում էր իւր եւ մեր բարեկամ, պատուելի բժիշկ {Յարութիւն} Յովհաննիսեան Մարկոսեանից, որ անխնամ չթողու նորան

նք մեր մաքուր սրտով շնորհակալութիւնը եւ բժիշկ Պ. {Յարութիւն} Յովհաննիսեան Մարկոսեանին, որ ինչպէս հանգուցելու

ուսաց լեզուէ ի Հայ քան ընդհակառակն, որպէս արարին {Յարութիւն} վարդապետ Ալամդարեանց եւ պարոն Երիցփոխեանցն ի նորո

ազար հունս, կարգելով ինքեան կտակակատար զԿիրակոսն {Յարութիւնեան}: Զայսմանէ զառաջինն գրէ առ Եփրեմ սրբազնակատար կաթ

գլիացիք եւ մի հայազգի, արդէն յիշատակեալ Կիրակոսն {Յարութիւնեան}, թէ երկոքին անգլիացիք, ընդ փոյթ զրաւեալ ՚ի կենա

ատարութիւնն, որպէս եւ զդրամսն ՚ի խնամս Կիրակոսին {Յարութիւնեան}, որ եւ ըստ վկայութեան նամակագրին, բարւոք կառավ

ց իւրոց, երկուց անգլիացւոց եւ միոյ հայի Կիրակոսի {Յարութիւնեան}: Առաջին երկուքն մեռանին ընդ փոյթ եւ մնայ միայն

երկուքն մեռանին ընդ փոյթ եւ մնայ միայն Կիրակոսն {Յարութիւնեան}: Վախճանեալ եւ սորա յամի 1824, թողու զբովանդակ

ակակատար զերկուս անգլիացիս եւ զմի հայ պ. Կիրակոս {Յարութիւնեան}: Սարգիս Ծատուրն վախճանեալ է յամի 1812: Յետ վ

ք նորա եւ բովանդակն մնացեալ է ի ձեռս պ. Կիրակոսի {Յարութիւնեան}: Յամի 1824, վախճանեալ եւ սորա, թողեալ է զդր

կառավարութիւն որդւոյ իւրոյ պ. Յարութիւնի Կիրակոս {Յարութիւնեան}: 3250. 000 ռուփեաց կէսն, որ առնէ 125, 000 ռ

յս բանը պատահեցաւ Յունուարի 27-ին Հայկազն Միքայէլ {Յարութիւնեան} Ստեփանեանց մեծարգոյ պարոնի տանը: Մոսկուայի եւ եկ

կրորդ պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, զի Ստեփաննոս {Յարութիւնեան} տան սահմանակից իմ երրորդ տանն եւ տան ամենայն սարա

ադրեաց առաջի մեր: Տէր Ստեփաննոս քահանայ Տէր {Յարութիւնեան}, Մարգար Յովհաննէսեան Բոբումեանց, Յովհանջան Պետր

ր ռուպլին Նոր Նախիջեւանու ժողովարար տէր Ստեփաննոս {Յարութիւնեան} ։ Երկու հազար ռուպլին չորս հատ երծաթեայ սկիհ

քն առի ի յիշեալ կառավարչաց օրդնի Տեր Ստեփանոս Տեր {Յարութիւնեանէ} ըստ ծիսի տունս վաճառողաց: Ընդ այսմ եւ վասն բառնա

106871/2 փարդաւն ուղարկել Կալկաթայ Տեր Ստեփաննոս {Յարութիւնեանի} ձեռն, որ պարոնին քաթումն թալապ եւս ունիմ գրած եւ

զայն ամենայն որդւոյ իւրում Յարութիւնի Կիրակոսեան {Յարութիւնեանց} եւ զսեպհական զիւր զկտակ, զորոյ զբովանդակութենէ

՚ի տեսչութիւն որդւոյ իւրոյ Յարութիւնի Կիրակոսեան {Յարութիւնեանց}. եւ ոչ այսչափ միայն այլեւ զիւր զկտակ առնէ ի նա

: Որդի սորա, յիշատակեալ Յարութիւնն Կիրակոսեան {Յարութիւնեանց}, որպէս միաձայն ողբան բովանդակ մերազնեայք ՚ի Կալկ

արու եւ ի պատկառելի առնէ յողջոյն Հնդկաստան ՚ի պ. {Յարութիւնէ} Աբգարեանց: Ծրարքս այսոքիկ յանձն եղեն ինձ առ անկո

ռլինից, Ապրիլի 12-ից գրած նամակդ, որով Քրիստոսի {յարութիւնը} շնորհաւորելուց յետոյ պատմում էիր ինձ քո ճանապարհո

փոխան ընտրելոցն, պ. Միքայէլի Նալբանդեանց եւ պ. {Յարութիւնի} Աջեմեանց, վասն գնալոյ ի Հնդկաստան, ի խնդիր ազգա

4 վախճանեալ՝ թողեալ է զայն ամենայն որդւոյ իւրում {Յարութիւնի} Կիրակոսեան Յարութիւնեանց եւ զսեպհական զիւր զկտակ

ջամբ մտեալ ի Կալկաթա, ՚ի վաղիւ անդր այց ելի պ. {Յարութիւնի} Աբգարեանց: Ծերունիս այս, ամաց իւրեւ ութսուն եւ

մար դրամոց Աղաւելեանի ՚ի տեսչութիւն որդւոյ իւրոյ {Յարութիւնի} Կիրակոսեան Յարութիւնեանց. եւ ոչ այսչափ միայն այլ

պ. Աղաւելեանի ՚ի կառավարութիւն որդւոյ իւրոյ պ. {Յարութիւնի} Կիրակոս Յարութիւնեան: 3250. 000 ռուփեաց կէսն

. Վերոգրեալ պատճէն նամակի յիշեալ քահանային եւ պ. {Յարութիւնի} Աբգար ՚ի 27 դեկտեմբ. 1859 ամի առ Թադթէոս եպիսկոպ

նօթի վեհափառութեանդ, ազգասիրի ասեմ մեծապատիւ պ. {Յարութիւնի} Աբգարեանց: Յետ թողլոյ իմոյ զՀնդկաստան եւ ընդ

Զայսմանէ ՚ի խօսիլ իմ ընդ մեծարու ծերունւոյն պ. {Յարութիւնի} Աբգարեանց եւ ընդ Խաչիկեան տէր Յովհաննէս աւագ քահա

նձն առնել, որպէս երեսփոխանի ՚ի ձերմէ կողմանէ պ. {Յարութիւնի} Աբգարեանց, ստանալ զայս գումար եւ հասուցանել ա՛ռ

ել վեհիդ, զի թէ հաճեսջիք զայդմանէ կոնդակ տալ պ. {Յարութիւնի} Աբգարեանց, հա՛րկ է էլի զստուգութենէ ստորագրութեա

նն է սահմանակից առ յարեւելս Սաքսանլուեան Ստեփանոս {Յարութիւնի} տանն, առ հիւսիս հեթանոս Ամիրշանտի տան, առ յարեւ

, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ աղայի գլուխը խնամի {Յարութիւնի} գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա պէսին ի՞նչ

37) մէկ քանաքեռցու այսպէս է ասել տալիս իր խնամի {Յարութիւնին}. " ասածս սարին, քարին դիպչի, քամին տանի...

կէ դրամի վաճառովն զոր ինչ որ գտանեմ Տէր Ստեփաննոս {Յարութիւնիցն}, միաւորած ընդ իմ ապրանաց բաժին գննի եւ մի եւ նոյ

ակ առնէ ի նա ապաստան: Որդի սորա, յիշատակեալ {Յարութիւնն} Կիրակոսեան Յարութիւնեանց, որպէս միաձայն ողբան բո

սատու խաչելութիւն, զերեքօրեայ թաղումն, զերանելի {յարութիւնն}, զաստուածապէս համբարձումն եւ զնստիլ նորա ընդ աջմ

զքանի մի ճառս, յորոց երկուք դեռ տեսին զլոյս, ի {յարութիւնն} Ղազարու, եւ ի գալուստ Քրիստոսի յԵրուսաղէմ աւանակ

քաղաքական գլխոյ Նոր Նախիջեւան քաղաքի 54. {ՅԱՐՈՒԹՅՈՒՆ} ՍՎԱՃԵԱՆԻՆ 30 դեկտ. 1860, 11 հունվ. 1861 Նեա

Նոր քաղաքի Սուրբ Կաթուղիկէի անունը տալով, իսկոյն {յարում} է՝ 'ի մայրն եկեղեցեաց Հայոց)։ Արդ, բացի ա

նի Կաթուղիկէ եկեղեցին մեծապէս նորոգելը պատմելով, {յարում} է. " զդասս կրօնաւորացն բազմացուցանելով, որ Սուր

, խօսելով իր մարդու ծառայ չլինելու մասին, իսկոյն {յարում} է. " քանզի պարեգօտաւորք ազատեալ են 'ի Քրիստոս "

րբ Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի ո՛վ եւ ինչ լինելը, {յարում} է. " Իսկ այլքս եւ ես միապէս եմք ըստ կարգի քահանա

ղ խիստ կասկածանքի տեղիք են տալիս նրանք, ովքեր որ {յարում} են Ռուսաստանի կողմը: Այս մասին պարզ խօսում են Դռ

յ զկեանս: Ը. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ Եւ {յԱրուսեկին} Զոր թաւուտք գգուեն Յախտարծարծ լերին

տրեցաք յերեսփոխանութիւն զպ. Նալբանդեանցն, կարին {յարուցանել} 'ի մեզ զնոր իմն աւազան լուսաւորութեան, որով եւ ա

ն, անձնական վնաս հասցնել, վատաբանել, կասկածներ {յարուցանել} հեղինակի վերայ, պարզամիտների միտքը եւ ատելութիւն

Երկիր տալ նոցա, ասել է բովանդակ ազնուականութիւնը {յարուցանել} կառավարութեան ընդդէմ. բայց չտալ չէ կարելի: Վերջ

իր առնուլ զայսոսիկ անօթս, ազգն ի դէպ ժամ ու կարէ {յարուցանել} զկոթող ազգային պարծանաց ի նշխարեալ աւերակս այրիաց

ես ոչ առաքեցի զնոսա եւ ես Տէր ոչ խօսեցայ եւ սկսան {յարուցանել} բանս " (Մարգ. Եզեկ., գլ. ԳԺ)։ Պ. Էմինը

յ արկանելոյ զայն ի ներքոյ մանրակրկիտ քննութեան եւ {յարուցանելոյ} զիրաւունս ազգի եւ եկեղեցւոյ, զոր անխղճօրէն մեռու

ւ, քանի՞ սիրտ ու ձեռք նոր հայախօսութեան ամբարտակ {յարուցանելու} հնութեան աւերակների վերայ։ Այո՛, մեծ հանդէս կայ

ն Ձեր, եթէ զո՛րպիսի անտեղի եւ զանխորհուրդ խնդիրս {յարուցանեն}, որք ակն յայտնի հային ի պաշտպանութիւն Այվազովսքւ

նական ժողովը եղած են եւ կան ազգի համար, եւ նոցայ {յարուցանողը}, պահողը եւ դարմանողը ազգն է դարձեալ: Անցան ա

նարարութենէ աստի, զապագայ շարունակութիւն վերստին {յարուցեալ} գործոյն թողում ի խոհեմ եւ ի միակամ հոգաբարձութիւն

նէ. եւ նման միմեանց՝ ոչ էին վկայութիւնքն։ Այլք {յարուցեալ} վկայէին սո՛ւտ զնմանէ, եւ ասէին, թէ մեք լուաք 'ի

վայր, յորում նոր ուրեմն բնութիւն ինքնին ախոյեան {յարուցեալ} ընդ դէմ ողորմ տգիտութեան՝ բանայ ոսկեղէն մատամբ զ

ասաներորդ դարու, աբեղայամիտ դպրոցականք, ախոյեան {յարուցեալ} ընդդէմ անմահին Դանթեայ՝ որ զԱստուածային կատակերգ

նայնին որպէս յաման ինչ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: Եւ {յարուցեալ} յաղօթիցն՝ եստեղծ զնշանագիրս մեր՝ հանդերձ Հռոփան

Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի թուի մեզ զբօսանաց աղագաւ {յարուցեալ} յաղագս պատուելի Մխիթարեան միաբանութեան տեղւոյն,

ի թեմակալ Կարապետ եւ Սերովբէ արքեպիսկոպոսների հետ {յարուցել} էր Կաթողիկոսը անվերջանալի վէճ եւ խռովութիւն, որ

, մեծ մեծ ամբաստանութիւններ եւ դատապարտութիւններ {յարուցին} նորա յիշատակի վերայ: Դու կարծում ես, բարեկա՛մ,

ել իւրեանց նպատակին, յետոյ մեծամեծ տհաճութիւններ {յարուցին} նորա դէմ, տեսանելով, որ նա ճշմարտութեան հետեւո

ջ ընդգրկեալ Շրթամբք ցնցուղ թէ յագչիս, {Յարտավազկին} ի վէտ խաղալ՝ Ո՜հ, յիշեա՛ զիս, յիշեա՜ զիս

, էր երեւելի փօլիթիքա, որով ամենեւին զգոյշ կայր {յարտաքինս}, մինչեւ թողեալ զտօնս եւ զաւուրս ազգին Հայոց եւ տ

մինչ իսպառ բողոքել զանիրաւութեանց դասելոց առ ազգն {յարտաքոյ} եւ ի ներքոյ: ՚Ի նանիր փորձեն, որք փորձինն, սան

ու, բարձրացո՛ եւ դու զտուն քո, զի թոյլ տուեալ է {յարքայէ}. յոչ կարել նորա զայս առնել, յանդիմանակցացն յաւե

ատապարտին ի դժոխս իսկ առաքինի Ղազարոսք երջանկանան {յարքայութեան} երկնից: Եթէ զամենայն առակս ասացեալս ՚ի Քրիստոսէ

, կամ ագահ, որ է կռապարիշտ ոչ ունի ժառանգութիւն {յարքայութեանն} Քրիստոսին եւ Աստուծոյ " (նոյն. գլ., նոյն. հ

մասնաւոր դատաստանն, այլ արձակելով զհոգիս, զո՛րս {յարքայութիւն} եւ զո՛րս ՚ի դժոխս, ինչ ո՛չ յաւելու, եթէ հոգիքդ

ստ սովորութեան Հայոց ազգին 'ի Մարգար վարդապետէ եւ {յարքեպիսկոպոսէ}, որպէս պատմի 'ի նոյն վարս եւ այլն։ Յորում եւ պա

զի հարկաւոր լիցի ինձ այն յայնժամ յաղագս մտանելոյ {յարքունի} ծառայութիւն, եւ կամ այլ կոչումն, զորմէ չկարեմ ա

սրոպայ զառաջինն մերժեալ եւ զծախս դպրոցաց հրամայէր {յարքունուստ} լինել, ընդ նմին զՎարդան արարեալ ստրատելատ, իսկ

ի ճանապարհս բազում անգամ։ Վիշտս 'ի գետոց, վիշտս {յաւազակաց}, վիշտս յազգէ, վիշտս 'ի հեթանոսաց, վիշտս 'ի քաղ

ոյլ յիմարութիւն Յառնել նմա հակառակ: Որ {յաւակնին} զբնութեան Բռնազբօսել պաշտամունս՝ Հրե

րէք կարողաց։ " Զի խոչընդակ են մեզ " նոքա"։ {Յաւանն}, Վարշարհէյ անուանեալ 'ի Թրանսիլվանիա, մին 'ի յո

եալ ընդդէմ Խաչին Քրիստոսի՝ կործանեաց զեկեղեցիս, {յաւարի} առ զանօթս սպասահարկութեանց, գերփեաց զբնակիչս եւ

մոյ, տէր հատուցանէ նոցա ի հանդերձելումն: Ի {յաւարտմանէ} գրեցեալ կտակոյս պատուէրն իմ այս լինիցի, զի մի՛ ո

ւ ոչ հրամայեսցէ ինձ Սուպրիմ Կորտն"։ " Քանզի ", {յաւել} Տիկինն, " չկարեմ կրկին վճարել զմի եւ զնոյն գումա

ւնենայցէ իշխանութիւն այլայլելոյ սորա եւ ոչ մի ինչ {յաւել} կամ պակաս կամ իցէ. այլայլողն պարտական լիցի ահեղ

քայէ. յոչ կարել նորա զայս առնել, յանդիմանակցացն {յաւել} յարկ մի եւս եւ խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ

ւն: Պատուելի հնասէրն ի ջատագովութիւն բանից իւրոց {յաւել} մեզ ասել, թէ ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ

ձեւը, շատ անգամ եւ բաղադրութիւնը, պակասելով կամ {յաւելանալով}, եւ սկսում են մի այլ ձեւով շարունակել իւրեանց կե

եզ Շահբէգ. շատ ցաւերիդ վերայ մի մեծ ցաւ եւս պիտի {յաւելանայ}: Ս. Խ. Շահբէգ: Համար 3. Սեպ

ձեռքով եւ կէս մի յետոյ․ մինչեւ տասներեքերորդ դարը {յաւելանում} է շարականների թիւը: Մեր թարգմանիչքը ստացան Յունա

որ կարգ իւր ինն աշակերտներով, որոնց վերայ իսկոյն {յաւելացան} այլ եւս եօթն, որոնցով բոլորի թիւը դարձաւ տասն եւ

անութեան օգտի համար։ Այս հանգամանքների վերայ {յաւելացաւ} եւ մի աւելի չարագուշակ իրողութիւն՝ Մխիթարեան միա

ղաքները, միմիայն Լոնդոնի մէջ տասն տարու միջոցում {յաւելացել} է գրեթէ հինգ հարիւր հազար հոգի: 1851 թուականում

ածք՝ երկու յարկով, որի վերայ կարելի է ժամանակով {յաւելացնել} եւ երրորդ յարկ, եթէ միաբան հիմքը կարող էր երաշխա

տ պահպանուի, մեզ հարկաւոր է ոչ թէ հաւատի թշնամիք {յաւելացնել}, այլ հաւատի պաշտպանք եւ պատսպարողք: Վարժատուն ա

է tartarus emeticus ․ ինձ հարկաւոր չէ մի խօսք եւս {յաւելացնել}. ինքեանք ընթերցողք կարող են հասկանալ խեղճ կոմսի

ելապատակը այդպիսի գաղափարներով։ Կրակի վերայ կրակ {յաւելացնելը} մօտենում է Հօմէօպատների խելագար առածին՝ similia

տօնելը. գ. Սուրբ Աստուածի մէջ խաչեցար վասն մեր {յաւելացնելը} եւ դ. Դրոշմի խորհրդի մէջ մզեալ իւղերի գործադրութ

եւ յայտնեց, թէ մի մարդ կամենում էր տեսանել ինձ՝ {յաւելացնելով}, թէ որովհետեւ առաջին անգամ տեսանում էր այդ մարդը

ով կը հասանենք մեր նպատակին, - ասաց Շահումեանցը, {յաւելացնելով} այս հարցմունքը: - Դու տեսե՞լ ես աշխարհի բոլոր ար

ով այս գաղափարքը, ահաբեկ էին առնում ժողովուրդը՝ {յաւելացնելով} սոցա վերայ եւ այլ մարդկային սնոտի քարոզութիւնք,

քների մասին, հաստատեց ֆակուլտէտի վճիռը՝ այս եւս {յաւելացնելով}, թէ որովհետեւ Կարգի գլխաւոր նպատակը այն է, որ ք

իւրեանց բացառականքը կազմում են սեռականից՝ նախդիր {յաւելացնելով} վերան, եւ չունին առանձին բացառական վերջաւորութիւ

: Միշտ յուսադրում էր ամեններին, թէ ձեր վարձը կը {յաւելացնեմ}, պաշտօնաւորներին ` թէ ձեր աշխատութեան ժամերը կը

այց Շահումեանցը վերստին խնդրեց, որ փոքր ինչ ջուր {յաւելացնեն}, պատճառելով, թէ ատամները ցաւում էին, եւ չէր կա

ց երբ խմեց, խնդրեց Մանուշակից, որ փոքր ինչ ջուր {յաւելացնէ} վերան. պատճառը, շատ քաղցր էր: - Իմը քաղցր չ

սաք, որ հայրենասէրքը ազգի վէրքերի վերայ վէրք էին {յաւելացնում} ։ Դուք հարցանում էք, թէ " մինչեւ ե՛րբ պետք է նախ

ազգասէրք եւ միւսերը, արդարացնելով ազգի գանգատը, {յաւելացնում} են դեռեւս. " Դուք ի՜նչ զարմանալի մարդիկ էք, ինչ

եւ պարծանքը ուրացող մուրացկան որդոց համար"։ Ես {յաւելացնում} եմ դորա վերայ եւ այս, թէ սուտ պարծեցող, աղքատ հ

եր կողմից (բացի ծանօթութեններից) ուրիշ բան չենք {յաւելացնում} այդ նամակի վերայ, այլ միայն խնդրում ենք արգոյ ժո

, օրէ օր համոզուելով Իգնատիոսի ջերմեռանդութենից, {յաւելացնում} էր Յիսուսեանների արտօնութիւնը իւր անսխալելի կոնդա

տկարութիւն, տան անպիտանութիւն, մելամաղձութիւն, {յաւելացո՛ւր} սորա վերայ եւ մի տաղտկալի միայնութիւն, եւ ահա կը

է նիւթը, երբ այդ բոլորը հաստատած է հիմքի վերայ: {Յաւելացո՛ւր} սորա վերայ եւ քաղաքային ծախքը, որ ուտում է եւ մա

բան է, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ա՛ռ Մանուշակ եւ {յաւելացուր} փոքր ինչ ջուր: Շահումեանցը քաղաքավարի կերպով

րեւակի մէջ, ելաւ սրբագրեց ու հաւատքի մասունքները {յաւելացուց}, մի նոր եւ պայծառ լոյս ծաւալելով աստուածաբանական

, որ գործ է ածում ղահուէի տեղ, եւ միւս կաթսայից {յաւելացուց} նորա վերայ ծծմբային թթւուտ, որ սովորական է կաթի

ով մի օտար ազգի դպրոցում: - Բացի դորանից, - {յաւելացուց} Մահտեսի Թովմասը, - դեռեւս տասն ժամը չկայ, թէ տո

պ. Յովնաթանեանցի, որով մի ապակեկազմ սենեակ եւս {յաւելացուց} իւր տան կողքին, որի ծաղկազարդ վայելչութիւնը կարո

լուց յետոյ, 5 ժամուն կը գաք ամառանոց ճաշելու, - {յաւելացուց} տիկինը: - Ինչպէս կարելի է, - պատասխանեց պ.

հաստատուած էր։ Այս կանոնադրութեան վերայ Լոյոլան {յաւելացուց} վերջումը եւ այլ կանոններ։ Բացի սորանից, Յիսուսե

է այդ աշխատութեան, ըստ որում, հեղինակը ոչինչ չէ {յաւելացուցել} իւրեանից: Բայց այն տեղերում, ուր հեղինակը իւր գ

Այդ տեղ նա մեղաւոր չէ, առանց նորա կամքին, վանքը {յաւելացուցել} է այդ էջերը։ - Պ. Այվազովսքին ինչի՞ համար ը

թերթերից մի քանիսը, որ առանց հեղինակի գիտութեանը {յաւելացուցել} էին տէր սատանայի հրամանով. այս բոլորը դրեց միմեա

ի հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան կամ վանական ժողովն է {յաւելացուցել} ։ Կնքենք այս գլուխը՝ եզրափակելով, թէ Մխիթարեանց

- Այո՛, ասացի: Երբ կ'աւարտէք գործողութիւնը, {յաւելացուցի}, պարոնը կպարգեւէ ձեզ բաւական մեծաքանակ արծաթ արա

, եւ բացի այն ուխտերից, որ արեց Իգնատիոսը, նոքա {յաւելացուցին} մի այլեւս ուխտ, այսինքն՝ հնազանդ լինել Կարգի Գե

ափ դատարկել էր Մանուշակը բաժակը, եւ նորա փոխանակ {յաւելացրել} էր ջուր եւ թէյ, որով հազիւ թէ գտել էր իւր կարգը

ր անձը այս կէս հոգեւոր, կէս դիւթական պարգեւովը, {յաւելացրել} է ուր սեփական խստութիւնը այնպէս, որ ասպատակութեա

է, այլ ամենեւին սառն... դեռեւս խաշխաշով է, - {յաւելացրեց} խաւարի իշխանը, մի լաւ զննելով պաքսիմատը: -

ու մտածել, կամ կարդալով մտածել. բացի դրանից. - {յաւելացրեց} դեւերի թագաւորը, - ես նկատում եմ այդ ոճի մէջ միա

ան պատասխանեց, թէ բաւական ժամանակ է: - Բայց, - {յաւելացրեց} նա, - ես չկարծեմ, որ այսօր շուտ աւարտուի նորա հա

տ թանգ արժէ նորան: Ես քեզանից գաղտնիք չունիմ, - {յաւելացրեց} պ. Շաքարեանցը, բարեկամաբար զարկելով պ. Մարկոսի

հետ: - Եթէ արժան է, հրաւիրենք նորան եւս, - {յաւելացրեց} պ. Շաքարեանցը, - ես ծանօթ չլինելով, չէի նշանակ

ընթերցողներին: - Շաքարեանց է նորա ազգանունը, - {յաւելացրեց} Մահտեսին, - մի վերին աստիճանի ողորմելի մարդ։ Գլ

Շահումեանցը դարձեալ ժպտեցաւ: - Մահը այն է, - {յաւելացրեց} շուտով Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ գալիս է եւ կտրում է

յց որովհետեւ դու այդ տեսակ մտածութիւններ ունիս, - {յաւելացրեց} Շահումեանցը, - ես այլ տեսակ կը խօսիմ քո հետ, միա

ատութենովս սովորել եմ. իսկ դու այդ եւս չգիտես, - {յաւելացրեց} նա մի տեսակ կատակով: - Ուրեմն թէ այստեղ մի քա

լուն, համարեայ թէ բարկացած, - դու ի՞նչ ասացիր, - {յաւելացրեց} նա: - Ես ասացի, որ առանց քո հետ խօսելու չեմ

արժէլու, եւ նորա թոյլտւությունը ստանալու համար, {յաւելացրեց} այն վերջին խօսքերը, որպէս թէ չէր հերքում բժշկի օ

տարու օգոստոսին, այլ այս տարի: Տեսանո՛ւմ ես, - {յաւելացրեց} նա դառնալով դէպի իւր կինը, - այս պարոնը մտածում է

րի վերայ (այսինքն՝ անդամների եւ աշակերտների), {յաւելացրեց} երրորդ աստիճանը եւս՝ " Արտաքին Յիսուսեան " (jés

լ ազդեցութենէ, եթէ խարդախութիւն ինչ կայ առ դուրս {յաւելեալ} են ի ստորագրին, թէ յօժարին ընդ հիմնաւոր հաշտութի

անէ ակն յայտնի երեւի, թէ ամսական 10 ռուփի միայն {յաւելեալ} է յարդիւնսն, համարեա՛ ի քառասուն ամաց հետէ. մին

ային աշխատութիւնը, որով պիտի շահի նա այն մի քանի {յաւելեալ} ղուրուշները, անտուն, վարատական եւ անմաքուր կեան

կամ մահացո՞ւ են"։ Առ այս պատասխանէ բացասաբար, {յաւելեալ} եթէ ըստ ծանրութեանց եւ ըստ թեթեւութեանց երբեմն մա

նս կատարել զհրամանաց պատուէր քաջափայլ նախարարին, {յաւելեալ} ի հրովարտակս թեմական ատենին, որպէս թէ բացակայութ

շարունակէ յեօթներորդ դարու Յովհաննէս Մամիկոնեան, {յաւելեալ} ի վերջէ զծանօթութիւնս զմատենագրութենէ Հայոց: Զմա

ոյ՝ գրել։ ճողոպրեալք յանփրկանաւորն կորստենէ եւ {յաւելեալք} մինչեւ ցսկիզբն չորրորդ դարու, ի ձեռն Լուսաւորչին

կատար իւր ի կենդանութեան իսկ իւրում: Չկարեմ, {յաւելի}, ընդունել զպատճառաբանութիւն օրէնսգէտին Հագի, որ

ի սկզբան թղթոյս յիշելոյ պատմեալ զվիճակէ հրիտակն, {յաւելի} եւ զպատճէն գրութեան իմոյ առ Տիկին Վառվառ Յովհանջա

հարքն մեր ընկալեալ զհանգանակն Նիկիոյ, առ հարկին {յաւելին} ՚ի նմա զքանի մի բառս բացադրականս, առանց մուծանել

զում են եւ յաշխարհիկ մատենագրութեան առանց ի վերայ {յաւելոյ} մեկնաբանութիւն ուսուցչին, անհասկանալի էին մնալոց

ն յԱնգլիա: Այսպէս ասէր պ. Բույլվերն եւ ընդ նմին {յաւելոյր}, զի թէ իջայց ի Կալկաթա, առանց զառաջինն խնդիր գո

այթքեալ յառատութենէ ճիզվիթական շտեմարանաց սրտին, {յաւելոյր} ՚ի բողոքանսն ընդ փոյթ խափանել զօրագիրն Հիւսիսափայ

ոյս եւ ամենայն մի հարիւրէն հինգ վարձս ընկալցին եւ {յաւելորդ} նեղութիւն իւրեանց զոր կրեն ի վերայ բանին իմոյ, տ

ղթ հաստատեալ մերով ձեռնագրով"։ Յետ այսորիկ, {յաւելու} յիշեալ եպիսկոպոսն, թէ " ինքն ունի յառաջագոյն ստա

ց, զնոյն իսկ զտեղեկութիւնս հասուցեալ սրբազանին՝ {յաւելու}, եթէ Սարգիսն Ծատուր Աղաւելեան, արարեալ զվերոգր

որս մտանել ունէին ե՛ւ նոր ե՛ւ այլ իմաստք. ուստի {յաւելու} վարդապետն " եւ մեք պարտական եմք հետեւել նոցին ճան

, զո՛րս յարքայութիւն եւ զո՛րս ՚ի դժոխս, ինչ ո՛չ {յաւելու}, եթէ հոգիքդ այդոքիկ ընդունին ըստ գործոց զերանութ

մասնիկս " ում " եւ զապառնիացեալ մասնիկս " կը " եւ {յաւելու}, թէ այդոքիկ խժականք էին. գործեալ է դորա այդ արդ

 {ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ} ԱՂՑՄԻՔ Աշխարհաբար թարգմանութիւն Մկրտիչ Խէրանեան

յարկ, եթէ միաբան հիմքը կարող էր երաշխաւոր լինել {յաւելուածի} եւ ամբողջ շինուածքի ապահովութեանը: Գլխաւոր շինու

ի անխորհուրդ ունայնաբանութեան վերայ, որ իւր սրտի {յաւելուածից} բաշխել էր պարոնը " Մեղուի " հասարակութեանը:

մ տասն, բայց ինչ օգուտ այն երեք կամ հինգ ղուրուշ {յաւելուածից}, մինչ չէ մնում նորա ձեռքում: Քաղաքի մէջ, համեմ

ութիւնը բնա՛ւ չի ծածկուիլ, եւ նոքա է՛լ աւելի շատ {յաւելուածներով} բարկութիւն են հաւաքում իրենց գլխին դատաստանի օրու

Երես 5. Այվազովսքին, առ հարցումն, եթէ մարթ իցէ {յաւելուլ} ՚ի հանգանակն զոր ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի ", պատաս

ն ճանապարհի"։ Ուրեմն, եթէ կանոնադրութիւն " ո՛չ {յաւելուլ} ՚ի հանգանակն զբառս, որք մուծանել ունէին եւ զնոր

բղխի չարգելոյր, Այվազովսքին ոչինչ զանգիտելոց էր {յաւելուլ} - ըստ որում ի պատասխանւոյն տուելոյ առ հարցումն որ

, որք յաւէտ գործք էին քաղաքականք եւ եկեղեցականք, {յաւելուլ} զեղերս առ այն թէ չէ ոք ի միջի որ յարգեսցէ զուսում

ն գաղտնի ցուցում տուեց ` զանազան յապաւումներով ու {յաւելումերով} փոփոխելու ըստ կարելոյն Կանոնադրութիւնը եւ ի վերջո

ԻՆ ՆՈՒԵՐ) Միթէ որ ննջիցէն այլ ո՞չ եւս {յաւելուցու} յառնել... Սաղմոս Դաւթի, Խ. համար 9.

գապէս ունեցածից: " զի ամենայնի որ ունիցի տացի եւ {յաւելցի}, եւ որ ոչն ունիցի, եւ զոր ունիցին բարձցի ի նման

ւր ներկայութեամբ իւր աղքատ եւ կարօտ ընտանեաց թիւը {յաւելցնելու} համար: Եւ ահա նորա տասն եւ ութն կամ քսան տա

եալ, ի՛նչ ո՛չ սայթաքիմք յանմոլար պողոտայէն, եթէ {յաւելցուք}, թէ մեղանչականք գործեցեալք հրամանաւ առաջնորդաց՝

կը հատանէ դոցայ արարքի վերայ: Իմացիր, բարեկամ, {յաւելցրեց} նա այստեղ - որ այս մարդս այժմ եւս քահանայապետի շն

առսն եւ անկեալ ընդ պարտուք՝ մեռանի թողեալ զգործն {յԱւետիս} եւ յՈսկան Երեւանցիս ապաստան, որք լրացուցեալ զշին

իոնի՛ն հլացան գայիսոնին խաբուսիկ, Ես նոյն ժամայն {յաւերակս} մեծակառոյց վէս բրգանց Տխրագուշակ ընդ հաւուց

մ, անվրդով Քընի խաղաղ հողի տակին Մահու {յաւերժ} խոր քնով։ Նորա ընտանին եւ իւր կեանքում

ջնջելի սերտ յիշատակք կացցեն քարոզ քո կենաց, {Յաւերժ} առնել չարագործին ըզյիշատակ եղեռանց: Իսկ Կար

` Շրթունքները ծրարող Շուրջը կայտառ ուռուցքի: {Յաւերժական} հարսերի Շրթունքներից նրբանուրբ Գեղեցկութեան պան

րը եւս հաղորդել նորան: Գիշերը, երազում տեսայ իմ {յաւերժահարսը}, որ, մի բարակ բատիստեայ շապիկով, դուրս էր գալի

իւր վհկական արարողութիւնը, ապա երեւելու էր նորա {յաւերժահարսը} եւ ինքը հասանելու իւր փափագելի նպատակին: Պ. Մար

րփրածինի պերճ պալատում, Կրկնալուսնի խոր ակօսով {Յաւերժահարսի} շեմքն է քերում Մեր հրեշտակն իր ֆալլոսով... Կր

կարագրում էի այն օրիորդը, որ անշուշտ համարում էի {յաւերժահարսն}: - Երբ որ ամենայն բան խօսել էի եւ մի փոքր հա

Ես տեսայ նորան, բայց մի այլ տեղում, {Յաւերժահարսնի} ունէր կերպ ու ձեւ, Թռչում էր, շարժում օդի մ

աւական"։ ՄԱՐԳԱՐԷ (Լերմոնտովից) {Յաւերժը} ինձ այն օրից, երբ Շնորհ տուեց մարգարէի,

Տեառն շնորհիւ, ինչպէս թռչնակ: {Յաւերժի} ուխտը պահելով ` Ինձ արբածք խոնարհում են.

ն յոլորտս երկնից ՚ի տարած, Կարկտաբեր թող թխպագին {յաւէժ} ամպովք ծածկեսցի, Մինչ անաղօտ ուսման փայլէ առաւօ

Լեւոն զսըգոյդ քուրձ մերկեաց սրով երկսայրի, Սոքին {յաւէժ} ծիրանափառ զքեւ արկցեն պատմուճան։ Յաթերս կապոյտ ե

ածըղիկք, վառվառուն, Արուսեկի եւ արփային նաժիշտք {յաւէժ} իբր հարսունք, Լուսացնցուղ բոլորեցէք կաճառ զնոքօք

թութիւն անփարատ Ի քոյդ հոգւոյ շեղջցէ ակունս {յաւէժաբար} հաստատուն։ Քո կրպակաց պատուարք, որմո

դեռ պարանոցաթաղ լինիմք ՚ի բազմապատիկ աշխատութիւնս {յաւէտ} օգտակարս ե՛ւ մեզ, ե՛ւ ազգին։ Այլ զի՞նչ, եթէ նա

եւ ՚ի մահ կաթոլիկ պիտի մնամ ". այլ մեք ընդունեմք {յաւէտ} զպատուէր հեղինակին քրիստոնէութեան, քննել եւ ուսա

, որի մէջ " խարդախամիտ գրուած, մոլորական բան եւ {յաւէտ} գայթակղեցուցիչ պարզամտաց " անուանում է պ. Այվազո

հա Մաշտոցի խօսքերը. "բայց իմ նզովք դատապարտութեան {յաւէտ} յիրաւի եւ արժանի էր. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղ

ուրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց պիտոյ էր {յաւէտ} դարման տանել, զառաջինն [զի մի սովամահ կորիցին],

զանց եւ կործանման թագաւորութեան Արշակունեաց, որք {յաւէտ} գործք էին քաղաքականք եւ եկեղեցականք, յաւելուլ զե

հասկանայ եւ ազգն: Յայս գործ Մագիստրոսիդ] տեսանեմ {յաւէտ} խուռն բազմութիւն վկայութեանց աստի եւ անտի հաւաքել

անէ, բարձեալ բերելով ի գիրկս՝ զԳրիգոր, է այր՝ {յաւէտ} երկնային քաղաքացի քան Նարեկացի, որոյ աստուածաքար

ենացւոյ եւ Եղիշէի: Ստեփանոս Օրբելի պատմաբան, որ {յաւէտ} ի յարգի է վասն ճշգրիտ ժամանակագրական ծանօթութեանց

զսակաւ բացառութիւնս, որք դարձեալ միջնորդութեամբ {յաւէտ} այլոց լեզուաց, իմա դու ինձ օտարաց, թագաւորեցին

ս վայր ժամանակի ճանաչել զնպատակ նորա: Օրագիր այդ {յաւէտ} քան զայլս թուի մեզ զարմանալի, մինչեւ ինքնին ոչ բ

ային տաղերգութեանց եւ դամբանական ոտանաւորաց, որք {յաւէտ} քան զայլ առարկայս տեսանին, արդարանալ առաջի կրիտի

եզու Հայոց, բայց առ ուսանելոյ Հայոց լեզու Ռուսաց {յաւէտ} պիտանի էր բառարան ի Ռուսաց լեզուէ ի Հայ քան ընդհա

նութենէ ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Այլ այս է {յաւէտ} ամօթն եւ խայտառակութիւն զի թէ անտեղի էին առ լուսա

ի հանգամանաց եւ ի զօրութենէ գործոյն: Բայց այս է {յաւէտ} զարմանալին եւ ցաւելին, զի Հայք ենթարկեալ ազդեցու

ն, Ի սո՜ւրբ սիրոյ հայրենիս՝ Ուր պա՜ր {յաւէրժ} եւ խրախճան, Ընդ քարշ տանիմ զոսկերս իմ՝

ի յիշատակ: Նիկողոսիս դուք կը կանգնէք {յաւէրժ} արձան, Թէ թշնամիք տեղ չունենան ի Ռուսաստան

ուտ կը փոխեմ Պարնաս լեառը սրբազան, Քեզանում {յաւէրժ} բնակին մուսաները սիրական.. Ցնծա՛յ, Արբատ,

ւ այլ միւս անգամ մինչեւ այս րոպէս, Կամ գուցէ {յաւէրժ} զրկուեցայ բախտից: Չէ՛. այն երա՛զ էր.

ուեցանք մեզ մօտեցած մակոյկների օգնութեամբ: {Յաւէրժակա՜ն} յիշատակի արժանի գործ, որ անմոռաց կը մնայ մեր հոգ

քո յիշատակարանների մէջ (նոցայ հետ միասին պէտք է {յաւէրժանայ} եւ իմս): Ցոյց տուր մարդկութեան գալոց սերունդին

մենայն գործերի, քե՛զ եմ յանձնում իմ խօսքերը, որ {յաւէրժացնես} քո յիշատակարանների մէջ (նոցայ հետ միասին պէտք է

Շրթանցն ի ծրար: Ի շրթանց փոքունց Ի {յաւէրժհարսանց} Պարզեալ դիւրալոյծ Սնդուն գեղապանծ

ածնին Կրկնամահկին ընդ ակօս, Զդրանդեօք {յաւէրժհարսին} Քերի հրեշտակին փաղղոս...: Կալեալ զառ

ձեռքից, ազատուեցայ քո Յիշատակարանից. մնաս բարով {յաւիտեան}. Աստուած քեզ դատաւոր: Բէգզադէ"։ Ոչինչ

մ ձեռք առնուլ այդ գիրքը: Ես այս օրից մոռանում եմ {յաւիտեան} որպէս գիրքը, նոյնպէս եւ նորա հեղինակը: Փոքր

ահար ժողովրդի, որպիսի է Թիւրքը, որի մէջ չկայ եւ {յաւիտեան} չպիտի լինի ոչինչ գործունէութիւն, երկրագործի ապրա

այ ", - ասում է բանաստեղծ-թագաւորը։ " Իսկ մարդը {յաւիտեան} կայ ", - կցորդում ենք մեք: Չքացած ազգը ապրո

Ադամ ", Կրկնում էր հեզ սերովբէն. " Թող չըշնչե՜ս {յաւիտեան} Դու այն օդը բոցեղէն. Չը տառապե՜ս թող ` կամայ Անձ

ական թէ գտցիս Սիրատենչակ լքեալ հիգին, {Յաւիտեան} օրհնեա՜լ լիցիս: Թէ ոյր չիցէ գլխոյն տ

կաղնւոյն ցից Օժտեսցէ միշտ Ամանորայն՝ {Յաւիտեան} օրհնեա՜լ լիցիս: Թէ սիրակեզ հէգ ծարաւ

ակս հրճուեսցիս Եւ մի՛ կացցէ ակնդ վճիտ՝ {Յաւիտեան} օրհնեա՜լ լիցիս: Մատաղերամ հէգ այգորդա

արծիս՝ Բուն քեզ բուսցի միշտ քաջապէս, {Յաւիտեան} օրհնեա՜լ լիցիս: Եկեալ ումեք վարդիցդ

ռնելիս՝ Չա՜փ քեզ ի գոգ տացի շարժուն, {Յաւիտեան} օրհնեա՜լ լիցիս: Զ. ՄՈԳՊԱՇՏԷՆ ՅԱԶԷ

Կրկնէր անդրէն սերովբէն. " Մի՛ լիցի քեզ {յաւիտեան} Շնչել զայն օդ բոցեղէն, Մի՛ լիցի քեզ տո

հէգ մանկան, Ո՛չ ճանաչեն զիս բնաւ թէ եւ եղէց {յաւիտեան} ։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ զիւր տուտ խածեալ բոլորա

մեծ գրունք Ի քոյդ գլուխ աւերակօք կարկառեսցին {յաւիտեան}, Եւ քո կրիւք մտաց վարկօք զգածեալ որդիքդ եւ

աւոր ` լուսնի շողից պայծառ է, Քո դամբանը նա {յաւիտեան} եւ դարերու մութի մէջ Կը ցոլացնէ, ինչպէս լո

նք այս անգամ Գոնէ՛ կոտրած երեքով, Այլ {յաւիտեան} չենք տեսնիլ Հայլին իւրեան ֆոկուսով: ՕՏ

րին տխրութեամբ նայեց, Գլխարկը քաշելով գլխին {յաւիտեան} լռեց: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (Նուէր պարոն Կարապետեանի

Քեզ համար միշտ նոյն է եղել, Նոյն կը լինի {յաւիտեան}, - Ապրել արեւու երեսին Կամ քնել խաղաղ

: " Հայրի՛կ, աստղիկդ չէ փայլում, Դու {յաւիտեան} քնեցիր. Ա՛ռ ինձ քո մօտ, քո ծոց, քո գիրկ

ր ամենայն բան: Մնաս դու բարեաւ Անշարժ {յաւիտեան}, Գուցէ միւս անգամ Ոտքս չկոխեմ Ք

ր, ինչո՛ւ այդպէս շուտ Թռաք գնացիք, անդարձ {յաւիտեան}. Ես այն ժամանակ անհոգ ու ազատ Կարծում

դար: Քո երկնաշունչ մեծ գործերը {Յաւիտեան} պիտի ծաղկեն. Անթառամ է քո պսակը, Թո

ւ Հայաստան - նոցա խե՜ղճ այրին: Կեցցէ՛ {յաւիտեան} այրին Հայաստան, Նա, որ իր որդոց դեռ սրտի խ

Թէ այստեղ, թէ անդ, Աստուծոյ ձեռնից. {Յաւիտեան} ի հուր գեհենին կը մնայ"։ Այսպէս ասել

մբ այս չոքած ընկեր. Վա՛յ իմ տարաբաղդ գլխին {յաւիտեան}. Չկան ինձ ոչ այս, ոչ այնտեղ յոյսեր։

հետ"։ Ի՞նչ բանի համար, որդոց որդի, մինչեւ {յաւիտեան} այնպէս մե՛ծ համարուեցաւ Ահարոնեան Փենեհեսի արդարո

մահ. համարեցաւ նմա յարդարութիւն ազգէ յազգ մինչեւ {յաւիտեան} " (Սաղմ., ՃԵ., համ. 30)։ § 43. " Եւ բ

որ հայհոյեսցէ զՀոգին Սուրբ, ոչ ունիցի թողութիւն {յաւիտեան}, այլ պարտապան լիցի յաւիտենիցն մեղաց " (Մարկ.,

- Անզգա՛մ... եւ ի՞նչ կարող էիր գործել... ես {յաւիտեան} վերջացնում եմ իմ թագաւորութեան մէջ այդ հին եւ մեռ

ուշութեամբ գրականութեան դիւապետը: Գնա՛ դժոխք {յաւիտեան}, Ցնծա՛, քեզ փառք յաւիտեան, Կաց հաստա

: Գնա՛ դժոխք յաւիտեան, Ցնծա՛, քեզ փառք {յաւիտեան}, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում խաւար զօր

Զսիրտ որսաց խուժանին: Ցնծա՛, դժոխք, {յաւիտեան}, Ցնծա՛, քեզ փառք յաւիտեան, Կաց հաստա

Ցնծա՛, դժոխք, յաւիտեան, Ցնծա՛, քեզ փառք {յաւիտեան}, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում խաւար զօր

Հանդիսացաւ յայս հուր, բոց: Ցնծա՛, դժոխք, {յաւիտեան}, Ցնծա՛, քեզ փառք յաւիտեան, Կաց հաստա

Ցնծա՛, դժոխք, յաւիտեան, Ցնծա՛, քեզ փառք {յաւիտեան}, Կաց հաստատուն անխռով Ի քում խաւար զօր

րի համար, երէկ եւ այսօր նոյն եւ միշտ. չեմ ասում {յաւիտեան}, որովհետեւ այդ ազգի բռնած ճանապարհը այնպէս է, ո

ասել է, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ ճրագը {յաւիտեան} վառուի, թէեւ ձեռք չէիր տալու, այնուամենայնիւ կ՚

յն ձեւի տակ, նորա կանոնը միայն այս է, որ կեանքը {յաւիտեան} շարունակուի, եւ շարունակում է. եւ բնութիւնը մեղ

որ մինչեւ այժմ կապել էր նորան աշխարհի հետ, թողեց {յաւիտեան} ։ Իգնատիոսի առաջին խորհուրդը եւ նպատակը Երուս

ւ Ֆրանսիային"։ Ինչ ժամանակ Լուդովիկոս XIV-ը {յաւիտեան} փակեց իւր աչքերը, Լետիլիէ առեց խաչը եւ դրեց թագա

է, որ դարերի եւս դժուար թէ կը դիմանար, ուր մնայ {յաւիտեանը}:... Երեկոյեան ժամանակ, կոմս էմմանուէլը

տին պիտի բաժին ընկնի: Խոստանում եմ ձեզ, որ դուք {յաւիտեանս} յաւիտենից կարող էք մշակել եւ գործել ձեր բաժին ընկ

հաւասար իրաւունք ունի հաւասար քանակութեան վերայ, {յաւիտեանս} ժամանակների, եւ մի կողմից վաճառելու իրաւունք չու

տակ մնալոց է առանց վաճառելոյ եւ առանց գրաւ դնելոյ {յաւիտեանս} ժամանակաց, որպէս վերն յիշեալ տներն եւ նորա քրէհն

ին է կատարում, իր սո՛ւրբ անունը ա՛յժմ եւ միշտ եւ {յաւիտեանս} յաւիտենից փառաւորուելու համար. ամէն։ Ղ

կան հրամանով զօրքով եւ զէնքով ջնջել եւ անհետացնել {յաւիտեանս} յաւիտենից ամեն բան, որ կարող էր յիշեցնել կռապաշտ

ր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի գիտէ՛ որ է օրհնեալ {յաւիտեանս}, զի ո՛չ սըտեմ։ 'Ի Դամասկոս ազգապետն Արետա՛յ արք

եսե՞լ ես աշխարհի բոլոր արարածների մէջ մի էակ, որ {յաւիտեանս} յաւիտենից պահէր իւր ձեւը: - Ձե՞ւը, - հարցրեց

Հայրը, որին մօտ եւ հպատակ մնալով՝ մարդը պիտոյ է {յաւիտեանս} յաւիտենից ապահովէր իւր անանցանելի երանութիւնը։ Ա

ում այս մարդկութեան թշնամի հասարակութիւնը արդարեւ {յաւիտեանս} յաւիտենից կը մնար իբրեւ մի անլուծանելի առեղծուած

, ինչպէս գետնայարկի մէջ շարուած են լինում կարգով {յաւիտեանս} յաւիտենից անփոփոխ դագաղները։ Սոցա նման հասարակու

րստահարող բռնակալների ուրախական բացագանչութիւնը: {Յաւիտենակա՜ն} ամօթի ժառանգ նոքա, որ ճնշում են անզօրի աչքերից մ

գլխի անցքը, որ իր աստեղարաբշխական եւ բնագիտական {յաւիտենակա՜ն} գիւտերի պատճառով, այլեւ Կոպերնիկի տիեզերական համ

, դրոշմեալ ի ճակատ ողորմելի հակառակորդացն զկնիք {յաւիտենական} խայտառակութեան: Բազում են այժմ գրաւոր տեղեկու

ց եւ զորս ՚ի թեւ ժամանակին միացելոյն սլանան ի վիհ {յաւիտենական} կորստեան, եւ զկնի այսր ամենայնի սառն ականատես հա

անալով, Աստուծոյ նմանիլ եւ վայելել մի հոգեկան եւ {յաւիտենական} երջանկութիւն: Ո՞վ չէ ցանկանում վայելել այս ե

յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի վերայ, կը դառնայ {յաւիտենական} խայտառակութեան եւ արհամարհանքի դրոշմը (клеймо)

արան խաւարի բաբելոնեան գերութեան մէջ, իւր ծնողքի {յաւիտենական} դատապարտութեան համար: Այնտեղ, ուր չկայ լուսաւոր

են, այլեւ մարդ չեն: Վա՜յ եւ դատապարտութիւն դոցա {յաւիտենական}: Եթէ Պ. Իսահակեանցի համար այդ քաղաքական եւ եկեղ

նանայ իւր մէջ, ասել է թէ, մատնում է իւր անձը մի {յաւիտենական} բանտարգելութեան: Լա՛ւ է բանտում կենդանի մնալ

լիքների վերայ: Հիւսիսում դաշտերը ծածկուած են {յաւիտենական} ձիւներով, ծովերը գտանւում են սառցապատ բանտերի մէ

ողբալի եւ տխուր աշխարհ է. մի՞թէ Նախախնամութիւնը {յաւիտենական} դատապարտութիւն է դրել դորա վերայ: Չէ՛, եւ ե

որում է տիեզերքի վերայ. նա ե՛ւ անցողական է, ե՛ւ {յաւիտենական}, նորա ատամները պիտի մաշեն մեզ ամեններիս... Միայ

ի բարբառ Ձգում է անոյշ այս խնկի բուրվառ: {Յաւիտենական} քո օթեւանից, Այս խնկի բուրումը ընկալ նորանից

, որ ինքնըստինքեան թանձրանայ դորա վերայ ժամանակի {յաւիտենական} դատապարտութիւնը: Աւելորդ էր նաեւ ընդդէմ զինուորո

ի վերայ, որ վազէ կա՛մ դէպի փրկութիւն, կա՛մ դէպի {յաւիտենական} կորուստ, այսպիսի մի խորհրդաւոր ժամանակամիջոցում

այդ դիպուածում նախիջեւանեցոց գալոց սերունդքը պիտի {յաւիտենական} նախատինք եւ նզովք կարդան իւրեանց անհոգ եւ անփոյթ

բերելու մասին, որ օտարի ձեռք ընկնելով, պիտոյ է {յաւիտենական} զրկանք լինէր անմխիթար Նախիջեւանին: Կտակներ

սութեան արարչիդ իմոյ եւ արա արժանի մտանել ի կեանս {յաւիտենական} ամէն: Գրեցաւ ի Բարթվիայ յայսմ ադամ ամսոյ 20, որ

ելապատակս գուցէ գործարան, մտաց, ընթացակից լինին {յաւիտենական} ծերունւոյն: Այլ հոգեւորք մեր սնանկացեալ ի շնորհա

առ մեզ համարի սպանանել զազգն եւ մինչ իսպառ մատնել {յաւիտենական} կորստեան: Այսպէս են այժմուս, մեր ամենեցուն, լո

րբառ Ձգում է անոյշ այս խնկի բուրվառ: {Յաւիտենական} քո օթեւանից, Այս խնկի բուրումը ընկալ նորանի

տահեցան անբախտութեան, բայց այդ չեղաւ նոցայ համար {յաւիտենական} մեռելութիւն: Աքսորուեցան, կախուեցան, գլխատո

նփախչելի մտաւորական ինկուիզիցիօ են կարգել եւ դէպի {յաւիտենական} ամօթ դատապարտում են ապականութեան անքրիստոնեայ գոր

վ սղոցեցին նորա այրական համբերութիւնքը]: Եւ ահա {յաւիտենական} ամօթ ժառանգած են նոքա, որ ճնշեցին նորա աչքից արտ

րիներով չարչարանքի վաստակը դարձած է այս րոպէիս մի {յաւիտենական} գեղեցիկ արձան, որով պիտոյ է անմահանայ նորա միշտ

դից փոխադարձ ներողութիւն, առաջինից ժառանգական եւ {յաւիտենական} թշնամութիւն, իսկ երկրորդից մշտնջենական սէր եւ հա

յժմ գիտէի"։ Այս շատ խոր ճշմարտութիւն է եւ գրեթէ {յաւիտենական}: Որովհետեւ եթէ թափածը դրական ճշմարտութիւն է, նա

շատ անգամ պատահում է նոցա խօսել յունական արուեստի {յաւիտենական} գեղեցկութեան մասին այնպիսի լեզուով (այսինքն ձեւո

րաստութեան եւ ժողովրդի միաբան ընտրութեան, պէտք է {յաւիտենական} նախատինք լինէր նորան եւ պատճառ տար նորա անունը դր

լու համար, որ հետեւին Ձեր ամենահպատակ օրինակին, {յաւիտենական} կամօք հաճեցաւ շնորհել Ձեզ ` Արուսեակի առաջին կարգ

ւ բանի հետ չեմ կարող փոխել, եւ ո՛չ մի հոգեւոր եւ {յաւիտենական} գանձ անպէտ եւ անցաւոր ընծաների հետ"։ Եւ տէր Յով

գրողի տասն եւ հինգ դարուայ ոսկորներին. հանգի՜ստ {յաւիտենական} ։ § 3. " Քննեցէ՛ք զգիրս. զի դուք համարի՛ք նո

ցի նմա եւ զաւակի նորա յետ նորա ուխտ քահանայութեան {յաւիտենական}. փոխանակ զի քինախնդիր եղեւ Աստուծոյ իւրում եւ քա

փոյթ չէ, որ այն ժամանակ դրած կը լինինք հողի տակին {յաւիտենական} քնով հանգստացած։ Քաղցր պարտականութիւն կը

ամանակ, երբ քահանայն դրեց խաչի կնիքը նորա մարմնի {յաւիտենական} օթեւանի վերայ... Այսպէս վերջացաւ մեր բարեկամի

ակւում էր մի աննիւթ էակ, մի զգայուն, բանական եւ {յաւիտենական} էակ, որ այս րոպէիս անտեսանելի է մեր մարմնաւոր աչ

մար, որ ճանաչել էր ճշմարտութիւնը, ի՞նչ մահ. նա {յաւիտենական} է, նա անմահ է։ Նոյնիսկ մեր փրկութեան միայնակ մի

ակ միջնորդը, երկնաւոր հօր հետ խօսելով, թէ այս է {յաւիտենական} կեանքը, որ ճանաչեն քեզ ճշմարիտ Աստուած եւ Քո ուղ

ւնիր մեզանից մեր տխուր սրտի զգացմունքը, որպէս մի {յաւիտենական} գրաւական մեր բարեկամութեանը։ Քո քաղցր յիշատակը ա

, որոնց երախտապարտ էր, բայց այստեղ ծառայելով իմ {յաւիտենական} գայիսոնի տակ եւ օր ըստ օրէ մեծարուելով ինձանից,

տեմ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ աշխարհի երեսին {յաւիտենական} բան չկայ, ամենայն ինչ աւերւում է, քանդւում է եւ

իւր համար մի աննիւթական աղբիւր, մի գերբնական եւ {յաւիտենական} կեանքի կենտրոն. սա է Արարիչը, ստեղծողը հոգու եւ

ւթեանը ազատութիւն, երջանկութիւն, խաղաղութիւն եւ {յաւիտենական} կեանք։ Նորա վարդապետութեան հիմքի վերայ պայծառացա

նք, բոլորովին կերպարանափոխ եղան։ Դորա հակառակ՝ {յաւիտենական} քաղաքը, հիմնուած լինելով ստրկութեան վերայ, պահո

ն Աստուածային մանուկը մսուրի մէջ խանձարրած։ Նոքա {Յաւիտենական} Քաղաքին, որ անչափ շռայլութենով յղփացած էր, ցոյց

որանց իւրեանց կողմը, բաժանում էին մինը միւսից եւ {յաւիտենական} հլու եւ հնազանդ էին շինում իւրեանց Կարգին։ Դուրս

մ են, դորա հակառակ, ցրտից սեղմւում են: Արարատի {յաւիտենական} ձիւները եւ սառցանոցները շօշափող մթնոլորտը միշտ սե

Հիւսիսափայլի " նորախօսութիւնը ոչ միայն չէր կորած {յաւիտենականութեան} անդունդի մէջ, այլ նաեւ ազդեցութիւն էր անում մինչ

այտառակ սիւնը ` " Դուռն ճշմարիտ, որ տանի ի կէանս {յաւիտենականս} "... Կեցցէ՛ կատուն, որ իւր փորի համար մուկ

է՛ք զգիրս. զի դուք համարի՛ք նոքօ՛ք ունել զկեանսն {յաւիտենականս} "։ Աւետ. Յովհ. գլ. Ե, համար 39։ § 4. Բն

աժին ընկնի: Խոստանում եմ ձեզ, որ դուք յաւիտեանս {յաւիտենից} կարող էք մշակել եւ գործել ձեր բաժին ընկած հողը,

ում, իր սո՛ւրբ անունը ա՛յժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս {յաւիտենից} փառաւորուելու համար. ամէն։ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵ

ով զօրքով եւ զէնքով ջնջել եւ անհետացնել յաւիտեանս {յաւիտենից} ամեն բան, որ կարող էր յիշեցնել կռապաշտութիւնը,

շխարհի բոլոր արարածների մէջ մի էակ, որ յաւիտեանս {յաւիտենից} պահէր իւր ձեւը: - Ձե՞ւը, - հարցրեց Թիւթիւնճի-

ին մօտ եւ հպատակ մնալով՝ մարդը պիտոյ է յաւիտեանս {յաւիտենից} ապահովէր իւր անանցանելի երանութիւնը։ Այս կեանքի

րդկութեան թշնամի հասարակութիւնը արդարեւ յաւիտեանս {յաւիտենից} կը մնար իբրեւ մի անլուծանելի առեղծուած օրինատուեր

գետնայարկի մէջ շարուած են լինում կարգով յաւիտեանս {յաւիտենից} անփոփոխ դագաղները։ Սոցա նման հասարակութիւնը կարո

ոչ ունիցի թողութիւն յաւիտեան, այլ պարտապան լիցի {յաւիտենիցն} մեղաց " (Մարկ., գլ. Գ., համ. 28 եւ 29)։

ւծոյ, որում փառք եւ երկրպագութիւն մատուցի անզրաւ {յաւիտենիւ} ամէն։ Եղեւ յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր ին

Աստուծոյ մատուցանեմ փառս եւ երկրպագութիւնս անզրաւ {յաւիտենիւ} ամէն: Եղեւ յամի Տեառն 1795, Ապրիլի ամսոյ մինն ի

տին եկեղեցւոյ Թաղանրօգու, որպէս եւ քահանայն նոցա {յաւուր} միում ասացեալ է արժանապատիւ Պօղոս քահանայի Խռճեան

տէրութիւնն Անգլիոյ, զբովանդակութենէ գործոյն: {Յաւուր} հաստատութեան թղթոցն, այն է ի 1 նոյեմբերի, ընդ ե

շտագարուն օդոցն քաղցրութեան Իտալիոյ աշխարհին: {Յաւուր} տօնի ծննդեան եւ մկրտութեան փրկչին մերոյ, վաղ քաջ

ազգանունն է Հագ (Hagge): ՚Ի 1/13 Յունիսի, {յաւուր} Համբարձման տօնի, ներկայացեալ առ պ. Հագն ու ցուց

զկերակուր (առանց իրիք ոգիաւոր ըմպելեաց) վճարեալ {յաւուր} զմի ֆունտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծախք իմ լոկ ի պանդո

, փարին զնովաւ. ապա թէ այլազգ ինչ, մերժեն։ {Յաւուր} միում 'ի ժողովն Մանուկեանց եհարց եղբայր նորա Մաթո

զչափն թանգութեամբ: Որգոն, հասարակ կառքն, արժէ {յաւուրն} 3 ռուփի, սկսեալ ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 ժամն

ոքա, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթանիսի եպիսկոպոսի, {յաւուրս} յառաջնորդութեան Գրիգոր արքեպիսկոպոսի ի Բեսարաբիայ

կեղեցւոյ: Երեսփոխանակից նորին, պ. Աջեմեանցն {յաւուրս} յայսոսիկ հասանք նոյնպէս 'ի Նախիջեւան եւ անդէն վաղ

քան անձանց պարտքն հատուսցեն եւ ի բանտէն ազատեսցեն {յաւուրս} մեծի աւագ շաբաթու պահոյն, բայց եթէ ՚ի նոյն բանտի

արմանս վստահ եմ։ Պատմեցից ձեզ ինչ մի հարեւանցի. {յաւուրս} Թերեզեայ թագուհւոյն եկն դեսպան 'ի Պէջ քաղաք յՕսմա

ապարհ է եւ ուղեւորելով ընդ արքունին ճանապարհ, զի {յաւուրս} մեր շատ եւ շատ էին դժուարութիւնքն ծովացեալ եւ յան

տովմարի մերոյ ըստ տովմարի Յունաց եւ Լատինացւոց: {Յաւուրս} սորա ծաղկի Խաչատուր վարդապետ Կեչառացի, երգիչ եկե

րկնապատկէ զցաւ եւ զվիշտ Հայաստանի, այն որ երբեմն {յաւուրս} Արամայ նահապետի իւրոյ հրովարտակ առնէր ընդ ամեն այ

նն վայր Աստուծոյ Ամենակալի թողեալ զիրսն ապաստան: {Յաւուրսն} յայնոսիկ Վռամշապուհ արքայ Հայոց, երթեալ ի Միջագե

խաբեութիւն դպրաց եւ փարիսեցւոց: Քրիստոնէութիւնն {յաւուրց} անդի նախկին աւետարանչաց ընկալաւ զտօնն շաբաթական,

Մերոյս ցեղի շառաւիղ Է Բրամին գլխաւոր. {Յաւուրց} անտի մանկութեան Առ դրան կացեալ մեհենին `

վն, եթէ յիշեալ տանն մերձ կամ Չինու բազարումն կամ {յափն} գետոյն տուն, դուքան, քուդամ, գաթ եւ մին պատահե

հառաչեմ ի խորոց: Յայնժամ հասից ես անվտանգ {յափն} անքոյթ իմ կենաց, Խաղաղութէամբ առագաստեալ ըն

ը, որ ծածկուած է անվերջ անտառներով: Սա իւր {յափշտակած} արծաթի քաջագործութիւնը հանդէս հանելով, պսակուեցա

թիւնքը կառավարելու այս կղզու մէջ եւ Սարակինոսների {յափշտակած} երկիրը յետ դարձուցանելու։ Սարդինիա կոնդակ ուղարկ

ապաքէն զՂազար մ երկ ողորմելի ի վանացն արտաքսեցաք {յափշտակեալ} եւ զգրեանն եւ զայլ ինչ նորա սեպհական, եւ այժմեան

Պարո՛ն, չափդ ճանչցիր, ես գող չեմ, ես հողը չեմ {յափշտակել}, ես ձրի չեմ առել, դրամով է գնել իմ հայրս, իմ պ

ի, այսօր քսանից պակաս չեմ տալիս, կարո՞ղ ես բռնի {յափշտակել}: Այն տունը, ուր ես բնակւում եմ, սորանից տասն տ

- Պրուսիան՝ Լեհաստանի մահուան առաջին պատճառը, {յափշտակել} է նորա Պօզնայնի դքսութիւնը եւ խեղդում է...

որով: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - {Յափշտակել} է եւ ստրկացրել է Ֆինլանդիան: - Քաղաքակրթութ

նքեանց եւ եթ պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնար էր [ {յափշտակել]} զանկապուտ ձիթենին, յաջոյ՝ որ զծանրակշիռն վճարե

իմ բողոքին։ Նոցանից մինը, համարեա թէ բռնութեամբ {յափշտակելով} իմ մօտ գտանուած բոլոր արծաթը, տուեց ինձ ահա այս

դժոխային եսականութեամբ, բռնաբարեցին ուրիշները եւ {յափշտակելով} նոցայ զօրացուցին իւրեանց չարաչար գործադրութիւնը ա

է նաեւ նորանից, որ երբ վանքից հալածեցին նորան՝ {յափշտակելով} բոլոր նորա ունեցածը, այն ժամանակ Ղազարը ստիպուեց

բարերար ծայրագոյն Բրամինին եւ տանը գտանուած ինքը {յափշտակելով}, շահուեցաւ իւր համար փոքր ի շատէ ազատ կեցութեան

ոք չէ կարող յանցանք գործել առանց ուրիշի իրաւունքը {յափշտակելու}. ոչ ոք չէ կարող յանցանքը պաշտպանել առանց զրկուած

ակին կենդանի ժողովրդի կենդանի լեզուի արտօնութիւնը {յափշտակելու} ։ Նոյնպէս ի գործ դնել, 'ի մէջ բերել, ի լոյս հան

Հնութեան աւտօրիտէտը ժամանակի եւ պէտքերի իրաւունքը {յափշտակելու} չափ ուժ չունի։ Մեր խօսքը սիրահար մարդու վրայ չէ

մանակ " Արքայութիւն Աստուծոյ բռնաբարի, եւ բռունք {յափշտակեն} զնա ", մինչեւ այն ժամանակ, " սահմանք քաջաց, զէ

իտոյ է պատերազմելով յաղթեն խաւարին եւ ստութեան եւ {յափշտակեն} յաղթութեան ձիթենին։ Այսպէս է աշխարհի կարգը, այո

անալի ագահ մարդ էր. կողոպտեց բոլոր մեհեանները եւ {յափշտակեց} նոցա կալուածքը, իւր պաշտօնակալութեան մէջ դորա ձե

այնպէս ջերմացած էին այդ մետալի վերայ, որ իսկոյն {յափշտակեց} դարձեալ սեղանից եւ բռնելով ձեռքում զննում էր, չտ

խելով: Վանքից հալածելու ժամանակ նորա բոլոր ինչքը {յափշտակեցին}, նաեւ յունարէն գիրքերը, թէեւ մարդ չկար վանքում

ին նորա աշակերտների համարում։ Այս պատճառով նորան {յափշտակեցին} եւ բանդ դրեցին։ Նա դուրս չ'եկաւ բանդից, մինչեւ

թագաւորի մօտ՝ առանց գլխարկը հանելու։ Զինուորքը {յափշտակեցին} այս մարդը եւ գտան նորա գրպանի մէջ երկու երկսայրի

րով ձգելէն ետեւ, մնացածներն ալ իրենց մարցը գրկէն {յափշտակեցիք} ու, անոնց արտասուալից եւ սրտապատառ աղերսանացը ձա

յ իրաւունք ունի նայելու որպէս սպանողի, ատեցողի, {յափշտակողի} վրայ եւ իրար երեսից պիտի պաշտպանուին միմիայն երկի

րացնում է իւր գործերը: - Այո՛, եւ գողերը եւ {յափշտակողքը} կամին հաւատացնել աշխարհին, թէ իւրեանց կողմում ու

դնում է մեր առջեւ, գողութիւն է, աւազակութիւն եւ {յափշտակութիւն}, եթէ մինը առնու հարիւրաւոր, հազարաւոր, իսկ միւ

, աղքատութիւնը եւ սովը պիտի հարկադրէ նորանց դէպի {յափշտակութիւն} եւ կողոպուտ, մի խօսքով, բաբելոնեան խառնակութիւն

լ: Սպանութեան աղբիւրն ինչ է - ատելութիւն կամ {յափշտակութիւն}. ես-ին ոգի, որ ամէն ուրիշ զոհում է իր գոյութեան

սը թողնում Է, որ մարդը ախտանայ այս ոգով. յղանայ {յափշտակութիւն}, ատելութիւն եւ սպանութիւն - բայց երբ կատարուած է

իս գործակատարին: Յայտնի է, թէ մարդը պիտի չատէ, {յափշտակութիւն} չյղանայ, ես-ին ոգին սանձէ միմիայն արտաքին աշխարհ

ում է նորա կիրքերը, որ նա չէ կարող այլեւս ատել, {յափշտակութիւն} յղանալ եւ այդ խորհրդով սպանել, երբ արդարադատութի

օգուտ քաղել դիպուածներից, օգուտը գողութիւն չէ, {յափշտակութիւն} չէ, այլ յառաջ է բղխում գործերը օրինաւոր եւ խելաց

ամբութիւնք, խռովութիւնք, սպանութիւնք, հրկէզք, {յափշտակութիւնք} եւ այլ սոսկալի մոլութիւնք ծնեցան բռնակալութենից։

թարկւում, այո, այդպիսին աստուծու արտօնութիւնն է {յափշտակում} երկրի երեսից: Դու, որ Նէապոլսի մէջ ցոյց ես

երբեմն արժանայիշատակ Թաղիադեանցի ասածի պէս, ես " {յափսիթերս} եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ, եթէ դու, եւ ով դու որ գու

լ յԱյվազովսքւոյ զգումարս դրամոց զորոց յիշեալ է իմ {յբ}., յգ., եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս, Սինօդն զկոնդ

զովսքւոյ զգումարս դրամոց զորոց յիշեալ է իմ յբ., {յգ}., եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս, Սինօդն զկոնդակն զայ

Եւ լոկ վայրախօսութիւն չէ այս իմ կողմից, այլ ստո՛ {յգ} իրողութիւն է, որ Տիրոջդ առջեւ դնում եմ։ Մի ե

բայց ինչ որ նորա գիտութեան մասին էք խօսում, ստո՛ {յգ} է, առաջ շատ համեղ եւ զօրաւոր կերպով էր քարոզում

առաջինն է Ղազար Փարպեցին, որի պատմութիւնը՝ ստո՛ {յգ}, անցքերի դասակարգութիւնքը՝ պարզ, եւ ժամանակագր

րակոսը Փարպեցուն է հասկանում՝ Ղազար ասելով։ Ստո՛ {յգ} է, Կիրակոսը իր յառաջաբանի մէջ (եր. գ. ), խօս

մի մեծ իշխանի դուստր էր, այդ մեզ յայտնի չէ։ Ստո՛ {յգ} է, Յայսմաւուրք եւ այլն չունինք մեր մօտ, բայց հա

բերդակ, որ է մարդաղի " Ասողիկ (եր. 179)։ Ստո՛ {յգ} է, այս անունը մենք լսում ենք տասներորդ դարու վեր

ր. 52). ստացական դերանուն փոխանակ էականի։ Ստո՛ {յգ} է, որպէս Ս. Գրքում, նոյնպէս եւ նախնեաց աշխատու

աւանդ առաւօտները եւ երեկոյեան ժամանակ: - Ստո՛ {յգ} է, ես եւս նկատում եմ այդ, - պատասխանեց կոմսը,

դստերք, փեսայ, որդիք եւ վերջապէս ամուսինս: Ստո՛ {յգ} է, որ ասում են, թէ աշխարհի երեսին ամենայն լաւու

նում է իր համար օտար աչք, օտար ձեռք ու ոտք։ Ստո՛ {յգ} է, չեն սոքա, որպէս կարող էին սպասաւորել նորա սե

է գցում իմ մեջ. չե՞ն ցանկանում արդյոք նրանք եւ ա՛ {յդ} փողերը քամու բերանը տալ՝ եկեղեցական կապիտալների

լի երազ եմ տեսել... - Ես Էֆիմերդէ չունիմ։ Ա՞ {յդ} է քո շատ հարկաւոր գործը, խելքիդ աղ առնեմ. ո՛վ մ

իմերդէն կամ ուրիշ այդպիսի յիմարաբանութիւնք, եւ ա՞ {յդ} էր պատճառը, որ ձեր պէս խելօքների բերանով անուանւ

ետ մահու Քրիստոսի կամ ՚ի կատարածի աշխարհիս, զի ա՞ {յդ} ապա մեկնեսցէ մեզ Այվազովսքին զառակսն տասն կուսանա

Հարցանում ես դու ինձանից. Ուր եմ ծնած, ա՞ {յդ} ես քննում. Այստեղ եկած եմ Թիֆլիզից:

քատ եւ չքաւոր առաքինութիւն ճանաչել ու մեծարել, ա՛ {յդ} է ահա գործը։ Այսպէս յայտնում ենք մեր մաքուր ս

քին, որ կայ նոցա մէջ, արդա՛րեւ արժա՛ն էր, որ ա՛ {յդպիսի} մի աղանդ բուսանէր, առասպելի ասածին համեմատ, թէ

ց, դու քնար, այլ մի՛ հնչեր ինձ, Ապոլլոն, {յե՛տ} առ դարձեալ դու նորան, Տո՛ւր մի այլ մարդու,

ծարաւի գտանելով, որպէս ասաց ոմն ի հնոց: Մինչեւ {յե՞րբ} պաշտեսցի առ մեզ ասիականդ մոլորութիւն խօսիլ, գրել

եայց եկեղեցի: Այսպէս երբեմն Իսրայէլ դառնայր մտօք {յԵգիպտոս}, եւ քաղցրանային ՚ի քիմս նորա սոխն եւ խստորն առաւ

՚ի Մարսիլիայէ մինչեւ ցԵգիպտոս զաւուրս տասն, իսկ {յԵգիպտոսէ} մինչեւ ցԿալկաթա. զաւուրս 28, ուրեմն զաւուրս 38

ն ի նմին Կողբ գեղջէ Եզնիկ անուն առաքեն ի Միջագետս {յԵդեսիա} ՝ առ ի թարգմանել եւ բերել զգիրս առաջնոց հարց փութ

այն ի Հայս ելանել թափուր ի յուսոյն եղեալ՝ անցանէ {յԵդեսիայ} եւ ընդ Փիւնիկէ եւ հասեալ ի Սամոս առ աշակերտ Եպիփ

բողբոջեալ յԱրարատեան աշխարհի՝ բաժանի յոստանիկ եւ {յեզերականս} եւ որպէս կշռադատութեամբ բաւիմ ք ճանաչել, գրոցս

, իսկ հեռացեալ փոքր առ փոքր ի միջերկրէից յեղափոխի {յեզերականս}. յեօթն ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զոր յառաջ բեր

րձս իւրեանց եւ սպիտակ կտաւ արկեալ զանձամբ կանգնին {յեզր} միոյ վտակի, այնուհետեւ ի գուճս անկանին եւ բարձրա

Մակեդոն, եւ զՆեստոր: Ուստի հետեւաբար յառաջ բղխի {յեզրակացութիւնդ} անմխիթար, եթէ արտաքս քան զեկեղեցին մեր՝ Այվազով

րձաւորէ. այլ Վռամշապհոյ անլուր խոստմանցն եղեալ, {յելանել} իւրում ի Հայս գտանէ ժողովեալ առ Մեծն Սահակ եւ Մես

Հնդկաստան, այլ ձմեռնային եղանակք արգելուն զիս, {յելանելոյ} իսկոյն ի ճանապարհ: Քանզի ՚ի Մարսիլիայէ մինչեւ ցԵ

չ ժամանակի բանականութեանն էր գիւտ՝ կամեցաւ նաւել {յԵլլադա} եւ գնալ յԱթէնս առ աշակերտակիցս իւր, այլ վասն հող

ա... Մի՛ պատմէք 'ի Գէթ, եւ մի՛ տայք զայդ աւետիս {յելս} Ասկաղովնի. զի մի՛ երբէք ուրախ լիցին դստերք այլազ

եզու հայոց, ցորչափ կացցէ կրօնն մեր ազատ յամենայն {յեկամուտ} տարերց, ազգն մեր չունի երբէք անհետանալ։ Աւելորդ

զնոր հայախօսութիւն հեղինակիս, մշակեալ եւ մաքրեալ {յեկամուտ} խառնակութեանց [ըստ բառից եւ հնչմանց], եւ ընդ նմի

զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝ {յԵկեղեաց} գաւառի, ինքնին խաղայ յԱյրարատ ի գաւառն Գողթ սրբե

ռնուլ զմանրամասնութիւն հրաշափառ խայտառակութեանս, {յեկեղեցական} պատմութեան Բարոնէոսի: Յաջորդ լինել պապին առաքելո

յ: Տունն այն, որպէս եւ կրպակք, գտանին մերձ {յեկեղեցին} հայոց ի " Չինի-բազար " ասացեալ փողոցի, որ գրեա՛

ապատուութիւնդ, անամօթեցան ձգել զբազմութիւն Հայոց {յեկեղեցին} Հռովմայ, ասասցեն ապա թէ ի՞, ունին պահել զկենդան

շըրջեցաւ 'ի քարոզութիւն 'ի մէջ Հայոց, 'ի վանս եւ {յեկեղեցիս} նոցա հանապազորդելով իբր զմի 'ի վարդապետաց նոցա.

ղխումն Հոգւոյն միմիայն ի Հօրէ: Վարդապետք պապական {յեկեղեցւոյ}, յութերորդ դարու հիմնեցան ՚ի բառս առաքումն զոր ՚

, նսեմացուցանեն ընթացք նորա, այն է՝ հերձիչ նորա {յեկեղեցւոյն} Հայոց եւ անկանիլ ի գոգ պապին Հռովմայ, այլեւ աղճա

, կամ ՚ի գրաւոր յիշատակարանաց, թերեւս նշխարելոց {յեկեղեցւոջ} Կալկաթսայի, հաւատացելոյ Ձերում տեսչութեան: Ի

ոն շքոյ ի նոյն տէրութենէ եւ հանդիսակից լինի տօնին {յեկեղեցւոջ} մերում, ուր խնկօք եւ մոմեղենօք եւ այլ եկեղեցական

եկեալ 'ի Կոստանդնուպօլիս յետ բազում քարոզութեանց {յեկեղեցւոջ} Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, որ 'ի Ղալաթիա, եւ հ

օնել ընդ Եւրոպացոց զոր նոքա տօնէին, եւ ասել զժամ {յեկեղեցւոջ} ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի գործ ածել զժամագ

զժողովուրդն արծաթով պատել զորպիսի եւ իցէ պատկերս {յեկեղեցւոջ}, որպէս թէ մեծ առաքինութիւն եւ քաջագործութիւն էր

ւթիւնքը ամենայն ուժգնութեամբ գործ դնելով Ֆրանսիոյ {յեղափոխական} շարժողութեան, խաչակիր արշաւանք քարոզեց ֆրանսիակա

կի միջնորդութեամբ, ամենախոշոր մետալները կարելի է {յեղափոխել} դէպի լաւ, այսինքն դէպի ոսկի: Այս համառօտ ծա

տգամագրի, իսկ հեռացեալ փոքր առ փոքր ի միջերկրէից {յեղափոխի} յեզերականս. յեօթն ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զո

է հացի եւ եթէ այլ բաների։ Անհնար է, թէ լեզուն, {յեղափոխուելով} ազգի աւելի առաջ գնացած մասին մէջ, անփոփոխ մնայ մ

րօրութիւնը, երբ նոցա ազգը ենթարկուել է մի թշուառ {յեղափոխութեան}, այլ մանաւանդ օգուտ են քաղել դորանից եւ առաւել ա

րներից բաղկացած նեղսիրտ եւ միմիայն ֆրանսիական մեծ {յեղափոխութեան} շնորհքով մի փոքր մարդ դարձած կառավարութիւններով,

ել էր իր կառավարչական ձեւերը եւ առաջին ֆրանսիական {յեղափոխութեան} մրրիկը ցամաքահողի մէջ այնքան դէպքեր պատճառելով ան

, թէ՛ սա չար ոգի էր խռովութեան, ապստամբութեան եւ {յեղափոխութեան}, որի անունը Աստարօտ: Յառաջ եկաւ Աստարօտը. գլու

սերմը, սկիզբը կամ դարագլուխը։ Այս մեծակշիռ {յեղափոխութեան} սկիզբը տեսանում ենք տասնեւերեքերորդ դարումը, որ

եթէ այդպիսի պատճառներ չլինէին, լեզուն չէր ընկնիլ {յեղափոխութեան} տակ։ Յայտնի է, թէ լեզուն չէ կարող կազմուիլ կամ

պաշտօնները։ Յայտնի է, թէ իսրայէլական բնութիւնը {յեղափոխութեան} տակ ընկնելով այդ դարաւոր ժամանակամիջոցում, Եգիպտ

այկականաւ վարել լեզուախօսութեամբ, այժմ ենթարկեալ {յեղափոխութեանց} ժամանակին, ստիպի ինքն կորուսանել զնուիրական, բա

ակն պիտոյ էր ենթադրել, միտ եդեալ անեզր եւ անվերջ {յեղափոխութեանց} եւ սասանութեանց եղելոց ի Հայաստանեայց աշխարհի:

փոխւում են, եւ ինքը՝ երկրագունդը, ենթարկւում է {յեղափոխութենների}, որի հետ, անտարակոյս, կապակից էին նորա շրջապատ

հպանէ իւր եկեղեցու միջնորդութեամբ: Համաշխարհական {յեղափոխութենների} մէջ եկեղեցու ինքնուրոյնութիւնը եղել է եւ մեր ազգի

վերայ՝ անցանենք քննել նորա ընկերութիւնը, որ շատ {յեղափոխութենների} ենթարկուեցաւ մինչեւ մեր օրերը։ Այդ սասանեցուցիչ

կտա՞կ իցէ թուղթն այն, թէ պարգեւագիր: Ընդ այս {յեղափոխութիւն} գործոյն, որում ոչ բնաւ ակն ունէր օրէնսգէտն այն ա

եւ բարոյական աշխարհներում, որ թոյլ տային այսպիսի {յեղափոխութիւն}: Առնունք մի բոյս, որ, դիցուք թէ, բուսանու

որ բնական աշխարհի օրէնքը թոյլ է տալիս անհատի մէջ {յեղափոխութիւն}, թէեւ միայն փոխուած էր նորա արտաքին շրջակայքը:

ս ուղղութիւնը, մինչեւ որ նա չկատարէ մի տնտեսական {յեղափոխութիւն}, իւր մինչեւ այսօր բռնած ընթացքի մէջ, եւ մինչեւ

տանալու են մի մեծ բարոյական (ի հարկէ դէպի լաւը) {յեղափոխութիւն} գործել իւրեանց հասարակութեան մէջ, բայց մի աններե

մարիտ է այդ խնդիրը, բայց եւ այն ճշմարիտ, որ այդ {յեղափոխութիւնը} կատարուեցաւ տէր սատանայի վերայ: Սորա պատճառը իմա

նայ միւս մասին վերաբերութեամբ, անհնար է, թէ այդ {յեղափոխութիւնը} ազդեցութիւն չանէ, շատ կամ սակաւ, այդ այլ խնդիր

կանութեամբ եւ պաշտպանութեամբ վերանորոգուել էր մեծ {յեղափոխութիւնից} յետոյ: Ահաբեկութիւն տարածեց ամէն տեղ այս ցնցիւնը

ն թէ Նաբուգոդոնոսորի վաթսուն կանգուն արձանը։ Այս {յեղափոխութիւնից} էլ մինչեւ այսօր երկու հազար տարի անցաւ եւ այս երկ

որի հետ, անտարակոյս, կապակից էին նորա շրջապատի {յեղափոխութիւնքը}: Զարմանալի ժամանակ է մեր ժամանակը. ասես թէ այս

ենթարկուեցաւ մինչեւ մեր օրերը։ Այդ սասանեցուցիչ {յեղափոխութիւնքը} անտարակոյս պիտոյ է ազդեցութիւն ունենային եւ նոցա

րճ կեանքում եւ մեր արած փորձերից տեսնում ենք նորա {յեղափոխութիւնքը} ։ Իջնո՞ւմ են այդ յեղափոխութիւնքը մինչեւ արմատը,

տեսնում ենք նորա յեղափոխութիւնքը։ Իջնո՞ւմ են այդ {յեղափոխութիւնքը} մինչեւ արմատը, ազդո՞ւմ են հասարակաց ժողովրդի լեզ

մբ, հանքերը հողային վիճակից հեշտութեամբ կարող են {յեղափոխուիլ} դէպի մետալ, իսկ կերպարանափոխութիւնը, որ գործւու

, մեզ թւում է, թէ դարձեալ Պաւղոսի այս գաղափարն է {յեղյեղում}, երբ ասում է. " ըստ սննդակից գոլոյ ինձ ի մանկու

նքները, մի ակնթարթում, ինչպէս Երեմիայի " Կաթսայ {յեռանդեան} " եռացնում են ահագին ովկիանը, ես խելագա՞ր եմ, ո

ր ունի առ Ձեզ, մնամ նովին միշտ, որպէս յերեկն եւ {յեռանդն} ՝ Արգոյ հայրենակցիդ Խոնարհ ծառայ Միքայել

ւ զտունկ, Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի, Զվարդ {յեռեալ} ճոխ ի թուփ, Շուշան յիւր ոճ գարնայնի:

նց անհամար հարստութեան համեմատ շատ եւ շատ արծաթով {յեսան} (սրող քար) գնելով՝ թուրի պէս սրեցին իրենց լեզո

. այսպէս էլ նորա պաշտօնեայ եւ կուսութեամբ պատուած {Յեսո՛ւն} ։ Իսկ այն զարմանալի մարդու՝ Եղիայի գովութիւնը ո՛

յուսով տեսութեան երկնառաք Հօտապետիդ: Այն յոյս՝ {յետ} բազմօրեայ ակնկալութեան այսօր լնանի, եւ մենք տեսա

սրտի մնաց ի վերայ իմ, զոր զկնի ամսօրեայ ժամանակի {յետ} ծախելոյ զբազում ինչս բժշկաց եւ դեղորէից վերջապես

ի՛ խտրութիւն ինչ ծագեսցի ընդ մէջ իւր եւ նոցա: {Յետ} այսր ամենայնի ես ընդ այլոց հոգեւորականաց սկսայ յա

զիս հանդիսացուցեալ յանդիման նորին վեհափառութեան, {յետ} որոց յատենի հոգեւոր կառավարութեան, ի ներկայութեա

երելով տառապագին ի դրունս բժշկաց եւ դեղավաճառաց, {յետ} ընդ երկար վարանմանց այն ինչ բարձաւ յինէն յոյս վեր

րեաց վերստին հաստատել զիս ի հոգեւոր կոչման: 5 {Յետ} իբր ութն ամսոյ նորին բարձր սրբազնութիւն կոչեալ զի

դ իսկ չունի բնաւին ընդունել զվճիռ ինչ, վասն զի, {յետ} գոլոյ այնր անհիմն եւ բոլորովին անկանոն չունի թերե

ն, եւ գործով ցուցից զիմո երախտագիտութիւն: ՝ {Յետ} փոքր քան շատ՝ յայտնելոյ զսրտիս զգացմունս վեհանձն

այսպես. " Մատթէոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց"։ {Յետ} զայս ամ[ենայն] այսպէս հաստատելոյ եւ վաւերացուցանե

նյայտ եղելոց ձեզ եւ այլոց բազմաց, այլ եւ զայս թէ {յետ} աւուրց իբր երկուց կամ երից ելանեմ [Էջմիածնէ ՚ի Թի

եռն դեսպանին Անգլիոյ, որ ՚ի Սանկտպետերբուրգ: {Յետ} զաւուրս քանիս մնալոյ ի Թիֆլիս, է, որ յաղագս ստա

եալ զբովանդակ զգործն, վերստին գումարել ի ժողով: {Յետ} երկուց աւուրց սրբազան արքեպիսկոպոսն Մակար հրաւիրե

ս ձեռնագրեալ մատուցի սրբազան անդամոյն Սինօդի: {Յետ} աւուրց ինչ վերստին գումարեցաւ ժողովն, կարեմք հաւ

ումարեցաւ ժողովն, կարեմք հաւաստեաւ ենթադրել, թէ {յետ} ընթեռնելոյ եւ ի միտ առնելոյ զամենայն, որ ինչ բով

անէ կուսակալին Անգլիոյ ՚ի Հնդկաստան: Աւուրց, {յետ} իբր երկուց կամ երից ստանամ ես զբնագիր եւ զթարգման

ինիստրն արտաքին գործոց ուղղի ի Ս. Պ. Բուրգ: {Յետ} աւարտելոյ գործողութեանցս, փութանակի մեկնեցայց ի

ութեան Անգլիոյ ի Կալկաթա: Վսեմափայլ դեսպանն, {յետ} ամենայն մանրամասնութեամբ իրազեկ լինելոյ հանգամանա

այինք հողմավար մղեցին զշոգենաւն ՚ի Սիկիլիա կղզի, {յետ} զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս

ջորի մինչեւ ցերկաթուղին, տարեալ մեծի ցրտութեան, {յետ} մշտագարուն օդոցն քաղցրութեան Իտալիոյ աշխարհին:

զտէրութիւնն Անգլիոյ զբովանդակութենէ գործոյն: {Յետ} եզերելոյ գործոցս ՚ի տուընջեան, ընդ երեկս ՚ի 1 նո

այինք հողմավար մղեցին զշոգենաւն ի Սիկիլիա կղզին, {յետ} զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս

երստին ընկալաւ զայլս. նաւեցի ի Գենուա, ուր հասի {յետ} իբր երկուց աւուրց մեծ նեղութեամբ: Իբրեւ տեսի

Ջոն Ռօսսըլըն առ այս գրութիւն դեսպանին Ռուսսիոյ, {յետ} գրագրութեան իւրոյ, ընդ ներքին Գերագոյն Տեսչութեա

համարիմ զեկուցանել զպատուականութեան Ձերում, թէ {յետ} հաստատութեան թղթոյն, որ գուցէ թէ կատարեսցի մինչե

իմս երեսփոխան, թէ Այվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն, {յետ} գրագրութեան իւրոյ ընդ Թադթէոս եպիսկոպոսին Ասպահան

տամք զայս թուղթ հաստատեալ մերով ձեռնագրով"։ {Յետ} այսորիկ, յաւելու յիշեալ եպիսկոպոսն, թէ " ինքն ո

Մայիսի, այն է՝ ի 11 Յունիսի, ըստ նոր տոմարի, {յետ} քսան եւ չորից աւուրց նաւարկութեան, ի Սուէզայ, ո

փոխարքային Կովկասու, հրաւիրելով զիս գալ առ ինքն {յետ} երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ նա եւ

խնդրել, փութացուցանել զպատասխանին, ասաց. եթէ {յետ} եօթնեկի միոյ կարիցէ գրել: Եօթնակդ այդ լրասցի յե

ետ եօթնեկի միոյ կարիցէ գրել: Եօթնակդ այդ լրասցի {յետ} երկուց աւուրց, այլ ես տեսանելով զմեկնիլ շոգենալ

ւ մանրակրկիտ քննութեամբ մաղեսցին յատենի Կորտին, {յետ} տալոյ Ադմինիստրատորին զհաշիւսն: Այս ամենայն տ

Եւ այսպէս, որդի հանգուցելոյն՝ պ. Յովհանջանն, {յետ} մահուան հօրն իւրոյ, տնտեսեալ զգումարն զամս յոլո

ի, 1861 ամի, Կալկաթա։ Hotel gallais"։ {Յետ} ստանալոյ զպատասխանի առ այս երթայց առ նա եւ խնդրեց

ւնեան: Սարգիս Ծատուրն վախճանեալ է յամի 1812: {Յետ} վախճանի նոր վախճանեալ են նոյնպէս երկու անգլիացի կ

յաղագս մուծանելոյ զքանակութիւն նորա ՚ի բողոք իմ: {Յետ} ընդերկար պատճառաբանութեանց եւ թանգարանաց ի վերջոյ

ասխանի գրեաց, որով եւ խնդրեաց յինէն գնալ առ ինքն {յետ} վեց աւուրց, այն է յ3 Յուլիսի: Իբրեւ ներկայաց

ԳՈՅ ՊԱՐՈՆ ԱԲԳԱՐ ԵՒ ԱՌ ՊԱՏՈՒԵԼԻ ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս {Յետ} մեծի կարեկցութեան, զոր ցուցիք ինձ ՚ի կատարել իմ

ընկալաւ կամակար: Այժմիկ աղաչանք իմ այս կան. {յետ} տեսանելոյ զհաշիւսն եւ ստանալոյ զմնացորդ գումարին

ա (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ եւ թէ {յետ} ստանալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի վերստ

րդին Ջուղայու, զաւարելոյ Ամենափրկչեան վանաց, որ {յետ} ունելոյ զայնքան աղբիւրս եկամտից եւ առանց ծախելոյ

ական եկեղեցւոյ ընթանան զմահմեդական թագաւորէ, եւ {յետ} այսր ամենայնի, այն է հարստութեան եւ պատւոյ, Ղազ

իրի ասեմ մեծապատիւ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: {Յետ} թողլոյ իմոյ զՀնդկաստան եւ ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ

վերին տեսչութեանն, զորմէ չկարեմք պարզաբանել: {Յետ} ազգովին ընտրելոյ զնուաստութիւն իմ 'ի տարժանելի պա

ի վերայ դնէ իւր ծանրութեան քարը: Այդ պարոնը ազգի {յետ} մնալու պատճառ լուսաւորութեան կողմից դնում է այն բ

ակը չէ պիտոյ այն լինի, որ աշխատի իւր մահից յետոյ {յետ} ձգել իւր ժառանգներին շատ արծաթ, մեծ հարստութիւն

ղուի թոյնը թողած եւ միմիայն մեղրը եւ մոմը քաղելով {յետ} դառնային իւրեանց տեղը. այս մի շատ քնքուշ խնդիր է

ի գագաթի վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում են {յետ} եւ յառաջ, ակամայ երանի եմ տալիս մինչեւ անգամ այդ

աւ: Տեսանում եմ երազիս մէջ, որ աշխարհի ժամանակը {յետ} է գնացել քանի հազար տարիներով։ Թւում է ինձ, թէ

պատճառը մի ազգի, մի քաղաքի, որպէս եւ Նախիջեւանի {յետ} մնալու: Այս բանը քանդել է մեր ազգի տունը։ Դ

րհի երեսին երկու բան կայ՝ այո կամ ոչ, յառաջ կամ {յետ}, լինել կամ չլինել: Այս հիմքերի վերայ հարկաւորաբ

ի յառաջ գնալու համար, ուրեմն, անտարակոյս, պիտի {յետ} գնայ, եւ պիտի չքանան այնուհետեւ մեր բարի բարի յո

այ քաղաքը, եթէ յօժարի ճանաչել ճշմարտութիւնը եւ, {յետ} դնելով ամենայն կոյր կամակորութիւն, սրբէ իւր վերա

դեսեատին հողի արդիւնքից չէ կարող հինգ հազար մանէթ {յետ} ձգել տարին ուսումնարանի անունով, եթէ այդ կայքերի

ւմ էին բազմութեան մէջ՝ ամենայն ամօթ ու պատկառանք {յետ} դրած, մեծ-մեծ խօսել, թէ հասուցած էին 400 աշակեր

տանւում են այժմ: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, նայի {յետ} եւ յառաջ, քննէ իւր անցածը, ներկայն եւ գուշակէ ա

նել մեր ազգին այդ նորա տարապայման կարօտութիւնը եւ {յետ} մնալը լուսաւորութեան գործի մէջ: Պ. Իսահակեա

մենայն մարդկային կարեկցութիւն՝ առանց զզուելու եւ {յետ} քարշուելու: Անցեալները գրում է ինձ մի այսպիսի նա

մ են սոքա, եւ Պապը, եւ Հայաստանը հանգստանալով, {յետ} են դառնում Յունաց զօրքը: Պապը, նմանելով իւր հօր

Եղերերգութեան մէջ Հայոց զօրքը, Պարսից պատերազմից {յետ} դառնալով, երգեց գիտնական Թէոդորոս Եսայեան Խատամե

ոթորիկներից խռովուած թանձր եւ մառախլապատ ամպերը, {յետ} է քարշում իւր ոգեւորիչ ճառագայթքը այդ աշխարհի վեր

ետեւ ի գուճս անկանին եւ բարձրանան եւ աղօթեն. ապա {յետ} կիսոյ կամ միոյ ժամու արշաւեն ի բարձունս ի չորից կ

լիապէս գնահատելու համար պիտոյ է հարիւր տարիներով {յետ} երեւակայել իւր անձը, երբ ոչ այսչափ, ինչպէ՛ս այժ

րիանոնքը: Եւ եթէ այն րոպէին հարիւրաւոր տարիներով {յետ} գնար ժամանակը, եթէ մտքիս եւ յիշատակիս մէջ կենդան

ուար բան չկայ, ոչինչ աւելի ծանր չգիտենք, քան թէ {յետ} պահել մեր ծիծաղը մի այսպիսի տղայական եւ պատուամոլ

՝ Հայերէն գրով, Հայերէն լեզուաւ խօսելէն ետեւ, " {Յետ} բանիցս " ըսելով՝ Հայոց բերնին կղպանք մը կը դնէ,

այց Բէգզադէն մի մանէթով երիտասարդին տուած ապրանքը {յետ} չէ ընդունում մի մանէթի տեղ, այլ հաշւում է 75 կոպ

շահ հանելով, ուստի արժա՛ն է, որ մնացած ապրանքը {յետ} առնուս նոյն գնով, ինչ գնով ես քեզանից ստացել էի

ստացել էի: Եթէ մի մանէթի բանը պիտոյ է 75 կոպէկով {յետ} տալ, պակաս մնացած 25 կոպէկը որտեղի՞ց պիտի դուրս

երջացնում է Բէգզադէն իւր հաշիւը. մնացորդ ապրանքը {յետ} է ընդունում ցած գնով, չէ տալիս երիտասարդի վարձը

նենալ նորան իւր խանութի մէջ, այլեւ հրաժարւում էր {յետ} իւր տեղը ուղարկելուց, տղան, բոլորովին անօգնական

ին՝ եւ գարնան ծիծեռնակներ, բայց նոցա տղամարդիկը {յետ} չդարձան, նոքա իւրեանց այրիութիւնը նախատինք չհամա

ւակին։ Ի՛նչպէս կարելի է, որ նա երեխայի պատճառով {յետ} մնայ խրախճաններից, պարահանդէսներից եւ դիմակահանդ

հ, կարասիք, գնելու կամ վաճառելու բան, անցան եւ {յետ} գալու չեն միւս անգամ այն ժամանակները, երբ օրէնք

պտելի աւանդ՝ կտակելով, որ տասնապատիկ շահեցուցած {յետ} տան այդ նուիրական աւանդը իւրեանց զաւակներին:

թեան: Իմ կարծիքը այնպէս է, որ եւ Ռուսսիայի Հայք {յետ} մնալու չէին այս բանից, ըստ որում, պատմութեան չլ

գապէս ճանաչեց այժմ նորան իւր գրուածից: Վարագոյրը {յետ} քարշուեցաւ, եւ հերոսը գտանւում է թատրոնաբեմի վեր

աւունք չունենալը բնաւ չէ կարող վշտացնել նորան կամ {յետ} կացնել գործից, եթէ կերպարանագործես նորան պայմանի

որ Եւրոպան Եւրոպա է դարձել, իսկ Ասիան՝ Ասիա ու {յետ} է մնացել: Այո՛, կլիմաները կարող են շատ բան պատճ

նց ստրկացնել զանազան ազգեր, որովհետեւ այդ ազգերը {յետ} են մնում եւ չեն քաղաքակրթւում: - Այսպէ՞ս,

գութիւնը կը մնայ միշտ իբրեւ մի ամուր գաղափար, որ {յետ} չէ մնում բարոյական Չինաստանից: Ժամանակը մի

անգամ է անցնում, եւ նա, որ ընթացակից չէ նորան, {յետ} է մնում: Մեք կարող ենք բռնել ժամանակի այն ակնթար

'երթանք այն ծուռ ճանապարհը, որից եւ գնացողը կամի {յետ} դառնալ, բայց ոտքը սայթաքում է: Եւ ի՛նչ խելք է կ

րեմն եթէ ոք պահանջեսցէ ինչ, անընդունակ արասցեն: {Յետ} այսորիկ այժմ իմ վերջին կամքս եւ պատուիրանս յայտնե

նի տիրեսցեն եւ խառնեսցեն ընդ գետնի տանն իմոյ, եւ {յետ} թաղման մարմնոյն իմոյ, երկաթեայ սանդուղս բացցեն ի

տունն եւ կամ ՚ի տան սարանջամիցն հատոր ինչ. ուստի {յետ} մեռանելոյ յիշեալ Աննային իմ կտակակատարքն զվերն յի

ացեալ իցէ ՚ի տանն իմ ընդ կառավարութեամբ Աննային, {յետ} մեռանելոյ Աննային, զվերն յիշեալ երեք հարիւր ռուփ

իւրեանց ֆի հարիւրն ինչ իւրեանց հախսայ վեր առցեն, {յետ} այնորիկ եւս տների մարամաթի, խազնի եւ վերն յիշեալ

անի բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, նմանապէս եւ {յետ} իմ մահուանն ի յիշեալ կառավարչաց աստ կարգեալ օրինի

եւ ըստ բաժանմանն, որ ի նոյն կտակին տեսանի: {Յետ} այսորիկ եւ վասն մեծի կասկածանացն, զոր ունիմ ի նե

ն հօր եվ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ ամէն. Կտակ {յետ} մահուան հաստատում է որպէս հրամայէ սրբազան Առաքեալ

, կտակս այս գրեցի առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, որ {յետ} մահուան իմոյ հաստատուն լինիցի, այսինքն ` Նա

ն դրամով տպեսցեն առ ի յիշատակի իմոյ եւ ծնողացս եւ {յետ} այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճառի բովանդակութիւնն յետս

ա կարեւոր լինիցին ամենայն հեշտութեամբ ստանալոյ եւ {յետ} ստանալոյն ամենայն ուրախութեամբ վայելեսցեն ըստ կամ

ց բաժին գննի եւ մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ {յետ} վաճառվելէն յամենու բաժինն ըստ իւրաքանչիւր տիրէ։

սոցա գինն Եալջիս քաթումն թալապ ամ գրել, վասնորոյ {յետ} մահուանէս կատարեալ ազատութիւն ստասցեն եւ ստանալով

քանզի նոյնոյ գինն չէ ի մէջ ստացուածիս եւ հարկանայ {յետ} մահուանէս վերստին ունիլ ի ստացուածէս եւ հարիւր յի

նենալն իմ զԳնուսցի մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ զոր ինձ {յետ} տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ եղէ նմա յօ

յն՝ մկրտելոց եմ նորա նոյնոյ անուանակոչութեամբ եւ {յետ} այնու ընդունելոց եմ իբրու հոգեւորդի, վասնորոյ խն

հոգի եւ մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կէտ մահուանս եւ {յետ} ելանելոյ ի տեղի ցանկալի տեսութեան արարչիդ իմոյ եւ

Տ ԻՄ Որպէ՞ս գգուէ բնութիւն զարեւ {Յետ} անձրեւաց, յետ բքոյն. Որպէ՞ս զարթնու թօշնե

Որպէ՞ս գգուէ բնութիւն զարեւ Յետ անձրեւաց, {յետ} բքոյն. Որպէ՞ս զարթնու թօշնեալ տերեւ Ի

Որպէ՞ս զարթնու թօշնեալ տերեւ Ի ցօղ զուարթ {յետ} տապոյն. Որպէ՞ս լերինք, հովիտք, ծործորք

աչել, Օ՜, ասասցուք ի կարճոյ: Մարդն, {յետ} որոյ զգաց սէր, Գոչեաց եթէ մեռանիմ, Զ

յն սակս արժան համարիմ տողել աստէն զքննութիւն իմ, {յետ} համարելոյ եւ թուելոյ զամենայն զքարինս գայթակղութե

ոյ եւ թուելոյ զամենայն զքարինս գայթակղութեան, եւ {յետ} ի մատենին նշանագրելոյ, զոր զոյգ ընդ այսմ շնորհ ո

ս իրողութիւն արդէն կատարեալս եւ ո՛չ դեռ կատարելիս {յետ} մահու Քրիստոսի կամ ՚ի կատարածի աշխարհիս, զի ա՞յդ

եկեղեցի"։ Զայս հարցումն առաջարկէ Այվազովսքին, {յետ} խօսելոյ եւ սահմանելոյ զյատկութիւն ուղղափառ կաթողի

աց, մանաւանդ զի զկնի յարէ իսկոյն զահեղ դատաստանն {յետ} յարութեան, առանց ՚ի սկզբան անդ սահմանելոյ զորոշա

խան է Այվազովսքին. թէ " բերանով եւ գործով"։ Եւ {յետ} զբերանային սահմանելոյ յասել հանգանակին, յարէ, ե

Երբ ուսանողը դադրած-վաստակած Տունէ {յետ} դառնում (հարկ է թէ քաղցած), Դեռ իմ դատաւո

կով օղին կարապետ, - Ե՞րբ մադերայից նա կմնայ {յետ}, - Փառաւոր կերպով կերաւ, ճաշակեց Ու ս

ախ է եւ տխուրը: Ընդհակառակ ` կէս օրից {յետ}, երբ արեւն ի խոնարհ Ուրախի էլ կոտրած է սիր

մեր օդը, Չգիտեն, որ անչափ քաղցր է՝ մրրկից {յետ} զեփիւռը, Խաւար օրով յայտնըւում է մեզ արեւի

, որ ինձ չի թողնում, Մինչեւ ի մահ եւ մահից {յետ} պայծառ դիմօք հանդիպում. Ա՜խ, փարելի դու ի

Մասեաց դաշտերում Հայոց աշխարհին, Էլ {յետ} թող չըգայ Ձըմեռ անըզգայ, Ջերմութիւնդ

տեմ, չես կորուսանում Եւ խոստացած, խօսքիցդ {յետ} չես դառնում: Մի՛ հրաժարուիր, քան թէ

լու, Սարսափելի մի ձայն եկաւ ականջիս. {Յետ} եմ նայում, տեսանում եմ այլ աղջիկ, Նոյնպէս

զգալով չարչարուիլ Ու չքանալ վայրապար: Ա՛ռ նորան {յետ}, ինձ պէտք չէ, Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս. Քեզ մի

եմ դնում ես այդ քարին, Ութսուն եօթը տարուց {յետ} ` Քեզ պատւում է Հայի որդին. Եւ նա՜,

յսօր եւ վճռաբար յայտնում ենք, որ մի քայլափոխ եւս {յետ} կոխելու կամք չունինք, ոչ միայն Պ. Չամուռճեանի շ

ական է ոչ թէ ձախ ու ծուռ թարգմանութիւնք, դարերով {յետ} մնացած գաղափարք եւ խաւար ֆանատիկոսութիւն տալ նորա

։) Այս իրենց բառն է, եւ վերստին իրենց {յետ} տալու համար միայն գործ դրինք, ապա թէ ոչ հայախօսու

նալ XIX դարը, մոռանալ շրջապատող հանգամանքները եւ {յետ} գնալ, հեռանալ մինչեւ V դարը, ես իմ կողմից կարել

է վազէ։ Այստեղ նա միջոց չունի, թէ եւ ցանկանար, {յետ} դառնալ այնքան հեռի, տասն եւ չորս դարու ճանապարհ

թէ՛ կարիքների կողմից։ Վերջինները շատ տեղ դարերով {յետ} են մնացած այժմեան ժամանակներից։ Եւ առհասարակ

մինչեւ մեր պատուելի հեղինակները, դպրոցական փառքը {յետ} դնելով, Ազգի համար չ'աշխատէին առողջամիտ կերպով,

արդինալի խօսքով երեք անգամ արտաքսեց եւ երեք անգամ {յետ} բերեց: Միւս եւս խոհարարը ինքնին փախաւ ճանապարհից

կու հարիւր տարուց շինուած վանքերից փոքր պակաս կամ {յետ} մնացած լինէին, ապա բնա՛ւ արժանի չէի համարիլ ինձ

եւ ո՛չ թէ ասողից, քա՛ւ լիցի, " որովհետեւ շնորհը {յետ} չէ դառնում, եւ պարգեւքը չեն պակասում ", այլ դոց

եւ, ոճ եւ այլն։ Բայց, երկարութիւնից փախչելով, {յետ} դրինք այս անգամ՝ պահելով հրատարակել Փարպեցու Պատ

շինեաց զքարայարկսն " (Սեբէոս, եր. 140)։ " {Յետ} որոյ ապա քակեալ սորա (Կոմիտասայ) զփայտակերտ գմբ

տղայութեան ուսեալ էր ինչ ինչ 'ի դպրատան նոցա, եւ {յետ} մահու նոցին աշակերտեալ եղեւ երանելւոյն Աղանայ"։

նչաց աշակերտ եւ վերջը այսպիսի բացադրութեամբ խօսքդ {յետ} առնուս։ Բայց մենք չենք մեղադրում Չամչեանին. նա

)։ Դնենք, թէ նոյն 455 թուականին, երբ Վահանը {յետ} եկաւ Պարսկաստանից իր երկու եղբարց հետ, նորա մայր

տարի։ Փարպեցին գնացել է այնտեղ նոյն 484-ին, եւ {յետ} է եկել 486-ին, որովհետեւ, վերադառնալով Սիւնեաց

մա ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմա եւ զաւակի նորա {յետ} նորա ուխտ քահանայութեան յաւիտենական. փոխանակ զի

հետեւ ասում է. " Զի կամակար մտօք եթէ յանցանիցեմք {յետ} ընդունելութեան գիտութեան ճշմարտութեանն՝ այնուհետ

, որպէս նաեւ Ասողիկի Պատմութեան 79 երեսում. " Եւ {յետ} մահուանն Սուրմակայ ժողովեալ հայրապետացն Հայոց խնդ

) Այս իրենց բառն է, եւ վերստին իրենց {յետ} տալու համար միայն գործ դրինք, ապա թէ ոչ հայախօսու

որդոցը եւ Դուռը տարաւ, երբ աշուշան, Պարսկաստանից {յետ} բերելով, նորանց յանձնում է նոցա մօրը՝ Ձուիկին, մե

, բարեմտաբեր խորհուրդ տուեց նորան մի քանի ժամանակ {յետ} դնել այդ դիտաւորութեան իրագործութիւնը, մինչեւ իւ

պահանջում են, որ վճռաբար կատարուի ամենայն գործ, {յետ} դրուի դանդաղկոտութիւնը եւ չխնայուի մի մարդու անձն

րստին լսում է մի ժամակոչի բերանից... Արեւը {յետ} քարշեց իւր վերջին ճառագայթքը, եւ ժամակոչը երկու

: - Իմ առաջին եւ վերջին խորհուրդը այս է, որ {յետ} հրաւիրէք դուք ձեր փեսան... Համաձայնեցէք ինքներ

երպարանքը երկու քայլ յառաջ սողալով դէպի խօսողքը, {յետ} գնաց յանկարծ երեք քայլ: Պ. Յովնաթանեանցը չտեսաւ

րտէ նորա։ Սա ինքն Մխիթար աբբայ 'ի տիս մանկութեան {յետ} ամաց ինչ, որպէս ասացաք, մտեալ 'ի նոյն վանս Սուր

եբաստիա, յառաջնորդէ տեղւոյն ձեռնադրեցաւ սարկաւագ {յետ} ընդունելոյ զայլ աստիճանս, եւ ապա քահանայ, յետոյ

ցա հանապազորդելով իբր զմի 'ի վարդապետաց նոցա. եւ {յետ} բազում դիպուածոց ո՛րպէս եկն 'ի միտս ժողովել զաշակ

ալ զօգուտ ազգին։ Եւ եկեալ 'ի Կոստանդնուպօլիս {յետ} բազում քարոզութեանց յեկեղեցւոջ Սրբոյն Գրիգորի Լու

իա, եւ հալածանաց, որպէս պատմի 'ի վարս նորա, եւ {յետ} բազում ծանօթութեանց զոր ստացաւ առաջոյ եւ զկնի 'ի

Քօլլեճեանց, որ ոչ ունէին զայս փօլիթիքա. մինչեւ {յետ} բազում բանից եւ թղթոց կոչեցաւ Մխիթար աբբայ հայր '

պաւորութիւնքը, ազդելով նորա զգացողութեան վերայ, {յետ} են գանչում այդ ազատութիւնը եւ փակում են նիւթական

սանելով, որ միեւնոյն մարդկութեան որդիքը, այդպէս {յետ} մնալով, անգործ էին կացուցել իւրեանց բանականութիւ

եծարութիւնը ազգերի, որպէս եւ դորա հակառակ, նոցա {յետ} մնալը եւ թշուառութիւնը, այդ բոլորը, ասում ենք,

ւ այս կղզու մէջ եւ Սարակինոսների յափշտակած երկիրը {յետ} դարձուցանելու։ Սարդինիա կոնդակ ուղարկուեցաւ նոյն

րել Հենրիկոսի խնդիրը, այն պայմանով միայն, որ սա {յետ} գանչէր աքսորից Յիսուսեան աբեղայքը։ Հենրիկոս

տուեց ամուսնանալ Մարիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուսեանք {յետ} եկան աքսորից եւ իւրեանց երախտագիտութիւնը ցոյց տու

ք 'ի նոցանէ իշխեաց ցայժմ ախոյեան ելանել ընդդէմ իմ {յետ} բազում անգամ թախանձելոյ իմ զնոսա, այլ փախուստ տո

շաղփաղփ Աստուածաբան կարծելոցն։ Իսկենտեր պէյ {յետ} բազում աշխատ առնելոյ յՕսմանեանս հիւանդացաւ, լուե

այց սակայն ինձ մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, զի {յետ} վաստակելոյ իմ զամս բազումս 'ի պատիւ եկեղեցւոյ, '

, Հոգւով կամելով ոգւոց Հօրն՝ լինել պարակից, եւ {յետ} վեց ամաց Խոսրով արքայ Հայոց ի տեղի Ասպուրակէսի կա

ութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ զոք գրիչ ճարտար, զի {յետ} մեկնելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ դպիրք առ հասարակ եղեալ

ութիւնս մանրամասն աւանդէ Քերթողահայրն Մովսէս: {Յետ} աստանօր այսպէս կարգելոյ եւ կարգադրելոյ հրաւիրեալ

զաղանդ հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ երեւեալ, եւ {յետ} զառաքելականն կատարելոյ զպարտս, ելանէ ի Վաղարշապա

նչանալ ընդ այրն եւ ընդ բազմավաստակ արդիւնս նորա: {Յետ} զամս եօթն յԱլեքսանդրիա վարժելոյ ընկերօք հանդերձ յ

այ ժամանակակից աբեղենին Հայոց եւ նոցին գլխաւորացն {յետ} մահու Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ, յորոց հալածեալ

րպեցին փաթաղիկէս կոչմամբ յաբեղենէն վերապատուեալ: {Յետ} մահու Եզնկայ Կողբացւոյ գլխաւորք քահանայութեանն՝

թար վարդապետ Սեբաստացի մեկնեալ ի Հայոց Մեծաց, եւ {յետ} բազում տառապակրութեանց անկանի ի Վենետիկ Իտալիոյ՝

աշխատասէր զանազան աշխատութեամբ (որք անագան յոյժ {յետ} տպագրութեան հասեալ են առ մեզ առ աշխարհին հեռաւորո

հիմնարկելով զնոր Հաստարան նոր հայախօսութեան: Այլ {յետ} բազմիցս յընթացս ճառիս յիշելոյ զնորգ հայախօսութիւն

է պահելոյ զկենդանութիւն նորա: Հայք հարուածեալ են {յետ} բազում հարուածոց եւ պատժոց նաեւ կորստեամբ լեզուի

ապէս եւ աճեցուսցէ զբողբոջ լեզուին, որ նոր ուրեմն {յետ} երեքտասան դարուց ձմեռոց պտկեալ ի ստեղէնս, եւ խոս

մենայն հաղորդակցութիւն այս քաղաքի հետ կտրուած է, {յետ} դարձաւ վերստին Մանրէզ։ Նա վերջացուց երեսը ածիլել

։ Նա դուրս չ'եկաւ բանդից, մինչեւ երկու տիկինները {յետ} դարձան տուն։ Բացի դորանից, խուզարկու ատեանը սկս

աճաւոր խոնարհութենով կարողացաւ նորան համոզել, որ {յետ} ձգէ այս պատիժը։ Նա խոստացաւ ջերմեռանդութենով լսե

ութիւնը Փարիզից շատ հեռի չէր։ Որպէս զի կարողանայ {յետ} ձգել նորան այս անմաքուր սիրուցը, մի օր ձմեռուայ

ւր առաջուայ ուխտիցը, այսինքն՝ Երուսալեմ գնալուց {յետ} կենալ։ Այս դիպուածը շուտով պատահեցաւ։ Փորթուգալ

որ մարդը գործ դրեց իւր բոլոր խորամանկութիւնը, որ {յետ} ձգէ եւ միանգամայն ոչնչացնէ ժողով կազմելու դիտաւոր

տոյ է թոյլ տար աշակերտներին ընդունել ուխտը, կա՛մ {յետ} դարձուցանէր նորանց իւրեանց տունը։ Որովհետեւ այս

ութիւններ իւր Կարգին։ Նա ինքը սկսեց փոքր առ փոքր {յետ} կենալ իւր առաուջայ ուխտերից։ Պորտուգալիայի թագաւ

նակութիւն, որ Կարգին հարկաւոր էին, այնպիսիներին {յետ} էին ուղարկում։ Կանոնի զօրութենով, մի քանի մահաց

երել. պատճառ, Գեներալը ամենայն ժամանակ կարող էր {յետ} կանչել քարոզիչները, եթէ կամենար, առանց խնդրելու

րը համաձայնեցաւ այս բանին։ Յիսուսեանները վերստին {յետ} կանչուեցան Չինաստան, իսկ Թաթարները, պարապած լին

երայ, ատելութիւն ունենալով դէպի Պրօտեստանտները, {յետ} դրեց այս գործի վախճանական վճիռը անորոշ ժամանակով

ւ լուծանել այս ամուսնական կապը. միայն խնդրում էր {յետ} կանչել Յիսուսեանները աքսորից՝ որպէս թէ, ինչպէս

ամանակից յետոյ կատարել նորա պահանջածը, այսինքն՝ {յետ} գանչել աքսորից Յիսուսեան աբեղայքը։ Պսակը քակուեց

իւնքը հարկադրեցին թագաւորին, որ իւր մտադրութիւնը {յետ} դնէ։ Հայր Մաճիօ, որ Մարիա Մեդիչիսի հետ էր, Փար

Հենրիկոսը պատասխանեց. " Գիտեմ, որ Յիսուսեանները {յետ} կանչելով, ես իմ կեանքս վտանգի մէջ եմ ձգում, բայ

տի մէջ եւ ստացաւ իւր առաջուայ ոյժը։ Համալսարանին {յետ} դարձուեցան այն արտօնութիւնքը, որ Յիսուսեանների օ

Վարդիթերի մահը, խոր հոգոց է քաշում մէջքի վրայ, {յետ} գնում, գլուխը Գարեգինի ձեռքի վրայ դնելով՝ խնդրո

։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտով սիրելով ազգը, երբէք {յետ} չենք կենայ, որչափ ամենակալ տէրը կը շնորհէ մեզ կա

թերը դարձնելու ժամանակ, բայց ի՛նչ օգուտ. անցածը {յետ} կը գա՞յ։ Եթէ մնար հայկական անկախութիւնը, գուցէ

չէ կարող առաջ երթալ առանց միւսին, մինը չէ կարող {յետ} մնալ եւ աւերուել առանց միւսին։ Լեզուն ըստ ինքեան

րիտ վարս քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի նախընթաց եւ ՚ի {յետագայ} բանս, երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան ամուլ ծիսից եւ

արւում է հիւանդի կազմուածքից, ընթերցողը կ՚իմանայ {յետագայ} գլխումը: Այժմ մենք դառնանք դէպի մեր պատմութիւնը

նցք, բայց Թորոսի վրայ բնաւ համարում չունի, ազգի {յետագայ} զաւակները այդ անցքը անպատճառ կը խլեն Թորոսից եւ կ

ած է հայերէն " սահման " եւ " դրութիւն " բառերից: {Յետագայում} առաջացած հայկական հարցի շնորհիւ, եւրոպական պարբե

սկացւում է նախադրութեամբ, թէեւ Տաճիկների նախդիրը {յետադիր} կամ վերջադիր էր։ Այս աշխատութեան մէջ յոգնակի

մբ հազիւ թոշակեմ զաւուրն պարէն եւ Սինօդն Էջմիածնի {յետադրեաց} զիւր վասն իմ տնօրինութիւն, պարտաւորեցայ առանձին

բոյ Էջմիածնի՝ առ իւր բարձր սրբազնութիւն, յաղագս {յետադրելոյ} զտնօրինութիւն վասն ընդունելոյ կամ վերահաստատելոյ

ւթիւնն է անխնայ հանդիպել հոգեւորներին, որովհետեւ {յետախաղացութեան} եւ ռէակցիօյի անպարծանք դրօշները նոցայ գլխի վերայ

այական կանոնը, եւ կատարուի այս ցանկութիւնը առանց {յետաձգութեան} (ulteriori dilatione remota)"։ Բայց Յիսուսեան

ասփիւռը հրապարակով յայտնում է իր տհաճութիւնը Սօսի {յետամտութեան} վրայ. " Սրտիս տախտա՜կն են դաղել ", - ասում է նա

ութեան օրը, եթէ այդպէս համաձայնի, պսակը կարող է {յետացնել} մինչեւ մի երկու տարի, փոյթ չէ. իմ հայրը եւս քառ

ւ ունէի մի նայիբի հետ, որ ամենայն կամակորութեամբ {յետացնում} էր որպէս հաշուատեսութիւնը, նոյնպէս եւ պարտքը վճա

ւր անձը նուիրած լինելով եկեղեցու սպասաւորութեան, {յետեւաբար}, մեծապէս պարտական էր անարատ պահել իւրեան: Բայց

ած կերթան. այսքան երկարութեան մէջ արշաւել, ազգի {յետեւէն} հասնիլ չի՛ կարելի, թէ որ հոգեւորականք իրենց անգո

վազէ առաջ ձգտողութեան ուժգնութեան չափով: Սորանից {յետեւում} է, որ մարդը դադարելով կատարելագործուելու ձգտողու

կու միմեանց ներհակ կուսակցութիւնք, յառաջընթաց եւ {յետընթաց}: Յառաջընթաց կուսակցութիւնը միացած է ազգի էական օ

ի, այսինքն՝ ստրուկների հետ: Նա ներգործում է եւ {յետընթաց} կուսակցութեան եւ կառավարութեան հակառակ: Եւ այս,

2-ից տուել է կայսեր մի մեծախորհուրդ խնդիր։ {Յետընթաց} կուսակցութիւնը մնացել է ազգի եւ կառավարութեան մէջ

կուսակցութեան եւ վատօրէն միանում է կառավարութեան {յետընթաց} մասին հետ: Ռուսական ազգը, որի աչքի առջեւ հ

բար նկարագրւում է որպէս մի խորագէտ կին. " Սատանի {յետի} ոտն էր պառաւը ", - ասում է հեղինակը (եր. 116)

չարաչար զրկանս ողորմելի անձին իմոյ՝ եւ հասանել ի {յետին} ծայր ապաբաղդութեան: Ընդ այսմ համարձակիմ խնդրել զ

կոչմամբ Մասէհ Մարտիրոսն, թէ այս իմ կտակն է, իմ {յետին} կամքն է եւ իւր խնդրանօքն մեր անունը գրեցաք որպէս

եւ ես մտել եմ ժողովրդի ամէն մի կարգի մէջ, սկսած {յետին} աղքատից մինչեւ երեւելի պարոնը: Տարու մէջ, ես տե

նին եւս վերաբերւում էր: Այնտեղ երեսուն հոգու չափ {յետին} դասակարգից, այսինքն չունեւորք, կային, որոնք ոչ

զերծուցանել զուղղափառս 'ի վտանգէ մահու։ Այլ այս {յետին} դիպուած, որ եղեւ ընդ Հայս, գրեաց երկրորդ Ստեփան

փանք էր գալու քո վերայ՝ տեսանելով այդպիսի ազգերի {յետին} հոգեկան չքաւորութիւն՝ յառաջացած իւրեանց ստրկական

զուն կը գար հանդէս, ինչու որ կամենում էին մինչեւ {յետին} շունչը պատերազմիլ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։

երկուի, այլ դորա հակառակ հրաշափառ խայտառակ գոյն։ " {Յետինն} չար քան զառաջինն"։ Զոր օրինակ՝ հերետիկո

ր եւ այլ շինուածք, այլեւ բաւական մեծ ծախքով սարի {յետնակողմը} փորելով եւ նորա քար ու հողը շինութենների առաջեւնե

թե Ազգ Հայոց անտէր եւ անպատսպար՝ մնայ ընդ երկար {յետնեալ} եւ պակասեալ մինչ ի սպառ ի լուսաւորութենէ, եւ թէ

ն եւ այնպիսիք՝ որք ի հայկաբանութեան մասին բազմօք {յետնեալ} են յարդեան հեղինակաց, որպիսիք եղեն եւ են՝ Աւգեր

: Իսկ միւսն, ո՞վ հիւանդութեանս մտաց, ցայն վայր {յետնեալ} գտաւ ի ճշմարտութենէ առ անձնապահութեան եւ եթ...

) կրկին անգամ ծանօթաբանում է այս մասին. " Զանուն {յետնոյս} Ղազար 'ի Թղթի իւրում կրճատելով՝ Հրատ կոչէ"։

զմերովսանն ո՛չ վերջասցուք ի գիր անցուցեալ աւանդել {յետնոց}, որոց եղաք եւ լինելոց եմք ականատեսք. սակայն զի՞

րա հանճարեղ բանականութեան է գործ՝ խնամով աւանդել {յետնոցս} զպատմութիւն ազգիս՝ սկսեալ յառաջնոց Հայկազանց մին

է սոսկական քաղաքացի լոկ. Պատճառ ` ուղիղը խօսելից {յետո} Պէտք է սպասել դառնալու մերկ, բոկ: ՖԻԶԻԿԱՅԻ

. Համբուրում եմ քո փոշին անարատ... " {Յետո՞յ}, մի ամբողջ գայլի շարական: Հարաւ հիւս

00 կորած հոգի: - Bene, - ասաց սատանան, - {յետո՞յ}: - Յետոյ, Ձեր մռայլութիւն, աշխարհի երեսին

- ասաց սատանան, որ ամենայն լեզուի տեղեակ էր. - {յետո՞յ}: - Այս երեք արժանաւոր ապստամբութիւններից յե

ի 1828 ամի, առ սրբազան արքեպիսկոպոսն Ներսէս, որ {յետոյ} կաթողիկոս ամենայն հայոց, զնոյն իսկ զտեղեկութիւնս

նելոյ ի Հնդկաստան առ պ. Յարութիւն Աբգարեանց. եւ {յետոյ} զայդ կնքեալ ծրար դնել յայլ պահարան եւ վերստին կնք

աթով): Բարեկամական կերպով իրեար ողջունելուց {յետոյ} իմ հիւրի առաջին խօսքը այն եղաւ, որ հարցանէ ինձան

ւթեան վերայ, որովհետեւ այդքան կծու խօսակցութենից {յետոյ}, արդէն ի՛նչ տեղիք կար իրեար հիւրասիրելու: Վերջա

սպասելով գործի կատարածին: Երկար ու ձիգ սպասելուց {յետոյ} յանկարծ երեւեցաւ քաղաքավարի մարդը, բայց ինչ դրու

ան տունը աւազակաց այր շինած լինէին։ Այս խօսքերից {յետոյ}, որ բաւական հանդարտութեամբ յառաջ է տարել, իսկոյ

ազգի հետ հասարակաբար, բայց յանկարծ տեսանում ենք {յետոյ}, որ գործ ունիք մի քանի պարոնների հետ. ցանկալի է

ը, որ պիտոյ է յառաջանար պակասութիւնքը վերանալուց {յետոյ}, խունկ չէիք ծխելու այդ պակասութենների կուռքերին

յնտեղ, որ Հայոց աբեղայքը մինչեւ ի մահ հալածելուց {յետոյ} եւ մահից զկնի չեն հաշտւում այն պատկառելի ծերունու

յ յիշատակի արժանի մարդը կեցած է 370-489 Քրիստոսից {յետոյ}: Եւ այսպէս, Պ. Իսահակեանց, մեք աւարտում ե

նկերութեան մէջ։ Մի քանի տարի վերայովը անցանելուց {յետոյ}, հանդիպելով նորան, արդեօք տեսանելու չէի՞նք, որ

նուկ առնուինք եւ տայինք առաքինի դաստիարակի ձեռք, {յետոյ} դնէինք նորան մի բարեկարգ եւ բարոյական դպրոցի մէջ

ւ դաստիարակուի Աստուծոյ երկիւղի մէջ. մայրը կաթից {յետոյ} պիտոյ է կերակրէ իւր զաւակը այդ վերին հոգեւոր կերա

զաւակը այդ վերին հոգեւոր կերակուրներով, դորանից {յետոյ} դպրոցական եւ համալսարանական կրթութիւնը կարո՛ղ է յ

ւ նպատակը չէ պիտոյ այն լինի, որ աշխատի իւր մահից {յետոյ} յետ ձգել իւր ժառանգներին շատ արծաթ, մեծ հարստութ

նա իւր կեանքում պիտոյ է նմանի Աստուծոյ, որ մահից {յետոյ} ժառանգէ նորա երկնային արքայութիւնը: Աստուծոյ նմա

մէջ: Մարդը պարտական է դաստիարակուիլ, կրթուիլ, {յետոյ}, սոցա ազդեցութեամբ առաքինանալով, Աստուծոյ նմանի

: Այդ Պարոնը, մի քանի ժամանակ անցուցանելուց {յետոյ} բողոքում է, թէ անօրինաբար վարուել են իւրեան հետ

տէր ազգի վերայ եւ հաւատա՛, որ շնորհակալ կը լինիս {յետոյ} ինձանից մինչ կը վայելես պտուղը այն ծառի, որ իմ խ

, սա չէ հաւատում եւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած, {յետոյ} ասում ենք, թէ Աստուած բարկանում է մեր վերայ, ի՛

մ են, ինքեանք իւրեանց տգիտութեամբ մոլորւում են, {յետոյ} պատճառ են դառնում եւ ուրիշների մոլորութեանը: Էֆի

մարսել. ընկել է վերին աստիճանի կատաղութեան մէջ: {Յետոյ} ասում են, թէ մարդ կատաղում է։ Ակամայ կը կատաղիս

պի յառաջ պարզելով օդի մէջ, - այսօր քնած էի ճաշից {յետոյ}, բայց, երկիւղ կրելով, որ մի՛գուցէ անձրեւային ե

գտանւում եմ Յունաստանի մէջ... Մի սարի վերայ... {Յետոյ} ինքս ինձ գտայ յունական աստուածների Ոլիմպոսի վերայ

ան աստուածների Ոլիմպոսի վերայ: Մի փոքր ժամանակից {յետոյ} լսում եմ որոտմունք, թնդիւն, եւ ահա Արամազդը երե

Թագաւորութեան բնակիչները կարգերի վերայ բաժանելուց {յետոյ} ամենողորմ գթութեամբ ազատում ենք ամենեքեանքդ բոլոր

ասն տարի ժամանակով, բայց այդ ժամանակի անցանելուց {յետոյ} դուք պարտական էք վճարել ՄԵՐ գանձարանին տարուց տար

որ պարտական էին դարձուցանել գանձատանը տասն տարուց {յետոյ}, բայց տների շինութեան համար, փայտ եւ այլ հարկաւ

գործատներ եւ պտղաբեր այգիներ, որոնց յառաջանալուց {յետոյ} կարող էք ամենայն տեսակ խաղողի գինիք վաճառել փոքրի

պիտակ ջուրը ծիրանագոյն ներկում է արծաթի դգալը կամ {յետոյ} սեւացնում է եւս, այդպիսի դիպուածում, մանաւանդ թ

ճանապարհով երկու օր, երկու շաբաթ կամ երկու ամիս {յետոյ} առողջանալ, քան թէ վտանգաւոր կերպով այդքան յառաջ

նւում է նախ եւ յառաջ երկու կամ երեք մեծ հատուած, {յետոյ} այդ հատուածի պատկանողքը եւս, իւրեանց մասնաւորի տ

ով, որ միւս կողմից Խատտի-Հիւմայունի դուրս գալուց {յետոյ} Տաճկաստանի լուծը ծանրացած էր նորա քրիստոնեայ հպատ

նազան մարդերի, որ խնդրած չէին, եւ մի քանի ամսից {յետոյ} հրապարակով, դոյն այդ լրագրի միջնորդութեամբ արծաթ

աւոր հիւր գալիս է իմ մօտ, որովհետեւ նորա գնալուց {յետոյ} իսկոյն հարստանում է Յիշատակարանս։ Նոյնպէս ուրախա

նանայ մեր նամակակցութիւնը, մանաւանդ, Յունուարից {յետոյ}, մինչ նաւարկութիւնը համարեա՛ թէ անկարելի լինելով

ւ դուք պարտական էք հաւատալ եւ ընդունել, ապացոյցը {յետոյ} մէջ կը բերեմ, ուրիշները միլիոններ հաւատում են մի

պատասխանում է նա, թէ " այժմ ժամանակ չէ խօսելու, {յետոյ} կը գրեմ"։ Ի՛նչ պիտի գրէ. ազգի անցեալ եւ ներկայ

երկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը, {յետոյ} նորա՞ գործ է գրել այդպիսի բան։ Սխալւում է, եթէ

, - ասում եմ շեշտելով, - թո՛ղ նա յառաջ սերմանէ, {յետոյ} հնձելու դուրս գայ"։ Բայց մեք ինքնին, որպէս մար

նների եւ հոգեւոր իշխանների սիրտը կարեվէր խոցելուց {յետոյ}, ասում եմ, թէ նորա հետ խօսելու վերայ եւս կասկած

տանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն։ Բայց, երանի տալուց {յետոյ} իսկոյն աշխատելով ծածկել իւր անկրթութեան մեղքը, շ

այց մի մեծ կորուստ չունիմ"։ Յառաջ երանի տուեց, {յետոյ} կորուստ չունի, որի՞ն հաւատանք: Խեղճ մարդ. ինձ

Մանրիկօն: Ազուչենան, ջլախտական ամբոխմունքից {յետոյ} թուլացած լինելով, քնած է այդ միջոցին. Մանրիկօն

ւս տիկին Բէգզադէն, մի որդի ծնանելով, երկու օրից {յետոյ} խեղդում է նորան, անզգուշութեամբ քնելով նորա վերա

ը...: Ինչեւիցէ, ուրիշ շատ խօսակցութեններից {յետոյ}, որ առ այժմս անպատշաճ եմ համարում ներս բերել Յիշ

է, եւ ճշմարիտն ասեմ, երանի թէ այդ ներածութենից {յետոյ} դուրս գնացած լինէի դահլիճից, որովհետեւ վերջին բա

ն կամքը, եւ ես այս րոպէիս երեք ամսական լռութենից {յետոյ} հարկադրուած եմ, փոխանակ զուարճալի բաների, ստորա

արանով եւ սկսեցին յառաջ վարել: Երկար մտածութենից {յետոյ} որոշեցի նայիբի անունը տալ՝ յուսալով, թէ իմ՝ այ

է, որ Մարգարէի փոխանորդի աչքերը կապանք տեսանէ, {յետոյ} ասաց ինձ, որ հետեւեմ իւրեան: Նա տարաւ ինձ Շ

փոխել ձեր սրտի եւ հոգու վկայութիւնը: Եւ դորանից {յետոյ} ասում էք, թէ ազատութիւն էք ճանաչում, մինչդեռ չէ

ցաւ իմ վերայ: Մի երեկոյ երկար մտածութեններից {յետոյ} քնեցայ... Ի՜նչ տեսակ երազներ, ի՜նչ պատկերներ նե

Եւ այսպէս, երկար եւ տեսակ տեսակ մտածողութեններից {յետոյ} քնեցայ: Ինձ թուեցաւ, թէ գտանւում եմ մի գեղե

սաց՝ առանց ուշադրութիւն դարձուցանելու իմ վերայ։ {Յետոյ}, որպէս թէ կերպարանափոխ լինելով, շատ սառնութեամբ

: Մի սարսուռ զգացի ես՝ լսելով այս խօսքերը, {յետոյ} որպէս թէ մի եռացուցեալ ջուր թափեցին գլխիս վերայ:

չտուեցին շարունակել նորան իւր խօսքերը: Մի փոքրից {յետոյ}, մի սպիտակ թաշկինակով սրբելով արտասուքը, փոխուա

նելով, որ այդպիսի քնքուշ սրտի տէր էր այդ մարդը: {Յետոյ}, խօսելով մի քանի մխիթարական խօսքեր, ասում եմ.

ընդունեց նոյն սենեկի մէջ եւ մի քանի բառ խօսելուց {յետոյ} ասաց. - Անցեալ օրուայ խօսքերիցդ տեսայ, որ մ

սենեկից, արձակեցին ձեռքիս շղթաները, երկու օրից {յետոյ} հասայ Րեդուտկալէ բոլորովին հիւանդ: Մօտ իբր քսան

նամակդ, որով Քրիստոսի յարութիւնը շնորհաւորելուց {յետոյ} պատմում էիր ինձ քո ճանապարհորդութեան տխուր պատճառ

ւր գտած արձանագրութիւնքը եւ մակագիրքը մէջբերելուց {յետոյ} սկսանում է ծանօթութիւն տալ որեւիցէ տեղի կամ քաղաք

ններով, բայց չորս հինգ հարիւր տարի անցան նորանից {յետոյ}, եւ նոր պատմութիւնը (16 դարուց) պատնէշ է քաշել

յ... Այս ուրախական խօսքերը խօսելով մխիթարուելուց {յետոյ} ՝ իսկոյն փոխում է բերանը (տե՛ս երես 504), եւ ա

աստանը մխիթարւում է, արտասուքը սրբելու վերայ է, {յետոյ} յուսահատուելով՝ իսկոյն խնդրում է չլինելը այն բան

օըր եւ Վինդզօրը տեսանելու, իսկ սորանց տեսանելուց {յետոյ} չէր կարելի չգնալ Վերսայլ, ուր դարերով դարբնուել

թքը: Թէեւ դոյն այդ պարծանքի առարկան ժամանակներից {յետոյ} դարձաւ ֆրանսիացոց համար մի խայտառակիչ վկայութիւն

լիտիկական մեծ աւազակը: Ամբողջ վեց ժամ ման գալուց {յետոյ} երեկոյացաւ, բայց ես որոշեցի գիշերել այնտեղ եւ նա

որ խոստանում էր փրկել թագուհու կեանքը: Մի փոքրից {յետոյ} ասես թէ տեսանում էի խուռն բազմութիւն կատաղիների՝

ինձ պատասխանեց, թէ այն պատահած անախորժութեններից {յետոյ}, որով կասկածելի էին երեւել Մխիթարեանք, որպէս ստ

զգայինքը շատ դիւրավառ են դէպի այսպիսի գործեր, որ {յետոյ} շիջանում են շուտով՝ չլինելով հնարք պահպանութեան

նծայի " հոգին: Շատ եւ շատ անցքերից եւ նեղութենից {յետոյ}, որ կրել էր հեղինակը, զարթնում է քնից իւր մօր ձ

թեան մէջ, ինչ վիճակում էր Նաբուգոդոնոսորը երազից {յետոյ} ։ " Եւ բանն վերացաւ յինէն ", - ասում էր նա մարգա

քի առաջեւ են Հայոց ազգի համար սորանից հարիւր տարի {յետոյ} գալոց օրերը... Հրաւիրում ենք կեղծաւորները շա

չեմ, - պատասխանում է Բէգզադէն՝ թաբակը քաշելուց {յետոյ} տուփի կողքին զարկելով: - Ապրանքը հնացած է եւ այժ

տալով, դատաստանը թիւրել: Այս գործողութենից {յետոյ} մի քանի մարդիկ տեսնում են Բէգզադէին, որ նա քաղաք

էզը մնա միմիայն Բէգզադէին: Մի փոքր ժամանակից {յետոյ} վերադառնում է վաճառահանդէսից պարտական պարոնը եւ,

եւ այլ այսպիսի շռայլութենների, որ ամուսնութենից {յետոյ} նոյն բանը պահանջէ իւր ամուսնուց: Տարակոյս չկայ,

նը հասանում է մինչեւ ի կատաղութիւն: Մի քանի օրից {յետոյ} գալիս է Բէգզադէն տղայի մօտ եւ, տալով նորան 5 ման

լորդներին ապրանքը բերելու համար: Այս բաներից {յետոյ} գնում է Բէգզադէն: Տղան հաւատացած է, թէ շուտ

էր իւր պարոնը: Բէգզադէի գնալուց մի երկու օր {յետոյ} գալիս է տղայի մօտ սորա քեռին (այսինքն՝ Բէգզադէի

ադէի գործակատարը) եւ, յայտնելով, թէ երկու օրից {յետոյ} պիտոյ է միասին ճանապարհ ընկնէին դէպի Մ..., հարց

աջ է շարժւում ամենայն զօրութեամբ: Երկու օրից {յետոյ} իմանում է խեղճ պատանին, թէ խաբուել էր իւր քեռուց

զադէն: Եօթներորդ՝ Բէգզադէն Մ... հասանելուց {յետոյ} ՝ մի քանի օրից յայտնւում է հաճոյակատար գործակատար

վորական կանոնն է այս: Երկար ու ձիգ խօսակցութենից {յետոյ} գործակատարը, տեսանելով, որ աւելորդ էր վիճել Բէգ

գը այնքան բարոյական եւ նիւթական դարաւոր աւերանքից {յետոյ} չէր կարող իսկոյն հասկանալ ազգութիւնը եւ պտղաբեր շ

թէ ինչ բաներ հարկաւոր էին ազգին նախ եւ յառաջ, որ {յետոյ} ազգի ուսումնականքը կարող լինէին ազգային պատմութիւ

, ուրեմն՝ 2428 տարի նախքան Լուսաւորիչը: Նորանից {յետոյ} Պարոյր նահապետի թագ կապելով Քրիստոսից 749, ուրեմ

նայն սովորութիւն: Լուսաւորչից հարիւրաւոր տարիներ {յետոյ} կանգնեցան Բագրատունեաց եւ Ռուբենեաց թագաւորութիւն

կունեաց թագաւորութեան շարունակութիւնը Լուսաւորչից {յետոյ}, բայց եւ այս պայծառ օրերը Հայերի անցել են առանց

. Բոլոր կամ կարելի եղածի չափ նիւթեր պատրաստելուց {յետոյ} մարդիկ կ՚ընտրէր՝ ազգային եւ եկեղեցական պատմութիւ

ռութեան պատճառով չմերժեցինք լուրերը, որ Ճռաքաղից {յետոյ} (Հոկտեմբերի 17-ին) ծնած Սկայորդին քանի մի անգամ

յ: " Մեղուի " 13-երորդ թերթը հրատարակուելուց {յետոյ} մեք բաւական միջոց քննեցինք այն տպաւորութիւնքը, ո

մակներ անհանգիստ արած չլինէին մեզ: Մի քանի տողից {յետոյ} կը դնենք այդ նկատողութեններից մինը, որ ստացել են

իկ Երկար ժամանակ մտատանջութեամբ չարչարուելուց {յետոյ} որոշեցի գրել Ձեզ այս նամակը եւ, սրտիս ցաւը թափել

ինչպէս թողունք հետեւեալ տողերը. " Ներսէսի մահուց {յետոյ} դրուած է Հայոց եկեղեցու ընդհանրականից բաժանուելու

ձեալ Պ. Խուդաբաշեւը գրում է. " Թէեւ կարելի էր, {յետոյ}, մօտից ճանաչելով ճշմարտութիւնը, ընդունել Քաղկեդ

ատութենների հրատարակելը, որ բանի տեղ չանցանելուց {յետոյ}, անլուանալի մեղադրութեան պատճառ են լինում, քանի

ները. եւ սկզբում ինձ ցոյց կը տամ Հայոց կողմում, {յետոյ} փոքր առ փոքր, աստիճան առ աստիճան եւ զգուշութեամբ

այլն " (երես 232): " Այս բոլորը աւարտելուց {յետոյ}, - շարունակում է Պ. Խուդաբաշեւը, - Ներսէսը, մ

ուպօլսի մէջ իւրեանց խոստովանութիւնը հաստատուելուց {յետոյ} հրամայէ պատրիարքին... խաչը ձեռքին օրհնել Հայոց ա

որ այսքան ժամանակ դուրս էր մնացել եկեղեցուց, եւ {յետոյ} աղօթք առնել մոլորութեան մէջ (այսինքն՝ Յունաց դա

Բարի՛ ճանապարհ։ Եթէ կամի, այդ գործը աւարտելուց {յետոյ} թող պարապի Բուխայի ընտանեկան կեանքի նկարագրութեամ

ութեամբք, տաղեր է երգում, եւ գործը աւարտուելուց {յետոյ} ուրախ ուրախ վերադառնում է իւր տեղը՝ կարծելով եւ

կէտի վերայ ես ունէի երբեմն հող եւ ազատութիւն, որ {յետոյ} աւազակները կողոպտեցին ինձանից։ Եկեք գնանք այնտեղ

ութիւն: Թո՛ղ բնաւ չյուսայ, որ առաջ հարստանայ եւ {յետոյ} երկիր ձեռք բերէ. այդ լինելու չէ: Նախ, որ հարստ

նի վերայ խօսողը մահի պարտաւոր: Մի քանի օրից {յետոյ}, երբ արդէն ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայ

անիքս, ծառայ լինելուց դադարելով, եւ այս բոլորից {յետոյ} ազա՞տ եմ ես... երեւակայութեա՞ն մէջ, թէ՞ օդի մէջ

մ, ես մինչ ցարդ ապրում եմ նորանով. ի՛նչ կը լինի {յետոյ} իմ ժառանգների եւ իմ սերունդի վիճակը, երբ իմ հողի

ք չէ՞. իմ ժառանգները եւ իմ սերունդը, որ ինձանից {յետոյ} ոչինչ ստանալու չեն ինձանից, ապրելու չե՞ն: Բայց

ւականին ասել ստրուկներին. " Մանկո՛ւնք, այս օրից {յետոյ} ազատ էք կատարելապէս եւ ձեր ստրկական յարաբերութիւն

բնակւում էր եւ որ գործում էր, այժմ, ազատուելուց {յետոյ}, պիտի վարձու առնուր իւր պարոնից։ Ինչ ազատութիւն

պիտի ստանան հրովարտակի թուեալ օրից, երկու տարուց {յետոյ}, իսկ մինչեւ այն երկու տարու վերջը պիտի մնան նոյն

ք կը կողոպտուին, կը մերկանան եւ կը մեռանին, իսկ {յետոյ} Թիւրքը, կառավարչական ոյժը, գոնէ, այդտեղ գէթ պի

դպրոցը եւ գնալ ծառայութեան, որ մի քանի ժամանակից {յետոյ} օգնութիւն կարողանայ հասուցանել իւր մօրը կամ իւր ք

, քան թէ պիտի գոյանայ, յառաջ, քան թէ գոյանալուց {յետոյ} պիտի ապրի, յառաջ, քան թէ պիտի քննէ եւ իմաստասիր

րներ տալ յառաջուց այս եւ այն շինականին եւ հունձից {յետոյ}, ապրանք ստանալ փոխարէն: Կարողութեան տէր մարդը,

մէջ. " Հարկաւոր է վնասով եւս վաճառել այս անգամ. {յետոյ} կը բարձրացնեմ գինը, եւ կը լրանայ պակասորդը"։ Կ

լեցաւ, բոլոր ձեռքի ապրանքը պարտքի փոխանակ տալուց {յետոյ} դեռեւս պարտական մնաց եւ առանց ամենայն հնարի, որ

Իսկ այժմ՝ դրամական կամ առեւտրական նաւաբեկութենից {յետոյ}, հարկը ստիպում է նորան երթալ ենթակայանալ մի կոպի

խի պէտքը, եւ գտանելով, որ հարիւր երեսուն տարուց {յետոյ} Անգլիան չպիտի ածուխ գտնէ իւր հողի մէջ, ահա այս ե

պա, այնպէս եւս մարդու եւ հացի խնդիրը լուծուելուց {յետոյ} եւրոպական մարդը պիտի իջանէ Ասիա: Պիտի գայ օր, ե

րտ մարդը: Երկու տող յառաջ ազգութիւն է քարոզում, {յետոյ} ազգութեան մէջ նշմարում է եսականութիւն եւ թուլացնո

րակշիռ զօրութիւն։ Թէ ի՛նչ է այդ զօրութիւնը, մեք {յետոյ} կը խօսինք, այժմ այսչափ միայն հարկաւոր է ասել, ո

այլ կազմուածքի, այնպէս եւս ազգութիւնը մեռնելուց {յետոյ} նորան բաղկացնող անհատները ընդունում են այլ բարոյա

ւթիւնը կարող է լուսաւորուիլ, կամ լուսաւորուելուց {յետոյ} ՝ յարատեւել իբրեւ բռնակալութիւն ", - կրկնում ենք

լինի սկզբնական կառավարութիւնը եւ տնօրէնութիւնը, {յետոյ} կ'ուղղուի, կը նորոգուի եւ այլն, եւ այլն:

աքում է: Եւ ի՛նչ խելք է կատարելութիւնը տեսնելուց {յետոյ} անկատարին հետեւիլ, միմիայն այն պատճառով, որ անկ

րել, այլ թո՛ղ գրէ ծառի տերեւի կամ կեղեւի վերայ, {յետոյ} ՝ անասնոց մորթի վերայ, յետոյ՝ չգիտեմ ինչի վերայ

կամ կեղեւի վերայ, յետոյ՝ անասնոց մորթի վերայ, {յետոյ} ՝ չգիտեմ ինչի վերայ, որ կարգը հասնի թղթին, ըստ

ին, մէջտեղում կը մնայ պարտքի մուրհակը եւ նորանից {յետոյ} գալու հոգեվարի ժամանակ, օսմանեան լիբրէն կը բարձր

յլ ճանապարհով վաստկեցայ այսչափ գումար. մեռնելուց {յետոյ} թողնում եմ իմ ընտանիքին նոյնը, այլեւ մի քանի տու

տանալու ակնկալութեամբ, բարի պիտի գործէ ստանալուց {յետոյ}: Եւ այս բոլորը, հեթանոսական եւ հրէական առմամբ,

ն թատրոնի պատճառքը, շատ դժուարութենների տանելուց {յետոյ} պիտի պատերազմէին եւ մի հինցած նախապաշարմունքի ընդ

ային ցոյց տալ իւրեանց մէջ այս բարոյական ոյժը, որ {յետոյ} նոյնը քնքուշ սեռից յուսալու իրաւունք ստանայինք:

յսպիսի օրինաւոր եւ պատշաճաւոր կերպով կարգադրելուց {յետոյ}, պարտական է իւր ուսումնական, ազգասէր, լուսաւոր

են որքան դրամ եւ հարկաւոր իցէ եւ զնոյն գնեսցեն եւ {յետոյ} յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն եւ զնոյն նոր

եղիցի իւրեանց մասն։ Ե. ՀԱՏՈՐ. Հուսկ {յետոյ} այժմ հինգերորդ պատուիրանս յայտնեմ ամենեցուն, զի

Արփին ինչպէ՜ս է փողփողում Անձրեւներից, բուքից {յետոյ}. Տերեւն ինչպէ՜ս զուարթանում Զովիկ ցօղից ` տապից

. Տերեւն ինչպէ՜ս զուարթանում Զովիկ ցօղից ` տապից {յետոյ}. Մերկանալով տխուր ` ինչպէ՜ս Սառչում են լիճ, դ

քա, աղբիւր գոլով այլոց բազմապատիկ մեղանաց: Բայց {յետոյ} հարցանէ " գլխաւոր մեղքերուն ամենն ալ մահուչափ կամ

լ քեզ, Թո՛ղ մեր ճաշն ուտենք հանգիստ, {Յետոյ} խաղաղ քուն լինինք... Հեռի՛ գնա մեզանից:

Ընդունակ միայն ուրախացնելու: Ձեզանից {յետոյ} եկաւ գիտութիւն, Իւր ծանր հայեացքով աշխարհի

Եւ ոչ բռնութեան անգութ ճանկերը. Ձեզանից {յետոյ} ծանրացան նոքա, Ո՛հ, անիծում եմ ես այս օրե

նձայոյզ դառնայ հայութեան Կատարելապէս, բայց {յետոյ} ի՞նչ էլ: Կ՚ասէ. " Եկել եմ, մայր իմ

նձ եւ Գերսասին, բնութեամբ սատանայ"։ {Յետոյ} դադարեց. խորին լռութիւն Տիրեց սրտերին, դի

օրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: [ {Յետոյ} աւելացրած] Այս թուղթը չէ գնացել: 17-ին նամակ ստա

րեւիչի] հետ: Այսօր իմացայ Այվազին վաղը երթալը: [ {Յետոյ} աւելացրած] Այվազը գնացել է 4-ին: 3-ին նամակ ստ

10-11 մի փոքր քոր կար, բայց 11-11/2 իսպառ չկար, {յետոյ} շատ թոյլ երեւեցաւ. տեսնենք: Տես[ութիւն] եղբ[օրս

Հայկական դպրութեան ասպարէզը իջանելուց {յետոյ}, քանի մի անգամ հանդիպեցաւ մեզ, երես առ երես պատ

ստացայ: Այդ նամակը առաջեւս է այժմ, քառորդ ժամից {յետոյ} կը լինի քամակումս, որի մասին, շնորհ ունիմ տեղեկ

ին զգացողութեամբ: Աղջկայ կուսութիւնը խախտել, {յետոյ} ամուսնացնել նորան իւր մանուկ փոքրաւորի հետ, յետո

ետոյ ամուսնացնել նորան իւր մանուկ փոքրաւորի հետ, {յետոյ} ստիպուելով առեւանգեալ կնոջ բողոքելուց, ամուսնութ

տանքը եւ իրաւադատութիւնը: Այս խօսքերը ասելուց {յետոյ} ամենայն իրաւունք տալիս ենք Պ. Չամուռճեանին, կամ

լու չէինք որպէս հայ: Անի քաղաքի կործանուելուց {յետոյ} հայերը Լեհաստան գաղթեցին ահագին բազմութեամբ. եթէ

ելու... Այս բոլորը պատմական ֆակտեր լինելուց {յետոյ}, դեռեւս հոգեւորականութիւնը պիտի պարծի թէ ա՞զգ պա

ր: Փարպեցին, այս բոլորը մանրամասն պատմելուց {յետոյ} գեղեցիկ նկարագրում է հայոց եկեղեցականութիւնը, ն

իբրեւ զհամր դեւ"։ Այս տխուր պատմութիւններից {յետոյ}, մեր դէմքը դարձնում ենք դէպի Կրօնական ժողովը եւ

նարգ դահճութիւն: Այս առաջարկութիւնը առնելուց {յետոյ}, կը սպասենք Կրօնական ժողովի շրջաբերական հրամանին

ասեմ, լուսաւորչական հայերի առաջնորդ կարգուելուց {յետոյ} հրատարակել է, հայոց եկեղեցու հակառակ Վարդապետարա

ը, թերեւս առանք կարդալու, հրաման կը տայ եւ ինքը {յետոյ}, կաթողիկոսական ստորագրութեամբ, կարող կը լինի դա

: Այն ժամանակ նա չէ ճանաչում եղած Հ. Սարգսին եւ {յետոյ}, ճանաչելով, ի Յայտարարութէան անցից Մուրատեան Վա

ր մէկը պատիժ կ՚ընդունի, առաջ պիտի կատարէ զայն եւ {յետոյ}, թէ որ ասելիք մը ունի, տեսչին հասկցնէ"։ -

մը ունի, տեսչին հասկցնէ"։ - Պատիժը կրելուց {յետոյ} արդարանալու օգուտը ի՞նչ է: - Այդ կանոնը կատար

րագիրները իրենց բացասական դատողութեան տակ ձգելուց {յետոյ}, երբ իրենք սկսեցին հրատարակել իրենց սեփական օրագ

յանցանքները, որ լսում էի, գրում եմ այստեղ, որ {յետոյ} մի քանի խօսք ասեմ դոցա մասին։ Առաջին յանցանք. "

ալով այնպիսի կերակրից, անտարակոյս կը թուլանար եւ {յետոյ} կը քանդուէր եւս. հոգու համար մի այսպիսի կերակուր

րքեր՝ գերապատիւ Մխիթարեանց շնորհքով լոյս հանած, {յետոյ} ՝ հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան, յետոյ՝ դ

ծ, յետոյ՝ հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան, {յետոյ} ՝ դարձեալ հրահանգ, դարձեալ հրահանգ, տասը քսան ա

ն այս եմ մտածում, թէ հազարաւոր տարիներով քնելուց {յետոյ} ո՞րքան աշխատութիւն պիտի մեր Ազգին Հայկական խօսքը

են տպուելու։ Հեղինակը, տարիներով կեանք մաշելուց {յետոյ} իւր աշխատութեան վերայ, պարտական չէ հոգալ եւ նորա

, թէ ինչ աղբիւրից է... այլ եւ քննել եւ քննելուց {յետոյ} անաչառ հոգով դատել եւ դատապարտել սուտը եւ ստութեա

ովանդակութեան մասին եւս այսքան ծանօթութիւն տալուց {յետոյ} մի երկու խօսք պատշաճ եմ համարում ասել այն մասին,

հիրէ (մտայ), նոյն օրը զկնի կէս աւուր (կէսօրից {յետոյ} ) ժամը 4-ին Քահիրէից ելայ մայիսի 5-ին, առաւօտ ժա

իսի խելացի եւ բազմակողմանի վերահասութիւն առնելուց {յետոյ} տալիս է կրիտիկայն իւր արդարացի հարկը մի այդպիսի ա

ճառ բնութեան եւ նորա մէջ եղած երեւոյթների վերայ, {յետոյ} ՝ բարոյական առածք, սկզբնական հիմունք, բարոյական

երմանացի ես, դու որ ապրում ես հարիւր տարի Քանթից {յետոյ}, քեզ ի՛նչ կարող են օգնել Քանթը կամ Հեգելը, եթէ

քանչելի մտահայեաց գիտութիւնքը կարդալով ման գալուց {յետոյ}, վերջապէս Բեռլինի մէջ 1830-1831 [թուերին], վերջ

շտպանութեամբ վերանորոգուել էր մեծ յեղափոխութիւնից {յետոյ}: Ահաբեկութիւն տարածեց ամէն տեղ այս ցնցիւնը եւ Հե

գլիացին: Տօ՛, մի նորա չափ ազատութիւն ձեռք բեր, {յետոյ} խօսիր է. ղարաբաղցու ասածը չլինի " ըռխին յաշիր "

աչքը տնկուած էր Անգլիոյ վրայ, բայց ռէվոլիւցիօնից {յետոյ} այդ երկու աշխարհների պաշտօնքը փոխուեցան եւ ռէվոլի

ան շաղակրատութիւնքը: Շուտով այդ բաները գրուելուց {յետոյ}, ինքը պատմութիւնը ապացուցեց, թէ ինչպէս անհիմն է

ի խոր յարգութիւնը կատարելապէս վայելելով: Նորանից {յետոյ} մնաց ոչ միայն մի հզոր համակարգութիւն, այլեւ մի հ

ն ոչ մի ամպի հետք: Առաւօտ ու կապուտակ արշալուսից {յետոյ} սկսում էր արեւելքը վարդագոյն վառուիլ արեգակի առաջ

յին այն բազմութեան մէջ, որ, ինչպէս պատմեցին մեզ {յետոյ}, կարեկից չէին մեր աղէտքին եւ տհաճ էին նոցայ վերա

ուխտի վերայ, անջատուեցաւ: Նորա հեռանալուց {յետոյ} իմ ցաւերս բազմացան, եւ ես օրէ օր մաշւում էի: Իմ

վշտերի կուտակութիւնքը. շատ աստանդական թափառելուց {յետոյ}, տեսանելով, որ ո՛չ մի տեղից լուսոյ նշոյլ չէ ծագ

անհուն ծով փորձանացէ: Այս սրտաբուխ աղօթքից {յետոյ} իմ թուլացած ծունկերը վերստին ստ այան իւրեանց ոյժը

, մէկ մեկու աջ կարկառեցինք, եւ իրեար ողջունելուց {յետոյ}, նստեցինք գետի ափումը կանաչ խոտի վերայ: Խօսակցո

ւ կողմից եւս պաշարուած եմ: Իմ խօսքս վերջացնելուց {յետոյ} ես ասացի նրան, կը ցանկամ որ, ինչպէս դուք իմս,

ր, եթէ դուք ուշադրութեամբ կը լսէք: Այս խօսքերից {յետոյ} նա սրտի խորքից հառաչեց եւ ասաց, որ ժողովուրդը հա

իրողութիւն է ժամանակագրութեան մէջ: Այս խօսքերից {յետոյ} նա յանկարծ մէջից կտրեց բանի թելը եւ բացականչելով

մշտնջենաւոր Կեսարին, երբ նա Պոմպէոսին յաղթելուց {յետոյ} որպէս ինքնակալ տիրում էր բովանդակ Հռոմին. - նորա

ինքնակալ տիրում էր բովանդակ Հռոմին. - նորա մահից {յետոյ} իսպառ մոռացաւ նորա անունը եւ, ի՞նչ եմ ասում, այ

մ այս տեղ, գործարանը իւր իշխանութեան տակ ձգելուց {յետոյ}, յղանում է նա իւր մտքում մի յանդուգն խորհուրդ,

նի գրագիրը եւ խորհրդական անդամը, պապի մեռանելուց {յետոյ}, անց են կենում դէպի կարդինայի կողմը, եւ նոցայ հ

նակը կարդինալը մի բարի յիշատակ կը թողնէր իւրեանից {յետոյ}, եւ նորա անունը մի սիրելի բան կը լինէր Հռոմի ժող

կարդինալը, որ այդքան աղէտքի պատճառ եղաւ Հռոմին, {յետոյ} կը պատմես այն անցքերը: " Նորա մայրը հռոմայեցի էր

դունում է սորան իւր մօտ, կրթում է, եւ իւր մահից {յետոյ} իւր տեղ վանահայր է կարգում: Այն մութ վանքի մէջ,

եւ շատ օգուտ ունենար դորանից: Իսկ յանձն առնելուց {յետոյ}, նորան պէտք չէ՞ր այսպիսի անարգ ճանապարհներով աշխ

աւականին արծաթի տէր դարձաւ անգոսնելի ճանապարհով: {Յետոյ} այս քահանայապետի օրերումը, նորա հոգեւորական գործ

ուրիշ այսպիսի տարապայմանութիւնը, իսկ նորա մահից {յետոյ} նորան բարբարոս, չարանախանձ, անարժան քահանայապետ

արիութեան պտուղը քաղել, որովհետեւ երկու շաբաթից {յետոյ}, նորան եւս դուրս արեցին գործարանից: Այս կարդինա

ս եւ նորա հրաժարման: Այս ամեն տեղափոխութիւններից {յետոյ} գործարանը նմանում էր մի մեծամարմին նաւի, որին պա

նորան եւս կարող են ծառայեցնել իւրեանց նպատակին, {յետոյ} մեծամեծ տհաճութիւններ յարուցին նորա դէմ, տեսանե

ւի նոր օգնականը, որին կարդինալը նշանակեց սորանից {յետոյ} Այս մարդու անբարոյականութիւնը եւ կարճմտութիւ

աստիճան թուլանում են: Մի փոքր ժամանակ անցանելուց {յետոյ}, սա կրկին շարունակեց իւր գիտեցածը, մինչեւ բարեմ

ա ճշմարտասէր մարդ լինէր, այնքան բաներ տեսանելուց {յետոյ}, չպէտք է գործարանումը ծառայութիւն յանձն առնուր:

րել: Լաւ կը լինէր, եթէ յառաջագոյն պատրաստուէր, {յետոյ} յանձն առնուր այդ մեծ պաշտօնը: Ցաւալին այն է, որ

ի բնութեան տէր մարդ էր, ինչպէս մի փոքր ժամանակից {յետոյ} օրինակով կը տեսանես: Մոռանում էի քեզ ասելու, որ

ւ զայրանում են վերակացուի անիրաւութենների վերայ: {Յետոյ} նա ողջունում է ամէնքը եւ ասում է. չմոռանաք, որ

ացուցանեն պատմագրութեան մէջ: Այս յաղթութիւններից {յետոյ} ներս են գալիս հոգատարքը վերակացուի հետ, եւ առաջն

Թէպէտ ես շատ աշխատեցի իմանալ, թէ այս անցքից {յետոյ} գործարանը ի՞նչ եղաւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա

ւթեանէ վրեժը հատուցանես: Այս խօսակցութենից {յետոյ} սկսաւ նա այլագունիլ, աչքերը դէպի երկինք բարձրացն

երը, տասն եւ հինգ դար գրուելուց եւ խոստովանելուց {յետոյ}, իւր ներկայ տարու 1 յուլիս 30 նոյեմբեր ` թիւ 85

նց ժամանակները մինչեւ ձեր հնազանդուիլը։ Նորանից {յետոյ}, ձանձրացած լինելով այդ շփոթների նեղութիւնից, կա

սում, թէ Սամարացի՛ ես դու եւ դեւ կայ քո մէջ"։ {Յետոյ}, սուտ վկանե՛ր ժողովելով, իրենց նախանձի եւ վրէժխ

ւ հի՛նգ հարիւր տարի կուսութիւն պահելով եւ սորանից {յետոյ} որդեծնութեան համար սրբութեամբ ամուսնանալով, այս

Կոստանդնուպօլսեցի Եւտիքէսի եւ Կումբրի ստրկի (որ {յետոյ} Մանի անուանեց իրեն, եւ այս պատճառով էլ նորա հետե

նքի էի արժանի։ Բայց ես միայն իմ դուրս ձգուելուցս {յետոյ} ընկայ այս ու այն տեղ՝ իմ պէտքս եւ կարօտութիւնս ա

ն կոչում, եւ ուրիշ այլ շատ բաներով նախատեսելով, {յետոյ}, ուրիշներից ամաչելով, խաբէական եպիսկոպոսութիւնք

ապատ, որ այժմ անուանի Նոր քաղաք"։ Այս խօսքերից {յետոյ} ամեն ուրիշ վկայութիւնք աւելորդ են Նոր քաղաքի եւ Վ

ի է ենթադրել, թէ այդ եղել է մեր քրիստոնէութիւնից {յետոյ} եւ շատ կարելի է, թէ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի եւ Տրդ

րում են Վաղարշապատի Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցում, եւ {յետոյ} կոյսերի վկայարաններում։ Ինքը՝ Մեծ Վահանը, երբ

նք կարճառօտ. Փարպեցու ժամանակ, որպէս եւ նորանից {յետոյ} մեր կաթողիկոսքը նստում էին Դուին քաղաքում, ուստի

րի պատերազմից եւ սուրբ Ղեւոնդեանց նահատակութիւնից {յետոյ} կաթողիկոսական աթոռը փոխադրուել էր Դուին, իսկ այդ

պեցու հալածուելուց առաւել քան թէ հարիւր քսան տարի {յետոյ} ՝ Կոմիտաս կաթողիկոսի օրով, կառավարում էր այդ եկե

ղել են հեղինակներ, որ Փարպեցուն դասել են Եղիշէից {յետոյ}. եթէ որպէս պատմագիր, Եղիշէից երկրորդ պիտի համար

նքնին քաջ գիտէ " (եր. 40). եւ մի փոքր սորանից {յետոյ}. " Արդ զառաջին կելոյն իմոյ զվարս՝ Տէր Ներսէհ եւ

, տէր Աբրահամ, Արձան, Մուշէ, Խոսրով, Ղազար եւ {յետոյ} Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս ", եւ այլն (եր. 17

սում է, թէ Փարպեցին ականատես է Մեծ Թարգմանչաց եւ {յետոյ} թէ. " Սա թէպէտ եւ չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյն Սահա

չաթու ձգել, որ առաջ Վռամշապուհին ականատես ասես, {յետոյ} ՝ Մեծ թարգմանչաց աշակերտ եւ վերջը այսպիսի բացադրո

իքը, ) նոյնպէս եւ միւս նախարարաց զաւակները, որ {յետոյ} ուղարկեց Պարսկաստան։ " Իսկ յամին եօթն եւ տասն

ւմ է, որ Փարպեցին աշակերտուել է Աղանին այս բանից {յետոյ}, որովհետեւ ասում է, թէ Աղանը ընդունեց նորան որպ

Գողթն գաւառում Ս. Մեսրոպի կացած վանքում մնալուց {յետոյ} գնացել է Յունաստան (նորա հայրն էլ եւ հօրեղբարքն

րեղբարքն էլ գնացին Վարդանանց պատերազմից անմիջապէս {յետոյ}, գուցէ՝ Աղանն էլ նոցա հետ) եւ Յունաստանից վերա

էլ նոցա հետ) եւ Յունաստանից վերադարձել է 457-ից {յետոյ}, որովհետեւ Թովմա Արծրունին (եր. 91), խօսելով

Լեւոնի օրով։ Աղանը Հայաստան վերադարձաւ հօր մահից {յետոյ}, ուրեմն՝ անտարակոյս 457 թուականից յետոյ։ Մե

ր մահից յետոյ, ուրեմն՝ անտարակոյս 457 թուականից {յետոյ} ։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Հայոց Մեծ լուսաւորի

սեպտեմբերի 9-ին, Ս. Մեսրոպը՝ նորանից վեց ամիս {յետոյ}, այսինքն՝ 440-ի փետրուարի 19-ին։ Ուստի 455-ին

ելիս, որ, ինչպէս յայտնի է, Եփեսոսի Ս. Ժողովից {յետոյ} եղաւ՝ 433 թուականին։ Ո՛ւր կը մնայ Փարպեցուն նոց

չափով էլ գոհ չլինելով եւ Փարպեցուն 457 թուականից {յետոյ} մի քանի տարի էլ Աղանին աշակերտութիւն արած ընդունե

նի տարի էլ Աղանին աշակերտութիւն արած ընդունելով, {յետոյ} Յունաստան է ուղարկում նորան Մեծ թարգմանչաց հրաման

ը Մուշէ կաթողիկոսի օրով էր, ուրեմն 502 թուականից {յետոյ}. թէ՞ ուզում է ասել՝ այս այն Մուշէն է, որ Սամու

՞ ուզում է ասել՝ այս այն Մուշէն է, որ Սամուէլից {յետոյ} կաթողիկոս նստաւ 502 թուականին։ Թէպէտեւ չգիտեն

եպիսկոպոս, երբ " երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի " ասելուց {յետոյ}, նոյն երկրի վերաբերութեամբ աւելցնում է " քահանայ

շխարհին ", որ ասել է՝ Յունաստանից վերադառնելուց {յետոյ}, երբ բոլոր խռովութեանց եւ պատերազմերի ժամանակներ

է, կեցել է Կամսարականների մօտ, եւ հաշտութիւնից {յետոյ} գնացել է Սիւնեաց աշխարհը, ուր մնացել է միայն երկ

պոսների կարգում։ Երրորդ՝ Սամուէլ կաթողիկոսից {յետոյ} 502 թ-նի կաթողիկոս նստող Մուշէն Երեւանի մօտ Կոտայ

չէ, որ Մուշէ անուն էր կրում. նորանից առաջ էլ, {յետոյ} էլ եղած են Մուշէներ։ Պատճառ չունինք չընդունելու

"։ Երկրորդ, վերը մէջ բերած յառաջաբանի խօսքերից {յետոյ} պարոնը շարունակում է. " քանզի վաղ տեսանեմք զնորա

հու, եւ ոչ ուղղոց այլ անիծից " եւ իսկոյն սորանից {յետոյ} բացայայտում է. " այսինքն՝ խաչի " (եր. 43)։

ետեւ Եղիսէն, Եղիայի սքանչելի ճանապարհորդութիւնից {յետոյ}, երկար ժամանակ գետնի երեսին ապրելով, այստեղ էլ

յքն են, որ ունին։ Վերը շատ սրբերի անուն տալով՝ {յետոյ} յիշում է եւ մեր Ս. Լուսաւորչին։ Արդեօք նորա՞ ծա

պանին Սեւուկի պարտէզում, թէ՞ Դուին վերադառնելուց {յետոյ} յատկապէս գնում է Անձեւացեաց երկիրը, որ մարզպանին

ր մեր պատմութեան մէջ այդ անունով։ Գրեթէ 400 տարի {յետոյ} ժամանակների վերաբերութեամբ, Յովհաննէս կաթողիկոսը

ւկոյ՝ Սեւորդիք ազգն անուանէին " (եր. 71)։ Եւ {յետոյ}, Սեւորդեաց Գէորգ նահապետի անունը տալով, բացատրո

գնաց Սիւնեաց աշխարհը։ Երկու տարի այդտեղ մնալուց {յետոյ} վերադարձաւ Այրարատ, ուրեմն 486-ին։ դ) Ս. Յ

Ս. Էջմիածնի գմբէթը, որ ինչպէս երեւում է, էրվելուց {յետոյ}, վերստին փայտից է շինուել, որ փայտէ մնացել է մինչ

յինէն կարծեօք" (Յովհ. կաթ., եր. 83)։ Այս խօսքերից {յետոյ} Մաշտոցը քաղկեդոնիտ էր ասողը պարզապէս հայհոյում է

ովեանի յոյսերի հիմքը, որոնց աւերակքը լուացուեցան {յետոյ} առաքինի հոգու ազգասիրական արտասուքի հեղեղով։

յոց եկեղեցին։ Ճաշու ժամերգութեան աւարտուելուց {յետոյ}, երբ որ պիտոյ է սկսանուէին ննջեցելու վերայ տան ե

ւողքը արտասուեցին։ Եկեղեցական կարգի աւարտուելուց {յետոյ}, մինչ պիտոյ է երգէին " ժողովեալքս ի հրաժարումն "

ռաջ շարժուեցաւ դէպի Վագայնկով). մի երկու ժամից {յետոյ} պիտոյ է հողին տայինք մեր հանգուցելու հողը։ Գե

արմին մեծարել պատուով ու յարգութեամբ, նորա մահից {յետոյ}, դժուար բան չէ. բայց մի աղքատ եւ չքաւոր առաքինո

ութեան եւ հիւանդութեան միջոցին, նոյնպէս եւ մահից {յետոյ}, անձանձիր աշխատութեամբ եւ եղբայրական ջերմ սիրով

էս թէ մի բան քարշում էր եւ պահում էր մեզ այնտեղ, {յետոյ} Հայկազն բժիշկ Սարաջեանը հրաւիրեց մեզ ի միասին իւր

շո՞ւտ կբարեհաճիք քնել այսպիսի նախաճաշիկ ուտելուց {յետոյ}: - Դու խաբում ես ինձ եւ համարձակւում ես ծիծա

սները, անդադար անձրեւի տակ մնալով հալուեցան, եւ {յետոյ}, արեգակի ջերմութիւնից շոգիանալով, դէպի ամպը բար

ւում չորս կողմը ստանալու.... Այս խօսքերից {յետոյ}, պարզեց ձեռքը դէպի տակառը, բոլոր պալատականքը ան

: Գնացէ՛ք կորէ՛ք, յիմարներ: Uատանան սորանից {յետոյ} դարձաւ դէպի իւր Բէհեղզեբուղ վէզիրը եւ հարց արեց օ

այդ գեղեցիկ է, ահա լաւ բան, - ասաց սատանան. - {յետոյ} ի՞նչ եղաւ: - Չորրորդ օրը ես հաշտեցուցի նորան

- Bene, - ասաց սատանան, - յետո՞յ: - {Յետոյ}, Ձեր մռայլութիւն, աշխարհի երեսին մի անանուն ազգ

Gut, - ասաց սատանան, - վերջը՞: - Սորանից {յետոյ} ես շարժեցուցի եւ մի այլ ազգ, որ ապահով բնակւում

՞յ: - Այս երեք արժանաւոր ապստամբութիւններից {յետոյ} ես քաշուեցայ դէպի Փարիզ - իմ գլխաւոր բնակութիւնը

քի իշխանը բռնեց իւր խորամանկ ոստիկանի պոչից... {յետոյ} բարձրացնելով օդի մէջ, դժոխային կատակով ասաց.

չորս կողմով: Ֆրաունհոֆերի հեռադիտակը գտանուելուց {յետոյ}, եւ չղջիկները չեն կարող թաքչել աստեղաբաշխների աչ

ւ, գլուխ տուեց եւ մի ոտքի վերայ պտոյտ եկաւ: {Յետոյ} դարձեալ գլուխ տալով ասաց. - Համարձակւում եմ

ւթն է ու զարհուրելի, եւ ամենայն երկու-երէք բառից {յետոյ} պատահում են անպատճառ մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ ի

. գրգռում են նոցա մէջ գործունէութիւն եւ գրգռելուց {յետոյ} չեն թողում ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ ննջել եւ ո՛չ գործ

ամակներից, իսկոյն ամուսնացուցիր. փոքր ժամանակից {յետոյ} ահա կռուեցին, ջարդուեցան եւ այր եւ կին եկան մեր

մէջ, փառավար կերպով ոսկեզօծեցին նորա կոտոշները, {յետոյ} արձակեցին դարձեալ աշխարհի երեսը ` սերմանել անդադա

ում էր աուտո-դա-ֆէ կատարելու համար: Սորանից {յետոյ} խումբ-խումբ գնում էին կեղծաւորները, խաբեբաները,

թիւն. վատ չէր լինելու քննութիւն կարգել այդ մասին {յետոյ}: - Մռայլագոյն սատանայ, - միամիտ կացէք մատե

այապետը: Յանկարծ լսուեցաւ սաստիկ դղրդիւն եւ {յետոյ} մի բան ընկաւ դժոխքի դուռից ծծումբի լճի մէջ նոյն ա

այդ ինչ խնջոյք կը լինի: Այս խորհրդածութենից {յետոյ}, որ նորա կեանքի մէջ բաւական մեծակշիռ բան էր, սկ

ծ նոցա մօտ, ծաղր առնելով նոցա թուլամորթութիւնը: {Յետոյ} երեւակայում էր, որ իւր ընկերքը, գլուխները տաքան

նդ մտածելով, եթէ բոլոր արաղը եւ գինիքը խմուելուց {յետոյ}, մի քանի մարդ եւ ինքը մնան զգաստ, առանց արբենալ

պէս էր նորա հոգու տրամադրութիւնը նամակը կարդալուց {յետոյ}: Երբ աւարտել էր թէյ խմելը, վեր առաւ վերարկուն,

րկնքի արքայութեան ցօղն է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղից {յետոյ} իսկոյն գործ դրեց նորան... ի՞նչ կ'առնուս գորտի

փակելով իւր անձը սատանայական փորձանքների երեսից, {յետոյ} հարց արեց ծառայից, թէ վաղո՛ւց է արդէն, որ նորա

կացաւ եւ կովի նման նայում էր պ. Մարկոսի վերայ, {յետոյ} սկսեց, մի քանի արաբական խօսքեր արտաբերելով, պտո

ռից ներս վազելով, այնպէս, որ քեզ հանգստացնելուց {յետոյ}, ստիպուեցայ գնալ եւ հարցասիրել քո խելագարութեան

էջ, այնուամենայնիւ չկարողացայ գտանել: Այն բանից {յետոյ}, սէրը, առաւել եւ առաւել զօրացաւ իմ մէջ, որ հալ

լացած զօրութիւնքը: Արդարեւ մի րոպէ հոգի առնելուց {յետոյ}, երկու սրտակից բարեկամների խօսակցութիւնը ստացաւ

խնջոյքի մասին, - ասաց պ. Մարկոսը, արաղը խմելուց {յետոյ}, ցած դնելով բաժակը: - Խօսենք, եղբա՛յր, խօ

վերայ, գոնէ՛ այնքան պատմի՛ր ինձ, որքան գիտես, {յետոյ} ես ինքս ման կը գամ գրքերի մէջ: - Դու զուր տե

էր մի մեղեդի: Պ. Շաքարեանցը երկար որոնելուց {յետոյ} գտաւ Մանթուխեանցի գրչագիրը եւ ինքնաբաւական կերպով

1214 թուականին եւ ուսումն է առած նախ Օքսֆորդում, {յետոյ} Փարիզում: Նորա աշխատութիւնքը կարդալով չէ կարելի

գիտութիւնը նախ Տրիթեմիոս Մանհէյմեան աբեղայի մօտ, {յետոյ} Սիգիսմունդ Ֆուգգերոսի մօտ: Պարացելսոսը պարապում

ուած ամենայն օգնութենից, ման եկաւ շատ քաղաքներ, {յետոյ} հասանելով վերջին աղքատութեան, 1541 թուականի սեպտ

Ջեբերի ժամանակից սկսած մինչեւ երկու հարիւր տարի {յետոյ}, Ալքիմիան, անդադար մշակուելով, փոխեց իւր տեսու

Շաքարեանցը ինքնաբաւական կերպով: Այս խօսքերից {յետոյ}, լցրեց նա ծխամանը թաբաքով: Պ. Մարկոսը եւս, հե

մ են, թէ․ " Ծերաց գաւազան է " երկար աշխատութենից {յետոյ}: - Հրամեցէ՛ք, անուշ արեցէք: Այս ասելով պ.

ենեակը դարձել էր մի մաքրատուն: Մի քանի վայրկենից {յետոյ}, այս երեք մարդիկը, ամենայն ծանրութեամբ սկսեցին

քումը դրեց անպատճառ ծանօթանալ կոմսի հետ, որպէսզի {յետոյ} կարողանայ նորա միջնորդութեամբ ծանօթանալ եւ թատրոն

: - Սխալւո՛ւմ էք. մեք կը հարբեցնենք նորան եւ {յետոյ} կը ծիծաղենք նորա վերայ: Այդպիսի մարդիկ, որ չխմա

, եւ թէ նոր այժմ մի չար բախտով եօթն ութն դարերից {յետոյ} հասել էր Հայերին: - Չար բախտո՞վ. ուրեմն չկա

կների մէջ: Մեծ սիրով բաժակները միմեանց զարկելուց {յետոյ} խմեցին: Բայց Մանթուխեանցը արաղի վերջին ումպը կու

ութիւն կը տեսանեմ դեռ յառաջ մի փութ պատրաստելու. {յետոյ} դարձեալ կը շատացնեմ, այժմ չէ կարելի, ըստ որում

յդ մասին: - Այդքան հարստութեան տէր դառնալուց {յետոյ}, ասելիքս այս էր, թեւ ի՜նչ պիտոյ է առնենք ազգի հ

ութիւնը: Իմ կարծիքը այս է, որ շատ ոսկի շինելուց {յետոյ}, վաճառենք նորան եւ գոյացնենք մի մեծ արծաթագլուխ

ղել նորանից, այդ էր նորա կաշուցը, որ սատակելուց {յետոյ} կարող էր վաճառել, ըստ որում նորա կենդանութիւնը չ

անը եւ կը տեւէր մինչեւ ժամը երկու կամ երեքը ճաշից {յետոյ}. այս միջոցին երեսփոխանը ասում էր. " Այժմ սկսենք

: Քահանայն անշարժ եղիցի ասելով խաչի կնիքը դնելուց {յետոյ}, եթէ մի կանգուն եւս խորութիւն չունենայ փորածը,

սկոյն հանդարտել, թէեւ դադարել էր մրրիկը: Մրրկից {յետոյ} եւս դեռ բաւական ժամանակ վազում են կատաղութեամբ դէ

ւիկը - ազատելու, որ իւր կարգով մի փոքր ժամանակից {յետոյ} նոյնպէս ջալալի դարձաւ: Դարձեալ վերջացան տիրա

ց, նորա դուստրն է ածողը"։ Արդարեւ մի վայրկենից {յետոյ} լսուեցաւ մի քնքուշ եւ թարմ կանացի ձայն, որ երգու

անայք, երբ ներս մտաւ կոմս էմմանուէլը: Մի փոքրից {յետոյ} կը ծանօթացնեմ իմ ընթերցողքը Մահտեսի Թովմասի տան հ

ւթիւնքը: Կոմս էմմանուէլը բոլորին ողջունելուց {յետոյ} դէմքը դարձուց դէպի օրիորդ Մարիամը եւ ասաց․ - Ես յ

մի բան սրտի վկայութեամբ ճանաչելուց եւ գնահատելուց {յետոյ}, հազար պարկեշտութիւն, հազար չքմեղութիւն չէին կա

ութեան մասին այս եւ այն տեղեկութիւնքը հարցանելուց {յետոյ}, գնալու ժամանակ խնդրեց ինձանից, թէ երբ կարող էր

արգմանչաց ժամանակին, թարգմանչաց ձեռքով եւ կէս մի {յետոյ} ․ մինչեւ տասներեքերորդ դարը յաւելանում է շարականնե

: Առ մի կլայեկած աման, դի՛ր նորա մէջ մի հայելի, {յետոյ} այնքան ջուր լի՛ց ամանի մէջ, որ հայելին ծածկուի:

համարում մի փոքր տեղեկութիւն տալ նորա մասին, որ {յետոյ} կարողանանք ներս տանել մեր ընթերցողքը նորա տունը,

երի կարգը եւս յաջողում էր... Մի քանի ժամանակից {յետոյ} սկսեց նա ձեռք զարկել մեծ մեծ գործերի. սկսեց իւր

Պ. Յովնաթանեանցի մասին այսքան տեղեկութեան տալուց {յետոյ}, շտապում եմ սկսանել իմ պատմութիւնը այն րոպէից,

ցաւ շեմքի վերայ: Սովորական ողջունատուութենից {յետոյ}, պ. Յովնաթանեանցը հարց արեց. - Ինչպէ՛ս գտաք:

ծնողական իշխանութիւնը, որ, զաւակի ամուսնութենից {յետոյ}, վերջանում է իսկոյն, դո՛ւք չարաչար օգուտ քաղեցի

երկու հազար մանէթ... անտարակոյս, ընդունելուց {յետոյ} մի բան դարձեալ պիտոյ է սեւցնել նորան: - Այո՛

ւեցաւ դուռը, այս պատճառով եւս, դուռը բացուելուց {յետոյ}, շեմքի վերայ երեւեցաւ միայն մի մառախլապատ կերպար

դ երեք քայլափոխութիւնը կատարուեցաւ հինգ րոպէում, {յետոյ} սոսկաց յանկարծ եւ մի վայրկենի մէջ այնպէս սաստիկ հ

. Յովնաթանեանցը բիրտ ձայնով: Այս հարցմունքից {յետոյ} չէր կարելի այլեւս ծածկուել, պիտոյ էր յառաջ գալ,

այութիւնը, որովհետեւ ուրիշ ամէն տեղ անարգուելուց {յետոյ}, հայ պարոնի առաջեւ եւս անարգւում էր: Մի՛ վր

է եւ մեր ազգին մեծ օգուտ... Մի քանի րոպէից {յետոյ}, երբ փոքր ինչ հանգստացել էր պ. Յովնաթանեանցը,

է Աստրախանից, որի մէջ ափեղ ցփեղ բաներ խօսուելուց {յետոյ}, ասւում է եղած, թէ դուք հետամուտ էք խլել այդ պա

սայլերի վերայ: Դուք էգուց ձեր գործերի աւարտելուց {յետոյ}, 5 ժամուն կը գաք ամառանոց ճաշելու, - յաւելացուց

Տիկին Յովնաթանեանցի ցաւը չէր, որ մի երկու օր {յետոյ} տեղափոխուէին դէպի ամառանոց, բայց տիկինը այդ օրու

ութիւն... Վերջին, վճռական խօսքերը ասելուց {յետոյ}, դուրս գնաց տիկինը: Ցաւալի էր նայել պ. Յով

նակ սենեկի մէջ, դէպի այս եւ այն կողմը ման գալուց {յետոյ}, մտաւ անկողին, որոշելով իւր մտքում, առաւօտուն

ստել վեր կենալուցն էր, մանաւանդ Նախիջեւան գալուց {յետոյ}, Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը... Շահումեանց

ցրւում են օդի մէջ. իսկ մնացած բաները այրուելուց {յետոյ}, թողնում են իւրեանցից մի քանի մոխրային աղեր եւ ա

, - վեր առեց Թիւթիւնճի-օղլուն, րոպէաչափ լռութենից {յետոյ}, - բայց մեր խօսքը մահի վերայ էր եւ դուրս եկանք կղ

նքը, որ երբեմն բաղկացնում էին մի մարդու մարմին, {յետոյ} բաղկացնեն մի այլ մարմին. եւ ի՞նչ պատճառով մարդը

ւթեան առաջին հարուածը, ուրեմն երեք ժամն էր ճաշից {յետոյ}: Այս միջոցին, գլուխը կախած, անձրեւից թրջուած ե

շացրել էին նորան Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, եւ {յետոյ} ճաշի ժամանակը կորուսանելով, լաւ էր համարել մտանե

ը դէպի գետին կորացուցած, մի փոքր լուռ կանգնելուց {յետոյ}, վազեց իւր ննջարանը եւ շուտով փակեց քամակից իւր

աբաթի մէջ հարսանիք առնէինք. պատճառ, ես յիսնակից {յետոյ} գնալու եմ Ղրիմ եւ կը մնամ այնտեղ մինչեւ զատիկ. զ

ւ եմ Ղրիմ եւ կը մնամ այնտեղ մինչեւ զատիկ. զատկից {յետոյ} մինչեւ առաջին պսակները չէ կարելի այդ. իսկ յունիս

ր հաշիւը ունի. ինձ այսպէս յարմար է, պսակուիլ եւ {յետոյ} ուխտ գնալ: - Ի՞նչ ասել է. ի հարկէ հաշիւը մեծ

չփրկես ինձ"։ Այս էր նորա ամենօրեայ աղօթքը, որ {յետոյ} մի փոքր լալով հանդարտեցնում էր հոգին, եւ այնպէս

ս յաջողեցաւ նորան աւարտել իւր նամակը: Աւարտելուց {յետոյ} մի անմեղ ժպիտ փայլեցաւ նորա փոքրիկ բերանի վերայ,

մարդ իւր շատ սիրելի բարեկամի հետ: Նամակը գրելուց {յետոյ} վազեց ննջարանը, որ զմուռ եւ կնիք բերէ կնքելու հա

ակայութեան ժամանակ, հարցանէր նորանից նորա գալուց {յետոյ}, եւ աղախինը սխալմամբ, կամ իւր անձը արդարացնելու

ղ կը դիմանայ նորան այր մարդը: Նամակը կնքելուց {յետոյ}, մէք ոչինչ նշան չտեսանք Մանուշակի մէջ, որ ցոյց

կը դողաց այս անունը լսելով. նա յառաջ կարմրեցաւ, {յետոյ} գունաթափուեցաւ ինչպէս մարմարիոն: - Մկրտիչը եկ

րանք, չէր կամենում երկար ժամանակ թողուլ եւ ճաշից {յետոյ}, բայց ես նորան խնդրեցի, որ ինքը այս երեկոյ մեր

ել, ինչպէս կամի, թո՛ղ գնայ գայ երթալու տեղերը, {յետոյ} տեսանենք Աստուած ի՛նչ կը տայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղ

կսած լինելով խմել թէյը, խօսակցութիւնը կտրուելուց {յետոյ}, մի երկու վայրկենում աւարտեցին: Մանուշակը,

մ, այլ քանի մի անգամ բերանը բանալուց եւ փակելուց {յետոյ}, վեր էր կենում եւ գնում իւր ննջարանը քնելու:

աղուց ահա գնացել է քնելու: Այս խօսակցութիւնից {յետոյ} խմեցին թէյի վերջին բաժակը, եւ Թիւթիւճի-օղլուն նո

անհրաժեշտ հարկաւոր է մեր առանձնախօսութիւնը, որից {յետոյ} պիտոյ էր ինձ առարկայ բանալ իսկոյն քո հօր հետ այս

ադրել սաստիկ, նորա նամակ սառնութեան մասին, բայց {յետոյ} լաւ էր համարում, լսել նորա մի քանի ասած խօսքը,

մարի՛տ է, Մանուշակը Շահումեանցի հետ ծանօթանալուց {յետոյ} մի քանի լուսաւոր գաղափար ստացել էր, որոնց եզրակա

սիրտը, շօշափելով քո հոգին, եւ, այս քննութենից {յետոյ}, յարմար գտանելով նորան իմ սրտին եւ հոգուն, ցանկ

մանակ ցաւութիւն էր, զգում նա իւր մարմնի մէջ, որ {յետոյ} փոխւում էր դէպի նոյն չափով ջերմութիւն, որով նորա

իւր տկարութեան մէջ առանց բժշկուելու: Մի շաբաթ {յետոյ} այս անցքից, որ միջոցին ոչինչ արժանի ուշադրութեան

նր, երկու բարակ մոմեղէնը եւ մի քաի կոտոր արճիճ: {Յետոյ} մի հատ ձու, եօթն աւելի ճիւղերի վերայ կապում են հ

տակ. միւս օրը երեկոյեան ժամանակ, այսինքն ճաշից {յետոյ}, կանչում են թեթեւ թափողը: Թեթեւ թափողը գալով

ը եւ նոյն բանը կատարում է հիւանդի կուրծքի վերայ, {յետոյ} ծնկների վերայ, յետոյ ոտքերի վերայ եւ այլն: Երբ

մ է հիւանդի կուրծքի վերայ, յետոյ ծնկների վերայ, {յետոյ} ոտքերի վերայ եւ այլն: Երբ բոլորը աւարտած էր, տա

տրում են մազերից, որ ձգում են մաղի մէջ: Սորանից {յետոյ} հիւանդի հանդերձի կոտորի մէջ լցնում է միրգերը եւ դ

անդին, երեք անգամ անցանել նորա վերայով. սորանից {յետոյ} արդէն առնում են նորա մրգերը եւ առհասարակ այն բանե

ւը ձգելու, ամենեւին ետ նայելու չէ թեթեւը ձգելուց {յետոյ}. առաջին այն պատճառով, որ հիւանդը չէր բժշկուելու

վնաս կը յառաջանար: Թեթեւ թափողը, թեթեւը ձգելուց {յետոյ} գալիս է հիւանդի տուն, նորան հարցանում են. " ի՞ն

ով հիւանդի վերայ, պատասխանում է ` առողջութի՛ւն. {յետոյ} ստանալով իւր վարձը, գնում է իւր բանին: Շատ

գնոցդ, եւ ածում է նորա մէջ սխտորի փեճեկներ շատ. {յետոյ}, այն երկու լաւ հագնուած մարդիկը, որ բերել էին դ

մ ինչպէս յառաջ: Մի փոքր ժամանակ պտուկին նայելուց {յետոյ}, գլխաւոր պառաւը ասաց մի զզուելի ձայնով, - " առա

նայելով պտուկին: Մի քանի վայրկեան անցանելուց {յետոյ}, գլխաւոր պառաւը ասաց, - " երկրորդ գնդակը հալուեց

նոյնպիսի պաստառից շղարշ, բաց կապոյտ գունով, որ {յետոյ} մէջքի վերայով դարձեալ աջ կողմը բերած, կապած էր ա

ուրեմն, վայելեցէ՛ք եւ ուրախացէք: Այս խօսքից {յետոյ} ամենայն ոք, սկսեց ուտել իւր ամանից զանազան մրգեր

որ օրիորդները, կրկնելով այս խօսքերը: Սորանից {յետոյ} սկսեցին նոքա բոլորը միասին քաղցր եւ զմայլեցուցիչ

ունը, որի մէջ բնակում էր նա իւր հօր եւ մօր մահից {յետոյ}, այրիացած Վարդ-խաթուն քրոջ հետ, այլ այսքան պիտո

՞տ օր տեսաւ. թէեւ Աստծու կամքն էր, որ վեց ամսից {յետոյ} չգիտեմ ինչ տեղից բարակացաւ ստանալով ութ ամսից մեռ

ծ խելք բանեցնելով ճարել է այնքան հարստութիւն, որ {յետոյ} մեր պապը եւ հայրը ողջ փչացուցել են, ասելս այն է

ր Թիւթիւնճի-օղլույեանք չիմանան այս բանը, որպէսզի {յետոյ} յանկարծ լսելով խորտակուին միանգամայն: - Շատ բ

տարեկան ամուսնացած է, ուրեմն ես եթէ երկու տարուց {յետոյ} եւս պսակուիմ, դէռեւս հօրիցս կանուխ ամուսնացած պի

տամ, բայց դորայ փոխանակ խօսելու վարձ մի տարուց {յետոյ} կ՚ընծայեմ նորան այն մատանին, որ հայրս ընծայել էր

ի ոչխարը նորան հազիւ թէ նախաճաշիկ կը լինէր, բայց {յետոյ} ընկաւ բարակացաւի մէջ. այս բոլորի պատճառը էր մատա

ա մի փոքր ժամանակ այս անորոշ դրութեան մէջ մնալուց {յետոյ}, ցոյց տուեց իւր բերանի վերայ մի խորամանկ ժպիտ,

ւ պատմութիւնը: - Շատ տարիներ են անցել նորանից {յետոյ}, երբ մեր ցեղապետը ապրել է աշխարհի երեսին Ղրիմի Թ

պիտի տարաժամ մեռանին անպատճառ, բայց քանի՞ տարուց {յետոյ}, կամ ե՞րբ, այդ մասին ոչինչ չէ ասել դերվիշը:

պետը քաջալերում է նորան եւ ասում է, թէ մտանելուց {յետոյ} դատարկ դուրս գնալը մեծ յիմարութիւն էր, եւ թէ ստո

ը եւ խոհարարը լաւ հասկանալով, որ այս սպանութենից {յետոյ} անհնարին պիտի լինի մնալ Ղրիմի մէջ առանց իւրեանց ա

նզովեց հօր ոսկերքը... Այս լացախառն նզովքից {յետոյ}, կարծես թէ, հանդարտեց Վարդ-խաթունի սիրտը, բայց

փաթաթուեց հօր վզին, բիւր անգամ համբուրեց նորան, {յետոյ} վազեց դէպի մայրը, նորան եւս նոյնպէս գրկախառնեց ե

մինչեւ օգոստոսի 15: Այսքան ծանօթութիւն տալուց {յետոյ} արժան եմ համարում այս եւս ասել, որ եթէ իմ տեղը ա

անչը եւ պատրաստ եղիք գալոց տարու վերափոխման տօնից {յետոյ} հարսանիքը առնելու: Ողջ եղիք: Ձեր խոնարհ ծաոա

նից, բայց Ռուբենեանց թագաւորութեան կործանուելուց {յետոյ} օրէ օր եւս առաւել սաստկանում է տգիտութիւնը, եւս

տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ քահանայ եւ մի փոքր {յետոյ} Կարին քաղաքում Մարգար վարդապետից (որ եւ արքեպիսկ

ն տպագրել տուեց նա Թովմաս Գեմբացի անունով գիրքը, {յետոյ} ՝ " Գիրք մտածութեանց ", Յովհաննու յայտնութեան մե

լ։ Նորա մեղքը չէ, որ նորա միաբանութիւնը նորանից {յետոյ}, նախապատիւ համարելով այս ձեւաւորութիւնը, քան թէ

նոյն իսկ հիմնարկութեան պայմանների մէջ եւ յառաջ ու {յետոյ} պիտոյ է մի օր աճէին, կերպարանք առնուին եւ դուրս

գ յետ ընդունելոյ զայլ աստիճանս, եւ ապա քահանայ, {յետոյ} վարդապետ եղեւ ըստ սովորութեան Հայոց ազգին 'ի Մարգ

Հ. Փիլիպպոս եւ այլքն. եւ ոչ թէ այն անձինք, որ {յետոյ} առ հարկի ստիպեալ 'ի բռնութենէ տէրութեան եւ պատրիա

ակոր ուրացութեան սիւները, թէեւ մի փոքր ժամանակից {յետոյ} մի այդպիսի մարդու նիւթական շրջապատի տպաւորութիւնք

նձը, իւր աւարով հանդերձ դուրս փախաւ Հռովմից, եւ {յետոյ} վերադարձաւ շուտով, հալածեց իւր յաջորդը եւ խեղացո

իքը, թէեւ՝ առանց այն զզուելի հանդիսաւորութեան։ {Յետոյ} պապերից մինը վարձու է առնում իւր անմեղանչականութի

էր պապական աթոռը, որ պապ դառնալուց մի քանի շաբաթ {յետոյ} առանձին ժողովով վճռել էր, որ ո՛չ թէ միայն քահանա

իւնը Հռովմի մասին։ Քրիստոնէութեան արեւը ծագելուց {յետոյ}, մանաւանդ այն օրից, երբ լուսաւոր կերպով եւ հոգո

ով, Մխիթարի մահից եւ նորա անմիջական աշակերտներից {յետոյ} էին նախ եւ յառաջ դոյն միաբանութեան երկդիմի կեղծաւ

մաչում ասել, թէ ինքը չէր այդ բանի հեղինակը, այլ {յետոյ} Աբբան կամ վանական ժողովն է յաւելացուցել։ Կնքենք

ը քննենք նոցա գործունէութիւնը եւ սորա շարժառիթքը, {յետոյ} ցոյց կը տանք այդ միաբանութեան յարաբերութիւնը դէպի

ական առարկայ, որի վերայ կարելի էր հազար տարիներից {յետոյ} եւս մտածել կամ ամենեւին չմտածել։ Սկզբից մինչեւ այ

որ թարգմանիչ Սուրբ գրքին, մինչեւ ի մահ հալածելուց {յետոյ}, ոսկերքը եւս հանգիստ չթողեցին գերեզմանի մէջ, այլ

էս " կոչէին. եւ այլ բազում ինչ իրօք թշնամանեալ՝ {յետոյ} ապա յաղագս այլոց ամօթոյ զխաբէական զեպիսկոպոսութիւ

յոյժ տեղեկութեանց, յոյն եւ լատին դպրութեան, զոր {յետոյ} նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ Մխիթար վարդապ

լոր Եւրոպայի գործերի վերայ ազդեցութիւն ունենալուց {յետոյ} հիմնեց Պարագուայումը մի անկախ Տէրութիւն, որով իր

նը եւ կենսական շարժողութիւնը, ինչպէս կը տեսանենք {յետոյ} մանրամասն։ Բայց նոցա խորամանկութիւնը վերջապէս յա

ը Պապականութիւնը կործանւում էր ահա՛։ Ցոյց կը տամ {յետոյ}, թէ ինչ կերպով ներգործում էր նա նոր երկիրների մէ

ւ առ հասարակ բնակիչքը անյաջող հակառակամարտութենից {յետոյ} արդէն վճռել էին տալ քաղաքը թշնամու ձեռքը։ Միմիայ

կնիք եղաւ պաշարեալներին. Ֆրանսիացիք մի քանի օրից {յետոյ} քաղաքը առին։ Իգնատիոսը գտանւում էր թշնամիների մե

կիւղի կամ չարչարանքի նշան։ Երկար ու ձիգ հարինքից {յետոյ}, որ հազիւ կարողացաւ տանել, Իգնատիոսի վէրքը բժշկ

ւակայութիւնը, որ դեռ չէր ամրացած սաստիկ հարինքից {յետոյ}, պատրաստ էր ընդունել ամենայն հրաշալի բան, վասնո

գրել եւ ընթեռնուլ։ Ի՛նչ փոյթ. մի քանի ժամանակից {յետոյ} բոլորը կ'իմանայ։ Արդարեւ, արձակեալ կապիտանը, ա

բաներ։ Վերջապէս, Բարսելոնում երկու տարի մնալուց {յետոյ}, գնաց Սալամանկա՝ այնտեղ Համալսարանում դասեր լսե

սը Մոնտեգիւ (Montaigu) դպրոցում մի տարի մնալուց {յետոյ} մտաւ Սուրբ Վառվառէի Կօլլէգիումը, ուր լսում էր փի

Համալսարանից արտաքսելու։ Այսպիսի խայտառակութենից {յետոյ} եւ ինքը ոչինչ ուսումն չունէր, առանց որին չէր կար

թուականին ստացաւ Աստուածաբանական եւ երկու տարուց {յետոյ} ՝ Մագիստրոսական աստիճան։ Մի քանի ժամանակ Իգն

ի մօտ Աստուածաբանական դասեր, բայց շուտով նորանից {յետոյ} սկսեց դարձեալ ապաշխարութիւն եւ խիստ բարոյականութի

կապում էր Կսաւիէին աշխարհի հետ։ Շուտով Կսաւիէից {յետոյ} ուրիշ շատ աշակերտներ եւս մանաւանդ Սպանիացիք եւ Պօ

որ արդէն քահանայ էր, պատարագ արեց, եւ պատարագից {յետոյ} բոլոր ընկերքը երդում կերան հանդէսով, որ հրաժարու

ս շատ հոգեւոր Կարգեր երեւել էին աշխարհի երեսին եւ {յետոյ} անհետացել, եթէ կամակորութենով սկսէր աշխատել իւր

ը, փորձել իւր անձը իւր պաշտօնի մէջ։ Այս բաներից {յետոյ} Լօյոլայն, հարկադրելով իւր աշակերտներին միեւնոյնը

րեւակայել գեղեր, քաղաքներ (villas et oppida), {յետոյ} նկարագրել իւր հոգու առաջեւ երկրի թագաւորը իւր ժող

oculos humanum regem), խօսել այս թագաւորի հետ, {յետոյ} փոքր առ փոքր թագաւորի տեղը դնել Քրիստոսը, ժողովր

ձեալ դէպի Լօյոլան։ Մօնմարտրեան նշանաւոր երդումից {յետոյ} նա դարձեալ ընկաւ (եւ արդէն վերջին անգամ) ցնորմա

իլ այնտեղի Պետրոս Կարաֆֆա եպիսկոպոսի առաջեւը (որ {յետոյ} Պապ դարձաւ՝ Պաւլոս IV անունով) եւ բոլորովին արդ

, այլ միայն յղացած Լօյոլայի սրտումը, կը տեսանենք {յետոյ}, թէ ի՞նչ գործերի ծնող դարձան։ Գարունը վերայ

ւ Կսաւիէ, Պապական աշխարհի մայրաքաղաքը հասանելուց {յետոյ}, ողջից յառաջ գնացին Օրտիցի մօտ եւ կարողացան շրջե

մատուռ՝ աղօթք կատարելու պատճառով։ Քիչ ժամանակից {յետոյ} զուարթ եւ ուրախ երեսով դուրս վազեց մատուռից եւ եկ

մների թիւը քառասունից առաւել չ'լինի։ Սորանից {յետոյ} հասարակութեան անդամքը ձեռնամուխ եղան Գեներալի ընտ

իոսը լինի։ Նա երկար ժամանակ հրաժարւում էր, բայց {յետոյ}, չ'կարողանալով հերքել հասարակաց խնդիրը, որ ծուն

ւնը եւ պատիւը։ Լօյոլա պատարագը մատուցանելուց {յետոյ}, ինչքան Հռովմումը Կարդինալներ կային, նոցա բոլոր

յս բանը այն միջոցին ո՛չ ոք չ'հասկացաւ։ Լօյոլայից {յետոյ} միւս ներկայ եղող անդամքը նոյնպէս երդում կերան, մ

նազանդ լինել Կարգի Գեներալին։ Շուտով այս բաներից {յետոյ} Լօյոլա սկսեց իւր սովորական պարապմունքը, այսինքն

ործերի մէջ Կարգի անդամները։ Բանը այսպէս լինելուց {յետոյ} Իգնատիոսին հարկաւոր եղաւ դիմել դէպի Պապի պաշտպանո

ւմ ստացաւ մի նոր անդամ Պետրոս Կանիզի անունով, որ {յետոյ} մեծ արդիւնք ցոյց տուեց Կարգին, եւ շարադրեց երեխա

ների մէջ (status in statu)։ Շուտով ահա սորանից {յետոյ} հանդէս բացուեցաւ Յիսուսեանների առաջ ցոյց տալու իւ

ան ձիթենին, եւ երկար չոր ու ցամաք վիճաբանութենից {յետոյ} հարկադրեցին նորանց լռել եւ դադարիլ այդ անօգուտ խօ

ս պատճառով Պիոս IV Պապը հարկադրուեցաւ տասն տարուց {յետոյ} նոր ի նորոյ կազմել մի ընդհանուր ժողով, որի համար

եւ այս թէ, կարգի իշխանը տարեկան հարցաքննութենից {յետոյ} կա՛մ պիտոյ է թոյլ տար աշակերտներին ընդունել ուխտը

վ չափ դարձաւ աշխարհական, որ (ինչպէս կը տեսանենք {յետոյ} ) շատ վէճերի պատճառ եղաւ Փարիզի Պարլամենտի հետ։

նորդ լինելը բղխում էր առաջ միմիայն հաւատից, բայց {յետոյ}, այսինքն՝ Իգնատիոսի յաջորդների օրովը, այդ բանե

նորա հիմքը եւ հաւաքեց նիւթեր, որ կարգի դրուեցան {յետոյ} այլ Գեներալների ձեռքով, մանաւանդ՝ Յակոբ Լայենէզ

վերայ, ինչպէս Յիսուսեան Կարգը։ Սարսափելով տեսան {յետոյ}, որ դուրս եկաւ Եւրոպական Տէրութենների մէջ մի ահա

մեծ լինէին սոքա։ Ունկնդիրները երկար փորձուելուց {յետոյ} անցնում էին գովասանեալ աշակերտների Կարգը, որոնք

րհրդածութենով նշանակուած էին Գեներալի ընտրութենից {յետոյ} ։ Բացի այս չորս օգնականներից, ինքը՝ Գեներալը,

ներ եւ այն երեւելի գործերի մասին։ Գեներալի մահից {յետոյ} իսկոյն նորա տեղը բռնում էր Գեներալ յաջորդը, որ վ

ի էր տալիս Մանրէզեան անապատականին, բայց նորանցից {յետոյ} ամենայն բան փոխւում է։ Լայենէզի սառն քաղաքավարու

շինած սերմնարանի գլխաւոր տեսչութիւնը, որ դարձաւ {յետոյ} Յիսուսեան ամենահարուստ եւ ամենամեծ Կօլլեգիում։ Կ

լի էր Դոմինիկեան ասել։ Սորա մահից երկու տարի {յետոյ} մարմինը բերուեցաւ Գօա, իսկ Օգոստոսի 6-ին 1623 թո

թերորդ Պապը դասեց նորան սուրբերի կարգը։ Կսաւիէից {յետոյ} ծագեցաւ Յիսուսեանների նոր ցեղ՝ կանոնադրութենով ե

տկերը։ Զարմանք չէ՛, որ այսպիսի գործողութեններից {յետոյ} թշնամացան նորանց Բօնզերը եւ հակառակորդ դուրս եկան

ցիք շատ փոքրիկ երկրի տէր էին յառաջ Եւրոպայի մէջ, {յետոյ} ապստամբեցան իւրեանց թագաւորի ընդդէմ, ծովային աւա

ը Յիսուսեան աբեղաների առաջեւ։ Շուտով սորանից {յետոյ} կազմակերպեցաւ հռչակաւոր Սուրբ Լիգան, որ քսան տար

իայի մէջ պահպանելու համար եւ Հենրիկոս III-ի մահից {յետոյ} Կարդինալ Բուրբոնին թագաւորեցուցանելու համար, բաց

վերայ"։ Այս սպառնալիքով լիքը նամակը գրելուց {յետոյ} Հենրիկոս IV-ը ընդունեց Պապական դաւանութիւնը՝ որպ

բը։ Ազնուասիրտ դեսպանները երկար ժամանակ վիճելուց {յետոյ} համաձայնեցան կրել այս հոգեւոր պատիժը, բայց այն պ

հանգստութենով վարել իւր թագաւորութիւնը։ Մի ամսից {յետոյ} յայտնագործած ապստամբական դաշնադրութիւնը ցոյց տուե

օ՝ Պօր-րուալեան հռչակաւոր անապատականի հայրը, որ {յետոյ} զոհ գնաց Յիսուսեան աբեղաների չարագործութեանը. պա

կիցքը։ Վերջապէս բանդումը քանի անգամ հարցուփորձից {յետոյ}, բանալով գաղտնիքի վարագոյրը, մատնեց իւր խորհրդա

նց բացառութեան, այս վճիռը յայտնուելուց երեք օրից {յետոյ} դուրս գալ Փարիզից, իսկ տասն եւ հինգ օրից յետոյ՝

ց յետոյ դուրս գալ Փարիզից, իսկ տասն եւ հինգ օրից {յետոյ} ՝ Ֆրանսիական Տէրութեան միջից։ Նոքա, որ դուրս չ'

). այս պատճառով խոստացաւ Պապին մի քանի ժամանակից {յետոյ} կատարել նորա պահանջածը, այսինքն՝ յետ գանչել աքս

ւթիւնը եւ համոզում էին նորան խոստանալ երկու ամսից {յետոյ} թոյլ տալ Յիսուսեաններին Փարիզ մտանել։ Բայց Յիսու

ճիօ, որ Մարիա Մեդիչիսի հետ էր, Փարիզ հասանելուց {յետոյ} եւ իւր սրամիտ խօսքերի համար թագաւորին հաճոյանալու

ւ իւր սրամիտ խօսքերի համար թագաւորին հաճոյանալուց {յետոյ} մի անգամ ասաց թագաւորին. " Ձեր Մեծութիւնը աւելի

որ դասախօսութիւն չ'առնեն այնտեղ։ Բայց վեց տարուց {յետոյ}, այսինքն՝ 1609 թուականին, յաջողեցաւ նոցա հրամա

րայ չ'նկատէ նոցա ներքին ուրախութիւնը։ Երեք ժամից {յետոյ}, զկնի թագաւորի մահին դ'Էպերնոն դուքսը մտաւ Պարլա

րելի կասկածը։ Թագաւորի մեռանելուց երեք ամսից {յետոյ} Յիսուսեանք ընդդէմ Պարլամենտին հրաման ստացան ուսու

ւոր էր Յիսուսեաններին։ Արդարեւ մի քանի ժամանակից {յետոյ} Պապը դրեց նախարարի եղբօր՝ Ալֆոնս Դիւպլեսսու գլխի

տ, եւ հրաւիրեց նորան ճաշ ուտելու իւր մօտ։ Ճաշից {յետոյ} առանձին մնալով Րիշիէի հետ, առաջարկեց մի քանի խնդ

կարողանան օգուտ քաղել եւ առաջին ներգործողը դառնալ {յետոյ} Ֆրանսիայի մէջ։ Ես աւելորդ եմ համարում նկարագրել

սեց պաշտպան լինել Յիսուսեաններին։ Րիշիլիէի մահից {յետոյ} Յիսուսեանների գործի ընթացքը դէպի Մազարինի Կարդինա

ինքեանք Եւրոպայի ամենայն աշխարհներից հալածուելուց {յետոյ} խոստովանեցան, թէ ճնշում են իւրեանց Արքայական դու

ր կանոնները առանձին-առանձին. ահագին ներածութենից {յետոյ}, հասարակաբար Պապի իշխանութեան եւ հերետիկոսութեան

ց վանքը, ուր եւ շուտով վախճանեցաւ։ Երկու տարուց {յետոյ} մեռաւ եւ Ժիրարը Լիօն քաղաքում։ Յիսուսեանք փառաւո

րան մինչեւ մահը։ Դիւբուա առաջին նախարար լինելուց {յետոյ} աշխատում էր ստանալ Կարդինալական գլխարկը, վասն որ

սուսեանք հանդիսացան յաղթական։ Շուտով սորանից {յետոյ} Լուդովիկոս XVը ձեռք առեց Ֆրանսիայի կառավարութիւնը

նչեց. " On ma donné un furieux coup de poing ", {յետոյ}, արիւն տեսանելով ձեռքի վերայ, բոլորովին գունաթա

կարգադրութենից երկրորդ պատճէնը երեք օր ժամանակից {յետոյ} մատուցանէ Պարլամենտին։ Նոյն տարուայ օգոստոսի

սուսեանների կանոնադրութիւնքը տարի ու կէս քննելուց {յետոյ} վերջապէս առաջարկեց թագաւորին իւր վճռադատութիւնը ա

Ֆրանսիայից աքսորելու հրովարտակը։ Այս անցքից {յետոյ} Յիսուսեանք քաշուեցին դէպի Հռովմ, բայց եւ այնտեղ

ոյեան ութը ժամին։ Իսկոյն կոնդակի հրատարակութենից {յետոյ} բոլոր Յիսուսեանների տները շրջապատեցին կօրսիկացի զ

մերկանալ իւրեանց Յիսուսական հանդերձը եւ երեք օրից {յետոյ} կեանքի եղանակ որոշել, այսինքն՝ կացութիւն (stat

ս տալ նորան"։ Արդարեւ Կարգի ջնջուելուց ութ ամիս {յետոյ} առոյգ եւ զուարթ Պապը հիւանդացաւ յանկարծ եւ մի քան

ւ զուարթ Պապը հիւանդացաւ յանկարծ եւ մի քանի ժամից {յետոյ} մեռաւ՝ բոլորովին սեւացած։ Տարակոյս չ'կար նորան

15 թուականի դեկտեմբերի 19 օրումը. շուտով սորանից {յետոյ} հալածուեցան Ռուսսիայի բոլոր կայսերութենից։ Ա

իչները կտակ ունին Նոյ նաւապետից: Մէկ ամսից {յետոյ}, պատուելի վարժապետս այբբենարանը տուեց կարդալու.

չպէ՛ս զարմացայ վերահասու լինելով. մի քանի րոպէից {յետոյ} դուրս երեւեցաւ մի լայն վարտիքով հագնուած մարդ. Փ

կենդանին չորս լեզուի երգիչ է. մի փոքր ժամանակից {յետոյ} անյարմար բերանը բացեց ու երգել կամեցաւ. մի քանի

ած աղաղակող անկարգութիւնները Արեւելեան պատերազմից {յետոյ} ծայրայեղութեան հասան: Սրա գլխաւոր սկզբնապատճառը

ինքնիշխանութիւնը: Կանոնադրութիւնը կազմելուց {յետոյ}, Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, ազգի կողմից " Սահմ

յդ պաշտօնին աւանդութեան սկզբնաւորութիւնից 15 տարի {յետոյ}: Տեղի ունեցած անկարգութիւնների հետեւանքով Դ

2. Նախ քան Կանոնադրութիւնը եւ Կանոնադրութիւնից {յետոյ}, հայ ժողովուրդը Դռնից անկախ, ընտրում է Կ. Պոլս

ռարան շինէ։ Ասենք թէ գլուխը քարը տուեց, շինեց, {յետոյ} պիտի այդ բառարանը տպէ ու հրատարակէ, որ " Սօս եւ

են անում մօտենալ։ Վերջապէս երկու շաբաթ անցնելուց {յետոյ} Գարեգինն է նորան տեսնում, եւ Սօսը գալիս է նորա մ

արցը մնաս բարով ասէ, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), {յետոյ} աչքերը վերեւ բարձրացնում, աղօթք անում ու հոգին ա

երիք չէր, ինչ եղել էր, այն պատուական տապանագրից {յետոյ}. " Ահա սիրոյ պտուղներ, Մի ագահ մարդու զոհ

րաբերւում, որ լեզուի մասին մի քանի բան նկատելուց {յետոյ} կը քննենք։ Նոյնպէս, հանդէս հանելով այստեղ այն թ

ան բայ ունենայ, առանց ուրիշ բայեր էլ ունենալու. {յետոյ} կարելի՞ է մի այդպիսի լեզուով խօսել։ Կարելի է, ա

րջաւորութեան ուժով, ինչպէս՝ " գնում է կարդում, {յետոյ} բերում վառում"։ Եթէ եմ, ես, է'ն էական բայ է ե

քամակից են գալիս, եթէ բնական աներեւոյթ եղանակից {յետոյ} ումնէլ դարձնում ենք ել, ինչպէս՝ մերժումն-մերժել

կեանքը, ոչ թէ առասպելների ժամանակ, այլ նաեւ շատ {յետոյ}, երբեք չէ ունեցել մի կանոնաւոր եւ լոգիկական աճել

ւմ, բնականի նկարագրութեանը պաշարը գործ գրուելուց {յետոյ}, եթէ հեղինակը չպարապի երկրորդական բնաւորութեանը

ծել տալով նոցայ, - նա ցոյց է տալիս, էլ տեսնելուց {յետոյ} լսելու կարօտութիւն չկայ: Իսկ այն հեղինակը, որ ո

ւնիքը տասնումի տարեկան աղջիկ ունէին, դեռ նորանից {յետոյ} էլ ծնել են Փափակը, որ Գարեգինի մօտ է սորվում: Ե

հրապարակով այդպիսի խօսքեր իր աղջկայ մասին ասելուց {յետոյ}, այնուհետեւ ի՛նչ աղջիկների կարգ է դնում նորան.

ամը կամ Գեղամը մի երկու անգամ պիտակաբար երեւելուց {յետոյ}, իր պաշտօնը աւարտում է այգում, արաղ քաշած երեկո

ամա, էն գիրը մնում ա. արա՛ ինչ կ՚ուզես, լա՛ւ, {յետոյ} կտեսնենք " (եր. 25): Յետոյ- "... Համա, դա

չ կ՚ուզես, լա՛ւ, յետոյ կտեսնենք " (եր. 25): {Յետոյ} - "... Համա, դարդակ ամբար, դարդակ ջուալ, էնք

-չվերագրէ թըլիսմի զօրութեան, երբ Վարդիթերի մահից {յետոյ}, դուրս է գալիս նորա ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը

Ինչպէ՞ս կարելի է թոյլ տալ, որ Սօսը այդքան բանից {յետոյ} հաւատար Տիրանին եւ մինչեւ այն աստիճան, որ կապոց

անում մօտենալ: Վերջապէս, երկու շաբաթ անցնելուց {յետոյ} Գարեգինն է նորան տեսնում եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ

արցը մնաս բարով ասէ, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), {յետոյ}, աչքերը վերեւ բարձրացնում աղօթք անում ու հոգին ա

հերիք չէր ինչ եղել էր. այն պատուական տապանագրից {յետոյ}. - " Ահա սիրոյ պտուղներ, Մի ագահ մարդի զոհ

չէ կարող Ուչ-Թէփէլերի բարձրաւանդակից անցնիլ, որ {յետոյ} վազէր դէպի Էջմիածին, ու խե՛ղճ միաբանին ազատէր այ

ից, քան թէ մեր պատուելի գրագէտքը: Միջին դարերից {յետոյ} մինչեւ այսօր մի քանի նոր դարեր էլ անցան, եթէ դար

միր գօտին կապիլ է... Այլ թէ սորանից {յետոյ} էլ ի՛նչ է արել, այդ միտքս չէ, միայն լաւ գիտեմ,

ապրել Թորոսից կամ Նիկողոսի, որ Թորոսից շատ դարեր {յետոյ} էր ծնել: Այդ ժամանակի առաջ ու հետ խաղալը կախւում

ւում են մի մարդու վրայ, որ այդ մարդը շատ դարերից {յետոյ} դառնում է մի պահարան, մի շտեմարան սքանչելի անցքե

ը կամ կրակը Լուսաւորչից առա՞ջ էր տեսել ազգը, թէ՞ {յետոյ}: Լուսաւորչի անունը այդ աւանդութեան հետ խառը տեսն

նոյնպէս համաձայն չէին կանթեղի աւանդութեան: {Յետոյ} ի՛նչ դուրս եկաւ. էլ ոչինչ չմնաց, այս չէ, այն չ

Բայց, այժմ, կայծակից առաջ կամ շուտով կայծակից {յետոյ}, եթէ մի նկատող մարդ ուշադրութիւն դարձնէ բարձր աշ

օսում է ընդդէմ սքանչելի ինքնակիզութեան, 1850 թ. {յետոյ} կատարած քննողութեամբ, այլեւ աւելուածի մէջ հանդէս

ըմբիշ), որ առաջ միայն ստրուկների գործ լինելով, {յետոյ} հռոմէական բարքի ընդհանուր ապականութեան ժամանակ դա

օրից իսպառ ընկաւ որսորդութիւնը: Գրեթէ երկու դար {յետոյ} ապրած Արշակ Գ-ի ժամանակի վերաբերութեամբ, լսում ե

ոնք, այո՛, թէ թագաւորների ժամանակ եւ թէ նոցանից {յետոյ}, ընկնում են դարերի ազդեցութեան տակ: Հարկ չկայ ա

ն շինէ: Ասենք, թէ գլո՛ւխը քարը տուեց ու շինեց, {յետոյ} այդ բառարանը պիտի տպէ հրատարակէ, որ " Սոս եւ Վար

ասեմ Սօսն ա ղրկել, համա թէ որ խռովի, չի առնի, {յետոյ} արի, էշը ցեխից դու հանա՛, փալանը դու դզի, նօխտ

էջ, երկար բարակ Վարդիթերի հետ մտերմաբար խօսելուց {յետոյ}, երբ Անոյշը յայտնում է նորան մանուշակների մասին

այդ մանուշակները"։ Բայց մի քանի վայրկենից {յետոյ}, իր սիրտը կատարելապէս բանալով Անոյշի առջեւ եւ ապ

դառնալուց եւ Հեթումի առջեւ բոլոր անցքը ուրանալուց {յետոյ}, չէ հերիք անում իր անձը միայն արդարացնելով, այլ

ց չնայելով այս բոլորի վրայ, այն խեղճի հեռանալուց {յետոյ}, Հեթումը նորից քանդում է ջրի ճանապարհը եւ հարեւա

. ո՞վ գիտի թէ ընչանք կրում ա, որ մովրովը գնալուց {յետոյ} տասն օր ուտում են չի հատնում. մի տունն ա նրանն ը

տը մովրովը քեզ բաց կը թողայ ինձ կը ծեծի (!!!), {յետոյ}, հալբա՛թ, դու էլ մի կարաս գինի կը խոստանաս, կը

պիտի ունենային մանաւանդ երբ դպրոց-մպրոց չլինելուց {յետոյ} բերանացի խրատներ էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ

ը պէտք է տեսնէ, լսէ, եւ դոցա օգուտը ճանաչէ, որ {յետոյ} համոզուի եւ գնա՛յ նոցա քամակից: Առանց սոցա ոչ մի

երսէս կաթողիկոսը շինեց: Տօթահար միաբանը կէս օրից {յետոյ} դուրս է գալիս երբեմն այդ լճի լայն շուրթի վրայ ման

թէ չէ ես քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտալուց {յետոյ} դեռ զրկանքներ էլ կը պատճառեմ քեզ"։ Դպրոց պէ՞տք

րջուէր էլ, էրուել էլ: Բայց այդքան բան անցնելուց {յետոյ} երբ պատուաստը (լաւ է թէ վատ, այն չէ խնդիրը) բն

։ Մինչեւ Տրոյացւոց պատերազմը կամ 300 տարի նորանից {յետոյ} ՝ մինչեւ Հոմերոսի ժամանակը, կրօնը բաւական միջակ

արտաքին աչքով տեսաւ։ Այսպէս կը լինի եւ 900 տարի {յետոյ} եւ 1000 տարի յետոյ, եւ ինչպէս մինչեւ այժմ, այնպ

ւ։ Այսպէս կը լինի եւ 900 տարի յետոյ եւ 1000 տարի {յետոյ}, եւ ինչպէս մինչեւ այժմ, այնպէս եւ միշտ հայոց մա

լ տկար հայոց զաւակներին։ Այս բաները խօսելուց {յետոյ}, եթէ պատահելու լինի մեզ տեսանել այդ հնամոլ պարոն

այսօր, շարունակուի հազարաւոր տարիներ եւ սորանից {յետոյ}, սորա համար, որ միայն այս պարոնները իւրեանց անն

այդ ազդեցութիւնքը արդէն իրենց պաշտօնը կատարելուց {յետոյ} անհնար է քերել հանել ազգի վրայից։ Ուրիշ խօսքերով

որովհեհետեւ քո լաց ու սգով նորան չկենդանացնելուց {յետոյ} բարոյապէս մեռցնում ես եւ նորա զաւակը։ Աւերակն

կ, ներկում են նորան զանազան հրապուրիչ գոյներով, {յետոյ}, ասես թէ աչքից ձգելով կամ բարկանալով այդ բանի վե

բարբարոսների սուինները։ Բնութեան ահարկու ուժերից {յետոյ}, որպիսի են ելեքտրականութիւն, ջերմութիւն եւ այլն

չէ կարգադրեալ, ոչնչացուցանել զառաջին գործն իմ եւ {յետս} առաքել զարձակման վկայագիրս, զի ես լինելով ըստ առ

ի հոգեւոր կոչմանէ եթէ հաստատեալ իցէ, իսկ թէ ոչ, {յետս} առ իս զարձակման թուղթն իմ առաքել, զոր եւ ընկալայ

դեգերեցուցանելոյ եւ ծախելոյ զժամանակ իմ ի նանիր, {յետս} առ իս զվկայագիր իմ դարձուցանել, որպէսզի ընկալեալ

օրական հացի, եւ զայդ հրատարակէ ՚ի ձեռն լրագրաց, {յետս} կոչէ լրագրօք զկտակ իւր 210. 000 դահեկանի, յանու

ռեալ են աղերս արկանել առ վեհափառութիւն Ձեր յաղագս {յետս} կոչելոյ զԹադթէոս եպիսկոպոսն յառաջնորդութենէ Ջուղա

յետ այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճառի բովանդակութիւնն {յետս} դարձցի առ տպարանն որպէս վայր դրամոյ եւ շահն ի վաճ

ւմն Խնդրել երդմանցն ակնարկէր. " Ե՛րթ {յետս} իմ, սերովբէ՛ Եւ զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս.

նք, չասացից թէ եւ Հայաձայնք եւ աղմկեցուցիչք, որ {յետս} առաքեցաւ, նշանակեալ եւ զտեղիս 'ի սրբագրել եւ այն

ւզութեամբ օգտելոյ հոգւոց պատճառեցի, վասն որոյ եւ {յետս} կոչեմ եւ որոշեմ զանձն իմ յայս ամենայն սկզբանց եւ

ւի, զոր չկամին եւ մանաւանդ իմաստունք նոցա չկամին {յետս} դարձուցանել զնորն յարդարեալ եւ մշակեալ, զոր պահէ

շառաւիղքն ամփոփեց, Չերեւեցաւ աւել աչքիս՝ {յետքից} կարմիր գոյն թողեց: Ես նստած եմ դարձեալ նոյ

յրներ նորա ձեռին տալիս էր, Քարտուղարը ծառի {յետքից} ՝ պարզ ամենը տեսնում էր. Նա իւր մտքում ուրա

հոգեւորականք, թէ աշխարհականք, գնում էին դագաղի {յետքից} միանգամայն սեւազգեստեալ։ Պարլամենտի անդամքը իւրե

քանզի չեմք նմա օտար, քանզի մի արիւն շրջան առնու {յերակս}, եւ հետեւաբար հեկեկանք հոգեւար ազգության մերոյ ա

սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն {յերանելոյ} Ալանաց՝ կեամ նովիմբ 'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչե

սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն {յերանելւոյ} Ալանայ, կեամ նովիմբ 'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչե

ք ի բնաւս: Այսու իսկ օտար ի ճշմարտութենէ կարծեօք {յերբեմն} ժամանակի, այն է ի կատարածի երեքտասաներորդ դարու

անի զբղխումն Հոգւոյն ի Հօրէ յամենայն նամականիս եւ {յերգս}, որպէս եւ յառաւօտոյ լուսոյ " բղխումն ի Հօրէ " ՚ի

գոլ նույն ինքն ոստանիկ անուանեալ, զի զսա գտանեմք {յերգս} վիպասանաց, եւ առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ. իմա դ

ոյ ի հինգ եւ ի վեցերորդ դարս, գտանէ զապաստանարան {յերգս} եկեղեցւոյն Հայոց: Ի սմին չորրորդ դարու սուրբ Յակ

ի գագաթնակէտ ձերոց բաղձանաց, քանզի սրբազան հայրն {յերեկի} աւուր, որ էր 8 ամսոյս, ընկալաւ ի նոցին գերազանց

ԱՂԱ ԽԱՉԱՏՈԷՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ Ողորմածագոյն տէր, {յԵրեկի} աւուր ընկալայ ի նորին բարձր սրբազնութենէ զապահովե

ն անտեսեալ ի Գաբրիէլ վարդապետէ Այվազովսքւոյ: {Յերեկն} ժամանեալ ի սուրբ աթոռս, մեծի երջանկութեան իմում

ս իբրեւ զչորս ՚ի 10/22 ամսոյս յուղի անկայ անտի եւ {յերեկն}, որ 11/23-երորդ օր էր ամսոյս, մուտ արարի ՚ի Լոն

իբր զչորս ի 10/22 ամսոյս ելի անտի եւ դէմ եդեալ, {յերեկն}, որ էր 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս ն

րգանացս զոր ունի առ Ձեզ, մնամ նովին միշտ, որպէս {յերեկն} եւ յեռանդն՝ Արգոյ հայրենակցիդ Խոնարհ ծառայ

ում առ Վահան Մամիկոնեան, զորմ է յիշեցաք, յասելն {յերես} 65. " Անարատ եւ յամենեցունց յարգելի յոյսն՝ տէր

տուելի հեղինակդ, զարմանամք թէ ուստի առեալ զբանսդ {յերես} 5, ասէ. " որոց գոյութիւն (ազգային երգոց) առ մ

ցու զիմաստութիւն ի խելապատակս Հայոց իբրեւ զանձրեւ {յերես} երկրի անձրեւեալ, իսկ եթէ ոչ այսպէս, ուրեմն տարա

ամբ՝ գտայք ասպնջական հալածական եղելոյս ի նանիր՝ {յերեսաց} իմոց թշնամեաց եւ սրբեցիք զարտասուս աչացս հայրական

, ոմանք ՚ի նոցանէ ինքնահալածք եւ ոմանք հալածեալք {յերեսաց} եպիսկոպոսի իւրեանց. տեսի զբազումս ՚ի բնակչաց Ջու

րս ընկճեալ ազգաց, այլ թուի նա, եւ չէ անհետացեալ {յերեսաց} երկրի, եւ մեր ամենեցուն պարտականութիւն է, ըստ չ

ն յուսացեալ, խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց դնել {յերեսաց}: Ե՛ն յազգին մերում ականջք, որք բաց են զօրհանապա

ԵՒ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԶԱՆԱԶԱՆ ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ ԱՍՊԵՏԻ {յԵրեսիոխանէ} պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց

ան հօր ընդդէմ Թոռնակայ Կըկռեկեան, տպեալ 'ի Փարիզ, {յերեսներորդ} եօթներորդ ամի բնակութեան հեղինակին 'ի նմին քաղաքի

. Պօղոսն Որդանան, ի Կալկաթայէ, գրութեամբ իւրով {յերեսներորդէ} ամսեանն Նոյեմբերի 1828 ամի, առ սրբազան արքեպիսկո

առն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորք մայիս ամսոյ {յերեսնոջն}, ես՝ յիշեալ Մասէհս յառողջ ժամանակի իմում, ամեն

ն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորս ի Մայիս ամսոյ {յերեսնոջն} ՚ի Կալկաթայ: Մասէհ Բաբաջան կամ Մարտիրոս

տանաց իմոց զամենայն ստացուածք, զոր ունիմ ի վերայ {յերեսս} յերկրի, թէ հետ ինձ տանելու եւ յառաջագոյն Մալաղայ

մ հրաժարին ի հայրենի ժառանգութենէ " հետեւեցուցանէ {յերեսս} 93-94... " ի մի ժողովել... համարձակեցայ..

րձեալ ժամանակս: Ի գործոցն ինձ յանձն եղելոց եւ {յերեսփոխանական} թղթոյն երեւի, թէ վասն չորից հրիտական առաքեմ ի Հն

զոչինչ իրաւունս: - " Դուք ասէք այդպէս, իսկ {յերեսփոխանական} գրութեան առաքելոյ առ ՚ի նմանէ, ստորագրեալ են երե

օրհնութիւն վեհափառ քահանայապետիդ, յայն սակս մինն {յերեսփոխանաց} պ. Նալբանդեանցն, ոչ կամելով այլեւս յամիլ աստէն

ԵՆԱԿՑԻ, ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ {յԵրեսփոխանէ} ազգին մերոյ բնակելոյ ի Նախիջեւան, ի մասին հնդկա

ՅՐԵՆԱԿՑԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ {Յերեսփոխանէ} ազգին մերոյ բնակելոյ ի Նախիջեւան, ՚ի մասին Հ

ՅՐԵՆԱԿՑԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, {Յերեսփոխանէ} ազգին Հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին հնդկական

ԱԶԳԱՍԻՐԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, {Յերեսփոխանէ} ազգին Հայոց ՚ի Նոր-Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական

ՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ {Յերեսփոխանէ} ազգին Հայոց բնակելոց ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկ

թէ ոչ դուք եւ ոչ նաեւ ազգն, որոյ շնորհ ունիմ կալ {յերեսփոխանութեան}, ստգտանաց ինչ արժանի դատիցիք զայս, մանաւանդ զի

, յորոյ մասին նա ինքն պ. Նալբանդեանցն կարգեալ է {յերեսփոխանութիւն}, որպէս այր արդարեւ ազգասէր եւ բարեմիտ, փութացաւ

, յորոյ մասին, ըստ ակնարկութեան Տեառնդ ընտրեցաք {յերեսփոխանութիւն} զպ. Նալբանդեանցն, կարին յարուցանել 'ի մեզ զնոր

ամենայն զգոյշ փօլիթիքայք ոչինչ կարացին ծածկել 'ի {յերեւան} գալ այժմ միաբանութեան, զի իբրեւ ձորձ ինչ պատառոտ

եմն առ 'ի ճողոպրել զանձինս 'ի ձեռաց Քօլլեճեանց 'ի {յերեւան} գալ Վահան հաւատոյ գրոյ Հ. Միքայէլի Չամչեանց եւ ա

իջանել ի ջուրն: Ի մկրտութեան Քրիստոսի անդէն իսկ {յերեւեցաւ} Հոգին։ Բազում ուրեք, որպէս եւ ի մկրտել Փիլիպպոս

դպիրն սրբոյ Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, ի 1846 ի {յերեքն} մարտի, ի մայր աթոռն Էջմիածին: 1848 3

ով գումարեալ ՚ի սրահ եկեղեցւոյն մերոյ ՚ի Կալկաթայ {յերեքն} դեկտեմբերի 1861 ամի, վճռեալ են աղերս արկանել առ

սրովբէից Օրհներգուաց երգակից Գտաւ Քեզ {յերեքսրբեանն}: Հայեա՛ց, Տէ՛ր, ի ծառայս, Եւ

ուցանել զմանկտին ընդ անմատչելի առապարս մոլախոտեալ {յերեքտասան} դարուց հետէ: Թող զի ո՛չ երբէք կարող էին զմտաւ ան

ղ էր ջարդել եւ փշրել զկեղեւ տգիտութեան թանձրացեալ {յերեքտասան} դարուց հետ է: Յայս ամենայն հայեցուցեալ զպատուակա

իւք ի վերայ կարգաց եւ ծիսից Հայոցս եկեղեցւոյ: {Յերեքտասաներորդ} եւ չորեքտասաներորդ դարս թէպէտ եւ երեւին ի պատմութ

հիման երեսփոխանական գրութեան Ձերոյ, տուելոյ ինձ {յերեքտասաներորդէ} ամսեանն օգոստոսի ներկայ ամի, որ համաձայն կոնդակի

նականք Հայոց։ Յորում ժամանակի վիճակ կրօնին Հայոց {յերիս} բաժանէր, որպէս եւ յայսմ ժամանակի, այսինքն՝ սակ

, եւ յերկուս ճեղքեցան ուղղափառք. մանաւանդ թէ եւ {յերիս} եւ 'ի չորս, մանաւանդ 'ի ժամանակի անկելոյ Վահան հ

նպէս մոռանալ զՄիքայել Չամչեան եւ զպատմութիւն նորա {յերիս} մեծամարմին հատորս, այլ եթէ ուսաք զճշմարտութիւն պ

եղեալ յայն, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի, թէ եւ բաց {յերից} ժողովոց ո՛չ ճանաչէ զայլսն ընդհանրականս, սակայն ը

ւորութիւն իմացական ինչ գործոյլ չէ այն, զի լիցէ՝ {յերիւրեալ} ամ ենախրթին բառիւք, եւ իբր ի բազումս անծանօթիւք

, գործարանաւորեսցի եւ ի ներքուստ աճեսցի անսայթաք {յերիւրմամբ} ճիւղոց, առանց խառնափընդորելով զկազմածն: Այս ամե

աւոր թուղթքն եւ տներիս բիլսէլն, փաթեքն եւ այլն, {յերկաթեայ} սանդղոջս գտանէլոց են։ Եւ զայս եւս յայտնեմ, զի ե

լով զնա 'ի ծառայութենէ աշխարհիս պարեգօտիւք։ Զկնի {յերկար} մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից առ ոտս սրբակր

տանից դուրս եկած) աշակերտուեցաւ Աղանին եւ " զկնի {յերկար} մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից առ ոտս սրբակր

բայց պ. Էմինը ընդունում է, որ եղել է այս " զկնի {յերկար} մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից " Աղանի մօտ։

s Caesar, Act V, Sc. 5. Զի մի՛ լիցի {յերկարել} Մեզ աստ ի բան չափածոյ, Եւ զի՞ ընդ վայ

է " (դեմիրտէն պիր լեպլեպի, հեր տիշ չիյնեմեզ)։ {Յերկարել} բանից ասեմ- եթէ կամիս եւ կարես անսալ, լո՛ւր զինչ

ս քննեալ եւ ստուգեալ է, վասն որոյ աւելորդ էր ինձ {յերկարել} ի բանս անդր քան զսահման զհամառօտաբանութիւն: Ա

որ միանգամ լուայ յայտնեցի ձեզ մեկին, ոչ հայեցեալ {յերկարութիւն} նամակիս, ուրեմն եւ ի ծանրութիւն աշխատութեան, յա

ռավարութիւնդ գիտել ի քահանայէն Պոպովեանց թէ նա որ {յերկբայս} գտանի արդիս թէ Նալպանտեանն էր գրողն ինքեան զգիր,

աւորի նա քահանայն Պոպովեանց քանզի եթէ ինքն գտանէր {յերկբայս} զգրողէն թէ Նալպանդեանն էր եւ. թէ Ուստայեանն նա զ

լեալ էր նորա կազմութեան Հռովմէական լեզուաց, չեմք {յերկբայս} թէ նա ինքնին աչօք բացօք տեսանէր զվտանգաւոր արտեւա

ծով եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ որք {յերկերիւր} ամէ շինեալ վանորայքն չհամարէի զանձնս արժանի կալոյ

" եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ, որք {յերկերիւր} ամէ շինեալ վանորայքն ". եւ թէ " գիտեն զայս բնակե

Եթէ որցեալ ցնցեսցիս, Զաչկունս ի վեր ուղղեալ {յերկին} ՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Եթէ ի բո

. I. " Որոց սիրեն զիս, Անուն ի {յերկինս} Ի վեր քան զարեւ Գրեսցի ինեւ. Նա

Բամբռան ի լար Կնտնտոցահար. Որմիզդ իսկ {յերկինս} Կացցէ ի յակճիռս... Միայն թէ յազես,

իրտ անփորձ, Ծառանայ ծուխ ընդ ուղղորդ {Յերկինս} ի վեր խառն ընդ բոց: Որ զԱդամաւն կենդանեաց

ի մարդկան, ուրացայց եւ ես զնայ առաջի Հօր իմոյ որ {յերկինս} է"։ Գիտես, ի՞նչ սուրբ զգացմունք էին խաղո

ք եւ երիվարք հրեղէնք... եւ վերացաւ Եղիա շարժմամբ {յերկինս} " (Չորրորդ Թագ., գլ. Բ, համ. 11)։ Այստեղ

ն յաջողեալ էր կատարել զգործ մեծակշիռ: Խնկեսցի {յերկինս} անունդ Մեսրոպ, երկնային քաղաքացի եւ առաքելականաւ

րէն, Եւ աջն՝ հաւակ էութեանց, Ի վայր {յերկիր} կարկառի, Եւ բարեխօսք ի շրթանց Զայս գէ

այծակն բոցավառ Ի սեղանոյն ծխելոյ, Եւ ի {յերկիր} ի խոնարհ Անգրէն լինի փոյթ ուղւոյ: Ոչի

յաշխարհի, Որչափ արփին այն լուսաբեր յերկնից {յերկիր} միշտ ծագի: Քեզ յապագայ ազգէ մարդկան արձան

տէ իմաստնասցի ժողովուրդն. իսկ յիմաստնանալ նորա, {յերկիր} կործանին փառք մեր ամենեցուն: Ճիգն, զոր եսն ճգնի

սի, օրումս առաջ դրվեցայ ելանելոյ աստի ծովով առ ի {յերկիրն} Մադրաս եւ Կալկաթայ, վասնորոյ դեֆտերն իմ փակեալ ե

իթիքա նոցա, որք ոչ յայտ յանդիման ցուցանել կարէին {յերկիւղէ} նոցա եւ ոչ 'ի բաց վտարել զայն, ազգասիրութիւն առդ

թո՛ղ զՀ. Միքայէլ Չամչեան, որպէս եւ այլք։ Բայց {յերկիւղէ} Քօլլեճեանց զգուշանային եւ բովանդակքն կեղծաւորէին

ստակերտն կենդանեօք զոտն կռուէր ՚ի Մասիս, Ես {յերկնաբերձ} յայն ՚ի ժայռ դար կազմէի ոսկէ հիւս։ Յառաջին հոտ ա

ւն աշխատութեան, յաշխարհի, ուր գոգցես հուր տեղայ {յերկնից}:: Մեծապէս ցաւ է՛ ինձ, զի դատաստանական ընթա

մահ տնկոյն փոխանակ։ Ես Կարապետ Զուարթնոյն երբ ՚ի {յերկնից} ՚ի բարձանց զՅարութիւն փրկողին խնկաբերից քարո

ւնդ կայ յաշխարհի, Որչափ արփին այն լուսաբեր {յերկնից} յերկիր միշտ ծագի: Քեզ յապագայ ազգէ մարդկան

Աստուծոյ իմո՛յ զնո՛րն Երուսաղեմի, որ իջանելոց է {յերկնից} Աստուծոյն իմոյ. եւ անուն նորա Նոր"։ Յայտն. գլ

ռ տգիտութեա՞ն, եթէ արհամարհանօք բերեալ զնոցանէ, {յերկոսին} դիպուածսն եւս ծիծաղելի եւ խայտառակութեան հանդիսար

Գէթ բառի տակ պ. Էմինը այսպէս է ծանօթաբանում. " {Յերկոսին} յօրինակսն գրեալ տեսանի 'ի գէթ"։ Ինչպէս ընթերցող

յոյն լեզուաց, որոյ վասն եւ Վկայասէր կոչեցաւ: {Յերկոտասաներորդ} դարու Գրիգոր Պահլաւունի ուղղագործեալ զտովմար եւ զ

իրական տաճարի հնոյն հայախօսութեան, եւ ո՞վ արդեօք {յերկուանալ} իւրում ոչ խղճահարեսցի, թէ պարոն Թաղիադեանցն զվառ

եւացեաց, զոր 'ի Պատմութեան իւրում յիշատակէ Ղազար {յերկուս} դէպս՝ կոչելով զնա իշխան Անձեւացեաց Սեւուկ (Պատմ

իթարեան Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց յոյժ յոյժ, եւ {յերկուս} ճեղքեցան ուղղափառք. մանաւանդ թէ եւ յերիս եւ 'ի չ

ց, իսկ երկրորդն անվաւեր, որովհետեւ ստորագրեալ է {յերկուց} եւ եթ վկայից, այնինչ ըստ յայնժամեան օրինաց (այժ

գութեամբ հին լեզուի, այլ նորոյն հնագործութեամբ, {յերկուց} աստի մարմնացեալ է յունական գենդաւրոս ոչ հին եւ ոչ

ական գիտութեան զիւր յառաջ տանել զվարդապետութիւն, {յերկրաբանական} մասին, արտաքս քան զկրօնականն - զի այսպիսիք չունի

մոց զամենայն ստացուածք, զոր ունիմ ի վերայ յերեսս {յերկրի}, թէ հետ ինձ տանելու եւ յառաջագոյն Մալաղայ, Մադր

նայն, Զոր ինչ դիպեալ ամոլից: Գամ մի {յերկրի} ՝ հարսն քոյր Եւ սրսկապան խորանին ՚Ի պատ

Քիշինեւ: ՝ Բնակութիւն ունիմ ի Քիշինեւ քաղաքի {յերկրորդ} բաժնի քաղաքին յանդիման նոր որգոստային: Ի սմի

ս այլեւ զօրինակս եղեալս առ իս, գտաք ստուգիւ, թէ {յերկրորդ} թղթի գտանի սսորագրութիւն միմիայն երկուց վկայից:

) Ճառ, զոր խօսեցաւ ի ժողովն Դուինի յ719 թուականի {յերկրորդ} ամի կաթողիկոսութեանն. բ) Ճառ ընդդէմ երեւութական

ում երկասիրութեամբ զԱստուծոյ՝ եւ զաստուածայնոց. {յերկրորդականն} գահ՝ բազմի Ագաֆանգելոս յոյն պատմիչ, ճառելով զան

այն, որ ինչ բովանդակիւր ի քաղուածին յայնմիկ: {Յերկրորդում} այս ժողովի երկոքին անդամք պնդեցին եթէ նախ քան զկա

Մօնսինեօր Քորեսսի հարցանել զնա վասն այսորիկ։ Եւ {յերկրորդում} նուագի չոքան պարտաւորեալք 'ի բանից Մաթոս աղայի Ալ

§ 52. Բնագրում ասած էր. " Այլ սակաւ բանիւք զոր {յերկրորդումն} թղթին գրէ 'ի Կորնթացւոցն ", եւ այլն։ Ինչպէս ընթ

սաւ, մենք գրել ենք " առաջին թղթում ", որովհետեւ {յերկրորդումն} խօսքը Փարպեցու խօսքը չէր, այլ օրինակող գրիչների

, իդ եւ իզ գլուխները։ § 32. " Եւ դպիրքն որք {յԵրուսաղեմէ} իջեալ էին ասէին թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ իշխ

եւ երկիրպագանել նմա ո՛չ ի լերինս Սամարիոյ եւ ո՛չ {յԵրուսաղէմ} միայն, այլ ընդ ամենայն տեղիս, հոգւով եւ ճշմարտո

որ 'ի մանկութենէ 'ի սկզբանէ լեալ յազգի անդ իմում {յԵրուսաղէմ}, տեղեակ են " եւ այլն. Գործք Առաք. գլ. ԻԶ, հա

յս, ի յարութիւնն Ղազարու, եւ ի գալուստ Քրիստոսի {յԵրուսաղէմ} աւանակաւ: Դաւիթ, կոչեցեալն Անյաղթ, կամ փիլի

եդոնական ժողովոյն: Տպագրութիւն սորա [լոյս] տեսաւ {յԵրուսաղէմ}, այլ տպեալ աղճատ օրինակէ, զոր յամին 1853 նոր ի

քաւարանի ՚ի մէջ բերեալ զգոգն Աբրահամ ու, ակնարկէ {յերրորդ} կայարան ինչ հոգւոց, առիթ առեալ ինքեան զառակն մեծ

ալ Ձեզ զվաւերագիր թուղթ լիակատար երեսփոխանութեան {յերրորդէ} թուականէ այսր ամսոյ յաղագս գործոյն ՚ի վերոյ յիշե

արջի կերպարանքով կենդանի, կանգնեց տիրոջ առաջեւ, {յեւտեւի} երկու թաթերի վերայ. ես որոշ նկատեցի որ այդ կենդա

ողացն եւ ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտանել եւ մինչեւ {յԵւրոպ} եւս ապել առնել. Եւ ի յայսպիսի պատահմունս ամենայն

անդամոցս ազգի, է գործ. քանի հոգեւորականութիւն, {յԵւրոպ} անգամ չկարաց ՚ի գլուխ հանել զայն: Նա՛ զի ուղղութ

հարստութեամբ իւրով եւ մեծակշիռ վաճառականութեամբ, {յԵւրոպա} եւ յԱսիա հռչակաւոր, առ խնդիրս իմ ի մասին հնդկակ

գեալ գումարաց եւ վաճառեալ տանց եւ ի վերադառնալ իմ {յԵւրոպա}, բարւոք լինի, եթէ ազգն տացէ ինձ զայլ թուղթ երես

լիսի, յանցանելս ընդ էջմիածին, ընդ Մեծն Հայաստան {յԵւրոպա}: Զանուղղայ գործողութենէ Այվազովսքոյ ՚ի դրա

ի՞նչ փօլիթիքա էր Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց, արդեօք {յԵւրոպա} գոլով ոչ ուսուցանել իւրայնոց զլեզու Եւրոպացի առ '

" Բազմավէպ " օրագրոյն Մխիթարեանց անցանելով զկնի " {յԵւրոպա} " Վիէննայի: " ԶԲազմավէպ " օրագիրդ ի սկզբանէ ա

որութենէ, զոր կարողք էաք հաղորդել նմա լոյս առեալ {յԵւրոպականաց}: Անգրասիրութեան եւ արմատացեալ ուսումնատեցութեան

ւանեալ ընդ այն Յակոբայ Կաթողիկոսի, հոգ տանի յղել {յԵւրոպայ} զայր՝ առ ի կերտել տալոյ զգաղափարս մաքուր գրոց,

այն ամենայն գիտութիւնք, որք հասարակաց են այժմուս {յԵւրոպայ}, ուրեմն պիտո է փոքր աշխատութիւն ի կողմանէ հասարա

ունի շատ եւ շատ մշակութեանց լոյս առեալ առ հասարակ {յեւրոպէականացն} փորձութենէ: Քարոզութիւն լոկ Հայկական լեզուի,

ասեն- գիրքն խորհուրդ Աստուածպաշտութեան։ Այս գիրք {յեօթանասուն} ամաց հետէ տպագրեալ է, զայսքան ամս ընթերցան եւ քն

ռանց ամենայն հիման դիմէ երբեմն ՚ի վեց, եւ երբեմն {յեօթն} հազար թուականն, հուսկ ուրեմն ըստ Չինաց եւ զմիլիօ

լ փոքր առ փոքր ի միջերկրէից յեղափոխի յեզերականս. {յեօթն} ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զոր յառաջ բերէ Յովհան

ինչ ուսեալ ի նմանէ, միայն, ըստ կարգադրութեան, {յեօթնեկի} երկիցս թէ երիցս, ո՛չ կարեմ ստուգիւ ի միտ բերել,

ործակից սրբոյն Գրիգորի: Զսոյն զայս գիր շարունակէ {յեօթներորդ} դարու Յովհաննէս Մամիկոնեան, յաւելեալ ի վերջէ զծա

ԿԱՐԾԵԱՑ ԶՈՐ ԱՆՄԻՏՔ ՈՒՆԻՆ Ի ՎԵՐԱՅ ՈՒՍՄԱՆ {Յէ} ՜ բանդագուշ ի սէր ոսկւոյ, որ զհոգիդ հանես ձօն,

յրապար։ Խի՜ղճ ազդեսցէ գո՛նէ ի սիրտդ, {յէ} ՜ անոպայ դատաւոր, Արծաթ քանզի արդարանայ յատե

այլն: Եվ ծանոթությանց մեջ, ծան. 4, այսպես. " {Յէջ} 25. անուն քաղաքին, որ պակասի ի մերում թարգմանու

համարեն զնա լինել ի Տփղիս, ոմանք ի Հնդիկս, կէսք {յԷջմիածին}: Զայսմանէ եւս տացես զտեղեկութիւն, եւ ես մնամ ակ

վ ընդ այնմ եւ զճանապարտական անցաթուղթ վասն գնալոյ {յԷջմիածին}, ծանուցեալ զհրամանգրութեան Լուսաւորչեան Սինօդին

լ է նորին սրբութիւնն յառաջադրել Սինօդին կոչել զիս {յէջմիածին} վասն յատենի Սինօդին պատասխանատուութեան, յաղագս ո

հոգեւորական պարտաւորութեան, հրամայեաց չուել գնալ {յէջմիածին}, համաձայն հրամանաց նորին սրբութեան եւ Սինօդին:

ան զայն ամենայն գրութիւնս, որոց վասն կոչիմս այժմ {յէջմիածին} վասն տալոյ զպատասխանի: Բայց որովհետեւ ըստ ամ

ւթիւն իմ, որ ո՛չ ներէ ինձ չուել աստի ի Քիշինեւայ {յԷջմիածին}, որոյ հեռաւորութիւն գտանի մերձ 2300 վերստից, որ

ասէր եւ բարեմիտ, փութացաւ առ այժմ միայնակ ելանել {յԷջմիածին} եւ արկանել զազգային զխնդիրս ընդ գարշապարօք Գերաստ

յնպէս 'ի Նախիջեւան եւ անդէն վաղվաղակի ուղւոյ լինի {յԷջմիածին}, 'ի համբոյր սրբազնեալ աջոյ մեծի քահանայապետիդ 'ի

եալ ՚ի Թիֆլիսէ առ պ. Նազարեանցն. մի նամակ միայն {յէջմիածնէ} եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալե

րեալ ի Թիֆլիզէ առ պ. Նազարեանցն, մի նամակ միայն {յէջմիածնէ} եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալե

Աստուծու եւ դէպի անմահական վիճակը փոխուեցաւ։ Նո՛ {յը}, շատ ժամանակ, մինչեւ հի՛նգ հարիւր տարի կուսութի

'ի պանդոկի, եկին անդ եւ ոմանք յՕսմանեանց անտի, {յըմպել} նոցա եւ յարբենալ 'ի պանդոկի անդ, մին յՕսմանեանց

եալ եղեն յունական տեսութեամբ, այլ եւ յաղթահարեալ {յընդաբոյս}, ասիական պաշարմանց մատենագրեցին [դժուարիմաց, այ

եալ 'ի Վենետիկ 'ի նոյն իսկ 'ի միաբանութենէ քաղեալ {յընդարձակ} պատմութենէ վարուց նորա, որ պահի 'ի նոյն վանս շար

Յովհաննէս աղայի, եւ 'ի Վահան հաւատոյ գրոց եւ 'ի {յընդարձակ} Աստուածաբանութենէ Հ. Մկրտչի աբբայի եղեւ գժտութիւ

տ որում եւ հայոց ազգ չէ արտականոն ինչ բացառութիւն {յընդհանուրն} մարդկութենէ, մեք հաւատարիմ առնեմք զպատուելիսդ,

ամբողջութեամբ, զի առանց կորուսանելոյ զժամանակ իմ {յընդվայր} կարողացայց զայն ի գործ դնել յամենահպատակ ծառայութ

ին եւ սոքա իմանալ, քանզի 'ի ճոխաբանել իւրեանց եւ {յընդվայր} հարկանել զմեզ, ժողովուրդ ընդդէմ ելեալ եւ զուլից

կրտի կոփել եղջերբ: Քաջաբար վերելակեալ {Յընթադրեալն} դրախտաճուն Յագչի ոչ թերաքամեալ Եւ ընձո

խտութեան նորա չէին աւելի յայնժամ, քան զերիս. եւ {յընթացս} նոյնքան ամաց ի չգոյէ դպրի ընձիւղել անմարթ էր. մի

պառնացեալ էր ի բժշկաց թագաւորել ի վերայ իմ ցմահ, {յընթացս} այսր առողջարար դեղընկալութեան հրաւիրեալ եղէ յոման

, թէպէտ յոյժ ազգակից խաւար ճշմարտութեան պապականաց {յընթացս} միջին դարուց եւ անդր եւս. իմա՛ դու ինձ զայն ճշմա

ւթիւն կենագործեալ յունական հոգւով, երբեմն երբեմն {յընթացս} ամբողջ ութն կամ ինն դարուց, այն է սկսեալ ի հինգե

զնոր Հաստարան նոր հայախօսութեան: Այլ յետ բազմիցս {յընթացս} ճառիս յիշելոյ զնորգ հայախօսութիւն, արժան համարիմ

ն առնուլ ի ձեռն եւ միթէ հրճուանք ոմանց հնասիրաց՝ {յընթեռնուլն} զայն կարէի՞ն լցուցանել զպակասութիւնս, որոց տանի

եօք տանել զայս ամենայն. ցայս վայր իւրաքանչիւր ոք {յընթերցողաց} ճառիս քննեալ եւ ստուգեալ է, վասն որոյ աւելորդ էր

ճիտ հայախօսութեամբ, որ ունի կեանք եւ կիրառութիւն {յընկերական} կենցաղս: Ո՜վ տղայամիտ դատողութեանդ, եւ ո՞վ ի լո

որա կենդանի բարբառովն, որով վարին հայք առհասարակ {յընկերական} կենցաղս: Չգիտեմք բնաւ, եւ զարմանք զմեզ պաշարեն

դ լեզու զրկեալ է յիրաւանց ժամանակին, չունի կեանք {յընկերական} կենցաղս, եւ ամենայն Հայ, թէ ուսանի եւ թե պարտաւ

դոյզն բացառութեան, եւ ո՞վ արդեօք կարիցէ [կորզել] {յընկերութենէ} ազգին զիրաւունս քննելոյ եւ ճանաչելոյ զքրտնաջան ճի

ոճոյ բանիցն: Զսոյն զայս պատմութիւն, գաղափարեալ {յընտիր} օրինակէ, խոստանայ հայրենասիրաց արգոյ Մկրտիչ Էմին

ճատ օրինակէ, զոր յամին 1853 նոր ի նորոյ տպագրեաց {յընտիր} օրինակէ արգոյ Մկրտիչ Էմին ի Մոսկվա քաղաքի: Զկնի

լատին դպրութեան, զոր յետոյ նոր ի նորոյ տպագրեաց {յընտիր} օրինակէ Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի՝ առաջնորդ ուխտ

եր. 344)։ " Հասանէր յառաջին դաստակերտսն իւր {յըռոտստակն} այրարատեան գաւառին 'ի Վաղարշապատ քաղաքի... եւ նկ

ագիրը այսպէս է բերել, որ դու իմանայիր նորան: Փո՛ {յթ} չէ, դու եւս մի կարդացող մարդ ես, այսօր դարձիր ե

աւաթիւ ուսումնական ոմանս, եւ այն մասնաւոր եւ [յո՛ {յժ} մասնավոր խորհրդով]: Նոյն բան է եւ զհին հայկականէ

ռ որպէս թէ չէր դողդոջում ձեր ձեռքը. Բայց ա՞ {յժմ}............ "։ - Չեմ վախեցել. ա

ացուց ամեններից առաւել, քան որ կային եւ կամ որ ա՛ {յժմ} կան Հայերի մէջ, եւ իմ շնորհը՝ առաւե՛լ, քան շատ

ուրիշների ասածին պէս, փոխանակը մարդ չկայ. իսկ ա՛ {յժմ}, նախանձի չարութեան պատճառով, շատե՛րն աշխատում է

եւ անփոփոխ բարին է կատարում, իր սո՛ւրբ անունը ա՛ {յժմ} եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից փառաւորուելու համա

մս ընթերցան եւ քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, ա՞ {յժմ} գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք- աւասիկ-

Յանմատոյցն յայլոց Մտեալ հաւալոց: {Յի՛ս}, կո՛յս, յի՛ս ցօղեա՛ Կուսութիւնս առատ

յայլոց Մտեալ հաւալոց: Յի՛ս, կո՛յս, {յի՛ս} ցօղեա՛ Կուսութիւնս առատ Նորոյդ Սանիրայ

Մինչ ես գամ ի թուխս՝ Յիս, որձա՛կ քա՛ջ, {յի՛ս} ". Ասէ եւ կուտ կուտայ Եւ անդէն իսկ

ճանապարհաց, վասն եղանակի իմոց ապագայ կենաց եւ թէ {յի՞նչ} ունի եզերիլ վճիռ Սինօդին եւ գտանիմ ի մեծի չքաւորո

որոգք եթերին, Քերովբէից ի՞նչ բանակք, {Յի՞նչ} զորութիւնք երկնային... Այն ինչ նաւակ մի փո

վերջոտնիլ Իսպառ, եւ կալ անհաղո՞րդ, {Յի՞նչ} ուրեմն ինձ տուան Սէր, կին, առ ի՞նչ Տէր օր

ուան Սէր, կին, առ ի՞նչ Տէր օրհնեաց, {Յի՞նչ} ակնարկէ նորա բան, ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... եւ լ

ն դնիցէ Նորա դիմակ զիւր թոյլ կուրծ: Եւ {յի՞նչ} շարժի բնութիւն, Զի՞նչ օրէնք, ո՞վ հեղինակ,

ան։ Եկեղեցին Քրիստոսի բերս ոչ սաղարթի։ Բայց արդ {յի՞նչ} իրաւունս հաստատեալ թշնամեաց 'ի սոյն եղեն ձեռնամու

թիւն հեղինակի գրութեան չէր այլ ինչ միայն բեւեռել {յիմ} վերայ զայդ գրութիւն, միթէ չգիտէ՞ր, թե Միքայէլ դ

ցայ յայս նուագ կատարել: Եթէ ոչ էր ազգին եդեալ {յիմ} վերայ զգործն Կալկաթեան հրիտակաց, այո՛, բողոքէի

ացն Ռուսսիոյ, ըստ պաշտամանս, հարկ անժխտելի դնեն {յիմ} վերայ քաղել զմանրամասն ծանօթութիւնս եւ զամենայն

րկու քաթայ եւ մին կարտ գետին եմ տուեալ եկեղեցւոյն {յիմ} տան գետնիցն, ուրեմն եթէ պահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո

այլ: Եւ կամ ի կողմանէ այսոցիկ հախսայ վեր առնուլ {յիմ} ըuտատիցն, իսկ միւս այլ որ ինչ եւ գտանիցի ինձ շար

ան դրամ եւ հարկաւոր իցէ եւ զնոյն գնեսցեն եւ յետոյ {յիմ} տների քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն եւ զնոյն նոր ստաց

նպակաս յանձնեսցեն թաֆսիլով իմ աղախին Աննային. եւ {յիմ} մահուան օրէն սկսեալ որքան եւ կենդանի մնասցէ յիշեա

լոյ Աննային, զվերն յիշեալ երեք հարիւր ռուփի սքէն {յիմ} տների քրէիցն տացեն եւ հանցեն զնա ի տանէն, տունն

յն եկամուտսն զամենայն որոշելով եւ յատկացուցանելով {յիմ} ստադից անպակաս եւ անթերի տիրեսցէ։ Զանշարժսն պահե

ար ռուփի եւս իցէ իւր անցեալ ժամանակաց մուդաթովն, {յիմ} տների եւ յիմ ստատի եկամտիցն պարտական են հատուցանե

իցէ իւր անցեալ ժամանակաց մուդաթովն, յիմ տների եւ {յիմ} ստատի եկամտիցն պարտական են հատուցանել իմ կտակակատ

մբոյր վառ վարդիցն եկեալ. Այլ նա խուսել ճգնի {յիմ} ձեռաց, Եւ ընդվզեալ ամբառնայ զձայն,

ես կարեմ ապրել յովկիանու ջուրցն եւ խոր, Թէ {յիմ} վերայ հովանասցի ամենակալ բազուկդ Հօր: Քեւ բ

էի, գողք հանին 'ի վեր եւ սկսան անձրեւել նետս ոչ {յիմ} վերայ, այլ 'ի վերայ հասարակութեան մերոյ։ Զի՞ կա

են վէրք նոցա եւ այլն եւ այլն"։ Եթէ սուրբ ժողովն {յիմ} կոյս է, ո՛վ իցէ իմ հակառակ, եթէ յիմ կոյս եւս չի

ուրբ ժողովն յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ իմ հակառակ, եթէ {յիմ} կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ որդի

իմ փեսայ եւ այն իշխան: Իմ պարծա՞նքը, {յիմա՛ր} զքեզ. Ցոյց տուր ինձ դու յառաջ քոնը.

: " Ապա հաւատով խոստովանիմը ո՞ր օրի համար է, {յիմա՛ր}, Նարեկացու սքանչելի եւ դիւահալած աղօթքները: Բաց

շահ արարս: Յայնմհետէ իմաստնասցի ժողովուրդն. իսկ {յիմաստնանալ} նորա, յերկիր կործանին փառք մեր ամենեցուն: Ճիգն

եւ որով վարի նա ի հասարակ կենցաղս անտեսեալ է այլ {յիմաստնոց} Հայոց, որք չկամ ին անգամ զթիւ դարուն համարե ալ զ

կտւոյ առոյգ ոգի զուարթուն Յօդս ճախրէ լուսագանգուր {յիմաստութեան} պերճ կամար. Տգիտութեան եւ թանձրաբարդ միգաց սաստի

նզի արք ոմանք անաստուածք բերին ի Ղրիմու զայր այն {յիմար} եւ լատինադաւան եւ եդեալ զնա դաստիարակ ի վերայ լու

ն գրում եմ, որ ինձի համար միամիտ լինիք եւ այնպես {յիմար} համբավներէն չի վրդովուիք. թէպէտ կանչել էին ինչպէ

յ, ծախք սայլի կամ կառաց նշանաւոր է նոյնպէս իւրով {յիմար} կարգադրութեամբ եւ անդր քան զչափն թանգութեամբ: Որ

ւթեան մասին, թէեւ չեմ կարդացել, բայց գիտեմ, որ {յիմար} բան պիտոյ է լինի. պատճառ, չեմ կարծում, որ համա

ս, ինչ բան որ համաձայն չէ քու տեսութեանը, մի՞թէ {յիմար} էր: - Այն պատճառով, որ վաճառականութեան մասի

ործը յարաբերութիւն չունենար մեր ազգի հետ, եթէ դա {յիմար} գաղափարներ չտարածէր ազգի մէջ, հաւատա՛, որ հետեւ

որի չափով շինած էր մոմը"։ Վաճ. - " Դու ինչ {յիմար} բաներ ես ասում. ի՛նչ յարակցութիւն կայ օդի ելեքտր

Ասում ես չամաչելո՞վ: - " Իմ բոլոր սիրականքը {Յիմար} չէին, այլ գիտուն, Բայց ես նոցանից խելօք Գտանուե

եւ Պ. Բէգզադէն այնքան վատ մարդ չէ, թէեւ մի փոքր {յիմար} է. նա այսպէս խօսում է այն ժամանակ միայն, եթէ մի

այ, բայց եւ խելապատակիդ մէջ հաւի խելք չկայ. ինչ {յիմար} բաներ ես ասում, Էֆիմերդէս ո՞րն է... - Նոր ն

էս կարող էր Աստուած բարկանալ, որովհետեւ դուք ձեր {յիմար} աւանդութենների համար անտես էիք առնում Աստուծոյ բա

, որ անտեսանելի էր նորան, եւ դարձեալ լսելով նորա {յիմար} ընդդիմախօսութիւնքը՝ արձակեցի, Հա՛յր, քո շանթեր

: Մի փոքր իւր անունը ազգի մէջ տարածելու համար եւ {յիմար} ու կարճատես մարդերի աչքը ներկելու համար աշակերտնե

օգուտ քաղելով առաջեւի մարդու առաւել, քան թէ ինքը {յիմար} լինելուց, մեռուցանում է խղճմտանքը եւ համարձակւու

ութեան եւ ուղղախոհութեան: Իմ համար միեւնոյն է մի {յիմար} մարդու ինձ պատուելը կամ անպատուելը, որովհետեւ նա

մարդու ինձ պատուելը կամ անպատուելը, որովհետեւ նա {յիմար} է, եւ ամօթ էր ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին:

եր անխելութիւնը՝ նայելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան {յիմար} եւ բարբարոսական են ձեր պահանջողութիւնքը: Դուք տե

ւ այնտեղ խօսում է այսպէս. - Մի մարդ, որ ինձ {յիմար} անուանէ, իրաւունք ունի: - Ի՞նչ պատճառով, -

նաֆիլէ, Հոգիդ կեանքդ ուսման համար՝ որ շատ {յիմար} պոչ բանէ, Վարդապե՞տ մի կուսզես ըլլալ, թէ ա

էդ հանել, Կամ առաջվան ընկերներուդ՝ ախմախ, {յիմար}, պակաս կանչել։ Արի՛ երթանք շուտով խանութ մ

լուսաւորիլ հոգւով օ՜ն, Քան յորոգայթ ցանցել {յիմար} խենէշութեան ի վանդակ։ Զի՞նչ որ ուսում

ր. " Խելք, միտք, խօսել ու մտածել, " {Յիմար} բաներ մի՛ խօսիլ"։ Կեանք ուրացողը հեռ

նձ դու քո պարծանքդ: " Ի՞նչ հայրենիք, {յիմար} զքեզ, Հարցանում ես դու ինձանից. Ուր

եանքիս լոկ խորհուրդը: Բան էք ուսել, {յիմար} զքեզ, Թէ հայրենիք պիտի սիրել. Բայց

ով Բան կը շինես. սխալւում ես, Այդպէս {յիմար} մտածելով: Քո ուսումը չէ կշտացնում Իմ

Լաց ես լինում, հառաչում, Գանգատդ անգամ {յիմար} է, Թէ աշխարհն իւր գործերով Բոլորովին

աչելո՞վ: - " Իմ բոլոր սիրականքը {Յիմար} չէին, այլ գիտուն, Բայց ես նոցանից խելօք

4-ից, որ գրուած էր հօրս եւ մօրս բերնից, մի շատ {յիմար} եւ անշնորհք գիր: Ինչ է նէ, Աստուած ընդունելի ան

է կամ նախատինք (пасквиль), գրել են մի այսպիսի {յիմար} բան եւ ասել են ժողովրդին, թէ ահա այս է կրիտիկայն

գործերի մէջ խառնուէր, որ իւր խելքից դուրս էին: {Յիմար} մարդիկը այն ժամանակն են խելօքանում, երբ ճաշակում

լ շտապել իսկոյն թողութիւն կը ստանայ։ Բայց ո՛վ որ {յիմար} կոյսերի ձեւո՛վ կամենայ ազատուիլ, թողութիւն չի ս

անդեցին, ինչպէս արդա՛ր եւ հոգեսէ՛ր հայրեր՝ ամեն {յիմար} մարդոց օգտի մասին հոգալով։ Որոնց գրուածքը եթէ մի

ղտորող խաբէբայական չար խօսքերով ասում էին. " Ա՛յ {յիմար} մարդիկ, ինչի՞ էք ունայն տեղը աշխատում, ո՞ւր էք

լով, միմենաց մօտ նստած, ուրիշներին լսելի կերպով {յիմար} յիմար խօսում են բարձրաձայն։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ

միմենաց մօտ նստած, ուրիշներին լսելի կերպով յիմար {յիմար} խօսում են բարձրաձայն։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ ժաման

ը՝ Քրիստոսն էլ ասում է։ § 57. Քրիստոսի ասած {յիմար} եւ իմաստուն կոյսերի առակի վրայ է ակնարկում։ Կարդ

կի գործը. ուրեմն պիտի ասել, որ ձեր ժամանակը շատ {յիմար} է: - Ես մեղաւոր չեմ, Ձեր մռայլութիւն. ես գ

ւսեան կարգի աբեղաների հետ, սկսեցիր հիւսիսումը քո {յիմար} կատակը, քանի անգամ արքայազն Դմիտրիու փոխանակ քար

եղեցիկ բան: Այս պայմանով ես այնպէս խառնափնդորեցի {յիմար} մարդերի գլուխը, որ նոքա մինչեւ այժմ ման են գալիս

. նոքա շատ խելօքացել են այժմ... - Լռի՛ր, {յիմար}, - գոռաց սատանան զարհուրելի ձայնով. - ինչպէ՞ս հ

էին ցուցակով եւ կարգով այն բոլոր սխոլաստիկական եւ {յիմար} գրուածքը, որ տպւում են կամ հեղինակի անուն ժառանգ

եմ այդ ոճի մէջ միանգամայն յանդուգն դարձուածներ, {յիմար} եւ անպարկեշտ ձեւեր, որ երբեք չեմ տեսել ճարտասանա

ս, իսկ մեք՝ ոտով: Հեռի՛ մեզանից, դու յանդուգն {յիմար}, կորի՛ր մեր աչքից, ստախօս եւ անպատիւ դու, մեք

միթէ՞ ճշմարիտ է այդ, միթէ՞ ես երկիւղ կրելով այդ {յիմար} պատկերից, անկատար թողեցի իմ արարողութիւնը, որ գ

որին հաւանէր այդ պարոնը, նորա աչքումը ամենեքեան {յիմար} են, ամենեքեան օբսկուրանտ, ամենեքեան եզուիտ..

սուն նորա սխալների պատճառով, կը տեսանես ահա, որ {յիմար} ֆանատիկոս անունը կը բեւեռէ ճակատիդ: Մեր ազգը ինչ

արոյական բարձրութենից), սեպհականել էր ինքեան մի {յիմար} հպարտութիւն, եւ ամենայն հասարակութեան մէջ կամենո

, իսկոյն վճռում էք, թէ պիտոյ է, որ ես լինեմ այդ {յիմար} նամակի հեղինակը, եւ այդպէս հաւատացնելով այն պարո

առնել, որ մի կերպ վերջացնէինք այս բանը... ինչ {յիմար} մտածութիւնք. Կոմսը ո՛վ է, որ Յովնաթանեանցը երկի

հասակը այսպիսի բան լսած չէր: - Խաբեբայական եւ {յիմար} գրքերի մէջ չկան բնութեան այսպիսի յայտնութիւնների

դատարկաբանութիւնը սէր է, քաւ լիցի. սէրը այդպէս {յիմար} բան չէ, նա Աստուած է, ուրեմն այդպիսի կեղտոտ եւ

քից քշեցին Ղազար Փարպեցու պէս մարդուն, եւ իւրեանց {յիմար} ընթացքովը յուսահատութեան մէջ սպանեցին Խոսրովիկը (

հապետ (archi-sot par sa nature), ամենայն տեսակ {յիմար} ։ Պասկիէ վերագիր ամենայն տեսակ զրպարտութեններ

ութիւնք գտնել, բայց իրաւն ասենք, ձանձրացանք այս {յիմար} բաներից, վերջին անգամ ասում ենք, թէ այսպիսի բան

նոցա փառասիրութիւնն եւ հեղինակի անուն ժառանգելու {յիմար} ձգտողութիւնքը եւս անծանօթ չի մնայ ազգին, գոնէ այ

մարդերից ծիծաղ ծափահարութիւն յառաջացաւ. այսպիսի {յիմարաբանութիւնները} տեսնելով բանիմաց հանդիսաւորները ծաղրածու ժպիտով հ

րքը, չէինք ընդունում Էֆիմերդէն կամ ուրիշ այդպիսի {յիմարաբանութիւնք}, եւ ա՞յդ էր պատճառը, որ ձեր պէս խելօքների բերան

քսութեան համար, չէր եկած, որ պատմէ Պ. Բէգզադէի {յիմարաբանութիւնքը} ։ Նա բարի տղայ է եւ բարի սրտով։ Նա եկել էր հարցա

տեղը աշխատում, ո՞ւր էք այդ շոգ կրակում կենում եւ {յիմարաբար} անձնամահ լինում. Մամիկոնեանց տան մի քանի աւագ ծա

նձնառու չեմ գնալ. ես ձրի չեմ գտել իմ կեանքը, որ {յիմարաբար} վտանգի մէջ ձգեմ: Մինչդեռ պ. Մարկոսը խօսում

մեր մտքումը։ 1851 Ապրիլ ՀԵՐՔՈՒՄՆ {ՅԻՄԱՐԱԿԱՆ} ԿԱՐԾԵԱՑ ԶՈՐ ԱՆՄԻՏՔ ՈՒՆԻՆ Ի ՎԵՐԱՅ ՈՒՍՄԱՆ

, ահա բոլորը"։ Մինչդեռ կարդում էր կոմսը այս {յիմարական} խրատը, բոլոր հիւրերը, որ կային Մահտեսի Թովմասի

րան, կը խրատէի, որ հետ կենար այսպիսի անօգուտ եւ {յիմարական} բաներից, եւ եթէ կամէր մի բան ուսանիլ, պարապէր բ

Մանուշակը թէեւ լաւ գիտէր իւր մօր ճարերի չնչին եւ {յիմարական} բաներ լինելը, բայց շուտով յօժարեցաւ մօր կարծիքին

ւ, որ փոքր ի շատէ բան հասկանալով ծիծաղում էր այս {յիմարական} գործողութեան վերայ, եւ չկամէր մասնակից լինել այդ

ութիւն Հայոց՝ յամենայն բարի գործս, անխորհուրդ, {յիմարական} նախանձ սոցա առ միմեանս, կրկնապատկէ զցաւ եւ զվիշտ

ը։ Մնաց որ նոյն իսկ Սիքստոսի գործը անխորհուրդ եւ {յիմարական}, վրէժ հանել անշունչ արձանից, երբ նա քրիստոնեանե

տշաճի ընդդէմ չներգործելով, ինքը եւս անխելանալ եւ {յիմարանալ}: Առածը ասում է, եթէ մի քաղաքում բնակուող մարդիկ

անիմաց հանդիսաւորները ծաղրածու ժպիտով հեռացան այդ {յիմարանոցից}: Մնամ ձեր Յիշատակարաններին ցանկալի սպասող

ք աստղունք զուարթունք։ 1851 թ., մարտ {ՅԻՄԱՐԱՑ} ՈՒՍՄԱՆ ՎԵՐԱՅ ՈՒՆԵՑԱԾ ԿԱՐԾԻՔԸ Ի՞նչ քո ան

իմանալ եւ ոչ թէ Աստուածաշունչը միշտ ձեռքը բռնած, {յիմարացած} մարդոց պէս այս ու այն խօսել։ Իսկ մեր երանելի ուս

, - կանգնի՛ր, հերիք է. դու ինքդ կը մնաս իմ մօտ {յիմարացած} ու խաբուած. ինչպէ՞ս համարձակւում ես դու ասել ինձ

նել, պատճառ, այդ գրքերի խորհուրդը մարդ խաբել եւ {յիմարացնել} է. իսկ բնութիւնը ընդհակառակն լուսաւորում է մարդը

եան փայլակները։ Ի՛նչ փոյթ, միանգամ ասացինք, որ {յիմարի} դատաստանը անվաւեր է, իսկ թէ այդ յիմարութեան հետ

ց աշակերտքը, հալածեց վարժապետքը եւ խաբեց մի քանի {յիմարի}, թէ այն պատճառով լինում են դոքա, որ ունի մի հոյ

յնտեղ, վասնորոյ եւ գանչեց. " Սատանայն առնու այս {յիմարին}. ինձ վիրաւորեց"։ Այս խօսքերի վերայ Մօնտինի ասպ

նգալուն առողջութիւն ասա՛ նորան: Գնացէ՛ք կորէ՛ք, {յիմարներ}: Uատանան սորանից յետոյ դարձաւ դէպի իւր Բէհեղ

, կամ առաւել վատթար, կեղտոտ եւ զզուելի հեգնող, {յիմարների} նահապետ (archi-sot par sa nature), ամենայն տես

տ զայրանալ։ Բայց արի տես, որ մի տգէտ ռամիկ կա՛մ {յիմարութեամբ}, կա՛մ իւր արծաթսիրութեան քաղցը լցուցանելու համար

ցինք, որ յիմարի դատաստանը անվաւեր է, իսկ թէ այդ {յիմարութեան} հետ միաւորուած էր մի կազմուածքի մէջ եւ խաբեբայութ

ել... - Դարձեալ յիմարութիւն. յիմարութիւն {յիմարութեան} վերայ: Եթէ մի մարդու պատահէիր, որ խօսում էր քո

եղ: - Վերջացան, Ձեր մռայլութիւն: - Քո {յիմարութենից}, ծուլութենից եւ անհոգութենից...: - Ամեն

ճառով, որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեանց մէջ բացի {յիմարութենից}, որ մեզ աւելի ձեռնտու է. ըստ որում իմաստութիւնը

մի անախորժ դիպուած յառաջանալ, պատճառուած որեւիցէ {յիմարութենից}. երկրորդ, զանազան խօսակցութիւնք ծագել, որ ընդդ

ւ, որովհետեւ պատասխանում է, պարոն Խ... -ին, թէ {յիմարութենների} կարդացող չէր՝ չնայելով, որ Պ. Խ. գովում էր "

ոք կազմէ Հասարակութեան համար Համախմբութիւն։ Նորա {յիմարութենների}, ցանցառութենների, իշութենների (aneries), չար

գրչի, արդեօք կարե՞մք ի նմին բովանդակել զչափազանց {յիմարութիւն} մերոց քաղաքացեաց, որք գոլով ինքեանք յիմարք, զնո

արճահասակ լատինադաւանի, կոչեն զնա վարժապետ: Ո՜վ {յիմարութիւն} ազգիս Հայոց. կանխաբանութիւն տեառն մերոյ աստ ի սմ

Բնութիւնն ինչո՞վ է շարժւում, Ո՞վ է նրա հեղինակ, {Յիմարութիւն} չէ՞ ստոյգ Կենալ նրան հակառակ: Որք պաշտամունք բնո

Զի՞նչ օրէնք, ո՞վ հեղինակ, Չիցէ՞ ձոյլ {յիմարութիւն} Յառնել նմա հակառակ: Որ յաւակնին զբնութ

փոխադրուած դէպի միտք (переведенное в мыслы) եւ {յիմարութիւն} է կարծել, թէ որեւիցէ փիլիսոփայութիւն անցնում է ի

մենայն արժանեաց գեղեցկախօսել... - Դարձեալ {յիմարութիւն}. յիմարութիւն յիմարութեան վերայ: Եթէ մի մարդու պ

ց գեղեցկախօսել... - Դարձեալ յիմարութիւն. {յիմարութիւն} յիմարութեան վերայ: Եթէ մի մարդու պատահէիր, որ խ

խաբուել եմ... ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, այդ մի {յիմարութիւն} է եղել, երեւի թէ դրացուս կողմից, որովհետեւ նա ն

ի խտրութեան, հանդիպողին հրաւիրել, իմ կարծիքով, {յիմարութիւն} է: Նախ, այն պատճառով, որ մեր խնջոյքի մէջ կարող

ն, բայց այդ բոլորը անուանելու է խելագարութիւն եւ {յիմարութիւն}: Ես, որ խօսում եմ այս բաները, փորձով գիտեմ: Մ

ռորդ, այսինքն է քսան եւ հինգ կոպեկ արծաթ. միթէ՞ {յիմարութիւն} չէ լինելու իմ կողմից, եթէ աւելի ստոր արժանաւորու

ում է, թէ մտանելուց յետոյ դատարկ դուրս գնալը մեծ {յիմարութիւն} էր, եւ թէ ստորագրել էր իւրեանց մահու դատակնիքը,

պ էր շունչ քաշում, - բայց ի՛նչ առնես, այդ եւս մի {յիմարութիւն} է, ոչ այս, ոչ այն, յանկարծ հարսանիք պահանջել.

ս թէ այն մարդը յանցանք է գործել: Օ՜հ, եղջերաւոր {յիմարութիւն}: Ներկայ եւ կենդանի սերունդը անցածի եւ մեռածի գեր

ան ձեւերով, այնուամենայնիւ դուրս կը գայ միեւնոյն {յիմարութիւնը} կամ լրբութիւնը... Ինձ խորհուրդ է տալիս անզգամը

տ որում իմաստութիւնը լոյս է, մեր թշնամին է, իսկ {յիմարութիւնը} ` խաւար, որ իմ սիրական ծնողն է. երկրորդ ` օգնել

հզօր եւ գիտնական հակառակորդի պատահելով: - Ես {յիմարութիւնների} կարդացող չեմ եւ ժամանակ չունիմ եւս ուշադիր լինելո

չեմ, Ձեր մռայլութիւն. ես գրապետ եմ, ես չեմ այդ {յիմարութիւնների} հեղինակը, այլ որպէս գրապետ ես ընդունում եմ նորան

յիմարութիւն մերոց քաղաքացեաց, որք գոլով ինքեանք {յիմարք}, զնոյն եւ զորդիս իւրեանց տուեալ յաշակերտութիւն ո

" Ասա՛, հաճի Կարապետ, Ո՞ւր են կիտուել այդ {յիմարք}, Ուզում են կռուե՞լ մեր հետ. Ա՛հ, խ

. բայց մեր թշնամիքը, այն ուսումնական անուանուած {յիմարքը}, պիտի ասեն, թէ մարդը բանական հոգի ունի, մարդը

որութիւն խօսիցն հասուցանել ի նպատակ իւր, այսինքն {յիմացարան} ուղղոյ: - Միթէ՞: - Այո՛, Ձերոյին մռայ

ն առնու ա՛նտի, ուստի եւ Որդին: Քրիստոս ասէր՝ " {յիմմ} է անտի առնուցու ", այսինքն ՚ի միոյ սկզբանէ, ուս

էս եւ նորին ազնուութիւնն պահանջեալ է ի դմին Ատենէ {յիմմէ} կողմանէ զպատգամաւոր ոք, եւ որովհետեւ կայի ի հեռա

ղեցւոյ ընդ պապականին: Եթէ նա հիմնի ի բանն՝ " զի {յիմմէ} անտի առնուցու ", կամ ի Լուսաւորիչն " Հայր յանձն

ի եւ ես: Այլապէս, փոխանակ ստացական դերանուանս՝ {յիմմէ}, հարկ լինէր զէականն ի գործ դնել՝ յինէն: Շնորհա

գունութեան, կամ որում հրամայեսցի առ ՚ի Ձէնջ: {Յիմոյս} կողմանէ, որ ինչ քննչացն թուեսցի կարօտ բացայայտու

րտաւորեալ են միշտ զնոսա Ձեզ, ո՜րչափ զիս զնեղեալս {յիմում} անմեղութեան: Ի Ձէնջ ունիմ այսօր զօրհանապազն հաց

ա, որպէս արժանն է, իսկ թէ կոնդակ Ձեր հասցէ անդր {յիմում} բացակայութեան, յայնժամ հաւատարիմ թղթակից իմ բնակ

եւ վաւերական ստորագրութեամբ արգոյ ժողովրդականաց {յիմում} ներկայութեան հաստատեաց եւ վճռեաց տալ նոցա ըստ պատ

սական գործով ապուխտ եւ երշիկ պատրաստելու համար. - {յինանց} պաշար. - որ Նախիջեւանի սովորութենով մեծ տնտեսութի

ւն, միթէ չգիտէ՞ր, թե Միքայէլ դպիր ի քաղաքիս բաց {յինէ} չգտանի, այլ զի կենարար վարդապետին Յիսուսի բան ե

զքանի մի գրութիւնս յանուն իւր գրեցեալս, որպէս թէ {յինէն} առ ինքն գրեցեալ, եւ երկրորդ լսեմ այժմ զի այնոքիկ

անի: Բայց որովհետեւ ըստ ամենայնի անծանոթ էին {յինէն} այդ գրութիւնք, մանաւանդ զի ստորագրութիւնք նորին

ըստ յորդորանաց բարենախանձ անձանց, ի գործ եդի զառ {յինէն} կախեալ միջոցս, վասն մտանելոյ ի հոգեւոր կոչումն,

ավաճառաց, յետ ընդ երկար վարանմանց այն ինչ բարձաւ {յինէն} յոյս վերակենցաղելոյ ըստ գուշակության բժշկացն, հա

ն զձերբակալ լինել անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ {յինէն} գրելոյ, առ պ. Նազարեանցն եւ այն որպէս թէ շնորհի

ն զձերբակալ լինիլ անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ {յինէն} գրելով առ պ. Նազարեանցն, եւ այն ընդ ձեռն պ. Յո

րդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: Վերջին պաշտօնական թուղթն առ {յինէն} առաքեցաւ ՚ի Լոնդոնէ, յանուն Ձեր, ի 13/25 յունվա

մերոյ ամենայն ժրութեամբ։ Պ. Բայլն, խնդրեալ {յինէն} զթուղթն երեսփոխանութեան իմոյ, եւ զայն թարգմանին

զգործն, օրէնսգէտն պաշտօնական գրութեամբ պահանջեաց {յինէն} վասն ծախուց պատրաստութեան թղթոց եւ տպագրութեան բո

մանրամասնութեան զբովանդակութիւն գործոյն, խնդրեաց {յինէն} ընթեռնուլ թարգմանօրեն ըստ կարի ճիշտ զերկրորդ զթու

5/27-էն Յունիսի պատասխանի գրեաց, որով եւ խնդրեաց {յինէն} գնալ առ ինքն յետ վեց աւուրց, այն է յ3 Յուլիսի:

. (ըստ նոր տոմարի) համարաւ 96, յաղագս ստանալոյ {յինէն} զ700 ռուփիս վասն գործոցն Մասեհ Բաբաջանեանի եւ վաս

Պալիի 17/29էն Օգոստ. համարաւ 104, վասն ստանալոյ {յինէն} զ350 ռուփիս ի պէտս երկուց փաստաբանաց յաղագս գործո

Նաբուգոդոնոսորը երազից յետոյ։ " Եւ բանն վերացաւ {յինէն} ", - ասում էր նա մարգարէին: Ամաչում ենք մի

իցն ֆի հարիւրէն երկու թողուն նմա իբր ժառանգութիւն {յինէն} եւ զայս պարտ է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ բաժանմա

րի՞ս: Մխի՞մ յիրս ձեր դասուն, Լուա՞ւ {յինէն} ոք բան մի, Ընդ բարս ձեր անկայուն Ասել

նուանս՝ յիմմէ, հարկ լինէր զէականն ի գործ դնել՝ {յինէն}: Շնորհալի եւս, որ պարզoրեն խոստովանի զբղխումն Հ

էին " եթէ ոք ասիցէ ցհայր կամ ցմայր կ՚որբան, զոր {յինէն} օգտիցիս, մարթ է չառնել ինչ հօրն կամ մօրն: Ի հար

անկմամբ պատառեցի նովին սուրբ ձեռօք զձեռնագրեալսն {յինէն} կարծեօք" (Յովհ. կաթ., եր. 83)։ Այս խօսքերից յետոյ

լ ընդ հերձուածողաց 'ի հոգեւորս, կարծիք մերժելի է {յինէն} ։ Իսկ դիտումն Վահանին է ցուցանել, թէ եկեղեցի Հայ

ւատոյ։ Եթէ ունիս զօրինակ, առաջնոյ թղթոյն գրելոյ {յինէն} առ սրբազան ժողովն, ընթերցիր, զի յայն թուղթ բովա

Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ գիրք, եւ այլ բազումք: {Յիններորդ} դարու Հայաստան աշխարհ, սրբեալ զարտասուս կարեկցու

յոց, Յարութիւն քահանայն Շմաւոնեան, ի Մադրասայ, {յիններորդէ} աւուր ամսեանն Հոկտեմբերի 1819 ամի: Երկրորդ՝

ինքն 50. 000-60. 000 ռուփի արծաթ: Մի ռուփին ունի {յինքեան} ճիշտ զերկուս անգլիական շիլլինգս, ուստի եւ տասն ռ

րենէն Քրիստոսի, պատճառս եդեալ, եթէ մարմինն ունի {յինքեան} եւ զարիւն, որով եւ ունայնացուցանէ զխորհուրդ կրկն

ք, մարմինն ո՛չ լինի միայն լոկ մարմնին, եթէ ունի {յինքեան} զհոգի, այլ՝ ուրոյն անձնավորութիւն եւ դէմ: Իսկ

նշանաւոր հանդիսանայ դարն իննուտասներորդ, բերելով {յինքեան} զնմանութիւն չորրորդ եւ հինգերորդ ոսկեղէն [ասացելո

էր հինն լեզու, թերեւս եւ անպիտան, առ ոչ ունելոյ {յինքեան} զկենդանարարն նիւթ յագուրդ տալ նքողեալ հոգւոյն: Ե

լինէր իրաւացի]: Եթէ հնախօս լեզուն հայոց գէթ կրէր {յինքեան} զուuանելիս եւ զկենդանի գաղափարս՝ որովք ծաղկի Եւր

եմք կարծիս, թէ հին մատենագրութիւնն բաց ի պահելոյ {յինքեան} զնուիրականն բարբառ, չաւանդէ մեզ ապա եկելոցս զայլ

ինել նմա առաջնորդ ի լուսաւորութիւն, ըստ չունելոյ {յինքեան} զսննդարարն զայն հիւթ, զորպիսի պահանջէ դարս լուսա

ական դպրութեան, որոց աջողաձեռն յաջողութեամբ բերէ {յինքեան} զտիպար հինգերորդ դարու: Մին ի սոցանէ Յովհան Օձնե

էր քան զհասարակայն բարբառ. առ մեզ հինն լեզու կրէ {յինքեան} զայս արժանաւորութիւն. զի ազնուագոյն է քան զկիրառ

ց ոչինչ օգտիմք, զի սիրտք հնամոլացդ այդոցիկ բերեն {յինքեանս} զնմանութիւն որձաքարի, յոր ոչ երբէք ծաղկեցաւ ծաղի

երձ պատճառաւ, որք զճշմարտութիւն իրաց այլաբանաբար {յինքեանս} ունին թագուցեալ... " այսպէս էր գրում մեր անզու

ընդունէին զկոփածոյսն: Եւ զիա՞րդ իշխէ աբեղայ ոք, {յինքենէ} անուանեալ ծայրագոյն վարդապետ (ո՞վ ետ զիշխանութիւ

ս դ՝ տպեսցի թ, եւ զայլն: Միթէ տպարանն շարադրե՞ {յինքենէ} զնոր պարբերութիւնս, եւ զո՞ կամի խաբել Այվազովսքի

ի յանցանս ընդդէմ հայկական լեզուախօսութեան կազմեալ {յինքենէ} զբառս եւ կամ հետեւեալ աղճատանաց Մխիթարեան միաբանո

եւ վաղֆարարութեանս իմ, մին գուլհօր ոսկի բէհանայ {յինքն} առի ի յիշեալ կառավարչաց օրդնի Տեր Ստեփանոս Տեր Յա

եղի ՚ի կրօնականսն: Եւ զո՞ր գաղափար կարէ ընդունել {յինքն} հայ մանկտին, զժամանակէ ստեղծագործութեան աշխարհի

ուխ կրէր պսակ ոսկեփունջ։ Ես անդ մինչ նա յանցանաց {յինքն} ձգեալ բեռանց կոյտ, Գուշակէի ՚ի պատիժ, ՚ի մ

քա, եւ զիւր ուղղափառ դաւանութիւնն առաջի դնելով, {յինքն} յանկոյց զՀռովմ. բայց ո՛չ կամեցաւ ունիլ տեղի 'ի Հ

ի մի պարտաւորեսցի 'ի բաց կալ 'ի փօլիթիքայէն, զոր {յինքն} կրէր իւրովքն հանդերձ, որպէս եւ մինչ ցյետին ժաման

չզօրեմք մեզէն ճանաչել. զի՞նչ այլայլութիւն ձգեաց {յինքն} Կիկերոնեանն լեզու, մինչ ի նմանէ յառաջ եկին այնքա

ծք կորնչիլ եւ չերեւիլ զարդիս ուրեք " բանիցն չափաւ {յինքն} եւ ի Սահակ Բագրատունի ", այսպես եւ նզովիցն, զոր

ող ասեմ, Աստուած ազատէ: - Մեզ օրինակ չեն քո {յիշած} մարդիկը, որ Էֆիմերդէն բան ու գործ էին շինել իւրե

, երբ որ պատահել էր իմ եւ Պ. Բէգզադէի հետ այստեղ {յիշած} խօսակցութիւնս, բարեկամիս մինը քաղաքական փոստայով

ականութեան պատրաստ չենք, այլեւ Պապին անունը մեզի {յիշած} ատեննիդ վրանիս այնպիսի սարսափ մը կը գայ, որ շատ

ջ - սորանով մտածում է նա (Հեգելը) հասկանալ վերը {յիշած} հակադրութիւնը, այս պատճառով աշխատում է համեմատու

, բացի սոցանից եւ ոչ մի նման բան կայ, յառաջաբանի {յիշած} վկայութեանը։ § 8. Այս Համազասպ Մամիկոնեանի ո

նք, որպէս իսպառ անհիմն բաներ։ Նախ՝ Փարպեցու {յիշած} քահանայապետը Հայոց կաթողիկոս չէ, այլ Սիւնեաց եպի

ունու դուստր։ § 25. Այս բդեշխը մեր շատ անգամ {յիշած} Աշուշայ Վրաց բդեշխն է։ § 26. Արկանելի բառը,

րգմանութեան կից։ Միքայէլ Նալբանդեանի այս {յիշած} բաները մենք բնաւ չգտանք նորա թղթերում, թէեւ ամենա

անին, ուրեմն ո՛չ թէ ամբողջ Կարգը, այլ վերեւումը {յիշած} նորա մի մասնը պարտաւոր է վճարել Լաւալլետի պարտքը

ակասութիւնքը, որքան այն, որ Համասփիւռը վերեւում {յիշած} Փարպու ճանապարհին հրապարակով նախատում է իր դուստր

րա եւ նորա նկարագրութիւնը, որ վերաբերւում էր մեր {յիշած} անցքին, այնպիսի կերպարանք ունի, որ կարծես թէ բո

, այդ մասին հարիւրաւոր են ապացոյցքը: Նոյնիսկ մեր {յիշած} Ցիմմերմանի ֆիզիկան, - ուր էլեկտրական մասին մէջ,

որ գտնւում է սա նորա թարգմանութեան միջոցին: Մեր {յիշած} ֆիզիկայի բնագիրը կարօ՛տ է փոփոխութեանց, աւելուած

րդական գրքերի մէջ կարող են պատահիլ, որպէս եւ մեր {յիշած} գրքի մէջ էլ կան, որոնց հեղինակքը, եթէ այսօր գրե

ի արգոյ կառավարիչը, աշխատութիւն յանձն առնուր մեր {յիշած} ֆիզիկան հայերնէն մշակելու: Անշուշտ, եթէ միայն դ

ջ, հեշտ չէ, որովհետեւ բովանդակ գործը, բացի մեր {յիշած} թեթեւ անկատարութիւններից ոգեւորուած է մի բնական ա

4-ին Նազարեանցին, յօդուածներ, Մեռելահարցուկ եւ {Յիշատա[կարան]} Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Վարսովիուց Յո

նորհ, բազմերախտ եւ սրբազնագործ, եւ նոցա գործը՝ {յիշատակ} ճշմարիտ ազգասիրութեան: Իմ աչքումը այն մարդիկը,

ս սոսկալի սրբապղծութիւն, դատապարտուած գործերը են {յիշատակ} ճշմարիտ ազգասիրութեան, եթէ այդ գործակատարքը են բ

նազանւում է Վինդզօրից: Սա թողեց մեզ մի սարսափելի {յիշատակ} իւր մէջ պատահած զարհուրելի գործերի, որոնց ամեն մ

երսայլի հետ կապած է մի վերին աստիճանի շռայլութեան {յիշատակ}: Շռայլութիւն նիւթական կողմից, շռայլութիւն հոգու

ոյսը եւ ահա շիջանում են ասուպների նման՝ մի տխուր {յիշատակ} թողնելով մեզ իւրեանց մի քանի համարը: Օրագրերի այ

ք, ինչպէս եւ բոլոր արարածք, մահկանացու էք. ձեզ {յիշատակ} չեն, ձեզ փառք չեն ձեր փայլուն գոհարները կամ ուռա

նն եւս, վերն յիշեալ Մասէհի ստատովն գնեցինք եւ որ {յիշատակ} մնալոց է առանց վաճառելոյ եւ առանց գրաւ դնելոյ յաւ

երկու մասն որբոց տանն, առ ի մնալ անդ ի նոսա ինձ {յիշատակ} ի քաւութիւն մեղացս եւ ի մխիթարութիւն ազգին մեր։

ան: Եւ զփոխարէն տանս այս ստացայ եւ հաստատեցի ինձ {յիշատակ} եւ ի ժառանգութիւն հոգեւոր զյիշեալ սուրբ Լուսաւորչ

քեզ համար, ուր արթուն ` Հաց ու գինի են ձօնում Ի {յիշատակ} քո որդուն: Դու չե՞ս գալիս հարաւէն, Փառան սարի

ի Հրէից, երկրորդ՝ զի յիշեսցի եւ պատուեսցի նովին {յիշատակ} կենարար յարութեան Տեառն: Պահել զկիւրակէ ընդունիմ

է եւ մեր ընկերը. Նա եւս մեզ կը մոռնայ, մեր {յիշատակ} չի պատուիլ, Մեզի պատած կոշտ հողը չի ցօղիլ ա

ր իմ այս կտակ. Իմ արեւը մայրը մտաւ... ի {յիշատակ}: Նիկողոսիս դուք կը կանգնէք յաւէրժ ար

Արտասուքով ու կնքած, Դու յանձնեցիր ինձ {յիշատակ}, Հայրենիքի նուիրուած: Թէ մեռան

ցուի գործերի մէջ: Այն ժամանակը կարդինալը մի բարի {յիշատակ} կը թողնէր իւրեանից յետոյ, եւ նորա անունը մի սիրե

երին, եթէ նա այն արծաթովը օրհնութիւն դնէ եւ բարի {յիշատակ} ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ լինի իւր աւելորդ արծաթը

ի վեր քան զարեւ ունին, եւ քոյովդ նշանագրօք՝ զքո {յիշատակ}, ի սիրտս իւրեանց դրոշմեն"։ Յաշակերտաց սրբոց

ՆԱՄԱԿ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ {ՅԻՇԱՏԱԿ} ԻՄ ԱՆԾԱՆՕԹ ԱԶԳԱԿՑԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ Իմ անծան

հ գնացինք միջին դարերի խաւարին, չենք կարող քաղցր {յիշատակ} ունենալ նոցայ մասին նայելով մեր ամրոցների, քաղաք

ի բան չունինք ասելու եւ ցաւում ենք շատ, որ իբրեւ {յիշատակագիր}, մի փոքր մերկանդամ հարկադրուեցանք ցոյց տալ Պ. Խ

համարձակիլ հանել անտի զգրեանն, որպէս աւանդեն մեզ {յիշատակագիրք} ժամանակին: Անիշխանութիւն Հայաստան աշխարհի յանուս

Պ. Կոմս Էմմանուէլ. " Ես լսած եմ, որ դու {յիշատակարան} ես պահում տանդ եւ ամենայն օրում պատահած կամ լսած

յարատեւել է այդ դպրոցը, չկայ այդ մասին մի գրաւոր {յիշատակարան}. միայն այսքան յայտնի է, որ աշակերտներից ոչ մինը

րոն ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ, Ինձ վաղուց յայտնի է, որ {Յիշատակարան} ես գրում եւ կը ցանկանայիր իմանալ, որեւիցէ անսովո

ի մասին, որ պիտի ընկնէին Յիշատակարանիս մէջ: Իսկ {Յիշատակարան} ձգել ամենայն բան, նոյնպէս չեմ կարող, ըստ որում

քա՛ն երես դատարկ մնաց Յիշատակարանումս: - Ո՛վ {Յիշատակարան} ՝ դու իմ առաջին եւ վերջին մխիթարութիւն, արդարամի

ոմփադուր սիրուհիքը: Ամեն մի սենեակ, ամեն մի {յիշատակարան} զարթեցնում էր իմ մտքի մէջ ֆրանսիական մրրկալից պատ

ի լինի բոլոր հրատարակութիւնը: Որպէս հնութեան {յիշատակարան} ՝ պատուելի է մեզ այս հրատարակութիւնը եւ այն ազգայ

րը: Այս բաների մասին, որպէս պատմական գրաւոր {յիշատակարան}, մեք միմիայն Ընդհանրական գիրքը ունինք, իսկ նորա

[ԲԵՐԴԻ {ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ]} 1863 թիւ Յունուարի 11-ին յայտնեցին ինձ գործի ծեր

ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ ՆԿԱՏՈՂՈԻԹԻՒՆՆԵՐ ԲԵՐԴԻ {ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ} [ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ ՆԿԱՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ] ՄԱՏԵԱՆ ՅԻՇԱՏԱԿԱՔ [

22 армянский 3 мая груз[инский] 5 тур[ецкий] {Յիշատակարան} № 4......................

բանականութեան արձանագրութիւն։ Մատենագրութիւնը մի {յիշատակարան} է, մի պահարան, ուր ամփոփւում են մարդկային բանակ

ել որպէս անցած կեանքի առաջացուցած արդիւնք, որպէս {յիշատակարան} գերմանական ոգու կերպարանագործութեան պատմութեան մէ

ղեղէն վկայութիւնք, երբ գրաւոր, պարզ եւ բացայայտ {յիշատակարան} կայ այդ մասին։ " Եւ տեսիլ մի ահաւոր մարդոյ..

, որ երեւում է մի անփորձ աչքի, թէ պատմութիւնը մի {յիշատակարան} է ստուգապէս կատարուած իրողութենների, կամ այդ գոր

տեսանենք, որ բանաստեղծութիւնը եւս նոյնպէս ճշգրիտ {յիշատակարան} է, ինչպէս պատմութիւնը: Պատմութիւնը նկարագրում է

այ եղար, գնաց: Ո՞վ իմ մխիթարիչ, արդարադատ {յիշատակարան}, այժմ դէպի քեզ եմ դառնում, եթէ ասելու էիր ինձ հ

եան մէջ. խոստովանում ենք, որ նաեւ որպիսի եւ իցէ {յիշատակարան} անգամ չենք տեսել, որ խոսէր մեզ այդ կանթեղի մասին

. մանաւանդ մենք չենք կարդացել այդ մասին մի գրաւոր {յիշատակարան}: Ինչ որ վարպետիցս լսել էի, այն, վերեւը գրեցի,

կս, եթէ ունիք ինչ քաղեալ ՚ի լրոյ, կամ ՚ի գրաւոր {յիշատակարանաց}, թերեւս նշխարելոց յեկեղեցւոջ Կալկաթսայի, հաւատ

երեք օր տանը չես նստում. երեւի թէ հարստացնում ես {Յիշատակարանդ}: Լա՛ւ նայիր, հա, չլինի, թէ այս իմ օտարոտի այց

ան չեմ... Երեք հազար մանէթ ջուրը կը դնեմ, որ քո {Յիշատակարանդ} արեւ չտեսանէ... Ինձ Բէգզադէ են ասում: - Թող

երեք հազար մանէթ երեք կոպէկի նման կը չքացնեմ՝ քո {Յիշատակարանդ} չքացնելու համար. ինձ Բէգզադէ են ասում... -

րժանի ուշադրութեան բան չէ կարող այսօր զարդարել իմ {Յիշատակարանը}: Ներողութիւն, պիտոյ էր այստեղ գրել այն խօսակցու

մարդիկը, որոնց ձեռքը ընկնելու էր մի օր իմ տխուր {Յիշատակարանը} ՝ իմ անմխիթար միայնութեան արդիւնքը, թէ ինչ յարաբ

նի իմ Յիշատակարանի հետ. ոչինչ մարդու ծառայ չէ իմ {Յիշատակարանը}, ես նորան չեմ տպում, օտարի չեմ ցոյց տալիս, ուն

լու վերայ մորմոքուելով՝ յառաջ եմ տանում իմ տխուր {Յիշատակարանը}, եւ որոնց միայնակ ծնողը ճանաչւում էր բարեկարգ եւ

աներ ունիմ քեզ գրելու, անտարակոյս կը ցնծացնեմ քո {Յիշատակարանը}, բայց այժմ ամենեւին ժամանակ չկայ. հազիւհազ շատ

մի կոպիտ վահանի տակ, ճշմարիտ լսած չէի: Ձեր {Յիշատակարանը} կարդացողներից մինը: Ահա իմ ստացած ծանօթ

։ Միայն խնդրում եմ ամէն մի մարդուց, որ խնայեն իմ {Յիշատակարանը}, եւ բան ուղարկելու ժամանակ աշխատեն այնպիսի բան ո

: Վերջին նամակովս խոստացել էի քեզ ցնծացնել քո {Յիշատակարանը} Յունուարի մէջ՝ զանազան ուշադրութեան արժանի լուրե

անձրացնեմ ընթերցողքս, որ մինչեւ այժմ սիրել են իմ {Յիշատակարանը}, ուստի թողնում եմ այլ բաների մասին խօսել մինչեւ

պատճառով դու այդպէս սիրում ես ինձ, - հարցանում է {Յիշատակարանը}: - Նորա համար, որ բովանդակում ես քո մէջ ամէ

բուրգերի մակագիրը կամ ովի՛ն քանի պատարագ տրուելու {յիշատակարանը}: Հայոց պատմութեան թերութիւնքը գտանուել են նորա կ

նուամենայնիւ, անբաժան ենք " Հիւսիսափայլից ", եւ {Յիշատակարանը} պիտի երեւի նորա մէջ: Բացակայութեան ժամանակ ճանապ

կաթիլներ: պ. Կ[ոմս] Էմ[մանուէլ], Կարդալով քո {Յիշատակարանը} Հիւսիս[ափայլի] № 1 մէջ, ուրախացայ շատ եւ ասես թէ

անալով զրկել է քեզ հնարից շարունակելու մեզ սիրելի {Յիշատակարանը}: Ոմանք, առաւել վատթար լեզուք, Յիշատակարանիդ մի

է կենդանութիւն լինի, ամբողջ տարի պիտի վայելեմ քո {Յիշատակարանը}:

ատմագրքի մէջ, որ, մարդկութեան կեանքի եւ գործերի {յիշատակարանը} լինելով, կարող էր աւելի լուսափայլ կացուցանել մի

, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւն, - պատասխանում է {Յիշատակարանը}: Ուրեմն քո գործարանի կարասները չունին նիւթե

ուամենայնիւ, այդ քո մականունը ոչինչ բան չունի իմ {Յիշատակարանի} հետ. ոչինչ մարդու ծառայ չէ իմ Յիշատակարանը, ես

փայլի " 8-երորդ համարում տպած Պ. Կոմս Էմմանուէլի {Յիշատակարանի} մէջ, որովհետեւ այն պարոնի խնդրած դպրոցները նոյնպ

ւմ: Այս կարճ յառաջաբանութեամբ սկսանում եմ ահա իմ {Յիշատակարանի} տարեկան շրջանառութիւնը, որ հիւանդութեանս պատճառո

ոգեւորականները պաշտպանելու, այլ կ՚ուզեմ, որ Ձեր {Յիշատակարանի} մէջ գրուին: Ես կը ցանկանայի, որ ամեն հոգեւո

շատակարանիս, այո՛, այդ այլ բան է. այդտեղ ես իմ {Յիշատակարանի} անմիջական տէրն եմ։ Միայն խնդրում եմ ամէն մի մարդ

օմբուրգեան կոմսութեան նոր մայրաքաղաքը: {Յիշատակարանի} խօսակցութիւնքը. - Շահբէգի նամակը. - Թիֆլիզու առ

ս այս բաների մասին եւ յոյս ունեմ երբեմն կարդալ քո {Յիշատակարանի} մէջ այս բոլորի մանրամասն նկարագրութիւնը: Առ այժմ

: Յոյս ունիմ, որ այս նամակս տեղ կը գտանէ Ձեր {Յիշատակարանի} մէջ, իսկ ես մնամ եւ այլն... Աբրահամ Դիոսկո

թէ այս իմ օտարոտի այցելութիւնը եւս նիւթ դառնայ քո {Յիշատակարանիդ} ։ Ես գիտե՞ս ինչպէս մարդ եմ... Ես ուրիշների նման

թենների, եւ խոնարհաբար խնդրում եմ, որ դու եւ քո {Յիշատակարանիդ} սիրողքը առանձին ուշադրութեամբ եւ, մանաւանդ, համ

որ չէ այդ բաները գրել այստեղ. ով գիտէ, մի՛գուցէ {Յիշատակարանիդ} ընթերցողքը ասեն, թէ մեք Շահբէգին մի մարդ էինք կա

եղ, բայց այն պայմանով, որ դու միայն կարդաս, եւ {Յիշատակարանիդ} մէջ չերեւի. բարեկամութեան անունով հարկադրւում ես

ունիմ, որ կը գայ մի օր, երբ այդ բոլորը կ՚երեւին {Յիշատակարանիդ} մէջ սպիտակի վերայ սեւով դրոշմած: Հեղինակի ան

: Նամակիս խորհուրդը այն է, որ խնդրեմ Ձեզանից {Յիշատակարանիդ} միջնորդութեամբ առաջարկել մի խնդիր. մի՞թէ չէ կարե

էջ: Կո՛մս, խնդրեմ, այս նամակը հրատարակելով {Յիշատակարանիդ} մէջ, մօտենալի կացուցանել նորան մեր ազգի անդամներ

ելի Յիշատակարանը: Ոմանք, առաւել վատթար լեզուք, {Յիշատակարանիդ} մի փոքր ուշանալը մեկնել էին չարաչար, բայց փառք Ա

րժանի բան լինելով, յոյս ունիմ, որ տեղ գտանէ կամ {Յիշատակարանիդ} մէջ, կամ Յիշատակարանիցդ դուրս, բայց դարձեալ Հիւ

կա՛լ եմ այս Պարոնից, դա միշտ կերակուր է տալիս իմ {Յիշատակարանին}: Անցեալները գրում էր մի պարոնի տեսութիւնը՝ առան

շատ շատ, միւս օր պիտի մի ոտանաւոր գրէ, կամ իւր {յիշատակարանին} զոհէ իմ պատուասիրութիւնը, անձնասիրութիւնը, ինչպ

խօսակցութիւնքը նորա հետ այն եղան, ինչ որ գրած է {Յիշատակարանիս} մէջ: Այս խօսակցութեան մին բանի վերայ միայն զարմա

ենով պարապուած է միտքս այս րոպէիս, մինչ գրում եմ {Յիշատակարանիս} այս տողերը, Մայիսի 30-ին: Շատ փորձեր եւ օրի

ան շրջակայքից, որի մասին մի քանի տող յառաջ գրեցի {Յիշատակարանիս} մէջ: Ստոյգ եւ աստուածադիր դաստիարակութիւնը այն է

ած նամակներիցս հետեւեալ նամակը կարող եմ մէջ բերել {Յիշատակարանիս} մէջ: ՊԱՐՈՆ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ, Մայիսի

են տեսանում: Եւ այն մարդը կամ այն անցքը կ'ընկնի {Յիշատակարանիս} մէջ, որ արժանի էր յատուկ ուշադրութեան լաւ կամ վա

ինձ, եթէ արժանացել էր մի երկու թերթ տեղ ստանալու {Յիշատակարանիս} մէջ: Եթէ դու աւելորդ արծաթ ունիս, քեզ մի բարի խ

գործ է, եւ ես այն ժամանակ կը փառաւորեմ քո անունը {Յիշատակարանիս} մէջ, հաւատա՛ ինձ, Պարսից Շահի հրովարտակի նման ո

այդպիսի արծաթագլուխ յօժարում ես զուր տեղը չքացնել {Յիշատակարանիս} արեւ ցոյց չտալու համար, մի՞թէ պարծանք չէր քեզ եւ

էիր կարող տալ ինձ քո արծաթովը, անպատճառ կ'ընկնես {Յիշատակարանիս} մէջ: - Մեծ մեծ մի՛ խօսիր... Ինձ Բէգզադէ են

անգամ, թէ կամիս Շահզադէ ասեն, ինձ ինչ փոյթ: Իմ {Յիշատակարանիս} ընթերցող երկու հարիւր ութսուն բարեկամքս կարող են

գետօրէն թափուելուն ուշադիր չլինելով, գնաց: {Յիշատակարանիս} ընթերցողներին թողում եմ իմաստասիրել, թէ անկրթութ

րդացի այդ ոտանաւորը եւ, երբ կամէի արտագրել նորան {Յիշատակարանիս} մէջ, հօրեղբայրս ներս մտաւ: Իմ հօրեղբայրը իմ գլխ

բարոյականութեան տէր մարդ է, ամենայն օր նայում է {Յիշատակարանիս}, որ մի անպատշաճ բան չգրեմ: Թէպէտ այդ ոտանաւորը

վարտակներով, որ, պատշաճ համարելով, արձանագրեցի {Յիշատակարանիս} մէջ: Հրովարտակ ՄԵՐ Սենատին. Իրաւունքներ

ած չեն այդտեղ, որոնցից ոմանք քահանայացած են, եւ {Յիշատակարանիս} գրողը շատ անգամ խօսած է նոցա հետ: Այժմ գուցէ մի

փսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, որ այս ասածներս մնալու են {Յիշատակարանիս} մէջ՝ առանց մասնակցութիւն գտանելու ընդհանուրի սրտ

Նախախնամութիւն, եթէ, արդարեւ, այսպէս պիտի խօսի {Յիշատակարանիս} կարդացող Հայը, ինչո՞ւ ապա վառեցիր, բորբոքեցիր ի

րժանի ուշադրութեան նորութիւն չեմ կարող արձանագրել {Յիշատակարանիս} մէջ, որովհետեւ չկան: Ասացի արժանի ուշադրութեան

անի լօգիկայով, ես անարժան եմ համարում ներս բերել {Յիշատակարանիս} մէջ, որովհետեւ ափսոսում եմ ժամանակիս, որ պիտի կ

տի մեծ ցաւի համար հարկաւոր եմ համարում ներս բերել {Յիշատակարանիս} մէջ այն գրեանքը, որ տպուեցան եւ որ տպւում են ժող

ի նշանաւոր բան տեսանեմ կամ լսեմ, իսկոյն ձգում եմ {Յիշատակարանիս} մէջ, որ ուրիշները եւս կարդան եւ տեղեկանան դորան

որա փոխանակ, մտածելով այս բաների վերայ եւ ձգելով {Յիշատակարանիս} մէջ, ահա քեզ եւս պատճառ եմ տալիս մտածելու, որ ա

ղի: Առաջին մարդու անունը, որին պիտի պատահէք {Յիշատակարանիս} մէջ, Բէգզադէն է: Բէգզադէն չդարձաւ, գլխներիս փո

այց մի փոքր համբերութիւն. կը հասկանաք՝ կարդալով {Յիշատակարանիս} հետեւեալ տողերը, որովհետեւ ես եւս հասկացայ:

վ, իբր թէ հօրեղբայրս պատուիրել է ինձ ներս չբերել {Յիշատակարանիս} մէջ Պ. Բէգզադէն կամ նորա գործերը: Այդ իրողութիւ

տոյ, որ առ այժմս անպատշաճ եմ համարում ներս բերել {Յիշատակարանիս} մէջ, գնաց Գուլի-Շամաման: __________ Այժ

Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանի այցելուի նամակը ձգելով {Յիշատակարանիս} մէջ՝ կատարում եմ իմ պարտականութիւնը: Ինչպէս երե

ատասխանատու եմ այն բաների մասին, որ պիտի ընկնէին {Յիշատակարանիս} մէջ: Իսկ Յիշատակարան ձգել ամենայն բան, նոյնպէս

իմ ձեռքում ոչինչ չկայ: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է {Յիշատակարանիս}, այո՛, այդ այլ բան է. այդտեղ ես իմ Յիշատակարան

րժարանի աղօթքը: Այն օրից, երբ գրեցի երկրորդ {Յիշատակարանիս} վերջին տողերը (" Հիւսիսափ. ", Փետր. 1859),

Զարմանալին այս է, որ Բէգզադէն եւս ձանձրացել է {Յիշատակարանիս} չերեւելուց: Երկար եւ անդադար ճանապարհորդութի

աք, թուղթ, եւ ահա Պ. Շահբէգի նամակով բացում եմ {Յիշատակարանիս} դուռը: 16/28 Մայիսի 1859, Բեդուտ-Կալ

սքերը հաշտեցնել միմեանց հետ։ Մնաց, որ վերստին ( {Յիշատակարանիս} միջնորդութեամբ) խնդրեմ վերապատուելի Հ. Ղեւոնդից

այնտեղ, վասնորոյ աւելորդ չեմ համարում ներս բերել {Յիշատակարանիս} մէջ: "... Վերջապէս առինք ու կարդացինք ", -

ից մարդերի վերայ՝ հարկ համարում ենք հանդէս հանել {Յիշատակարանիս} մէջ արգոյ Շահնազարեանց Կարապետ վարդապետը՝ Թիֆլիս

պատասխանել առեւտրական կապակցութիւնը: Ես միանգամ {Յիշատակարանիս} մէջ (1858 Օգոստոս Հիւս. Հ. 8), խօսելով Նախիջ

ած չէի՞ն նոյնպիսի կամ եւս աւելի վատթար կեղտերով: {Յիշատակարանիս} աչքերը բա՛ց են եւ ականջները սո՛ւր... Բարւոք է իւ

որիզոնից: Այս բանի պատճառները քննել եւ բերել {Յիշատակարանիս} մէջ՝ չունինք համարձակութիւն: Հարկադրւում ենք այ

Քո Սերովբէ Շահբէկ: Բերելով այս նամակը {Յիշատակարանիս} մէջ՝ կատարում եմ այն բարոյական պարտականութիւնը,

ակագրով գործի վերայ, մինչդեռ շատ նիւթ կար այնտեղ {Յիշատակարանիս} համար: §3. Մեզ գրում են, թէ ո՛ր զանցառութե

ի մամուլի օգնութիւնը: Այս պատճառով եւս որոշեցինք {Յիշատակարանիս} միջնորդութեամբ խօսել, ուր մաքուր խղճմտանքով կ՚աշ

նից եւ ոչ մինը եւ տպելու եւս չէինք, եթէ, ինչպէս {Յիշատակարանիս} սկզբումը ասացինք, բազմաթիւ նամակներ անհանգիստ ար

ացած կը լինիմ գործերից, ցոյց կը տամ ձեզ ձեր անձը {Յիշատակարանիս} հայելու մէջ: Ուրիշ կերպ չեմ կարող վերջացնել

ք Աստուծոյ, ազատուեցայ քո ձեռքից, ազատուեցայ քո {Յիշատակարանից}. մնաս բարով յաւիտեան. Աստուած քեզ դատաւոր:

այս գրածներս կամ այսպիսի բաներ, անպակաս արէք Ձեր {Յիշատակարանից}, մինչեւ որ ազգերնուս աչքը բացուի, եւ ես պիտի ու

ունիմ, որ տեղ գտանէ կամ Յիշատակարանիդ մէջ, կամ {Յիշատակարանիցդ} դուրս, բայց դարձեալ Հիւսիսափայլի մէջ: Գտա

 {ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ} Կոմս Էմմանուէլի օրագրութեան թերթերից Ա. Ապրի

թերցասիրում էի ձեր քաղցրաճաշակ եւ ճշմարտս. քարոզ {յիշատակարանները}, որ անմիջապէս ընծայում էիք հայոց ազգի բարեմիտներ

իւն, որ երբեմն կար եւ որի դարաւոր փոշով ծածկուած {յիշատակարանների} վերայ բաբախում է նոցա կուրծքը, եթէ նոցա ազգութեա

, քե՛զ եմ յանձնում իմ խօսքերը, որ յաւէրժացնես քո {յիշատակարանների} մէջ (նոցայ հետ միասին պէտք է յաւէրժանայ եւ իմս)

ակացութիւնքն են մանաւանդ պատճառ եղել մեր պատմական {յիշատակարանների} մթութեանց, շփոթութեանց եւ երբեմն բաբելոնեան խառն

սօր պատմութեան այս կամ այն մթութիւնը բացատրելու, {յիշատակարանների} այս կամ այն խօսքը մեկնելու կամ լուսաբանելու, պար

թափուին հայրենիքի աւերակների կամ իւր անցած կեանքի {յիշատակարանների} վերայ, որ սուրբ են եւ միշտ պիտի սուրբ մնան քնքու

սովի կամ պաշարման ժամանակ: Եւ մե՛ր ազգի պատմական {յիշատակարանների} մէջ տեսնում ենք այսպիսի զարհուրելի օրինակներ. "

չ ոք ուրախ չէ, ոչ մէկին սիրտը չէ փառաւորւում մեր {յիշատակարանների} կէսը արիւնոտ, իսկ կէսը դարւաոր արտասունքից փթթած

ՆԱՄԱԿ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ ՅԻՇԱՏԱԿ ԻՄ ԱՆԾԱՆՕԹ ԱԶԳԱԿՑԻ {ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ} Իմ անծանօթ ազնուամիտ եւ անխարդախ ազգակից

ւ ժպիտով հեռացան այդ յիմարանոցից: Մնամ ձեր {Յիշատակարաններին} ցանկալի սպասող Ա. Ա. Ե...: Ի 10-ի

Մեր ազգի անցածը տխուր է, այն օրերի պատմական {յիշատակարաններից} արտասուք է հոսում: Մեր ազգի ներկան թշուառ է, ստ

բայց Թղթում իսպառ չեղած բաները։ Առհասարակ, այս {յիշատակարաններից} ենթադրելով միայն պիտի գուշակել այն դառը հանգամանք

ոսական մատենարանների գրքերը հարուստ լինին այսպիսի {յիշատակարաններով}: Սոցա պաշտօնը պատմութեան մէջ այն է, որ շատ անգա

փոքր ի շատէ յայտնի է ընթերցող հասարակութեանը իւր {Յիշատակարաններով} եւ ոտանաւորներով, որ տպւում են Հիւսիսափայլ օրագր

ապետեանցին 2 74 Բերբերեանցին 3 75 Նազարեանցին, {Յիշատակարանով} 6 76 Նազարեանցին 8 77 Հայրապետեանցին 78 Ղազար

նի վրայ, որ դեռեւս չէ շքեղազարդած մարդահաճութեան {յիշատակարանով} կամ արձանով, արել է մի այսպիսի վերտառութիւն.

նցաւ եւ այդքան ժամանակում որքա՛ն երես դատարկ մնաց {Յիշատակարանումս}: - Ո՛վ Յիշատակարան՝ դու իմ առաջին եւ վերջին

էջ, աշխատում էին իւրաքանչիւրքը առաջին տեղը բռնել {Յիշատակարանումս}, բայց ես թողնում եմ նորանց, մինչեւ որ մի փոքր ն

ելով մինչեւ այժմ օբսկուրանտների ձեռքով, կարդալով {Յիշատակարանս} ՝ իմ միայնութեան եւ տխրութեան զաւակը, ծիծաղելու

որովհետեւ նորա գնալուց յետոյ իսկոյն հարստանում է {Յիշատակարանս} ։ Նոյնպէս ուրախանում եմ, եթէ ստանամ եմ իմ բարեկա

ահբէգ: Այս նամակով կնքում եմ այս անգամի {Յիշատակարանս}, ըստ որում, բաւական երկարացաւ. միգուցէ ձանձրաց

Ահա այսպէս. այնքան ձեռնհաս չեղայ յառաջ վարել {Յիշատակարանս}, մինչեւ որ հանդիպեցայ նորա մեղադրութեանը: Զ

Թող ինչ կամին խօսեն, բայց Բէգզադէն համը տարաւ: {Յիշատակարանս} պարտակա՛ն է նորա հրաշագործութիւնքը պատմել: Այնպի

քան կայ մեր առնելու պատմութեան մէջ, ապա ուրեմն, {Յիշատակարանս} կը հասանի իւր նպատակին, եւ ես կատարած կը լինիմ ի

ոն Տիրատուրեանի նամակով կամէի այս անգամ վերջացնել {Յիշատակարանս}, բայց մի այլ նամակ՝ մի բարեկամից, տալիս է մեզ

Սկայորդու տարածած լուրերը. - " Հիւսիսափայլը " եւ {Յիշատակարանս}. - Կ. Պոլսի Հայոց եւ Յունաց պատրիարքների փոփոխո

պատճառը: §4. Մեզ գրում են, թէ ինչո՛ւ համար {Յիշատակարանս} կամ " Հիւսիսափայլը " չէ նուիրում այնքան ուշադրութ

ւ հետեւեալ խնդրին: §4. " Հիւսիսափայլը " կամ {Յիշատակարանս} կարելի եղածի չափ պարապում են ազգային բաներով եւ մ

զդեցութեան չարաշուք արկածից՝ ունէին եւ զչարաշուք {յիշատակարանս}, յորոց բղխէին բանաստեղծութիւնք արտասուեցուցիչք ե

ւ բարեկարգուիլ: Այո՛, մինչեւ Վաղարշակը չեն եղել {յիշատակարանք} կամ գրուածք. եթէ լինէին, նա կարօտելու չէր Նինու

յիշատակի արժանաւոր Խորենացին տալիս է մեզ մի քանի {յիշատակարանք}. այդ խնկելի ծերունին լսեցնում է մեզ մի քանի տող

նակ սովոր էին իւրեանց մեռելների հետ թաղել զանազան {յիշատակարանք}, դրամներ, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զարդեր կամ թէ ու

շտպանութիւն լուսաւորութեան, թէպէտեւ շատ անմխիթար {յիշատակարանք}, այո՛, ե՛ւ թագաւորների հրովարտակքը, ե՛ւ կաթողի

ոյն եւ ասորի գրով։ Պատմական եւ բանաստեղծական {յիշատակարանք} հինն մատենագրութեանն զառաջինն զոհ լինին հպարտութե

րական եկեղեցին Հռովմայ: Այսոքիկ ամենայն տխուր {յիշատակարանք} հայկական ողորմ տգիտութեան կսկծեցուցանէին զսիրտ մե

եղծք մեր ի թողուլ մեզ զերկասիրութիւնս, որք տխուր {յիշատակարանք} էին կործանութեան մերոյ, անբնական է առն մտեալ ի տ

իծաղելու կարդալ, մինչ յարգի հեղինակը իւր կցկտուր {Յիշատակարանքը}, որ բոլորովին խորհուրդ չունին պատմութեան համար,

բան է: 3. Հաւաքել եւ տպել այն բոլոր կցկտուր {յիշատակարանքը}, որ աբեղայք կամ այլ մարդիկ սովոր էին գրքերի քամա

նականներին յայտնի է, որ մեր դպրութիւնը եւ լեզուի {յիշատակարանքը} սկսանում են չորրորդ դարուց, այսինքն՝ Լուսաւորչի

եթանոսական հնութիւնը կամ նորա մնացած եւ կամ կորած {յիշատակարանքը}: Այո՛, հնախօս գիտութիւնը աւելի ծաղկած է այս

չմնայ Հայերի մէջ: Եթէ նա չէ խնայել այս պատմական {յիշատակարանքը}, այն հոյակապ արձանները եւ մեհենական դպրութիւնը,

ն պատմութեան պատկանաւոր մարդ, որ իւր ազգի գրաւոր {յիշատակարանքը} դուրս է փորել հնութեան աւերակների տակից եւ իւր աշ

ունեցել էր ճանապարհ՝ ուսումնասիրելու հին լեզուի {յիշատակարանքը}, որ նորա աշակերտքը, հետզհետէ ձեռք բերելով, սկս

իթարեանք, կամելով պահպանել կորստից հնախօս լեզուի {յիշատակարանքը}, ուրեմն եւ հին գրոց լեզուն, սկսեցին տպագրել, ա

նացած կարծուի: Երկրորդ, դնենք թէ մեր պատմութեան {յիշատակարանքը} տեղ-տեղ պահել են մեր թագաւորների որսորդութեանը յի

նչիւրքը իւր ժամանակին ընկած են օրագրութեանս մէջ: {Յիշատակարանքս} հատուած են այդ ընդհանուր եւ մանրամասն օրագրութենի

ս որդիքը փրկելու ջանք դնելով նախ եւ յառաջ այդպիսի {յիշատակաց} արձանները կտայ կուլ տալու։ Բացի սորանից, յոյս ո

նցն, նմանապէս եւ յիշեալ դպրատներն մշտնջենաւոր իմ {յիշատակաւ} մնասցեն ի Նոր Նախիջեւան եւ ի տպեալ գրեանս յիշատակ

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ [ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ ՆԿԱՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ] ՄԱՏԵԱՆ {ՅԻՇԱՏԱԿԱՔ} [1859] Վառշաւ[այ]ից Ապրիլ 3/15 տուն Սալտիկեա

րք նորա. - երկու անգլիացիք եւ մի հայազգի, արդէն {յիշատակեալ} Կիրակոսն Յարութիւնեան, թէ երկոքին անգլիացիք, ըն

տունս, զորս եւ յատկացուցանէ, անուանեալ զդրացիս {յիշատակեալ} տանց: Արդիւնք ի տանցս յայսոցիկ, հանգուցեալն

եւ զիւր զկտակ առնէ ի նա ապաստան: Որդի սորա, {յիշատակեալ} Յարութիւնն Կիրակոսեան Յարութիւնեանց, որպէս միաձա

նեմ ամենեցուն, զի ի լրութիւն եւ ի կատարումն վերն {յիշատակեալ} բաժնիցն իմոց, ահա՛ հաստատեցի ինձ նախկին տեղակալ

ւնը Դօնի մէջ բաւական յառաջադէմ է։ Այլեւ կարելի է {յիշատակել} այն, որ ամենայն տարի աշնան ժամանակ մորթւում են ա

շատակաւ մնասցեն ի Նոր Նախիջեւան եւ ի տպեալ գրեանս {յիշատակեսցէն}: Ուստի եւ արդէն իսկ ահա խոստանամ առաջի Աստո

, զորս 'ի պատմութեանն նահատակին Գրիգորի դրոշմեալ {յիշատակէ} ։ Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւոր բարեպաշտ եւ սու

իսկ իշխանին Անձեւացեաց, զոր 'ի Պատմութեան իւրում {յիշատակէ} Ղազար յերկուս դէպս՝ կոչելով զնա իշխան Անձեւացեաց

ստիարակած նորան, նա պիտոյ է ապագայումը օրհնէր քո {յիշատակը} եւ աղօթէր քո գերեզմանի վերայ, իսկ եթէ դու խնամ տ

անու վերայ, վերստին օրհնելու է իւր հովանաւորների {յիշատակը}, եւ, ամենայն երջանկութեամբ լրացեալ, երկայն օրե

պարտութեան եւ արհամարհանքին նորա եղկելի եւ թշուառ {յիշատակը}: Դորա հակառակ՝ ճշմարտութեան զինուորների եւ նոցա

սուտ ազգասէրների եւ միւսների անունը եւ անպարծանք {յիշատակը}: Յուսահատութիւնը կատաղեցնում է ճշմարտութեան հակա

ագուհիներից ամենաթշուառը՝ Մարիա Անտուանետտան... {Յիշատակը} այս անունի մի կախարդական գաւազանի զարկուածքի պէս

ոհարները կամ ուռած քրինօլինները։ Ձեր պարծանքը եւ {յիշատակը} են ձեր զաւակները: Նոցա ձեռքով եւ նոցա արժանաւորո

են մեծ Պարթեւները՝ բուն Լուսաւորչի ցեղից, որոնց {յիշատակը} հանդիսավեհութեամբ տօնում է մեր եկեղեցին, որոնցից

ութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը իւրեանց {յիշատակը} թողեցին մի քանի ոսկիների վերայ. պատերի վերայի կա

շինութենների համար, անմահացնելով իւրեանց խնկելի {յիշատակը} իւրեանց առաքինի գործերի մէջ: Այս առաքինի հ

ւորում էին քո մոռացուած ու փոշոտուած անունը, որի {յիշատակը} անգամ ջնջուած է քո շատ զաւակների սրտերից։ Մի մեծ

աւիտենական գրաւական մեր բարեկամութեանը։ Քո քաղցր {յիշատակը} ապրելու է մեր սրտում, քանի սա զարկում էր մեր կու

անունի հետ կապակից է այն հրաշալի " պղնձեայ գլխի " {յիշատակը}, - Ֆրանսիսկեան կարգի աբեղայ, Րօճեր Բեքոնը:

երը այրելու եւ չքացնելու համար, որ հեթանոսութեան {յիշատակը} ես չմնայ Հայերի մէջ: Եթէ նա չէ խնայել այս պատմակ

յժմ եւս կան մարդիկ, որ հայհոյում են մեր ցեղապետի {յիշատակը}, բայց այդ բոլորը զուր է, ողորմած հոգին լաւ է իմ

մի միայն արու ժառանգը, որով պիտի ջնջուի մեր ցեղի {յիշատակը} աշխարհի երեսից. իսկ թէ կամենալով փրկուիլ այս պատ

գին, չէր կարող ջնջել նորա անցեալ ապիրատութենների {յիշատակը} Ազգերի սրտից, որ ամենայն րոպէ սպանում էին նորան

ալ տարումը եւ մեռաւ այս թագաւորի ուրուականը՝ իւր {յիշատակը} թողնելով մի քանի դրամների վերայ, որ այն ժամանակ

օրհնուի գիտութեան նահատակների անմահ եւ նախանձելի {յիշատակը}: Միայն Արագածը չէ, որ տուել է իր հարկը միջ

քը տեղ-տեղ պահել են մեր թագաւորների որսորդութեանը {յիշատակը}, շատ անգամ դատապարտելով նոցայ զբօսասիրութիւնը եւ

հազար չորս հարիւրի մէջ է, որովհետեւ այդ մեծարգոյ {յիշատակի} արժանի մարդը կեցած է 370-489 Քրիստոսից յետոյ:

ց հասարակութեան, ՄԵՐ Ամենասիրելի ծնողի՝ երանելի {յիշատակի} ԿԱՅՍՐՈՒՀԻ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ Բ-ի ձեռքով, 1779 թուականի տր

կան բարձր ապառաժեայ սարի վերայ: Վանքը հիմնուած է {յիշատակի} արժանի Յովսէփ Արղութեանց իշխանազն Արքեպիսկոպոսի ձ

էր լսել Պ. Իսահակեանցից, թէ այդ բարի եւ օրհնեալ {յիշատակի} արժանի մարդիկը ինքեա՞նք դիմեցին, թէ ուրիշի ձեռքո

որ ցանկանում էին հասանել հերոստրատեան պարծանքի եւ {յիշատակի}, որ մտածում էին խայտառակութեան սանդուղների վերայ

տուածաշնչի թարգմանութիւնը: Անմահ եւ երկնային {յիշատակի} արժանաւոր Խորենացին տալիս է մեզ մի քանի յիշատակար

ք միշտ ուրախութեամբ ենք յիշել, որ Հայոց ազգը իւր {յիշատակի} արժանաւոր Բաբկէն, Աբրահամ եւ այլ կաթողիկոսների ձ

թատրոնը ներկայ սերունդի համար կը լինէր մի հոյակապ {յիշատակի} արձան, որի վերայ պարծանքով պիտի նայէին հայերը եւ

ործերի մէջ: Այս առաքինի հայերից գլխաւորն է {յիշատակի} արժանաւոր Մասեհ Բաբաջանեան կամ հասարակ կոչմամբ Աբ

եգործ, ազգասէր, հանգուցեալ կտակաւանդներին անմահ {յիշատակի} արձան: Մէք մեր կողմից կատարեցինք մեր պարտակ

եւ երկուսն Հալաբայ սուրբ եկեղեցեացն նուիրվի վասն {յիշատակի} իմոյ: Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի սրբոյ Էջմիածն

հարկաւոր լինիցի, զնոյնն նոյն դրամով տպեսցեն առ ի {յիշատակի} իմոյ եւ ծնողացս եւ յետ այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճա

աւ Սեղան Տեառնդ ընդ հարաւ, Որդւոյդ առ {յիշատակի} Հաց եւ գինի Քեզ մատչի: Ո՞չ գաս

15) Երես 94. Հարց. - " Զայս արարէք առ իմոյ {յիշատակի} ըսելով, ի՞նչ ըրաւ Քրիստոս"։ Պատասխ[անի]. " Հր

ոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ բանիւս " զա՛յս արարէք առ իմոյ {յիշատակի} " հաստատեաց զխորհուրդ անարիւն պատարագին: Խորհուր

ւ իմաստալից խօսուածք, քանի՛ զուարճալի զրոյցներ, {յիշատակի} արժանի փոքրիկ պատմութիւնք, բարք ու վարք պատկերաց

մօտեցած մակոյկների օգնութեամբ: Յաւէրժակա՜ն {յիշատակի} արժանի գործ, որ անմոռաց կը մնայ մեր հոգու մէջ:

աստանութիւններ եւ դատապարտութիւններ յարուցին նորա {յիշատակի} վերայ: Դու կարծում ես, բարեկա՛մ, որ իւրաքանչիւ

այնով սկսեց կարդալ: - Կացցէ մնասցէ այս արձան {յիշատակի} երախտապարտու... Գրականութեան դեւը չկարողաց

նոր ի նորոյ սկսեց. - Կացցէ մնասցէ այս արձան {յիշատակի} երախտապարտութեան իմոյ առ տէրդ՝ ի ժամս եւ ի ժաման

կան քանքարը: Այստեղ հարկաւոր է չթողուլ առանց {յիշատակի} այն, որ միւս առաւօտը, որի օրամտի մասին խօսեցի,

ն հպատակներից մի քանիքը չքացնելու աղագաւ, եւ որի {յիշատակի} համար մեդալիոններ կտրուեցան ու գոհաբանական աղօթքն

։ Այստեղ մի բան եւս հարկաւոր է չթողուլ առանց {յիշատակի}, այսինքն՝ թէ Մխիթարեանք տէր են իւրեանց գրած կամ

եան եւ Յիսուսեան աբեղաների Ֆրանսիայից աքսորուելու {յիշատակի} համար։ Բուրգի վերայ կայր հետեւեալ վերնագիրը։

Թող ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ բերէ, Սուրբ {յիշատակիդ} Նոր փառք պատրաստէ: Դպրոցի ազգայնութ

ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ բերէ, Սուրբ {յիշատակիդ} Նոր փառք պատրաստէ: ՕՇԱԿԱՆ

ր հետեւեալ տողերը՝ նուիրուած Արամ նահապետի սուրբ {յիշատակին}. Քեզ քո սիրական հայրենի բարբառ Ձգում է ա

կնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: <ԱՐԱՄ ՆԱՀԱՊԵՏԻ {ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ} > Քեզ քո սիրական հայրենի բարբառ Ձ

ի կպրէ կարաս: ՀԵՆՐԻԿՈՍ ԹՈՎՄԱՍ ԲՈՔԼԻ {ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ} Եղան մարդիկ, որ մեկնեցին Մեզ բն

վարդավառ պիտ՚ մնայ: Ժ. Ժ. ՌՈՒՍՍՈՅԻ {ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ} Քեզ ո՛չ երբեք, Ժան-Ժակ Ռուսսօ,

անուանը, եւ նախատինք նորա երանելի հիմնադրի սուրբ {յիշատակին}: Երրորդ, եթէ վատթար կեղծաւորութեան դիմակի տակ մ

նորան հանգուցեալ Դաւիկ Թամամշեանի՝ իւր բարերերի {յիշատակին}, փոքր ի շատէ պարտավճար լինի նորա հոգու առաջեւ։

ց " եւ զայլ բազում եկեղեցական երգս, որք մի առ մի {յիշատակին} ի յառաջաբանութիւնս շարականաց տպելոց յորում եւ իցէ

ւրաւոր տարիներով յետ գնար ժամանակը, եթէ մտքիս եւ {յիշատակիս} մէջ կենդանացած մարդերի մարմինքը եւս կենդանանային

վրդեան սրբակեցիկ վարուց եւ առաքինի անձանց, զորոյ {յիշատակն} ունիմք 'ի վարս նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայի տպեալ 'ի

վ լուսաւորած ապարանքը խաւար էր այժմ... Հազար {յիշատակներ} եւ բիւր մտածութիւնք, ասես թէ պատերազմ ունէին ուղ

զգային պատմութեան կամ ժամանակագրութեան վերաբերեալ {յիշատակներ} եւ լոյս կը հանէր նորանց տպագրութեամբ: 4. Կը

ծանր պիտի լինի այդ դատաստանը. աշխատեցէ՛ք պայծառ {յիշատակներ} կտակել ձեր ժառանգներին: Կանխակալ կարծիքները

** Անցած օրերի, Անցած ժամերի Դու {յիշատակներ} Ինձ ես յիշեցնում. Բայց նոքա ոչ միշտ

մ գրկից հանելու: Ա՜խ, իմ փլատակուած օրերի տխուր {յիշատակներ}, դուք խառնուեցաք ժամանակի հոսանքի հետ եւ անհետ չ

տանը ունի իւր ծոցումը քնքուշ Մուզայք, որոց անմահ {յիշատակները} անդադար ողբում են եւ կոծում են ազգիս փառք եւ պարծ

միեւնոյն միտքը այսպէս է դուրս գալիս, թէ " անմահ {յիշատակները} Մուզաների, որ Հայաստանը ունի իւր ծոցումը, անդադ

անի Մուզաները չեն, որ ողբում են, այլ նոցա անմահ {յիշատակները}: Այսպէս չէ կարելի խօսել, որովհետեւ բուն անմտութ

րցմունքը դարձեալ կենդանացնում են իմ մէջ այն տխուր {յիշատակների} պատկերը, որ հազիւ էի կարողացել փոքր-ինչ հանել իմ

մարդերի չարութեան ամպերի տակ - միայն նոցայ տխուր {յիշատակներն} են մնացել այժմ, որ անմոռանալի կացուցանեն իմ տրտմ

լոր ընկերութիւնը ոգեւորուած էր նորա քաղցր եւ բարի {յիշատակովը} ։ Այս միջոցին, նորա ըստ պաշտօնի ընկեր, բժշկա

, այսինքն ասուած գրքերում, շատ անգամ այս լուսերի {յիշատակուելու} վրայ հիմնուած է կարծիքը, թէ հին ժամանակներում աւ

ակին անգթանալոյ զրկիմք զարդիս ի նոցանէ, շատացեալ {յիշատակութեամբքն}, զորս ի մէջ բերէ Խորենացին, թէ ո՛րպես Մար Իբաս

տենում էին Նախիջեւանին: Այս եւս հարկաւոր է առանց {յիշատակութեան} չթողուլ, որ օրական մշակութիւնը երեւում է միայն ա

նազան տեղերում: Թեպէտ գրականութեան մէջ ոչինչ տեղ {յիշատակութիւն} չկայ այս մասին, բայց դոցա մասին մնում է մի պաշտօ

նրան իրենց ստորագրութեամբ. կոնստիտուցիայի մասին {յիշատակութիւն} անգամ չկար: Այսպէս թէ այնպէս վարչական այս կ

յ մասին միւս օրը. պատճառ, այն օրը անցած գնացածի {յիշատակութիւններով} վրդովուած լինելով չէր կարող բան յառաջացնել: Չ

ատակաւ: Գիտենք, որ յանուն Բաբկէնի վերի գրած {յիշատակութիւննիս}, Մխիթարեան համախոհաց իրաւունք պիտի տայ ափեղ ցփեղ

աթը տուողի եւ նորա բոլոր ննջեցեալների անունը պիտի {յիշատակուի}: Երանի՜ մեզ, Շաքարեանց, երանի - հազար երանի:

ննութիւնը, որ պ. Այվազովսքին Մասեաց Աղաւնու մէջ {յիշատակում} է, թէ մի ռուսերէն ձեռագիր տետրակ, իւր ընդդէմ գր

ձեռամբ խզեցաւ թել քո կենաց. Անջնջելի սերտ {յիշատակք} կացցեն քարոզ քո կենաց, Յաւերժ առնել չարագոր

ոյ անընդհատ թռչէին ի խորոց սրտիս մղձկմունք, որոց {յիշատակք}, տարժանականք եւ անըմբերելիք.... - Ին՞չ բ

եցին ազգի գոյութիւնը, եւ մեր համար սուրբ են նոցա {յիշատակքը}: Այս երախտագիտական զգացմունքի չափով, որ ցոյց էր

ակինթ... Երգի ի քնար Ի վաղիւ գոհար: ԺԱ. {ՅԻՇԵԱ} ՛ ԶԻՍ Լուսաբերին յառաւօտել Ընդ արշալու

ողջակէզ անդ հանել սիրոյն... Մի՛ մոռանար, {յիշեա} ՜ զիս: Ի զով, խաղաղ երեկոյին Թէ ընդ ծա

անդրանիկ հունձս այտից վարդին՝ Մի՛ մոռանար, {յիշեա} ՜ զիս: Եթէ ի ստուեր ուրեք յանկեան Ձեռք

էգ սիրամուխ, դարբնեալ ագուռ՝ Մի՛ մոռանար, {յիշեա} ՜ զիս: Եթէ սիրոյն հողմ ուռուցիկ Զքեզ

չկունս ի վեր ուղղեալ յերկին՝ Մի՛ մոռանար, {յիշեա} ՜ զիս: Եթէ ի բոց սիրոյ կիզեալ Ջրոյ կեն

գչիս, Յարտավազկին ի վէտ խաղալ՝ Ո՜հ, {յիշեա} ՛ զիս, յիշեա՜ զիս: ԺԲ. ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜

արտավազկին ի վէտ խաղալ՝ Ո՜հ, յիշեա՛ զիս, {յիշեա} ՜ զիս: ԺԲ. ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜ " Կո՛ւտ, կ

յաղագս մտանելոյ ի հոգեւորական կոչումն, որպէս եւ {յիշեալ} կառավարութիւնն առաջարկեալ էր զայնմանէ Ձերդ բարձու

անել զիս, այլ օրինաւոր պահանջմամբ իմոց զրկանաց ի {յիշեալ} քահանայէն համաձայն օրինաց ամենաողորմած կայսերութե

ռութեան ի Նախիջեւանայ, այսինքն սկսեալ ի 1846 ամէ {յիշեալ} կաթոլիկն չէ՜ երբէք խոստովանեալ եւ հաղորդեալ ի մեր

Մատթէի արքեպիսկոպոսի նորոգ վիճակաւորի ի Նախիջեւան {յիշեալ} հոգեւոր կառավարութիւնն առաջարկեաց նորին բարձր սրբ

հրովարտակի կառավարչական Սենատին, յորում երեւի զի {յիշեալ} ծայրագոյն ատեանն արձակեալ զիս ի հասարակական տեսչո

օդին պահանջել յԱյվազովսքւոյ զգումարս դրամոց զորոց {յիշեալ} է իմ յբ., յգ., եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս, Սինօ

տեալ մերով ձեռնագրով"։ Յետ այսորիկ, յաւելու {յիշեալ} եպիսկոպոսն, թէ " ինքն ունի յառաջագոյն ստանալ զհր

ալեանց ի ժամ մահուան նորա, եղեալ է 2342 ռուփի: {Յիշեալ} հանգուցեալ Էլիազն, որպէս կտակակատար եղբայր հանգո

նձ բերանացի յօրինսգիտաց եւ ի փաստաբանաց քաղի, թէ {յիշեալ} Թէրթըն անուն ադմինիստրատորն վաճառեալ է զայնոսիկ զ

ասանէ մինչեւ 70 ֆունտ ստերլինգ, իսկ ի միասին ընդ {յիշեալ} մանրամասն ծախուց ց75 ֆունտ ստերլինգաց: Ոչինչ

ն: Գեներալ Պրօկուրօրն առ այս բողոք պատուիրեաց {յիշեալ} օրէնսգիտին թոյլ տալ բողոքանացն ելանել յանդիման դա

վառ Յովհանջան Էլիազ, առ որ գտանի գումարն: Առ {յիշեալ} գիր իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27-էն Յունիսի պատասխանի

կնոջն Խօջամալեան: 6. Վերոգրեալ պատճէն նամակի {յիշեալ} քահանային եւ պ. Յարութիւնի Աբգար ՚ի 27 դեկտեմբ.

տիդ զնամականիսն, որք վերաբերին առ առաջնորդութիւն {յիշեալ} եպիսկոպոսի: Ի նստիլ իմ ի Կալկաթա, զամիսս աւե

եանց, ստանալ զայս գումար եւ հասուցանել ա՛ռ Ձեզ, {յիշեալ} անձն գերարժան պատրաստ է կատարել զհրաման Ձեր:

" անմահ տաղերգուն մի տաղ չէ ասել Պ. Չէրքեզեանցի {յիշեալ} հսկայական քաջագործութեան վերայ: " Մեղուի " 1

րիւր իննսուն եւ չորք մայիս ամսոյ յերեսնոջն, ես՝ {յիշեալ} Մասէհս յառողջ ժամանակի իմում, ամենայնիւ զգաստ մի

նչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ եւ կամ զդին ներքոյ {յիշեալ} Աննային, յայնժամ թաղեսցեն ի հանգստարանին ինգլիզա

գին տեղւոյն գերեզմանին նորա նման այլոց. եւ զվերն {յիշեալ} իմ տուած գետինն օրինօք դատաստանի տիրեսցեն եւ խառն

երեք բարեխառն անձանց եւ զամենայն եղեալսն ՚ի նմա, {յիշեալ} ներկայ պարոնաց վկայութեամբն եւ թաֆսիլովն տիրեսցեն

ափակեմ կտակաւս իմով եւ բառնամ զկարողութիւն ներքոյ {յիշեալ} սամատեարցն կայից իմոց եւ մանաւանդ նոյնպէս եւ իմ կ

ւ իմ թաղման, տների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի ներքոյ {յիշեալ} երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն վեր առցեն եւ մ

այս նոր շինուածքը եւ կամ էս ինչ տունն եւս, վերն {յիշեալ} Մասէհի ստատովն գնեցինք եւ որ յիշատակ մնալոց է առա

ռանց գրաւ դնելոյ յաւիտեանս ժամանակաց, որպէս վերն {յիշեալ} տներն եւ նորա քրէհն եւս իմ միւս տներիս քրէհի խտու

ւ յիմ մահուան օրէն սկսեալ որքան եւ կենդանի մնասցէ {յիշեալ} Աննայն, ֆի ամիսն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ խարճի

ա, որ նոյն խարճովն եւ տան ամենայն սարանջամովն ՚ի {յիշեալ} տանն բնակեսցի առանց քրէհի մինչեւ իւր մահն, եւ իմ

ղախին Սուզային եւս յիւր կառավարութիւնումն պահեսցէ {յիշեալ} Աննայն նոյն խարճովն, բայց եթէ տարաձայնութիւն պատ

կակատարքն իմ ստատիցն երեք հարիւր ռուփի սքայ տացեն {յիշեալ} Սուզային. եւ փարխաթի առեալ ի Սուզային հանցեն զնա

ի տան սարանջամիցն հատոր ինչ. ուստի յետ մեռանելոյ {յիշեալ} Աննային իմ կտակակատարքն զվերն յիշեալ ամենայն սարա

ետ մեռանելոյ յիշեալ Աննային իմ կտակակատարքն զվերն {յիշեալ} ամենայն սարանջամն եւ կամ այլ զոր ինչ կայք գտանիցի

մենայն սարանջամն եւ կամ այլ զոր ինչ կայք գտանիցին {յիշեալ} Աննային, վաճառեսցեն, եւ գուցէ յիշեալ Սուզայն մի

ք գտանիցին յիշեալ Աննային, վաճառեսցեն, եւ գուցէ {յիշեալ} Սուզայն մինչ ցմահ յիշեալ Աննային մնացեալ իցէ ՚ի տ

, վաճառեսցեն, եւ գուցէ յիշեալ Սուզայն մինչ ցմահ {յիշեալ} Աննային մնացեալ իցէ ՚ի տանն իմ ընդ կառավարութեամբ

արութեամբ Աննային, յետ մեռանելոյ Աննային, զվերն {յիշեալ} երեք հարիւր ռուփի սքէն յիմ տների քրէիցն տացեն եւ

ի եւ կամ միւս այլ ինչ իրած ծախսի մապլաղն եւս վերն {յիշեալ} իմ տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն համեմատ իմ ի նե

տ իմ ի ներքոյ գրեալ պատուիրանին: Արդ դարձեալ եւս {յիշեալ} Աննային եւ Սուզային պատուիրեմ, զի ի վերն յիշեալ

յիշեալ Աննային եւ Սուզային պատուիրեմ, զի ի վերն {յիշեալ} սոցա խարջին եւ այլն անխափան եւ անպատճառ տացեն, ք

ակակատարացն իմոց, զի ամենայն կայք, այսինքն վերն {յիշեալ} տներն եւ այլն զորս ներկայ ունիմ եւ կամ զորս այնու

էս վերն uամ արածիցն յայտնի է: Արդ, աստանօր վերն {յիշեալ} սամատէրերիցն եւ նոցա կողմանէ տեղս եղեալ վէքիլների

, յետ այնորիկ եւս տների մարամաթի, խազնի եւ վերն {յիշեալ} երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն եւ կամ այլն վե

ն միջոցումն եւ կամ գուցէ սակաւ անձինք գտանիցին եւ {յիշեալ} վեց սամիցն աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս պատուիրեմ

եւ Հեթանոս ազգ բանտարկեալս ազատեսցեն, քանզի վերն {յիշեալ} տեղիքն եւ կամ անձինքն ինչ ժառանգ եւ սամատէր ամենա

ռաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ: Այլ եւս վերն {յիշեալ} կտակակատարացն իմոց որպէս ընկեր եւ օգնական եւ ինձ

աւորն իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ աստ {յիշեալ} երեք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար են, վասնորո

որ ստորագրեաց եւ կնքեաց հռչակեաց եւ հաւանեաց վերն {յիշեալ} Մասէհ Բաբաջանն կամ հասարակ կոչմամբ Մասէհ Մարտիրոս

վասն ներկայ իմ առաւել հարկաւորութեան եւ օգտին, ի {յիշեալ} կտակացն իմ յայտնեալ երից տանց մինն, այսինքն է մե

եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ զերկոսին դպրատունսն: Իմ {յիշեալ} տան գին եդի յիսուն հազար ռուփի, եւ յիշեայ դպրատա

ւտ խսելով, այսպէս տուր եւ առութիւն արարի, որ իմ {յիշեալ} տունն մշտնջենաւոր վաղֆ մնասցէ յիշեալ Լուսաւորչի ե

րարի, որ իմ յիշեալ տունն մշտնջենաւոր վաղֆ մնասցէ {յիշեալ} Լուսաւորչի եկեղեցւոյն, սակս կառավարութեան երկու

սակս կառավարութեան երկու դպրատանցն, նմանապէս եւ {յիշեալ} դպրատներն մշտնջենաւոր իմ յիշատակաւ մնասցեն ի Նոր

ծոյ եւ մարդկան, ո՛չ եւս իշխել այսուհետեւ ի վերայ {յիշեալ} տանն եւ նորա եկամտին իբրեւ տէր, այլ միայն ցորքան

աւոր շինելիքն շինեցից, եւ մնացեալ եկամտովն, եթէ {յիշեալ} տանն մերձ կամ Չինու բազարումն կամ յափն գետոյն տու

ճառս, զայնոսիկ եւս գնեցից դարձեալ ի ժառանգութիւն {յիշեալ} դպրատանցն, եւ որպէս յիշեալ տան եկամուտն, նոյնպէ

արձեալ ի ժառանգութիւն յիշեալ դպրատանցն, եւ որպէս {յիշեալ} տան եկամուտն, նոյնպէս եւ նոր ստացելոց զեկամուտն

ց կառավարչաց ձեռն, նմանապէս եւ յետ իմ մահուանն ի {յիշեալ} կառավարչաց աստ կարգեալ օրինին յաջորդելով զտեղի իմ

ութեանս իմ, մին գուլհօր ոսկի բէհանայ յինքն առի ի {յիշեալ} կառավարչաց օրդնի Տեր Ստեփանոս Տեր Յարութիւնեանէ ը

նձն, կայքն օրդնին կտակակատարն ժառանգն անուանեալն {յիշեալ} կառավարչացն եւ կամ նոցա օրդնի յիշեալ Տէր Ստեփանոս

ն անուանեալն յիշեալ կառավարչացն եւ կամ նոցա օրդնի {յիշեալ} Տէր Ստեփանոսի եւ ապագայ նորին տեղակալ յիշեալ կառա

րդնի յիշեալ Տէր Ստեփանոսի եւ ապագայ նորին տեղակալ {յիշեալ} կառավարչաց օրդնուն, այսու պայմանաւ, այսինքն եթէ

արչաց օրդնուն, այսու պայմանաւ, այսինքն եթէ վերն {յիշեալ} վաղֆարարութիւնս ստեցից կամ փոխարկեցից հանելով ի յ

լ վաղֆարարութիւնս ստեցից կամ փոխարկեցից հանելով ի {յիշեալ} Լուսաւորչի եկեղեցւոյն կամ ըստ բոլորովին եւ կամ ըս

մ ըստ մասին իւրք ինչ կերպիւ եւ պատճառաւ, յայնժամ {յիշեալ} ութսուն հազար սթայ ռեփի գունահքեարին հատուցից եւս

նահքեարին հատուցից եւս եւ կամ իմ օրդնին, եւ այլն {յիշեալ} կառավարչաց եւ կամ նոցա օրդնուն, Արդ եւ զայս

իշեալ կտակն իմ ոչ իսպառ լուծանեմ, այլ միայն զայս {յիշեալ} տունն եւ իւր եկամուտն հանելով անտի ի բաց յիշխանու

յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ի ժառանգութենէ անդ {յիշեալ} միւս երկու սամատեարցն, զայլ մնացեալ ստատն, կտակ

ակն եւ կտակակատարքն եւ սամատեարքն, այսինքն ի նմա {յիշեալ} պատուէրն եւ երեք կտակակատարքն եւ երեք սամատեարքն

ինձ տեղակալ հաստատեմ ահա ըստ ամենայնի. այս ինքն {յիշեալ} կառավառիչքն եւ կամ նոցա օրինին իմ կտակակատարաց զգ

տուցանել իմ կտակակատարքն, որպէս եւ ահա պատուիրեմ {յիշեալ} իմ երեք կտակակատարացն տալ անպատճառ: Եւ վասն բարե

մ սարքար Պալիչերեն Դէյն, ամսական վարձիւք պահեսցէ {յիշեալ} իմ տեղակալ օրդենին ի սպասու իւր, քանզի սոքա են տ

կայութեան վկայիցն ստորագրեցի, կնքեցի եւ յանձնեցի {յիշեալ} Տէր Ստեփանոս Տէր Յարիւթիւնեանին: Այսու ամենայնիւ

ութ (80548) քաղաթ դրամ ի այլոց տալիքէս, որպէս {յիշեալ} դեֆտերիս փակածի յատկութիւնն ձեռնադրեալ եդի ներ կտ

րայ որ Աստուծով անվնաս Կալկաթայ հասանելէս հանդերձ {յիշեալ} եափանու ոսկէ դրամի վաճառովն զոր ինչ որ գտանեմ Տէր

ն, տնկական եւ հանքական դասակարգերի մասին։ Այլեւ {յիշեալ} գրքի մէջ գտանում ենք մեք բաւական երկար ու պարունա

րը առհասարակ։ Հանգուցեալը քանի մի տարի ուսանելով {յիշեալ} Աբովեանի մօտ հայերէն, ռուսերէն, գերմաներէն եւ թ

Հանգուցեալը Յունուարի սկզբումը տեղափոխուեցաւ դէպի {յիշեալ} հիւանդանոցը. բայց բանը բանից անցել էր ահա։ Շուտ

էս Մամիկոնեան, շարունակեալ զգրած Զենոբայ, զորմէ {յիշեալ} եմք կանխաւ, հանդերձ հաւելուածովն որ ի վերջոյ՝ զ

ագայ հարցասիրաց եւ խուզարկուաց հինն հայախօսութեան {յիշեալ} հեղինակն ո՛չ երբէք կորուսանէ զիւր արժանաւորութիւն

զարեանց Ճեմարանի Մսեր Գրիգորեան Զմիւռնացի, զորմէ {յիշեալ} եմք սակաւուք յիւրում տեղւոջ, այն է ի սկզբան ճառի

ոք եւ տեսցէ զայն, անդէն առն մեն ճանաչէ զսեպհական {յիշեալ} հեղինակացն եւ զկարկատանս պարոն Էմինայ հանդերձ սխա

հայկական դպրութեան: Առ այսոսիկ անտեղի պատճառանս {յիշեալ} իմաստնոյն Հայոց տուեալ զպատասխանիսն ո՛չ անարժան հ

միայն քահանայութենից իսպառ զրկելու, որ չէր արել {յիշեալ} ժողովը, եւ որի թողածը կատարեց Մեղուն, դոքա բարո

համար էր սահմանել այդ կարգը, պատգամաւոր չընտրեց {յիշեալ} անձերին, որով ոչ միայն քաղաքական ժողովի անդամ լի

ն: Իմ յիշեալ տան գին եդի յիսուն հազար ռուփի, եւ {յիշեայ} դպրատանցն եւս մինչ հարկաւորս ունել վասն տարեկան խ

միում ի հոգեւորականաց մերոց եղբարց, զորոյ չկամիմ {յիշել} զանուն, թագուցեն ինձ եւ զայլ որոգայթ ընդ ձեռն Բա

ութիւնս, զորոց նորին վեհափառութիւնն բարեհաճեալ է {յիշել}, չեմ ես բնաւ գրեալ առ տիրացու Սարգիսն, քանզի չո

րոպական քննութեան հրափորձութեանը: Զանց եմ առնում {յիշել} այստեղ պատմութեան անունով մեր մէջ ման եկած գրքերի

պահովութեան գրաւականը: Մեք միշտ ուրախութեամբ ենք {յիշել}, որ Հայոց ազգը իւր յիշատակի արժանաւոր Բաբկէն, Ա

րալիս թուեսցին Ձեզ բանք իմ, զայս մի եւ եթ աղաչեմ {յիշել}. եթէ քանի՞ արդեօք ձանձրալի է մեզ այսպիսեօք պարապ

ւ ի շինութիւն հաւատացելոց: Արգել Քրիստոս նովին, {յիշել} զմահ իւր զինմամբ խոյոց եւ զուարակաց, զորմէ թերեւ

դ անարիւն պատարագին: Խորհուրդ պատարագին հայի, ի {յիշել} Հօր Աստուծոյ զմահ Որդւոյն միածնի, եւ ընդ ձեռն յի

պատճառ անարիւն զոհիս: Պատուէր ունիմք ՚ի Քրիստոսէ {յիշել} զմահ նորա ընդ մեր, եւ յիշել զայս մատուցեալ զհաց

ր ունիմք ՚ի Քրիստոսէ յիշել զմահ նորա ընդ մեր, եւ {յիշել} զայս մատուցեալ զհաց եւ զգինի: Իսկ ի յիշմանս յայս

որոշակի հրամայեցաք բերել ի նուէր զհաց եւ զգինի ՚ի {յիշել} զմահ Տեառն: Բաց յայսմանէ, որպէս կանխեցաք ասացաք

թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը աճել եւ ոչ իսկ {յիշել} նորան: Ազատութեան դիմակի տակ գոյացել է շահասէր ե

վերջացնելու գալով, յարմա՛ր եւ արժա՛ն եմ համարում {յիշել} զարմանալի եւ երեք անգամ երանելի աւազակի խօսքը, ո

ընդունելու։ Նոյնպէս յարմար եմ դատում նոցա հետ {յիշել} եւ տէր Աբրահամ եպիսկոպոսը, որում ըստ ձաթի խորհրդ

ն, որպէս մի քանի ուրիշ աշխատութիւնքը, որոնց մասին {յիշել} ենք մեր յառաջաբանութեան մէջ։ Ստոյգ է Փաւ

ա։ Սակայն Հայկազնեան բառարանը պարտական էր անունով {յիշել} հնոցը պոռնկանոց հասկացողքը, որովհետեւ այժմ առանց

նելու շահաստացութեան ցանկութիւն: Պիտոյ է նոյնպէս {յիշել} այստեղ եւ Նիկոլայոս Ֆլամելը, որ շատ խօսքերի պատճ

, եւ եթէ տեղիք կը լինէր այդպիսի մեղադրանքի, ապա {յիշել} Շահումեանցին նորա նամակի սառնութիւնը: Նշանակած ժ

ք անդամ թքանէ այն կապոցի մէջ: Մոռացանք վերեւումը {յիշել}, որ այս բոլոր արարողութեան ժամանակ, մաղի երկու

շտ կրօնաւոր կանանցից, որ միշտ սովո՛ր էր նա սիրով {յիշել} իւր ծերութեան օրերումը՝ ընծայելով նոցա իւր կեանք

իքի հալածասէր եւ բարբարոս ընթացքի վերայ, չկամինք {յիշել}, որ նա խաբեբայութեամբ կամենում էր ձեռք ձգել Մխիթ

բանս արգասաւորս: Այլ զի զընթացսն կատարեսցուք բեր {յիշել} ՝ որոց յայտնի են մեզ գրածք։ Վեցերորդն դար անց

մեան նոր հայախօսութեան: Աւելորդ համարելով մեզ {յիշել} աստանօր առանց բացառութեան զամենայն հեղինակս որպէս

բանէ ծաղկման լեզուին մինչ ցայս վայր, մնա դեռ մեզ {յիշել} աստանօր զազգային օրագիրս եւ լրագիրս, որք հրատարա

, Ինճիճեան, Այվազովսքի եւ այլք, զորս չէ տեղւոյս {յիշել}, միակ պարոն Թաղիադեանն լոյս տացէ ապագայ խուզարկո

յ (Exercitia Spiritualia), որ արդէն քանի անգամ {յիշել} ենք։ Այս ի՞նչ հրաշալի գիրք է, որին չեն կարող ըն

աւոր պարիսպները եւ գոթական տաճարները քաղցրութեամբ {յիշել} միջին դարերը, եթէ միայն կարող էին, որովհետեւ նո

ը կենդանի է եւ այն պատմական աւանդութիւն, որի լոկ {յիշելը} բերում է մարդու երեւակայութեան առջեւ ամբողջ հայ ա

ովի նամակը եւ այլն: Ակտերք, 2 հատ. եր[ես] 68: {ՅԻՇԵԼԻՔ} Քանի մի օրինակ Թափառական հրէայ առնուլ Արեւմուտքի

) ի լսելիս նորին վեհափառութեան, ի հարկէ թէ առանց {յիշելոյ} զայն ամենայն, զորս ի վերոյ յիշեցի, այլ միայն տա

ինեայ Խօջամալ: ՚Ի գրութեանս ՚ի սկզբան թղթոյս {յիշելոյ} պատմեալ զվիճակէ հրիտակն, յաւելի եւ զպատճէն գրութ

որդէ թուականէ այսր ամսոյ յաղագս գործոյն ՚ի վերոյ {յիշելոյ}, յորում ամենայն մանրամասնութեամբ գրեալ կան հանգա

նոր հայախօսութեան: Այլ յետ բազմիցս յընթացս ճառիս {յիշելոյ} զնորգ հայախօսութիւն, արժան համարիմ ք խօսիլ զկազմ

թեան մէջ, որ մի քար գտանելով, ոչ եթէ ողբում է՝ {յիշելով} շինուածքի ամբողջութիւնը, որի կազմութեանը պատկանո

րանից, Պ. Խուդաբաշեւը, զենդական խօսքերի անունը {յիշելով} եւ նորանց ապացոյց բերելով Հայոց կրակապաշտութեան,

հող... Արդեօք նորա ընկե՞րն է, որ իւր սէրը {յիշելով} Եկել է նորա հողը ցօղել ջերմ արտասուքով։

տէր գլուխս. Բայց ի՛նչ կ՚առնունք մեք անցածը {յիշելով}, Կիւրակէ է այսօր, ահա՛ մեծ ցաւս:

Թափենք նոցանից հնութեան փոշին. Նորանց {յիշելով} արդեօք մի նոր կեանք Առնու Հայաստան - նոցա խ

նչին եւ անպիտան մարդերից. ուստի միտքը բերելով եւ {յիշելով} Պաւղոսի խօսքը, թէ. " Թո՛ղ աստուածասէրքը ամեն ժա

մեղաւոր եւ մաքսաւոր համարելով՝ ինձ հալածէր։ {Յիշելով}, ասում է, մի անգամ մի մարդ իմ անունը Աւագի մօտ

ործածուել։ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազար Փարպեցին, ստէպ {յիշելով} Վաղարշապատի եկեղեցին, անուանում են նորան Կաթուղի

եկեղեցի վանօքն " (եր. 37)։ Ինքը՝ Փարպեցին, {յիշելով} իր կահ կարասիքը եւ կազմածը, ո՛չ Սուրբ Կաթողիկէ ե

կայն Նորք"։ § 7. Բնագրում այսպէս է ասած. " {յիշելով} զբանն Պօղոսի, զի յամենայն ժամ աստուածասէրքն առան

ասաներորդ, նոյնպէս եւ հետեւեալ դարուց, շատանամք {յիշելով} զգլխաւորս եւ եթ, յորոց կարեմք արդէն եզրափակել զո

հաշուոց, տարեկան ելից եւ մտից շինուածոցն ի վերոյ {յիշելոց}, տեսանէ զի ամսականն արդիւնք, ի նոցանէ, հասանէ

եւ տեղեկութեամբք զվաճառմանէ երկուց տանցն ի վերոյ {յիշելոց}, մարթ է բանալ զդատ ՚ի մասին վատնեալ գումարացն եւ

անց նորա դատապարտութիւնը քաջափայլ մինիստրի կողմից {յիշելու}, պ. Այվազովսքին, աղաւնէական պարզամտութեամբ, ո

, ե՛ւ Եղիշէն՝ առանց Ձուիկի կամ որեւիցէ կնոջ անուն {յիշելու} ։ Չենք կարող թոյլ տալ, որովհետեւ Փարպեցու Պատմութե

անուններով, առանց ասում ենք, գոնէ՛ մասնաւորապէս {յիշելու} թէ ի՛նչ ճանապարհով հասել էին այս հեղինակները իրեն

եան Գրիգոր արքեպիսկոպոսի ի Բեսարաբիայ: Աղօտ իմն {յիշեմ} զգործ մի ի թեմական ատենին Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսա

Թմրեցաւ մնաց, աթոռի վերայ: Ո՛ր մինը {յիշեմ}. ես տեսայ դարձեալ, Մինչ դուրս էր գալիս ծովի

ncile de Trente " (T. II. p. 139. et squ)։ {Յիշեմ} միայն այս, թէ Լայենէզը առաջին մասնումը առ հասարա

, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ զհացն եւ զգինին՝ Հօր, {յիշեմք} զՈրդւոյ, նորա զփրկագործ չարչարանսն, զկենսատու խ

ւն ասացելոցս ի մէնջ: Եւ այսպէս, թողեալ զայլսն, {յիշեմք} զՆերսէս Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ գիտ

եւ յիսուն ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ Սրբազան պատարագի {յիշեն}: Հարիւր ռուպլին Երուսաղեմայ պատրիարգին։

եղեցի փրկենք ազատենք։ Ապա թէ խօսենք։ {ՅԻՇԵՆՔ} Հայկ ու Տիգրանին յիշենք միշտ, եղբարք,

ա թէ խօսենք։ ՅԻՇԵՆՔ Հայկ ու Տիգրանին {յիշենք} միշտ, եղբարք, Թափենք նոցանից հնութեան փոշ

ն ե՞րբ սեղմեց... Է՛լ Հայկ, Տիգրանին {յիշենք} մենք, եղբարք, Նորոգենք նոցա փառքը սուրբ ան

ը, որ գրեթէ ժամանակակից էր Կոմիտասին, եթէ միայն {յիշենք} Յովհաննէս կաթողիկոսի խօսքերը, հերիք էր, որ անդա

թարը Յիսուսեան աբեղաների խորհրդով, այլ այս միայն {յիշենք}, որ Մխիթարը 1701 թուականի սեպտեմբերի 8-ին հաստատ

ան մէջ, որ ապացուցանում էին մեր ասածը, բայց մեք {յիշենք} այստեղ մի իրողութիւն, որի մասին միանգամ խօսած են

ը դատապարտելու մեծ իրաւունք ունինք, մանաւանդ եթէ {յիշենք} թէ պարզ եւ հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն վնասակար

արմանալի է, որ այսքան էլ մնացել է, մանաւանդ եթէ {յիշենք}, որ նախիջեւանցին անեցի է եւ տասն եւ չորրորդ դարո

ի տօնն քրիստոնէից որոշեսցի ի Հրէից, երկրորդ՝ զի {յիշեսցի} եւ պատուեսցի նովին յիշատակ կենարար յարութեան Տեառ

Հայեա՛ց, Տէ՛ր, ի ծառայս, Եւ մի՛ {յիշեր} զանուղղայս, Աջ Քո լիցի ի նոսա, Այլ

փոքր մեղմացել էր արդէն սրտի կրակը, բացի սորանից {յիշեց} նա իւր սովորական կանոնը, թէ չէ պիտոյ արհամարհել

ի յիշէ ի թղթի իւրում առ Վահան Մամիկոնեան, զորմ է {յիշեցաք}, յասելն յերես 65. " Անարատ եւ յամենեցունց յարգե

նայն պարզապէս յայտնի կը լինի։ Երրորդ ի վերն {յիշեցեալ} 80548 ափու ստացուածէ իմմէ, քսան հազար 20000 ռուպ

, նախ քան զմահն իմ, եթէ ի վերն չորրորդ հատորում {յիշեցեալ} ժառանգորդացս մահ պատահիցի, յայնժամ ժառանգութիւնս

ըստ իւրաքանչիւր տիրէ։ Ութերորդ, կտակումս {յիշեցեալ} ստացուածքէս դուրս ունիմ հինգ ծառայ որոց անուանքն

Է համեմատութեան սիրոյ բարեկամութեան մերոյ ի յայսմ {յիշեցեալն} բարւոք կերպիւ կատար հասուցանէ թարց ընկալնուլ զվար

ակներով, ինչպէս մեր նախնիքը կենդանի են մեզանով: {Յիշեցէ՛ք} ձեր ազգութիւնը, ձեր զաւակների գալոց օրերը, յիշե

ցէ՛ք ձեր ազգութիւնը, ձեր զաւակների գալոց օրերը, {յիշեցէ՛ք} ձեր հին մայրերի քաշածները եւ աշխատեցէք Հայեր տալ

անգապետին ճանապարհ դնելով՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ Պարոն, {յիշեցէ՛ք}, թէ ինչ որ դուք մեր հարերին կ'առնէք այնտեղ, նոյն

ս երթայ, գիրս մնայ, տկար մարմինս ի հող դառնայ: {Յիշեցէք} միով հայր մեղայիւ զաշխատողս, զներքեւեալ ոգիս Աստ

արկէ թէ առանց յիշելոյ զայն ամենայն, զորս ի վերոյ {յիշեցի}, այլ միայն տարօրինակ ծեքաբանութեամբք դատապարտ ըս

պէտս թղթոց եւ տպագրութեան նորին, որպէս ՚ի վերոյ {յիշեցի}, եւ զգործն այն ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ յանդիման լ

ս՝ կամելով հասկանալ, թէ ինչ տեղ էր այդ, եւ ահա {յիշեցի} ցերեկը ինձ առաջնորդող սպասաւորի պատմածը: Այդտեղ

մասի դստեր հետ: Մայր ու աղջիկ, որոնց մասին {յիշեցի} վերեւումը, պատուհանից տեսել էին կոմսի մտանելը նո

անդ այն պատճառով, որ նա գրել էր մի գիրք, ինչպէս {յիշեցի}, այս անունով՝ " Augustinus, seu doctrina de hu

էս պիտոյ էր կատարել, իսկ այնպէս կատարել, ինչպէս {յիշեցինք}, այդ ծնողական բարբարոսութիւն ճանաչւում է մեզանու

ս է իւր սիրական գործակատարին, որի մասին վերեւում {յիշեցինք} ՝ անուանելով նորան անկախ վաճառական: Եւ այսպէս,

է եւ կայ աբեղայական դպրութիւն, ինչպէս վերեւումը {յիշեցինք} ։ Կը տեսանեն, որ սա մի կողմից իւր լեզուի հնութիւ

չէր կոչւում եւ ոչ Սեւուկ։ Մենք այս մարդի անունը {յիշեցինք} այստեղ ոչ այն պատճառով, որ ասինք, թէ նորա պարտի

ք չունինք այստեղ, այլ այս մի քանիքը այն պատճառով {յիշեցինք}, որ մեր ընթերցողը մի փոքր ծանօթութիւն ունենան այ

են քան թէ պարզութիւն: Այն մատանու խաղը, որ {յիշեցինք}, շատ անաջող գիւտերից մինն է, շատ անտեղի անցք եւ

չենք ուզում ամենը այստեղ դնել: Այլ այնչափ միայն {յիշեցինք}, որ տեսնեն եւ հաւատան, թէ այդ կրակները եւ լուսե

այլ այս մի երկու բանը, որ վաղուց յայտնի էր մեզ, {յիշեցինք} թողնելով մանրամասն քննութիւնը ազգային պատմութեան

ն բերան բանալ: - Ձեր խօսակցութիւնը, որի մէջ {յիշեցիք} գերբնական ու ֆանտաստիկական բաներ, մի բան միտքս ձ

ւմ Խնդալ, վայելել ոսկի րոպէներ։ Մի {յիշեցնե՛ք}, մի՛, այն զգացմունքը, Որով լցուած էր սիրտս

տացնել յաւիտեանս յաւիտենից ամեն բան, որ կարող էր {յիշեցնել} կռապաշտութիւնը, այդ ապացուցի կարօտ խնդիր չէ, որ

անել։ Ոչ օտար ասելով, մեզ թվում է, թէ ուզում է {յիշեցնել} իր սննդակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը Վահանին եւ ման

ին, դարերի սկզբին պատկանաւոր: Ի՞նչ կարող են մեզ {յիշեցնել} միջին դարերը, կործանում, գերութիւն, կոտորած,

մ, որ մեր ազգը Նախիջեւանու մէջ, որին այս րոպէիս {յիշեցնում} եմ այն ամենայն մայրական գթասրտութիւնը՝ ի Տէր հան

ցի եւ խորհրդական առանձնարանքը... խուռն յորձանքով {յիշեցնում} են Լուդովիկոսները, Դիւբարրի, Մենթնոն եւ Փոմփադո

Անցած ժամերի Դու յիշատակներ Ինձ ես {յիշեցնում}. Բայց նոքա ոչ միշտ Քաղցր են ինձ հետ

շնորհացն որ ելանէին 'ի բերանոյ նորա " (եր. 36) {յիշեցնում} է մեզ " ընդ բանս շնորհացն, որ ելանէին 'ի բերանոյ

ր Ներսէհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն"։ Այս խօսքերը {յիշեցնում} են մեզ Պաւղոսի Ագգրիպասին տուած պատասխանը. " կեն

ութեամբ կամենալով գրգռել Մաշտոցի վրէժխնդրութիւնը, {յիշեցնում} էր նորան կաթողիկոսի նզովքը։ Ահա Մաշտոցի խօսքերը.

անկարծ լսւում է Փափակի յայտարարութիւնը, որ աւելի {յիշեցնում} է մեզ ֆրանսիական " le roi le veut " խօսքը, քան թ

քարացած խղճմտանքի վրայ, կամ գոնէ բարոյապէս, երբ {յիշեցնում} է նորան աշխարհի երեսին մահ լինիլը: Ո՛հ, եթէ կրօ

հիմնաւորապէս հասկանալու համար, անպատճառ պիտոյ է {յիշեցուցանել} Ձեզ մի քանի անցք, որ թէեւ փոքր ինչ հին էին, բայ

անէ եւ ոչ զնորին կտակակատարէ: Եւ հանգուցեալն ոչ {յիշէ}, թէ կտակակատար իւր ո՛ւր բնակի, ՚ի Բատավիա՞, եթ

ին, որ, կարդալով այս տողերը, անտարակոյս, պիտի {յիշէ} իւր վհատական եւ ողբալի դրութիւնը Նախիջեւանի մէջ,

ող է հաւատ ընծայել մեր խոստմունքին, մանաւանդ եթէ {յիշէ}, որ ոչ երբեք զանցառու եղանք մինչեւ այժմ կարելի հ

ւցէ եւ այսոքիկ իսկ են մատեանքն տգիտահալածք, զորս {յիշէ} Փարպեցին փաթաղիկէս կոչմամբ յաբեղենէն վերապատուեալ

եալ՝ հանէին ի գերեզմանէն եւ ի գետ ամային, զորոց {յիշէ} երանելին Ղազար ի Թղթի իւրում առ Վահան զայս օրինակ

, արդեօ՞ք այս այն Խոսրովից է, զոր Ղազար Փարպեցի {յիշէ} ի թղթի իւրում առ Վահան Մամիկոնեան, զորմ է յիշեցա

ուած Մեծ Թարգմանչաց, ապա անշուշտ եւ պարծանքով կը {յիշէր} այն սուրբերի եւ մի ամսուայ երախտիքը, մանաւանդ մե

ագահ մարդու զոհեր, Ով ըստեղից անց կենայ, {Յիշի} Սօսն ու Վարդիթեր ", որ շատ ընտիր է, կարճ եւ

ւղներ, Մի ագահ մարդի զոհեր. Ով ըստեղից անց կենա {Յիշի} Սօսն ու Վարդիթեր"։ որ շատ ընտիր է,

քնարերգակ ` Վաղուան փայլուն գոհարը թանկ: ԺԱ. {ՅԻՇԻ՛Ր} ԻՆՁ Արուսեակը արշալոյսին Փողփողելիս լիալոյս Ար

Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս. Քեզ մի անգամ ասել եմ, {Յիշի՛ր} եթէ միտք ունիս: Կեանքիս գարունն է անցել, Ինձ ո

ալից - Սիրոյ զոհըդ մատուցելու... Մի՛ մոռանար, {յիշի՜ր} ինձ: Երեկոյեան խաղաղ ու զով Թէ ծառի տակ դու պա

եղրալից, Ալ այտերիդ վարդաքաղին ` Մի՛ մոռանար, {յիշի՜ր} ինձ: Մութ անկիւնում թէ հեշտագին Մի զոյգ ձեռներ

ցից - Լաւ դարբնուած ամուր մի տէգ ` Մի՛ մոռանար, {յիշի՜ր} ինձ: Եթէ սիրոյ քամին սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քե

չից, Աչքերըդ վեր երկինք ուղղած ` Մի՛ մոռանար, {յիշի՜ր} ինձ: Եթէ սիրոյ բոցով վառուած Ցանկութիւնից կենս

ենա՜ս շրթնալից, Արտահոսման քաղցըր ժամին ` Ոհ, {յիշի՜ր} ինձ, յիշի՜ր ինձ: ԺԲ. ԿՈՒԿՈՒՐԻԿՈ՜Ւ Ո՜Ւ Ո՜Ւ.

ց, Արտահոսման քաղցըր ժամին ` Ոհ, յիշի՜ր ինձ, {յիշի՜ր} ինձ: ԺԲ. ԿՈՒԿՈՒՐԻԿՈ՜Ւ Ո՜Ւ Ո՜Ւ... " Կուտ,

րդաս " հեշտ ճանապարհով " խօսքը, բայց այն ժամանակ {յիշիր}, որ Հայերը ունին եւ պահպանում են դեռեւս մի կրօնա

նին եւ պահպանում են դեռեւս մի կրօնական միութիւն, {յիշիր}, որ ամենայն տեղ կան քահանայք եւ պատկանում են մի

քեզ: Տէ՛ր, նայիր քո ծառային, Անուղղելոյս մի՛ {յիշիր}. Աջըդ լինի նրանց վրայ, Իսկ ինձ չարից դու փրկի՜

եցաւ ի խորս ջուրց նոյն չարաբաստ ծառայն քո: {Յիշխանականն} ի յաթոռ դու զոյ կամիս նստուցանես, Եւ ում զ

։ Դուք աւադիկ որպէս մարդիկ մեռանիք, եւ որպէս զմի {յիշխանաց} անկանիք " (Սաղմ., ՁԱ, համ. 6-7)։ " Եւ ասէ

ի. պարտիս, ասէ ինձ (նոյն իշխանութիւնն) խնդրել {յիշխանութենէ} Ձերոյին ճեմարանի՝ զայլ վկայագիր, յորում երեւեսց

ջանեանին արարեալ, յորում զտունն զայն ՚ի բաց հանէ {յիշխանութենէ} կտակակատարացն եւ ասէ, թէ յորչափ մնասցէ ինքն կենդ

ս յիշեալ տունն եւ իւր եկամուտն հանելով անտի ի բաց {յիշխանութենէ} կտակակատարացն եւ ի ժառանգութենէ անդ յիշեալ միւս ե

են այն, վարկպարազի եւ եթ կանոնադրութիւն, տուեալ {յիշխանութիւն} առաջնորդաց: Ցանկալի էր մեզ գիտել, ի՞ւ արդեօք տա

ել Հօր Աստուծոյ զմահ Որդւոյն միածնի, եւ ընդ ձեռն {յիշմանս} եւ նուիրման հացին եւ գինւոյն աղաչել զմարդասիրութի

ր, եւ յիշել զայս մատուցեալ զհաց եւ զգինի: Իսկ ի {յիշմանս} յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմին, եւ գինին ՚ի

ի այն օրերը, երբ դու մանուկ էիր, կենդանացուր քո {յիշողութեան} առջեւ այն շրջապատը, որի մէջ ապրեցար, ի՞նչպէս են

են անց կենում, խրատական հետք չթողնելով մարդկային {յիշողութեան} մէջ"։ Ինձ թւում է, թէ այս անպտղութիւնը բնական

արացեալ եմ, առաւել քան զոր կարծէք, եւ անկեալ 'ի {յիշողութենէ} եւ օրէ յօր նուազիմ, ստիպիմ զձեզ կանգնել եւ կանգն

երը, եւ՛ վանքի պաշարը։ Բայց դո՛ւ, Տէր, լաւ {յիշողութիւն} ունիս եւ բան չես մոռանում, մանաւանդ քո հոգասիրու

մ են, որ նա հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտածում է, {յիշողութիւնը} չէ կորցնում, աչք տեսնում է եւ ականջը լսում, էլ

մ են, որ նա հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտածում է, {յիշողութիւնը} չէ կորցնում, աչքը տեսնում է եւ ականջը լսում, էլ

նթարկուել, եւ որովհետեւ պատկերները, մեր աչքը եւ {յիշողութիւնը} մեզ վկայում են, որ շորը չէ փոխուել, ապա ուրեմն

գը, մնալով այս սարսափելի դրութեան մէջ, վերեւում {յիշուած} սուտ ազգասէրքը եւ միւսները մնալու են նոյն յարաբեր

ր, եւ այլն, եւ այլն " (երես 105): Այստեղ {յիշուած} Ներսէսը եւ Սահակը են մեծ Պարթեւները՝ բուն Լուսաւ

կոպոսի Պատմութեան մէջ, ուր պահուած է եւ վերեւում {յիշուած} նամակի պատճէնը: Բայց երբ Կոստանդին կայսրը բա

աց երկրում ունեցած կեանքիս որպիսութիւնը գիտէ վերը {յիշուած} Սիւնեաց աշխարհի եպիսկոպոսը։ Եւ դու, փնտռելով ին

մ։ Բայց նոցա հայհոյանքի խորհուրդը, մի փոքր առաջ {յիշուած}, դարձեալ նոցա ասած բաներին նման էր, ինչպէս պոռն

ք չէ՛, որ հակասութիւն համարեն նորա մէջ հարեւանցի {յիշուած}, բայց Թղթում իսպառ չեղած բաները։ Առհասարակ, այ

չ ծա՛նր եւ մեծակշիռ խորհուրդ ունի Վաղարշապատ վերը {յիշուած} սուրբ ժողովը մեր ազգի կեանքի մէջ։ Այդ ժողովին էր

էոս եպիսկոպոսը, պատմելով Կոմիտաս կաթողիկոսի վերը {յիշուած} նորոգութիւնքը, ասում է. " Այս եղեւ յամս Յովհանկ

եւ սորանով չէ փարատւում մութը աշակերտների կարգում {յիշուած} Ղազարի վրայից, որովհետեւ նա կարող էր մի ա՛յլ Ղազ

անչաց մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցու Թղթում {յիշուած} վարդապետքը են Մեծ Թարգմանչաց աշակերտներից, որ այ

ովութեան, այդ միջոցի կեանքիս որպիսութիւնն էլ այս {յիշուած} Սիւնեաց եպիսկոպոսը գիտէ։ Երկրորդ, ինչպէս առա

տեւ այն Փարպեցու խօսքը չէր։ Կաթուղիկեայց անունով {յիշուած} վկայութիւնը ո՛չ միայն Կաթուղիկեայց թղթերում, այլ

. կամ թէ նորա ի տեղ պէտք է նոցա՞ կարդալ եւ բոլոր {յիշուած} սրբերին վերաբերել, մենք յանձնառու չենք ասել, մա

ը տար այս ենթադրութիւնը։ Փարպեցու Պատմութեան մէջ {յիշուած} Սեւուկը մի ուրացեալ եւ չիք մարդ էր, որ զօրքով եւ

)։ Պ. Էմինը մի կողմից կարծում է, թէ Թղթում {յիշուած} Սեւուկը է Անձեւացեաց իշխանը, եւ միւս կողմից էլ հ

ձեւացեաց իշխան կարելի էր ենթադրել Փարպեցու Թղթում {յիշուած} Սեւուկը, եթէ այդ մարդը միա՛յն լինէր մեր պատմութե

պատճառով, որ ասինք, թէ նորա պարտիզումն է անցել {յիշուած} անցքը. հեռի՜ մեզանից այդպիսի ծակ մարգարէութիւնք

մենք պիտի ասենք, թէ՛ Սեւուկի դրախտի մէջ է անցել {յիշուած} անցքը։ Ի՛նչ իրաւունք ունինք " 'ի Սեւկոյ դրախտին

զանից լսել, թէ ինչ է մեր կարծիքը Փարպեցու Թղթում {յիշուած} Սեւուկի մասին. մենք ոչինչ ունինք նորան ասելու,

Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցու պատմութեան մէջ {յիշուած} Սեւուկ Անձեւացեաց իշխանը ուրացեալ չքերից մինն էր

վ՝ Հռովմի Պապը։ Թիւր ըմբռնողութիւն է, եթէ վերը {յիշուած} բառերը բացառոցաբար տրւում են կաթողիկոսների, որով

ներին, բայց այս սխա՛լ է, քանի որ վերը շատ անգամ {յիշուած} խօսքերը լոկ կաթողիկոս չեն նշանակում։ Երկրորդ

հայոց եկեղեցիներից։ Թղթի յառաջաբանի մէջ {յիշուած} եկեղեցու փայտակերտը, որ վնասուել էր կրակից, մենք

հաւատ չկայ։ Հետեւեալ § 43-դ յօդուածում {յիշուած} հատուածի վրայ է ակնարկում։ Երանելի Մաշտո

աշիկը ինքը իւր ձեռքովն է բերում: Երբ որ վերեւում {յիշուած}, մեզ անլսելի, աղաղակը դադարեցաւ, դուրս եկաւ Լո

պարգեւատրելու մասին, այնքան սրտով չէր կատարելու {յիշուած} տարեգլուխը: Վէզիրը գլուխ տուեց խոնարհութեամբ

յ, գերի եւ ստրուկ շինել նորան։ Նոյնիսկ վերեւում {յիշուած} Գրիգոր եօթներորդի պահանջողութեամբ Հենրիկոս չորրոր

ին սեպհական թողութիւն տալ այն մեղքերին միայն, որ {յիշուած} էին Հաղորդութեան ասուած կոնդակի մէջ։ Այս բոլոր բ

րա ձեռքով։ Քահանայապետներին եւ միւս այլ վերեւումը {յիշուած} մարդերին թէպէտ շատ անհաճոյ էր այս բանը, բայց դորա

նացել էր սեպհական թողութիւն տալ այն մեղքերին, որ {յիշուած} են " Սուրբ Հաղորդութեան " ասուած կոնդակի մէջ։

ձին ուշադրութիւն դարձնել այն հանգամանքի վրայ, որ {յիշուած} աւանդութիւնը, անգամ եթէ այդպիսին գոյութիւն է ուն

լով լուսաւորչական պատրիարքութիւնից, ազատուի վերը {յիշուած} անձերի ձեռքից (որոնք հակուած են կաթոլիկութեան կո

ռը, որի ցուրտը առակ է եղած հին աշխարհում, չունի {յիշուած} աշխարհների ազդեցութիւնը, այնտեղ տասնումի տարեկան

զան ամպերի մէջ էլ գոյեանում են շատ անգամ այն վերը {յիշուած} երկու այլասեռ էլեկարականութիւնքը եւ երբ նոքա իրեն

տնուած գեղացիք նկատեցին մի օտարոտի երեւոյթ: Վերը {յիշուած} կայծակի զարկելուց մի քանի ակնթարթ առաջ, նոքա տես

իշ այսպիսի դիպուածներ առաջ է բերում Արագօն, վերը {յիշուած} հոյակապ աշխատութեան մէջ. որքա՞ն այսպիսիք յիշուած

յիշուած հոյակապ աշխատութեան մէջ. որքա՞ն այսպիսիք {յիշուած} են գերմանացի Ցիմմերմանի ֆիզիկայի մէջ, մենք չենք

մի թշնամական բնաւորութիւն, ինչպէս միւս վերեւում {յիշուածները}, - եթէ հասկանալի չլինին ժողովրդին եւ չբացատրուին

շխանութիւնը։ Բայց ինչպէս առաջին յօդուածի մէջ {յիշուեցաւ}, հանգամանքների դժուարութիւնքը արգելառիթ էին այս

ես կ՚ասեմ ձեզ, որ իմ կեանքը սկսած այն օրից, երբ {յիշում} եմ ինձ, մինչեւ ներկայ րոպէս գտանւում է միօրինակ

օն կատարելը Աստրախանում: Այն ժամանակ, ինչքան ես {յիշում} եմ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօնը վարում է

Ամիրեանն էր այն պատանին, Որ ես այստեղ {յիշում} եմ: Իսկի կայ մարդ, որ ստանար Այ

տունը, Փայտանում է զգայութիւնքը, Երբ {յիշում} է իւր գանձը, Երբ յիշում է, որ թողնում է

ւթիւնքը, Երբ յիշում է իւր գանձը, Երբ {յիշում} է, որ թողնում է Ու ինքը զուրկ ամենից Պ

շատ անգամ շահուեցայ: Մինչեւ անգամ ես {յիշում} եմ շնորհը, Որ ցուցի՛ր ինձ անցեալ ձմեռի վերջ

րա համար անշարժ զաղափար (idée fixe). նա էլ չէր {յիշում} Լոլդովիկոս XIV-ի բռնակալութիւնքը, որ շարունակ 50

նդրելով թափառեցաւ մուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ չէր {յիշում}, թէ ինչ որ Լուդովիկոս XIV-ը սկսել էր, XV-ը շարո

լինէր, չէր կարող դիմանալ որ չպատռէր: Նա էլ չէր {յիշում} Անգլիոյ քաշածները Կարլոս I ձեռքից, չէր յիշում եր

էր յիշում Անգլիոյ քաշածները Կարլոս I ձեռքից, չէր {յիշում} երկայն-պառլամենտը, քաղաքական պատերազմները եւ այս

իր մարմնի մակերեւոյթի վրայ, որ տարածւում է, երբ {յիշում} է այս տեսակ փիլիսոփայական այլանդակութիւնքը եւ անմ

աքակրթութեան վրայ. նորա յաջորդը, Րիշելիօն, չեմ {յիշում} անունով, միայն թագաւոր Լուդ[ովիկոս] XIII, ունեց

րաւ ընթացքը, եւ նախկին վերակացուի անմեղութիւնը, {յիշում} էին Քրիստոսի խօսքերը, թէ " որ ուրասցի զիս առաջի

ի ծախս տուեց: Եւ նորա անունը շնորհակալութեամբ եմ {յիշում} այս տեղ. այսպէս հասայ իմ հայրենիքը նորա ձեռնտուո

ու մեղքի տակ, որոնց մասին եւ Յովհաննէս առաքեալը {յիշում} է՝ ասելով, թէ " կա՛ն մեղքեր, որ մահի՛ հաւասար

ք հանդերձ (այսինքն՝ աշակերտներով, որ մենք չենք {յիշում} այստեղ) թարգմանեցին (Մեծ Թարգմանիչքը) զամենայն

ւ երբեմն էլ գործակից աշակերտաց անունը տալով, չեն {յիշում} Փարպեցու անունը։ Հ. Միք. Չամչեանը Փարպեցու

որոնցով ասում է, թէ ինքը արժանի էր Վահանին, չէ {յիշում} իր ազգակցութիւնը։ Եթէ ազգակից լինէր, ո՞րչափ եւս

Փարպեցին, Յովհ. կաթողիկոսը եւ Ասողիկը բնաւ չեն {յիշում} Ձուիկի հօր անունը եւ, բացի Փարպեցուց, նաեւ Ձուի

, որ ունին։ Վերը շատ սրբերի անուն տալով՝ յետոյ {յիշում} է եւ մեր Ս. Լուսաւորչին։ Արդեօք նորա՞ ծառայքը պ

ը Փարպեցու Պատմութեան 221-22 երեսները, որ ինքն է {յիշում}, ապա հազիւ թէ թոյլ կը տար այս ենթադրութիւնը։ Փա

կազ. բառարանն էլ, "հնոց" բառի տակը, ճարը կտրուած, {յիշում} է "ըստ այլոց պոռնկանոց"։ Ցանկալի էր իմանալ՝ ո՞յք

ամենայն ոք մեզանից խօսում էր հանգուցելու մասին. {յիշում} էինք զանազան դիպուածներ նորա կեանքից, նորա խօսքե

րեանցը ընկաւ մի տխուր մտածութեան մէջ: Երազի նման {յիշում} էր իւր ախոռից ներս վազելը եւ պ. Մարկոսին տեսանել

ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան, այլ եւ բոլոր Եւրոպան։ Ես {յիշում} եմ Յանսենեանների հալածման ժամանակը։ Անհասկան

ա տուած էր նոցա շատ պատուականներից։ Ես {յիշում} եմ Բարթոլոմէոսեան գիշերը։ Sully. Econom

ողներին, բացի մեզանից եւ պ. Նազարեանցից, որքան {յիշում} ենք։ Հարկ չկայ ասել, որ այս մի աններելի սխալ է

ց որեւէ արարողութեան կամ խորհրդի: Չորս տող միայն {յիշում} եմ. ահաւասիկ. Նորին Նորին Նազարէթ Նորինը

ր. 169): Տխրութիւն է գալիս մեր վրայ, երբ {յիշում} ենք, թէ հարստահարուած երկրագործը կամ շինականը բռ

լորը եւ մանանան թողած, Եգիպտոսի սոխ ու սխտորն էր {յիշում} Իսրայէլը։ Յայտնի է, թէ մեզ ամեններիս համար, մե

Մարդու լցեց փափագը, Թէ լոկ գրերումն է {յիշւում}: Դժբաղդը շատ տարիներ ` Մանկութե

մօտակայ Գեղամայ ծովակը եւ Վարագայ սարը շատ անգամ {յիշւում} է մեր պատմութեան մէջ։ Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհի

ուխտերի"։ Կանոնադրութեան մէջ այս մասին ոչինչ չէ {յիշւում}, թէ ի՞նչ խորհրդով է կարգած։ Երեք ուխտերի ուխտապ

կոպիոսի, Սենեքայի եւ Պլինիոսի գրքերում շատ անգամ {յիշւում} է մի լոյս, որ երեւել է, կամ առանձին-առանձին զին

յս հեղինակները իրենց մերժողական դրութեան: Այնտեղ {յիշւում} է Լիբիղի 1844-ի կատարած քննողութիւնը միայն անունո

ս Ձերով մշտնջենական խնամարկութեամբ, որ ո՛չ միայն {յիս}, այլեւ ի բազումս ի մերայնոց երեւի յայտ յանդիման

ծ, պաշտօնական արձանագրութեամբք, ապաստան արարեալ {յիս} միայն, բռնադատիմ բողոքել առաջի Ձեր եւ բովանդակ ա

... Մարին գայ եւ գգուի Սէր եռանդն {յիս} բորբոքի։ " Գողացա՛ն զձուս, Ո՞ տայր

տայր ինձ որդիս, Մինչ ես գամ ի թուխս՝ {Յիս}, որձա՛կ քա՛ջ, յի՛ս ". Ասէ եւ կուտ կուտա

րտ իմ ցաւօք գելանի, սակայն ի քէն անմոռաց: {Յիս} հաստատէայ սիրտ անվկանդ բաղդին ընդդէմ հարուածոց

Զի՞ կայ ձեր, ո՛վ դուք, եւ հասարակութեան մերոյ, {յիս} ձգեսջիք զնետս ձեր, կամ ես աւասիկ առաջի ձեր, մխե

տարանաց զմինն առի ընդ իս, ըստ որում արտագրեալ էր {յիսկական} ձեռագրէ Սրբոյն Սահակայ մերոյ թարգմանչի"։ Սուրբ

այլ պարզ անուն, չգիտենք, թէ Վարագա՞յ Խաչինն է, {Յիսնակա՞ց}, թէ՞ սուրբ Յակոբի։ Մեզ թվում է, թէ այս բառը աւ

ղլուն, փոքր ինչ անհանգստացած: - Ասում է, թէ {Յիսնակին} Ղրիմ պիտի երթայ եւ մինչեւ զատիկ այնտեղ պիտի մնայ

յս եօթն շաբաթի մէջ հարսանիք առնէինք. պատճառ, ես {յիսնակից} յետոյ գնալու եմ Ղրիմ եւ կը մնամ այնտեղ մինչեւ զատ

նակ կառավարելով, նոյնպէս առաջ նայեցաւ, բայց այն {յիսո՞ւն} երկաթէ տարիները, որ անցան Լուդ[ովիկոս] XIV-ի ձեռ

իուպօլսի, երկու եւ կէս լաք, այսինքն երկերիւր եւ {յիսուն} հազար ռուփի, որ առնէ քսան եւ հինգ հազար լիբրէ ստ

ծ լինէին մի արծաթագլուխ գոյացնելու համար, արդեօք {յիսուն} տարու մէջ մի բան յառաջացած կը լինէ՞ր, թէ ո՛չ: Բ

ամար: Ինչո՛ւ պիտի հրաժարուին երեւելի հարուստները {յիսուն} մանէթ, միջակ հարուստները քսանեւհինգ մանէթ, իսկ

ութիւնը: Կատակերգութիւնը՝ " Վա՛յ, իմ կորած {յիսուն} ոսկի " անունով, մի քանի նկարագիրք մեր թիֆլիզեցի

բնակւում եմ, սորանից տասն տարի յառաջ վարձում էի {յիսուն} ոսկու, այժմ տան տէրը չկամի տալ յիսունի եւ պահանջ

գրին հնազանդուելով՝ ընդունեց այս խաչը։ Բայց այն {յիսուն} -վաթսուն տարեկան մարդը, ընտանիքի եւ զաւակների տէր

ել մի պարոն, որ յօժարէր ընդունել նորան իւր մօտ: {Յիսուն} -վաթսուն տարեկան մարդու առաջարկեալ ծառայութիւնը պա

ուամբ զերկոսին դպրատունսն: Իմ յիշեալ տան գին եդի {յիսուն} հազար ռուփի, եւ յիշեայ դպրատանցն եւս մինչ հարկաւ

ւղարկած եւ կամ թէ տեղս բաց թողած բոլորն բովանդվեց {յիսուն} հազար երեք հարիւր քառասուն եւ երկու կէս փարդաւ քա

ցեացն նուիրվի վասն յիշատակի իմոյ: Հարիւր եւ {յիսուն} ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ Սրբազան պատարագի յիշեն:

ի վանայ եղեալ սրբակրօն միաբանացն։ Հարիւր եւ {յիսուն} ռուպլի Հալաբայ եղեալ աղքատաց ողորմութիւն:

ետ մահուանէս վերստին ունիլ ի ստացուածէս եւ հարիւր {յիսուն} 150 ռուպլի արծաթ դրամ եւ առանց ոչ ինչ պատճառի հատ

սել, աւելանում են ռուսի բառեր. այնպէս որ, սորանից {յիսուն} տարի ետքը, եթէ այս աղճատանքի առաջը չառնվի, հարիւր

մեծ կարծիք ունին իւրեանց Բրամինների վերայ, արդէն {յիսուն} -վաթսուն տարի սորանից առաջ նշանաւոր էր գտանուած իւ

հաւաքուած են լինում երեսուն, քառասուն եւ երբեմն {յիսուն} կամ վաթսուն հոգի: Այդ տեղերում լինում են շատ խօս

չէ խօսում: Վաթսունի մէջ կան քառասուն եւ հինգ կամ {յիսուն} միջակ մարդիկ, որոնց ամօթ է հարուստի ներկայութեամ

ւցանէր իւր խորհուրդը: Պարոնը կը լինէր այսպէս մօտ {յիսուն} տարեկան, միջահասակ, հաստափոր եւ ճաղատ ճակատով.

շատ սրտաբաց կին էր. կարճահասակ, հաստամարմին եւ {յիսուն} տարեկան հասակը արդէն դրել էր նորա նեղ ճակատի եւ դ

ական դատաւորի առաջեւ։ Աչքերս ձգենք մի հարիւր {յիսուն} տարու ժամանակամիջոցի վերայ՝ մինչեւ Կարլովինգեան

անց, որ տուեց իւր օրհնութիւնը եւ ճանապարհի համար {յիսուն} դուկատ։ Բացի դորանից, նա թոյլ տուեց նոցա միջից

րում էին ամենայն տարի իւրաքանչիւրքը առաւել քան թէ {յիսուն} հազար տալլեռ)։ Բայց Քրիստոնէութիւնը երբէք չէր

ւետիքեան Հ. Գաբրիէլեան ականաւոր Քերականը սորանից {յիսուն} տարի առաջ խոստովանել է իր ընտիր քերականութեան մէջ

մէջ է 29, 307, 199 հոգի բնակիչ, որոնց մէջ հարիւր {յիսունի} չէ հասնում հին ազնուական, այսպէս անուանուած, ան

վարձում էի յիսուն ոսկու, այժմ տան տէրը չկամի տալ {յիսունի} եւ պահանջում է հարիւր։ Ի՛նչ կարող ես ասել: " Եթ

, այստեղո՛վ ", ձայնեց, (Ռիշըլեօ փողոց, համար {յիսունվեց} ): - Հը, ի՞նչ կայ... - Մերսի՛: " Ըստ ձեր ը

նս սուրբ վարդապետաց ընդհակառակն գործեն, որոց տէր {Յիսուս} յանաչառ դատաստանի իւրոյ դատիսցէ եւ իւրաքանչիւրոց

աքուր դուրս են եկած այդ տպարանից, որպիսիք են՝ " {Յիսուս} Որդի, Ժամագիրք, Սաղմոս, Աղօթամատոյց, Ողբք եւ

վ գրած է Ճշմարտութիւն, իսկ ճշմարտութիւնը էր ինքն {Յիսուս} Քրիստոս, մեր փրկութեան միայնակ եւ անփոխանակելի մ

ի՞թե եկեղեցին մեր ընդունի՞ զայլ հիմն, քան զոր եդ {Յիսուս} Քրիստոս, արեամբ իւրով զդաշն ուխտին վաւերացուցեալ

։ ԲՈՒՆ ԹՈՒՂԹԸ Մեր Փրկիչը եւ Տէրը {Յիսուս} Քրիստոսը, սաստիկ զգուշացնելով առաքեալիներին, պա

անձի մասին, երբ եւ ամեննե՛րի արարչին եւ Տիրոջը՝ {Յիսուս} Քրիստոսին, նախանձի պատճառով Հրէից ժողովուրդը եւ

ւթիւնը, որ էր ինքը՝ այդ տանուտիրոջ միածին որդին {Յիսուս} Քրիստոս։ Նորա համար, որ ճանաչել էր ճշմարտութ

ը, որ ճանաչեն քեզ ճշմարիտ Աստուած եւ Քո ուղարկած {Յիսուս} Քրիստոսը, վկայում է մեր խօսքին։ Օրհնեալ է Աստու

նից, " Մեք 'ի յայն փայտն եմք յուսացէալ, յոր Տէր {Յիսուս} բեւեռեցաւ " ասում է խաչի տաղը: Իմ կարծիքով ազգը

սուրբ եւ կենարար Հօր սուրբ փառքի, զուարթ լոյս - {Յիսուս} Քրիստոս, - պատասխանեց կոմսը, ախ քաշելով սրտի խո

էր, կատարեալ էր ինքը՝ Քրիստոնէութեան հեղինակը, {Յիսուս} Քրիստոս։ Նորա վերջին կտակն էր սէր, ընկերսիրութի

երայ, որոնց սիւնից վայր իջուցանելու համար ինքը՝ {Յիսուս} Քրիստոսը, բարձրացել էր խաչի վերայ։ Շատերը ոչխար

փաբերական բանաստեղծութեանց սրբոյս ականաւոր են. " {Յիսուս} Որդի ", " Ողբ Եդեսիոյ ", ի պատճառս աւերման քաղա

այում է նորա անունը երբեք չյիշել, ասելով ` թէ նա {յիսուսական} էր, նա հաւատարիմ չէր գործարանին եւ թէ այդ մեծ գո

դդէմ եւ խոստովանում էին, որ նա ազգասէր անձն էր, {յիսուսական} չէր, շատ հարկաւոր մարդ էր գործարանի համար, եւ թ

որ իմացաւ նորա անպատշաճ վարքը եւ ընթացքը եւ նորա {յիսուսական} լինելը իւր ձեռնարկութեան մէջ, որովհետեւ կարդինալ

րելով։ Նախ եւ յառաջ քանի մի խօսք ասենք Եափոնիայի {Յիսուսական} Առաքելութեան վերայ։ Այս երկիրը ունէր իւր առա

ամանի լսողքը իսկոյն պարտական էին մերկանալ իւրեանց {Յիսուսական} հանդերձը եւ երեք օրից յետոյ կեանքի եղանակ որոշել

մասին, այսինքն՝ այս կանոնը ազդեցութիւն չունենայ {Յիսուսականացու} աշակերտների վերայ։ Այս խնդրին բոլոր միաբերան համ

թեններից։ Պապերը ինքեանք եւս տեսան վերջապէս, թէ {Յիսուսականների} ջերմեռանդութիւնը դէպի Հռովմէական գահը էր միմիայն

ր Համաշխարհական թագաւորութիւնը։ Զարմանալի էր {Յիսուսականութեան} հնարները, որ գործ էր դնում իւր օգտի համար։ Այս

առ փոքր յառաջացաւ նա իւր ասպարէզի մէջ, այսինքն՝ {Յիսուսականութեան} ։ Նորա այս նոր ուղղութիւնը երեւում է մանաւանդ իւր

առն քաղաքականութիւն։ Այս գրքի մէջ պարունակւում է {Յիսուսականութեան} բովանդակ հոգին եւ ուղղութիւնը։ Կարգի բոլոր յառաջ

րի մէջ չքացնել բանականութիւնը եւ ինքնագոյ կամքը։ {Յիսուսականութեան} հետ զուգընթացաբար ծաղկած խուզարկու ատեանը մասն մա

իւնքը, իսկ այստեղ՝ մի զարհուրելի հանգստութիւն։ {Յիսուսականութեան} հոգին չորացո՜ւց այս կուսական երկիրը... Նա չէ կ

ին եւ կամ պապականութեան. սոցա մէջ երեւում է նոցա {Յիսուսականութիւնը} ։ Այսքանը թող բաւական համարուի Մխիթարեանց բարոյակ

ի մշտնջենաւոր պատերազմի եւ խռովութեան հոգով։ {Յիսուսականութիւնը}, որ հակառակ էր Ֆրանսիայի թագաւորական իշխանութեան

նետկեան եւ Հօլլանդեան Հասարակապետութեններին, այս {Յիսուսականութիւնը}, ծածկելով իւր դիտաւորութիւնը եւ խորհուրդը աղքատո

մեր ընթերցողները Յիսուսեան դպրոցները, որոնց մէջ {Յիսուսականութիւնը} սպանում է նոյնպէս ամենայն միտք ու բանականութիւն,

դորա հետեւանքը եւ, արդարեւ, Լուդովիկոսը մեռաւ՝ {Յիսուսեան} (եզուիտ, ճիզուիթ) դարձած: Առաւօտը վաղ վեր

բարեկամ Պարոնը, այս աշխատութեան մէջ նկարագրում է {Յիսուսեան} աբեղաների անքրիստոնեայ եւ բարբարոս վարք ու բարքը

կերպով հասկացուցանել մեր Հայերին, թէ ի՞նչպէս էր {Յիսուսեան} Կարգի ուղղութիւնը, որ Պապականութեան հարազատ զաւա

923 երեսից մինչեւ 932 երեսը, ախոյեան դուրս գալով {Յիսուսեան} Կարգի հակառակորդների ընդդէմ, ամենայն ջանք գործ է

ւ Եւժէեն Սիւ հեղինակի վիպասանութեան սկզբումը դնել {Յիսուսեան} Կարգի պատմութիւնը՝ քաղելով արդարամիտ եւ ճշմարտաս

րդերի մէջ զանազան բնաւորութիւնք, այլ, ուսանելով {Յիսուսեան} Կարգի պատմութիւնը, ցրուեն ամենայն ստորաքարշ կարծ

ես միմիայն ցանկացել եմ, որ այս վիպասանութիւնը եւ {Յիսուսեան} Կարգի պատմութիւնը Հայերի համար եւս կենդանի լինի ա

տաքսի գործարան, որի արդիւնքը պէտք է գործ դրուէին {Յիսուսեան} աբեղաների կարգի դէմ զինուորուող վարդապետների պիտո

է կարդինալի անհաւատարմութիւնը դէպի պապը եւ նորա {Յիսուսեան} կարգի հետ ունեցած հաղորդակցութիւնները: Երբ որ պա

պատահել է երբեւիցէ ընթեռնուլ հայր Բուզենբաումի, {Յիսուսեան} կարգի աստուածաբանի եւ փիլիսոփայի, իմաստուն գրուա

ցիր դեռ XVII դարու սկզբումը, երբ, բարեկամանալով {յիսուսեան} կարգի աբեղաների հետ, սկսեցիր հիւսիսումը քո յիմար

օր հետ, որի հովանաւորութեան տակ դիմել էր Մխիթարը {Յիսուսեան} աբեղաների խորհրդով, այլ այս միայն յիշենք, որ Մխ

յ, արձակել էր, ընդունելի էր եղած Կապուցինեան եւ {Յիսուսեան} աբեղաներին միայն։ Ծերակոյտը, տեսանելով այս բանը

ը, այն պայմանով միայն, որ սա յետ գանչէր աքսորից {Յիսուսեան} աբեղայքը։ Հենրիկոս չորրորդը խոստացաւ։ Պապը

ուած էր ներելու իրաւունք, ներւում էին մի հասարակ {Յիսուսեան} աբեղայի ձեռքով, նպատակին հասանելու համար։ Մնացե

թիւն է այդ. փառք եւ պարծանք Մխիթարեանց անուանը, {Յիսուսեան} ապիրատ կարգի, աշխարհին յայտնի կանոնադրութիւնը,

ն՝ չնայելով, որ Մխիթարեանք եւս առաջնորդւում էին {Յիսուսեան} կարգի կանոնադրութեամբ։ Մեր ասածը կը հասկանան եւր

ՈՒՍԵԱՆՔ ՅՕԴՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ Իգնատիոս Լօյոլա. - {Յիսուսեան} Կարգի ծագումը. - Տրիդենտեան ժողով. - Յիսուսեան Կա

. - Յիսուսեան Կարգի ծագումը. - Տրիդենտեան ժողով. - {Յիսուսեան} Կարգի Ներքին կազմակերպութիւնը. - Յիսուսեանների աս

Յիսուսեանների աստիճանքը. -Կառավարութեան կերպը. - {Յիսուսեան} Դպրոցք։ Բոլոր Աբեղայական կարգերից, որ երեւե

տացաւ պատմութեան մէջ այն ասպարէզը, ինչ որ ստացաւ {Յիսուսեան} կարգը։ Նա հաստատվելով այն ժամանակ, երբ նախկին կ

7ին լուծեց արժանայիշատակ Կլեմենդ XIVի բանադրանքը {Յիսուսեան} Կարգի վերայից, իւր անպարծանք կոնդակովը, որ յայտ

licitudo omnium Ecclesiarum, որով եւ վերականգնեց {Յիսուսեան} ապիրատ Կարգը հին եւ նոր աշխարհների մէջ։ Բայց կոր

նոցա վերայ խօսելուց։ Իգնատիոս Լօյոլա՝ {Յիսուսեան} Կարգի նախահայրը, ծնեցաւ 1491 թուականին Սպանիայի

ները, որ ժամանակակից էր նորան եւ անդամ Իգնատիոսի {Յիսուսեան} Կարգի։ Իգնատիոսը պատանեկութեան հասակում շատ

ն սպասաւորելու համար։ Եթէ կարելի է հաւատ ընծայել {Յիսուսեան} կարգի պատմիչներին, ուրեմն նոցա նախանձաւորութիւնը

ց այդ պատիւը եւ համոզեց նորանց անուն տալ Կարգին " {Յիսուսեան} " (societas Jesu)։ Վերջապէս Լօյոլա Կարդինալ Կօ

ռնուլ, համաձայնեցաւ նոցա աղաչանքին եւ յանձն առաւ {Յիսուսեան} Կարգի Գեներալութեան իշխանութիւնը եւ պատիւը։

այս երկրում մի նշանաւոր քաղաք չ'կար, ուր չ'լինէր {Յիսուսեան} ։ Շուտով նորանց թիւը բարձրացաւ մինչեւ ութսուն։ Պ

ց իւրեանց տունը։ Որովհետեւ այս բանը համաձայն չէր {Յիսուսեան} Կարգի ուղղութեանը, որի անդամ լինել ցանկացողքը շա

րի), յաւելացրեց երրորդ աստիճանը եւս՝ " Արտաքին {Յիսուսեան} " (jésuites extêrnes)։ Այս աստիճանը հաստատուեց

անում է ինքեան մինչեւ այժմ չ'լսուած անուն, այս է {Յիսուսեան}. թէ նա անդամ է ընդունում անխտիր ամենայն մարդ եւ

ատիոսը"։ Կարճ ի կարճոյ նկարագրեցի ես այստեղ {Յիսուսեան} Կարգի հիմնարկութեան եւ առաջին անգամ բոլոր Եւրոպակ

տատուած չէր այսպիսի ապահով հիմքերի վերայ, ինչպէս {Յիսուսեան} Կարգը։ Սարսափելով տեսան յետոյ, որ դուրս եկաւ Եւ

հականութենից, որ ընծայում էին Կարգին, այսինքն՝ {Յիսուսեան} եկեղեցիներուն եւ Կօլլեգիումներուն, իսկ ինքեանք պ

էր այնպիսի աշխարհական մարդերի համար, որոնք թէ եւ {Յիսուսեան} էին, բայց պիտոյ է ծածկէին այդ նախ, Կարգի օգտի հ

րիչքը լինում էին միշտ Չորս ուխտի Յիսուսեաններից։ {Յիսուսեան} Կարգը, ունենալով կիսաշխարհական բնաւորութիւն, զա

րընծայական տուն, 200 առաքելական ժողով եւ 20, 000 {Յիսուսեան}, բացի կողմնակի Յիսուսեաններից, որոնց թիւը անհամ

ւ անգամ հաւատը։ Տանենք այժմ մեր ընթերցողները {Յիսուսեան} դպրոցները, որոնց մէջ Յիսուսականութիւնը սպանում է

տալիս, թէ ի՞նչ նշանակութիւն ունէր այս գիտութիւնը {Յիսուսեան} դպրոցների մէջ. նորա բոլոր ուսման շրջանը կատարւու

րոյական մտքերը եւ այլն եւ այլն, ինչպէս զորօրինակ {Յիսուսեան} դպրոցների մէջ իբրեւ օրինակ ցոյց տուած չափաբերական

ղ էին օգտակար լինել Կարգին, անպատճառ դառնում էին {Յիսուսեան}, մինչեւ անգամ եթէ ծնողքը եւս չ'կամենային, որովհ

նգամ եթէ ծնողքը եւս չ'կամենային, որովհետեւ Պապից {Յիսուսեան} Կարգին տուած արտօնութեան զօրութենովը տասն եւ չորս

թենովը տասն եւ չորս տարեկան տղան կարո՛ղ էր մտանել {Յիսուսեան} հասարակութեան մէջ։ Կարծիք չ'կայ, որ այսպիսի կրթ

ամքը։) ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ ԵՒ ՎԵՐՋԻՆ {Յիսուսեան} Առաքելութիւնք. - Հնդկաստանի, Չինաստանի եւ Եափոնի

առաքելութիւնք աշխարհի ամենայն մասներումը, որքան {Յիսուսեան} Կարգը։ Յիսուսեանք հարիւր հատորից աւելի գրեցին մի

նէական հաւատի յաղթանակը այս աշխարհների մէջ։ Բայց {Յիսուսեան} Առաքեալների բերանով քարոզուած Քրիստոնէութիւնը Աւե

խում էին, ինչպէս կը տեսանենք ահա ներքեւումը։ Եւ {Յիսուսեան} մարտիրոսքը չէին մարտիրոսանում իւրեանց Քրիստոնէակա

սերմնարանի գլխաւոր տեսչութիւնը, որ դարձաւ յետոյ {Յիսուսեան} ամենահարուստ եւ ամենամեծ Կօլլեգիում։ Կսաւիէ ուղե

շիջուցանելու համար, ընկաւ պատերազմի մէջ մեռած։ {Յիսուսեան} Կարգը Քրիստոնէութեան առաջին նահատակ անուանեց նորա

իւրեանց անդադար դուրս տուած կոնդակներովը դարձնել {Յիսուսեան} քարոզիչքը դէպի Քրիստոսի ճշմարիտ Աւետարանը։ Զարմա

նոցա վերայ, որի պատճառները չ'բացայայտելու համար {Յիսուսեան} Կարգի պատմիչքը կամաւ մասնակից են լինում Զաքարիայի

օմինիկեանները իւր պաշտպանութեան տակ եւ դատապարտեց {Յիսուսեան} կրօնաւորները։ Բայց Յիսուսեանք շուտով Հռովմ ուղար

ց Յիսուսեանք շուտով Հռովմ ուղարկեցին մի Պալատական {Յիսուսեան} ՝ Պետրոս Մարտինի անունով, որ կարողացաւ համոզել Ի

Նոր Պապը դատապարտեց Դօմինիկեանները եւ արդարացուց {Յիսուսեան} ընկերութիւնը, որ գտանւում էր Չինաստանի մէջ։

Կլեմենտ X եւ Իննովկենտիոս XII Պապերը, տեսանելով {Յիսուսեան} քարոզիչների կամակորութիւնը, նզովքով դատապարտեցին

ենտ XI Պապը տեսաւ, որ ճար չ'կայ, դարձեալ նզովեց {Յիսուսեան} քարոզիչները եւ 1702 թուականին կարդինալ Տուրնոնին

հոգս էին առնում միմիայն կարգի եկամուտների մասին։ {Յիսուսեան} երկու վաճառատուները, Փէքինի մէջ բերում էին ամենա

ւմ Չինաստանից բոլորովին, ամենայն ժամանակ մի քանի {Յիսուսեան} քարոզիչք շարունակում էին իւրեանց շարադրած Աւետարա

Ես ցոյց տուեցի, թէ ի՞նչ կերպով ներգործում էին {Յիսուսեան} քարոզիչքը Չինաստանում, Եափոնիայում եւ Հնդկաստանո

երիկայի անապատների ճանապարհը։ Այսուամենայնիւ {Յիսուսեան} Կարգին յաջողեցաւ մի ազգի մէջ իրագործել Տէրութիւն

ի բնակիչքը, եւ անհաւանութենովը, որ ունէին դէպ ի {Յիսուսեան} քարոզիչքը, արգելք էին Քրիստոնէութեան տարածուելու

Յիսուսեանի դաստիարակելովը, հետեւաբար գտանւում էր {Յիսուսեան} Կարգի ազդեցութեան տակ, վասն որոյ տուեց նորանց Պա

տումը էր, սահմանած հարկը (ètat mi-souverain)։ {Յիսուսեան} Կարգը, հիմնարկելով Պարագուայի Հասարակապետութիւնը

այն էր, որ այն վայրերի մարդիկը անչափ յարգում էին {Յիսուսեան} քարոզիչքը։ Պարագուայի բնակիչքը ծունկ չոքած լսում

կան պատիժ, բայց մեծամեծ յանցանքները, զոր օրինակ {Յիսուսեան} անարգիլը կամ վշտացնելը (?), արժանի էին լինում

ողութեան, զրկուած կեանքի ամենայն նշաններից։ {Յիսուսեան} Կարգի պատմութիւնը Եւրոպայի մէջ ցոյց է տալիս երկու

ա այս կենդանացուցիչ իշխանութեան ընդդէմ դուրս եկան {Յիսուսեան} Հասարակապետական քարոզիչքը, մանաւանդ՝ Բելլարմին

սարակ նկարագրութիւնը ես կ'աշխատիմ կերպարանագործել {Յիսուսեան} Կարգի պատմութեան մէջ Ֆրանսիայում։ Մեք տեսանք

յում։ Մեք տեսանք, որ դեռեւս նոր էր կազմուել {Յիսուսեան} Կարգը, մինչ իսկոյն Ֆրանսիայի մէջ պատահեց զօրեղ հ

ան ասպարէզի մէջ հռչակաւոր Գիզերը, որ պաշտպան էին {Յիսուսեան} Կարգին։ Սոցա միջնորդութենով Պուասսիու եկեղեցական

ր փետուրների պատուական սպիտակութիւնը"։ Ահա {Յիսուսեան} աբեղաների ճշմարտութիւնը։ Այսպէս կամենում են նոքա

ինչ են, եթէ ոչ յայտնի ապացոյց եւ քարոզ, թէ այդ {Յիսուսեան} աբեղայքը ջարդ ու փշուր էին եղած բարոյապէս եւ ջախջ

որանց, թէ Պապը եւ թագաւորը ցանկանում էին տեսանել {Յիսուսեան} աբեղաները Փարիզի համալսարանի մէջ վարդապետական աթո

ուխ բերելու համար յառաջուց հարկաւոր է իմանալ, թէ {Յիսուսեան} աբեղայքը աշխարհական են, թէ հոգեւորական։ Կարդինա

աւ այս հարցմունքին պատասխանել։ Բայց մի գաւառական {Յիսուսեան} աբեղայ, որ այնտեղ ներկայ էր, եւ որ մինչեւ այն ժ

ից բացայայտել այս խօսքերը։ Աբեղան պատասխանեց. " {Յիսուսեան} աբեղաները իրողապէս բաղկացնում են աշխարհական հասար

ածը, վասն որոյ փակած մնացին Համալսարանի դուռները {Յիսուսեան} աբեղաների առաջեւ։ Շուտով սորանից յետոյ կազմա

ջից մանաւանդ երեւելի եղաւ Հենրիկոս Սամմիէ անունով {Յիսուսեան} աբեղայն, որ քանի անգամ ուղարկուեցաւ զանազան Պապա

ւմ էր խաղարկութեան տներ եւ պանդոկներ, այս բաները {Յիսուսեան} Կարգի կանոնով թոյլ էր տուած, սուրբ նպատակին հասա

տպան էր Հուգենօտներին։ Նորա հետ միացաւ եւ մի այլ {Յիսուսեան} աբեղայ՝ Կլօդիոս Մատիէ, որ անուանուած էր " Սուրհ

ը ժամանակ չ'գտաւ իւր խորհրդակիցքը յայտնելու։ {Յիսուսեան} աբեղայքը, ժամանակակից օրագիրների մէջ գովում էին

այն ժամանակներում տպած շարադրութեններից մինի մէջ {Յիսուսեան} աբեղայք ասում են, թէ Աստուած պատժեց Հենրիկոս III

տկանում էր նորան, պիտոյ է նա պատերազմով ստանար։ {Յիսուսեան} աբեղայքը, որոնց խորհրդով կառավարւում էին Տասն եւ

դաշնադրութիւնը ցոյց տուեց, թէ Սրբազան Լիգայի եւ {Յիսուսեան} աբեղաների կամքը այն էր, որ Հենրիկոս մեծի փոխանակ

նը), միւս օրը խոստովանեցրել է նորան եւ հաղորդել {Յիսուսեան} Կօլլեգիումի մէջ։ Բարրիերը պատժուեցաւ (սպանուեցա

ուսեանք հրաժարուեցին երդումից. այն պատճառով, որ {Յիսուսեան} աբեղայքը չէին կամենում երդմնազանց լինել, ըստ որո

ական եւ իրաւաբանական Ֆակուլտէտները, դատապարտելով {Յիսուսեան} աբեղաների այս ընթացքը, պահանջեցին, որ աքսորուեն

ն հռչակաւոր անապատականի հայրը, որ յետոյ զոհ գնաց {Յիսուսեան} աբեղաների չարագործութեանը. պատճառ, Յիսուսեանք չ

երկիւղ էր կրում Հենրիկոսը Յիսուսեաններից)։ {Յիսուսեան} Կոլլեգիումի մէջ, ուսանում էր մի կիսախելք մոլակրօ

ող Պալատականներին. " Ուրեմն պիտոյ է, որ այս... {Յիսուսեան} աբեղաների դատակնիքը խօսէր իմ բերանը "՝ Fallait i

քն՝ 1594 թուականի դեկտեմբերի 29ին, վճռեց, թէ " {Յիսուսեան} աբեղայք իբրեւ խանգարիչք աշակերտների բարոյականութե

ին մի կերպով դիմանալ Սրբազան Լիգայի կողմնակիցքը։ {Յիսուսեան} Կարգի բոլոր թղթերը կնքուեցան։ Հենեար Յիսուսեանի

նորա տեղում մի բուրգ շինել թագաւորի փրկութեան եւ {Յիսուսեան} աբեղաների Ֆրանսիայից աքսորուելու յիշատակի համար։

րել նորա պահանջածը, այսինքն՝ յետ գանչել աքսորից {Յիսուսեան} աբեղայքը։ Պսակը քակուեցաւ, եւ Հենրիկոսը գնաց Լի

րտել պատուաւոր մարդիկը, այսինքն՝ չ'յայտնել, թէ {Յիսուսեան} աբեղաների խորհրդով ձեռք էր բարձրացրել Աստուծոյ օծ

Ֆրանսիայի մէջ։ Ես աւելորդ եմ համարում նկարագրել {Յիսուսեան} աբեղաների անքուն եւ անձանձիր ներգործութիւնքը Հուգ

կուսակիցներ եւ ընկնել զարհուրելի հալածանքի տակ։ {Յիսուսեան} աբեղաների խորամանկ Քաղաքականութեան մէջ պարունակւո

պարունակւում է դորա պատճառը։ Այս միջոցներում {Յիսուսեան} կարգը հասաւ վերին աստիճանի կարողութեան. նորա անդ

էին, հարկադրեցին Յանսէնեաններին խմել մինչեւ տակը {Յիսուսեան} Կարգի ատելութեան բաժակը։ Այս եւս հարկաւոր է իման

կոշտ վարմունքը շարժեց Ֆրանսիացոց ատելութիւնը դէպի {Յիսուսեան} աբեղայքը, որ ոչինչ ժամանակ չէր հասած այս աստիճան

ն Պալատի մէջ։ Մեծ թագաւոր Լուդովիկոս XIV-ը մեռաւ {Յիսուսեան} դարձած... )։ Այս կերպով Ֆրանսիայի համար Յիսո

իշխանութեան մի մասը յանձնեց Լենիլիէին, վերջապէս {Յիսուսեան} Կարգի հոգին ծերացած թագաւորի կեանքի վերջերումը տի

, թէ ինչ աստիճանի էր հասած ազգի ատելութիւնը դէպի {Յիսուսեան} աբեղայքը։ Լա-Կատիեր իւր յօժարութենովը մտաւ կուսա

ւքսը իւր գործակատարութեան սկզբումը շատ չէր սիրում {Յիսուսեան} աբեղայքը։ Հայր Լետիլիէ եւ այլ Պալատական Յիսուսեա

եւորական մեծ աստիճանաւորքը աշխատեցան սահմանափակել {Յիսուսեան} խոստովանահարց ներգործութիւնքը, զուր տեղը բողոքու

նւում էր Րոբեր-Ֆրանսիսկոս Դամիէն, որ ծառայում էր {Յիսուսեան} Կօլլէգիումի մէջ իբրեւ աշխարհական ժողովող։ Սա մի

նչ ժամանակ կառքը բերեցին թագաւորին, որ նստի, մի {Յիսուսեան} աբեղայ մօտեցաւ Դամիէնին եւ, մի քանի խօսք ասելով

հաստատ ապացոյց չէր. պատճառ, Դամիէնը ծառայում էր {Յիսուսեան} Կօլլեգիումի մէջ, եւ կարո՛ղ էր պատահել, որ մի ծա

թուականին հաստատուեցաւ այն վճիռը, որի զօրութենով {Յիսուսեան} կարգը պարտաւորւում էր վճարել Լաւալլետի պարտքը, ե

, թէ Հ. Լաւալլետը, գլխաւոր իշխան լինելով, այն {Յիսուսեան} ընկերութեանը, որ Մարտինիկայումը էր, Հասարակութե

արգի Գեներալի հետ, այսինքն՝ Լաուրենտ Րիկչիի հետ {Յիսուսեան} Կարգի կանոնադրութենների փոփոխութեան մասին Ֆրանսիա

օրումը Պապը ստորագրեց այն կոդակը, որով ջնջում էր {Յիսուսեան} Կարգը։ Այս կոնդակը հրատարակուեցաւ օգոստոսի 16-ին

ու խաղաղութիւնը. " Ես գիտեմ, - ասում էր նա, - որ {Յիսուսեան} Կարգը ջնջելու կոնդակը իմ հոգու դատակնիքն է, բայց

ացած։ Տարակոյս չ'կար նորան դեղամահ առնելու մէջ։ {Յիսուսեան} կողմնակիցքը համբաւ հրատարակեցին, թէ ինքը երկինքը

ոստոսի 18 օրումը, վերականգնեց ջարդ ու փշուր եղած {Յիսուսեան} Կարգը։ Օրհնեալ Ալեքսանդր Կայսեր հրովարտակը) Յ

այն քաղաքացի լինելուց, այլ եւ մարդ լինելուց. նա {Յիսուսեան} էր լինում յայտնի աստիճանի։ Պարծանք Պապականու

ում յայտնի աստիճանի։ Պարծանք Պապականութեան, {Յիսուսեան} Կարգ. արժանի որդիք, արժանի հօր։ " Ծառ ի պտղոյ

նզովքի կոնդակը, որով Պապը դուրս է ձգում եկեղեցուց {Յիսուսեան} քարոզիչքը։ Norbert. Mèmores historiques

ւթենովը հաշտեցնէ երկու թշնամացած կողմերը։ Կանիզի {Յիսուսեանը}, որ գտանւում էր Կայսրի մօտ, ամենայն հնար գործ է

կամենում էր իւր խոստովանահայր նշանակել Յակոբ Միրա {Յիսուսեանը}, որ հրաժարուեցաւ այս վսեմ պաշտօնից՝ անհամաձայն

հեթանոսութեան համար տանելի երեւիլ։ Րոբերդ Նօբիլի {Յիսուսեանը} հագաւ առաջին անգամ Բրամինի հագուստ եւ անուանուեցա

մնաւոր օրէնքներին հակառակ գործ գործեց. Ադամ Շօյլ {Յիսուսեանը} ստացաւ առաջնակարգ Մանդարինի արժանաւորութիւն, որի

արդէն իւր խոստովանահայր էր շինել հայր Լետելիէ) {Յիսուսեանը}, վասն որոյ երկու տէրութիւնքը եւս կողմնակից դարձա

Դեռեւս 1780 թուականին Պետրոս Հալլերշտէյն Շուապացի {Յիսուսեանը} Պալատական Մանդարին էր եւ Չինաստանի Մաթեմաթիկական

շէզ թագաւորի խոստովանահօր տեղը կարգուեցաւ Լետիլիէ {Յիսուսեանը}, Ֆօնտնէլ Փիլիսոփայն ասաց. " Յանսէնեանք մեղանչեց

ով յաջողեցաւ նորան տեսանել։ Լավալլետ անունով {Յիսուսեանը}, որ վաճառականութիւն էր առնում Ամերիկայի մէջ, սն

ription de la Chine. Մարիաննա Պալատական {Յիսուսեանը} Մադրիտի մէջ Ֆիլլիպպ IIի հրամանովը շարադրեց մի գիր

լիպպ IIIը, կրթուած լինելով Մարիաննա) հռչակաւոր {Յիսուսեանի} դաստիարակելովը, հետեւաբար գտանւում էր Յիսուսեան

։ Յիսուսեան Կարգի բոլոր թղթերը կնքուեցան։ Հենեար {Յիսուսեանի} մի շարադրութեան մէջ գտանուեցան այնպիսի խօսքեր, ո

նականների վարդապետութեան վերայ, այսինքն՝ Մօլինի {Յիսուսեանի} հետեւողների վերայ, որ դատողութիւն էր գրել " Աստո

նի թագաւորական սերմնարանի կառավարիչ Ժիրար անունով {Յիսուսեանի} եւ օրիորդ Լա-Կատիերի մէջ։ Յանցանքը յայտնագործուե

ովանելու ժամանակ ասել էր իւր խոստովանահայր Դօբենի {Յիսուսեանին} ։ Բայց երբ Դօբենին կանչուեցաւ, Պարլամենտի մէջ պա

թեւերին եւ ունենալով զանազան յարաբերութիւնք դէպի {Յիսուսեանները}, կերպարանագործել է Րոդէնի, դ'Էգրինիէի, Դիւբուա

անաւանդ արգելք լինելով Յիսուսեաններին առհասարակ, {Յիսուսեանները} քանի՛ անգամ պիտոյ է փոխէին իւրեանց ներգործութեան

ա ընկերների արատաւորուած պատիւը։ Այս միջոցին {Յիսուսեանները} ցրուեցան բոլոր եւրոպական թագաւորութենների մէջ։ Ր

Կօիմբրի դպրոցը։ Ինքը՝ Պապը, Սալմերոն եւ Բրուէ {Յիսուսեանները} ուղարկեց Իրլանդիա, ուր մեծ երկիւղ կար Հենրիկոս V

շեց Փարեզից բոլոր Սպանացիները, որոնց կարգումը եւ {Յիսուսեանները}, բայց դորա փոխանակ Սպանիայի մէջ առանձին պաշտպանո

։ Այսպիսի դիպուածում կարո՞ղ էր արդեօք նա մոռանալ {Յիսուսեանները}, նոցա կոյր հնազանդութիւնը Պապական իշխանութեան,

նեա։ Պապական կողմնակիցքը, նոցա կարգում եւ երկու {Յիսուսեանները}, գնացին այս քաղաքը, բայց Գերմանացւոց եւ Ֆրանսիա

ել եկեղեցու խաղաղութիւնը։ Պապի դեսպանները եւ {Յիսուսեանները} գործ դրեցին իւրեանց բոլոր խարդախութիւնը, որպէս զ

եւ ուղղութիւնը։ Պորտուգալիայում դատապարտում էին {Յիսուսեանները}, թէ նոքա, ուսուցանելով Կօիմբրեան Կօլլեգիումի մէ

"։ Փարիզի Արքեպիսկոպոսը, որ պատճառ ունէր ատելու {Յիսուսեանները}, Տրիդենտեան ժողովի մէջ նոցա առաջ բերած խնդիրների

ուսալեմայու Ասպետների նման ուղարկել նորանց Ասիա։ {Յիսուսեանները}, ջարդ ու փշուր եղած Սրբազան ֆակուլտէտի եւ Փարիզի

դասեց Իգնատիոսը սուրբերի Կարգը, եւ Նիդերլանդիայի {Յիսուսեանները} գրեցին նորա մահարձանի վերայ հետեւեալ արժանի ուշադ

ը գլխներից անցել էին։ Այսպէս ահա՛ արդէն նուիրեալ {Յիսուսեանները} քննում էին եւ ճանաչում նոցա բնաւորութիւնը եւ այս

ասաց Պօրտուգալացոց թագաւորը իւր հրովարտակի մէջ, {Յիսուսեանները} հալածելու մասին, գիտէին բոլոր դաշնադրութենների ս

եներալին, որ ազատ իրաւունք ունէր արձակելու։ Այն {Յիսուսեանները}, որ ինքնակամ հրաժարւում էին Կարգի օգտաւէտութենից

ն անգամ պահանջում էին։ Քրէական յանցանքների համար {Յիսուսեանները} չունէին յատկացուցած օրէնքներ. իւրաքանչիւր առանձի

նէզի ամենաճիշտ քաղաքագիտութենով զինուորուած։ Այս {Յիսուսեանները} Կսաւիէի յոյսը չունէին, որ միմիայն Քրիստոսի վարդա

այն Պապականութիւնը, այլ եւ Քրիստոնէութիւնը։ {Յիսուսեանները}, Քրիստոս քարոզելով, թագուցանում էին նորա չարչար

ոց ձեռքից անցաւ Հօլլանդացոց ձեռքը, եւ այս կերպով {Յիսուսեանները} զրկուեցան իւրեանց ջերմեռանդ պաշտպաններից։ Շուտով

ը այնքան դժուար չէր, որքան երեւում էր. պատճառ, {Յիսուսեանները} նորադարձերին թոյլ էին տալիս կատարել համարեա՛ թէ բ

րտուգալացոց մէջ։ Կայսրը համաձայնեցաւ այս բանին։ {Յիսուսեանները} վերստին յետ կանչուեցան Չինաստան, իսկ Թաթարները,

մինը ասաց. " Եթե Պապը միտք ունի այլեւս վշտացնել {Յիսուսեանները}, այն ժամանակ Կարգը հարկադրուած կը լինի ցոյց տալ

ինաստանի մէջ։ Քանզի Կայսրը, որ այնքան սիրում էր {Յիսուսեանները}, վախճանեցաւ շուտով, նորա ժառանգը, առ հասարակ ք

դկացիների հետ, կամ վաճառում էին Եւրոպացոց։ {Յիսուսեանները} համաշխարհային առեւտուր ունէին Պարագուայի բուսական

, Պարոննե՛ր, դուք ինքներդ, որ այժմ ընդունում էք {Յիսուսեանները}, կը զղջաք, բայց գուցէ թէ ուշ լինի այն ժամանակ։

ճառ, Յիսուսեանք չարաչար հանեցին որդուց հօրը դէպի {Յիսուսեանները} ատելութեան վրէժը։ Ընդհանուր էր գանգատը Յիսուսեան

անի կենդանի էր Հենրիկոս IV-ը, որ ատելով ատում էր {Յիսուսեանները} եւ թէ թոյլ էր տալիս նորանց մնալ Ֆրանսիայի մէջ, մ

այս ամուսնական կապը. միայն խնդրում էր յետ կանչել {Յիսուսեանները} աքսորից՝ որպէս թէ, ինչպէս ասում էր, Փարիզի մէջ

լ այս գործը, Հենրիկոսը պատասխանեց. " Գիտեմ, որ {Յիսուսեանները} յետ կանչելով, ես իմ կեանքս վտանգի մէջ եմ ձգում,

իսուսեան աբեղայքը։ Հայր Լետիլիէ եւ այլ Պալատական {Յիսուսեանները} շուտով հեռացուեցան։ Բովանդակ Ֆրանսիայն ուրախութե

հրովարտակը տարակոյս չ'կար, որ պիտոյ է զայրացնէր {Յիսուսեանները} ։ Արդարեւ, նոցա ատելութեան հետեւանքը շուտով դուր

յս բաների վերայ, վճռողական կերպով դատապարտում էր {Յիսուսեանները} ՝ որպէս մասնակից Դամիէնի չարագործութեանը։ Ինքը՝

ւելով, 1764 թուականի նոյեմբեր ամսի մէջ ստորագրեց {Յիսուսեանները} Ֆրանսիայից աքսորելու հրովարտակը։ Այս անցքից

ով, մտանում էին Յիսուսեանների տները եւ հաւաքելով {Յիսուսեանները} ՝ կարդում էին Աստուծոյ փոխանորդի՝ անմեղանչական Պ

ն Կարգը։ Օրհնեալ Ալեքսանդր Կայսեր հրովարտակը) {Յիսուսեանները} երկու մայրաքաղաքներից հալածելու համար տրուեցաւ կա

ը, իւր եկեղեցու պատմութեան մէջ խօսելով Ռուսաստանի {Յիսուսեանները} ներս ընդունելու վերայ, զանց էր արել պատմե՛լ, թէ ի

ործը, առանց ամենեւին կողմնապահութեան նկարագրելով {Յիսուսեանների} ընթացքը դէպի Րեննըպօնի ժառանգները, կարո՛ղ էր ըմբ

հակառակորդների ընդդէմ, ամենայն ջանք գործ է դնում {Յիսուսեանների} խաւարը լոյս ապացուցանել, իսկ հակառակորդների լոյս

ղով. - Յիսուսեան Կարգի Ներքին կազմակերպութիւնը. - {Յիսուսեանների} աստիճանքը. -Կառավարութեան կերպը. - Յիսուսեան Դպրո

զաւակներ... Կլեմենդ XIV Պապը, հասկանալով {Յիսուսեանների} հոգին եւ խաբեբայական ուղղութիւնը, մանաւանդ աչքի

վ նորան որպէս վնասակար Պապական դաւանութեան։ Բայց {Յիսուսեանների} Մաքիաւելական հոգին չէր կարելի ջնջել. նա վաղուց ա

անենք այս մասին խօսելու ժամանակ։ Զարմանալի է {Յիսուսեանների} ժրութիւնը եւ հնարագիտութիւնը։ Թէպէտ եւ հասան նոր

եւը եւ ուղղութիւնը։ Եթէ ես յանձն առնուի գրել {Յիսուսեանների} մասին այնպէս, որ ոչինչ բան դուրս չ'մնար, ինչ որ

ւելով Իգնատիոսի ջերմեռանդութենից, յաւելացնում էր {Յիսուսեանների} արտօնութիւնը իւր անսխալելի կոնդակներովը?? Նա շինե

atu)։ Շուտով ահա սորանից յետոյ հանդէս բացուեցաւ {Յիսուսեանների} առաջ ցոյց տալու իւրեանց ջերմեռանդութիւնը դէպի Առա

ղութեանը, վասն որոյ հրամայեց նա Գեներալին ընտրել {Յիսուսեանների} միջից երկու շատ լաւ եւ ուսումնական մարդիկ՝ ժողով

։ Այստեղ իւր ամենայն ճոխութենով հանդէս դուրս եկաւ {Յիսուսեանների} դպրոցական Աստուածաբանութիւնը։ Զուր տեղը հրամայու

օգնութեանը, որ հոգու փրկութիւն գտանէին"։ Ահա՛ {Յիսուսեանների} թագաւորական խոստովանահայր դառնալու եւ նոցա խղճմտա

ն։ Սպանիայում եպիսկոպոսները շատ լաւ չէին նոյնպէս {Յիսուսեանների} հետ՝ մտքերումը ունենալով նոցա ամենասաստիկ աշխատո

անութեան գործադրութիւնը արդարացնելու համար, բայց {Յիսուսեանների} բաղդից այս արհամարհանքների փոխանակ Սուրբ Ինկվիզից

աջին տպագրած օրինակները ջնջուեցան որքան կարելի էր {Յիսուսեանների} աշխատասէր եւ անխոնջ ձեռքովը։ Վերջ ամենայնի Գրիգո

ւամենայնիւ ո՛չ թէ միայն օտարների, այլ եւ ինքեանց {Յիսուսեանների} համար, որ Չորս ուխտիցը չէին, մնում էր անլուծանե

ավարիչը դնում էին իւրեանց վճիռը։ Խօսինք այժմ {Յիսուսեանների} ներքին կազմուածքի մասին։ Յիսուսեանների ներքի

այժմ Յիսուսեանների ներքին կազմուածքի մասին։ {Յիսուսեանների} ներքին կազմուածքը բաղկանում էր հետեւեալ հասարակու

ումներով կապուած էին Կարգի հետ, բայց բնակում էին {Յիսուսեանների} հասարակութենից դուրս։ 1710 թուականին Կարգը ունէր

ք ու կալուած։ Սորանով պարզւում է եւ հասկացւում է {Յիսուսեանների} անհամար հարստութիւնը՝ չ'նայելով, որ նոքա երդում

babilis։ Միմիայն Պապի պաշտպանութիւնը փրկեց նորան {Յիսուսեանների} ենթադրեալ վրիժառութենից, որոնց համար ամենասիրելի

յ եւ յայտնի։ Այս անունը յանցանքի վերայ դրւում էր {Յիսուսեանների} դատողութեամբ, որոնք փոքր թէ շատ գտանւում էին Գեն

նոնը դրուած էր ոչ միայն այն պատճառով, որ իմացուի {Յիսուսեանների} գաղտնիքը, որքան նորանց միմեանցից հեռացնելու համա

րերի փոշիներով։ Արդարեւ, ուր որ հասանում էր {Յիսուսեանների} ոտքը, որ տեղում նոքա հաստատւում էին, իսկոյն շին

ժողովքի մէջ մեք տեսանում ենք Քրիստոնեայ եւ մարդ, {Յիսուսեանների} մէջ՝ միայն գաւառականք, ուխտապահերի վերակացուք,

եւ հոյակապ մտքերը եւ ընդունակութիւնքը։ Ճշմարիտ, {Յիսուսեանների} մէջ շատ ճարտար քաղաքագէտներ, շատ լեզուագէտներ եւ

- Պարագուայի Աստուածպետական Հասարակապետութիւնը. - {Յիսուսեանների} ներգործութիւնը Ֆրանսիայի մէջ Ֆրանսիսկոս II-ի թագա

ցաւ " Առաքեալ Հնդկաստանի ", առաջին քարոզիչը եղաւ {Յիսուսեանների} միջից։ Նա Պօրտուգալացոց նաւատորմիղի հետ 1542 թու

ծ դնելու խորամանկութիւն եւ կեղծաւորութիւն, որոնք {Յիսուսեանների} սովորական գործիքներն էին, բաց արեց Ասիայի հեռաւո

սեց նորան սուրբերի կարգը։ Կսաւիէից յետոյ ծագեցաւ {Յիսուսեանների} նոր ցեղ՝ կանոնադրութենով եւ Լայենէզի ամենաճիշտ ք

, թէ ի՞նչ է մկրտութիւնը կամ Քրիստոնէութիւնը։ {Յիսուսեանների} Աւետարանի նախանձաւորութիւնը չէր յագենում միայն քա

նոցա վրէժխնդրութեանը։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի {Յիսուսեանների} խորամանկութեամբ գործ կատարելը յաղթանակեց. նոքա ճ

որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն, որ եւ վերջապէս զոհ գնաց {Յիսուսեանների} անքրիստոնեայ խորամանկութեանը, ըստ որում նոցա հնա

ցաւ եւ մեռաւ մարտիրոսական մահով։ Բայց առ հասարակ {Յիսուսեանների} ուրախութիւնը շատ կարճաժամանակեայ եղաւ. 1611 թուա

ուտով ահա Կայսրը եւ այլ մանր իշխանները, նկատելով {Յիսուսեանների} կարողութեան օր ըստ օրէ մեծանալը եւ երկիւղ կրելով

ոնէութեան եւ հետքը անգամ չ'մնաց։ Չինաստանում {Յիսուսեանների} մէջ առաւել փառաւորուեցան Մատէօ Րիկցի՝ խորամանկ ե

Չինաստանի կրօնին եւ սովորութեանը յարմար։ Շուտով {Յիսուսեանների} գործը մեծացաւ։ Բօնզերը նկատեցին այս բանը եւ Կայս

էին նորա ոսկերքը գաւազանով։ Բայց շատ չ'քաշեց {Յիսուսեանների} հանգստութիւնը։ 1615 թուականին Կայսրը, հաւանելով

քանիսին վիճակեցաւ այն Բօնզի մահը, որ զոհ էր եղել {Յիսուսեանների} դաւաճանութեանը, ինչպէս փոքր ինչ յառաջ ասացի։ Այ

նամիների ձեռքից, եւ թէ անպատճառ հարկաւոր է շահել {Յիսուսեանների} սիրտը, որ նոքա միջնորդ լինին Չինացոց եւ Պօրտուգա

միեւնոյն ոյժը Տէրութեան Դռնումը։ Կայսրի սէրը {Յիսուսեանների} վերայ մինչեւ այն աստիճան մեծ էր, որ նոցա համար տ

ւթիւն, եւ Չինաստանի առեւտուրը Եւրոպայի հետ անցաւ {Յիսուսեանների} ձեռքը, որ ունէին իւրեանց սեպհական գործակատարքը ա

ութեամբ։ Մօրալէս անունով Դօմինիկեանը, փրկուելով {Յիսուսեանների} հալածանքից եւ Եւրոպա հասած, իմաց տուեց Պապին Չին

եւ Եւրոպա հասած, իմաց տուեց Պապին Չինաստանի մէջ {Յիսուսեանների} ձեռքով տարածուած աղճատեալ Քրիստոնէութեան մասին,

ս գործի մէջ։ Անզօր Կարոլոս II-ը գործիք էր դարձած {Յիսուսեանների} ձեռքում։ Լուդովիկոս XIV-ը արդէն իւր խոստովանահայ

րեւելեան Հնդկաստան եւ Չինաստան ուղարկեց, որ քննէ {Յիսուսեանների} յանցանքը եւ ջնջէ նոցա առաքելութիւնը Արեւելքից։

ը որոշեց դեսպանութիւն ուղարկել Չինացոց Կայսրի մօտ {Յիսուսեանների} կարողութիւնը Կայսերական Դռնումը ոչնչացնելու համար

ցի առնելով Պապական կոնդակների հակառակաբանութիւնքը {Յիսուսեանների} մասին, ասաց. " Ո՛չ ոք չի հաւատայ այն մարդերին,

ենայն ազատութեամբ։ Առաջին անգամից երեւում է, թէ {Յիսուսեանների} քաղաքական Կարգը, որ մահացնում էր կատարելութեան հ

նադարմանութեան հետ։ Պարագուայի մէջ Կրօնն էր {Յիսուսեանների} Քաղաքական եւ հոգեկան օրէնսդրութեան հիմքը։ Նոքա ի

կոչւում) կամ հոգաբարձուների, որոնք կարգւում էին {Յիսուսեանների} ձեռքով, կախւում էին նոցանից եւ գտանւում էին ըստ

ը. նոր օրէնքներ դնում էին եւ հիները փոխում։ {Յիսուսեանների} գլխաւոր խորհուրդը այն էր, որ ուսուցանեն Պարագուա

Այս Տէրութենական կառավարութեան մէջ երեւում է {Յիսուսեանների} յաղթականութիւնը, այստեղում ցոյց տուեցին նոքա կատ

օր ըստ օրէ առաւել խորհրդական, առաւել անմռունչ։ {Յիսուսեանների} ցանկութիւնը իրագործուեցաւ. երեւեցաւ մի Տէրութիւն

Սպանիայի եւ Աւստրիայի թագաւորներ կառավարւում էին {Յիսուսեանների} ձեռքով։ Այս առհասարակ նկարագրութիւնը ես կ'աշ

արանի իրաւունքը։ Գեղեցիկ ճարտարութենով ապացուցեց {Յիսուսեանների} վնասակարութիւնքը Ֆրանսիացոց հոգեւորականների համար

Տէրութեան վտանգը՝ հիմնուելով այս բանի վերայ, թէ {Յիսուսեանների} մեծ մասը, Սպանիացի լինելով, կարող էին լրտեսութի

հռչակաւորքը, որ գրգռւում էին եւ կառավարւում էին {Յիսուսեանների} խորհրդով, ազատակամ ներգործում էին Փարիզի եւ Ֆրան

ւ կամենում էր Հենրիկոս IV-ին սպանել Օբրի եւ Վարադ {Յիսուսեանների} խորհրդով։ Հայր Վարադը պատուիրել է այս մարդին

ւսեանները ատելութեան վրէժը։ Ընդհանուր էր գանգատը {Յիսուսեանների} ձեռքից։ Յիսուսեանք տեսանում էին, որ վտանգը պատր

ոլակրօն մարդ՝ Յովհան Շատէլ (Chastel) անունով։ {Յիսուսեանների} համար մեծ աշխատանք չէր արժում նորա խելքին նստեցնե

յետոյ թոյլ տալ Յիսուսեաններին Փարիզ մտանել։ Բայց {Յիսուսեանների} ՝ Մարշալ Բիրոնի ընդդէմ դաւադրութեանը մասնակից եղա

թեան մէջ։ Դուքս դ'Էպիրնօնը՝ թագուհու սիրելին եւ {Յիսուսեանների} պաշտպանը, տուեց Րաւալեակը Մօնտինի ասպետի ձեռքը,

րհրդով ձեռք էր բարձրացրել Աստուծոյ օծեալի վերայ։ {Յիսուսեանների} եւ Դուքս դ'Էպերնօնի խռովարարութեամբ շատ թոյլ կերպ

նտիկ էր, մի գիրք շարադրեց, որով ապացուցանում էր {Յիսուսեանների} քաղաքական տեսութեան բոլոր վնասը։ Յիսուսեանք իւրե

էնը Յիսուսեաններից։ Բայց միթէ մի բան կ՚ազատուէ՞ր {Յիսուսեանների} ձեռքից։ Նոքա հրաման հանել տուեցին Հռովմի մէջ, ո

շտպան լինել Յիսուսեաններին։ Րիշիլիէի մահից յետոյ {Յիսուսեանների} գործի ընթացքը դէպի Մազարինի Կարդինալը մնաց միօրին

կան դուռնի քարերը։ Բայց այս դեռեւս հերիք չէր {Յիսուսեանների} համար։ Շուտով բացուեցաւ նոցա առաջ, իւրեանց թշնա

ս գրքի ընդդէմ եւ դատապարտել նորան, որ առ հասարակ {Յիսուսեանների} սովորութիւնն էր, վասն որոյ ձեռք առին նոքա իւրեան

ռակ, մինչեւ անգամ շատերը Պարլամենտի անդամներից, {Յիսուսեանների} սովորական կանոնով արտաքսուեցան եկեղեցուց եւ զրկու

սեան դարձած... )։ Այս կերպով Ֆրանսիայի համար {Յիսուսեանների} խռովարարութեան պտուղը այն եղաւ, որ նորա երեւելի

ւց իւր կախարդական ոյժը Ֆրանսիացոց համար... {Յիսուսեանների} յանցաւոր գործերի տարեգրութեան մէջ նշանաւոր է մանա

ւ, Ժիրարը դատապարտուած էր, բայց հարստութիւնը եւ {Յիսուսեանների} ներգործութիւնքը փրկեցին նորան։ Է քաղաքի Պարլամեն

մանակ արդարացուց եւ Լա-Կատիեր օրիորդը՝ չ'նայելով {Յիսուսեանների} հետեւողութեանը, որ կամենում էին դատապարտել նորան

ամալսարանին յետ դարձուեցան այն արտօնութիւնքը, որ {Յիսուսեանների} օգտի համար խլուել էին նորանից։ Բաստիլիայում փակա

իօրինակ ծիծաղում էր ե՛ւ Յանսէնեանների վերայ, ե՛ւ {Յիսուսեանների} վերայ, ե՛ւ Պապի վերայ։ Երբ հանդիսաւոր օրերում ն

յի կառավարութիւնը։ Ժողովուրդը զայրացած էր սաստիկ {Յիսուսեանների} վերայ։ Շատերը մեռանում էին առանց հաղորդութեան,

ուտով վախճանեցաւ խոր ծերութեան մէջ։ Նորա փոխանակ {Յիսուսեանների} խորամանկութենով Փարիզի Արքեպիսկոպոս նշանակուեցաւ

ւ կամակոր մարդը, որ մի քայլ եւս չէր փոխում առանց {Յիսուսեանների} կամքին։ Այս մարդը սարսափելի հալածանք հանեց Յանսէ

առների համար չէր կարելի վաւերական կերպով ցոյց տալ {Յիսուսեանների} գործակցութիւնը Դամիէնի հետ, բայց ամբողջ Ֆրանսիայ

-ին հաստատուեցաւ Պարլամենտի վճիռը, որ զօրութենով {Յիսուսեանների} քսան չորս Աստուածաբանական գրուածքը դահճի ձեռքով կ

չ'լինի ")։ Պարլամենտի ցանկութիւնը եւս այդ էր։ {Յիսուսեանների} կանոնադրութիւնքը տարի ու կէս քննելուց յետոյ վերջա

, ստացուեցան ահա ամենայն տէրութեններից գանգատներ {Յիսուսեանների} վերայ։ Պապը քննութեան ժողովք նշանակեց մանաւանդ ա

ամին։ Իսկոյն կոնդակի հրատարակութենից յետոյ բոլոր {Յիսուսեանների} տները շրջապատեցին կօրսիկացի զինուորները։ Պապական

նաւորքը, զրահաւորուած զօրականներով, մտանում էին {Յիսուսեանների} տները եւ հաւաքելով Յիսուսեանները՝ կարդում էին Աս

ան տակ։ Կարգի Գեներալ Րիկչին բանդ դրուեցաւ, {Յիսուսեանների} Դիւանատունը եւ գանձարանը կնքուեցան։ Նոյն երեկոյի

ածուեցան Ռուսսիայի բոլոր կայսերութենից։ Ահա՛ {Յիսուսեանների} պատմութեան եւ բնաւորութեան համառօտ տեսութիւնը։ Ա

ի մէջ 1857 թիւ։ Ինչ ժամանակ Գիզ Դուքսը, {Յիսուսեանների} ձեռքով գրգռուելով Հենրիկոս III-ի ընդդէմ, որ պաշտպ

անակ տպել այս հրովարտակի պատճէնը եւ վերստին խօսել {Յիսուսեանների} մասին՝ սկսած Պիոսի ձեռքով նորանց Կարգի վերականգնե

իւ Հարք, ինքեանք եւս կրօնակից եւ ջատագով լինելով {Յիսուսեաններին}, ) հաւանական եւ շատ բնական է, որ նոցա ձեռքը չէ

ռով, որ այս ազգի հոգին, մանաւանդ արգելք լինելով {Յիսուսեաններին} առհասարակ, Յիսուսեանները քանի՛ անգամ պիտոյ է փոխ

ւ մինչեւ այժմ։ Ֆրանսիայի մէջ բաղդը չ'յաջողեց {Յիսուսեաններին} ։ Հենրիկոս II-ը, ինչ ժամանակ պատերազմ ունէր Սպան

յարմարուելով տեղին եւ հանգամանքներին, թոյլ տուեց {Յիսուսեաններին} պատարագել ամենայն եկեղեցու մէջ, Պապական աշխարհի

րի մասին ծանօթութիւն էր տալիս Պապի դեսպաններին եւ {Յիսուսեաններին}, որոնք իմանալով, վաղ ուրեմն ներգործում էին ժողո

այսինքն՝ փոփոխուեցաւ այնպէս, ինչպէս ցանկալի էր {Յիսուսեաններին}, որ գրէր հեղինակը, եւ նորա առաջին տպագրած օրինա

եւ ճանաչողութիւնը չքանում է. ուրեմն շատ հեշտ էր {Յիսուսեաններին} խլել ողորմելի երեխաներից նոցա անգէտ համաձայնութիւ

ապստամբեցան Պօրտուգալացոց ընդդէմ, եւ Կրիմինալը, {Յիսուսեաններին} առաջնորդելով, որ միացած էին այն զօրքի հետ, որ ե

անխնայ գործեր։ Նա, ինչպէս չէր նմանում խորամանկ {Յիսուսեաններին}, չէր նմանում նոյնպէս եւ նախկին դարերի Քրիստոնէակ

մ էր Բօնզերին, կարողացան ընդդէմ զինաւորել Կայսրը {Յիսուսեաններին} ։ Րիկցի գործ դրեց Եւրոպայի մէջ բաւական հասարակեալ

ից մինն է տետրակի հեղինակը, որ մանաւանդ թշնամի է {Յիսուսեաններին} ։ Ողորմելի Բօնզը մեռաւ անտանելի չարչարանքի մէջ,

ին քաղաքը։ Ցիու Մանդարինը, որ մտերիմ բարեկամ էր {Յիսուսեաններին}, խորհուրդ տուեց Կայսրին օգնութիւն կանչել Պօրտուգ

մինիկեանք ինքեանք են մեղաւոր, թէ նոքա նախանձելով {Յիսուսեաններին} զրպարտել են նորանց։ Նոր Պապը դատապարտեց Դօմինիկե

վասն որոյ երկու տէրութիւնքը եւս կողմնակից դարձան {Յիսուսեաններին} ։ Կլեմենտ XI Պապը տեսաւ, որ ճար չ'կայ, դարձեալ

բարդան իւր դեսպանութեան ժամանակ խաղալիք էր դարձած {Յիսուսեաններին}. նոքա հաւատացնում էին Կայսրին, թէ դեսպանը կամեն

ը առաջին կրօնական պահանջողութիւնն էր։ Այս կերպով {Յիսուսեաններին} դժուար չէր այն ազգը, որ երախտապարտ էր նորանց իւր

ւած էին. հասարակաց քրտունքի պտուղը պատկանում էին {Յիսուսեաններին}, որոնք բաժին էին տալիս աշխատողներին այնքան սահմա

ուրս դրեցին Քաղաքական սկիզբն ըստ ամենայնի հակառակ {Յիսուսեաններին}, այսինքն՝ թագաւորների Աստուածային իրաւունքը, ե

այտնի էր անունովս colloque de poissy, թոյլ տուեց {Յիսուսեաններին} մնալ Տէրութեան մէջ, միայն այն պայմանով, որ ընդո

ի վախճանական վճիռը անորոշ ժամանակով եւ թոյլ տուեց {Յիսուսեաններին} ուսուցանել նոր բացած Կօլլեգիումի մէջ։ Երիտաս

ն էր խօսել հռչակաւոր Դիւպէնը, շատ սաստիկ վրդովեց {Յիսուսեաններին} ։ Նոքա տեսան նորանում մի նոր եւ քանքարաւոր հակառա

ան ամբիոնները։ Բուրբօն Կարդինալը, որ պաշտպան էր {Յիսուսեաններին}, կանչեց իւր մօտ Համալսարանի կառավարիչը եւ Համալս

Աստուած պատժեց Հենրիկոս III-ը Մարշալ Մատինեօնի՝ {Յիսուսեաններին} հասուցած նեղութենների համար, որ հպատակօրէն կատար

ում էին նորան խոստանալ երկու ամսից յետոյ թոյլ տալ {Յիսուսեաններին} Փարիզ մտանել։ Բայց Յիսուսեանների՝ Մարշալ Բիրոնի

ուց եւ մանաւանդ պաշտպանութիւնը, որ ցոյց էր տալիս {Յիսուսեաններին}, ճշմարտում են դժբաղդաբար այս զարհուրելի կասկածը

ինալ Րիշիլէին հաճոյանալու համար, որ հովանաւոր էր {Յիսուսեաններին} ։ Արդարեւ մի քանի ժամանակից յետոյ Պապը դրեց նախար

ստ բարոյականութենովը՝ չ'կարողացաւ հաճոյ գտանուիլ {Յիսուսեաններին}, որոնք միեւնոյն ժամանակում չունէին այս մարդավայե

Օգոստինոսի մասին գրած գիրը եւ սկսեց պաշտպան լինել {Յիսուսեաններին} ։ Րիշիլիէի մահից յետոյ Յիսուսեանների գործի ընթացք

իթ. ուրեմն բնականաբար պիտոյ է բարեյաջող լինէր նա {Յիսուսեաններին} ։ Երբ Հայր Լաշէզ թագաւորի խոստովանահօր տեղը կ

, վասն որոյ ամենայն կերպ ջանում էր օգնել Պապին եւ {Յիսուսեաններին}, թէպէտ եւ ինքը ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ Պար

ածները, որպէս զի առաւել եւս զայրացնեն ժողովուրդը {Յիսուսեաններին} ընդդէմ։ Բայց ցաւը այս էր, որ Կարդինալ դը Նո

նքը՝ նախարար Շուազեօլը, ըստ ամենայնի հակառակ էր {Յիսուսեաններին} ։ Նա քանի անգամ առաջարկեց թագաւորին ջնջել այս Կար

ր է վճարել Լաւալլետի պարտքը։ Պարլամենտը հրամայեց {Յիսուսեաններին} ներկայացնել Կարգի կանոնադրութիւնը ինքեան Պարլամեն

նաւանդ այնպիսի կարդինալներից, որոնք ճանաչում էին {Յիսուսեաններին} եւ ունէին դէպի այս մարդիկը մի արդար եւ բնական ատե

էր այն պատճառով, որ դորա գումարը կտակով թողել էր {Յիսուսեաններին}, նոցա կողմնակից Հիյլեօմ Դիւպրա, Կլերմոնդի Եպիսկոպ

տ ցած են իւրեանց գիտութեամբ եւ ուսումնականութեամբ {Յիսուսեաններից}, այլեւ սոքա՝ այս հռչակաւոր Յիսուսեանքը, յայտնի

իւ նոքա չեն վհատում. բաց ի շատ սակաւ եւ այն թոյլ {Յիսուսեաններից}, որոնք յօժարեցան փոխել իւրեանց հանդերձը եւ կեանք

րսափելի գաղտնիքը։ Տարակոյս չ'կայ, որ Չորս ուխտի {Յիսուսեաններից} պահանջւում էին խորին գիտութիւն, խելք, բանականու

եգիումների Կառավարիչքը լինում էին միշտ Չորս ուխտի {Յիսուսեաններից} ։ Յիսուսեան Կարգը, ունենալով կիսաշխարհական բնաւո

ելական ժողով եւ 20, 000 Յիսուսեան, բացի կողմնակի {Յիսուսեաններից}, որոնց թիւը անհամար էր Եւրոպայի, Ասիայի եւ Ամեր

՛ թէ ազատակամ կառավարիչ երկնային թագաւորութեանը։ {Յիսուսեաններից} շատերը ստացան Մանդարինական արժանաւորութիւն, եւ Չ

ում էին դեսպանի վերայ։ Այս տեսաւորութիւնից յառաջ {Յիսուսեաններից} մինը ասաց. " Եթե Պապը միտք ունի այլեւս վշտացնել

մասին էր, որ չ'ասեն թէ երկիւղ էր կրում Հենրիկոսը {Յիսուսեաններից} )։ Յիսուսեան Կոլլեգիումի մէջ, ուսանում էր

էպի մարդկային ազատութիւնը"։ Մահը ազատեց Յանսէնը {Յիսուսեաններից} ։ Բայց միթէ մի բան կ՚ազատուէ՞ր Յիսուսեանների ձեռք

Կարգը Ֆրանսիայի միջից։ Շուազեօլը, երկիւղ կրելով {Յիսուսեաններից}, որոնք վերագրում էին նորան ամենայն տեսակ չարագոր

ղացել գո՛նէ մասնաւորապէս ծածկել իւր համակրութիւնը {Յիսուսեանց} հետ եւ համարելով, թէ աշխարհքում, բացի Մխիթարեան

րիմ մարդ չէ, եւ թէ նա արծաթը գործ է դնում յօգուտ {Յիսուսեանց}: Իսկ վերակացուին առաջարկում էր այսպէս. " քոյ գո

՝ տոգորուած Մաքիաւելու հոգով։ Իսկ Մխիթարեանց ու {Յիսուսեանց} մէջ սար ու ձորեր կան՝ չնայելով, որ Մխիթարեանք ե

ի կողմանէ պապին իբրեւ պատգամաւորք յայտնեցան երկու {յիսուսեանք}, Լայենեզ եւ Սալմէրոն, նախահրաւէր աշակերտք Իգնատ

հետ եւ թոյլ տուեց ամուսնանալ Մարիա Մեդիչիսի հետ։ {Յիսուսեանք} յետ եկան աքսորից եւ իւրեանց երախտագիտութիւնը ցոյց

ելացուց վերջումը եւ այլ կանոններ։ Բացի սորանից, {Յիսուսեանք} ունէին եւ " Exercitia Spiritualia "՝ " Հոգեւոր վ

նուած հրահանգը։ Այս կանոններով դաստիարակւում էին {Յիսուսեանք} եւ սոքա էին նոցա լուսաւորութեան, բարոյականութեան

։ Այս վճռահատութեան մէջ ապացուցուեցաւ, որ երկու {Յիսուսեանք} իւրեանց շարադրութենների մէջ թոյլ էին տալիս շնութի

էին տալիս շնութիւն ու անառակութիւն, երեսուն վեց {Յիսուսեանք} թոյլ էին տալիս մարդասպանութիւն, երկու Յիսուսեանք

Յիսուսեանք թոյլ էին տալիս մարդասպանութիւն, երկու {Յիսուսեանք} ՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ Յիսուսեանք՝

ւ Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ {Յիսուսեանք} ՝ թագաւորասպանութիւն։ Կարծեմ այսուհետեւ աւել

ензурою С. Петербургь 5 Ноября 1903 г. {ՅԻՍՈՒՍԵԱՆՔ} ՅՕԴՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ Իգնատիոս Լօյոլա. - Յիսուսե

դարձել Եւրոպայի բոլոր ժամանակակից Տէրութեններին։ {Յիսուսեանք}, այս բանը շատ լաւ հասկանալով, իւրեանց ներգործու

հի գործերի մէջ։ Պիոս VIIը, որին որսացել էին {Յիսուսեանք} իւրեանց սատանայական խարդախութեններովը, 1814 թուա

ոգեւոր Վարժութիւն " Exercitia spiritualia, եւ որ {Յիսուսեանք} խիստ շատ պաշտում են։ Չ'նայելով այս գրքի խորհրդակ

ստացաւ հետեւեալ նիստումը ապացուցանել, որ ինքեանք {Յիսուսեանք} են հերետիկոս եւ կամենում են խռովել եկեղեցու խաղաղ

ղջ սահմանադրութեանը, պատճառ դարձաւ վերջումը, որ {Յիսուսեանք} չ'ընդունին այս ժողովքի բոլոր սահմանադրութիւնքը աբ

եւ շատ խելացի հակառակորդների։ Շատ ժամանակ է, որ {Յիսուսեանք} կամենում էին մտանել եւ արմատանալ այս տէրութեան մէ

ագրած շնորհքները։ Բայց XVII դարու սկզբումը, երբ {Յիսուսեանք} Ապօթէոս էին պատրաստում իւրեանց նահապետին, Րիբադա

ագ տարածութեանը, նոյնպէս նորանից էր կախւում, որ {Յիսուսեանք} մեծ հանդէս եւ նշանակութիւն ստացան պատմութեան մէջ

ենական մարդերի համար, եթէ 1584 թուականումը, երբ {Յիսուսեանք} հասան արդէն վերին աստիճանի կարողութեան, չ'տպուէի

ութիւնը։ Բացի բոլոր այս կարգերից, կային եւ որոշ {Յիսուսեանք} ՝ " Jésuites indifférants"։ Սոքա յատկացեալ պաշտ

ւմ էին իսկոյն հասուցանել իւրենաց օգնութիւնը, երբ {Յիսուսեանք} առաջին անգամ պահանջում էին։ Քրէական յանցանքների

ովներից (missia)։ Բացի սորանցից, կային եւ այլ {Յիսուսեանք}, որ առանձին գաղտնի երդումներով կապուած էին Կարգի

չ'ընդունել այն։ Միմիայն նշանակուած դիպուածներում {Յիսուսեանք} կարո՛ղ էին զրկել Գեներալը իւրեան արժանաւորութենից

, որ դատապարտուէր Գեներալը հրապարակով։ Բոլոր {Յիսուսեանք} սարսափելի երդումով պարտաւորուած էին տեղեկութիւն տ

թեանը, կասկած 'չկար, որ դարը չէր լսելու նորան։ {Յիսուսեանք} լաւ ճանաչեցին այս ճշմարտութիւնը, վասնորոյ եւ անո

իլիսոփայութիւն դաս էին տալիս Արիստոտելի գրով, որ {Յիսուսեանք} իւրեանց կամեցածի պէս սրբագրել էին. մէջի եղած գլխ

ւթեան ուսման ընթացքը ձգւում էր մինչեւ չորս տարի։ {Յիսուսեանք} անուանում էին նորան կազուիստիկա։ Արդէն միմիայն ա

թիւնը դաս էր տրւում այն գրքերով, որ շարադրել էին {Յիսուսեանք} ՝ խանգարելով բոլոր իրողութիւնքը, յարմարուելով Կա

նոր յայտնագործած Ամերիկայի մէջ։ Մեք տեսանք, թէ {Յիսուսեանք}, ինչպէս Տրիդենտեան ժողովի մէջ, երբ դեռ այնքան զ

արհի ամենայն մասներումը, որքան Յիսուսեան Կարգը։ {Յիսուսեանք} հարիւր հատորից աւելի գրեցին միմիայն այս ապացուցան

աստատուիլ՝ առանց նոցա գործակցութեանը, եւ թէ շատ {Յիսուսեանք} մարտիրոսական մահով կնքեցին քրիստոնէական հաւատի յա

ւն, եւ ո՛չ մինչեւ անգամ Պապական Քրիստոնէութիւն։ {Յիսուսեանք}, քարոզելով Քրիստոնէութիւնը զանազան աշխարհների մէ

լով։ Շուտով օգնութիւն հասան նորան նոյնպէս եւ այլ {Յիսուսեանք}, որոնց մէջ երեւելի դարձաւ Կրիմինալը։ Կսաւիէ սոց

իջոցին հնդիկների ծովից եւ հասաւ մինչեւ Եափոնիայ։ {Յիսուսեանք} տեսան այստեղ մի նոր կրօն՝ " Բուդդականութիւն ",

ր, Մօլուկկեան կղզիներից մինչեւ Ինդոս գետի եզերքը {Յիսուսեանք} տարածում էին սուտ ու խաբեբայ կարծիքներ Աստուծոյ մ

ջ, որոնք երկրպագում էին նորան։ Յառաջ քան թէ {Յիսուսեանք}, եկել էին այստեղ Կապուսինեան քարոզիչքը, բայց նո

ն Հնդկաց հասարակ մարդերի կողմնակիցներ ճարել։ {Յիսուսեանք} միանգամայն ջոկ ճանապարհով ընթացան. նոքա սկսեցին

ցաւ Եւրոպական Բրամին։ Նորանից օրինակ առին եւ այլ {Յիսուսեանք}. նոքա թողում էին Քրիստոնէական եկեղեցու մէջ հեթան

աձգութեան (ulteriori dilatione remota)"։ Բայց {Յիսուսեանք} չէին հնազանդւում, եւ այսպիսի հրամաններ դուրս էին

րում ծաղկիլ եւ պտուղ բերել եւ նոր աշխարհում։ {Յիսուսեանք} միեւնոյն դրութեան մէջ էին դէպ ի Հնդկաց շռայլութիւ

աքականութիւնը, որի հիմքը ստրկութիւն էր)։ Բայց {Յիսուսեանք} չ'հետեւեցին այս սուրբ եւ ճշմարիտ քարոզիչներին. ն

քականութեան շնչելուց։ Այսպէս ահա՛ ներգործում էին {Յիսուսեանք} Հնդկաստանի մէջ, Եափոնիայում եւ Չինաստանում նոքա

, որ անուանւում էին այնտեղ փիլիսոփա կամ անհաւատ։ {Յիսուսեանք}, օգուտ քաղելով այս կրօնական թոյլտւութենից սկսեցի

կան՝ տեսանելով իւրեանց հաւատի անարգութիւնը։ Շատ {Յիսուսեանք} զոհ եղան նոցա վրէժխնդրութեանը։ Բայց ի վերայ այսր

ի մէջ համարւում էր մինչեւ քսան հազար Քրիստոնեայ։ {Յիսուսեանք}, որ կամենում էին իւրեանց Կարգը հանդիսացուցանել Ե

ճիշտ բարոյականութենով հռչակուած հոյակապ մարդ էր։ {Յիսուսեանք} անհաւան գտանուեցան ամենեւին այս բանին, նոքա գործ

յ իշխանութիւնը, ընդդէմ դուրս եկան քարոզիչներին։ {Յիսուսեանք} զօրք դուրս բերեցին, որոնց ինքեանք էին գլուխ կացա

րեանց յարձակմունքը եւ ասպատակութիւնը Չինաստանից։ {Յիսուսեանք} առանց օգուտ քաղելու չ'թողեցին եւ այս բանը. նոքա

լեց Հօլանդացոց առեւտուր առնել Չինաստանի մէջ։ {Յիսուսեանք} շուտով ահա սկսեցին հալածել Դօմինիկեան եւ Ֆրանսիսկ

ն տակ եւ դատապարտեց Յիսուսեան կրօնաւորները։ Բայց {Յիսուսեանք} շուտով Հռովմ ուղարկեցին մի Պալատական Յիսուսեան՝

նցանքը եւ ջնջէ նոցա առաքելութիւնը Արեւելքից։ {Յիսուսեանք}, չ'կարողանալով կեղծաւորութեամբ եւ ընծաներով խարբ

շարունակւում էր մեծ զօրութենով եւ կատաղութենով։ {Յիսուսեանք} արհամարհում էին պապական կոնդակները. նոքա Ասիայի

հռչակաւոր էր իւր անհնարին խորամանկութեամբը։ Բայց {Յիսուսեանք} տեղիք չունէին նորան աշակերտել խորամանկութեան մասի

նով վնասէ Կայսրի իշխանութեանը։ Այսպէս խօսում էին {Յիսուսեանք}, որ Փեքինումն էին, իսկ նոցա Գեներալը, որ Հռովմ

, ծունկ չոքեց նորա առաջեւը Չինացոց սովորութեամբ։ {Յիսուսեանք}, Մանդարինի հագուստներով Կայսրի աթոռի չորս կողմու

ի մէջ եւ սպանում է թռչուններ։ Պալատական Մանդարին- {Յիսուսեանք} Կայսրից առաւել ծիծաղեցան, որ շատ ուրախացել էր իւ

ից շատ արտօնութիւններ, որ ունէին յառաջուց։ Բայց {Յիսուսեանք} մնացին Պալատական Մաթեմաթիկոսների պաշտօնում՝ Օրաց

այս ասելով՝ ես խօսում եմ Պարագուայի վերայ։ {Յիսուսեանք} Ֆիլիպպ IIIին գանգատում էին Սպանիական նահանգապետնե

։ Թագաւորը շատ ողորմած կերպով լսեց այս գանգատին։ {Յիսուսեանք}, խրախուսուելով այս բանից, առաջարկեցին նորան Քրի

զգերը, ըստ ամենայնի յարմար էր այս երեխայ ազգին։ {Յիսուսեանք} մի հրաշալի ճարտարութեամբ քարշում էին նորանց իւրեա

արդ շինել երեխայից։ Այն ձեւը, որ գործ էին դնում {Յիսուսեանք} Սպանիական նահանգապետների գաւազանի տակ չարչարուած

ներով, եւ ի՞նչքան աշխատութիւն պիտոյ է գործ դնէին {Յիսուսեանք}, որ ջնջէին Պարագուայի եւ Եւրոպայի միմեանց հետ կա

շինում էին թնդանօթներ եւ այլ զանազան զէնքեր, որ {Յիսուսեանք} գործ էին ածում պատերազմի ժամանակ, դրացի Հնդկացին

Միապետութիւնքը սկսեցին կերպարանագործուիլ, իսկ {Յիսուսեանք}, տեսանելով իւրեանց տեսութեան կատարեալ անյաջողութ

Ֆրանսիայի մէջ հրաժարուէին իւրեանց արտօնութենից։ {Յիսուսեանք} առաջին անգամ ընդունեցին բոլոր պայմանները եւ բացին

արեց Ֆրանսիայի աշխարհը։ Ինչպէս Մեզերիէ ասում է, {Յիսուսեանք} էին նորա քարոզիչքը եւ փողարքը։ Նոցա միջից մանաւա

բայց շատ սխալուեցաւ իւր կարծիքի վերայ։ Գիզերը եւ {Յիսուսեանք} էին Ֆրանսիայի իսկական տիրողքը։ Հենրիկոս, տեսանե

նը եւ տիրել ամրոցին։ Մատինեօնը ազատուեցաւ, բայց {Յիսուսեանք} աքսորուեցան քաղաքից։ Իւրեանց այն ժամանակներում տ

կերաւ Հենրիկոսի անունով։ Միմիայն Կապուսինեանք եւ {Յիսուսեանք} հրաժարուեցին երդումից. այն պատճառով, որ Յիսուսե

աբեղաների այս ընթացքը, պահանջեցին, որ աքսորուեն {Յիսուսեանք} Ֆրանսիայի միջից։ Համալսարանի կողմից փաստաբան նշա

աց Յիսուսեան աբեղաների չարագործութեանը. պատճառ, {Յիսուսեանք} չարաչար հանեցին որդուց հօրը դէպի Յիսուսեանները ատ

էժը։ Ընդհանուր էր գանգատը Յիսուսեանների ձեռքից։ {Յիսուսեանք} տեսանում էին, որ վտանգը պատրաստ է միշտ իւրեանց հ

ի հրամանի յայտնի հակառակորդներ"։ Եւ արդարեւ {Յիսուսեանք} դուրս եկան Ֆրանսիայից, բայց նոցա մի մասնը մնաց Հ

թեան մէջ։ Մարիա Մեդիչիսի հետ կային երկու Իտալացի {Յիսուսեանք} ՝ Մաճիօ եւ Ճենտիլ, երկուսը եւս ճարտար խռովարար ե

։ Վերջապէս Հենրիկոս IVը վճռեց, որ վերադառնան {Յիսուսեանք} ։ Երբ Սիւլլի խորհուրդ էր տալիս նորան չ'առնել այս

անակնկալ եւ յանկարծական մահը"։) Վերջապէս {Յիսուսեանք} վերադարձան Ֆրանսիա ութը տարուայ աքսորից, 1603 թո

տանալ Աստուածաբանական ուսման ընթացք բանալու։ {Յիսուսեանք} մեծ յոյս չէին կարող ունենալ թագաւորի վերայ, որ ե

արարողութեանը բոլոր աբեղայական Կարգերը։ Միմիայն {Յիսուսեանք} էին, որ չէին երեւում։ Նոքա, ինչպէս ասում են,

ասկածը։ Թագաւորի մեռանելուց երեք ամսից յետոյ {Յիսուսեանք} ընդդէմ Պարլամենտին հրաման ստացան ուսուցանել Կլերմ

ր Յիսուսեանների քաղաքական տեսութեան բոլոր վնասը։ {Յիսուսեանք} իւրեանց սովորական կերպով դատապարտեցին նորան իբրեւ

ագրէ արդէն պատրաստուած իւր գրքի հերքումը)։ {Յիսուսեանք} այս ժամանակումը փոխեցին իւրեանց ներգործութեան կեր

ը ըստ ամենայնի համաձայն էին Կարգի բնաւորութեանը։ {Յիսուսեանք} հասկացան, որ Կարդինալը իւր առաջին անգամ հակառակ

ծութենից, անհաւատալի մեծ էին։ Այսպիսի հնարներով {Յիսուսեանք} կարո՛ղ էին ամենայն բանի ձեռք տալ. նոցա հարկաւոր

սաց. " Յանսէնեանք մեղանչեցին"։ Եւ ճշմարիտ որ, {Յիսուսեանք}, ինչպէս ինքեանք ասում էին, հարկադրեցին Յանսէնեա

պատմութեան մէջ յայտնի է անունովս " Unigenitus"։ {Յիսուսեանք} ՝ այս կոնդակի հեղինակքը, փախչելով հեռատեսութեամբ

ղեցուց եւ զրկուեցան սուրբ խորհրդի հաղորդութենից։ {Յիսուսեանք} համոզում էին Պապին, որ նա այս կոնդակը հրատարակէ

իէ առեց խաչը եւ դրեց թագաւորի ձեռքը։ Այն ժամանակ {Յիսուսեանք} անընդհատ կարգով մօտենում էին հանգուցեալի մահճին ե

րկու տարուց յետոյ մեռաւ եւ Ժիրարը Լիօն քաղաքում։ {Յիսուսեանք} փառաւորում էին նորա անունը՝ իբրեւ զրպարտուած մար

փակած արգելած Յանսէնեանքը ազատութիւն ստացան։ {Յիսուսեանք} չէին յուսահատւում։ Նոքա նորընծայ չէին քաղաքագիտո

ձան աքսորանքից։ Դիւբուա ստացաւ Կարդինալութիւնը։ {Յիսուսեանք} հանդիսացան յաղթական։ Շուտով սորանից յետոյ Լո

Թղթեր եւս չէր կարելի գտանել նորա մօտ, ըստ որում {Յիսուսեանք} իւրեանց կանոնի զօրութենով, չէին կարող ծածուկ խոր

ղբարցը մի միլլիոն հինգ հարիւր երկու հազար ֆրանկ։ {Յիսուսեանք} պահանջեցին, որ գործը դատուի Փարիզի Պարլամենտի մէ

ը Ֆրանսիայի մէջ պիտոյ է խլուէին պարտքի դէմ։ Բայց {Յիսուսեանք} պատասխանեցին, թէ Հ. Լաւալլետը, գլխաւոր իշխան լ

իւնը ինքեան Պարլամենտին՝ երեք օր ժամանակ տալով։ {Յիսուսեանք}, երկիւղ կրելով, թէ մի գուցէ այս կանոնների վերատ

ը դահճի ձեռքով կրակի դատապարտուեցան, իսկ ինքեանք {Յիսուսեանք} զրկուեցան Ֆրանսիայի մէջ ամենայն արտօնութենից, որ

Այս առաջարկութեան մէջ ապացուցանւում էր, որ երկու {Յիսուսեանք} իւրեանց շարադրութիւնների մէջ թոյլ էին տալիս շնութ

նոցանից թոյլ էին տալիս, մարդասպանութիւն, երկու {Յիսուսեանք} ՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ Յիսուսեանք՝

ւ Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ {Յիսուսեանք} ՝ թագաւորասպանութիւն։ Լուդովիկոս XVը, վերջապէս

իայից աքսորելու հրովարտակը։ Այս անցքից յետոյ {Յիսուսեանք} քաշուեցին դէպի Հռովմ, բայց եւ այնտեղ նոցա համար

՝ ինչ աստիճանի ողորմելի դրութեան մէջ էին թողնում {Յիսուսեանք} Հռովմի պապերը։ Բացի այս կարծիքից, ստացուեցան ահ

յսինքն՝ կացութիւն (status)։ Մինչեւ որ բռնուած {Յիսուսեանք} չ'յայտնէին իւրեանց ցանկութիւնը, թէ ինչ կացութիւն

եց յանցաւորը։ Պապական Շուէյցարիայի մէջ, ուր {Յիսուսեանք} մեծ ազդեցութիւն ունէին ժողովրդի վերայ, ռամիկները

նգուցեալ Պապի պատկերը եւ կախեցին որպէս մահապարտ։ {Յիսուսեանք}, հալածական լինելով բոլոր Պապական աշխարհներից,

ales, 5. p. 31. Դնում եմ այս կարգով, թէ {Յիսուսեանք}, ո՞ր թուականում ո՞ր աշխարհքից հալածուեցան։

այս բանը, արդէն վճռական պատճառ էր ստացել հալածել {Յիսուսեանքը} իւր տէրութենից 1606 թուականին, որպէս առաւել կասկ

թեամբ Յիսուսեաններից, այլեւ սոքա՝ այս հռչակաւոր {Յիսուսեանքը}, յայտնի են եւրոպական դպրութեան եւ աշխարհի մէջ որ

Կարգը յանձնում էր նոցա։ Սոքա էին ողջից վտանգաւոր {Յիսուսեանքը} ։ Բայց այսուամենայնիւ ո՛չ թէ միայն օտարների,

եւ հնազանդութիւն դէպի իւրեանց տիրողքը, այսինքն՝ {Յիսուսեանքը} ։ Քաղաքական կառավարութիւնը յանձնած էր վերատեսուչն

տուեցաւ նորանում։ Հասարակաց ձայնը դատապարտում էր {Յիսուսեանքը}. ասում էին, թէ Դամիէնը ներգործել է նոցա թելադրո

աքիս բաց յինէ չգտանի, այլ զի կենարար վարդապետին {Յիսուսի} բան ելցէ ի կատար թէ զոր խօսեցիք յունկանէ, քարոզե

ափառ ծննդեան եւ յայտնութեան տեառն մերոյ եւ փրկչին {Յիսուսի} Քրիստոսի: 13. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐ

ելու համար դէպի ճշմարտութեան կենդանարար աղբիւրը՝ {Յիսուսի} Քրիստոսի գոգը: Աշխարհի երեսին ճշմարտութեան պ

, այլ՝ Աստուծոյ, որին մասնակից կարող ենք լինել {Յիսուսի} Քրիստոսի ձեռքով: Այս շատ տխուր բան է, Աստուծոյ

այլ այսպիսի արատներից, է այն ճշմարտութիւնը, որ {Յիսուսի} Քրիստոսի արիւնով կնքուեցաւ Գողգոթայի վերայ, այն

դրուած է ազատութեան ապառաժի վերայ, որ ոռոգուած է {Յիսուսի} Քրիստոսի արիւնով: Ձեր կրօնի վարդապետութիւնը ազատ

մ եւ որ յիրաւի կարօտ էին ուղղութեան, որպէս՝ ա. {Յիսուսի} Քրիստոսի բնութեան, կամքի եւ ներգործութեան վարդապ

լնուլ զվարձն աշխատանաց: Երկրորդ, աղաչելովն {Յիսուսի}, օրումս առաջ դրվեցայ ելանելոյ աստի ծովով առ ի յե

տեմք, կեցեալ յանդրդուելի վէմն, ի վարդապետութիւն {Յիսուսի} Քրիստոսի: Պատուելի Այվազովսքին պատրուակ ինքեան ա

առաքելոց, անժխտելի վկայից փրկագործ տնօրէնութեանց {Յիսուսի} Քրիստոսի։ Uխալի Այվազովսքին մեծապէս, եթե զմտաւ

՛լ սկզբանց, որք զազատութիւն ազգաց, դնեալ արեամբ {Յիսուսի} Քրիստոսի, խլեալ ՚ի նոցանէ, պնդեցին ի զարհուրելի

րաքանչիւր ի նիւթոցն փոխի ի կենդանի անձնաւորութիւն {Յիսուսի} Քրիստոսի ե՛ւ հոգւով ե՛ւ մտօք, եւ Աստուածութեամբ

եամբ: Ըստ այսմ եւ մեք ճաշակեմք զմարմին եւ զարիւն {Յիսուսի} Քրիստոսի, խոստովանեալ ՚ի նոսա զներկայութիւն Աստո

րութեա՛նն պարծեցայց։ Աստուած եւ հայր Տեառն մերոյ {Յիսուսի} Քրիստոսի գիտէ՛ որ է օրհնեալ յաւիտեանս, զի ո՛չ սը

20. Մարկ. Գ. 30։ § 36. " Խնդրէին հակառակ {Յիսուսի} վկայութիւն ինչ, զի սպանանիցեն զնա. եւ ոչ գտանէի

թշուառ դրութեան մէջ էր բոլոր մարդկութիւնը մինչեւ {Յիսուսի} Քրիստոսի յայտնուիլը)։ Այս աստուածային անձը, լ

ն էր։ Այնտեղ, ուր կրօնի բոլոր ազատութիւնը՝ {Յիսուսի} Քրիստոսի արիւնով մարդկութեանը պարգեւած, կենտրոնա

կանութիւնը։ Վաղուց ահա պապերը, իւրեանց անձը {Յիսուսի} Քրիստոսի անսխալելի եւ անմեղանչական երեսփոխան քարո

ստուածային ամենապարզ վարդապետութեան՝ Տեառն մերոյ {Յիսուսի} Քրիստոսի, այլ եւ լուսափայլ կերպարանափոխութեամբ ծ

ատութեամբ առ երկնային Վարդապետութիւն Տեառն մերոյ {Յիսուսի} Քրիստոսի հող էին եւ մոխիր անարգ, բայց այդ յիւրու

ր, այլ վասն հողմոյն ընդդէմ լինելոյ՝ խոտորեցաւ. {յԻտալիա} եւ ելեալ ի Հռոմ, եկաց առ ժամանակ ինչ շահեցեալ զգ

ներողաբար վարէր ընդ իս, եթէ իրօք գտանեցեալ էր իմ {յիր} ինչ յանցաւոր: Այլ այն ամենայնիւ ես ի դէմս պահանջ

իսկոպոսունս առ հոգալոյ զգիւտ դպրութեան Հայոց, եւ {յիրազեկ} առնել նորա զժողովն բանիցն Աբելի՝ աղաչի չլինել ան

պէական ակամայ սխալը։ Ահաւասիկ բուն ճշմարտութիւնը։ {Յիրաւ} է, որ այս ականաւոր անձը, Գէորգ կաթողիկոսի օրով, մ

կրկին անգամ ասացից ոչինչ։ Հին այդ լեզու զրկեալ է {յիրաւանց} ժամանակին, չունի կեանք յընկերական կենցաղս, եւ ա

լ եթէ գուցէ ինչ նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ {յիրաւի} զքանի մի նամականիս բարեկամաց տողելոց ի Նախիջեւանէ

սկանում քեզ, կարծեմ, դու խելքդ թռցրել ես: Եւ, {յիրաւի}, մեծ երկիւղի մէջ էի, թէ մի՛գուցէ Պ. Բէգզադէն խ

բաների վերայ, որ աւելի մեծ էին նորա աչքում եւ որ {յիրաւի} կարօտ էին ուղղութեան, որպէս՝ ա. Յիսուսի Քրիստո

ս հրապարակէ այդպիսի լուրեր, մեք արգելք չենք. եւ {յիրաւի}, ի՛նչ այլ պաշտօն ունէր նա, բացի սորանից, կատար

կը: Իրաւո՞ւնք է այս, կամ ստրկութիւնը վերնալով, {յիրաւի} պիտի ընկնին այդ մշակութիւնքը՞, ինչպէս կամին հաւա

մ այն կառավարութեան... կարող են հաւատալ, որ եթէ {յիրաւի} ՛, Լեհաստանը արժանի լինէր անգլիական համակրութեան

ուսար դու: Զարմացնում են ինձ սաստիկ Քո խօսքերը, {յիրաւի}, Եւ քանզի չեմ սերովբէ ` Չիմանալըս թող ներուի"։

իւնը այս բանի վերայ եւ խնդրում ենք սրբագրել, եթէ {յիրաւի} առանց բացատրութեան ասուած է, թէ եկեղեցականների դ

անցք պատմեմ, որ պատահեց Հիւսիսային Ամերիկայում: {Յիրաւի} ՛, որ նա իւր հանգամանքով մի սրտաշարժ իրողութիւն է

նի դէպի վատը տեղափոխութեան առաջքը առնուլ, եթէ նա {յիրաւի} բարեմիտ եւ բարեխորհուրդ մարդ էր. այս մէկ:

միայն նորա շողիւնով ահաբեկել սպառնալից թշնամիքը: {Յիրաւի}, սա իւր քաջագործութեամբ մի նոր Աքիլլես հանդիսացա

տոցի խօսքերը. "բայց իմ նզովք դատապարտութեան յաւէտ {յիրաւի} եւ արժանի էր. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեա

որում եւ իցէ տեղւոջ, եւ զճառ ի Հռիփսիմեանս: {Յիրաւի}, պտուղք այնքան երկարավաuտակ աշխատութեանցն սակաւ

եամբ՝ ակնկալաք մխիթարութեան հանդիպել հոգւոյ. եւ {յիրաւի} ՝ ո՛չ իսկ վրիպէաք ի յուսոյ, եթէ աբեղենին գործք ո

ւսումնական ազգակիցն մեր), այլ եւ հեղինակութեամբ {յիրաւի} " Ազգասէր " տառն օրագրոյն Կալկաթայի հաստատեաց զիւ

ւած քո դատաստանը քաղցրացնէ, Ստեփաննոս վարժապետ, {յիրաւի} ՛, եթէ դու չլինէիր, ես եւս պիտոյ է մնայի միւս ռա

մ էին իմ ոտներս այն օրհնեալ փալախայի հարուածքը. {Յիրաւի}, որ մեծ բախտաւորութիւն էր ինձ համար, որ միեւնոյ

եզ, եւ ի ժողովի անդ իբրեւ տեսի եթէ ոչ ուղիղ գնան {յիրաւունս} ոմանք անդամք, զորոց յանուանէ ի վեր անդր ասացի,

լ էր խափանել զայն սովորութիւն, բայց վերջացեալ էր {յիրոց} նպատակաց, ըստ որում կատարեալ է ինքն յամի ամի զիւ

ելանէ, Ոչինչ զզամ, համարի՞ս: Մխի՞մ {յիրս} ձեր դասուն, Լուա՞ւ յինէն ոք բան մի,

յ ոք, կամ աբեղայ, կամ եպիսկոպոս, որ ձեռն մխիցէ {յիրս} եկեղեցւոյ, օտար հոգւով, զայնպիսին արտաքս քան զհ

ցին Ցէյլոնից 22/5 87 Հայրապետեանցին Կալկաթա[ {յից]} Յունիս 12/24 88 Հայրապետեանցին, պաշտօնական

ժանանանք, այս երանութեան: Փա՜ռք, ի խոնարհ, {յԻւսկիւտար}, Պ. Չամուռճեանին... Պ. Չամուռճեանի եւ մե

ր ասացեալ օրէնսգէտն, յանձն արար որդւոյ իւրում, {յիւր} անուն պատուէր տալ օրէնսգիտին այնմիկ, առանց ամենա

ցեալ Ներսէս կաթողիկոսն կարգեալ է ՚ի մասին գործոյս {յիւր} ՚ի կատարեալ երեսփոխանութիւն զիշխանն Մ. Ս. Վորոն

իաբան հաւանութեամբ եւ թախանձագին խնդրանօք ընտրեաց {յիւր} 'ի լրացեալ երեսփոխանութիւն, զյարգոյ հայրենակիցս

մինչեւ իւր մահն, եւ իմ մօրս աղախին Սուզային եւս {յիւր} կառավարութիւնումն պահեսցէ յիշեալ Աննայն նոյն խարճ

կոյս սիրասուն, Որ զհէգն անտուն Ձօնեալ {յիւր} ի սէր Պաշտէր, յանձանձէր, Աւանիկ ահա

անի, Զվարդ յեռեալ ճոխ ի թուփ, Շուշան {յիւր} ոճ գարնայնի: Ո՛չ զկենդանեաց խայտ երամ,

ոգւոյն կացցեն ջահք փայլուն, Զի յաշխարհի մի՛ {յիւր} ընթացս դեգերեսցի վայրապար։ Խի՜ղճ ազդե

շմարտախօսութիւն մեր ` գտեալ, մատնացոյց եղիցի մեզ {յիւր} փոքրիկ տետրակս եւ " Հաւատապատում " գրեալս իբր նոր

իրաւունս եպերելոյ զնա, վասն զի թողեալ [եւ] լքեալ {յիւրայոցն} ՝ այնինչ զօգնութիւն եգիտ յօտարաց, [ի հարկէ ստիպե

ւթեան ի քաղաքիս է ի սակե անհաւատալեաց, քանզի այր {յիւրաքանչիւր} գտանէ ի պանդոկի զմի եւ եթ սենեակ եւ զկերակուր (ա

տարածման նիւթականութեան յազգի մերում - քանզի այր {յիւրաքանչիւր} տեսեալ զհայրենիս աւեր եւ լքեալ, ձեռն ի գործ արար

առ ի ապացուցանել զայս կարծիք պիտոյ է գէթ հրաւիրել {յիւրաքանչիւր} անջատ վիճակացդ այդոցիկ զմի մի այր, որպէս ազնուակ

րեալս ի զանազան անձանց, ստացեալ ի տեարց պատկերաց {յիւրաքանչիւրոց} զտասնեւհինգ մանէթ արծաթիս եւ ի խնդրել իմ հրամայել

անձամբ անձին բարձցեն բոլորովին եւ բնաջինջ արասցեն {յիւրեանց} զայս գայթակղական եւ վնասակար փօլիթիքա, եւ զհակառ

եսպանին Ռուսիոյ ի Կոստանդնուպօլիս, որպէս զի սա, {յիւրմ} է կողմանէ ծանուսցէ դեսպանին Անգլիոյ որ ի Կոստանդն

զնշանագիրս Հայոց յարմարեալս ի Դանիէլէ եպիսկոպոսէ {յիւրմէ} մերձաւորէ. այլ Վռամշապհոյ անլուր խոստմանցն եղեալ

իսկ յայլ իրս ամենեւին տարտամ։ Ուստի Մխիթար աբբայ {յիւրոց} աշակերտաց, որոց ոմանք էին բուն իսկ վարդապետք Հայ

ն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ եմ {յիւրում} ժամանակի: Այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրե

ն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ իմ {յիւրում} ժամանակի, այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրե

ւթիւն յաղագս պատշաճ եղանակաւ հաստատելոյ զթուղթն, {յիւրում} լրացեալ զօրութեան: Ընդ այսմ ոչ աւելորդ համարի

հողմոց: Զմեկնելոյ իմոյ ՚ի Լոնդոնէ յայտնեցից Ձեզ {յիւրում} ժամու: Երեսփոխան Միքայել Նալբանդեանց

Նախիջեւան եւ վեհափառ կաթողիկոսին ամենույն Հայոց, {յիւրում} ժամանակի: Հաւաստի առնելով զարժանապատուութիւնդ

. Խալիբեանէ յանուն իւր: Այլ մեք զայս ամենայն {յիւրում} ժամանակի ի գիր անցուցեալ, աւանդեսցուք ապագայիցն

շարժուն իր եւ թէ թալապներ, զամենայն շարժելի իրսն {յիւրում} ժամանակի վաճառեսցեն, թալապներս եւ տներիս քրէհն ժ

Տէրս, յանձն արարից նոյնպէս պատմութեան, կցորդեալ {յիւրում} ժամանակի եւ զհետեւանսն, քաջայոյս եմք, եթէ ազգ հ

դա անդ, ուր էն, այսինքն կապեալ եւ կալանաւորէալ {յիւրում} դարաւոր գերեզմանի, զի դորա չի՛ք տեղի ի կենդանեաց

ր Գրիգորեան Զմիւռնացի, զորմէ յիշեալ եմք սակաւուք {յիւրում} տեղւոջ, այն է ի սկզբան ճառիս, ունի տպագրեալ քան

իսուսի Քրիստոսի հող էին եւ մոխիր անարգ, բայց այդ {յիւրում} կարգի եւ տեղւոջ: Միթէ հոգեւորականք մեր սակա՞ւս ն

ագային, բայց եւ ժամանակն ունի զիւր ներգործութիւն {յիւրում} կարգի առ հասարակ ի վերայ ենթալուսնէից, եթէ այսմ

հմուտ բնագէտք, եւ այլն, եւ այլն, այն ժամանակ ա՛ {յլ} կը լինէր ճշմարտութեան եւ նորա պաշտօնեաների վիճակը

րեացակամութիւնը: Դորա հակառակ, իմ ուղղութիւնը ա՛ {յլ} է բոլորովին՝ ճշմարիտը ասել եւ կանգնիլ մէջտեղումը

ազգի պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛ {յլ} է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով

ը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է ազգը, եւ ա՛ {յլ} է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով ազգի պակասութիւն

դունելուն եւ մի՞թէ կարելի է մտածել, եւ արդեօք թո՞ {յլ} է տալիս լօգիկան եզրակացնել, թէ Հայք, վերստին (

կան կերպարանք՝ կազմելով մի առանձին ազգութիւն, ա՛ {յլ} պայմանների տակ, կամ մտանում են ուրիշ ազգութեանց

- Չէ՛, կառավարութիւնը կառավարութիւն է, ազգը ա՛ {յլ}, կառավարութիւնը ա՛յլ: - Ուրեմն, կառավարու

նը կառավարութիւն է, ազգը ա՛յլ, կառավարութիւնը ա՛ {յլ}: - Ուրեմն, կառավարութիւն ասելով, պիտի իմա

, ինչպէս կառավարութիւնը կառավարութիւն է: Ազգը ա՛ {յլ}, կառավարութիւնը ա՛յլ: - Դրօշի փառքը՞...

նը կառավարութիւն է: Ազգը ա՛յլ, կառավարութիւնը ա՛ {յլ}: - Դրօշի փառքը՞... - Ազգի՛նն է:

ես մթան մէջ կորցըրած ուղիս ` Անցնում եմ սխալ, ա՛ {յլ} ճանապարհով... " Այստեղո՛վ, պարո՛ն, այստեղո՛վ

արեգակին բարեաւ մնա՛ս չասացի: Ա՛խ դու, թո՛ {յլ} մարդ, ա՜խ, հողածին, չես կամենում մտածել,

սի իրողութիւն բոլորովին փոխում է բանի ընթացքը, ա՛ {յլ} ուղղութիւն է տալիս գործին, որով, որպէս մի կախար

Եւ ո՛չ բնաւ որպէս մի սխալուած մարդ մերժուեցաւ, ա՛ {յլ}, պայծառապէս կացաւ ու մնաց նո՛յն առաքելութեան մէջ

՛։ Հաւատքից եւ ուսումից զո՛ւրկ են, գործի մէջ ծո՛ {յլ} եւ անհամբե՛ր, որոնցից, նայելով այն տգիտութեանը

իշուած Ղազարի վրայից, որովհետեւ նա կարող էր մի ա՛ {յլ} Ղազար եղած լինել, քան թէ Փարպեցին, ինչպէս եւ կա

նոցա մարդասիրութիւնը, չէր կարող այն աստիճանի ծո՛ {յլ} լինել, չասենք անքաղաքավարի, որ Մարզպանին գրած Թ

տաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, եւ զերիս աւուրս շինեցից ա՛ {յլ} առանձին ձեռագործի։ Սակայն եւ այնպէս չէր նման վկա

ք զորոմնն եւ զցորեանն ընդ նմին 'ի բաց խլիցէք. թո՛ {յլ} տուք երկոցունց աճել 'ի միասին մինչեւ 'ի հունձս,

արդեօք այս կամ այն, որ իւր սիրտը յղացել էր, թո՞ {յլ} է տալիս կրօնի պատուէրը իրագործել, թէեւ ինքը այդ

ցն աշխարհի, եւ յայժմուս ժամանակի՝ որ ամենեւին ա՛ {յլ} է քան զդարս Մովսիսի Խորենացւոյ, Եղիշէի եւ այլոց

դրվում այդ ձեւով։ Բայց նոր լեզուն, գոյանալով ա՛ {յլ} պատմական դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների եւ ա՛յլ ժամանա

նոր լեզուն, գոյանալով ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛ {յլ} աշխարհների եւ ա՛յլ ժամանակների ազդեցութեան տակ,

ալով ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների եւ ա՛ {յլ} ժամանակների ազդեցութեան տակ, շատ բառ չունի, որո

մրում է ու ննջում, Նրա շուրջը սոխակի Թովիչ դայլա՜ {յլն} է հնչում, Եւ սերովբէն թեւապար Դէպ աստղերն է սլան

աշխութիւնը դրել է նորան այն կէտի վերայ, որ նա եւ {յղանալ} չէ կարող այդ յանցանքները: Երբ յանցանքը յղանում է

քերը, որ նա չէ կարող այլեւս ատել, յափշտակութիւն {յղանալ} եւ այդ խորհրդով սպանել, երբ արդարադատութիւն առիթ

երութիւնը, սիրուց ստեղծուելով հնար չունի յանցանք {յղանալ}, յանցանք գործել, եւ նոյն սէրը դարձեալ ընդհանրակ

կու հոգեշնորհ անձանց, սատանան, անարժան խորհուրդ {յղանալ} յանդգնեցնելով, մարգարէ կնոջը բորոտեցուց։ Նախան

գետինն անցան. էլ այնուհետեւ սկսեցին ոխակալութիւն {յղանալ} եւ նախանձ ծնանել։ Իսկ երբ դոցանում առատացաւ այդպ

րի հետ, որ ասում էին, թէ Մխիթարը, իւր սրտի մէջ {յղանալով} կազմել մի ընկերութիւն, մտածած լինէր, թէ այդ ընկ

, հեռանում է խօսողներից, որ մի այլ անօրէնութիւն {յղանայ}: Հինգերորդ՝ Բէգզադէն մի անգամ հրաւիրում է մ

: Մովսէսը թողնում Է, որ մարդը ախտանայ այս ոգով. {յղանայ} յափշտակութիւն, ատելութիւն եւ սպանութիւն - բայց ե

ծեցեալ յանսպառ կշտամբանաց Մեծին Ներսիսի, ամօթալի {յղանայ} զխորհուրդ՝ զկեանս դաւաճանել զսրբոյն (զմօրն ընթա

Ազգի դպրոցը է այն գործարանը, այն արգանդը, որ {յղանում} է ազգի գալոց սերունդը։ Ինչպէս բնական աշխարհի մէջ

եւ յղանալ չէ կարող այդ յանցանքները: Երբ յանցանքը {յղանում} է մարդը, գործել է, այնուհետեւ, թէ չէ գործել,

ղ, գործարանը իւր իշխանութեան տակ ձգելուց յետոյ, {յղանում} է նա իւր մտքում մի յանդուգն խորհուրդ, Հռոմէական

եւ՛ իրա՛ւ որ, մարգարէի ասածին պէս, " ցաւե՛ր են {յղանում} եւ անօրէնութի՛ւն ծնում"։ Աղօ՛թք էլ չեն անում իս

ել եւ կերպարանագործել այն չարութիւնքը, որ վաղուց {յղացած} էր իւր սրտի մէջ եւ անծին թողած, որովհետեւ հնար չ

ւսնացնել: Յղի կինը կապել եւ այնքան ծեծել, որ {յղացած} զաւակը վիժէ եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն: Մէք

եանցը հասած լինելով վերջապէս իւր այսքան տարիներով {յղացած} ցանկութեանը, խելքը թռցնում էր ուրախութենից: Երկ

րի մէջ, մինչեւ Կարգը դեռեւս ծնած չէր, այլ միայն {յղացած} Լօյոլայի սրտումը, կը տեսանենք յետոյ, թէ ի՞նչ գո

ւորին. " Ձեր Մեծութիւնը աւելի երկար էք կրում ձեր {յղացածը}, քան թէ կանայք. նոքա ինն ամսից արդէն ծնանում են

լինելով դէպի ազգը, քան թէ նոցայ ամուլ նախնիքը, {յղացան} այս մեծ խորհուրդը, ճգնեցան, քրտնեցան եւ դեկտեմբ

ամեմատելով նորան իրենց հայրենիքի ստրկութեան հետ, {յղացան} այն մեծ կրակի կայծը, որի բոցը պիտի այրէր եւ լափէ

աւ. նա մի այլ մարդ դարձաւ բոլորովին, նորա սիրտը {յղացաւ} նոր խորհուրդ աւետարանել Թուրքերին եւ առ հասարակ ա

բեղայական դերձակաց կարկատանս, յաբեղայական հոգւոյ {յղացեալս} եւ ի լոյս ծնեալս նոյնպէս առանց գործակցութեան յաջո

արդու կրքերին, մեղմել նորա եսականութիւնը: Մարդը {յղացել} է յանցանքը, նա թէեւ գիտէ, որ հատուցում կայ, բա

րգելք լինէր գլուխ բերելու այն դիտաւորութիւնը, որ {յղացել} էր նորա աննիւթ հոգին։ Նա, լաւ ճանաչելով իւր անձ

անից խորհուրդ՝ արդեօք այս կամ այն, որ իւր սիրտը {յղացել} էր, թո՞յլ է տալիս կրօնի պատուէրը իրագործել, թէե

երը վաճառեն տաճկի սուլթանին: Բայց ագահութիւնը {յղացնում} է ճանապարհին մեր ցեղապետը մի նոր մարդասպանութենով

րմանալ, թէ ինչպէս այդ այլանդակ եւ տմարդի գաղափար {յղացողը} կամ այդ խրատաբանութեան հետեւողքը ապրում են միեւնո

եւ կտակին, որ գտանիւր առ նա ինքն, ի նոյն իսկ օր {յղեաց} առ պ. Հագն, պաշտօնական գրութեանբ։ Ի գրութեա

՛չ հաւանեալ ընդ այն Յակոբայ Կաթողիկոսի, հոգ տանի {յղել} յԵւրոպայ զայր՝ առ ի կերտել տալոյ զգաղափարս մաքու

առաջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ զի ի նոյն պաշտօն {յղեսցին} եւ ի Բիւզանդիոն: Այլ սոցա, հաւատս ընծայեալ քսու

զադէի մօր յղութեան ժամանակ նորա հայրը ութ ամսական {յղի} թողնում է իւր կինը եւ գնում է օտար աշխարհ՝ խիստ

լուծել եւ վերստին այլ մարդու հետ ամուսնացնել: {Յղի} կինը կապել եւ այնքան ծեծել, որ յղացած զաւակը վիժ

նց մշակելոյ զանշէն մնացեալ բանականութիւնն, առանց {յղկելոյ} զտեսողութիւն նորա, վասն զի՝ լուսաւոր մտածութիւն

ց պիտի իմանամ: - Լսի՛ր ուրեմն, Բէգզադէի մօր {յղութեան} ժամանակ նորա հայրը ութ ամսական յղի թողնում է իւր

ւով, - թագաւորներին առաւել ա՛հ է ազատուիլ այսպիսի {յղութենից}, քան թէ կնիկ մարդերին"։ Վերջապէս Հենրիկոս

Նոքա Յաւիտենական Քաղաքին, որ անչափ շռայլութենով {յղփացած} էր, ցոյց տուեցին Գողգոթայն եւ չարչարանքի բաժակը

եւ կարճատես մարդերի կողմից: Դուք ասում էք, թէ ա՛ {յն} ժամանակ արժան էր դնել ազգի վերայ այն մեղադրանքը,

եւ չէր կամենում հատուցանել այդ գումարը, արդեօք ա՞ {յն} պատճառով, որ այդ պարտքը հատուցանելով խանգարելու

ելի մարդ, ի՞նչ է մեր թերահաւատութիւնը, արդեօք ա՞ {յն}, որ, ճիշդ ընդունելով Սուրբ գիրքը, չէինք ընդուն

ուխտելով նզով առնել, որ նոքա աշխատեն իրագործել ա՛ {յն} անդրդուելի հոգով եւ ցանկութեամբ, ինչպէս երբեմն Մ

ի գործունէութիւնը. այդ բերքերի մշակութիւնը մի լա՜ {յն} հանդէս, մի բնակա՜ն ասպարէզ այն ժրաջան եւ գործուն

նի, հազիւ ուրեմն կարող գրել եւ ընթեռնուլ, շատ ա՛ {յն} է՝ առանց զընթերցեալն հասկանալով, թշնամիք են լու

դ մերժուեցաւ, ա՛յլ, պայծառապէս կացաւ ու մնաց նո՛ {յն} առաքելութեան մէջ։ Եւ թէ ինչի՞ այս այսպէս էր լինո

եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի էի։ Եւ ես եմ ա՛ {յն} Ղազարը, որին, քո եւ շա՛տ ուրիշների ասածին պէս,

ւմ եւ չե՛ն սոսկում Տարսոնացի Սերովբէ Պաւղոսից՝ ա՛ {յն} մարդուց, որով Քրիստոսը խօսում էր աշխարհի հետ,

հութեան անո՛ւնն էլ թող չլինի ձեր մէջ"։ Եւ իսկո՛ {յն}, սորա քամակից, թէ " ո՛վ որ պոռնի՛կ է, կամ պի՛ղ

իգորի մասի՛ն է խօսքս, եւ նոցա՛ նմաններին, որ նո՛ {յն} առողջամտութեան ճանապարհին հետեւելով վարդապետեցին

է ե՛ս էլ նոցա նման եմ։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛ {յն} պատճառով որ ուսել էի Քրիստոսից, որ չէ հրամայում

ռ հաւատի ուսումը ստացած են քո օրհնեալ մօրից եւ նո՛ {յն} իսկ Տիրոջիցդ։ Եւ հասակով թերակատար կամ պակասաւոր

է դուրս եկած այդ Թուղթը. պա՛տճառ, սորա ոճը, նո՛ {յն} է Փարպեցու Պատմութեան ոճի հետ. Սուրբ Գրքի նո՛յն

՛յն է Փարպեցու Պատմութեան ոճի հետ. Սուրբ Գրքի նո՛ {յն} վկայութիւնքը, նոյն ակնարկութիւնքը միօրինակ տեսնո

ռաջին անգամ Էջմիածին անունը։ Թէ Նոր քաղաքը նո՛ {յն} Վաղարշապատն է, այդ մասին չենք ուզում ուրիշ վկայո

, Քաղկեդոնի ժողովը դատելու համար, Վաղարշապատի նո՛ {յն} Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ հաւաքեց այն սուրբ ժող

անակ տումարի ծանծաղներից, ուղղեց նորա ընթացքը նո՛ {յն} գծի վրայ, ուր կանգնեցրել էր նորան մեր բազմերախտ

մերախտ Հայրը, որ մնա՛ց ինչպէս որ կար սկզբից, նո՛ {յն} անապակ ջրերում, որոնց աղբիւրը էր ինքը մեր Փրկիչը

Նոր Կտակարանի մէջ չկայ. Հին Կտակարանումն էլ միա՛ {յն} մի տեղ. " Նախանձո՜ւ բանսարկուին եմուտ մահ յաշխար

զի կին Եթովպացի առ։ Եւ ասեն, թէ ընդ Մովսիսի միա՞ {յն} խօսեցաւ Տէր. ոչ ապաքէն եւ ընդ մե՞զ խօսեցաւ եւ լո

ռ Կորնթ., առաջ., գլ. Ե, հ. 1)։ Որ միեւնո՛ {յն} է, գրե՛թէ բառ առ բառ, Փարպեցու Թղթի բնագրում մէ

րպեցու Թղթում յիշուած Սեւուկը, եթէ այդ մարդը միա՛ {յն} լինէր մեր պատմութեան մէջ այդ անունով։ Գրեթէ 400

ղիկոսների, որովհետեւ գլխաւոր քահայութեան (որ նո՛ {յն} է եւ գլխաւոր քահանայ եւ քահանաների գլխաւոր. ըստ

գտանուած միմեանց վշտին եւ ուրախութեանը։ Քեզ ողջո՛ {յն}, սիրական, գնա՛ խաղաղութեամբ դէպի խաղաղութիւնը։

են, ո՛չ կան եւ ո՛չ եւս լինելու են, բայց համաձա՛ {յն} էին նոքա ազգի հասկացողութեանը, եւ այդ ֆանտաստիկա

օսութիւն բացեց Կլեմենտ ութերորդ պապի հետ, որ միա՛ {յն} կարող էր լուծանել ամուսնութեան կապը եւ հրաման տալ

չեւ վերջը աճում էին լոգիկաբար: Եւ հայոց կեանքը ա՞ {յն} վիճակում է ներկայումս, ուր այդպիսի բնաւորութիւնք

նիլ. շատ էլ ասենք էն կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞ {յն} էկել ա ինձ տարել, թէ կ՚երթամ մովրովին կը գանգատե

ի է, որ, առանց ընդհանուր միութեան լեզուի, ունա՜ {յն} երազ է հասարակաց ազգի առաջ գնալը։ Բայց կրկնում ե

որքան Արարատը Մնաց զրկուած քո ձայնից. {Յնշի՛ր}, քանի՛ դէպի Պառնաս Իռիս հասաւ նորանից։

եզ պ. Էմինը ասել, թէ որպէս միշտ եւ հանապազ, նո՛ {յնպէս}, եւ մա՛նաւանդ 1500 տարի առաջ պատահած պատմական ան

խ ամենայն Հայոց քահանայութեան " (եր. 136)։ Նո՛ {յնպէս} արժանաւորութեան պատճառով եւ սարկաւագը անուանւում

դարձնէ դէպի իւր անցած ճանապարհը, պիտի տեսանէ նո՜ {յնպիսի} աւերակներ, նո՜յնպիսի նաւաբեկութեան մնացորդք, որ

ճանապարհը, պիտի տեսանէ նո՜յնպիսի աւերակներ, նո՜ {յնպիսի} նաւաբեկութեան մնացորդք, որ այսօր երեւում են քեզ

ի վրայից նախդիրը հալածելու, որպէս գրչի սխալ, նո՛ {յնքան} իրաւունք ունի ամեն մարդ յատուկ անուն Գէթ ի հալածե

ազբէգն ու Էլբրուսը բաց արին մեծ վէճ. " Զգո՛ {յշ} լեր, - ասաց Կազբէգին ալեւոր Էլբրուսը, - Զու

էք, հեզութեան հոգով կանգնեցրէ՛ք այնպիսուն. զգո՛ {յշ} եղիք ձեր անձին, որ չլինի թէ դուք էլ յանցանքի մէջ

էս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ գիտէ, ուստի՛ գայ կամ, {յո} ՛ երթայ"։ Չէ՛, այս անբնական մի գործ է, եւ ազգի

իսկ էր՝ Քո զանդորրութիւն հոգւոյ: Եւ {յո} ՞ նորա թափէիր Զկիզելւոյ կայծակունս Եւ կ

սակաւաթիւ ուսումնական ոմանս, եւ այն մասնաւոր եւ [ {յո՛յժ} մասնավոր խորհրդով]: Նոյն բան է եւ զհին հայկականէ

սպէս. " Ոչ յանձն առնումք համարձակապէս ասել, եթէ {յո՛ր} 'ի քահանայապետից մերոց ակնարկէ Ղազար. արդեօք 'ի

ոցի մէջ լսւում էր մի բարձրաձայն երգեցողութիւն. " {Յո՛ր} քահանայն եւ Ղեւտացին հանդիպեալ զանց արարին, աւա՜

Ադամն զբաղուած Սիրոյ մասին չէր խօսում, Սերովբէ, {յո՜ւշ}, նրա վրայ Թափեց խաղաղ ու խոր քուն: Զեփիւռի զո՜վ

են - տպագրեալ գրեանք նոցա լի են մոլորութեամբք։ " {Յո՞ր} գիրս արդեօք ". - Աւասիկ- ասեն- գիրքն խորհուրդ Աստ

արպեցւոյն եւ զայլոց հեղինակաց վաստակս, բերկրեցաւ {յոգի}, [քաղելով] անտի [աշխարհահայեաց] տեսութիւնս եւ [բ

տ լինէր գրելոցն, այլ եւ հրճուէր եւ զուարճանայր ի {յոգի}, եւ այսպէս հետզհետէ նոր ուրեմն հայանայր հոգւով ե

րէք. եւ ես գլխովին տատանեալ ի մտայոյզ խռովութեան {յոգիս} եղէ ապաստան եւ մինչեւ ցայժմ չստացեալ զպատասխանին

ինն գոհանամ զԱստուծոյ, զի այսպիսի վարանս զարթոյց {յոգիս} ուղղախորհուրդ քաղաքացեացս համօրէն, յառնել ոչ եթէ

ահելով Ուղեւորւում եմ դէպի Ֆրանսիա, Տանջուած, {յոգնաբեկ}, խղճալի տեսքով: Մեքենաները վիթխարահսկայ Ծխում

ծ Ու խըռոված յորձանքով. Սարերի մէջ ահա {յոգնած} Քնեց զինուորը գիշերով, Թեկն տուեց նա

օտար է ժողովրդին) պիտի թոյլ տալ երբեմն, եթէ նոր {յոգնականը} բազմավանկ է, մանաւանդ եթէ երկու կամ երեք այդպիսի

ց սեփական յատկութիւնը միայն եզականում ունին, իսկ {յոգնականի} մէջ բոլորն էլ գնում են առաջին հոլովման տակ, եթէ

hoec sancta sinodus non intendit " եւ այլն։ Այս {յոգնակի} բառը՝ hoec, փոխանակ եզակի բառիս՝ hoc, երկսայր

վերջաւորութիւն։ Այսպէս եւ բոլոր հոլովմունքի մէջ {յոգնակի} բացառականքը։ Ուրեմն բացառականի կազմութեան ընդհան

յետադիր կամ վերջադիր էր։ Այս աշխատութեան մէջ {յոգնակի} սեռականները հին լեզուի բնաւորութիւն եւ վերջաւորու

ասիրութիւնը հեշտացնել։ Բացի սորանից, հին լեզուի {յոգնակի} սեռականները շատ խնամով (որովհետեւ օտար է ժողովրդ

ործ դնել եւ աշխատել, որ բուն իր խնդրի մօտ մի հին {յոգնակի} սեռական յատկացուցիչ էլ չունենայ։ Պ. Պռօշեանցը շ

ոթը նկատելիորեն վերափոխվել: Այն դեպքում, եթե {յոթ} հոդվածներում իմ կատարած զգալի ուղղումները չեն համ

ու ինձ տպագրելու իմ աշխատությունը այն հիմամբ, որ {յոթ} հոդվածներից այն, որոնք կարող էին հավանություն չգ

մ մենաստանին հասնող զանգերի տրտում ղողանջից, ահա {յոթ} ամիս է, ինչ ուրիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ ինձ մնու

եղած փողից քեզ ուղարկել. նրանք այնպես էլ, արդեն {յոթ} ամիս է, ինձ մոտ անօգուտ ընկած են: Իմ առողջու

վճարելու չէ, իսկ ո՞ւր է այդ գումարը: Երկրորդ, {յոթ} տարի տեւող քաշքշուկից հետո, պարտապանն ունի՞ արդյ

չի ստացվի: Դեկտեմբերի 7-ին ես գրել եմ եղբորս {յոթ} կետի մասին, որոնց վերաբերյալ հարկավոր է խնդրել ն

մ կողմից ամբողջովին ոչնչացվել են 22-ը, իսկ մյուս {յոթը} նկատելիորեն վերափոխվել: Այն դեպքում, եթե յոթ

ատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես շատ ուրախութենով {յոժարեցայ} եւ օրհնեցի այդ լինելու ամուսնութիւնը, եւ ահա՛ մա

եւ սրբոց երախան ՚ի խոր վհէն անատակ, ՚Ի վեր {յՈլիմբ} սլացաւ անմահ տնկոյն փոխանակ։ Ես Կարապետ Զուարթնո

այդ եկեղեցին. ըստ որում այսպէս է ասում. " Քանզի {յոլով} նորա արբանեկեալ էր զպէտս տեղւոյդ, հարցցի թէ կայ

յետ մահուան հօրն իւրոյ, տնտեսեալ զգումարն զամս {յոլովս}, ի վերջ կոյս անցելոյ ամի վախճանեալ՝ թողու կնոջ

նաջահ Հանգոյն արփւոյն տարածանէ հողագնտոյս ի {յոլորտ}. Մի թէ եւ քեզ զկուրութեան մերկել խավար չէ ի

լուսաճաճանչս Ուրանիա սիգասցի Զհրավառ զիւր լեգէոն {յոլորտս} երկնից ՚ի տարած, Կարկտաբեր թող թխպագին յաւէժ ամպ

Ձեռն ի սամիս կայ պատրաստ, ՚նդ կայմին {յոխորտ} շռինդ ահագին Եթէ որցեալ ցնցեսցիս, Զաչ

տեմ բազմամարդ յորժամ բրգամբք երկնաբերձ Գլուխ {յոխորտ} ամբառնայր ամբարտակօք մերձ ընդ մերձ։ Տեսի այո՛ զկ

ճահ, Բանասիրաց՝ զի զշինուածս փլուզանես դու {յոխորտ} ։ Թո՜ղ պատանեակդ, մինչ յառոյգ տիս մին

ցա իշխանն Անձեւացեաց Սեւուկ անուն եւ իշխանն Մոկաց {Յոհան} անուն, բազում այրուձիով ընդ առաւօտն ծագել։ Եւ ս

կ ինձ թափառել վայրապար։ Ես ընդ կորուստ իմ բաղդին {յողբ} ընկլուզայ անմռունչ Նախամարդոյն մինչ գլուխ կր

ոյց վէս բրգանց Տխրագուշակ ընդ հաւուց գիշերէի {յողբ} ու ՚ի լաց։ Զիս Հայաստան ո՛չ ծանեաւ մինչ պետութեա

բ զարժանաւորութիւն առնս հանճարեղի, եւ զի՞ էր սմա {յողբսն} որ վասն բարձման հայրապետութեան ի տանէ պարթեւազանց

կեալ եւ դուռն կնքեալ, ընդ որ ոչ ոք էանց"։ {Յողդյողդ} Իսրայէլը, մտքով Եգիպտոս դարձող Իսրայէլը, միայն

յց իր սեռի սեփական ամօթխածութիւնը ստիպում է նորան {յողդյողդուել}: " Լաւ, տու՛ր տեսնեմ, - ասում է նա Սօսին, - վա՛

րի մէջ բնաւ սխալ չէ եւ եզրակացականը եւ մենք առանց {յողդյողդուելու} կարող ենք մի անհատի մի մունջ մարդու տեղ առնուլ մի

ուզում իբրեւ թերութեան նայել Վարդիթերի մօր անխելք {յողդյողդութեանց} վրայ: Փարպի գնալու ժամանակ, Համասփիւռը հրապարակ

նդ այգս այգոյն, Թէ սիրելեաւ փարիցիս, {Յողջակէզ} անդ հանել սիրոյն... Մի՛ մոռանար, յիշեա՜

ւսն ծնօտի: Ո՛չ զիւր զդաժան գէթ հոգի Ետ {յողջակէզ} դժոխոց, Այլ եւ բազմաց առաջնորդ Հանդիսա

կեան, իսկ երկրորդն ի մեծարու եւ ի պատկառելի առնէ {յողջոյն} Հնդկաստան ՚ի պ. Յարութիւնէ Աբգարեանց: Ծրարքս այ

Տիկնոջն երկնաւոր Պաշտեալ առ նախնիս {Յողջոյն} աշխարհիս. Խնկեմ զանուն քո, Երգեմ զսէ

ապազ ի դրախտին: Այգուն այգուն զգնայ, {Յողջոյն} եկեալ չուառիս, Եւ չիցէ՞ ինձ հերիք նա:

ի մեզ Վասակ, լրբի անամօթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ {յողջոյն}, եւ քո զմտաւ ածեալ, որպէս պարտ է առնել մեզ, հր

[իբր ի բազումս] անգործածական բառից, շարունակելոց {յողջոյն} ընթացս գրուածոյն իբրու ընդ մի օղ շարեալ, առ եւ ո

եք շնորհիւ արարչապետին աստուծոյ գտանիմք համայնովք {յողջութեան} վիճակի եւ ցանկամք զի եւ դուք ի նոյնպիսին մշտնջենա

ութեանդ մեծի... իմ ուսեալ է ըստ հնոցն բարբառիլ {յոճ} համեղական ազդոյ եւ հարազատ: - Ես մեղաւոր չե

մեր լոյս առեալ ի յունաց եւ ստրկաբար կալանաւորեալ [ {յոճ} խօսից յունականին], զնոյն կալան շաւիղ եւ նոցին առ

եթէ զայս ամ ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայոյն եւ նոր {յոճ} խօսից, հասկանալի առ հասարակ, վասն զի հասկանալիք

նկապտելի յատկութիւնք են եկեղեցւոյն Քրիստոսի: Այլ {յոճոյ} խօսից Այվազովսքւոյ յայտնի նշմարի, զի զամենայն զն

թիւն, զի մի՛ նեղեսցին ՚ի մտատանջութենէ, անկելոյ {յոմանս} ի նոցանէ, ի ձեռն ոմանց խռովասիրաց ոչ անյայտ եղել

իկաց, քանզի նոյն նա Սիմոնեանն գոլով անդ կոչեցեալ {յոմանց} քաղաքացեաց Նախիջեւանայ վասն դաստիարակելոյ զորդիս

նթացս այսր առողջարար դեղընկալութեան հրաւիրեալ եղէ {յոմանց} ազգասիրաց յանձին առնուլ վերստին զպաշտօն հոգեւոր ե

: 6 Գործս այս լինելով անտեղի ինչ եւ յարդարեալ {յոմաց} անխիղճ անձանց ոսոխացելոց ընդ իսկ չունի բնաւին ընդ

ամակորութեամբ, որպէս թէ ոք, որով թարթափեալ էր ի {յոյզ} եւ ի խնդիր միոյ միայնոյ հայաբար հնախօսութեան կարո

կ տանց՝ զորս ցարդ չէ իմ տեսեալ եւ զորս փոքրագոյն {յոյժ} ասեն լինիլ, քան զերրորդ տունն, յատկացուցեալ միմ

ան ընթացք տեղւոյս չեն ըստ Լոնդոնի, այլ համրաքայլ {յոյժ}: Աշխատել աշխատեցայց փութացուցանել զվախճան գործո

լ ի Ռուսսիա, քանզի ճանապարհորդութիւնս այս, ծանր {յոյժ} եւ տաղտուկ, քամէ զվերջին իմ զոյժ: Խնդրելով

ւն, - Կար ժամանակ ` այս հարցն էր, Նոյնիսկ կնճռոտ {յոյժ}, աւա՜ղ, Բայց գիտութիւնն լուսաբեր Կնճիռը այդ լու

ո՛ղ զքերթողականին վսեմ ճարտարութիւն, որով սակաւք {յոյժ}, քան եթէ բազումք, խիլային ի բնութենէ՝ աստուածա

աթոյր զանձամբ ինչ արկեալ Լօդիկ ազնիւ, տխուր {յոյժ} ի տես: " Ողջո՜ւյն քեզ, քո՛յր, տիրաւա՛նդ

շտին՝ անօթն ընտրութեան Զգայ... ՚ւ ի մեղմ {յոյժ} աւաչ Վարդի արհին բալասան... Ամէ՛ն.

մ ՚ի Շնորհալին " առող յՈրդւոյ անճառաբար ", սխալի {յոյժ}. զի այսոքիկ ամեն այն ո՛չ ցուցանեն զմշտնջենաւոր ծ

ւթեան, ոչինչ ուսանիմք ի սուրբ գրոց, եւ հաւանեմք {յոյժ} ընդ այն, եթէ գործք մեր յանդիման առնեն զմեզ Աստու

. մեծութեամբ իբրեւ զմեծ մի բլուր եւ բարձր մինչեւ {յոյժ}, եւ 'ի վերայ նորա սիւն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նոր

ահապարտաց եւ տարեալ 'ի Դուռն զի մեռցցին, որք էին {յոյժ} տղայք"։ (Փարպ. Պատմ. եր. 185)։ Դնենք,

ւթիւն 'ի մէջ Մխիթարեան Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց {յոյժ} յոյժ, եւ յերկուս ճեղքեցան ուղղափառք. մանաւանդ թ

'ի մէջ Մխիթարեան Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց յոյժ {յոյժ}, եւ յերկուս ճեղքեցան ուղղափառք. մանաւանդ թէ եւ

ան հեղինակաց չորրորդ կամ հինգերորդ դարու՝ սխալին {յոյժ}, եւ թէ ո՞րչափ հակառակ էին ընթացք սոցա ընթացից թա

արտութիւն չի՛ք առ հայոց ուսումնականս, թո՛ղ զայն [ {յոյժ} տարակուսելի] ճշմարտութիւն, զոր ընդունին դոքա ի բ

տար ի լուսաւորեալ հոգւոյ մերումս ժամանակի, թէպէտ {յոյժ} ազգակից խաւար ճշմարտութեան պապականաց յընթացս միջի

Հայոցն, հարկաւ ուներ լինել ինչ մի ի ստորագունիցն {յոյժ}: Արժանի էր հարցասիրութեան, թէ զի՞նչ իմանան ի

ն Գրիգորի: Գոգցես ամենայն մատենագիրք մեր, սակաւ {յոյժ} բացառութեամբ, հետեւին uոցա, որպէս տեսցուք ի ստո

, պտուղք այնքան երկարավաuտակ աշխատութեանցն սակաւ {յոյժ} տեսանին, այլ պիտոյ է սակաւիկ մի զաչս դարձուցանել

տոյ էր խոստովանել՝ աղճատելով զայն ըստ սահմանաւոր {յոյժ} տեղեկութեանց, յոյն եւ լատին դպրութեան, զոր յետո

ցուցանէ: Թո՛ղ զի պատմությունն ողջոյն պակասեալ է {յոյժ} եւ յոյժ ի պատմական արժանաւորութենէ. ոչինչ տարադ

: Թո՛ղ զի պատմությունն ողջոյն պակասեալ է յոյժ եւ {յոյժ} ի պատմական արժանաւորութենէ. ոչինչ տարադէպ համար

զայր աշխատասէր զանազան աշխատութեամբ (որք անագան {յոյժ} յետ տպագրութեան հասեալ են առ մեզ առ աշխարհին հեռա

ասկանալի էր հասարակ ժողովրդեան եւ պիտանի մասնաւոր {յոյժ} անձանց, որք ըստ իս պաշտօնեայք համարին նուիրական

ութեան: Հեղինակք առ մեզ ի Ռուսահայս արժանաւոր են {յոյժ} թուով, յորոց սակի Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեան,

կիմք հետեալ ձայնարձակութեան մարց. ի հարկէ բարւոք {յոյժ} լինէր, եթե պատուելի հայրենակիցք մեր ազգասիրաբար

ուրիշ ի՞նչ կրնայինք աւելցնել: Գիրք մը, որ Հայ, {Յոյն}, Հրէայ ազգ չթողուր, ամենուն ալ " սըկէց ելի հուն

եր ազգի մէջ եւս մի բան մտած էր Պարսիկ, Ասորի կամ {Յոյն} գրերով: Ինչ որ կար չկար՝ թէ՛ արքունական եւ

հետ Թէորիանոս անունով իմաստասիրութեամբ հռչակուած {Յոյն} աբեղան, որ սա բերանացի խօսէ Շնորհալու հետ եւ կար

իւր ազգը խաբող, յունական օգուտը պաշտող եւ աւելի {Յոյն}, քան թէ Հայ: Բացի սորանից, մի քանի բաներ, որ

Յովհաննէս Կաթողիկոսի գրուածներով: Մի խօսքով, ես {Յոյն} կը լինիմ եւ Յոյների համար, կամ աւելի լաւ, կ՚աշխ

- Որպէսզի Թիւրքիոյ ստրկացած Հայ, Սկլաւոն եւ {Յոյն} ժողովուրդը քաղաքակրթիչ հոգաբարձուից չզրկուի:

[ակուած է] 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {յոյն} Աստուածաշունչ: Նոյն առաւօտը Կորեան գիրքը դարձուց

իսը ` ուրախութիւնը - Արձագանք Բիւզանդական անունով {յոյն} օրագրին: 18 դարու վերջին կէսի վերայ մի խորհրդած

րդատայ. իմա դու ինձ զմատենագրութիւն Ագաֆանգելեայ {յոյն} պատգամագրի, իսկ հեռացեալ փոքր առ փոքր ի միջերկրէ

ւն ազգիս եւ բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ {յոյն} եւ ասորի գրով։ Պատմական եւ բանաստեղծական յիշ

ուածայնոց. յերկրորդականն գահ՝ բազմի Ագաֆանգելոս {յոյն} պատմիչ, ճառելով զանցս՝ որք անցին ի տարածանիլ քր

գիտութիւնս. սոյն նա յայտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ {յոյն} եւ ասորի գրեանց, զորս թէեւ ըստ ժամանակին անգթանա

րիգոր Վկայասէր թարգմանիչ վարուց սրբոց յասորի եւ ի {յոյն} լեզուաց, որոյ վասն եւ Վկայասէր կոչեցաւ: Յերկ

րսէս Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ գիտուն {յոյն} եւ լատին դպրութեան ի 23-երորդ ամ ի կենաց իւրոց ար

աղճատելով զայն ըստ սահմանաւոր յոյժ տեղեկութեանց, {յոյն} եւ լատին դպրութեան, զոր յետոյ նոր ի նորոյ տպագրե

երը, ուր Յազկերտներ, Լանկթամուրներ, Թաթարներ, {Յոյներ} եւ այլ օտար ազգեր աւերում են Հայաստանը այն պատճառ

կացաւ եւ միանգամայն նոր կերպ ստացաւ, ինչ ժամանակ {յոյները} փոխառին կրօնական գիտութիւններ Եգիպտոսից եւ Փիւնիկ

ան խնդրի մասին, այդ բոլորը միշտ պատահել են նախ՝ {Յոյների} առաջարկութեամբ եւ երկրորդ՝ ազգի անիշխանութեան կա

ոսի գրուածներով: Մի խօսքով, ես Յոյն կը լինիմ եւ {Յոյների} համար, կամ աւելի լաւ, կ՚աշխատեմ ճշմարտութեան հա

էր միայն մի փոքր մեղմել զանազանութիւնքը Հայերի եւ {Յոյների} մէջ՝ թէ՛ ծէսերի եւ թէ՛ հաւատի վարդապետութեան " (

եւ այլն: Արգոյ հեղինակը նոյն յորդորը տալիս է ե՛ւ {Յոյներին}, ե՛ւ Հրէաներին եւ վերջապէս պատուիրում է Հայերին

իշխանութենից, իսկ այժմ կտրելով իւր հաղորդութիւնը {Յոյներից} եւ բոլոր Արեւմտեան եկեղեցիներից, որ այն ժամանակ

ամարում, ժողոված են Թուրքից, Թաթարից, Պարսից, {Յոյնից} եւ ուրիշներից, որոնց ժամանակ առ ժամանակ հպատակեց

պարարի յուսով տեսութեան երկնառաք Հօտապետիդ: Այն {յոյս} ՝ յետ բազմօրեայ ակնկալութեան այսօր լնանի, եւ մեն

աց, յետ ընդ երկար վարանմանց այն ինչ բարձաւ յինէն {յոյս} վերակենցաղելոյ ըստ գուշակության բժշկացն, հարկադր

դ իս՝ համարիմ թէ գիտացեալ է Ձեր գերազանցութիւն: {Յոյս} իմ հաստատ է ի Ձեզ, թե Դուք, ողորմած տէր, ըստ բ

առաջի Ձերոյին գերազանցութեանց այլապէս. կենդանի է {յոյս} իմ, թէ եկեսցէ ժամանակ, յորում Ձերով Հայրագութ խ

հրատարակած " Մեղուն " ուսումնական լրագիր է, որով {յոյս} ունի նա լուսաւորել Հայոց ազգը: Այս տեղ չկարո

որոնք, բոլորովին ծերացած լինելով, այսօր, վաղը {յոյս} ունին հանգստանալ բնութեան գոգումը: Գետի ափը, մի

րծերի համար. այդ էր ահա եւ իմ լռութեան պատճառը: {Յոյս} ունիմ, որ այսուհետեւ կենդանանայ մեր նամակակցութի

նորա՞ գործ է գրել այդպիսի բան։ Սխալւում է, եթէ {յոյս} ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզայի վերայ: Թող յայտնի

նայիբի պատճառով ընկնելով քո մարդերի ձեռքը, երբէք {յոյս} չունէի ձեզ տեսանել, բայց մանաւանդ չէի կարծում,

ասած են մինչեւ երկինք: Դուք պարծենում էք կամ մեծ {յոյս} ունիք ձեր որդու մեծատուն բարեկամների վերայ, բայց

ն նիւթեր մեր ժամանակից պատմութեան համար: Կո՛մս, {յոյս} ունիմ, որ կը գայ մի օր, երբ այդ բոլորը կ՚երեւին

ողբոց իւրոց զհակառակն գտեալ գրեսցէ, յայնժամ գոյ {յոյս} կենդանութեան մօրս թշուառացելոյ, ապա թէ ոչ ընկղմե

հիմնաւոր տեղեկութիւնք ունենաս այս բաների մասին եւ {յոյս} ունեմ երբեմն կարդալ քո Յիշատակարանի մէջ այս բոլոր

իսի ծանր գնով գնել կարդինալական գլխարկը: Մեծ {յոյս} ունինք վեհափառ Մատթէոս նորընտիր ծայրագոյն պատրիար

Մեզ հարկաւոր է կեանք եւ շարժողութիւն, հարկաւոր է {յոյս} ունենալ մեր անձին եւ մեր ընկերի վերայ, եւ առանց

է, որով վարակուելով՝ կորուսանում են այնուհետեւ {յոյս} եւ հաւատը իւրեանց վերայ, հանդիսացնում են մի ողոր

ձեռքից Բէգզադէի տուած 5 մանէթը: Եթէ, ինչպէս {յոյս} ունինք, մի տեսակ մարդերի օրագիրքը կամ լրագիրքը ա

ել բոլոր Հայոց ազգի կին մարդերից, որոնցից դեռեւս {յոյս} ունինք, եւ սոցա վերայ սաստիկ զարկում է մեր սիրտը

յ մատենագրին, քան թէ ունէր Պ. Խուդաբաշեւը: {Յոյս} ունինք, որ խաղաղ հոգով կը լսէ մեր գրածը Պ. Խուդ

" արտաքին թշնամանք չէ, այլ ներքին համոզումն"։ {Յոյս} ունինք, թէ եւ դպրութեան Դոն Քիշօդները կը դադարեն

ւիլ Ձեր հետ՝ գրելով միգուցէ երկարախօս նամակ: Ես {յոյս} ունեմ, որ Դուք բաց գրկով կ՚ընդունիք Ձեր հեռաւոր

նորան մի փոքր ուսումնասիրել այդ հեղինակութիւնքը: {Յոյս} ունինք, որ այդպիսի ուսումնասիրութիւնը աւելի մխիթ

կ՚աշխատեմ ճշմարտութեան համար, Հայերի ընդդէմ, եւ {յոյս} ունիմ, որ իմ ոչխարքը կը լսեն իմ ձայնին եւ այլն,

ամարեցինք մեզ՝ առաւելը թողնելով ուրիշներին: {Յոյս} ունիմ, որ այս նամակս տեղ կը գտանէ Ձեր Յիշատակարա

եւ աղքատութիւնը բարձրաձայն խօսում են այստեղ: Եթէ {յոյս} ունինք ապագայի վերայ, նորա երեւեցուցիչը դուք էք

է իւր կեանքի թելը, նորան չէ գգւում մի հրապուրիչ {յոյս}, նա չէ տեսնում իւր ապագայի հորիզոնի վերայ մի երջ

է հայ շինականի ձեռքը մի փոքր դրամ անցանէ, եթէ նա {յոյս} ունենայ, որ իւր աշխատութիւնը պիտի գնահատուի, եթ

ղը, առնողը կարօտ է, քանզի ոչինչ ունի: Նա միայն {յոյս} ունի, թէ ահա կ'առնու ապրանքը, կը վաճառէ, նորան

: Քանի որ յոյսը չէ հիմնւում ստոյգ հաշուի վերայ, {յոյս} չէ, այլ անձնախաբէութիւն: Առանց սերմանելու հունձ

վարագուրով, որի վերայ մարդը խոշոր տառերով գրել է {յոյս}: Ապագան ծածկուած է լոկ կարճատես աչքերի համար: Ա

մէն մարդու մի նոր պաշտօն կատարելու ժամանակ: {Յոյս} ունենք, որ նոքա հասարակութեան կողմից պատահելով մ

րոյականը, եթէ մարդը բարոյական էր յառաջուց: {Յոյս} ունինք եւ կը ցանկանք նոյնպէս, որ հասարակութեան ք

րի մէջ տեսանում ենք քանքար խոստացող բոյսեր: {Յոյս} ունինք թատրոնական գերատեսչութեան կողմից, որ նա մ

գահավէժ ընկաւ ֆրանսիական ընտանեկան կեանքը: {Յոյս} ունինք նոյնպէս, որ ազգային թատրոնի սկզբնապատճառք

ան հետ, կարո՛ղ են մեծ ընթացք տալ թատրոնին: {Յոյս} ունենք, որ ազգը չզլանայ իւր ձեռնտուութիւնը, օրը

միոյ ընկճելոյ, որոյ այսպէս իցեն հոգեւորք, զի՞նչ {յոյս} ազգին, որ զօրահանապազ դաւի եւ խարդախի յարանց, զ

շիրիմը կը կորչի. Պառկի՛ր խաւար հողի տակ, {յոյս} մի՛ կապիլ ոչ ոքի. Ոչ ոք քեզի այս չի գալ, ո

մ է կամաց-կամաց, Կեանքս նորից հետ դառնալու {յոյս} չմնաց: Ե՛կ, Ալեքսանդր, իմ անդրանիկ որդի

կրկնում է, Նորան սուրբ գիրք ու հաւատ {Յոյս} մեծ անուն տալիս է: Բայց ի՞նչ բան է այս յոյ

լով. Բայց ի՞նչ կարդաց, ի՞նչ տեսնէ - {Յոյս}, յոյս, գլխից մինչեւ ցած ` Վերջումը մահ է

Բայց ի՞նչ կարդաց, ի՞նչ տեսնէ - Յոյս, {յոյս}, գլխից մինչեւ ցած ` Վերջումը մահ է գրած:

ը զոհուի: Գնա՛, եղբայր, Աստուած քեզ {յոյս}, Ազգի սէրը քաջալեր, Գնա՛, թէեւ չեմ

ռաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է թէեւ 12-ին, բայց {յոյս} կայ, որ առաջ էլ տեսնուինք: Այս երեկոյ, լոյս 6

այ եղբօրիցս 20-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի: {Յոյս} ունիմ, թէ վաղը երթայ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօր

եւ գլխիս ցաւերը գնացին, կոկորդիս ցաւը թուլացաւ, {յոյս} ունեմ, որ վաղը իսպառ լաւանամ: Այսօր նամակ ստացա

], Մագղաղին[էին], Սուլթ[անշահին] եւ Բերուբէին. {յոյս} կայ, որ 7-ին վերստին գան տեսութեան: Ապա թէ ոչ `

21 եւ 21-22 հանգիստ եմ, տկարութիւնս շատ թոյլ է. {յոյս} կայ, որ շուտով կորչի: 21-ին նամակ ստացայ եղբօր

ն միմիայն երկիւղի միջնորդութեամբ: Երկիւղն է, որ {յոյս} է տալիս մարդուն ապրել ուրիշ մարդու հետ, ենթադրել

նդակութիւնը, հարցասիրութեան արժանի բան լինելով, {յոյս} ունիմ, որ տեղ գտանէ կամ Յիշատակարանիդ մէջ, կամ

յսինքն՝ եթէ ջրին խումը, ապա եւ երկաթին ծեծուածքը։ {Յոյս} ունինք, որ այժմ հասկացուցինք, թէ ինչ նշանակութիւն

, որով, ինչպէս ամենայն ազնուամիտ բանագէտ մարդ, {յոյս} ունէր ջերմացնել այն սառնութիւնը եւ պաղութիւնը, ո

ւ Էջմիածնի մէջ, ունեցել է սրտումը մի յաջողութեան {յոյս}, իսկ որքան մօտենում է Մայր-Վանքին, այնքան եւս զ

ծ է Չինաստանի հետ, նորերումս տիրել է Կանտոնին եւ {յոյս} ունի, յառաջ գնալով այդ աշխարհակալական հանդիսումը

լեզուն: - Եւ ո՞ր յայսմհետէ այն բարբառ իցէ, {յոյս} արժան էր խօսել ընդ մռայլութեանդ մեծի... իմ ուս

է, իմ զաւակի գալովը, դժոխքի զօրութեան չափը, ես {յոյս} ունիմ, որ այն դժուար խնդիրներում մինչ տէր սատանա

սանելով, որ բանը այսպէս է, որ այս մասին մի բարի {յոյս} չկայ քեզանից, ես ինքնին սկսեցի լինել այդ խնջոյքի

ը, բարեկամաբար զարկելով պ. Մարկոսի ուսին, - եւ {յոյս} ունիմ, որ դու այնքան խորհրդապահ կը լինիս, որ ոչ

մ եւս չէ կարող գտանուիլ: - Ինչո՛ւ համար, ես {յոյս} ունիմ, որ նա մինչեւ էգուց բանը աւարտած կը լինի:

երի: Նա ապրում է քաղաքի մէջ իւր չքաւորութեամբ եւ {յոյս} ունի հարուստների վերայ, որ կը հոգան քաղաքի բոլոր

առ յուսահատ իբր անխել նաւորդք Կորուսել էին եւ {յոյս} փրկութեան: Նաւորդների մէջ ես տեսայ նորա

զգացմունքներով գնում էր անկողին: Ճշմարիտ է, {յոյս} ունէր Շահումեանց Գէորգի - իւր սիրականի վերայ, որ

արքը օրհնութեան պսակի կապով: Բայց այդ դեռեւս չոր {յոյս} էր: III Այն, որ չգիտէր Մանուշակը, թէ ի՞նչ է

այ մէջ ձեռքս ոտքս կապած, վեր առնուն ու տան... {Յոյս} ունիմ քո վերայ, համբուրում եմ քեզ. մնաս բարեա՜ւ

տէք, թէ որքան ուրախացուցիք ինձ ձեր գալովը: - {Յոյս} Աստուած, որ մեր խօսակցութիւնը եւ բարեկամութիւնը

գամայն: - Շատ բարի, եղբայր, կարող ես հաստատ {յոյս} եւ հաւատ ունենալ իմ վերայ, ես իսկոյն կ՚երթամ դրա

նդրում եմ, որ դուք անպատճառ շնորհ բերէք իմ մօտ. {յոյս} ունեմ, որ կը կատարէք իմ խնդիրս, եւ կատարելով,

նը որոնելը եւ նորա գոյութեան եւ լինելութեան վերայ {յոյս} եւ հաւատ ունենալու սերմերը տնկած էին մարդու հոգու

ծաղկեցաւ սէր, հնազանդութիւն, երախտագիտութիւն, {յոյս} եւ հաւատ։ Նորա արդիւնքն էր, որ գերդաստանների մէ

ուր մի մարդ արծաթով գնում է մի պաշտօն, ասել է թէ՝ {յոյս} ունի իւր պաշտօնից ստանալ ոչ թէ միայն այն արծաթը,

ը թաղուած էր վերին աստիճանի անառակութեան մէջ։ Նա {յոյս} ունէր միաւորել իւր Կարգի հետ Լօյոլան եւ նորա աշակ

ղեւորեցան դէպի Հռովմ։ Այս վերջի երկուսը շատ փոքր {յոյս} ունէին գործի յառաջադիմութեան վերայ եւ այնքան առաւ

կանութենով, բանաստեղծութենով եւ փիլիսոփայութենով {յոյս} ունէին, նաեւ աշխատում էին իսկ հասանել մի նոր լաւ

ով մինը (Jacques Clément) բարեպաշտ հոգետես, որ {յոյս} ունի, թէ հրեշտակները օգնութիւն կը հասանէին նորան

սը, որ ոչինչ բանով իւրեան նախորդներից պակաս չէ, {յոյս} ունի Աստուծոյ օգնութենովը վրէժխնդիր լինել այն անպ

անական ուսման ընթացք բանալու։ Յիսուսեանք մեծ {յոյս} չէին կարող ունենալ թագաւորի վերայ, որ երբէք հաւա

ասարակութիւնը: Այդ Կանոնադրութեան միջոցով հայերը {յոյս} ունէին վերջ դնելու մէկ ընդմիշտ ազգային-կրօնական վ

անհարթութիւնքը չմոռնալ: Հաստատ հաւատացած ենք եւ {յոյս} ունինք, որ մեր անկեղծ ու արդարադատ, թէեւ խիստ ե

ս իր տեսակի " ճառագայթների կրկին բեկբեկումն " է: {Յոյս} ունինք, որ մեր ապակու երեսը նոյնպէս հարթ լինի եւ

լինի եւ նորա թանձրութիւնը զուգահեռաբար հաւասար, {յոյս} ունինք, որ ոչինչ չկարողանայ դաւաճանել ճշմարտութե

ան տիրապետութիւնը: Ի՞նչ է դորայ խորհուրդը. ի՞նչ {յոյս} ունին դորանից: Խորհուրդ չկայ. յոյսն էլ թեթ

աւելորդ չէր գոնէ՛ մի բացասական ծանօթութիւն: Մենք {յոյս} ունինք, որ արգոյ Պռոշեանցը ուրիշ անգամ աւելի շատ

երջացնելով իր յառաջաբանը, այսպէս է ասում. " Մեծ {յոյս} ունիմք, թէ ազգը կ՚ընդունի Սոս եւ Վարդիթերը, որպ

ատակաց արձանները կտայ կուլ տալու։ Բացի սորանից, {յոյս} ունինք, որ ազգը ինքը եւս այժմ, ինչպէս մինչեւ այ

չլինելով մեր սիրական ազգի համար՝ նորը բարի բարի {յոյսեր} խոստանում է մեզ: Անցեալ տարում դուրս ցայտեց առաջ

Այդ տարում խլրտուեցան մի քանի միտքեր, որոնք մեծ {յոյսեր} տալիս են Հայերի յառաջադիմութեան մասին: Այն

գլխին յաւիտեան. Չկան ինձ ոչ այս, ոչ այնտեղ {յոյսեր} ։ Թոյն խառնած նռան հետ կարմիր ջրի

զմում մի ժամ, մի րոպէ հերիք են շատ անգամ դարաւոր {յոյսեր} ոչնչացնելու, աշխարհի զուգակշիռը խանգարելու համար

, ռուսերէն, գերմաներէն եւ թուաբանութիւն, եւ մեծ {յոյսեր} տալով իւր ապագայ յառաջադիմութենից, այնպէս գրաւել

նք չունէր չընդունելու) որպէս ապագայում աւելի մեծ {յոյսեր} տուող երիտասարդ բանաստեղծի մի աշխատութիւն. " եւ

ետ գնայ, եւ պիտի չքանան այնուհետեւ մեր բարի բարի {յոյսերը}, որ ունէինք այդ քաղաքից: Իհարկէ, լսելու եմ

երիտասարդութիւնը, որոնց վերայ են մտածող մարդերի {յոյսերը}, ժամանակի եւ դարու այն հարազատ որդիքը, իւրեանց

թիւն չունի հողի հետ: Նորա օգուտը եւ վնասը, նորա {յոյսերը} եւ ահը, - այդ բոլորը կապուած է վաճառանոցի (bours

, պէտք է որ մեք եւս ամէնից շատ օգուտ քաղենք: Մեր {յոյսերը} անշուշտ պսակուելու էին, բայց երբ որ մի քառորդ ժա

րայ, արտասուք էին կաթում աչքերիցս: Բայց ապագայի {յոյսերը} մեր աչքի առաջեւ նկարագրելով, մխիթարում էինք միմե

դրութեան գրեթէ երկամեայ գոյութիւնը արդարացրեց նրա {յոյսերը}: Իրերի այս վիճակը չէր կարող դուրեկան լինել

կով մի վայրկեանի մէջ փորեցին ու քանդեցին Աբովեանի {յոյսերի} հիմքը, որոնց աւերակքը լուացուեցան յետոյ առաքինի

մէական խոստովանելու համա՞ր, որ հանգամանքներից եւ {յոյսերից} բռնադատուած վազել է դէպի հայոց եկեղեցու, ոչ երբե

էր թւում. վերջապէս, զրկուելով ամենայն բարեյաջող {յոյսերից}, մտածեցի գործ դնել իմ գերմարդկային զօրութիւնը.

դնելով, կամ գուցէ դեռեւս աշխարհի ապագայ փառաւոր {յոյսերից} հրապուրուելով, մնային այնտեղ, հրամայեց նորանց մ

ւնը Լուսաւորչի տնից վերջացել էին, երբ նա մեծամեծ {յոյսերով} ոտք էր կոխում Հայաստան՝ յունական լուսաւորութիւնը

Այլ դու, ո՛վ մարդ, այս աշխարհքում բեռնաւորուած {յոյսերով} Ի՞նչ ես օրդ դատարկ անցնում ` հառաչելով ու լա

ոնեայ, դատապարտւում ենք, եթէ, կորուսանելով մեր {յոյսը}, ձգէինք մեր անձը յուսահատութեան ծովը: Ասում էք

ձեզանից կախւում է ազգի ապագան եւ ձեր վերայ է միակ {յոյսը}: Ինչ չափով պիտի արդարացնէք այդ յոյսը, դորա վկան

երայ է միակ յոյսը: Ինչ չափով պիտի արդարացնէք այդ {յոյսը}, դորա վկան եւ չափողը պիտի լինի ձեր գործը:

ւ զօրութիւնը: Վա՛յ այն ծառին եւ բուսականին, որի {յոյսը} դրուած է միմիայն, գիշերային եւ առաւօտեան, բարձր

, երբ հաշիւ չկայ, այսինքն՝ գիտակցութիւն չկայ: {Յոյսը} ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ստոյգ հաշուից բղխելու հետեւ

, եթէ ոչ ստոյգ հաշուից բղխելու հետեւանք: Քանի որ {յոյսը} չէ հիմնւում ստոյգ հաշուի վերայ, յոյս չէ, այլ ան

նի, ի վերջոյ մեզ սիրելի է լինելը: - Ա՞յս է {յոյսը}: Բայց մարդը այս բոլորը քննելու ժամանակ անշո

է՛, իմ պարոն, համաձայնիր, որ առանց հաշուի է քո {յոյսը}, թէ քո որդիքը նոյնպէս պիտի տիրանան այն կարողութե

կատաղի մրրկի, Գնաց շիջաւ այնուհետեւ ` նորա {յոյսը} ու կեանքը, Բայց ով սովոր էր վտանգի՝ չի պղտ

րտը բազմութեան, Խոր հառաչանք քաշեց սրտից, {յոյսը} եղաւ ողջ ունայն. Տեսաւ բազմած Նիկողոսի գահո

ոյս մեծ անուն տալիս է: Բայց ի՞նչ բան է այս {յոյսը}, Արդեօք երբէք իւր օրում Մարդու լցեց փ

- " Երթա՛նք, երթա՛նք գերեզման, Այս է {յոյսը} աշխարհիս"։ ԼՍԱՐԱՆ Այն ի՞նչ տուն

Դարձել է Հայոց լուծը անողոք: Մեր {յոյսը} սակայն մեր վրայ լինի. Այսինքն ազգի մեր ընդ

նչպէս ըստ մեծի մասին ժողովրդի բարբառն է։ Մեր {յոյսը} հաստա՛տ է, որ այսպիսի հեղինակի գրչի տակ մեր ժողո

օթեցինք առ երկնաւոր Հայրը եւ մեր կեանքի փրկութեան {յոյսը} դրեցինք նորա վերայ: Իմ բոլոր ընկերները սրտաթափ է

ում են։ Անարատ եւ ամեններից յարգուելու արժանի {յոյսը} ՝ տէր Խոսրովիկը, տակաւին մեր երկրի սահմանը չհասա

անում էինք այդ տեղը " Սեւկի պարտէզում ", մեր մեծ {յոյսը} այս էր, որ այստեղ իմաց տանք ընթերցողներին բանի զ

թոռները, դժուար է հաւատալ: Չսերմանած, հնձելու {յոյսը} չար անձնախաբէութիւն է. եթէ մեր պապերը եւ հայրերը

ապրելու կերպին եւ այլ հանգամանքներին, այստեղ իմ {յոյսը} դու ես... Բայց ինչպէ՛ս անխելք եմ ես... Ինչպ

աստ լինել նորան։ Կտրած էր այնուհետեւ Մխիթարի {յոյսը} մարդերից։ Աստուծոյ անքննելի տնտեսութեանը յանձնել

այս բաները՝ չէ պիտոյ մոռանալ, որ եթէ Հայոց ազգի {յոյսը} մնացած լինէր մեր հայկական աբեղաների շնորհքին, մե

իտութենով զինուորուած։ Այս Յիսուսեանները Կսաւիէի {յոյսը} չունէին, որ միմիայն Քրիստոսի վարդապետութեան ուժո

չէին կորցնում գէթ քաղաքական ժողովի անդամ լինելու {յոյսը}, իսկ միւս կողմից, աչքի առաջ ունենալով իրենց սահ

ւթիւն: Բայց այս մխիթարութիւնը հիմնուած է չոր {յոյսի} վերայ. նա չէ՛ կարող փարատել իսկոյն այն խաւար եւ

ել է անկարգութիւն, խառնակութիւն, մտքերի մրրիկ, {յոյսի} եւ ցանկութեան ալեկօծութիւն, ախտերի ամբոխմունք զա

ընդդէմ․ եօթանասուն վեց զուր փորձերը դղրդել էին իմ {յոյսի} եւ հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին փորձը եթէ

ունեցող մի մարդ: Մանուշակը կէս երկիւղի եւ կէս {յոյսի} մէջ քնեցաւ, ամենակալ տիրոջը յանձնելով իւր անձը:

, Հանգիստ ու ազատութիւն: Սպասելով այն {յոյսին}, Մինչ նա տանը նստած էր, Յանկարծ բաղխե

րտասուախառն խօսքերը, որքա՜ն պիտի մխիթարուէի ես. {յոյսիս} արեւը մի գրկաչափ աւելի պիտի բարձրանար ազգային փրկ

ի գործակցութենից։ Մխիթարը դատարկ դուրս գալով իւր {յոյսից}, որ ունէր Խաչատուրի վերայ, գնաց դարձեալ Հայաստա

ր կոչում: Այն պապին, որ անբախտ Հռոմի եղած չեղած {յոյսն} էր, որի կեանքը գիշեր ցերեկ նուիրած էր արթուն հսկ

յասելն յերես 65. " Անարատ եւ յամենեցունց յարգելի {յոյսն} ՝ տէր Խոսրովիկ, չեւ եւս հասեալ ի սահմանս մեր՝ մ

. ի՞նչ յոյս ունին դորանից: Խորհուրդ չկայ. {յոյսն} էլ թեթեւութեան արդիւնք է: Թող այդպիսի պարոնները

Այլ նա առ այս. - Եւ, ո՞ իցես դու: " {Յոյր} ի դրախտին երգի վարդենւոյն՝ Սոխակին ցանգ մե

էն գրելով առ պ. Նազարեանցն, եւ այն ընդ ձեռն պ. {Յոնանեանցին}, եւ որպէս թէ նամակն այն խնդրագրով մերձ իբր 280 ա

ացո՛ եւ դու զտուն քո, զի թոյլ տուեալ է յարքայէ. {յոչ} կարել նորա զայս առնել, յանդիմանակցացն յաւել յարկ

դրիա 20 Ելայ նոյեմբերի 2 Երուսաղէմ մտայ 4 Ելայ 8 {Յոպպէ} 9-10 Ալէք[սանդրետ] 11 Ելայ 14 Իզմիր մտայ 18 Ելայ

եալ ընդ պարտուք՝ մեռանի թողեալ զգործն յԱւետիս եւ {յՈսկան} Երեւանցիս ապաստան, որք լրացուցեալ զշինութիւն տառ

նն, ուրեմն եւ ամենայն գրուածք հեղինակաց ծաղկելոց {յոսկեղէն} դարու հայկականս դպրութեան մերձենալի ամենայն հայոց

նին գործք ո՛չ կսկծեցուցան էին զսիրտ մեր: Այլ եթէ {յոսկեղէնն} դարում, գոնեա՛ եւ այս անգամ չկարացաք այնմ պատահի

անել եւ 'ի զատել զպղինձն եւ զկապարն. հայեցեալ եւ {յոսկին} կանգնեցի ընդդէմ նետաձիգ եղելոց զվահանն։ Բայց քան

ալ 'ի ծագաց աշխարհի, ոչ դառնութեամբ սրտի, որպէս {յոսոխն} նշմարի, այլ պահանջմամբ արդարութեան բողոքելով առ

հարց Հայկայ բողբոջեալ յԱրարատեան աշխարհի՝ բաժանի {յոստանիկ} եւ յեզերականս եւ որպէս կշռադատութեամբ բաւիմ ք ճա

ան ուղղակի նորին վեհ գերազանցութեան աղայ Խաչատրոյ {Յովակիմեան} Լազարեանց։ Այլ Նորին Բարձր Սրբազնութիւնն բարեհաճ

ՆԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԵԱՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱ ԽԱՉԱՏՈԷՐ {ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ} Ողորմածագոյն տէր, յԵրեկի աւուր ընկալայ ի ն

ՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԱՂԱՅ ԽԱՉԱՏՈՒՐ {ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ} Ողորմած տեարք եւ անմահ բարերարք, Երախտագէ

ս հետ եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհ[աննէսի] եւ {Յովակիմի} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է սեպտեմբերի

անկեայց ի դժուար: Յուսամ զի ես կարեմ ապրել {յովկիանու} ջուրցն եւ խոր, Թէ յիմ վերայ հովանասցի ամեն

ւածաշունչ), Վենետ. 1805, 4 հատոր, հրատ. Հ. {Յովհ}. Զօհրապեան վարդապետի։ Ստեփանոս Տարօնեցի (Աս

րի՛ք նոքօ՛ք ունել զկեանսն յաւիտենականս"։ Աւետ. {Յովհ}. գլ. Ե, համար 39։ § 4. Բնագրում այսպէս է

ի Սուրբ Կաթուղիկէի 'ի մայրն եկեղեցեաց Հայոց"։ ( {Յովհ}. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 36)։ Տեսնո՞ւմ էք

նա գեղեցկայարմար եւ չքնաղատես կոփածոյ քարամբք " ( {Յովհ}. կաթ., Պատմ., եր. 43)։ Երանելի Կոմիտաս

ռջեւը։ Բանը այն է, որ Խորենացին, Փարպեցին, {Յովհ}. կաթողիկոսը եւ Ասողիկը բնաւ չեն յիշում Ձուիկի հօ

եմք, եթէ Սամարացի ես դու, եւ դեւ գոյ 'ի քեզ " ( {Յովհ}., գլ. Ը., համ. 48)։ Տե՛ս նոյնպէս Յովհ. գ

" (Յովհ., գլ. Ը., համ. 48)։ Տե՛ս նոյնպէս {Յովհ}. գլ. Է, հ. 20, Ը. 52. Ժ. 20. Մարկ. Գ.

՛ք զնա դուք, եւ ըստ ձերոց օրինացն դատեցարուք " ( {Յովհ}., գլ. ԺԸ., համ. 31)։ § 38. Բնագրում ա

եթէ զբանն իմ պահեցին, ապա եւ զձերն պահեսցեն " ( {Յովհ}., գլ. ԺԵ., հ. 20)։ § 40. " Եթէ զտանու

մեղք են. եւ են մեղք, որ մահու չափ են " (Թուղթ {Յովհ}. Առաք., գլ. Ե, համ. 16-17)։ § 56. " Վ

օրէնս ձեր գրեալ է. ես ասացի թէ աստուածք իցէք " ( {Յովհ}., գլ. Ժ, համ. 34)։ § 65. Բնագիրը այսպէ

թարգմանուած է " վախճան բանիս " - telos logou, եւ {Յովհ}. գլ. ԺԳ, համ. 1 " իսպառ սիրեաց զնոսա " - eis

ի նովին սուրբ ձեռօք զձեռնագրեալսն յինէն կարծեօք" ( {Յովհ}. կաթ., եր. 83)։ Այս խօսքերից յետոյ Մաշտոցը քաղկեդ

ք պատգամաց թղթիս ամբաստանութիւն էր" եւ այլն (տե՛ս {Յովհ}. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 83)։ Թող ինչ կամ

, Վենետ. ) 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը։ {Յովհ}. ԺԷ գլ., 17 համար։) Պարկեշտութիւնը թոյլ

նց եւ եղեւ նոցայ ի կերակուր ", ասում է պատմիչը ( {Յովհ}. կաթ., Պատմ. Հայ., Մոսկուա, եր. 143): Ա

10-ին, այսինքն վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս, {Յովհ[աննէսի]} եւ Աջ[եմեանի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակու

ն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ {Յովհ[աննէսի]} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է յուլիսի 1

եղբօրիցս, 6-ից գրուած: 8-ին տեսութիւն եղբօրս, {Յովհ[աննէսի]}, Ալեքս[անդրի], Սուլթ[անշահի], Կարապ[ետի] հետ

Տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], {Յովհ[աննէսի]} եւ Յովակիմի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած

ու համար: [Սեպտեմբերի] 2-ին տեսութիւն եղբօրս եւ {Յովհ[աննէսի]} հետ: Բերբ[երեանի] նամակը տուի: Օգոստոսի 28-ից

տպած գրքերի ցուցակը: 16-ին տեսութիւն եղբօրս եւ {Յովհ[աննէսի]} հետ, բերել էին պակսիմատ եւ Ռանքէի գիրքը՝ կազմա

չ կ՚ասէ: 21-ին տեսութիւն եղբօրս, Վարդ[երեսի], {Յովհ[աննէսի]} եւ Միք[այէլի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած

նոյն օրից գրուած: 18-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ {Յովհ[աննէսի]}, եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի]: Առաջիկայ տեսութիւն

ւ է դնում: [Դեկտեմբերի] 9-ին տեսութիւն եղբօրս եւ {Յովհ[աննէսի]} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբեր

ն նամակ ստացայ: 21-ին տեսութիւն Մագդաղ[ինէի] եւ {Յովհ[աննէսի} հետ]. եղբայրս հիւանդութեան պատճառով չէր եկած, ա

տեսութեան ժամանակն: 12-ին տես[ութիւն] եղբօրս եւ {Յովհ[աննէսի]} հետ. այսօր տուի Սուլթ[անշահի] նամակը. առաջ[իկա

Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս, {Յովհ[աննէսի]} եւ Աճեմ[եանի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան

մբ. ) գրուած: 16-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, {Յովհ[աննէսի]} եւ տէր Գրի[գորի]: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[

ծ: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ {Յովհ[աննէսի]} հետ. ստացայ Մոսկ[ուայից] գրեանք: 26-ին նամակ ս

0-31 idem 31-1 idem [Փետրուարի] 1-ին տես[ութիւն] {Յովհ[աննէսի]} եւ Ան[անիայի] հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 8-ին

տեսութիւն եղբ[օրս], Մագ[դաղինէի], Գոհ[արինէի], {Յովհ[աննէսի]} եւ Ան[անիայի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ[ա

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 7-ին նամակ ստացայ {Յովհ[աննէսից]}, գրեանք եւ անպիտան թաբակ: 12-ին նամակ ստացայ Յ

ց], գրեանք եւ անպիտան թաբակ: 12-ին նամակ ստացայ {Յովհ[աննէսից]} եւ եղբօր[իցս]: 13-ին տես[ութիւնս] եղբ[օրս] հետ

յուլիսից 1862: Երկու տարի՜: 14-ին նամակ ստացայ {Յովհ[աննէսից]} եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 15-ին նամակ գրեցի եղբ

8-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ: 31-ին նամակ ստացայ {Յովհ[աննէսից]} եւ Անան[իայից] 29-ից: 1864-ն էլ վերջացուցինք,

Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յաշակերտացն Սուրբ Յովսէփ եւ {Յովհան} եւ Ղեւոնդ եւ Սահակ եւ Մովսէս քերթողահայր եւ եւ Մա

ով Սիւնեաց երկրից, նա տակաւին կենդանի գտաւ Սուրբ {Յովհան} Մանդակունուն, որ վախճանեցաւ կա՛մ նոյն 486-ի վերջ

սկզբում. եւ որովհետեւ 484-ին էլ, 486-ին էլ Ս. {Յովհան} Մանդակունին էր կաթողիկոս, ուրեմն Փարպեցուն ամառն

ն յԱնձաւացի նախարարացն սեպուհ մի, որում անուն էր {Յովհան}, եւ միւս եւս երուանդունի Ներսէհ անուն, միաբանեա

(եր. 221-22)։ Ո՛ւր էին գնում Վահանը, Ս. {Յովհան} Մանդակունին, Փարպեցին եւ միւսները 486 թուականին

'ի քահանայապետից մերոց ակնարկէ Ղազար. արդեօք 'ի {Յովհան} Մանդակունին (եկաց ի 480) 'ի Սամուէլ (492) 'ի

տոցը ամեն եպիսկոպոսի, եւ այս տողերը գրել է Սուրբ {Յովհան} Մանդակունին։ Եւ ո՛չ միայն այս, այլ մեզ թւում

ի, երբ Մանդակունու անունն է տալիս։ ա) Սուրբ {Յովհան} Մանդակունին կաթողիկոս նստաւ, ինչպէս ինքը՝ պ. Է

յ վերադարձաւ Այրարատ, ուրեմն 486-ին։ դ) Ս. {Յովհան} Մանդակունին վախճանեցաւ 487-ին։... ։ Ծա

էին այդ գիտութեամբ: Այս մարդերից մինը, յատկապէս {Յովհան} դը Մեօն (Jean de Meun), վարդի պատմութեան հեղին

յեօթն ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զոր յառաջ բերէ {Յովհան} Երզնկացի ի մեկնութեան հին քերականութեան: Գրականո

նքնակամ իջանեն ի Բիւզանդիոն, ուր հասանեն զկնի եւ {Յովհան} եւ Արձան, կանխագոյն առաքեալք ի Սահակայ եւ ի Մեսր

ատենագրութեանս՝ իմա՛ դու ինձ զհինգերորդն, կնքեն {Յովհան} Մանդակունի կաթողիկոս Հայոց Մեծաց զկնի Գիւտայ, եւ

երէ յինքեան զտիպար հինգերորդ դարու: Մին ի սոցանէ {Յովհան} Օձնեցի, կաթողիկոս ամենայն Հայոց, որ ըստ մտացն խ

ց արաբացւոց: Ի սկիզբն մետասաներորդ դարու եկաց {Յովհան} Կոզեռն վարժ քաջ ի մաթեմատիքական ուսմունս: Սա ըստ

րականութեան եւ համառօտ բառարանի հայկական լեզուի: {Յովհան} Վանական, Վարդան Բարձրաբերդեցի, Կիրակոս Գանձակեց

Վահրամ Եդեսացի՝ քարտուղար Լեւոնի Արքայի Հայոց: {Յովհան} Երզնկացի Պլուզ, որ մանաւանդ յայտնի է հանդիսի հայ

ւմի մէջ, ուսանում էր մի կիսախելք մոլակրօն մարդ՝ {Յովհան} Շատէլ (Chastel) անունով։ Յիսուսեանների համար մ

յիշուած նորոգութիւնքը, ասում է. " Այս եղեւ յամս {Յովհանկան} վանուց երիցու Սրբոյ Կաթուղիկէին " (Սեբէոս, եր.

ել եւ բերել Աշակերտք Նեստորի - Թէոդորիտ, Իւաս, {Յովհանն} Անտիոքցի. Բարոնիոս Գրիգոր Աբրահամեան Փէշտմալճեան

որուած քաջարանց նախարարքը իրենց գլխաւորի եւ Սուրբ {Յովհանն} Մանդակունու հետ այնտեղ վազէին իրենց աղօթքը, գոհո

ստոսի Աւետարանը, վասն որոյ առաւել պատշաճ է Սուրբ {Յովհանն} երուսալեմայու Ասպետների նման ուղարկել նորանց Ասիա

եւնայի], Մագդաղ[ինէի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], {Յովհանն[էս]} խանի եւ Ալեքսանդրի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշա

որ գնաց նոյն օրը: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ {Յովհանն[էսի]}: 11-ին նամակ ստացայ. պատասխանեցի 12-ին, որ կ

ուած է] յուլիսի 6-ին: Յուլիսի 1-ին նամակ ստացայ {Յովհանն[էսից]} եւ նոյն օրը պատասխանեցի: 4-ին նամակ ստացայ եղբ

վերստին գրել առ պարոն Բայլն: 5. Գրութիւն տէր {Յովհաննես} Ա. քահանայի Խալիբեան ՚ի 17/29էն յունիսի, որով ծ

ռավարութեան, ի ներկայութեան անդամոց՝ Կարապետ եւ {Յովհաննէս} քահանայից եւ գրագրաց Եղիա եւ 1-ոապիոն դպրաց եւ այ

Միքայել Նալբանդյան 1854 թ., սեպտ. 2 19. {ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ} ԵՒ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ

ԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱՅ {ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ} ԵՒ ԱՂԱՅ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ Ողորմած տեարք եւ

եծարողապէս Մ. Նալբանդեանց համար 42 59. {ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ} ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 12/24 Յունիսի 1861 ամի, ՚ի Կալկաթա

կաթա. Hotel gallais No 93 ԱՌ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՎ ՏԷՐ {ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ} ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱ

ւոյն պ. Յարութիւնի Աբգարեանց եւ ընդ Խաչիկեան տէր {Յովհաննէս} աւագ քահանային, լուայ, զի թէ վեհափառութիւնդ շնո

նդեանց 20 Հունվարի 1862 ամի Լոնդոն 70. {ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ} ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 3 Փետրվարի, 1862 ամի, Լոնդոն ԳԵՐԱՊ

Ն 3 Փետրվարի, 1862 ամի, Լոնդոն ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ {ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ} ՀԱՅՐ, Ձեր սրտառուչ նամակը, որից հայտնի երեւո

ը, որի մասին չենք կարող զանց առնել: " Պարոն {Յովհաննէս} Տէր-Գաբրիէլեան Պատկանեանցը, վիմագրութեամբ տպելով

ս աղճատելով իրողութիւնքը: Լսենք մի փոքր մեր {Յովհաննէս} պատմաբան Կաթողիկոսի խօսքերը, որ, պատմելով Արեւե

փախչել գնալ իւր հայրենի գաւառը: Այն ժամանակ ազգը {Յովհաննէս} Մանասկերտցի վարդապետին յանձնեց աթոռի տեղապահութիւ

նոցա իւրեանց մոլորութիւնքը՝ մեղադրելով նորանց եւ {Յովհաննէս} Կաթողիկոսի գրուածներով: Մի խօսքով, ես Յոյն կը լ

րակից պարոն Վարդանին եւ ապա երկու հարազատ եղբարցս {Յովհաննէս} եւ Գէորգին նաեւ մայր Սիրուն Գուլին եւ քոյր Մարիամ

պիտոյ դնենք մեր շարադրութենների մէջ Խորենացուց եւ {Յովհաննէս} Կաթողիկոսից... ի՞նչ պատճառով հին լեզուի անգործած

փոստով 6 Խաֆաֆեանցին 7 Սէթ Հ. Աբգար 8 տէր {Յովհաննէս} Խաչկեան 4 9 եղբարցս 10 Խաֆաֆեանցին 11 Բերբեր

на Ольхина Николай Яковлевич Ростовцов Մարտիրոս {Յովհաննէս} քահանայ Մ[?]աւգեան. թիւ ի աշակերտաց տեարց Լազարե

քեանց Բալտազար Էմմանուէլեան Խօճայեանց Ստաւրոպոլ ` {Յովհաննէս} Պօղոսեան Չուվալեան 6 օրինակի փող 2 օրինակ Իզմիր

ածաբան, տնօրինող եւ յօրինող Երեւակ հանդիսի, պ. {Յովհաննէս} Տէր Կարապետեան Տէրոյենց Չամուռճեան Պրուսացի"։

նց անձը չապաշխարուելու մեղքի տակ, որոնց մասին եւ {Յովհաննէս} առաքեալը յիշում է՝ ասելով, թէ " կա՛ն մեղքեր,

. հրատարակողը ստացել է իր օրինակը հանգուցեալ տէր {Յովհաննէս} Շահխաթունեան արժանաւոր եպիսկոպոսից։ Մեզ, նոյնպէ

ատմ. Հայ. Վենետ. 1793, հրատ. Մխիթարեանց։ {Յովհաննէս} կաթողիկոս, Պատմ. Հայ., Մոսկուա, 1853, հրատ

է, երկու թերթ էլ՝ իսպառ պակաս։ Շահխաթունեան {Յովհաննէս} սրբազան եպիսկոպոսը գտել է այս Թուղթը Փարպեցու Պատ

ոսը եօթներորդ դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ։ {Յովհաննէս} կաթողիկոսը իններորդ դարում անուանում է նորան Կաթո

պուած Վաղարշապատ չէին նստում մեր կաթողիկոսքը։ {Յովհաննէս} կաթողիկոսը այսպէս է վկայում մեր խօսքին. " Մեծ հա

եկեղեցի կարող էր լինել Վաղարշապատում, որի համար {Յովհաննէս} կաթողիկոսը ասէր " Հայոց եկեղեցիների մայրը"։

գրեթէ ժամանակակից էր Կոմիտասին, եթէ միայն յիշենք {Յովհաննէս} կաթողիկոսի խօսքերը, հերիք էր, որ անդարձ փարատու

նակ եւ Կորիւն, Սուրբն Եղիշէ, Դաւիթ փիլիսոփայ եւ {Յովհաննէս}, տէր Աբրահամ, Արձան, Մուշէ, Խոսրով, Ղազար եւ

։ Եւ սոքա են այդ անունները. Խորենացի, Փարպեցի, {Յովհաննէս} կաթողիկոս եւ Ասողիկ։ Բացի սոցանից, ցոյց է տալիս

չէր, որովհետեւ բովանդակ Աստուածաշնչի մէջ, բացի {Յովհաննէս} Աւետարանչից, ոչ ոք է ասել այդ խօսքերը։ Մենք դրա

ք, որ մենք երաշխաւոր չենք, թէ Փարպեցին անպատճառ {Յովհաննէս} է գրել։ Յովհաննէս Աւետարանիչը մի քանի անուն ունի

որ չենք, թէ Փարպեցին անպատճառ Յովհաննէս է գրել։ {Յովհաննէս} Աւետարանիչը մի քանի անուն ունի. գուցէ նոցանից մի

ր թէ ինչ էլ գրած է եղել Փարպեցին, այնուամենայնիւ {Յովհաննէս} Աւետարանչին է հասկացել։ Բայց որովհետեւ այդ խօսքե

չէին, այլ Առաքեալի Թղթում, ուստի մենք գրեցինք " {Յովհաննէս} Առաքեալ"։ Ահաւասիկ բուն խօսքերն էլ. " Են մեղք

Գրեթէ 400 տարի յետոյ ժամանակների վերաբերութեամբ, {Յովհաննէս} կաթողիկոսը, պատմելով Բուխայի հասուցած հարուածներ

րիարքները, որպէս եւ Հռովմի Պապը. ո՛ւր մնաց, որ {Յովհաննէս} Աւետարանիչը լոկ երէց է ստորագրում։ Բայց ընդդէմ ե

, Յովհաննու յայտնութեան մեկնութիւնը, որ Մծխէթացի {Յովհաննէս} վարդապետը թարգմանել էր, եւ Սալոմոնի երգոց երգոյն

յայտ յանդիման 'ի (Դեսերդացիօնէ) գրոց Սեղբոսեան {Յովհաննէս} աղայի, եւ 'ի Վահան հաւատոյ գրոց եւ 'ի յընդարձակ

ն խորհրդոց, չոքան 'ի Ենի-խափու, խաբեալ 'ի բանից {Յովհաննէս} աղայի Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հրաման ետ երթալոյ,

նում է Քաղկեդոնի ժողովքը, այստեղ մինչեւ անգամ եւ {Յովհաննէս} Կաթողիկոսը քաղկեդոնական է մինչեւ իւր կաթողիկոսանա

մ է այն իրողութիւնը, որ ժողովուրդը սիրով ընդունեց {Յովհաննէս} Մկրտչի քարոզութիւնքը եւ մկրտւում էր նորա ձեռքով։

ռաջանալ: Աբեղայական՝ տեսութեամբ զարգացեալ՝ [ {Յովհաննէս} քահանայ Միրզոյեան վանեցի, դասատու հայկաբանութեան

իգորի: Զսոյն զայս գիր շարունակէ յեօթներորդ դարու {Յովհաննէս} Մամիկոնեան, յաւելեալ ի վերջէ զծանօթութիւնս զմատե

տպագրութեամբ ի լոյս: Զմատենագրութիւն դարում կնքէ {Յովհաննէս} Մամիկոնեան, շարունակեալ զգրած Զենոբայ, զորմէ յի

Տէր Ստեփաննոս քահանայ Տէր Յարութիւնեան, Մարգար {Յովհաննէսեան} Բոբումեանց, Յովհանջան Պետրոսեան: Վերն կտա

է նիրհան 26-ում, գրեցաւ ձեռամբ նուաստ Կարապետիս {Յովհաննէսեան}, ըստ համեմատ ձեռնագրեալ ի սոյնոյ իսկ օրինակէ։

ը, պատմած է, թէ ամենայն Մայիս ամսում վարսավիրայ {Յովհաննէսի} խանութի քամակում գտանուած ահագին փոսը լցւում է մա

եւիչի], Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդ[աղինէի] եւ {Յովհաննէսի} հետ. այսօր: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 21-ի

կուր ուտող " անուանելով, նախատո՛ւմ էին՝ " Ինչի՛ {Յովհաննէսի} աշակերտները եւ փարիսեցիները պահում են եւ քո աշակե

բայց զի լուեալ եմ զանցեալ տարաբախտութիւնն եղբայր {Յովհաննէսին}, որոյ վասն բոլորովին ընծայ թողում միայնակ նմա եւ

առաւօտ խաղող ստացայ եւ տանձ: Տեսութիւն եղբօրս եւ {Յովհաննէսին} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է հոկտեմբերի 7

բօրիցս եւ Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22-ին նամակ ստացայ {Յովհաննէսից} 21-ից գրուած: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար]

մանակի ոյք եւ իցեն, որպէս ներկայ են պարոն Ներսէս {Յովհաննէսն} եւ պարոն Դիոնիսիոս Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստատ

միտքդ բերես, Գիւտ կաթողիկոսի եղբօրորդու երանելի {Յովհաննի}, Սեւուկի պարտէզում, մի քանի մարդերի կողմից քեզ

ս կաթողիկոսի օրով, կառավարում էր այդ եկեղեցին մի {Յովհաննիկ} անունով վարդապետ։ Սեբէոս եպիսկոպոսը, պատմելով Կ

տէր Վարդին, Հայդիկին եւ իմ անարժանութիւնս, Տէր {Յովհաննին} հրամայեցիր, որ միւսանգամ կրկնէ այն մարդոց ուղարկ

կան գանձ անպէտ եւ անցաւոր ընծաների հետ"։ Եւ տէր {Յովհաննին} էլ նեղացար, թէ " բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէ

գոր Աբրահամեան Փէշտմալճեան, Քիւրքչի խան Եղիազար {Յովհաննիսեան}, Հուջիխան Բեշիքդաշ. խնդրել սոցանից պ. Խազեզեան

էր իւր եւ մեր բարեկամ, պատուելի բժիշկ Յարութիւն {Յովհաննիսեան} Մարկոսեանից, որ անխնամ չթողու նորան։ Փետրուա

ուր սրտով շնորհակալութիւնը եւ բժիշկ Պ. Յարութիւն {Յովհաննիսեան} Մարկոսեանին, որ ինչպէս հանգուցելու կենդանութեան

ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ գործել էր իմ վերայ Պ. {Յովհաննիսեանի} " Նոր Քնար Հայաստանի " անունով չորրորդ տետրակը (

փոքր տետրակ, որի մէջ գրել եմ իմ դատողութիւնը Պ. {Յովհաննիսեանի} ՝ Նոր Քնարի եւ առ հասարակ ազգային երգ անունով աշո

րակոս Գանձակեցի, Մոսկուա, 1858, հրատ. պ. Ո. {Յովհաննիսեանց} ։ Կորիւն վարդապետ, Վենետ. 1833, հրատ. Մխիթ

ում մեր վրայ բարձրաբարբառ հռչակել պ. Գաբրիէլ Տէր- {Յովհաննիսեանցի} " Տեր Սարգիս " մակագրով վիպասանութիւնը, որ տպւու

իւնը օգնութիւն չեն տալիս նորան: Պ. Գ. Տէր {Յովհաննիսեանցի} " Տեր Սարգիս " գործում մի հոյակապ արժանաւորութիւն

սուրբ Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, ՚ի տէր {Յովհաննիսէ} Խաչիկեան, իսկ երկրորդն ի մեծարու եւ ի պատկառելի

եւ է սահմանակից առ յարեւելս եւ առ հիւսիս Գաբրիէլ {Յովհաննիսի} տան, առ յարեւելս սհաթսազ Մարգարի որդի Նիկողոսի տ

իք նորին բարձր սրբազնութեան յանուն վեհազնեայ աղայ {Յովհաննու} եւ Ձեր գերազանցութեան եւս եւ յանուն նորին գերազան

ախստական Կարապետն Շահնազարեանց, հայրապատիւ ընկեր {Յովհաննու} վարդապետի Բեկնազարեանց... գործակցութեամբ պ. Յ

Նոր Նախիջեւան: Զվարձս պ. Գէորգ Աւետի եւ պ. {Յովհաննու} Աւդալ առաջնոյն երկու հարիւր չորս (204) եւ երկրո

2)։ § 34. " Յայնժամ մատեան առ Նա աշակերտքն {Յովհաննու} եւ ասեն, ընդէ՞ր մեք եւ փարիսեցիքն պահեմք յաճախ ե

. Ղուկ., գլ. Է, հ. 34)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն {Յովհաննու} եւ փարիսեցիքն պահեն եւ քո աշակերտքդ ոչ պահեն " (

Մարկ., գլ. Բ., հ. 18)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն {Յովհաննու} պահեն ստէպ եւ խնդրուածս առնեն, նոյնպէս եւ փարիսե

նում է. " Աստէն բառ ինչ պակասի. գուցէ անուն իցէ {Յովհաննու}, որոյ եւ առաջ բերեալ տեսանի բան"։ Լիակատա՛ր իր

ւ եւս խորհիցիս զյիշելդ զտուեալ պատգամն երանելւոյն {Յովհաննու} Գիւտայ կաթողիկոսի եղբօրորդւոյն, քեզ Տեառն 'ի Սեւ

ցի անունով գիրքը, յետոյ՝ " Գիրք մտածութեանց ", {Յովհաննու} յայտնութեան մեկնութիւնը, որ Մծխէթացի Յովհաննէս վ

զում, անդէն առ նմին աջակցութեամբ աշակերտաց իւրոց {Յովհաննու} եւ Յովսէփու միջամուխ լինի ի թարգմանութիւնս առակաց

սա թողու մեզ քանի մի Աստուածաբանական ճառս ընդդէմ {Յովհաննու} Մայրոյ վանեցւոյ եւ աշակերտի նորին Սարգսի Բուխարաց

ութեամբ գնել համոզի քան զորպիսի եւ իցէ պատմութիւն {Յովհաննու} կաթուղիկոսի՝ զվիպասանական ինչ գրուած յօտար լեզու

ռաքեաց զայնոսիկ առ օրէնսգէտս պ. Հագին եւ Տիկնոջն {Յովհանջան} Էլիազ, որպէս զի եթէ հաւան իցեն եւ նոքա, օրենսգէ

, յաւելի եւ զպատճէն գրութեան իմոյ առ Տիկին Վառվառ {Յովհանջան} Էլիազ, առ որ գտանի գումարն: Առ յիշեալ գիր իմ

7 հունիսի, որով առաքէ զգրութիւն տիկնոջն Վառվառայ {Յովհանջան} Էլիազ, որով վերջինս նշանակէ ինձ զտեսութիւն յ3 առ

ստ նոր տոմարի): 2. Գրութիւն Վառվառ տիկնոջն {Յովհանջան} Էլիազ ՚ի նոյն թուականէ եւ ՚ի նոյն միտս: 3. Գ

ր Յարութիւնեան, Մարգար Յովհաննէսեան Բոբումեանց, {Յովհանջան} Պետրոսեան: Վերն կտակի չորք օրինակից մինն Ս

ւք, ի ժամ մահու իւրոյ, թողու զայն որդւոյ իւրում {Յովհանջանի}, պատուէր տուեալ նմա գուն գործել աճեցուցանել զայն

ալ զքսան առ հարիւրն (дисконт)։ Տիկինն պ. {Յովհանջանի} չէր աստ ի գալս, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս

իտակին: Եւ այսպէս, որդի հանգուցելոյն՝ պ. {Յովհանջանն}, յետ մահուան հօրն իւրոյ, տնտեսեալ զգումարն զամ

" վասն անհանճար խօսիցն ", մենք հասկանում ենք այդ {Յովնադաբի} տուած խորհուրդը։ Մենք չենք արտագրում այդ անցքի պ

եւում պատմած անցքերը, վաղուց ահա բնակւում էր պ. {Յովնաթանեանցը}: Այս անունը առաջին անգամ պատահում է մեր ընթերցող

ն, ուղղում էր ընթացքը դէպի իւր օթեւանը: Պ. {Յովնաթանեանցը}, որպէս, Հայերի աչքով, մի փոքր ի շատէ հարուստ վ

քի վերայ, կամ գուցէ մի այլ բնական պատճառից, պ. {Յովնաթանեանցը}, ամենեւին զուրկ լինելով կրթութենից եւ դաստիարակո

ս-կէս մանէթ զուտ օգուտ բերէին: Եւ այսպէս պ. {Յովնաթանեանցը} յառաջ գնալով, արդէն վաղուց եւ ընտանիքի տէր դարձա

, ո՛չ այն դիտաւորութեամբ, որ բան ուսանէին (պ. {Յովնաթանեանցը}, իւր սրտում, ատեցող էր ամենայն լուսաւորութեան)

չին դրութենից վեր բարձրացող մարդիկը (թէպէտեւ պ. {Յովնաթանեանցը} զուրկ էր ամենայն բարոյական բարձրութենից), սեպհա

ի համարուիլ... Մեր մէջ, ինչ ասես կարելի է պ. {Յովնաթանեանցը} խօսում էր դպրոցների վերայ եւ բերան սերտած բառերով

ր իւր օթեւանը: Արդէն բաւական ուշ էր, եւ պ. {Յովնաթանեանցը} միայնակ նստած իւր առանձնարանում նայում էր ճրագին

, ներս մտաւ ծառան եւ յայտնեց բժշկապետի գալը: Պ. {Յովնաթանեանցը} իսկոյն ընդունեց մի պատուաւոր դրութիւն եւ, աշխատե

րայ: Սովորական ողջունատուութենից յետոյ, պ. {Յովնաթանեանցը} հարց արեց. - Ինչպէ՛ս գտաք: - Չէ կարելի գովե

ենեւին ճշմարտութիւն է, որ խօսում էք, - ասաց պ. {Յովնաթանեանցը}, - եւ ես մեծ յօժարութեամբ պատրաստ եմ լսել ձեր մա

կեց բժշկապետը, ընդհատելով պարոնի խօսքը: Պ. {Յովնաթանեանցը} իւր կարգով ընդհատեց նորա խօսքը: - Պարո՛ն բժշ

, ուստի շատ անգամ շփոթւում եմ, - պատասխանեց պ. {Յովնաթանեանցը}, ծածկելով իւր տհաճութիւնը: - Սակայն խնդրում եմ

կատարել ինձ ամենեւին անհնար է, - պատասխանեց պ. {Յովնաթանեանցը}: - Բայց ձեր դստեր համար արգանդի կատաղութիւն

թեանը... - Ին՛չ պիտոյ է առնել, - ասաց պ. {Յովնաթանեանցը}, մի փոքր ուղղուելով, երբեմն զանազան հանգամանք ս

ի մէջ դնելով մի տասն մանէթանոց թղթարծաթ: Պ. {Յովնաթանեանցը} մնաց միայն: Ժամը մօտ էր տասն եւ մինին: Նա հնչեց

- Ի՛նչ շինեցիք գործարանում, - հարց արեց պ. {Յովնաթանեանցը}: - Ինչպէս հրամայել էիք, տուեցի գործաւորներ

ւցանել մեր ընթերցողներին բանի խորհուրդը: Պ. {Յովնաթանեանցը} իւր վերայ էր առած տէրութենական հիւանդանոցների համ

վ դէպի խօսողքը, յետ գնաց յանկարծ երեք քայլ: Պ. {Յովնաթանեանցը} չտեսաւ եւ չնկատեց այս կերպարանքը. բայց նորա պատա

դէպի այն կողմը: -Ո՛վ է այդտեղ, - գոռաց պ. {Յովնաթանեանցը} բիրտ ձայնով: Այս հարցմունքից յետոյ չէր կարել

ութեան վարձը: - Ինչո՛ւ ես եկել, - հարց արեց պ. {Յովնաթանեանցը}: -Պարոն, - պատասխանեց ծառան դողալով, - խն

անի րոպէից յետոյ, երբ փոքր ինչ հանգստացել էր պ. {Յովնաթանեանցը}, պատուիրեց գործակատարին, շտեմարանի պատուհանների

ւերացուցա՞ծ է օրէնքի զօրութեամբ, - հարց արեց պ. {Յովնաթանեանցը}: - Այո՛, - պատասխանեց գործակատարը եւ ձեռքը

նը... ինչ յիմար մտածութիւնք. Կոմսը ո՛վ է, որ {Յովնաթանեանցը} երկիւղ կրէ նորանից. ի՛նչ պիտոյ է առնէ, որի՞ն է

նեանցի ներս մտանելով մեր պարոնի առանձնարանը: {Յովնաթանեանցը}, բոլորովին ամբոխուած, ծածկեց նամակը, որովհետեւ

տիկինը: - Ինչպէս կարելի է, - պատասխանեց պ. {Յովնաթանեանցը}. - Նախ որ ես դեռ որոշած չէի գնալու օրը, երկրորդ

ութիւնը... - Առաջինը, - կտրեց խօսքը տիկին {Յովնաթանեանցը} շտապ խօսելով, - ընտանեկան բաների մէջ ներգործական

եանի գիրքը Թիֆլիզից ստացուած անստորագիր նամակները {Յովնաթանեանցի} մասին Թիւրքիայում հայոց եւ յունաց պատրիարքների,

ով պիտի գետին ընկնի որսը որսորդի օգտի համար: Պ. {Յովնաթանեանցի} բաղդից, ժամանակը ձեռնտու էր նորան, բաների կարգը

մարդիկ, այլեւ... զանազան խորհուրդներով: Պ. {Յովնաթանեանցի} տեսութեամբ, բոլոր աշխարհը շարժող եւ կառավարող ու

նութիւն... կղկղա՛նք մարդկութեան: Բայց պ. {Յովնաթանեանցի} համար այսպիսի մտածութիւնք երազի նիւթ եւս չէին, մ

Ո՛ւր թողունք այն մեծախորհուրդ հոգացողութիւնը պ. {Յովնաթանեանցի}, որով մի ապակեկազմ սենեակ եւս յաւելացուց իւր տան

տը եւ հոգին դէպի մի րօմանական կեանք... Պ. {Յովնաթանեանցի} մասին այսքան տեղեկութեան տալուց յետոյ, շտապում ե

ու անդորրութիւնը փոխանակեցիք արծաթի հետ: Պ. {Յովնաթանեանցի} երեսը ծածկուեցաւ կարմրութեամբ, տհաճութիւնը կաթու

տերազմ յայտնել բժշկապետին, նախ, որ նա գիտէր պ. {Յովնաթանեանցի} բոլոր ընտանեկան գաղտնիքը, եւ երկրորդ, որ պարոնի

Գրիգորը: - Գրիգորը գլխաւոր գործակատար էր պ. {Յովնաթանեանցի}, եւ նորա ձեռքում էին բոլոր գործերի հաշիւքը:

այն զգուշութեամբ բացուեցաւ նախասենեկի դուռը: Պ. {Յովնաթանեանցի} առաջեւ դրած սեղանի վերայ վառւում էին երկու ճրագ,

պատուելի ընթերցողք, այս պատկերը պատկանում է պ. {Յովնաթանեանցի} ներքին ընտանեկան կեանքին: Բազմութեան մէջ նա դարձ

տեղ... Այս մտածութիւնքը ընդհատուեցան տիկին {Յովնաթանեանցի} ներս մտանելով մեր պարոնի առանձնարանը: Յովնաթ

Այսպիսի խայտառակող մի նամակ կարող էր ցածացնել պ. {Յովնաթանեանցի} պատիւը նորա ընտանիքի աչքում: - Առաւօտը ես գն

, կամի՛ս, եկ, չկամիս ` ինչպէս գիտես: Տիկին {Յովնաթանեանցի} ցաւը չէր, որ մի երկու օր յետոյ տեղափոխուէին դէպի

տոյ, դուրս գնաց տիկինը: Ցաւալի էր նայել պ. {Յովնաթանեանցի} վերայ. նա մեռած էր, քան թէ կենդանի: Երկար ժամա

ւելք եւ արեւմուտք: Թո՛ղ որքան կամին զրպարտեն պ. {Յովնաթանեանցին}, որպէս թէ նա հոգաբարձու չէր իւր ընտանիքի երջանկո

վ, հանեց գործակատարը մի փոքրիկ ծրար եւ տուեց պ. {Յովնաթանեանցին}: Պարոնը արձակեց գործակատարը եւ սկսեց կարդալ

այ Դաւիթ զողբս զայս 'ի վերայ Սաւուղայ եւ 'ի վերայ {Յովնաթանու} որդւոյ նորա... Մի՛ պատմէք 'ի Գէթ, եւ մի՛ տայք զ

յ, առ պ. Նազարեանցն եւ այն որպէս թէ շնորհիւ պ. {Յովնանեանցի}: Պատմի նոյնպէս, որպէս թէ նամակն այն անկեալ ի ճա

ն դիւախորհուրդ սրտից թշնամեաց: Ուրախ եմ, զի պ. {Յովնանեանցին} ընծայեալ են զանպարծանք պաշտօնն որսալոյ զայլոց զնա

նարելով: Զայս մի ինչ չկարեմ գուշակել, թէ պ. {Յովնանեանցն}, որում ընծայի որսալ նամակին, պարապի՞ արդեօք այդ

առնունք մեր ազգի կեանքը - ամայի՛ անապատ, կամ ձոր {Յովսափատեան} - տրտմութեան հովիտ․ աչքի տակ առնունք մեր ազգի պատ

րծոցն ինձ, առի Ձէնջ յանձն եղելոց տեսանի, թէ տէր {Յովսէփ} Ստեփանեան քահանայն Կալկաթայի հայ եկեղեցւոյ, յամի

իջեւանայ ՚ի Հնդիկս, ըստ կարգադրութեան Արղութեանց {Յովսէփ} արքեպիսկոպոսին, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուցանել զի

եայ սարի վերայ: Վանքը հիմնուած է յիշատակի արժանի {Յովսէփ} Արղութեանց իշխանազն Արքեպիսկոպոսի ձեռքով: Նա հաս

էութան (գիրք կուլ տուող): Մօտ իբր վաթսուն տղայ {Յովսէփ} սրբազանը, գաղթեցնելով Բեսսարաբիայից, Մօլդաւիայի

ն Սահակ եւ Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յաշակերտացն Սուրբ {Յովսէփ} եւ Յովհան եւ Ղեւոնդ եւ Սահակ եւ Մովսէս քերթողահայ

ղովեալ հայրապետացն Հայոց խնդրեալ գտին քահանայ ոմն {Յովսէփ} անուն... եւ հրամանաւ Վարդանայ նստուցին յաթոռ կաթ

այտնի է Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից. " Եւ Սուրբն {Յովսէփ} հարցանէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, թէ գիտեմ, թէ հա

lle Շամախի Սարգիս վարժապետ Համբարձումեանց Առաքէլ {Յովսէփեան} Օսմանցով, շամախեցի Тифлис Михаилу Месроповичу

Ղեւոնդեանց մէջ ուրիշ եպիսկոպոս չկար։ Այո՛, կար {Յովսէփը} ՝ տեղապահ կաթողիկոսը, բայց նա նոյն Փարպեցու կրկի

կար, այդ, տիրապէս, Ս. Ղեւոնդն էր։ Ինքը՝ Ս. {Յովսէփը}, որ կաթողիկոսական պաշտօն էր վարում, առանց Ս. Ղ

մ ենք որպէս անհերքելի վկայութիւն այն բանին, թէ Ս. {Յովսէփը} բնաւ եպիսկոպոս չէ ձեռնադրուած։ ---------------

նասիրի՝ հանել երեւան: Եզնիկ Կողբացին, ընկեր {Յովսէփը}, ընդ որում առաքեցան ի Բիւզանդիոն՝ թուղու մեզ զե

րբ Ղեւոնդը, Պարսից հրապարակում, յայտնելով Սուրբ {Յովսէփի} եւ Սուրբ Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի ո՛վ եւ ինչ լի

յ, սորա մահն էր մտածում։ Նախանձի՛ ձեռքով անմեղ {Յովսէփին} դէպի ստրկութիւն վաճառեցին նորա խելացնոր եղբարքը

խ քահանայութեան " խօսքը եւ Ս. Ղեւոնդի բերնով Ս. {Յովսէփին} անուանում է " Գլուխ ամենայն Հայոց քահանայութեան "

առ նմին աջակցութեամբ աշակերտաց իւրոց Յովհաննու եւ {Յովսէփու} միջամուխ լինի ի թարգմանութիւնս առակացն Սողոմոնի,

որեալ մի բնութիւն"։ Յայսմ խոստովանութեն չի՛ք եւ {յովտ} մի կարօտ բացատրութեան, ըստ որում նախադասութիւնդ

պրոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի բազում ամաց հետէ պահի եւ {յոտին} կայ միմիայն ծախիւք բարեպաշտ առն ոչ անծանօթի վեհա

տուծոյ չեն խորտակեալ։ Գիտասջիք, զի ազգն համօրէն {յոտին} է. ոչ կարգաւորք միայն, այլ եւ Հայ բազմութիւնք ս

եալ Անփառագեղ՝ գամ, գոնեայ, Եւ ծխին {յոտն} լերին Մեքենայք որ եւ սուլեն, Ուղեւորք

ամաձայն օրինաց ամենաողորմած կայսերութեան Ռուսաց՝ {յոր} միայն գտանիմ ապաստան (այլ) առանց հայելոյ ի ծակա

ւ ուղղափառ Հայ, որպէսզի հասցեն նպատակի իւրեանց, {յոր} սերտ բեւեռեալ ունին զմտադրութիւն, եցոյց զինքն գլ

ելի, քան զոր պարտքն էր, առնեմք, եւ յամենայնի, {յոր} զձեռն մխեմք, առաջնորդիմք ի սուրբ սիրոյ առ ազգն մ

կտակակատարն այ պարոն Աբրահամ Ավետմալն եւ զնոյնքն {յոր} տեղ լինիլն չգիտեմ, վասնորոյ այսուհետ թէ որ մինն

ւպլին ծախս թաղմանս, հանդերձ պաշտմամբ քահանայից, {յոր} տեղ որ մահն իմ հանդիպեսցէ, հինգ հարիւր ռուպլին բ

ի վերայ մատրան, Ի վերայ մեր այս տան՝ {Յոր} բնակին որդիք Քո: Սրբութեան կանգնեցաւ

Պարապատեալ թաւալիմք առ վարդենեաւ Ի դալարիս, {յոր} երկինք դեռ ցօղէին. Եւ ձեռք քաղուսք սրտի կու

Կացցէ ի յակճիռս... Միայն թէ յազես, {Յոր} ցանգ ըղձամ ես.....................

Ո՞չ տիեզերք գործ ձեռաց Էին հաստեալ, {յոր} եդայ, Կան առաջի իմ աչաց. Ո՞չ ինքնին

ղեալ անձնամատն Ի բոց հրոյ, եւ բերիլ՝ {Յոր} ոչ բնաւ ուժ է մարդն"։ Ընդ հենգն ելանէ Ադամ

րկնից եւ զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց էին ի դժոխս, {յոր} էջ բանական հոգին Քրիստոսի անբաժանելի յԱստուածութե

ղաբերել բեղմնաւոր, Որչափ ուսման լոյս անազօտ {յոր} չիք մտաց տարակոյս։ Զարքայորդւոյն Սողո

ոսկւոյ անուն, ո՞ւր արծաթին, ո՜ դու կոյր, {Յոր} դանդաչես զառանցանօք, զլուսոյ բարձեալ զբողոք։

ւղ. առ Կորնթ. երկր. գլ. Բ, համ. 17)։ " {Յոր} ինչ ոք համարձակիցի, անզգամութեամբ ասեմ, եւ ես,

ացի դորանից, " Մեք 'ի յայն փայտն եմք յուսացէալ, {յոր} Տէր Յիսուս բեւեռեցաւ " ասում է խաչի տաղը: Իմ կար

ասարակութեամբ մերով դիմեցին անպատճառ յայն ատեան, {յոր} եսն եմ ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո եւ սոյնպիսեացդ, հ

մարդկութեան, եւ ո՛չ իբրեւ խորհուրդ կամ գաղտնիք՝ {յոր} նուիրեալ [էին սակաւք ոմանք, յորոց] կազմի միաբանո

ացդ այդոցիկ բերեն յինքեանս զնմանութիւն որձաքարի, {յոր} ոչ երբէք ծաղկեցաւ ծաղիկ եւ ոչ իսկ խոտ դալարի:

միտք ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ լինել յայն կոյս, {յոր} բեւեռեալ ունին բանագէտ մարդիկ զիւրեանց միտս, այս

գւով, եւ թէ զի՞արդ կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, {յոր} թէեւ գտանին ինչ ինչ անսովոր ականջաց նոցա, բայց ո

մինչեւ ցկէս Մարտի, առաւել կամ պակաս, հայեցեալ {յորակութեան} եղանակաց եւ հողմոց: Զմեկնելոյ իմոյ ՚ի Լոնդոնէ յա

առանց կառաց անհնար է շրջիլ հետի, մի վասն սաստիկ {յորդահոս} անձրեւաց, երկրորդ վասն դժոխային ջերմութեան եւ եր

, զօրէն զօրաց հապճեպ ժողովելոց. եւ սկսանի տեղալ {յորդահոս} անձրեւ"։ Ազգերի եւ ժողովրդների բարոյական կե

ափերը: Սանձակոտոր հողմերի սոսկալի շառաչիւնքը, {յորդահոս} անձրեւի մեծ կաթիլները եւ որոտման գոռոց գոչիւնը,

քոյ Որդնն չնչին. բանիւ անդուռն բերանոյ"։ {Յորդան} կարմիր ի շրթանց լարս կուսանին Ժպիտ փայլի,

ոյն, ես յայն գտայ ՚ի հանդէս. Պառաւածինն մարգարէ {Յորդանանու} ՚ի վտակ Մինչ մկրտեաց զսուրբ Սուրբն, ես անդ

տի Դու զարդ եղար գեղեցկութեան: {Յորդանանու} իստակ ջրի մօտ Արեւու ելքը քեզ փաղաքշեց,

սութիւնըդ անարատ, Սանիրայիդ կենսաձիր Քո հեղեղը {յորդառատ} Այն ինձ համար թալիսման Ու կենսաղբիւր թող լինի,

մ կեղծիք: Այդ մի աղբիւր էր արտասուաց {յորդառատ}, Կարծես Նեւան ինքն արտասուք էր դարձել:

ւ: Դաւիթ, կոչեցեալն Անյաղթ, կամ փիլիսոփայ, {յորդեգրաց} Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ եւ քեռորդի Մովսիսի Խորե

րթեալ ձիթենւոյ եւ ոստոց արմաւենեաց զմեզ զամենեսին {յորդեգրութիւն} եւ եղեալ մեզ առաջնորդ ըստ հոգւոյ ու ըստ մարմնոյ՝

ւր իցեն սիրողք լուսաւորութեան, է՞ր վասն անխնայքն {յորդիս} իւրեանց եւ կորզեալ զնոսա ի գրկաց մարց արկանեն գէշ

ակաւ: Համաձայն ազգական պարտաւորութեան իմոյ, ըստ {յորդորանաց} բարենախանձ անձանց, ի գործ եդի զառ յինէն կախեալ մ

աքելական է գործք մեր, որպէս եւ Հ. Մատաթիա գրեաց {յորդորանս} 'ի Հռովմայ։ Սոյնպէս եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան 'ի բն

ւր բովանդակութեամբ: Գլխաւոր խորհուրդը " Ընծայի " {յորդորել} Հայերը դէպի միաբանութիւն, բայց այս միաբանութիւնը

ն եւ զորպէսն. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ էր դոցա {յորդորել} եւ քարոզել զժողովուրդն, տալ նմա զայնպիսի ուղղութ

մեղադրանքով խօսում է Արշաւրի մասին, թէ առաջ շատ {յորդորել} է, որ Վարդիթերը Սօսին տան, իսկ այժմ հետ է կանգն

այերը... եւ այլն, եւ այլն: Արգոյ հեղինակը նոյն {յորդորը} տալիս է ե՛ւ Յոյներին, ե՛ւ Հրէաներին եւ վերջապէս

երայ բնակողները, կարդում է ճառեր, բորբոքեցուցիչ {յորդորներ}. " Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւր, ա՛զգ, դրամ տո՛ւր, ա՛

շատ անգամ գովելով մեզ այդ անզուգական գիտնականը, {յորդորում} էր մեզ մօտենալ դորան։ Բայց մեք, վաղուց արդէն հա

ր հոգին որպէս թէ Զգաստացած մի ձայնից՝ {Յորդորում} էր ժիր լինել, Չըվախենալ վտանգից:

րմրագոյն եւ ջերմ հեղանիւթի շատրուանը, որ այնպիսի {յորդութեամբ} դուրս էր զարկում թոքերիցս, եւ ես սկսեցի ազատ շու

ն մատենագրութիւնն Ռուսաց, չէր միայն աղբերացեալ ի {յորդութեան} կամ ի ճոխութեան լեզուին, այլ ի բանաստեղծական գեղ

ճշմարտութեան, որ ի Հօրէն ելանէ"։ Ո՛չինչ առնու {յՈրդւոյ}, եւ ո՛չ յառաջ գայ յՈրդւոյ, որով Այվազովսքին ըստ

ելանէ"։ Ո՛չինչ առնու յՈրդւոյ, եւ ո՛չ յառաջ գայ {յՈրդւոյ}, որով Այվազովսքին ըստ իմիք մերձեցուցանէ զխոստովա

ն սուրբ ՚ի նոցունց ", եւ կամ ՚ի Շնորհալին " առող {յՈրդւոյ} անճառաբար ", սխալի յոյժ. զի այսոքիկ ամեն այն ո՛

անեն զմշտնջենաւոր ծագումն կամ առաքումն Հոգւոյն եւ {յՈրդւոյ}, այլ զայս թե՝ Հոգին առնու ա՛նտի, ուստի եւ Որդի

Հօրէ " ՚ի վերաuաց միտս ՚ի կիր առնու զոճդ " առող {յՈրդւոյ} անճառաբար ", քանզի ըստ մտաց պապական եկեղեցւոյ առ

ութիւն պապականաց, թե Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ {յորդւոյ}, սահմանեցաւ յութերորդ դարու - յառաջ քան զնոյն՝

ուածաբանք նոցա: Եթէ ժամանակաւոր առաքումն Հոգւոյն {յՈրդւոյ} կամ հասանել Հոգւոյն ընդ ձեռն Քրիստոսի՝ համարեսցի

դ ձեռն Քրիստոսի՝ համարեսցի բղխել կամ յառաջագայել {յՈրդւոյ}, ո՛չ ապաքէն եւ առաքեալք տային զհոգին, ո՞չ զնոյն

Ո՜վ հայհոյութեանս: Զժամանակաւոր առաքումն Հոգւոյն {յՈրդւոյ} ՝ ո՛չ ճանաչէ մերս եկեղեցի, որպէս զյատկացուցիչ բն

եթէ մարթ իցէ յաւելուլ ՚ի հանգանակն զոր ի Հօրէ եւ {յՈրդւոյ} բղխի ", պատասխանէ, թե " անհնա՜ր է ". առ այս պա

որք մուծանել ունէին եւ զնոր իմաստսն որ ի Հօրէ եւ {յՈրդւոյ} բղխի չարգելոյր, Այվազովսքին ոչինչ զանգիտելոց էր

չէ զխոստովանութիւն բղխման, ելողութեան Հոգւոյն եւ {յՈրդւոյ}: Եւ ո՞ր անհրաժեշտ հարկ ստիպէր զԱյվազովսքին, զայ

բարբառեսցի զուարճութիւն, մասամբ ինչ յաղթահարեալ {յորդւոյս} ". Խորեն., Պատմութիւն Հայոց, [գիրք Գ], գլուխ

ցի, եւ զկինն ընդ արգանդ իւր եւ դադարեաց հարուածն {յորդւոցն} Իսրայէլի)... Եւ խօսեցաւ Տէր ընդ Մովսիսի եւ ա

, որդւոյ Ահարոնի քահանայի ցածոյց զսրտմտութիւն իմ {յորդւոցն} Իսրայէլի... ահա ես տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ

ւան, անգործ եւ թափուր յուսուցչական իրաւանց, այլ {յորժամ} գալուստ նորին սրբութեան բարեբաղդ կացոյց զՆախիջեւա

եւ ըստ իմոյ մականուան, գոլով գրեալ Ուստայեանց, {յորժամ} ես ինքն եմ Նալբանդեանց, ըստ զօրութեան արձանագրու

մբերի 1829 ամի, գտանէի ի 16 ամեայ իմում հասակի, {յորժամ} օրէնքն տէրութեան տակաւին ո՛չ դատապարտէր զիս եւ վա

յանցաւոր, գտանէի ես 17 ամեայ մանուկ անչափահաս, {յորժամ} օրէնք յամենայնի ներողաբար վարէր ընդ իս, եթէ իրօք

գտաւ ընդդէմ դարձող պարբերական բանից թղթոյն: Այլ {յորժամ} նորին վեհափառութիւն հաճեցաւ կոնդակաւ իւրով պատուի

լ ինչ արժանաւոր շինուած պատահեսցի եւ գնեսցեն, եւ {յորժամ} այնպիսի ինչ պատահեսցի՝ եթէ նոյն մուդաթի մապլաղն

ուսցեն զպարտսն եւ զնոյն նոր ստացեալ շինուածքն եւս {յորժամ} գնեսցեն, էս թղթումն իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր

ենայն իմ կտակիս ներհակ եւ իմ ստատիս վնաս գործ ինչ {յորժամ} տեսանիցեն, տիրաբար արգելցեն եւ աւերեսցեն եւ ի հա

ի ՚ի ճշմարիտ մարմին, եւ գինին ՚ի ճշմարիտ արիւն, {յորժամ} ՝ ընծայեցուցեալ զհացն եւ զգինին՝ Հօր, յիշեմք զՈ

ութիւն փրկողին խնկաբերից քարոզեաց։ Ես անդ ներկայ {յորժամ} լոյս Հայաստանեայց յաղջանուղջ, Փայլակեցաւ ան

աղօտ եւ հաւատոյն կապեաց փունջ. ԶՀայաստան ես տեսի {յորժամ} որդիք թագակապ Վաղակաւոր սուր յազդիր գահ պահէ

յազդիր գահ պահէին յաջողակ։ ԶԱնի գիտեմ բազմամարդ {յորժամ} բրգամբք երկնաբերձ Գլուխ յոխորտ ամբառնայր ամբ

ն ո՛չ ծանեաւ մինչ պետութեան լայնէր փոր, Այլ {յորժամ} գահ արքայից ՚ի վայր հակեաց ակնկոր... Զորո՛ց ճշտ

ք Փարպեցու թարգմանութիւնը։ § 10. Բնագիրը. " {Յորժամ} զամենայն արդարութիւնս կատարիցէք, ասասջիք, եթէ ծ

ն եմք " (եր. 39)։ Բո՛ւն Աւետարանի խօսքերը. " {Յորժամ} առնիցէք զամենայն հրամայեալսն ձեզ, ասասջիք, թէ ծ

րաբար սկսանւում էին ` արդ, քանզի՛ եւ արդ, իբրեւ {յորժամ}, առ բառերով, եւ մինչեւ այժմ ոչ ոք այդպէս համարձ

նութիւն չորրորդ եւ հինգերորդ ոսկեղէն [ասացելոցն, {յորժամ]} բանականն հոգի առ հայս [զարթուցեալ ի] բազմաժամանա

երապատիւ Ստեփաննոս վարդապետի կորուսեալ է անգիւտ ի {յորձանս} դարուց անցելոց (Յառաջ. " Հոգեբանութեան ", տպեա

տեղի՛ց յանկարծ բխեց XVIII դարու այդ փիլիսոփայական {յորձանքը}, որ հեղեղեց Եւրոպա եւ չարաչար գործ դրուեցաւ: Եր

մի վսեմական աւանդ է, ապա այդ աւանդը պահեց դարերի {յորձանքի} երեսից Անգլիան: Մի փոքր ժամանակ անցաւ այդ աւանդը

ս այս դարումը դուրս երեւեցաւ ամենայն տեղից հեղեղի {յորձանքներով} ։ Այն Եւրոպական լուսաւորութիւնը, որին ձրիաբա

ին բանականութիւնը, մանաւանդ այն ժամանակ, երբ նա {յորձանքներով} սկսել էր բղխել։ Եթէ այս հասարակութիւնը յայտնապէս

, այն կանացի եւ խորհրդական առանձնարանքը... խուռն {յորձանքով} յիշեցնում են Լուդովիկոսները, Դիւբարրի, Մենթնոն

ազգը այս ճանապարհը եւ այս վերջին օրերում, խուռն {յորձանքով}, բայց այդ վաճառականների ընդհանրութիւնը՝ միջին թ

) Գետը վազում է կատաղած Ու խըռոված {յորձանքով}. Սարերի մէջ ահա յոգնած Քնեց զինուորը

արձր սրբազնութեան խնդրեաց զարժանին տնօրինութիւն, {յորմ} է եւ առաքեցաւ ի Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի: 3 Ի նմ

ռ միմեանս չունին զ ուսումնասիրական ընկերութիւնս, {յորմ} է աղբերանայ չունել եւ զուսումնարանս սեպՀականս ի կ

բանաւոր փարախս այս կայ առանց Հովուապետի, յօրէ՝ {յորմէ} հետէ եբարձ Տէր զՏէրն մեր ի գլխոյ մերմէ, փոքրիկ հ

չ ոմն Սիմոնեան տնօրենութեամբ վեհափառ Հայրապետին, {յորմէ} եւ հրամայեցաւ բոլոր հոգեւոր դասուն ընդ ձեռն Նախիճ

եղութեան, ցուցանել զինքեանս բարեկամ Հայոց ազգի, {յորմէ} անկեալն են, թերեւս եւ ուղղափառ Հայ, որպէսզի հաս

ըմբռնեալ ի չարաշուք ախտէս եդայ յանկողին անզգայ, {յորմէ} օգնութեամբ բժշկաց անդանօր դիպելոց առողջացեալ, ան

ից տան եւ կրպակաց պ. Բաբաջանեանի, սկսեալ յօրէ, {յորմէ} հետէ անցեալ են այնք ՚ի տեսչութիւն, Ադմինիստրացի

ն անխափան եւ անպատճառ տացեն, քանզի թազում ամք են {յորմէ} հետէ սպասաւորքն են տանս իմ եւ մանաւանդ մինչ քրիստ

ախիծ, եւ ուստի՞ քեզ վարակիլ Յախտ անծանօթ, {յորմէ} կայիր ցարդ անփորձ, Մի՛ թշնամի՞ Աստուած ի քե

ւ, զդպրութիւն եւ մանաւանդ զգլխաւորն մարդութեան, {յորմէ} վերջացեալ պարապին դատարկապորտութեան, ամուլ եւ ան

ւածապէս համբարձումն եւ զնստիլ նորա ընդ աջմէ Հօր, {յորմէ} ո՛չ երբէք մեկնեցաւ: Ունայնանայ խորհուրդ պատարագի

է ինձ, այո՛ զի նա 'ի մայրենի իրաւանց իմ տէր է, {յորմէ} ո՛չ դադարիմ խնդրել ո՛չ թշնամեացս վրէժ, այլ զդատա

զտպարան, տեղի ետ նորոգութեան հին հայախօսութեանն {յորմէհետէ} շարունակաբար փոքր քան շատ երեւեցան եւ մատենագիրք

ցւոյ սահմանակից իմ տան հիւսիսային կողման զորմէ եւ {յորմոյն} իմոյ անտի մինչեւ ցյիշեալ սուրբ տաճարի որմն որ եկե

գործոցն եթէ ո՛ւր վախճանեցաւ այրն այն բարեպաշտ եւ {յորո՞ց} ի ձեռս մնացին կայք եւ գոյք նորա, որպէս եւ գործադ

Աբդըլմսեհ Մարտիրոս վախճանեալ յամի տեառն 1797, թէ {յորո՞ւմ} վայրի իցէ թաղեալ, զայդմանէ մեծապէս կարօտիմ տեղեկ

լ արա գարունագեղ լուսաւորիլ հոգւով օ՜ն, Քան {յորոգայթ} ցանցել յիմար խենէշութեան ի վանդակ։ Զի

ում պատասխանի կամ ապացուցութիւն պահանջին յայնմանէ {յորոյ}, վասն որոյ գտանի ոք խնդրագործ: Ես ամենախոնա

րինադրին (Անգլիա, այսինքն ընդ ձեռն օրէնսգէտին, {յորոյ} ի ձեռս գտանի եւ հաստատեալն կտակագիր հանգուցեալ Բա

նկանի յօգուտ Նախիջեւանայ, որոյ կամս երեսփոխան եւ {յորոյ} մասին ունիմ զկարողութիւն հետամուտ լինել: Ուստի զ

աւարտել զգործն յառաջ քան զամիսս երիս կամ զչորս, {յորոյ} յապացուցութիւն ունիմք զներկայ զայս գործ ՚ի նոյն ա

ուայց զվախճանական վճիռ Հնդկական ծայրագոյն ատենի, {յորոյ} վերայ չիք ատեան ինչ այսր, որ կարիցէ ընդունել բող

ստէն, մանաւանդ 'ի պատճառս այլոց ազգային գործոյ, {յորոյ} մասին նա ինքն պ. Նալբանդեանցն կարգեալ է յերեսփոխ

քն այնոքիկ, 'ի միասին ընդ եկեղեցական գումարացն, {յորոյ} մասին, ըստ ակնարկութեան Տեառնդ ընտրեցաք յերեսփոխ

ն մեծի գանձու ամփոփելոյ հաշուէի զպարարումն զայն։ {Յորոյ} վերոյ տեսեալ պարեգօտաւորաց, զայրագնեալ իմն զօրհն

մք զնորահասն Ղազար 'ի տան Բդեշխին Վրաց Աշուշայի, {յորոյ} 'ի դորան կրթէին յուսումն դպրութեան"։ Մեզ թւո

այն ննջեցելոց ձերոց գրեցաք առաջի սուրբ սեղանոյն, {յորոյ} վերայ սուրբ պատարագն մատչի եւ այլն: Քանի որ այդ

Գրիգորի զպատմութիւն եկեղեցւոյն Քրիստոսի ի Տարօն, {յորոյ} ի հաստատիլ եւ ինքն գտաւ գործակից սրբոյն Գրիգորի:

ացօք տեսանէր զվտանգաւոր արտեւան քարակտուր լերին, {յորոյ} ի վերջին շուրթն մղեալ ի հողմոյ տգիտութեան՝ հանդե

, որ զկոկորդն միայն սառուցեալ ի սառն կերակրոյն, {յորովայնն} զջուր եւ եթ արկանէր: Առ ի՛նչ դոցա հոգալ զլուսաւո

Ի Փարի՜զ, ո՛հ, ի Փարի՜զ, Յազատութեանն {յորորան}, Ի սո՜ւրբ սիրոյ հայրենիս՝ Ուր պա՜ր յ

եւ լօգիկաբար չէ մարթ խօսիլ ընդ գլխաւոր անդամոցն, {յորոց} ի ձեռին գտանի եւ երասանակ Սինօդին, եւ որովհետեւ

դրեմ. միամիտս առնել զայսմանէ զբարեմիտ ազգայինս, {յորոց} ամենայն դրութեամբ փութացին յայտնել ինձ զսրտից իւր

սն, թէ " ինքն ունի յառաջագոյն ստանալ զհրիտակսն, {յորոց} ի ձեռս իցէ եւ ապա զթուղթն զայն տալ"։ Այսոք

այսոցիկ, հանգուցեալն բաժանէ ի վեշտասան մասունս, {յորոց} զկէսն, այսինքն զութն մասունս թողու դարձեալ յօգու

շարժականք եւ անշարժք բաժանին ի վեշտասան մասունս, {յորոց} ութն անկանին Նախիջեւանայ, իսկ մնացեալն կիսի ի վե

որ տեղեկութիւնք հասեալք առ իս ի մասին հրիտակացս, {յորոց} երեւի, թէ փախստական Կարապետն Շահնազարեանց, հայր

րտ ՚ի ծախիլ ի պէտս պատրաստութիւն թղթոց օրէնսգիտաց {յորոց} պահանջեմ ես զգումարսն եւ ի պէտս տպագրութիւն յայտա

ի 30. չորք դանայ ի մին օրինակ կտակ ունիմ գրեալ, {յորոց} եւ մինն առաքեալ եմ ի Նախիջեւան Նոր. եւ այժմ վասն

չկարաց պահպանել զնոյն: Ազգասէր հոգեւորք, {յորոց} ի ձեռին մնաց գէթ ուրուական իմն իշխանութեան, կարէ

ց, կեղծաւորութիւն յար եւ նման վարդապետաց Հայոց, {յորոց} եւ փոխանցեցաւ 'ի նոսա 'ի սկզբանէ հետէ։ Ուստի

Հայր Միքայէլ, զի 'ի ծերութեանդ հասակի պաշարեցար {յորոց} պաշարեցարն. պաշարեցայ այո՛, բայց 'ի պաշարմանս վ

որին ընթացից: Աղաչեմք զառողջամիտ ընթերցանելիսն, {յորոց} [ի ձեռս անկեալ էին այնոքիկ վաստակք, ասել մեզ] թէ

րդ կամ գաղտնիք՝ յոր նուիրեալ [էին սակաւք ոմանք, {յորոց]} կազմի միաբանութիւն ուսումնականաց: Գանգատին ապա

գլխաւորացն յետ մահու Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ, {յորոց} հալածեալ լինէին անխնայ երանելիքս այսոքիկ, այպան

կոորստեան զանազան թարգմանութեանց Մեծին Մովսիսի, {յորոց} անպարապ գտաւ այրն Աստուծոյ gխորին ալեւորութիւն,

ր Մովսիսի Խորենացւոյ, աւանդէ մեզ զքանի մի ճառս, {յորոց} երկուք դեռ տեսին զլոյս, ի յարութիւնն Ղազարու, ե

եւեալ դարուց, շատանամք յիշելով զգլխաւորս եւ եթ, {յորոց} կարեմք արդէն եզրափակել զոյժ եւ զկարողութիւն գրակա

կին ազդեցութեան ո՛չ ճանաչէ զտարազ զգեստու հնոցն, {յորոց} սակի համարի եւ լեզուախօսութիւնն Հայկական չորրորդ

ի կարծիս եւ զդատողութիւնս աբեղայամիտ հեղինակացն, {յորոց} սակի համարի եւ 1 թերթն յունուար ամսոյ 1853 թուակա

նակք առ մեզ ի Ռուսահայս արժանաւոր են յոյժ թուով, {յորոց} սակի Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեան, Խուդաբաշեանց

նց, Մսեր Զմիւռնացի, Մկրտիչ Էմին եւ այլք ոմանք, {յորոց} Միքայել եպիսկոպոսն Սալլանթեանց ինքնացեալ ի դպրութ

ովրդեան, զգրասիրութիւն նորա եւ զբիւր հանգամանս, {յորոց} զրկեալ եմք առ հասարակ, ընդունիմք եւ խոստովանիմք

շուք արկածից՝ ունէին եւ զչարաշուք յիշատակարանս, {յորոց} բղխէին բանաստեղծութիւնք արտասուեցուցիչք եւ վհատեց

ն պահանջմանց ժամանակին եւ այլոց բիւր հանգամանաց, {յորոց} միջի գտանիմք մեք: Չեմք նոյնպէս ապացոյցս թէ պատու

թեան, վասն զի յայնմ ժամանակի՝ այն է յամի 1846, {յորում} զիս բռնադատին յանձին առնուլ գոլ յանցաւոր, գտանէի

այլապէս. կենդանի է յոյս իմ, թէ եկեսցէ ժամանակ, {յորում} Ձերով Հայրագութ խնամովք աւարտեալ զընթացս ուսման,

սջիք ինձ զարձակուրդ ի հանրահռչակ Ճեմարանէ Ձերմէ, {յորում} կարգեցեալ էի ի Ձէնչ դարձեալ՝ դասատու հայկական դպ

թղթոց, մինն՝ հրովարտակի կառավարչական Սենատին, {յորում} երեւի զի յիշեալ ծայրագոյն ատեանն արձակեալ զիս ի հ

լ յիշխանութենէ Ձերոյին ճեմարանի՝ զայլ վկայագիր, {յորում} երեւեսցի, թէ նոյն իշխանութիւնն արձակէ զիս ի վարդ

րեսփոխան եւ երկրորդ, զգործն վարեալ առ ի նոցանէ, {յորում}, մանաւանդ ի վճռի պատգամաւորացն, որպէս ՚ի հայելւ

անէ ՚ի ներկայութեան ժողովականաց, մինչ ՚ի գիշերին {յորում} ձգիւր լարն, ոչ ումեք յայտնի եղեւ ինչ եւ ոչ զկնի

[բերի] Սինօդն հրովարտակ գրէ առ իս համարաւ [բաց], {յորում} երեւի գայթ ի գայթ եւ կցկտուր իմն վճռադատութիւն ոչ

եկնեցայց ի Թիֆլիսոյ ժամանել ց8 նոյեմբերի ի Փօթի, {յորում} աւուր շոգենաւն նաւելոց է ի Տրապիզոն: Ոչ զանց

եալ է ի Թէոդոսիա քաղաքի զթուղթ երեսփոխանութեան, {յորում} ստորագրեալ է ինքն եւ քանի մի թէոդոսիացի հայք եւ զ

ախիջեւանայ, վկայաբանութեամբ հիւպատոսին Անգլիոյ, {յորում} եւ (պատուիրէ Թադթէոս եպիսկոպոսն), գրել, " թէ

նմա գուն գործել աճեցուցանել զայն, մինչեւ ցօրն, {յորում} երեւեսցին խնդրանք հրիտակին: Եւ այսպէս, որդի

վատնեալ է զմեծ գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր, {յորում} գտանի եւ բաժին ինչ յարդեանց տանն, զոր մեքս պահան

է, ի կենդանութեան Մասեհի Բաբաջանեանին արարեալ, {յորում} զտունն զայն ՚ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտակակատարաց

անէ այսր ամսոյ յաղագս գործոյն ՚ի վերոյ յիշելոյ, {յորում} ամենայն մանրամասնութեամբ գրեալ կան հանգամանք, թե

, եւ զի՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի նմին իսկ վայրկենի, {յորում} զգլուխ խոնարհեալ յանդիման սեղանոյ ահաւորին աստուծ

եան, յայնժամ հաւատարիմ թղթակից իմ բնակեալ ի տան {յորում} եւ ես բնակիմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ

աղայ Խաչատուրի Ղռմաճեանց (որ գրել է Ղռմզանց), {յորում} ուսանին բազմաթիւ աշակերտք զՀայերէն եւ զՌուսերէն "

ւնելով հաստատեցի կտակս այս իմով ստոարագրութեամբ, {յորում} նախ յայտնեմ զամենայն ստացուածս իմ որ ունիմ ներկայ

կա՛մ առ փառասիրութեան կամ առ չարաչար տգիտութեան, {յորում} դեդեւին: Շատ իսկ է մեզ, եթէ մարթասցին նոքա զանձ

Ազգն մեր չետես դեռ եւս զճեմարան ինչ հոգեւոր, {յորում} ուսանելոց էին քահանայացուք, եպիսկոպոսացուք եւ առ

, առիթ առեալ ինքեան զառակն մեծատան եւ Ղազարոսին, {յորում} Քրիստոս ասէր զՂազարու հանգչիլ ՚ի գոգ Աբրահամու,

եղեցի, բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք, իմանայ զայն, {յորում} եկաց աւելի քան զամս երեսուն, արիաբար մարտուցեալ

ազ քան " զվարժութիւն հոգեւոր պաշտեալ առ ճիզվիթս, {յորում} գտանի ամենայն ինչ բաց ի ճշգրիտ վարդապետութենէ քրի

ակունս չ՚լուսաւորէ անաղօտ. Զյիմարութիւնդ, {յորում} թխսես, նա փարատէ անպայման, Որում թշուառ քո

ր եկեալ 'ի տեղիդ 'ի Գարդմանայ վանաց 'ի նմին աւուր {յորում} հիմն արկաւ տեղւոյդ " (եր. 56, 57)։ Նախ՝

մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցու " 'ի նմին աւուր {յորում} հիմն արկաւ տեղւոյդ " խօսքը վերաբերւում է Ս. Կաթո

այն, Պաւղոսը Փելիքս դատաւորին այսպէս է ասում. " {յորում} եւ ե՛ս իսկ ճգնիմ անխիղճ միտս ունել առ Աստուած եւ

, եւ հարկ է, թէ կային ուսուցիչք, երբ ասում է " {յորում} դրան եւ զմեզ ուսուցանէին " (եր. 41)։ Զիարդ

օնաւորեալ ըստ Հայոց 'ի վանս Սուրբ Նշան կոչեցեալ, {յորում} բնակէին վանականք Հայոց։ Յորում ժամանակի վիճակ կր

բ Նշան կոչեցեալ, յորում բնակէին վանականք Հայոց։ {Յորում} ժամանակի վիճակ կրօնին Հայոց յերիս բաժանէր, որպէս

րքեպիսկոպոսէ, որպէս պատմի 'ի նոյն վարս եւ այլն։ {Յորում} եւ պատմին ամենայն անցք, որք անցին ընդ նմա, այսի

ոչեցաւ Մխիթար աբբայ հայր 'ի Հռովմ տալ պատասխանի, {յորում} Մխիթար աբբայ իւրով փօլիթիքական հնարիւք ծածկելով զ

ալ գիրք Հ. Միքայէլի Չամչեանց 'ի տիպ արձանացեալ, {յորում} եւ գտան եւ բազում բանք հոմաձայնք, չասացից թէ եւ

դ Գրիգոր սրբազան պապն հրովարտակ եհան վասն Հայոց, {յորում} վկայէ, ազգ Հայոց, ազգ մեծ, հարազատ որդի սուրբ

գոգցես ի չորեքտասանիցն սկսեալ մինչեւ ցայս վայր, {յորում} նոր ուրեմն բնութիւն ինքնին ախոյեան յարուցեալ ընդ

հեղինակաց հինգերորդ դարու. այս ինքն է ասպարէզ, {յորում} բազումք ի հեղինակաց յաղթահարեալ յանձին փառասիրութ

սեսցի ի լեզու հինգերորդ դարու յայժմուս ժամանակի՝ {յորում} ամենայն ազգք եւրոպէականք ջանահնար լինին հարստացու

ւրեմն մերկանդամ տեսանել զայն բաւիղ տարակուսանաց՝ {յորում} դանդաչէինն անխորհուրդ օդաբաղխութեամբ: [Խորհու

մի յիշատակին ի յառաջաբանութիւնս շարականաց տպելոց {յորում} եւ իցէ տեղւոջ, եւ զճառ ի Հռիփսիմեանս: Յիրաւ

մնայ վայրենացեալ մինչեւ ցսկիզբն 18-երորդ դարու, {յորում} ըստ վերնախնամ տնտեսութեան նախախնամողին Մխիթար վար

մբ զաբեղայական սքեմ աղճատեալ եկեղեցւոյն Հռովմայ, {յորում} ոչ այնքան Աստուածայնոյն պաշտեն պատուէր հրամանի,

թեան հասեալ են առ մեզ առ աշխարհին հեռաւորութեան, {յորում} գտանի ուսումնական ազգակիցն մեր), այլ եւ հեղինակ

ին միտք եւ սնանի հոգին, տարագիր է յօրագրէ անտի, {յորում} ոչ զվերջին տեղին ունին ամսական առեղծուածք Մխիթարե

համարի եւ 1 թերթն յունուար ամսոյ 1853 թուականի, {յորում} անամօթաբար պարտական կացուցանէին զսուրբն Մեսրոպ Մխ

եալ աբեղայից անկեալ էր ի գոգ եկեղեցւոյն Հռովմայ, {յորում} եւ ընկալեալ զքահանայութիւն. այլ ի վերջէ լքեալ զօ

ենցաղս, լուիցեն եւ քննեսցեն զայն, թէ որ Հայք եւ {յորում} տեղւոջ ի գործ դնեն յաշխարհաբառն զտառն զ որպէս հայ

ւութեամբ խորհի գէթ զհնար առ ի կեցութիւն այնպիսի, {յորում} չպակասէր ոչինչ. նա չգիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ,

ր հինգերորդ, այլ իննեւտասաներորդ: Նստիլ ի տան, {յորում} ճրագն եդեալ էր ընդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի խաւ

՛յս իրաւամբք, զի բանաստեղծութիւնն հայելի իմն է, {յորում} ցոլանան շառաւիղք կենդանութեան ազգի, անդատապարտ ե

սեռի, որ չիք այժմ առ մեզ, հարկաւոր է անշուշտ, {յորում} պարտի լինել միջնորդն գիտութեան կամ այլովք բառիւք

ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ասէ, թէ {յորչափ} մնասցէ ինքն կենդանի, ունի կառավարել զայնս որպէս

, եւ այն՝ յայսպիսի [տառապեալ] որպիսութեան միջի, {յորպիսւոջ} տեսանեմք զհայս (թէպէտ կոյրք ոչինչ տեսանեն, ըստ

ն հոգեւոր զորմէ գտանի ի կառավարութեանդ եւ գործ եւ {յորջորջէ} զիս Ուստայեան, որ օտար է ըստ ամենայնի ի ճշմարտու

ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ, Բազում ժամանակք են, {յորս} բանաւոր փարախս այս կայ առանց Հովուապետի, յօրէ՝

դպրոց ինչ ազգային բազմօք գերազանց, քան զայլոցն, {յորս} բռնաբարի ազգային ոգին յօտարութիւն: Զգործն եկ

ի այսր ամենայնի սառն ականատես հանդիսանալ աղէտիցս {յորս} սակաւիկ մի եւ հեղձնումք իսպառ: Այս ամենայն

ասիք ընթերցանութեանս, բաշխեալ յուրոյն յօդուածս, {յորս} բազում ուրեք զանց արարեալ ի մէջ բերել ըզբանս կրօն

եռեւս չէր դիպող ժամ եւ ժամանակ. եկեսցեն աւուրք, {յորս} առ սակաւ սակաւ կարասջիք ընտելացուցանել զհակառակոր

ատահիլ ի յաջորդսն յուսալ՝ չէ առն բանագիտի գործ, {յորս} դուն ուրեք երեւին արք ականաւորք, ի բանս արգասաւո

ջունեցին զմերս գրականութիւն սակաւաւոր գրուածովք, {յորս} Անանիա Շիրակացի, որ ուսեալն էր զմաթեմատիկական ու

ահաս յասպատակութեանց Թաթարաց եւ այլոց հետ զհետէ, {յորս} էանց զչափ անգթութեան առաւել քան զամենեսին դժոխածի

ւ այլ առարկայից թարգմանեցին ի լեզու հայ յօտարաց, {յորս} ըստ իս, որչափ պատահեալ եմ գրուածոց նոցին առ հասա

նոսա զզանազանութիւն եւ զյարաբերութիւն աւ դարսն, {յորս} կեցին հեղինակքն, գուցէ մինն քան զմիւսն արժանաւո

նաւոր եւ պղտորեալ տեսութիւնս իմաստակական դարուց, {յորս} կեցին դպրոցականք: Եւ ոչ յաջողեցաւ այդպիսեաց տեսա

ինչ ցայսօր հեղինակք մեր եւ նոցին հեղինակութիւնք, {յորս} հազիւ ուրեք գտանեմք զայնպիսի ինչ, որ կարող էր մշ

ս ի բարեզարդութիւն քարեղէն եւ փայտեղէն կերտուածոց {յորս}, որպէս ասաց Աստուած, ոչ բնակի ինքն որպէս ի ձեռա

եան: Մի՞թէ չիցէ արժան տեսեալ Հայոց Ռուսաստանեայց {յորս} գտանին մեծատունք հարստականք զթշուառ եւ զողորմ դրո

ց Շնորհալւոյն՝ " Ողբացէ՛ք, եկեղեցիք " եւ այլն, {յորս}, լսին գէթ վայ, կականմունք եւ հուսահատ հռնդիւնք

անչանային ընդ բառից բաղդասութիւնս ոմանց հեղինակաց {յորս} մանաւանդ դերբայն ի վերջոյ քան զխնդիրն եւ կամ ի գո

ազան հայաբնակ քաղաքս զուսումնարանս վասն աղջկանց, {յորս} զառաջինն եթէ չէին քաղաքացիք բաւական կարգաւորել զա

ախօսութեամբ, պէտք գոն հայկական նորախօս մատենից, {յորս} աւանդեալ լիցին այն ամենայն գիտութիւնք, որք հասար

ոխտ ընթադրութեամբ Զարկուցանէ զանշաղախն {Յորսայս} անդէն առ ետեղբ, Եւ ընդ գճեալ շեշտ ընդ ակնն

է՞ որ աւելի խելքի մօտ է խանդակներ փորել եւ հեղեղի {յորցանքը} այն սահմանի մէջ ուղղելով՝ նորա ապականող եւ աւերո

գի, բաժին դիւական. Ի՞նչպէս իշխեցիր ձեռներդ {Յուդայի} Թաթաւել մի մեծ մարդու մէջ արեան"։

լ, որ Վահանը եւ Մանդակունին չէին գնալ մի այդպիսի {Յուդայի} պարտէզը։ Այսքանը գիտենք, որ պ. Էմինը ո՛չ մի կե

ար ամենայն բան ներելի է, մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ {Յուդիթ} է դառնում։ Իսկ թէ ինչ ամենամօտ յարակցութիւն կայ

ուր. " Ինչո՞ւ տալիս էր պատուէր, - Ադամն ասում է {յուզեալ}, - Միթէ միշտ չե՞մ խոստացել Սիրել սիրով կատարեալ

այտ զօրապետ ծերիկ Գալիս են կարող գնդերը զինչ {յուզեալ} հեղեղ Զարհուրելի- դանդաղ զերթ մէգ ուղիղ Արե

եալ ի Վաղարշակայ արքայէ Հայոց՝ առ Արշակ արքայ եւ {յուզեալ} զդիւանն արքունի՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի հելլեն գրո

զուր է, քանզի յայտնի տեսանի զի 'ի նախանձուէ չարէ {յուզին} այսպիսիք իրք։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ նշմարեն զայսն նշ

թ մի համբոյր էր դրոշմում Կոյսի շուշան շուրթերին, {Յուզմունքից} շունչն սպառւում, Եւ մերթ կրծքով իր ուժգին Ճմլում

րջպատուած, Տխուր ` Ադամն էր նստել Եւ տրտնջում էր {յուզուած}. " Ինչո՞ւ ստեղծեց տէրն ինձի, Է՞ր դրախտն այս փափ

մ է Իտալիային, եւ երբ խնդիրները սկսում են սաստիկ {յուզուիլ}, երբ առաջարկութիւնք առաջարկութեանց քամակից հասնո

անջէ. եւ առնու օրինօք, եթէ վարձեսցես ի նոյն իսկ {յութերորդ} ժամու երեկոյեան փոխանակ ի 6 ժամէ առաւօտու: Ըստ ա

Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ, սահմանեցաւ {յութերորդ} դարու - յառաջ քան զնոյն՝ ընդհանուր եկեղեցին դաւա

ն միմիայն ի Հօրէ: Վարդապետք պապական յեկեղեցւոյ, {յութերորդ} դարու հիմնեցան ՚ի բառս առաքումն զոր ՚ի հինգերորդ

է Հայոց: Վտանգեալ Հայաստանի յանիշխանութենէ, {յութերորդ} դարու՝ հանէ ի հրապարակ գէթ զերկուս հոյակապ անձին

ինչպէս սովոր է, Յակոբ Կլեման թագաւորասպան աբեղայն {Յութիտի} հետ համեմատելով. երեւի թէ լաւ իմանալով ներկելի բա

ն մեղացս եւ ի մխիթարութիւն ազգին մեր։ Եւ մնացեալ {յութն} մասանց վեց մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ քաղա

ահակայ եւ ի Մեսրոպայ, որոց դանդաղեալ ի Կեսարիա, {յուլացեալն} էին: Վեցեքին սոքա, մարզեալ ի գիտութիւնս յունակա

միջից դուրս ընկան չղջկի կուրծքի կարթաձեւ ոսկրը եւ {Յուլիա} Պոստրանայի պատկերը: Այս բաները մեծ զարմանք բերե

տեսայ մի ջրով լիք պտուկ․ բայց ասա՛ խնդրեմ, միթէ՞ {Յուլիա} Պոստրանայի պատկերը եւս անհրաժեշտ առարկայ է դիւթու

երի մնացորդը եւ տեսայ մի ջրով լիք պտուկի յատակում {Յուլիա} Պոստրանայի պատկերը, որ ձեռքով եւ բաւական կոպիտ ն

քնեց ու չորս կողմը հանդարտեց, առայ թղթերիս միջից {Յուլիա} Պաստրանայի պատկերը, ցած իջայ պատից նորա բակը եւ

, նոյնքան հին է, որքան ագահութիւնը դէպի ոսկին: {Յուլիոս} Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ դարու սկզբումը եւ էնէաս

ութենով անցաւ Ֆլօրենտացի զօրավարի ապօրինի որդու՝ {Յուլիոս} Մեդիչիսի ձեռքը։ Այս ամենանենգաւոր մարդը գործ դրե

լմոսի կրակի անունով յայտնի է գիտութեան մէջ: {Յուլիոս} Կեսարի, Տիտոս Լիւիոսի, Պլուտարքոսի, Պրոկոպիոսի

եղբարց: Ցաւելի է նոյնպէս գետի սակաւաջուր լինելը {Յուլիս} եւ Օգոստոս ամիսների մէջ կամ երբ երկար ժամանակ փչո

ացա՞ր, որ քո մի հատուածը (տպած " Հիւսիսափ. ", {Յուլիս}, 1858) գրեցի մի ամառանոցում, ուր մի քանի բարեկ

լիսի] 14-ին այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս (14 {յուլիս}, 1862-ից սկսած): 15-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[ի

հակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Սարգիսին Փարիզից {Յուլիս} 4-ին Նազարեանցին, յօդուածներ, Մեռելահարցուկ եւ

ան] Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Վարսովիուց {Յուլիս} 7/19 Մարկոսեանց Սարգիս Թիւյսիւզ[եանցին] Ար

Աստրախան 10 80 Նազարեանցին [Նոր Նախիջեւանից] {Յուլիս} 19 81 Աջեմեանցին 26 82 Խաֆաֆեանցին 83 Խալիբեա

ցին, Պետերբուրգ 109 Հայրապետեանցին, Նախիջեւան {Յուլիս} 11/23 110 Կովայլսկուն, Բեռլին 111 Հայրապետեա

ելուց եւ խոստովանելուց յետոյ, իւր ներկայ տարու 1 {յուլիս} 30 նոյեմբեր ` թիւ 85 Երեւակի մէջ, ելաւ սրբագրեց

ասիկ պատճէնի պատճէնը: Ոստիկանութիւն {յուլիս} 2. 1864 Արտաքին գործոց դեկտեմբեր 1 Բաժի

եւ զպատճէն ազգային եզրակացութեան, արարելոյ ի 15 {Յուլիսի} այսր ամի, որով ազգն զանազան պայմանադրութեամբ, ը

ամաձայն կոնդակի նորին վեհափառութեան առ Ձեզ ի 6-էն {Յուլիսի} համարաւ 370, քաղցի պարտականութիւն համարեցի ինձ յ

նց 64. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական 27 {Յուլիսի} 1861, Կալկաթա 8 Օգոստոսի ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈ

րեաց յինէն գնալ առ ինքն յետ վեց աւուրց, այն է յ3 {Յուլիսի}: Իբրեւ ներկայացեալ առարկի զհրիտակէն, յայտնել

արու հայրենակցիդ Խ. ծ. Մ. Նալբանդյան 13 {Յուլիսի}, 1862 ամի, Նախիջեւան 73. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱ

ումարեցի 'ի հնգետասաներորդ աւուր նախընթաց ամսեանն {յուլիսի}, ազգն մեր միաբան հաւանութեամբ եւ թախանձագին խնդր

րկած ընդհանուր եւ յօժարակամ խնդիրը, անցեալ տարու {Յուլիսի} 16 թուականից Բաղչիսարայ քաղաքից, ձեզ վերահաս տառ

հարիւրամեայ կաղնիքը: Հիւսիսում, եթէ Յունիսի եւ {Յուլիսի} մէջ երկրի մակերեւոյթը, թեթեւանալով իւր սառն ծանր

այտնեցից եւ ես զբազում իրաց անձամբ անձին յամսեանն {Յուլիսի}, յանցանելս ընդ էջմիածին, ընդ Մեծն Հայաստան յԵւր

վհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {յուլիսի} 1-ին: Այսօր սկսեցի սիգարը, որ առնուած է Ուպմանի

եւ առողջութիւնս անհամեմատ լաւ է, քան թէ երէկ: [ {Յուլիսի]} 1-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարտին Մակարիչի, Ս[իմէո

մենդանտին եւ թէ նա հրամայել է մաքրել խոհանոցը: [ {Յուլիսի]} 14-ին այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս (14 յուլ

ակը թուեալ է 2-ից եւ մէջը կար մեր Գաբրիէլի նամակը {յուլիսի} 26-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ]

շին մահը: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] {յուլիսի} 6-ին: Յուլիսի 1-ին նամակ ստացայ Յովհանն[էսից] ե

իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] յուլիսի 6-ին: {Յուլիսի} 1-ին նամակ ստացայ Յովհանն[էսից] եւ նոյն օրը պատաս

րամաններին եւ կոնդակներին ընդդէմ, 1773 թուականին {յուլիսի} 21ին դուրս տուեց մի կոնդակ, որով եւ ջնջեց այս Կա

կարութեան մասին ", եւ կնքեց իւր զարմանալի կեանքը {յուլիսի} 31 թուականին 1556 տարումը։ Այսպէս եղաւ այս հռչակ

ստանարան։ Այսպէս եւս կատարուեցաւ։ 1588 թուականի {յուլիսի} 31-ին՝ երեկոյեան ժամանակ, Յակոբեան երիտասարդ Յա

ինքեան իսկ Վատիկանի մէջ։ Վերջապէս 1773 թուականի {յուլիսի} 21 օրումը Պապը ստորագրեց այն կոդակը, որով ջնջում

արծաթ չկայ. ես ստանալիքներ ունիմ, որոց ժամանակը {յուլիսին} է, դու այս մասին բան մի՛ ասա, միայն թէ ժամանակ

4-ին այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս, սկսեալ 14 {յուլիսից} 1862: Երկու տարի՜: 14-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէ

Իսկ ընդե՞ր բնաւ ժպտիս, Ուխտեմ ես ո՛չ՝ {յուխտ} խարդախ: " Փարգա՜ստ, տէ՛ր իմ, քա՛ւ, Ադամ

ը, այլեւ փառաւոր ճաշ պատրաստեց գերեզմանատնում 70 {յուղարկաւորի} համար։ Պարծա՛նք քեզ, Հայաստան, որ, թէեւ փո

նց ճեմարանի աշակերտ, Պ. Շահազիզեանը։ Մեք բոլոր {յուղարկաւորքս} բաժանուեցանք գերեզմանից, այն ժամանակ, երբ քահան

ութենից եւ Պ. Մարկոսեանի հոգաբարձութեամբ, բոլոր {յուղարկաւորքս} ճաշ էինք վայելում, ամենայն ոք մեզանից խօսում էր

տ ճառ։ Հացկերութիւնը եւ հոգեհանգիստը աւարտուած, {յուղարկաւորքս} բաւական ժամանակ մնացինք գերեզմանատնում, որպէս թէ

գոգցես գերեզմանական ազգոյ իմն արագութեամբ լնանիւր {յուղեղ} իմ. երեւակայութիւն իմ կաշկանդեալ արձանացեալ ի ցո

զտեղի կալեալ զաւուրս իբրեւ զչորս ՚ի 10/22 ամսոյս {յուղի} անկայ անտի եւ յերեկն, որ 11/23-երորդ օր էր ամսոյ

լ ընդ իւր զամենայն զստացուածս իւր, ելանէ ի նաւ՝ {յուղի} անկանիլ ՚ի Մադրաս կամ այսր ՚ի Կալկաթա: Երկրոր

րեւի, թէ զամենայն զստացուածս իւր առնու ընդ իւր, {յուղի} անկանելն ի Մադրաս կամ ի Կալկաթա: Առ ՚ի գտան

առության մասին. այդ արդեն ուրիշ բան է: 2) Կովի {յուղի} մասին, - որ մեզ մոտ ստացվում է Սիբիրից մի քանի ա

Նամակն ուշադրությամբ կարդալուց՝ գտա հոդված կովի {յուղի} մասին: ՝ Էլի Հ. Գ. Երբ այս նամակը վերջնակա

այոց։ Արդ այսու յայտարարութեամբ կամիմ բառնալ {յուղղափառ} հաւատացելոց զգայթակղութիւն, զոր իմով անխոհեմ նախ

երեւին։ Իսկ երկրորդ մասն, որ կազմէր զբաժանեալսն {յուղղափառաց}, էր գրեթէ բովանդակ ազգն Հայոց, որոյ մի մասն, զ

բանդագուշեալ ի զառանցանս կրօնամոլութեան եւ ուսեալ {յումեմնէ} Խաչատուրոյ ժպրհեցին՝ քեզ համապատիւ զնշդեհեալն յԱ

ի վերայ Բարսեղ քահանային, թէ՝ այդոքիկ գրութիւնք {յումմէ} ՞ արդեօք ստացաւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ ի

, թէ Բարսեղ քահանայն զայդոսիկ գրութիւնս ուստի՞ եւ {յումմէ} ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ նմա

Զամպրոպ, զշանթ եւ փայլակն"։ - Եւ զի՞ {յումպէտս} բաղբաղայս, Յօդես, ասէ նախահայրն Առ ս

նուն զհին ձեւ խօսից, որով երբեմն, մանաւանդ թէ, {յունաբանեցին} նախնիք, ի լեզու պանծալի, եւ ստոյգ յօդացեալ ճեմա

լեզուագիտութեան հանդիսում։ Դոցա մէջ երեւեցան քաջ {Յունագէտք}, Անգլիագէտք, Ֆրանսիագէտք, Իտալագէտք եւ այլն։

երբ նա մեծամեծ յոյսերով ոտք էր կոխում Հայաստան՝ {յունական} լուսաւորութիւնը տարածելու, եւ պատահելով ազգի իշխ

անի մէջ... Մի սարի վերայ... Յետոյ ինքս ինձ գտայ {յունական} աստուածների Ոլիմպոսի վերայ: Մի փոքր ժամանակից յե

ճառում են այնպիսի հրայրեացք, որպիսի չէր պատճառել {յունական} բանակի հուրը Ագամեմնոնի կառավարութեամբ բացուած Տր

ով դիմեցին Աթէնք, Ալեքսանդրիա, Բիւզանդիա, դէպի {յունական} դպրոցները, եւ թէ այդ երանելիքը չեն ասել, որ պար

էր Սուրբ թարգմանիչներին աշակերտներ ուղարկել դէպի {յունական} դպրոցները, որ ՚ի լեզու պանծալի եւ ստոյգ յօդանալո

մարդերի եւ աստուածների արձանքը, որ պատկանում են {Յունական} եւ Հռովմէական հնութեններին: Ժամանակը, անձրեւի կ

զգատեաց թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ {Յունական} քահանայքդ) եղած էք, դուք էք Հայաստանն աւերակ դա

պատասխանեց եւ այս, թէ ինքը՝ Ներսէսը, հակառակ է {յունական} հաղորդութեան: Կայսրից փոքր յանդիմանութիւն չլսեց

: Իսկ երբ, թէեւ ակամայ, Կաթողիկոսը հաղորդուեցաւ {յունական} խորհրդին, այն ժամանակ մեծ շշունջ ընկաւ ազգի մէջ

ուդաբաշեւը, որպէս ստոյգ պատմութիւն ընդունելով մի {յունական} գիրք՝ նորա ռուս թարգմանութենից, որ ունէր ինքը,

նորհալին որպէս մի երկդիմի մարդ՝ իւր ազգը խաբող, {յունական} օգուտը պաշտող եւ աւելի Յոյն, քան թէ Հայ: Բացի ս

ինչպէս Հեգելը անում է միշտ, աչքի առջեւ ունենալով {յունական} իդէալը, այն ժամանակ նորա փիլիսոփայական համակարգո

: Այս պատճառով, շատ անգամ պատահում է նոցա խօսել {յունական} արուեստի յաւիտենական գեղեցկութեան մասին այնպիսի լ

ն համարելը։ Բայց ե՛ս, իմ կարողութեան չափով, {Յունական} գիտութեանց պարապելով, իմ տկա՛ր մտքի զօրելու համե

Դատապարտէաք խօսքը պիտի կրաւորականապէս հասկանալ, {յունական} բնագրին համաձայն)։ § 69. " Առաջի իմ եղեւ դա

րբեմն երբեմն կայ գործածուած. եւ մեզ թւում է, թէ {յունական} լեզուի ազդեցութիւն է այս, որովհետեւ այդ լեզուն,

չէ հին լեզուի մէջ. եւ մեզ թվում է, թէ եղածն էլ {յունական} լեզուիցն է մտել, ինչպէս Եբր. գլ. Ը, համ. 1,

fàlaion dè èpi tojs legomenois ")։ Բայց սակայն {յունական} Télos բառը, որ Ժողովողի գլ. ԺԲ, համ. 13 թարգմ

անակ թանձրացեալի) եւ քահանայապետ խօսքերը, բո՛ւն {յունական} archiereus բառի ճիշդ թարգմանութիւնը լինելով, որպ

նզովեալ լինել") (եր. 89) բնիկ հայկական ոճ չէ, այլ {յունական} լեզուի ուղղակի ազդեցութիւն, ըստ որում կարդում ենք

, որ այժմ շատ գործածական է աշխարհի երեսին, կապել {յունական} եռանկիւնի կամար, առանց սորան չէ կարելի գամել արե

: Այդ խօսակցութեան ձեւը աւելի ճարտասանական... {յունական} եւ աբեղայական է...: - Բաւ է, արդեօք այդ

ւրբ ազդեցութեամբ. նա շնչէ զօդ դիւական. Ոլիմպոսն {յունական} տապալեալ է հիմն ի վեր, կործանեալ է Արամազդ եւ ի

ս երգելով, փոքր ի շատէ հեռացել են այդ եղանակները {յունական} գաղափարից, թէեւ կան նոյնպէս մի քանի ձայներ, որ

արուած սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի ձեռքով, ծագում էր {յունական} աղբիւրից: Լուսաւորիչը մեծ եռանդով քրիստոնէութիւն

որ գրուածների ու թարգմանութենների մէջ տեսանւում է {յունական} հոգու ներկայութիւնը, այսպէս եւս եկեղեցական երգեր

ուղի: Հայկական դպրութիւն ի կեանս հրաշագործեալ {յունական} հոգւով ի դարու մերոց ` թարգմանչաց՝ տեսանի պահեալ

որ հիմն եդին գրականութեան ազգին եւ այն ի ճռաքաղէ {յունական} այգւոյն, աբեղայք էին որ պահպանողք գտան այդր գրակ

ուին պաշտօն: Եթէ թարգմանիչք մեր առաջնորդեալ եղեն {յունական} տեսութեամբ, այլ եւ յաղթահարեալ յընդաբոյս, ասիակ

տի Շապհոյ Պարսից արքայի, եւ այրէ զամենայն գրեանն {յունական} տառիւք, հրաման տուեալ աշխարհին ուսանել զլեզու եւ

տաց իւրեանց դիմեն շեշտակի ի Բիւզանդիոն եւ վարժեալ {յունական} դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ արկանեն ի թարգմանել եւ ի

ութեանց այլոց հայկաբանից, ոճ գրությանն ստրկացեալ {յունական} բաղդասութեան: Ղազար Փարպեցի, որոյ կենաց եւ

հրապարակ գէթ զերկուս հոյակապ անձինս, թարգմանիչս {յունական} դպրութեան, որոց աջողաձեռն յաջողութեամբ բերէ յինք

լաւունի, որոյ ոճ կարի ծանր ստրկացեալ միանգամայն {յունական} դպրութեան, են սորա նամականին վերաբերեալք ի քաղաք

ան շարականաց։ Հայկականս դպրութիւն կենագործեալ {յունական} հոգւով, երբեմն երբեմն յընթացս ամբողջ ութն կամ ին

նորոյն հնագործութեամբ, յերկուց աստի մարմնացեալ է {յունական} գենդաւրոս ոչ հին եւ ոչ նոր, այլ յաղագս անուանելո

ձայնաւոր լինելը, ինչպէս այժմեան ֆրանսիական u կամ {Յունական} y իպիսլոնը։ Եւ իրաւունք ունի։ Նոր լեզուի մէջ,

ան այլաբանութիւնքը մի աննշան բաներ են համեմատելով {յունական} դիւցաբանութեան հետ: " Բայց զի՞նչ արդէօք տարփանք

սոքիկ կարօտութիւն, առասպելք սուտ... Մի արդէօք {յունական} պերճ եւ ողո՛րկ առասպե՞լքն իցէն, հանդերձ պատճառաւ

ջող նաւարկութիւն են բերում Կաստորը եւ Պոլլուկսը, {յունական} անտիկեան առասպելի հերոսքը: Շատ անգամ պատահում է

ում եմ, լուսաւորչական, հռովմէական, բողոքական, {յունական}, լեզո՞ւ, ա՛հ, աչքդ լոյս, ես էլ դորա քամակիցն

, եւ պարսիկ վերակացուք թոյլ ումեք չտային ի Հայոց {յունականաւն} վարիլ դպրութեամբ, այլ ասորւոյն եւ եթ: Որչափ ինչ

, իսկ որ պահին առ մեզ՝ են սոքին, թարգմանեալք ի {յունականէն}, Դիոնեսիոսի Արիոպագացւոյ՝ Յաղագս երկնայնոցն քահ

ձգելով, միւս կողմից հարկաւորաբար քրիստոնէականը - {Յունականը} պիտոյ էր ներս բերել: Բացի սորանից, շարականները

ենք. " Եւ բանից գլուխ խօսիցս ", որ բառ առ բառ է {յունականի} հետ. " Kefàlaion dè èpi tojs legomenois ")։ Բ

իստոնէական ժամանակների հայկաբանութիւնը ստրկացած է {յունականին} ոչ բառացի, այլ տառացի մտքով, եթէ կարելի է այսպէ

նի ", լոկ պատահական նմանութիւն է, կարծում ենք, {յունականին}. որովհետեւ այդ թուրքերէնի թարգմանութիւն է " բաշ

ոյնպէս մի քանի ձայներ, որ մինչեւ այժմ հարազատ են {յունականին}, զօրօրինակ երկրորդ ձայնը: - Միթէ՞ հայերը չո

ռեալ ի յունաց եւ ստրկաբար կալանաւորեալ [յոճ խօսից {յունականին]}, զնոյն կալան շաւիղ եւ նոցին առաջնորդեալ տեսութե

լացեալն էին: Վեցեքին սոքա, մարզեալ ի գիտութիւնս {յունականին} դպրութեան, դարձ ի Բիւզանդիոնէ արարին, բերեալ ի

. գլ. Ա, համ. 3-5)։ Հարազատ թարգմանութիւն է {յունականից}, բայց մի փոքր անհամաձայն է եբրայականի հետ։ Բայց

երելու օրինակը։ Բառական թարգմանութիւն է {յունականից}, ուր կարդում ենք Kapivos, մինչդեռ հրէական բնագրու

ործոյն, թէ եւ Մեծն Սահակ վարժ էր քան զամենեսին ի {յունականումն}, առաքեն զՄովսէս Խորենացի՝ զձեռնասուն աշակերտ սր

լաւ գիտես)։ Իմ ուսուցիչների հրամանով գնացի {Յունաստան} եւ մի ժամանակ մնացի։ Այն տեղից վերադարձած կեցայ

նարէն իմանար, եւ գիտենք, որ նա այդ լեզուն ուսաւ {Յունաստան} ։ Յայտնի է, թէ այս շատ աջողակ վկայութիւն է եւ

ժամանակ մնաց Փարպեցին Աղանին աշակերտ եւ ե՞րբ գնաց {Յունաստան}, բայց պ. Էմինը ընդունում է, որ եղել է այս " զկ

Ս. Մեսրոպի կացած վանքում մնալուց յետոյ գնացել է {Յունաստան} (նորա հայրն էլ եւ հօրեղբարքն էլ գնացին Վարդանանց

եւ Սուրբ Մեսրոպի՝ իր վարդապետների հրամանով գնաց {Յունաստան} ։ Փարպեցին 455-ին խաղացող պատանի է Աշուշայի տանը

ի էլ Աղանին աշակերտութիւն արած ընդունելով, յետոյ {Յունաստան} է ուղարկում նորան Մեծ թարգմանչաց հրամանով։ Մե

արգմանչաց ո՛չ աշակերտ է եղել եւ ո՛չ նոցա հրամանով {Յունաստան} գնացել. թո՛ղ այսուհետեւ ո՛վ ինչ կամի, խօսի։

հանի հետ միասին, Հայոց նախարարաց թղթով, 450 թուին {Յունաստան} գնաց՝ Թէոդոս կայսրից Պարսից ընդդէմ օգնութիւն խնդր

նի հազար տարիներով։ Թւում է ինձ, թէ գտանւում եմ {Յունաստանի} մէջ... Մի սարի վերայ... Յետոյ ինքս ինձ գտայ յու

նք փոքրիշատէ հանդէս հանել հայոց մանուկների առաջեւ {Յունաստանի} հին կրօնագիտութիւնը. նրանով կարող էին նոքա ճանաչ

աւորութիւնը եւ յատկութիւնը։ Մեք տեսնում ենք գոնէ {Յունաստանի} կրօնի մէջ, որ նա ինչ ժամանակ իւր ազգային աւանդու

նին հրաման կը տամ առատ ծագել իւր շողը: {Յունաստանից} շուտ կը փոխեմ Պարնաս լեառը սրբազան, Քեզանու

ն աշակերտուած պրծած է նա Մեծ թարգմանչաց, այլեւ՝ {Յունաստանից} էլ վերադարձած. որովհետեւ թարգմանութեան գործակից

անմիջապէս յետոյ, գուցէ՝ Աղանն էլ նոցա հետ) եւ {Յունաստանից} վերադարձել է 457-ից յետոյ, որովհետեւ Թովմա Արծրո

՝ յառաջագրեալ եպիսկոպոսն աշխարհին ", որ ասել է՝ {Յունաստանից} վերադառնելուց յետոյ, երբ բոլոր խռովութեանց եւ պա

անում է շարականների թիւը: Մեր թարգմանիչքը ստացան {Յունաստանում}, եւ ինչպէս նոցա բոլոր գրուածների ու թարգմանութեն

ր, պիտոյ է ուսուցանէր իւր աշակերտներին Հայերէն, {Յունարէն}, Լատիներէն, Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն եւ Ռուսերէն

ծելու ժամանակ նորա բոլոր ինչքը յափշտակեցին, նաեւ {յունարէն} գիրքերը, թէեւ մարդ չկար վանքում յունարէն կարդացո

, նաեւ յունարէն գիրքերը, թէեւ մարդ չկար վանքում {յունարէն} կարդացող: Խոսրովիկը, դեռեւս Հայաստան չմտած,

եանս ժամանակից սկսած ժողովել էի։ Մինչեւ անգամ եւ {Յունարէն} գրքե՛րս ինձ չտուին, որ ընկած են այժմ վանքում՝ ց

գմանութեան գործակից լինելու համար պէտք էր, որ նա {Յունարէն} իմանար, եւ գիտենք, որ նա այդ լեզուն ուսաւ Յունա

եւ ամպած։ (?) Այս ծանօթութիւնը գրելու րոպէիս {յունարէն} Աստուածաշունչը ձեռքիս չէր, որ նայէի, թէ ինչ բառ է

է ի պէտս պատմաբանական գիտութեանց, եւ ոչ թե առ ի {յունարէն} եւ հռոմէաբար գրել եւ խօսել յունկն ժողովրդեան: Նո

րսէս Մեծը (Պարթեւը), որ գնացած Կոստանդնուպօլիս {Յունաց} Թէոդոս կայսրի մօտ, խնդրում է ողորմիլ Հայաստանին

Պապը, եւ Հայաստանը հանգստանալով, յետ են դառնում {Յունաց} զօրքը: Պապը, նմանելով իւր հօրը, սկսում է անպիտ

իսափայլը " եւ Յիշատակարանս. - Կ. Պոլսի Հայոց եւ {Յունաց} պատրիարքների փոփոխութիւնքը: §1. Մեզ գ

նութիւնը, որ հասկացել էր այս բաժանման (Հայոց եւ {Յունաց} ) կորստական մի բան լինելը, իւր հոգու մէջ սաստիկ

իկ ցանկանում էր միաւորուիլ եւ խաղաղութիւն առնել ( {Յունաց} հետ), ծածուկ արտասուելով սխալական վարդապետութեա

եկեղեցու անկախութիւնը եւ ինքնուրոյնութիւնը, երբ {Յունաց} Կոստանդին կայսրը, գրգռուելով իւր՝ Հայոց մէջ գտա

ած զօրքերից, պահանջեց, որ Հայոց եկեղեցին միանայ {Յունաց} եկեղեցու հետ: Հայք՝ իւրեանց Կաթողիկոսով եւ ազգա

նչպէս նաեւ նորա եղբօր՝ Գրիգոր Կաթողիկոսի ժամանակ {Յունաց} Մանուէլ կայսրը, շատ եւ շատ ցանկանալով Հայոց եկեղ

լ կայսրը, շատ եւ շատ ցանկանալով Հայոց եկեղեցու՝ {Յունաց} հետ միաւորութեան, բացել էր մի շարունակ դաւանաբան

եւ յետոյ աղօթք առնել մոլորութեան մէջ (այսինքն՝ {Յունաց} դաւանութիւնը չընդունելով) մեռածների համար, որ Ա

գի քուէարկութիւնը չճշմարտեց մեր թղթակցի կարծիքը: {Յունաց} պատրիարքը նոյնպէս փոխուած է:

եւ Հոմերը, Որ քեզ առած իւր ձեռին Երգեց {Յունաց} հերոսները Ու քանդուիլն Եղիոնին։

մակները Յովնաթանեանցի մասին Թիւրքիայում հայոց եւ {յունաց} պատրիարքների, եպիսկոպոսների եւ վարդապետների արած

սակից սկիզբն անելով բանական գիտութեան պարապելու, {Յունաց} աշխարհը գնաց, եւ այնտեղ լաւ եւ առաքինի մարդերի ձ

ձեզ մի չար բան չպատահի, եւ միտքը դրեց այն տեղից {Յունաց} կողմերը գնալ։ Հասաւ Ամիթ քաղաքը եւ այնտեղ մի քան

րի, լսողների եւ նոցա խնդրուածքի համար։ Նայեցէ՛ք {Յունաց} ժողովրդի վրան, երբ իմա՛ց է տրւում, եւ քարոզ ասո

են, - եւ զուր տեղը կանչում է եւ հառաչում"։ Իսկ {Յունաց} ժողովուրդը եւ երեխայքն անգամ, իրենց ծնողաց ուսեր

մանկական տիոց սկիզբն արարեալ բանական գիտութեան՝ {Յունաց} յաշխարհն ճանապարհորդէր " (Թղթի յառաջաբ., եր.

լւոյն Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ Վասակայ դարձեալ 'ի {Յունաց} աշխարհէն եկն երկիրս Հայոց, նովին կրօնաւորական խս

իայի սկիզբը յայտնի չէ. չէ պիտոյ որոնել նորան ո՛չ {Յունաց}, ո՛չ Եգիպտացոց, ոչ Հնդկացոց եւ ո՛չ Չինէացոց մէջ

կար, այժմ չկայ. ինչ երեւելի փիլիսոփաներ եղած են {Յունաց} մէջ, ի՜նչ ճարտասաններ Հռոմայեցոց մէջ. նա ասում

ազանւում են, ըստ որում ութ ձայները, ինչպէս ունի {Յունաց} եկեղեցին, վաղուց ահա ներս էին մտած մեր եկեղեցու

նն, Վարշարհէյ անուանեալ 'ի Թրանսիլվանիա, մին 'ի {յունաց} շինեաց տուն մի փառաւոր, ընդդէմ սորա կանգնեաց եւ

ռ անձնական եւ մասնաւոր ինչ պաշտեն զհին դպրութիւնս {Յունաց} եւ Հռոմայեցոց, այսինքն է ի պէտս պատմաբանական գիտ

խարհականաց եւ քաղաքականաց, որպիսիք էին պատմաբանք {Յունաց} եւ Հռոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ խուց աբեղայ

, ցուցանեմք ահա: Թարգմանիչք մեր լոյս առեալ ի {յունաց} եւ ստրկաբար կալանաւորեալ [յոճ խօսից յունականին],

համեմատել զմերս հին դպրութիւն ընդ հին դպրութիւնս {Յունաց} եւ Հռովմայեցւոց, որ զայն բան ունէին առ մերս հայկ

արքայի Պարսից՝ լուծանել զգժտութիւնն՝ որ իմ է: {Յունաց} եւ Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ զ

ք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի բաժնի {Յունաց}. այլ հանդիպեալ ատելութեան եւ ո՛չ ընդունելութեան

ել զթուղթս առ Թէոդոս կայսր, առ Ատտիկոս եպիսկոպոս {Յունաց}, որ ի Հայոցս ազգէ Սեբաստացի քաղաքաւ եւ առ Անատոլ

ան արասցեն հրաման ընդ ամենայն տեղիս Հայոց ի բաժնի {Յունաց} ՝ ընդունել զվարդապետութիւն սրբոյն Սահակայ եւ զնշա

րսից եւ քաւդէից նոցին, երրորդն՝ ընդդէմ իմաստնոց {յունաց}, եւ չորրորդն՝ ընդդէմ Մարկիովնականաց եւ Մանիքեցւ

թիւն, զճարտասանութիւն ի փոխ առեալ զայս ամենայն ի {Յունաց} եւ ի Քաղդէացւոց, գրէ եւ զզանազան ճառս ի խնդրով հ

ի, խօսի զճառ վասն միաւորելոյ զեկեղեցին Հայոց ընդ {Յունաց}: Ճառս այս արժանի ծանօթութեան ըստ լեզուին ճոխութե

թողիկոս Հայոց՝ նորոգիչ տովմարի մերոյ ըստ տովմարի {Յունաց} եւ Լատինացւոց: Յաւուրս սորա ծաղկի Խաչատուր վարդա

ալ ազդեցութեանց այլոց պետութեանց, որպէս Պարսից, {Յունաց} եւ այլոց շատ կամ սակաւ՝ հայեցեալ ի դարսն, որք ա

գիտութիւնը. նրանով կարող էին նոքա ճանաչել ամբողջ {յունաց} ազգի հոգին, ինչ որ կար նոցա մէջ այն ժամանակ, եւ

Նոր Նախիջեւան ՚Ի մասին Հնդկական հրիտակաց № 97 {Յունիս} 2014 Հուլիսի 1861, Կալկաթա ԱՌ ՄԵԾԱՐՈՒ ՊԱՐ

այոց Վեհափառ Կաթողիկոսը: ԺԴ. 1860 թ. {Յունիս}: Պ. Չերքեզեանցի հայհոյութիւնքը. - Պ. Խու

ով (տե՛ս Հիւսիսափայլ, առաջին տարեգնացք, 1858, {յունիս}, համար 6, երես 475 եւ հոկտեմբ., համար 10, եր

12 Քեաթիպեանին] Էմսից Ֆրանկ[ֆուրտի] վերայով [ {Յունիս]} 9/21 Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Սարգիսին

րբերեանցին 20 70 Նազարեանցին 24 71 Նազարեանցին {Յունիս} 1 72 Նազարեանցին, տպել նամակով 73 Հայրապետեան

Ցէյլոնից 22/5 87 Հայրապետեանցին Կալկաթա[յից] {Յունիս} 12/24 88 Հայրապետեանցին, պաշտօնական 89 դարձե

որականաց զաստիճան ջահընկալութեան, զոր ընկալայ 18 {յունիսի} նոյն 1848 ամի: 2 Ըստ զօրութեան օրինացն, որով

համար 42 59. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 12/24 {Յունիսի} 1861 ամի, ՚ի Կալկաթա. Hotel gallais No 93 Ա

0. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական 12/24 {Յունիսի}, 1861 ամի, ՚ի Կալկաթա Հնդկաց։ ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ

յել Նալբանդեանց յ30 Մայիսի, այն է՝ ի 11 {Յունիսի}, ըստ նոր տոմարի, յետ քսան եւ չորից աւուրց նաւար

ին, որոյ ազգանունն է Հագ (Hagge): ՚Ի 1/13 {Յունիսի}, յաւուր Համբարձման տօնի, ներկայացեալ առ պ. Հագ

րական Համալսարանի, Միքայել Նալբանդեանց: Ի 12/24 {Յունիսի}, 1861 ամի, Կալկաթա։ Hotel gallais"։ Յ

Պաշտօնական գրութեամբ ՚ի Կալկաթայէ ՚ի 12/24 {Յունիսի} այսր ամի համարաւ 88 յայտնեցի ձեզ զամենայն, որ ին

պ. Պալի, ի վերջէ՝ 14/26 երրորդէ աւուր ամսեանն {Յունիսի} ընկալայ զպատասխանի, եթէ չկարէ ինքն այլ ազգ կատար

իտակն: Զայս պատասխանի նորա ընկալայ ՚ի 16/28 այնր {Յունիսի}: Աւելի քան զամիս մի դեգերեալ առ օրէնսգէտս եւ

երկայ զայս գործ ՚ի նոյն ատենի, որ սկսեալ ՚ի 1/13 {Յունիսի}, հազիւ ուրեմն աւարտեսցի ի Սեպտեմբերի: Զայսմ ամե

րն: Առ յիշեալ գիր իմ Տիկինն Էլիազ ՚ի 15/27-էն {Յունիսի} պատասխանի գրեաց, որով եւ խնդրեաց յինէն գնալ առ ի

իւն գլխաւոր Ադմինիստրադորին Հագ ՚ի 14/26 է ամսոյն {յունիսի} համարաւ 977, որով ծանուցանէ, թէ զամենայն զթուղթ

ւն տէր Յովհաննես Ա. քահանայի Խալիբեան ՚ի 17/29էն {յունիսի}, որով ծանուցանէ թե չունի զոչինչ տեղեկութիւնս ի մ

նայ գող եւ աւազակ մարդերի սեպհական: Դ. {Յունիսի} 24-ից սկսած՝ ամբողջ երեք օր, անձրեւը գետի նման

ղը եւս մի թերահաւատ մարդ էր: Միայն մի խաչ է դրել {Յունիսի} 27-ի առաջեւ, բայց այդ խաչը ցոյց է տալիս արիւն թո

լ շատ անգամ հարիւրամեայ կաղնիքը: Հիւսիսում, եթէ {Յունիսի} եւ Յուլիսի մէջ երկրի մակերեւոյթը, թեթեւանալով իւ

ել մինչեւ մի այլ յաջող րոպէ: Ժ. 18/30 {Յունիսի} 1859, Հօմբուրգ, Հեսսեն - Հօմբուրգեան կոմսո

[արդերեսի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {յունիսի} 3-ին: 29-ին նամակ ստացայ 28-ից գրուած, որով ու

րեցի եղբօրս կուպոնների մասին, որ գնաց նոյն օրը: {Յունիսի} 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրուած, որով յայ

նը եղբօրիցս նոյն թուականից, իսկ միւսը մեր տունից {յունիսի} 4-ից, որ գրուած էր հօրս եւ մօրս բերնից, մի շատ

ւ Միքայէլի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {յունիսի} 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գր

օրս] հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] {յունիսի} 1-ին: Այսօր տուի Սերոբին նամակը: 28-ին նամակ ստ

գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: {Յունիսի} 1-ին երկրորդ անգամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ: Այսօր

այ եղբօրիցս 5-ից գրուած, 4-ից գրածիս պատասխանը: {Յունիսի]} 8-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւ

-1862 1860 թիւ Պետերբ[ուրգից] ելայ...., {յունիսի} 15 Մոսկուա մտայ Մոսկ[ուայից] ելայ Նախիջեւան մտ

յետոյ մինչեւ առաջին պսակները չէ կարելի այդ. իսկ {յունիսի} մէջ, ես նոյնպէս միտք ունիմ... - Երթալո՞ւ դ

ել եմ ինչպէս արժանն էր, եւ կը մնամ այստեղ մինչեւ {յունիսի} վերջը, իսկ յունիսի վերջին ղրիմցի տղայոց հետ կ՚եր

էր, եւ կը մնամ այստեղ մինչեւ յունիսի վերջը, իսկ {յունիսի} վերջին ղրիմցի տղայոց հետ կ՚երթամ շոգեշարժ նաւով Կ

որովհետեւ ցանը վերջացած է, իսկ խոտհնձի ժամանակը {յունիսի} սկզբում, երբ շերամի բանը պրծած է, այլ թէ ասենք

արդապետին Յիսուսի բան ելցէ ի կատար թէ զոր խօսեցիք {յունկանէ}, քարոզեսցի ի վերայ տանեաց ", վասն այն եւ բազմախ

եւ ոչ թե առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար գրել եւ խօսել {յունկն} ժողովրդեան: Նոցին շրջանկատ եւ առողջամիտ Եւրոպացո

դս իւր զգալի կացուցանել, կամ միջնորդութեամբ օդոյ {յունկն} ընկերին ազդելով, կամ թէ միջնորդութեամբ գրոյ՝ առ

հեռաւոր վայրաց զննին ՚ի կրկէս։ 1851, {Յունուար} * * * Մի՛ այլ յաստեղս լուսաճաճանչս Ուրանիա

ուին " ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐ 1861 Լոնդոն[ից] ամիս համար {Յունուար} 13/25 1 Հայրապետեանցին 2 Սահրատեանցին 3 Խաֆ

Սուաճեանին 146 Պօղոս Մելիտոս ՆԱՄԱԿԱՆԻՔ 1862 {Յունուար} Մարսէյլից Յունուարի 4-ի փոստով, հին տոմ[ար]

6 Խաֆաֆեանցին 17 Կովայլսկուն 18 Կաթողիկոսին, {Յունուար} 20-ի թուականով 19 Կաթողիկոսին, Յունուար 20-ի թո

կոսին, Յունուար 20-ի թուականով 19 Կաթողիկոսին, {Յունուար} 20-ի թուականով 9 20 Քեաթիպեանցին 21 Ալփիարին 1

մբ. 20 Պոլսից ելայ դեկտեմբ. 27 1862 Մարսէլ մտայ {յունուար} 2 Ելայ 4 Փարիզ մտայ 5 Ելայ 8 Լոնդոն մտայ 9 Ելայ

րս է եկած տպագրական մամուլի տակից։ 1858 թ. {յունուար}

ւ] ճառը, կարդացած Մոսկուայի համալսարանում 1852, {յունուար} 12, տարեգլխի հանդէսի պատճառով. Гран[овский], I

մեր ազգը։ Եւրոպա լրագիր. Վիեննա, 1853, {Յունուար}. համար 1։ Տե՛ս "Հիւսիսափայլի" Հինգերորդ

ւմս " Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի, 1853 առաջին թերթ {յունուար} 20, ելեալ ի ծոցոյ պապին, առեալ զգրիչ վասն պապին

ղայամիտ հեղինակացն, յորոց սակի համարի եւ 1 թերթն {յունուար} ամսոյ 1853 թուականի, յորում անամօթաբար պարտական

ն, եթէ վաղուց լսած լինէիր: Անցեալ 1860 թուականի {յունուար} ամսոյ 23-ին պատահելով Սատանի հայ Շումէ գիւղի մէջ

ամենախոնարհ ծառայ Ձեր Միքայել Նալբանդեանց 9 {յունուարի} 1852 Քիշնեւ Շնորհաւոր եղիցի մուտ նորոգ տար

մշտնջենաւոր ժամանակով հաստատում ենք: Տրուած է, {Յունուարի} 4-ին 1799 թուականին: Բնագրի վերայ " ՊԱՒԵԼ "

ի կատակերգական խաղարկութիւնք: Այս բանը պատահեցաւ {Յունուարի} 27-ին Հայկազն Միքայէլ Յարութիւնեան Ստեփանեանց մեծ

նամակովս խոստացել էի քեզ ցնծացնել քո Յիշատակարանը {Յունուարի} մէջ՝ զանազան ուշադրութեան արժանի լուրեր եւ ծանօթ

[ԲԵՐԴԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ] 1863 թիւ {Յունուարի} 11-ին յայտնեցին ինձ գործի ծերակոյտ տրուելը: 13-

ց ու էլ գալիք չունի: 1864 Շնորհաւոր նոր տարի {Յունուարի} 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, Հիւսիսափայլ եւ Կռու

որ ահա զարկում է: Շնորհաւոր նոր տարի, 1865, 1 {յունուարի}, ժամ առաջին: 1865 Շնորհաւոր նոր տարի: Յունու

նուարի, ժամ առաջին: 1865 Շնորհաւոր նոր տարի: {Յունուարի} 1-ին տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութ

. - Անտարակոյս: - Ինչպէ՞ս թէ անտարակոյս. {Յունուարի} ասածից հրաժարւում է փետրուարին, մի տարի յառաջ գր

14 Լալաեւին 15 Բուդաղեանցին 16 Րուդնեւին, {յունուարի} 17/29 [Լոնդոնից] 5/17 17 Միանսարեանցին, կ[աթո

Մելիտոս ՆԱՄԱԿԱՆԻՔ 1862 Յունուար Մարսէյլից {Յունուարի} 4-ի փոստով, հին տոմ[ար] 1 Բերբերեանցին 2 եղբօ

ամբ կարելի էր դարման տանել ցաւին։ Հանգուցեալը {Յունուարի} սկզբումը տեղափոխուեցաւ դէպի յիշեալ հիւանդանոցը.

ղեցական պատմութիւնը, Եւրոպա լրագրի 1856 թուականի {յունուարի} առաջին թերթը, հայերէն գրուած Օսմանեան պատմութեան

ն հետեւանքը շուտով դուրս երեւեցան։ 1757 թուականի {յունուարի} 5ի երեկոյեան ժամը վեցին Լուդովիկոս XVը կառք նստաւ

Կ. Պոլիս, 22 դեկտեմբերի 1861 թ. 3 {յունուարի} 1862 թ.

ի հանդերձս լուսաւորս"։ " Կայծակի Ժամանակ, {յունուարի} 8-ին, 1839-ին, - ասում է հռչակաւոր Արագօն, իր

րովատօրի ուվերտիւրը զմայլեցնում էր քեզ, այս տարի {Յունուարին}, ամուսնանալով մի անգլիացի երկրաչափի հետ, գնացել

հետեւ կենդանանայ մեր նամակակցութիւնը, մանաւանդ, {Յունուարից} յետոյ, մինչ նաւարկութիւնը համարեա՛ թէ անկարելի լ

աց, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկ. եւ 12-էն {յունվ}. ի Պետերբուրգէ, իմանամ, եթէ արք անբարոյականք հ

խիջեւանէ ի 27-էն դեկտեմբ. եւ ի Պետերբուրգէ յ2-էն {Յունվարի}, իմանամ, եթէ արք ոմանք անբարեմիտք հռչակեալ են ի

ւղին տարեալ մեծի ցրտութեան եւ յուսկ ուրեմն ի 6/18 {յունվարի} մտի ի Փարիզ: Զտեղի կալեալ անդէն զաւուրս իբր զ

եալ առաքեցաւ, հանդերձ հասցէիւ ՚ի 13/25 {Յունվարի}, 1861 ի Լոնդոնի № 1 57. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱ

յինէն առաքեցաւ ՚ի Լոնդոնէ, յանուն Ձեր, ի 13/25 {յունվարի} այսր ամի: Այժմիկ կարեւոր համարիմ ծանուցանել,

արտ տօնից ծննդեան եւ մըկըրտութեան, այն է ցսկիզբն {Յունվարի}, ուստի եւ ես չկարեմ զայդքան ժամանակ մնալ աստէն ա

ապետիդ ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի: Լոնդոն, 20 {Յունվարի} 1862 ամի 69. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻ

թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ {յուշ} ածեալ թէ պարտապան էաք ըստ բարոյական իրաւանց ոչ մի

ի՜ գեղեցիկ, Զի ընդ առաջ յայգորել Բերի {յուշիկ}, Եւ զվարդունս համբուրել Սիրատոչոր

որդիքը ` Երբ քո տերեւքը հիւսում էին, {Յուշիկ} աղօթք արդեօք նոքա Կամ հին տաղեր երգեցին:

, կո՜ւղղղ ", Մարին կուտ կուտայ... - {Յուռթի} լիցի ուղխ... Արբեալ ես ցնա: Եւ ի ձ

խոստմունքը, Ո՞ւր նկարած քո պատկեր: " {Յուսա՛յ}, յուսայ " - լսելով Անկայ մահիճ ծերութեամբ

ես, թէպէտ հարցի ինձ ի դիմի ողջ աշխարհ, Ո՛չ {յուսաբեկ} եղէց երբէք, թէպէտ անկեայց ի դժուար: Յուսամ

ւս, որ մեր վերջին աղէտքին ականատես լինելով, մեզ {յուսադրում} էին եւ կարեկցութիւն էին ցոյց տալիս, իսպառ մոռացա

րեց նոցայ դէմ, եւս առաւել պաշտօնաւորներին: Միշտ {յուսադրում} էր ամեններին, թէ ձեր վարձը կը յաւելացնեմ, պաշտօ

ամոց ստանալ ի Խալիբեանէ, այլ աւելորդ եւս, որպէս {յուսալ} տայր Այվազովսքին, թէ եւ Այվազովսքին յառաքելն զպա

սակաւ մարդերի մէջ: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, պիտոյ է {յուսալ}, որ այդ սակաւքը շատանան, միայն հարկաւոր էր իսկո

ծ թերեւս հնարաւորուի, այնուամենայնիւ, կարելի չէ {յուսալ} մի տիրապէս պտղաբերութիւն: Արժանապատիւ Խորէն

բարոյական վերածնելութիւն, եթէ կարելի էր երբեւիցէ {յուսալ}, ապա ուրեմն պիտի լինի այն ճշգրիտ եւ ստոյգ լուսաւ

են, պիտի որ կատարելագործուին: Քաղցր է մեզ {յուսալ}, որ արգոյ դերասանք, նոյնպէս, օգուտ քաղեն հասար

ջոյն իրազեկ արարեալ զՎեհափառ Տեառնդ, համարձակիմք {յուսալ}, եթէ ընդ փոյթ ձեռն ի գործ լիցի Տերութիւնդ, ո՛չ

ւ Քուէպէքի այն առաջին մարդիկը, որոնցից կարելի էր {յուսալ} մի բան եւ կամ որոնց օգնութեամբ կարելի էր յառաջ տա

ւ ո՛վ է ժողովուրդը: Այս բանի հետեւանքից կարելի է {յուսալ}, որ Ձեր մռայլութիւնը տարեկան եկամուտք ստանայ 100

երի ազդեցութեամբ։ Եւ ի՛նչ այլ հետեւանք կարելի էր {յուսալ} այն բանից, ուր ամենայն հոգեկան ազատ ձգտողութիւն

եա՛ եւ այս անգամ չկարացաք այնմ պատահիլ ի յաջորդսն {յուսալ} ՝ չէ առն բանագիտի գործ, յորս դուն ուրեք երեւին ա

ր պիտի հարստանայ. այդ անբնական մի բան է եւ դորան {յուսալը} ՝ խելագարութիւն: Թո՛ղ բնաւ չյուսայ, որ առաջ հար

ամակարգութիւն անհնար է երեւակայել առանց ձեւաւոր, {յուսալի} եւ գործարանաւորուած ընկերութեան: Այս համակարգութ

զընթացս (Անգլիայի մտեալ ՚ի ծով ի 21 դեկտեմբ., {յուսալով} ելանել ի Մարսիլիա, այլ չարագուշակ մրրիկք ձմեռնայ

արութեան նորա չկարեմք արձանագրել աստէն մի առ մի, {յուսալով} ի պատեհ ժամու ի տիպ արձանացուցանել զայն ընդ այլոց

լի էր մեր վիճակը ներկայումս, եթէ չմխիթարուէինք՝ {յուսալով}, որ բնութեան համար այդ մի փոխանցական միջոց էր կո

կար մտածութենից յետոյ որոշեցի նայիբի անունը տալ՝ {յուսալով}, թէ իմ՝ այդպիսի մարդու հետ բարեկամ լինելը կարող

սխանը՝ առանց գիտելու, թէ ուր էիր այժմ, միմիայն {յուսալով} Վիսբադենի Բռաուն անունով բժշկի շնորհի վերայ, որի

եւս կարող էի այդ բանը առնել, բայց չէի կամենում, {յուսալով}, որ առանց դորան եւս կարող եմ մի բան իմանալ: Քան

վարդապետութեան հակառակ կոնդակը, որ Պաւլոսը Պապ, {յուսալով} իւր անմեղանչականութեան եւ Աստուծոյ երեսփոխան լինե

անակը որոշել, միւսքը, որ մանաւանդ հոգի ունէին, {յուսալով} իւրեանց խարդախութեան եւ հնարագիտութեան վերայ, մն

ից՝ միտքը դրեց գնալ Չինաստան եւ այնտեղ քարոզել՝ {յուսալով}, որ թէ յաջողի իւրեան ջնջել այնտեղ Բուդդականութիւ

րը համեմատեց նորան որսորդի հետ, որ, բաղդի վերայ {յուսալով}, նետում է օդի մէջ եւ սպանում է թռչուններ։ Պալատ

վերջապէս ինքը իւրեան Սուրբ Լիգայի գլուխ քարոզել՝ {յուսալով}, թէ կարո՛ղ է այս ճանապարհով իւր ձեռքում պահել թա

անջեցին, որ գործը դատուի Փարիզի Պարլամենտի մէջ՝ {յուսալով} Պալատի հետ ունեցած կապակցութեններովը իւրեանց կողմ

պախարակելու մտքով, այլ կատարեալ բարեմտութեամբ, {յուսալով}, թէ մեր մի քանի նկատողութիւնքը կարող են նորան օգ

այս բարոյական ոյժը, որ յետոյ նոյնը քնքուշ սեռից {յուսալու} իրաւունք ստանայինք: Ո՛հ, դեռ շատ ժամանակ

րել մեր հողը: Միստիկականութիւնը սեպհականութիւն է {յուսահատ} մարդերի. շատ անգամ երեւելի մարդիկ, անյաջող գտան

ծ ազգի, թող այսօր առաջարկէ Անգլիոյ մէջ անգործ եւ {յուսահատ} գործաւորներին եւ ասի. " Եղբա՛րք, ահաւասիկ երկրա

։ Այսպէս հարուստն վերջին անգամ Անօրինակ {յուսահատ} Տառապում է մահիճի մէջ, Թափում մահու քի

Ի՛նչ սիրտ կտրատող մի պատկեր էր այն, Թշուառ {յուսահատ} իբր անխել նաւորդք Կորուսել էին եւ յոյս փրկութ

, Բռնել էր կայմից խելքը կորուսած, Ինչպէս {յուսահատ} անմեղ աղաւնին, Բազէի աչքից անգութ հալածուած

անիայում, բայց գերմանացիք կարդում են նորանց նոյն {յուսահատեցուցիչ} սառնութեամբ, որով խմում են սառուցով գարեջուրը եւ

յ դու ձեռին Անապատում դու հնչեցիր, Երբ {յուսահատն} առանձին Մահ էր խընդրում ճարակըտուր,

դա մի վնասակար բան չէ: Պ. Բէգզադէն, սաստիկ {յուսահատուած} իմ սառնութենից, վեր առաւ գլխարկը եւ վերարկուն եւ

- արդեօք ի՞նչ է պատճառը, որ, աշխարհից բոլորովին {յուսահատուելով}, մխիթարութիւն է որոնում անապատում՝ միայնութեան

մխիթարւում է, արտասուքը սրբելու վերայ է, յետոյ {յուսահատուելով} ՝ իսկոյն խնդրում է չլինելը այն բաների, որ կային

ր մեզանից: Փառք նախախնամութեանը, ինչո՞ւ պէտք էր {յուսահատուէինք}. այն գաւազանի երկիւղը չէ՞ր, որ գիշերը քնից վեր

, եթէ, կորուսանելով մեր յոյսը, ձգէինք մեր անձը {յուսահատութեան} ծովը: Ասում էք, թէ Խորենացու ողբից բան չէ յառաջ

ինուորների խեցեղէն նետերը՝ լարակտուր աղեղներից: {Յուսահատութեան} հետեւանքը խելագարութիւն է, իսկ խելագարի համար չկ

ւթեան միջից, որի հորիզոնում արդէն իսկ երեւում են {յուսահատութեան} անմխիթար ամպերը: Գործ կատարել, ուսուցանել, հեղ

ն եւս ականջ չդնելով, թողնում է երիտասարդը վերջին {յուսահատութեան} մէջ: Մի օր, երբ սաստիկ զայրացել էր Բէգզադէի մար

բիւրաւոր գործաւորքը՝ օրական հացի կարօտ եւ վերջին {յուսահատութեան} մէջ: Այսքան վնաս յառաջացաւ միմիայն պատերազմի պատ

փորձը եթէ զուր գնար նոյնպէս, պիտոյ է գլորէր ինձ {յուսահատութեան} ծովը: Բայց Աստուած ողորմեցաւ երեսիս ջրին: Վառեց

եր, ոմանք ուրախութեան, ոմանք տրտմութեան, ոմանք {յուսահատութեան}, մի խօսքով, հոգու բոլոր զգացողաթիւնքը, բոլոր հ

շմարի՛տ է, կանայք երկչոտ են, բայց թէ բանը հասաւ {յուսահատութեան}, որտե՞ղ կը դիմանայ նորան այր մարդը: Նամակը կ

Փարպեցու պէս մարդուն, եւ իւրեանց յիմար ընթացքովը {յուսահատութեան} մէջ սպանեցին Խոսրովիկը (տե՛ս Ղազարայ Փարպեցւոյ թո

առնալով մի քանի հարիւր կտրիճ զինուորների՝ վերջին {յուսահատութեան} մէջ պաշտպանում էր քաղաքը։ Բայց ոտքերի վերայ վէրք

մ կանացի ողբ ու կոծը, որ յառաջանում են մեծ մասով {յուսահատութենից}, մինչ մեք՝ իբրեւ քրիստոնեայ, դատապարտւում ենք

ն բազմութեան հետ, որ սովամահ լինելու երկիւղից եւ {յուսահատութենից}, պիտի պատերազմի սարսափելի զօրութեամբ: Երկիր տալ

նուկը մի րոպէում չքանում է բոցերի մէջ: Բայց ի՞նչ {յուսահատութիւն}, ի՞նչ ողբալի բան, երբ Ազուչենան զգաստանալով տես

է մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա եւ բերեալ ի խելացնոր {յուսահատութիւն} յօժարին փոշիանալ հնախտութեամբ, ըստ որում նորն լե

էրների եւ միւսների անունը եւ անպարծանք յիշատակը: {Յուսահատութիւնը} կատաղեցնում է ճշմարտութեան հակառակորդքը, որովհետ

: Նորա սրտի եւ հոգու խռովութիւնը անցել էր չափից, {յուսահատութիւնը} սրտապնդեց նորան եւ նա յառաջ եկաւ ոտքի մատների վեր

է եղել, որ այդպէս զզուել ես մարդերից։ Չէ՛ պիտոյ {յուսահատուիլ}, եթէ մի բարի խորհրդի վերայ ես, թո՛ղ ամենակալ Տէ

ւթեան զօրութենովը։ Իգնատիոսը գրեց նորանց, որ չի {յուսահատուին}, այլ շարունակեն իւրեանց աշխատութիւնը։ Նորա հետե

մեր անբախտացած գերդաստանի արիւնակից անդամք, մի՛ {յուսահատուիք} բոլորովին, դուք կարեկցութիւն կը գտանէք ձեր եղբայ

րպէս աշխոյժ եւ ջերմ բնաւորութեամբ մարդ, վերջապէս {յուսահատւում} է՝ տեսանելով իւր աշակերտների անորոշ վիճակը. հաւ

ատ չէր հաւատի վերայ։ Բայց Իգնատիոսը ամենեւին չէր {յուսահատւում} ։ Նա մի փոքր ժամանակ Կսաւիէի համար դարձեալ Ֆերդին

նսէնեանքը ազատութիւն ստացան։ Յիսուսեանք չէին {յուսահատւում} ։ Նոքա նորընծայ չէին քաղաքագիտութեան մէջ. նոքա գ

, ուստի դուք ըստ ամենայնի միամիտ եղիք իմ մասին: {Յուսամ}, որ Պատկանովին յանձնած լինես 70 մանէթ, բայց ես

ծովու, ապաստան արարեալ զկեանս ի չնչին փայտն: {Յուսամ} թէ ոչ դուք եւ ոչ նաեւ ազգն, որոյ շնորհ ունիմ կալ

, գէթ զհամար նորա եւ զթուական: Յայսմ, նոյնպէս, {յուսամ} յաջողիլ, որպէս յայլ ամենայն ձեռնարկս զհնդկական խ

շտօն եւ առաքելութիւն լրանայ ամենայն պարծանօք: {Յուսամ}, թէ զտնօրինութենէ ազգին յայսմ մասին տաջիք ինձ զպ

տեան Սուպրիմ Կորտի ի վճռադատութիւն դատաւորաց: {Յուսամ}, թէ ցվերջ այսր Օգոստոսի լուայց զվախճանական վճիռ

ւսաբեկ եղէց երբէք, թէպէտ անկեայց ի դժուար: {Յուսամ} զի ես կարեմ ապրել յովկիանու ջուրցն եւ խոր,

երկնչիք 'ի թշնամեաց իմոց, եւ ես եթէ մարթացայց, {յուսամ} թէ ժամանեցից եւ զձեզ անվաստակս կացուցից։ Անզգամո

Օրագիրը այդ հրատարակեալ ի գիտնական Պալդազարեանէ, {յուսամք} թէ յարատեւեսցի անդուլ յառաջադիմութեամբ, նա զի ու

ուխտից, որ ապականիչք էին մարդկային ազնուութեան, {յուսամք} թէ ջանք մ եր խօսք եւ խօսուածք, որք հայ էին ի լու

եւ դատաստանատանց, որով եւ եթ իւրաքանչիւր զրկեալ {յուսայ} փրկութեան, քանզի նա միայն ապաստան զրկելոց յանիրա

ը, Ո՞ւր նկարած քո պատկեր: " Յուսա՛յ, {յուսայ} " - լսելով Անկայ մահիճ ծերութեամբ Եւ մ

ւմը ուղեղ ունեցող մարդը ճշմարիտ լուսաւորութիւն կը {յուսայ} գտանել այդ ազգի ընդհանուրի մէջ։ Տարակոյս չկա, ո

ալ միաբանութեանց Հայոց, տեսցեն եւ ծանիցեն եւ մի՛ {յուսասցին} ի Հռովմէական տատասկէ թուզ կթել. հոգ կալցեն ինքեա

ան արեամբ: Տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր եւ մի {յուսասցին} ի մրրոյ աղխոյն, զոր պատրաստեն սուտ ազգասէրք, քա

ծական՝ նորն, հասկանալի ամենայն ումեք, մի երբէք {յուսասցին} հայք հանդիպել փրկարար լուսաւորութեան, չեւ զսեպհա

սանէ, եւ մանաւանդ սխալի, եթէ ՚ի թմրութիւն ազգին {յուսացեալ}, խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց դնել յերեսաց: Ե

եալներին, բացի դորանից, " Մեք 'ի յայն փայտն եմք {յուսացէալ}, յոր Տէր Յիսուս բեւեռեցաւ " ասում է խաչի տաղը:

ութիւն չունիմ, ես միանգամայն ձեր խղճմտանքի վերայ {յուսացի} եւ ներգործեցի այնպէս, ինչպէս դուք կամեցաք։ Ինձ

նակօք մինչեւ ցերկաթուղին տարեալ մեծի ցրտութեան եւ {յուսկ} ուրեմն ի 6/18 յունվարի մտի ի Փարիզ: Զտեղի կալ

տէր Յարութիւն գտանի ի շրջակայ գիւղօրայս քանզի տէր {Յուսկա} դրութիւնն կարօտ է աստուածային օգնականութեան: Այն

մոլար եւ կամ գայթակղական, 'ի բաց պարտ էին վտարել {յուսմանէ} իւրեանց զայնպիսի գայթ վարդապետութիւն, եւ չլինէին

եւ զծնծղայս, որ ղօղանջեն եւ այլն " եւ թէ. " Մի՛ {յուսմունս} օտարոտիս եւ պէսպէսս դանդաչիք ", կամենում է խելքի

, որք անցին ընդ նմա, այսինքն թէ որպէս յառաջացաւ {յուսմունս} գրոց եւ թէ զինչ տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի գրոց վասն

Փարպեցու եւ Խորենացու նման մուրացկանութեան պարկը {յուսներիս} ձգած Հայաստանէն պիտի փախչենք։ Այս խօսքերը չեմ աս

թէ մէկ օր անագան, ոչինչ. բայց մեք, հասանք Բարի {Յուսոյ} սարաւանդին, ուր սովորաբար հանգիստ են առնում Եւրո

ն հանդիպել հոգւոյ. եւ յիրաւի՝ ո՛չ իսկ վրիպէաք ի {յուսոյ}, եթէ աբեղենին գործք ո՛չ կսկծեցուցան էին զսիրտ մե

Եւ ո՛չ կամեցեալ ձեռնունայն ի Հայս ելանել թափուր ի {յուսոյն} եղեալ՝ անցանէ յԵդեսիայ եւ ընդ Փիւնիկէ եւ հասեալ

զՏէրն մեր ի գլխոյ մերմէ, փոքրիկ հօտս այս պարարի {յուսով} տեսութեան երկնառաք Հօտապետիդ: Այն յոյս՝ յետ բազ

ւածոյ բարձրագույն կարգադրութեան: Ուստի դիմեալ {յուսով} առ Ձերդ բարձր սրբազնութեան, ամենախոնարհաբար խնդր

ի պատճառս անյարիր գործոյն մերժելոց: Եւ որովհետեւ {յուսով} մտանելոյ ի հոգեւոր կոչումն, չունիմ ցայս վայր ժամ

ւմ արիւն թողուլ: Հիւանդը թողնում է՝ առողջանալու {յուսով}, իսկ առողջը գործ է դնում այդ՝ որպէս առողջապահակ

ծ այդ քանի տարու համար, կարելի էր աւելի շատ օգտի {յուսով}, հիմնաւորապէս գործ դնել, մանաւանդ, որ դպրոցի պ

ստոս հանգուցեալ Գասպարի որդի զպարոն Վարդանն, զոր {յուսով} եւ անհոգս մնամ Է համեմատութեան սիրոյ բարեկամութեա

ուռցրել գիժ հողմեր: Բայց անվտանգ, հաստատ {յուսով} շատ անգամ նա իւր կեանքում Ձգեց խարիսխ ու կա

ւթեամբ, միեւնոյն վստահութեամբ եւ միեւնոյն հաստատ {յուսով}, որ այս տարի մեր ապրանքը ամէնից շուտ հասանելով Հ

րին ցոյց տալ սէր եւ խնամք, հաւատաց նորան եւ բարի {յուսով} թոյլ տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ իւր սենեկի դռանը

ներորդն կիսէ ի լրութիւն թուոցն, Գիրքս այս ընծայի {յուսումն} մանկտւոյն ի կրօնական մասին, եւ ահա պատգամքն ահաւ

, է՞ր վասն ուրեմն հրատարակ է լայն եւ տայ ի դպրոցս {յուսումն} մանկտւոյն. ո՞չ ապաքէն այս գործ Այվազովսքւոյ ինքն

նէ աշխարհիս պարեգօտիւք։ Զկնի յերկար մի դեգերելոյ {յուսումն} սրբազան տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի նո

շակերտուեցաւ Աղանին եւ " զկնի յերկար մի դեգերելոյ {յուսումն} սրբազան տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի նո

նում է, որ եղել է այս " զկնի յերկար մի դեգերելոյ {յուսումն} սրբազան տառից " Աղանի մօտ։ Մենք այսքանը գիտենք,

տան Բդեշխին Վրաց Աշուշայի, յորոյ 'ի դորան կրթէին {յուսումն} դպրութեան"։ Մեզ թւում է, թէ այս վկայութիւնք

ակերտս իբր վաթսնից՝ փոյթ ի մէջ առնու կրթել զնոսա {յուսումն} " եւ ի գիտութիւն Հելլէն դպրութեան: Սփոփեալ սրբոյ

ուսաւորութիւն, եւ թէ մանկտին հայկական չէ հակամէտ {յուսումնառութիւն}, որպէս թէ իրաւունք իցեն դաստիարակել զմանկտին մեռ

ի դայեկէն եւ ո՞ր Հայ հրաժարեսցի ի գրասիրութենէ եւ {յուսումնասիրութենէ}, եթէ հասկանայցէ զայնս առեալ ի ձեռն անկարօտ մնալո

կելոյ զորդիս իւրեանց, իբրեւ արգելեալ եղեւ օրինօք {յուսուցանելոյ}, ըստ տնօրէնութեանց սմօթրիտելին Ուեզդնի վարժատան

վեհափառ Հայրապետին ի Նախիջեւան, անգործ եւ թափուր {յուսուցչական} իրաւանց, այլ յորժամ գալուստ նորին սրբութեան բարե

առ հասարակ ի վերայ օրինաց, եդելոց ի Թէոդոսէ եւ ի {Յուստիանոսէ}, եւ զանազան ճառիւք ի վերայ կարգաց եւ ծիսից Հայոց

շունչը միօրինակ գոյացած են աստուածային խօսքով " ( {Յուստոս} Լիբիղ, նամակ 4. տես եւ նորա աւելուածը):

այսպէս է խօսում. " Եւ անտի եւս չուեալ (Բուխայ) {յՈւտի} գաւառ՝ ձերբակալ 'ի Տուս գիւղ առնէ զՍտեփանոս, որ

ւ ջուր տվողը հավիտյանս հավիտենից: Ամեն մարդ ունի {յուր} աչքի առաջը յուր ապագա վիճակը, իհարկե դուք որ ինձ

իտյանս հավիտենից: Ամեն մարդ ունի յուր աչքի առաջը {յուր} ապագա վիճակը, իհարկե դուք որ ինձ մեղադրում եք,

ներգործության, այլ արվեստի բռնութենովը անցնելով {յուր} մանկության վերայից՝ ծաղկի, իսկույն այս ծաղիկը,

մոտ չէ կարող Սատուրնոսը մերձենալ եւ իմ գրածներովը {յուր} որկորը խճողել, թեպետ այս գրվածքը մի երեւելի բանե

նդ առաջին անգամ ծանոթանալուց հետո, պարունակում է {յուր} մեջ մի խնդիր, որ կարելի էր միայն գործել երկար ու

րետար Գեորգ Կարապետյան Սուրենյանցը. սա ավարտել է {յուր} ուսումը Լազարյանց Ճեմարանում, Լիցեական արտոնությ

արդ ամեն տուն, ամեն քաղաք եւ հասարակություն ինքը {յուր} խելքը գլուխը բերած պիտի մտածե յուր անցածը, ներկա

ակություն ինքը յուր խելքը գլուխը բերած պիտի մտածե {յուր} անցածը, ներկան եւ ապագան, պիտի չափե օգուտը, որ

եւ ապագան, պիտի չափե օգուտը, որ կարո՛ղ էր լինել {յուր} խելացի կերպով քաջությամբ գործ կատարելուց, պիտի չ

տճառն, որ սրբազանը սուս է, սպասում է, որ ստանա {յուր} վճռական իրավունքները եւ ապա գործ կատարել այնպես,

այնտեղ եւս մեր Նախիջեւանի անունը թող առաջինը լինի {յուր} ազգասիրութենովը եւ լուսավորություն սիրելովը քան թ

վ Քաչադքով ասած մարդից, որ Նաժավոյ լինիումը ունի {յուր} խանութը, մինչեւ որ դու այս մասին հոգաբարձություն

ձեռք ու ոտք ստացավ, շարժողություն է ցույց տալիս {յուր} մեջ: Իսկ եթե հայկական տպագրությունը ո՛ր աստիճանի

եմ նորանով, որ այդ տպարանը եւ օրագիրը պարտական է {յուր} գոյությամբը եւ հառաջ գնալովը իմ քաղաքացոց եւ գլխա

թել Դավթյան Քայալյանից եւ հույս ունիմ, որ նա եւս {յուր} ազգասիրական ջերմեռանդությունը չխնայե նորա զավակնե

վ նոր կաթողիկոսի նստելովը, նորա [բաց] եւս կըսկսե {յուր} գործակատարությունը: Մեր պատերազմը դադարած չէ, ե

ց ստորագրության սորան եւ նորան նամակ գրող է, այլ {յուր} գրածի տակ կարող է ստորագրել համարձակ յուր անունը

է, այլ յուր գրածի տակ կարող է ստորագրել համարձակ {յուր} անունը եւ այնքան զորություն հոգու ունի, որ տպելո

յնքան զորություն հոգու ունի, որ տպելով հրատարակե {յուր} կարծիքը թշնամիների խայտառակության համար: Նոց

ը վիրավորվելով օրագրից, չէ ուզում ասպարեզ մտանել {յուր} անունով եւ առավել ապահովության համար ծածկում է յո

ւր անունով եւ առավել ապահովության համար ծածկում է {յուր} անձը բոլոր հոգեւորականության անունի տակ: Ազգա

նոթություն տվեցինք Ցենզուրական Կոմիտետին, որ գրե {յուր} պատասխանի մեջ, բացի յուր արդարացուցիչ փաստերից ե

ական Կոմիտետին, որ գրե յուր պատասխանի մեջ, բացի {յուր} արդարացուցիչ փաստերից եւ այս, որ բարեհաճի պ. նա

հանձնել եմ, առաջին եկողի հետ կուղարկե: Կտակը {յուր} հառաջաբանով եւ վերջաբանով վաղուց ուղարկված է ցենզ

" Հիշատակարանն " իհարկե կարդացիր, թող պ. Շամիլը {յուր} Խալիլ Նայիրին մին հոգոց ասե: Իմ առողջությունս

ով հանդերձ, այդքան գումարով գնալ եւ գալ, նա այդ {յուր} ընթացքով հայտնի ցույց է տալիս, որ ոչ ոտքը դուրս

եր կյանքը, որ կարծում ենք, թե չէ կատարել դեռեւս {յուր} խորհուրդը ազգին վերաբերությամբ, նույնպես համարձա

ը: Գուցե թե ոչինչ բան կորած չէ, այլ ամենայն բան {յուր} կարգով պահպանվում է, եւ գնացողները իսկույն պիտի

ծը ավարտելուց հետո ճանապարհի ծախքի տնօրինությունը {յուր} ժամանակին հայտնելով քաղաքին էլեկտրական հեռագրով:

ս եւ առձեռն պատրաստ գումարը, եթե լինի, քաղաքը, {յուր} եւ մեր պայմանի զորությամբ, իսկույն կհատուցանե մե

կտեսանեք այս բաների ապացույցքը եւ նկատողությունքը {յուր} ժամանակին, այժմ կամեի տեսանել եւ այդ նոր աստվածա

թե մինը ավելի ազատություն եւ ավելի իրավունք ճարեց {յուր} համար, քան թե նորա ընկերքը ունեին, ասել է թե ու

ու՝ նորան հեշտ չէ հասկանալ եւ արժանապես գնահատել {յուր} մեջ հայտնված երեւույթքը. իսկ երբ բավական ճանապար

ճանապարհ կատարելով դեպի ապագան, կամենա ետ նայել {յուր} անցածի վերա, յուր կատարած ճանապարհի որպիսության

դեպի ապագան, կամենա ետ նայել յուր անցածի վերա, {յուր} կատարած ճանապարհի որպիսության վերա, այն ժամանակ

բան եւ կարող կլինի գիտակցաբար հասկանալ թե ո՛վ էր {յուր} բարեկամը եւ ո՛վ էր թշնամին: Մեսսինայի դղյակը

վ էր թշնամին: Մեսսինայի դղյակը դեռեւս կրում է {յուր} պարսպի վերա նեապոլիտանյան խայտառակ դրոշակը. 4500

դիպելով անպատվության՝ կամեցել էր արյունով լվանալ {յուր} անարգությունը: Թե ուր տարին նորան եւ ինչ եղավ

րոշակը, եւ ազգի բերանը ուրախությամբ արտաբերում է {յուր} ազատիչների անունները: Այս հեղափոխությունների

ին թիկնապահ գունդը հավաքում է, որ ընդառաջ ելանել {յուր} նոր գալու իշխանին: Բոլոր այդ գնդի հրացանների խող

բռնակալությամբ հիմնված մինչեւ այսօր հաստատ կացավ {յուր} սկզբունքին, եւ քրիստոնեությունը ազդեցություն չգո

ուղան ազատվի բարբարոսության ձեռքից: Ես Ձեզ կգրեմ {յուր} ժամանակին եւ անլուր չեմ թողուլ. հաստատ կացեք:

նչպես օրենքը՝ կհրամայե, ծախե եւ գումարը պահելով {յուր} գանձարանում, քննե եւ վճռե ժառանգների իրավունքը ե

ժառանգների իրավունքը եւ ըստ այնմ յուրաքանչյուրին {յուր} պատկանյալ բաժինը տա: Այս խնդրի մեջ, որ այսօր

ան դարումը, որ ունի արդարեւ մի ցավակից սիրտ դեպի {յուր} ընկերը, որ այո գիտե ներողապես եւ սիրողապես միտ դ

ամանակումը, բարձրահայաց գիտությունը ցած իջանելով {յուր} վեհանիստ աթոռից, պարզ եւ հասկանալի լեզվով խոսում

ակ մարդու եւ ժողովրդի հետ, եղբայրորեն բաժանում է {յուր} ճոխ ստացվածքը մարդկային ընկերության բոլոր դասակար

սօր գիտությունը աննախանձաբար եւ անկասկած բացում է {յուր} զովացուցիչ աղբյուրը ամենայն փոքրիշատե մտածող մարդ

տության, մոտենում է նորան եւ կամք ունի ճանաչելու {յուր} անձը, բնությունը եւ մարդկությունը: Այսպիսի

ող էր ամենեւին սառը մնալ, ի՛նչպես կարող էր փակել {յուր} աչքը եւ սիրտը, կամ թե ուրանալ յուր կյանքի խորհու

արող էր փակել յուր աչքը եւ սիրտը, կամ թե ուրանալ {յուր} կյանքի խորհուրդը, եւ լուսավորության աղբյուրի մոտ

նելու դորա հոգեղեն բարութեններին, պաշտելով միայն {յուր} մարմնավոր օգուտը, ուտելով, խմելով, փառավորապես

եւ բարոյական լուսավորության չէ կարող պահպանել ո՛չ {յուր} լեզուն, ո՛չ յուր եկեղեցին եւ ո՛չ յուր ազգություն

վորության չէ կարող պահպանել ո՛չ յուր լեզուն, ո՛չ {յուր} եկեղեցին եւ ո՛չ յուր ազգությունը, այլ պիտո է մի

հպանել ո՛չ յուր լեզուն, ո՛չ յուր եկեղեցին եւ ո՛չ {յուր} ազգությունը, այլ պիտո է մի տխուր եւ արհամարհելի

ասէր Հայկազնը տեղեկանալով, որ հանգուցեալը, բացի {յուր} վարքից ու գիտութենից, ոչինչ նիւթական պաշար չէր ճ

յն աջողակութեանը, որ տանելի կերպով երգէի: - {Յուր} անձին վերայ հաւատ չունենալը - ասել է անարգել իւր

ահա եւ ես ըստ նորին պաշտելի հրամանի, ծանուցի ձեզ {յուրախութիւն} սրտից ձերոց եւ ձերայնոց: Մեք շնորհիւ արարչապե

ին քո պատմածն ինձ չզարմացրեց: Անանյանների մոտ նա {յուրայինների} շրջանումն է։ Ես նրան (լուրջ եմ ասում), խղճում

ք կոխած օրերիցս երկու ամիս դուրս հանելով, մնացած {յուրաքանչյուր} ամիսների համար, որքան եւս հարկ լինի մնալ մինչեւ

11. Հայտ բերված կայքերի, թե կառավարության եւ թե {յուրաքանչյուր} տարի նոցա եկամուտը ստանալու վերաբերյալ հաստատ տեղ

մի հայ մարդ ունի այս բանում անձնական օգուտ: {Յուրաքանչյուր} ստորագրող պարոնի անունը, օրինակների թիվը եւ գում

սկ դուք ստանալով նորանց, կգրեք Ձեր մատենի մեջ եւ {յուրաքանչյուր} ստորագրող պարոնների համար կուղարկեք տոմսակներ, կ

ան վրա, ահա այս ձեւով(աղյուսակ), եւ այդ գծերի {յուրաքանչյուր} հատման կետում ցանում են մեկական սերմ։ 12 12 12 1

ն, առանց որեւէ հաշվետվության. հասարակության վրա {յուրաքանչյուր} տարի հարկ է դրվել, գոյություն ունեին նաեւ եկամտի

ջադիմություն է արել եւ այլն"։ Այնուհետեւ, որ " {յուրաքանչյուր} հասարակության կազմակերպման համար անհրաժեշտ ընդհան

. անդրադառնում է կրծքիս եւ մեջքիս վրա, դրա համար {յուրաքանչյուր} նամակս գրում եմ տարբեր ընդմիջումներով, որոնց մեջ

: Ավելին, շատերը ետ են դառել մեր եկեղեցու ծոցը: {Յուրաքանչյուր} ոք, ով այդ խնդիրը դիտի այն տեսանկյունից, բնական

ակայն ոչինչ, ես կսկսեմ, թող ուրիշներն ավարտեն: {Յուրաքանչյուր} գործի սկիզբն անկատար է լինում: Իմ ենթադրությամբ

միատեսակները՝ իրար վանում են եւ չեն համադրվում: {Յուրաքանչյուր} ժամանակ-դարաշրջան իր բնույթըն ու իր դրոշմն ունի:

անություն է որեւէ տվյալ գավառի: Որեւէ բարբառի {յուրաքանչյուր} փորձը՝ բոլոր մյուսների համար պարզել իր դրոշակը՝

լինի ընդհանուր լեզվով խոսելու, եւ կենդանի խոսքը {յուրաքանչյուր} գավառի ժողովրդի բերանում իր քմահաճույքներն ունի (

ց որ արկղը բացեն, նրան իսկույն կարող է սեփականել {յուրաքանչյուր} ոք, ինչպես կսեփականեր որեւէ թանկարժեք իր: Դա ոչ

ա միջոցներով այժմ հնարավոր չէ պահանջել, որ նկարի {յուրաքանչյուր}, առանձին վերցրած դեմքը նկարված լինի գերազանց կեր

լինի գերազանց կերպով. իմ նպատակն այն է՝ որպեսզի {յուրաքանչյուր} դեմք իր տեղում լինի եւ իր բնական դիրքով: Ինչ վեր

նձ մոտ դեռեւս բաժան-բաժան են, որովհետեւ գրում եմ {յուրաքանչյուր} թեզի մասին առանձին: Այստեղ այդ նյութերն ընդհանրա

րային գործարանների համախառն եկամուտը: Նախիջեւանը {յուրաքանչյուր} տարի տալիս է մանուֆակտուրաների ռուսական ֆաբրիկացի

ւտ: Այդ գումարով, պահպանելով ` պահանջի շուկան, {յուրաքանչյուր} տարի առաջ է բերում հավասար գումար առաջարկի շուկայ

, թե ինչ պտուղ է նա: Նա իբրեւ թուրքական լրտես, {յուրաքանչյուր} ամիս մատնություններ է անում ի պաշտոնե. փառք աստծ

ասարակությունը ներկա չի լինում, բայց դա կախված է {յուրաքանչյուր} քաղաքացու բարի կամքից եւ չի ապացուցում երբեք, որ

ն դեպս, մեկն ավելի է զերոյից, բացի այդ՝ ինչո՞ւ {յուրաքանչյուր} տարի թեկուզ 2000 ռ. կորցնենք։ Դա կլինի ավելի քա

ել, գլխավորը՝ պետք է խոր փորել, 1/2 արշին, եւ {յուրաքանչյուր} սերմ դնել 3/4 արշին հեռավորության վրա մեկը մյուսի

է փորձի գլխավոր նպատակը, այն է, իմանալ՝ ա) թե {յուրաքանչյուր} սերմ քանի՞ ցողուն է տալիս, բ) որքա՞ն հյութ է տա

ղներին: Ես, փառք՝ աստծո, ողջ եւ առողջ եմ. {յուրաքանչյուր} շաբաթ տեսնվում եմ եղբորս հետ եւ ինձ համար պարապու

ի համոզմամբ, որ մեր ժամանակներում լուսավորության {յուրաքանչյուր} ճշմարիտ գնահատող չի կարող առանց համակրական ուշադր

ն հարգանքի արժանանալու մարդկության սրբազան շահերի {յուրաքանչյուր} բարեկամի կողմից: " Հյուսիսափայլի " խմբագիր

թյուններ, որոնք մեր ժամանակ կենսականորեն պետք են {յուրաքանչյուր} մարդու, հասարակության ո՛ր դասին էլ որ նա պատկանե

ի ընդհանուր ոգու հետ: Միանգամայն հասկանալով, որ {յուրաքանչյուր} նոր հորինվածք պետք է հիմնված լինի նախորդ զարգացմա

մի բանավիճային երանգի պահպանումով եւ մտավոր կարգի {յուրաքանչյուր} աշխատության բարեխիղճ գնահատությամբ, բարեխղճորեն

ճորեն գնահատական տալով մտավոր աշխատանքի բնագավառի {յուրաքանչյուր} գործի: Ամսագիրը լույս կտեսնի ամեն ամիս, առ

յան բոլոր վարձը, իսկ թղթի պարտք ունիմ 65 ստոպի. {յուրաքանչյուրը} 3 մանեթ 25 կոպեկով, որ շնորհակալ եմ, Ֆեոդր Միխա

, որոնք միմյանց հետ կրքոտ մրցակցության մեջ էին եւ {յուրաքանչյուրը} զինված էր ավելի կամ պակաս լիբերալ խարտիայով: Անգ

ան զորությամբ, որ ոչ մի իրավունք չի տալիս, բայց {յուրաքանչյուրը} մտնում է այն բանի զորությամբ, որ մեր հասարակությ

ակել այդ պատկերները մի մանեթից մինչեւ կես մանեթով {յուրաքանչյուրի} գինը, այդ ձեզանից է կախվում, եթե կարելի է ծախել

ւ հույսերով լի այն երջանիկ օրերը: Չնայած մեզանից {յուրաքանչյուրի} կյանքի պայմաններն ավելի քան սահմանափակ էին, բայց

բարեկամների մեջ: 16 բաժին առնելով այդ գումարը, {յուրաքանչյուրին} կհասանի 25 մանեթ, որ մի մեծ բան չէ մի մարդու համ

յունների: Ողջունիր երկու սեռի բոլոր ծանոթներիս, {յուրաքանչյուրին} առանձին-առանձին: Այնուհետեւ բոլորդ ողջ եղեք եւ ն

մ, քննե եւ վճռե ժառանգների իրավունքը եւ ըստ այնմ {յուրաքանչյուրին} յուր պատկանյալ բաժինը տա: Այս խնդրի մեջ, որ

ամ այնպես, այսինքն ինչ որ եմ ես, ամեն մարդ ունի {յուրյան} ազատ կամքը, ամենայն մարդու ինչպես կամենա, այնպե

մարմինների նման տեսնվում է հաջորդի մեջ եւ ո՛չ թե {յուրյան} իսկ ծերության հասակի հավիտենական շարունակության մ

ցանում, մի՞թե դոքա մին մինի նամակով չեն հայտնում {յուրյանց} որպիսությունը: Ես նախիջեւանցիներից ստանալով ձեր

անում ենք նույնպես, որ մարմինները անմահ են մնում {յուրյանց} հաջորդների մեջ, որ թողնում էին կա՛մ յուրյանց մար

ում յուրյանց հաջորդների մեջ, որ թողնում էին կա՛մ {յուրյանց} մարմնի մի կտորը բաժանելով, կա՛մ բովանդակի պատկեր

նե: Նոցա լույսը խավարից շատ վատ է, վասն որո թող {յուրյանց} պահեն: Հայոց ազգի մեջ կան այժմ մարդիկ, որ կարող

յս գիտե եւ ոչ այն, այլ ընտրյալքը որ ճանաչում էին {յուրյանց} անձը, յուրյանց ազգը, նորա օգուտը եւ վնասը եւ բա

ն, այլ ընտրյալքը որ ճանաչում էին յուրյանց անձը, {յուրյանց} ազգը, նորա օգուտը եւ վնասը եւ բարի սիրտ ունեին օ

րյանը կամ, մի քանի այլ մարդիկ տարեկանը սկելու են {յուրյանց} ծախքով։ Այս օրերս մեր օրագիրը մի երկու խոսք խ

անհույս չեմ, որ ազգի բարեմիտ անդամք կբարձրացնեն {յուրյանց} ձայնը հարկ ժամանակում: Այսքան Ձեզ հայտնի լինի,

նոքա խայտառակության հանդեսը, ես նոցա ցույց կտամ {յուրյանց} հոր հարսանիքը. հանգիստ կացի՛ր, եղբայր, մեք այդ

եմ Սահակին եւ խնդրել եմ, նա կկատարե. պատկերներն {յուրյանց} մակագրով հանդերձ պատրաստ թողեցի, փողը 106 մանեթ

ների, պիտի գնան նոցա մոտ եւ նորանց պիտի ընդունեն {յուրյանց} մոտ եւ այսպես անդադար գործ ունենալով նոցա հետ, չ

չեն կարող խոզի նման բնակվել Հնդկաստանում, առանց {յուրյանց} սեպհական պատիվը, կամ քաղաքի պատիվը, որի երեսփոխ

րվին այնտեղ երկար մնալ, ի՛նչ պիտի ստանան քաղաքից {յուրյանց} կառավարության համար Հնդկաստանում: Բացի սրանից,

յն պայմանք կատարվին արդարությամբ երկու կողմից եւս {յուրյանց} կարգով: Ահավասիկ իմ եւ պ. Հ. Աջեմյանի պայմա

րաժարելով եկեղեցական պաշտոն վարելուց, կան դեռեւս {յուրյանց} տներում: Նոցա եկեղեցին խլված է եւ գտանվում է այլ

ունին, որովհետեւ ինքյանք օր ու գիշեր պարապած են {յուրյանց} թշվառ աբեղաների գործերով, կրոնական վեճերով եւ մի

, տվեցեք պ. Սեթ Հ. Աբգարին, նա Լոնդոն կուղարկի {յուրյանց} գործակալին, եթե այստեղ լինեմ, այն է որ կստանամ

ան պղտոր եւ անմխիթար հատկություններին եւ զարդարել {յուրյանց} հայությունը եվրոպական իմաստությամբ: - Թող մ

է պ. Նազարյանցը, - միշտ եւ հանապազ անմոռաց պահեն {յուրյանց} մտքի մեջ, որ ոչինչ բան ժամանակի կարգից դուրս չէ

: Աւա՛սիկ արգասիք ընթերցանութեանս, բաշխեալ {յուրոյն} յօդուածս, յորս բազում ուրեք զանց արարեալ ի մէջ բ

ծելով ճոխացուցանել զմայրենի իւր քաղաք զԹէոդոսիա, {յուրում} բնակին ազգականք նորա: Եկեղեցիքն, ընդ ձեռն օրինա

է նորա ձեռքի տակ թերեւս եւ ուրիշ ուսուցիչք, երբ {յոքնականապէս} վարում է վարդապետ խօսքը, եւ եթէ մենք էլ յոքնական

ականապէս վարում է վարդապետ խօսքը, եւ եթէ մենք էլ {յոքնականապէս} պիտի հասկանանք։ Այս վերջին խօսքերը ասում ենք այն

Ֆարմասօն... - Ուրեմն գիտե՛ս: - Անտարակո՛ {յս}: - Ապա ասա՛, ի՞նչ ասել է: - Անհաւատ,

ւթիւնը՝ չլսուած բան է Նախիջեւանցու համար, եւ մի {յստակ} խօսող մարդ իւր մաքրախօսութեամբը կարող էր տգէտների

Անեղ, սուրբ սիրոյ կայծը երեսին Փայլում էր {յստակ} վերայ ճակատին Կապել էր կամար շնորհք արարչի

եծ աշխատութիւն յանձն առած ու գլուխ բերած, այնքան {յստակ} եւ գեղեցիկ ոճով խօսելով իւր գրքի մէջ, այնուամենա

ճանչ առաւօտ: Մեր շոգենաւը սուրալով կապուտակ ծովի {յստակ} եւ հարթ մակերեւոյթի վերայ, անզգալի կերպով կտրում

կեանքը օր ըստ օրէ վայրենացաւ, նախնի ժամանակների {յստակ} հայախօսութիւնը աղաւաղուեցաւ եւ մի անմխիթար, աղջա

զան ըստ տեղեաց եւ աշխարհաց, եւ շատ կամ նուազ մօտ {յստակ} հայախօսութեան, թէպէտ առ հասարակ պիտոյ է ասել, թ

ին արգելքը կը լինէր այդ, այլ միշտ իմացել ենք այն {յստակ} հայախօսութիւնը, որ կարելի էր հասկացուել եւ ամենա

եր, թող այդ պարոնները իրանք գրեն աւելի մաքուր եւ {յստակ} եւ օրինակ լինեն մեզ իւրեանց մաքուր հայախօսութենով

նաւորած։ Թագաւորական սպասաւորքը գնացին ճանապարհը {յստակելու}, իսկ վերան բաց կառքը, որի մէջ նստած էր թագաւորը

փի եւ կշռի անկողմնասէր ստուգութեամբ աւանդելոցն եւ {յստակութեամբ} ոճոյ բանիցն: Զսոյն զայս պատմութիւն, գաղափարեալ

իւն դարձնէ Ա. թատրերգութեանց լեզուի մաքրութեան, {յստակութեան} եւ միութեան վերայ եւ Բ. ներկայացնելի թատրերգութե

1855 20. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱ՛ {ՅՐ} ԻՄ. ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Երեկի, որ էր ամսու

աշխատանքը՝ այստեղ: Ա՜յ թե պատմություն է, եղբա՛ {յր}: Հետո, շարունակելով ընթերցումը, տեսա, որ դա Բ

թյան համար. մեծ ներածություն եմ ձեռնարկել, եղբա՛ {յր}, եւ ըստ կարելույն լիակատար եւ բազմակողմանի, եթե

նչո՛ւ համար կամ ինչպէ՛ս է խայտառակել: - Եղբա՛ {յր}, Նազարեանցի վարդապետութիւնը երեւակայական չէ, ին

քի փորը"։ Շատ շնորհակալ եմ խրատիցդ: - Եղբա՛ {յր}, եթէ դու աւելորդ կարողութիւն ունիս, որ քո ապրու

լով նորա յիմար ընդդիմախօսութիւնքը՝ արձակեցի, Հա՛ {յր}, քո շանթերը, որ այժմ նորա փորի մէջ պատճառում են

ամեն հոգեւորականք էլ Մեսրովբ դառնան: Չէ՛, եղբա՛ {յր}. առանց Վռամշապուհներ ունենալու, Մեսրովբներ չի ո

ուն աճեցուցած է մինչեւ մեր օրերը: Ահա, եղբա՛ {յր}, մի նոր երեւոյթ, բուն հայկական, ասիական եւ անմ

Շտապում են երկուսով... Ո՛վ աչք, պահ մի եղիր կո՜ {յր}: " Ո՞վ կը պատմի սիրոյ ձօն Բերողների մասին այդ

խագոյն մի վերարկու կար հագին: " Ողջոյն քեզ, քո՜ {յր}, հազար ողջոյն տիրաւանդ"։ Իսկ նա ` " Ո՞վ ես,

ն անձամբ զանձինս յանդգնեցուցանեն, մինչեւ, թէ տա՛ {յր} ոք, զբազմերախտ եւ զառաքելանման մերոց թարգմանչաց

ոչ սուրբ բնութեան։ Ե. ՕՐՀՆԵԱ՜Լ ԼԻՑԻՍ, ՔՈ՛ {ՅՐ} Սիրտ քո օտա՛ր լիցի, ո՛վ կոյս, Ընդ վ

իւ, տխուր յոյժ ի տես: " Ողջո՜ւյն քեզ, քո՛ {յր}, տիրաւա՛նդ ողջույն "... Այլ նա առ այս. -

ւսումն ո՛չ ընձեռէ ո՜վ դու ժպիրհ ցնդաբան, Զո՞ {յր} զկուրացեալ հոգւոյ ակունս չ՚լուսաւորէ անաղօտ.

ր Աստուածն... Բայց նախ խոստացիր, հա՛ {յր} իմ հայազգի, Տալ իմ մարմինը կերակուր շների

արակ ազգի մէջ ի՛նչ բան ունի փիլիսոփայութիւնը: Կո՜ {յր} զքեզ. նորա փիլիսոփայութիւնն էլ նորա կեանքիցն է բ

5)։ " Գտաք զսա զի թիւրէր զազգս մեր, եւ արգելո՛ {յր} 'ի տալոյ հարկս կայսեր, եւ ասէր զանձնէ թէ Քրիստոս

ամբ կտրելով պ. Մարկոսի խօսքը, ասաց. - Եղբա՛ {յր}, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ

ց յետոյ, ցած դնելով բաժակը: - Խօսենք, եղբա՛ {յր}, խօսենք, - պատասխանեց պ. Շաքարեանցը մեքենաբար,

այնպէս, կոմս էմմանուել... - Որ սիրուն քո՞ {յր} ունի, - ասաց պ. Մարկոսը: Շաքարեանցը աչքերը

եզանից շատ խմէ, - ասաց Մանթուխեանցր: - Եղբա՜ {յր}, դու վշտացնում ես ինձ. նա ինչ մարդ է, որ ինձան

լուստը: - Միթէ՞ դուք գիտէիք մեր գալը, Տէր հա՛ {յր}, - ասաց Մկրտիչը քահանային, որ այսպէս պատրաստ սպա

սն եմ ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո եւ սոյնպիսեացդ, հա՛ {յր} Միքայէլ. բազում ինչ ամենայն իրօք հայեցեալ իս Հայ

րէ եւ ոչ ունի շիջանիլ հնարիւք առանձին մարդոյ։ Հա՛ {յր} սուրբ, ձեռն սրբութեանդ կարէ բարեկարգել, իբրեւ ա

ւ յապացուցութիւն մերոյս ուղղութեան կարծեաց, թէ ո՞ {յր} աղագս ի բառնիլ ի միջոյ թարգմանչաց եւ նոցին աշակեր

աւերող ուժերից փրկուել։ Բնութիւնը կրա՛կ է, կ՚ա՛ {յրէ}, կը մաշէ, եթէ անմիջապէս եւ կոպտութեամբ վարուիս

իկէ. նոյնպէս եւ ուրիշ հեղինակներ, Կաթողիկէ, բա՛ {յց} Էջմիածին՝ եւ ո՛չ մէկը։ Մեր խնդրից դուրս է ցոյց

ւմ էր փայտից կախուիլ. " Աստուած հարցն մերոց յարո՛ {յց} զՅիսուս՝ զոր դուքն սպանէք կախեալ զփայտէ " (Գործ

ւ քարոզում ես ինձ մարդերի խելօքանալը՛, ես քեզ ցո՛ {յց} կը տամ, անպիտան... նայի՛ր, շուտով սկսանես,

ն ազգին կեղեւով միայն Հայ զաւակներ: Հայ կանա՛ {յք}, ձեր պէս չէին ձեր մայրերը. նոցա սիրտը զարկում է

հայեցեալ աստիճան թեթեւութեան, համարի ներելիս: Ո՞ {յք} են այդոքիկ եւ զիա՛րդ որոշեն աստիճանքդ, մինչ Քրիս

րեղէն ունէր ոսկի խարիսխ (եր. 337)"։ " Եկա՛ {յք} զնկատեալ տեղին տէրունական տանն եւ մեզ հրամայեալ,

ում է "ըստ այլոց պոռնկանոց"։ Ցանկալի էր իմանալ՝ ո՞ {յք} են այդ "այլքը", որ հնոցը պոռնկանոց են հասկանում.

դունում է մի այլ ուղղութիւն։ " Ռուսերէ՛ն, երեխա՛ {յք}, ռուսերէ՛ն, - ասում է այնուհետեւ Աբովեանը, - դու

մէջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞ {յք} էին արդեօք ժխտողք երգոցս եւ հրաժարողք ինքնակամ ի

ւթիւն ասելով, պիտի իմանալ որեւէ աշխարհի պաշտօնեա՞ {յքը} կամ նոցա գահերէ՞ցը: - Ճի՜շդ: - Ինչո՞վ

ցու ասած " առ 'ի բժշկութիւն վիրաւորաց փութա՛ հա՛ս {յօգնել} " բանի մէջ (եր. 53) վիրաւորացը վիրաւորիս պիտի

ն եւ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, նոյնպէս թողեալ են {յօգուտ} աստուածահաճոյ շինութեանց ի Նոր Նախիջեւան, որ գոն

աստուածահաճոյ շինութեանց ի Նոր Նախիջեւան, որ գոն {յօգուտ} դպրոցի, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի զհ

ի թիւս այլոց անձանց եւ տեղեաց, թողու հանգուցեալն {յօգուտ} տպարանին Նախիջեւանայ զհինգ հազար ռուփիս: Այլ

լեան, կտակաւ իւրով արարելով յամի 1808, թողեալ է {յօգուտ} դպրոցին եւ տպարանին Նոր Նախիջեւանայ, որ առ երի

ց ամաց, այն է, յամի 1812, վախճանեալ՝ թողեալ է {յօգուտ} Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիապօլիս քաղաքաց զերկերիւր ե

, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուցանել զի թէ նա գրել տայ {յօգուտ} այդ անուն դպրոցաց ապա ուրեմն կային յայնժամ դպրոցք

յորոց զկէսն, այսինքն զութն մասունս թողու դարձեալ {յօգուտ} ` քաղաքին Նախիջեւանայ, այսինքն յօգուտ դպրոցաց,

ու դարձեալ յօգուտ ` քաղաքին Նախիջեւանայ, այսինքն {յօգուտ} դպրոցաց, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի,

լինիլ, քան զերրորդ տունն, յատկացուցեալ միմիայն {յօգուտ} Սահակեան եւ Մեսրոպեան դպրոցաց: Թուի թէ տունքդ

ցեալ բարեպաշտ տիկնոջ, ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, {յօգուտ} բարեկարգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի (որ մերձ յա

հռչակաւոր ազգասէր, յամի 1808 կտակաւ իւրով թողու {յօգուտ} Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիուպօլսի, երկու եւ կէս լաք

տիկնոջն հանգուցելոյ, ՚ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, {յօգուտ} բարեկարգութեանց Նոր Նախիջեւան քաղաքի, որ մերձ յա

յամի 1808, Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան արարեալ զկտակ {յօգուտ} աղքատաց եւ տպարանի Նոր Նախիջեւան եւ Գրիգորիապօլ ք

առնէ 125, 000 ռուփի, ըստ զօրութեան կտակին անկանի {յօգուտ} Նախիջեւանայ, որոյ կամս երեսփոխան եւ յորոյ մասին

աւս այնքան եղիցի ինձ եւ ազգին, եթէ ատեանն վճռիցէ {յօգուտ} ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի իսկոյն վճռել եւ

ւրովք արարելովք ընդ ժամանակս ժամանակս աւանդեալ են {յօգուտ} ազգիս մերոյ բնակելոյ 'ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի զհրի

, որոյ խորհուրդ բազում ուրեք քաղաքական ուղղեցեալ {յօգուտ} եւ յանձնապահութիւն պաշտօնէիցն կրօնի ընդհանրապես,

հաւատարիմ մարդ չէ, եւ թէ նա արծաթը գործ է դնում {յօգուտ} Յիսուսեանց: Իսկ վերակացուին առաջարկում էր այսպէս

ժուարին էր նոցայ հետ մասնակցութիւն ունենալ, բայց {յօգուտ} իւր հայրենակիցների յանձն առաւ այս անախորժութիւնը

ոչ 'ի բաց վտարել զայն, ազգասիրութիւն առդնելով եւ {յօգուտ} ազգային։ Իբրեւ վախճանեցաւ առաջին Ստեփանոս աբբայ

հացն կենաց, եւ զոր ինչ գործ ինքեանց կար գործելոյ {յօգուտ} սեփական ազգի], թողին [գործելոյ, ո՞վ ամօթոյ ազգի

ինել, որպէս թէ ջանք եւ վաստակք Մխիթարեանց հայէին {յօգուտ} ազգին, տեսեալ ստուգապէս, քաւ լիցի մեզ մոլորիլ յ

Մամիկոնեանց տէր, զորս տպեաց ի Մոսկվա յամի 1853, {յօգուտ} հնասիրաց եւ ի ծանօթութիւն հայերէնագիտաց հանդերձ յ

չէ ի կարգի իրաց, թողում զի զօրութեամբ 2280-րորդ {յօդ}. Ժ հատորոյ Սվօդին քաղաքական օրինաց արգելեալ լինի

արանց յԱլեքսանդրիա՝ " ի լեզու պանծալի, ի ստոյգ {յօդանալ} ճեմարանին վերաբանութեան"։ Եւ այսպէս երեւելի ար

յունական դպրոցները, որ ՚ի լեզու պանծալի եւ ստոյգ {յօդանալով} ճեմարանին վերաբանութեան, վերադառնային Հայաստան ե

յունաբանեցին նախնիք, ի լեզու պանծալի, եւ ստոյգ {յօդացեալ} ճեմարանին վերաբերութեան: - Ինձ ի՞նչ օրինակ ե

վերահասու եղեալ՝ թէ նշանագիրքն չեն բաւական առ ի {յօդել} զամենայն վանկ բառից, առ պակասաւորութեանն զորոց թ

լակն"։ - Եւ զի՞ յումպէտս բաղբաղայս, {Յօդես}, ասէ նախահայրն Առ սերովբէն, յանզգա՞յս

առեալ ընդ իւրեան ի քաղաքէն Նախիջեւանայ եւ տարեալ {յՕդեսսա} եւ ի Քիշինեւ, սատարութեամբ երեւելի բժշկաց վտարեա

. ծ. Մ. Նալբանդյանց Ի 7 հունվարի 1849 ամի {յՕդեսսայ} Երբ որ սահի Քիշնեւ երթալու ըլլանք նե, ես ձեզի

ալիս-ը աներեւոյթ եղանակի նախդրիւ տրական է դիմորոշ {յօդի} հետ միացած։ Օրինակներով այդ ամենը ցոյց տալը քերա

տարակողը: Ես " Հիւսիսափայլի " երեք համարի մէջ մի {յօդուած} տեսայ վաճառականութեան մասին, թէեւ չեմ կարդացել,

ի 14 թուականից ուղարկել էի Պ. Կ. Էմմանուէլին մի {յօդուած} ՝ " Նկատողութիւնք Պ. Իսահակեանցի " Հրաւիրակ հայր

այի ", երես 123): " Երկու յառաջաբան, եօթը {յօդուած}, վերջաբան մըն ալ ետեւէն, որը 1812-ին տպուած, ո

մի այդպիսի թէ՛ գրողին եւ թէ՛ հրատարակողին արժանի {յօդուած}: Պարոնը, շատ ժամանակից սկսած, լրացեալ եւ անթեր

րալուր դէպքեր, աւելորդ չհամարեցի ուղարկել Ձեզ մի {յօդուած}, որի բովանդակութիւնը, հարցասիրութեան արժանի բան

ՄԽԻԹԱՐ ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ ԵՒ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ (Կիսատ) {ՅՕԴՈՒԱԾ} ԱՌԱՋԻՆ ՄԽԻԹԱՐԸ Տասներեքերորդ դարու ելքու

եան եւ յարաբերութեան վերայ դէպի մեր ազգը։ {ՅՕԴՈՒԱԾ} ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ Ա. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ

են գրուածք նորա, Կրօնագիտութիւնն եւ այլ կրօնական {յօդուած} ինչ ի գիրն կոչեցեա " Մուզայք Արարատեան"։ Ճշմարի

тербургь 5 Ноября 1903 г. ՅԻՍՈՒՍԵԱՆՔ {ՅՕԴՈՒԱԾ} ԱՌԱՋԻՆ Իգնատիոս Լօյոլա. - Յիսուսեան Կարգի ծա

ւ ինքեան հասարակութեան վերջին կամքը։) {ՅՕԴՈՒԱԾ} ԵՐԿՐՈՐԴ ԵՒ ՎԵՐՋԻՆ Յիսուսեան Առաքելութիւնք. -

, թէ մեղանչել էինք ընդդէմ ճշմարտութեան: Ձեր {յօդուածը} վերջացնում էք նորանով, որ ազգը վատաբանելը եւ ազգ

թեան կանոններին"։ Պ. Իսահակեանցը, կարդալով իմ {յօդուածը}, փոխանակ շնորհակալութիւն մատուցանելու ինձ, որ,

գործել դարձեալ " Մեղուի " 37 համարում: Բայց այդ {յօդուածը} գրելուց յառաջ դրականապէս բարեաւ մնայ է ասել լօգիկ

ղքը, կ'իմանան՝ սկզբից մինչեւ վերջը կարդալով այս {յօդուածը} ։ Մեր ազգի մէջ մի սխալ է տարածուած, թէ կրիտի

րակում է Պրուսիոյ տէրութենական լրագրում իր վերջին {յօդուածը} " Անգլիական վերանորոգութեան խնդրի վրայ քննութիւն

է աշխարհի ստեղծագործութենից առաջ: Երբ Ձեր {յօդուածը}, Մոլորութեան Ոստիկանի ձեռքով ` յանդիման եղաւ Տէր

րակ հայրենասիրութեան " մակագրով, Պ. Իսահակեանցի {յօդուածի} վերայ, որ տպած էր այդ " Մեղուի " 14 համարում, Ա

սահակեանցի " Հրաւիրակ հայրենասիրութեան " մակագրով {յօդուածի} վերայ, որ տպած էր " Մեղուի " մէջ, նորա 14 համար

սահակեանցի " Հրաւիրակ հայրենասիրութեան " մակագրով {յօդուածի} վերայ ", որ տպած էր " Մեղուի " 14 համարում, եւ

այ ", որ տպած էր " Մեղուի " 14 համարում, եւ այդ {յօդուածի} վերջումը (" Հիւսիսափ. ", Մայիս, երես 385) եղ

ործութիւնը: Նախ եւ յառաջ Պ. Իսահակեանցը իւր {յօդուածի} ներածութեան մէջ խրախոյս եւ քաջալերութիւն է տալիս

գամ հրապարակեցի իմ գրաւոր վաստակը Պ. Իսահակեանցի {յօդուածի} պատճառով, դորանից յառաջ եւ ո՛չ մի տող բան տպած ո

նախասահմանուած է նոցա վիճակը: Պարոնը իւր ներկայ {յօդուածի} վերջումը, կամելով ցոյց տալ իւր սրատեսութիւնը եւ

եւ մի երկու բան մէջ կը բերենք " Արեւմուտքից " այդ {յօդուածի} մէջ՝ մեր ընթերցողներին մի փոքր ճաշակ տալու համար

" Bill of reform ". [5] 14 օգոս.: Ահա այս {յօդուածի} մէջ Հեգելը նմանում է հալիւցինացու մէջ ընկած Բոռքի

ԱՐԵԱՆՔ Ա. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ Նախընթաց {յօդուածի} մէջ խօսեցինք Մխիթարի վերայ, պատմեցինք նորա վարքը

անունով ասած ընկերութեան հիմք դնելը։ Այս երկրորդ {յօդուածի} մէջ մեր խօսքի առարկան լինելու է ահա նոյն այդ ընկե

ացեալ ընկերութիւնը, այդ մասին խօսել ենք նախընթաց {յօդուածի} մէջ), ուր եւ ընկերութեան հիմնադրի վարքագրութեա

կանութեան վերայ, որովհետեւ դա երկրորդ մասն է այս {յօդուածի} մէջ լուծանելու խնդրին։ Ի՛նչ է պապականութիւնը

միջաբար առիթ էին այդ գործունէութեանը։ Առաջին {յօդուածի} մէջ տեսանք մեր ազգի ընդհանուր աւերութիւնը Մխիթարի

եան միաբանութիւնը։ Մխիթարը, ինչպէս տեսանք առաջի {յօդուածի} մէջ, բամբասուեցաւ պապական աթոռի առաջեւ, որպէս կ

թների եւ Մխիթարեանց մէջ, այդ մասին խօսել ենք այս {յօդուածի} երկրորդ գլխում՝ քննելով Մխիթարեանց բարոյականութի

Կարգի նորոգութիւնը Պիոս VII-ի ձեռքով։ Առաջին {յօդուածի} մէջ ես արդէն ասացի, թէ Կարգի գլխաւոր խորհուրդը ա

ութեան իւրեանց մանրամասն հանգամանքներով։ Բայց իմ {յօդուածի} սահմանը չի ներում երկար ու ձիգ խօսել այս մասին,

րեանց Կարգի իշխանութիւնը։ Բայց ինչպէս առաջին {յօդուածի} մէջ յիշուեցաւ, հանգամանքների դժուարութիւնքը արգե

անդր Կայսեր հրովարտակի պատճէնը, որ կարողանայի այս {յօդուածի} մէջ բառ առ բառ արտագրել. մանաւանդ այն պատճառաւ, ո

բախտութիւնից լցնում է մի քանի վայր ի վերոյ թերթեր {յօդուածի} եւ օրագրի անուններով, այդպիսիքը ասում ենք այնքան

կարծիքներից։ Թէ ի՞նչ պատճառավ տալիս ենք մեր {յօդուածին} մի այսպիսի յառաջաբան, պատուելի ընթերցողքը, կ'իմ

ակի կամ անմիջապէս հրատարակեց քանի մի տետրակներ եւ {յօդուածներ}, որոնց թէպէտ եւ պատասխանուեցաւ, բայց " Ընծայի "

Սարգիսին Փարիզից Յուլիս 4-ին Նազարեանցին, {յօդուածներ}, Մեռելահարցուկ եւ Յիշատա[կարան] Սահակին, Սամ[

մի վերնագրի տակ՝ իբրեւ միեւնոյն նիւթի վերաբերեալ {յօդուածներ} ։ Գիտենք, որ մերկապարանոց կացուցանելով ա

ալիս ճառեր, ոտանաւորներ հին եւ նոր բարբառներով, {յօդուածներ}, որ ոչինչ չեն պարունակում, բայց գլխաւորը եւ ուշ

ւմուտք օրագիրը - նորա վախճանը Մասիսը - Միսաքեանի {յօդուածները} Մասեաց աղաւնի կամ Ծիածան Կռունկ հայոց աշխարհին

"Ասւում է լսուելու համար" եւ "Գլուխ վեցերորդ" {յօդուածները} խմբագրութիւնս միացրել է մի վերնագրի տակ՝ իբրեւ մի

ւնը պէտք է սահմանափակուէր ուղղումներ մտցնելու այն {յօդուածների} մէջ, որոնք հակառակ կ'երեւային թուրք կառավարութեա

բանով մը պատուել: Թո՛ղ ընթերցողը " Ընծայի " {յօդուածներն} իրարու վրայ դիզէ ու խալկինի մը մէջ դնէ եւ ամենավա

անութեան սիրտը, թէ գրուած լինէին, եւ կանոն գրքի {յօդուածներով} ։ Երկրորդ մասնումը հերքում է նա այն կարծիքները,

ի թիւս հարկատու անձանց կայսեր, ըստ զօրութեան 110 {յօդուածոյ} բարձրագույն կարգադրութեան: Ուստի դիմեալ յուսո

ալկաթա ՚ի 23 դեկտեմբերի 1860 ամի, ի մետասաներորդ {յօդուածոյ} նորին տեսանի, թէ ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ մնացեալ կ

ով եւ տարիներով ողբալու նիւթ: Մեք մի առանձին {յօդուածով} մասնաւորապէս կը խօսենք " Արեւմուտքի " վերայ եւ մի

յութեան էլ հաւատ չկայ։ Հետեւեալ § 43-դ {յօդուածում} յիշուած հատուածի վրայ է ակնարկում։ Երանե

Աւա՛սիկ արգասիք ընթերցանութեանս, բաշխեալ յուրոյն {յօդուածս}, յորս բազում ուրեք զանց արարեալ ի մէջ բերել ըզբա

անդովն, իսկ եթէ զի՞նչ է խնդիր իմ, այնմ զհետ գան {յօդուածք}: Յանդիման կացուցեալ ընդ սմին զարձակման վկայագ

որչայ աւագ եկեղեցւոյ, այլ թէ զի՞նչ այնմ զհետ գան {յօդուածք} 1 Յամի 1845 ի լինել ծայրագոյն պատրիարգ կաթողիկ

ի դժոխս ի փրկել զնախահարս: Այսոքիկ ամենայն {յօդուածք}, որոց ` կարճառօտիւք պատասխանեցաք ըստ ներելոյ ժամ

ընտիր, պատուական գիրք ընթերցանութեան։ Նորա միջի {յօդուածքը}, բազմօրինակ եւ զանազան նիւթերի վերայ լինելով, տ

ւստ։ Հայաստանին արդ մանկտւոյ առոյգ ոգի զուարթուն {Յօդս} ճախրէ լուսագանգուր յիմաստութեան պերճ կամար. Տգիտ

որդք. Ոսկեծըղի լուսափետուր հայկեան զաւակք ՚ի քեզ {յօդս} Թեւապարեն ճախրեն ՚ի վեր լուսաւորաց ՚ի կայան, Թագ

ձերոց ի քաջողջութեան: Եւ այլովք յանձնարարեալ զիս {յօժանդակութիւն} աղօթից ձերոց մնամ յամի հայրութեան Ձեր բարեացակ

րեբաստիկ կեանս, եւ առողջութիւն, մնամք ապաստանել {յօժանդակութիւն} աղօթից ձերոց ամենախոնարհ ծառայ Ձեր Միքայել Նալ

ոց կամ ի Խալիբեանէ, կամ ի պատգամաւորացն, այլ թէ {յօժար} են նոքա, առանց դատաստանական վիճմանց վերջաւորել զ

, որ երեւում է միայն թշուառութեան եւ մահի մէջ եւ {յօժար} ենք անհաւասար լինել չարագործութեան մէջ, երջանկու

անալու, խօսելու եւ շատ անգամ պատգամախօսի պաշտօնը {յօժար} սրտով վերաները առած, գուշակելու մի մարդու ապագան

ւն առնելու համար։ Մնացած միւս դիպուածներում մենք {յօժար} ենք ժողովրդի ընթերցանութիւնը հեշտացնելու համար եւ

: ՄԵՔ, քննելով ձեզանից ՄԵԶ ուղարկած ընդհանուր եւ {յօժարակամ} խնդիրը, անցեալ տարու Յուլիսի 16 թուականից Բաղչիս

ովքներով վճռուեցաւ, որ իւրաքանչիւր պատուաւոր կին {յօժարակամ} գնէ այդ ժապաւէնից մի քանի գազ, ամենեւին պիտակաբա

որ միգուցէ Աստուած բարկանայ իւր վերայ, ուստի եւ {յօժարակամ} ընդունեց այն բոլոր աոաջարկութիւնքը, որոնց խորհու

տների փլատակների եւ թշնամու սրի տակ։ Միւս մասը, {յօժարակամ} տարագիր գնալով իւր աշխարհից, ցան ու ցիր է լինում

ն սէրը: Բայց ես, տեսանելով, որ Պ. Իսահակեանցը {յօժարամիտ} է շատ... մարդերի հետ չարաչար գործ դնել սուրբ գիր

ղափառ եղելոց այնր ժամանակի, որպէս ազգն Հայոց որք {յօժարամիտ} էին ոգւով ազգասիրութեան եւ իւրեանց բնական ձգմամբն

ր թողցուք զայն, զի մին ի պապից Հռովմայ, արծաթով {յօժարանայր} վաճառել պատրիարքին Կոստանդունոպօլսի զգլխաւորութիւ

ետ տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ եղէ նմա {յօժարացայ} առնելոյ հոգեւորդի ինձ եւ այժմս, թէ կենդանի մնացի

հնախoս գրուածոց. առ տեղեաւս չէ տարադէպ եթ է տալ {յօժարեսցուք} պատուական հեղինակացդ լի կշռով զպատշաճ պատասխանին

գիտեմ քո բարեկամութիւնը, եւ այդ էր պատճառը, որ {յօժարեցայ} հաւատալ քեզ իմ գաղտնիքը․ լսի՛ր ուրեմն: - Մի

աց ի շատ սակաւ եւ այն թոյլ Յիսուսեաններից, որոնք {յօժարեցան} փոխել իւրեանց հանդերձը եւ կեանքի եղանակը որոշել,

երի չնչին եւ յիմարական բաներ լինելը, բայց շուտով {յօժարեցաւ} մօր կարծիքին, որովհետեւ ոչինչ դեղ եւ ոչինչ բան մ

օգուտ կամ վնաս չէին կարող պատճառել ֆիզիկապէս. նա {յօժարեցաւ} այս բանին դարձեալ այն պատճառով, որ հանդարտեցնէ ծ

որ ունեցած արծաթը տուեց մի Չինացի վաճառականի, որ {յօժարեցաւ} գիշերով եւ շատ ծածուկ հանել նորան Կանտօն քաղաքը։

յ, այս պատճառով այնտեղի մարդիկը պիտոյ է անպատճառ {յօժարէին} ամենայն բանի, որի միայն կարող էր ժամանակը կորուս

աղդ մարդու համար հեշտ չէ նաեւ գտնել մի պարոն, որ {յօժարէր} ընդունել նորան իւր մօտ: Յիսուն-վաթսուն տարեկան մ

պահանջեալ էր յառաջագոյն: Իբրեւ տեսի, եթէ ոչ {յօժարի} ի խաղաղութիւն, յայնժամ հարկեցան ըստ օրենի պատրաս

ա ընդդէմ կայ եւ ասելիք: Եթէ կամենայ քաղաքը, եթէ {յօժարի} ճանաչել ճշմարտութիւնը եւ, յետ դնելով ամենայն կոյ

արդասէր եւ ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ շնորհքը, չէ պիտոյ {յօժարի} իւր զաւակների կրթութեան եւ ապագայ բարօրութեան համ

զադէի մօտ եւ ասում է, որ եթէ այդ անգամը Բէգզադէն {յօժարի} մարդ եւ ապրանք չուղարկել այդ վաճառահանդէսը, ինքը

իրք, որպէսզի տեսանողը, գոնէ երեւութին նայելով, {յօժարի} վճարել որոշած գինը: Բայց մեք այդ բաների վերա

նորան ընդունել որպէս իրողութիւն. նա ակամայ պիտի {յօժարի} ընդունել այն ժամանակ, երբ ցոյց տամ իմ իրաւունքը

հաւատալ: Այսպիսի մի պարոն, աւելի շուտով կը {յօժարի} դիմել դէպի գերբնական ուժերի ազդեցութիւնքը, " որո

րիցս կանուխ ամուսնացած պիտոյ է լինիմ: Եթէ այդպէս {յօժարի}, եւս նամակ կը գրէմ Թիւթիւնճի-օղլուին եւ կը հրաժա

մէջ, որպէսզի մանուկը, քաղցրութեամբ խաբուելով, {յօժարի} ընդունել։ Մեր ասածի վկայութիւնը պարտական ենք որո

ցէ տպել զայնս: Այլ օրէնսգէտն պ. Հագի ոչ կամեցաւ {յօժարիլ} ՚ի ստորագրել զպատմութիւն գործոյն եւ զբողոք իմ, պ

իւն ինչ կայ առ դուրս յաւելեալ են ի ստորագրին, թէ {յօժարին} ընդ հիմնաւոր հաշտութիւն, այն է, եթէ հաշտութեան

օք մշակել զնա եւ բերեալ ի խելացնոր յուսահատութիւն {յօժարին} փոշիանալ հնախտութեամբ, ըստ որում նորն լեզու չէր

եծ մարգարէի ձեռքով քարոզուած ճշմարիտ հաւատը, եթէ {յօժարիս} մեր պէս թլփատել քո մարմնի անթլփատութիւնը, այն ժա

անքը հաստատեց մեզ, որ իրաւունք ունէինք չկարդալու {յօժարութեամբ} եւ ախորժանքով մի այդպիսի գրուած: Մի փոքր ներքեւ

, հանեցի իմ ստատիցն եւ ի նոյն կտակիցն եւ ամենայն {յօժարութեամբ} իմով կատարելապէս վաղֆ արարի եւ ետու յատկացեալ եւ

մարգարէի աղաղակը, մանաւանդ թէ աղաղակով։ Եւ {յօժարութեամբ} գուցէ միտքդ բերես, Գիւտ կաթողիկոսի եղբօրորդու եր

շնորհը, իսկ երբ տեսան, որ ժողովրդի բազմութիւնը {յօժարութեամբ} էր լսում, երբ տեսան, որ մարդիկ, միմեանց պատմել

կեղծ շնորհակալութիւնը այն պարոններին, որ կամակար {յօժարութեամբ} ուղարկեցին մեզ վերը դրուած գրքերը, ո՛վ ինչ ունէր

նը իւր առանձին բժշկական գիտութեան մէջ։ Նա, սրտի {յօժարութեամբ} ուսումնասիրելով իւր գիտելի առարկայքը, միշտ յայտն

օսում էք, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, - եւ ես մեծ {յօժարութեամբ} պատրաստ եմ լսել ձեր մարդասիրական խորհուրդը:

մկրտեալ եւ հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս, իմ կաման եւ իմ {յօժարութեամբն} եւ ամենայն զգայարանօք առողջ նաեւ միտքս բոլորովին

բայց հարկը ի՜նչ բաներ չէ ստիպում կատարել մեր սրտի {յօժարութեան} ընդդէմ. ես ասացի միայն հարկը, դեռեւս հարկաւոր է

լինելու, եթէ մեզանից մինին ընդդէմ մեր կամքին եւ {յօժարութեանը} կապելու լինէին մահով միայն վերջանալու կապով մի այ

վերայ, պատճառ, մաքուր էր նորա խիղճը, եւ հոգու {յօժարութենով} ցանկանում էր ամուսնանալ Շահումեանցի հետ, ոչ այն

օտ այսքան իւրաւունք ունի ճշմարտութիւնը. կամաւ եւ {յօժարութենով} միմիայն, իւրեանց թքածը չկամենալով լիզել, յանձնե

ելութիւնը դէպի Յիսուսեան աբեղայքը։ Լա-Կատիեր իւր {յօժարութենովը} մտաւ կուսանաց վանքը, ուր եւ շուտով վախճանեցաւ։

ւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու գնանք իւր մօտ։ {Յօժարութիւն} ցոյց տուեցինք եւ գնացինք: Երբ որ դռնից ներս մտան

աստել իւր աշակերտքը։ Կաթողիկոսը ցոյց է տալիս մեծ {յօժարութիւն}, գովում է եւ օրհնում է Աբովեանին եւ խոստանում է

ւթիւնները, որ պիտոյ է յառաջանային միջումը սէր եւ {յօժարութիւն} չլինելուց: Մկրտիչը սէր ասացեալ ինչ եղածը չգիտէր

որ դու եւս հեռի չմնաս այդ բաներից, անտարակոյս քո {յօժարութիւնը} եւս հարկաւոր է, այստեղ ես համարեա թէ ոչինչ եմ:

չեն իմ ասելիքը: Ես կամէի վճռաբար լսել քեզանից քո {յօժարութիւնը} ինձ հետ ամուսնանալու, կամէի լսել քո խոստմունքը,

տիրապետեց երկնքի որդու կամքին, ուղղակի եւ առանց {յօժարութիւնը} հարցանելու մուտք ստացաւ Կայսրի մօտ, որ չունէր եւ

նուն լուացուիլ. ինչ պիտոյ է առնէր, կամայ ակամայ {յօժարում} է: Մեր՝ իմ բարեկամի հետ առանձնութեան միջոցին,

ամար հարկաւոր չէր, եւ եթէ մի այդպիսի արծաթագլուխ {յօժարում} ես զուր տեղը չքացնել Յիշատակարանիս արեւ ցոյց չտալ

իւր պատճառով պիտի մեռանին անբաղդ բանտարկուածքը, {յօժարում} է: Իսկոյն գնում է նա բանտ եւ յայտնում է Մանր

րազմ բացեց հարաւային մասի դէմ. քանզի այս մասը չէ {յօժարում} վերցնել իւր միջից մարդկութեան նախատինքը, մարդավա

որոշում է մնալ պանդխտութեան մէջ եւ այս որոշումով {յօժարում} է մինչեւ տակը խմել թշուառութեան բաժակը: Այո՛, մ

նորան, թողուլ այս աշխարհի թագաւորութիւնը, նա չէ {յօժարում} եւ հիւանդանալով՝ մահիճ է ընկնում... - Քաղա

որանց։ Եթէ Վենետիկեան հասարակապետութիւնը չէր {յօժարում} տեղ ու հող տալ Պապական հոգեւորների եւ վանքերի համ

ատերազմի համար։ Միւս պապը, մեծ արծաթ ստանալով, {յօժարում} է Կոստանդնուպօլսի պատրիարգը գլուխ եկեղեցու ճանաչե

նորան մանուշակների մասին եւ ասում է, թէ ինքը չէր {յօժարում} վիզ առնուլ այդ յանձնարարութեանը, վախելով, թէ մի

յնտեղ, գրականութեան դիւապետը երգում էր անհոգաբար {Յօղակն} ի ճախրը եւ այլն, եւ պոչովը զարկում էր յատակին խա

գործունեայ մարդու կերպարանք ցոյց տալ բժշկապետին, {յօնքերը} մօտ քարշեց աչքերին: Դուռը բացուեցաւ, եւ բժշ

ան, միջահասակ, հաստափոր եւ ճաղատ ճակատով. նորա {յօնքերի} եւ ընչանցքների սեւութիւնը մանաւանդ աւելի որոշակի

Լուսեղէն է, թափանցիկ է մարմինը, Աչքը {յօնքը} սեւ սաթի պէս փայլում են: Չքնաղ իրան

խոր ներս ընկած մանր աչքերը զրկուած թերթերուկից եւ {յօնքից}, հազիւ հազ երեւում էին դուրսից. ճակատի ոսկրը,

ելոցն։ Իսկենտեր պէյ յետ բազում աշխատ առնելոյ {յՕսմանեանս} հիւանդացաւ, լուեալ Օսմանեանց զհիւանդութիւն սորա

ւուրս Թերեզեայ թագուհւոյն եկն դեսպան 'ի Պէջ քաղաք {յՕսմանեանց} ։ Ի նստիլ տասնապետի միոյ ծերոյ 'ի պանդոկի, եկին

սնապետի միոյ ծերոյ 'ի պանդոկի, եկին անդ եւ ոմանք {յՕսմանեանց} անտի, յըմպել նոցա եւ յարբենալ 'ի պանդոկի անդ, մ

տի, յըմպել նոցա եւ յարբենալ 'ի պանդոկի անդ, մին {յՕսմանեանց} քար արձակեաց յանուն թագուհւոյն։ Բողոք կալաւ յայն

է պաշտպան եւ պահապան կալ կրօնի իւրեանց, դանդաչեն {յօտար} ուսմունս, մեծապէս վնասակարս մեզ, հայեցեալ ի պատ

հիւանդութեան աղագաւ զամիսս քանիս բացակայ լինելով {յօտար} պետութիւնս, եւ ի վերադարձիս. ուրեմն լուայ զայնմ

ն Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասանական ինչ գրուած {յօտար} լեզուս... զի՞նչ էր պատճառ զի Հայք առ հասարակ հ

ոցն, ըստ քաղեալ ծանօթութեանց իմոց, յազգայնոց եւ {յօտարաց} հասանէ մինչ 5000-6000 լիբրէ ստերլինգ, այսինքն

ւթեամբ, թէ եւ հետո զհետէ խառնեալ յայն զփոխառեալս {յօտարաց} անշքացոյց մինչ իսպառ, եւ բազում այն է ըստ քաղաքա

եալ [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ զօգնութիւն եգիտ {յօտարաց}, [ի հարկէ ստիպեալ գտաւ՝ այնուհետեւ պաշտել եւ զդ

ըստ այլ եւ այլ առարկայից թարգմանեցին ի լեզու հայ {յօտարաց}, յորս ըստ իս, որչափ պատահեալ եմ գրուածոց նոցին

ան հնարս առ ի լուսաւորել զնոսա, զի լոյս ցոլացեալ {յօտարաց} չար է, քան զսեպհական խաuար, ի հարկէ եթէ առողջ բ

նի, հոգեւորք մեր առ անձնական օգտի կամ մուրանալոյ {յօտարէն} զչնչին փառս ՚ի վաճառ հանեն զմեզ, դաւեն եւ մատնեն

ուխ թագաւորութեան գիտութեանց. իսկ հայոցս՝ [թէեւ {յօտարութեան} վայրի] նոր ուրեմն շնորհեցաւ զհետ ընթանալ նոցա, թ

րազանց, քան զայլոցն, յորս բռնաբարի ազգային ոգին {յօտարութիւն}: Զգործն եկեղեցական դրամոց վարեալ առ ի Ձէնջ ա

խայտ երամ, Ո՛չ սոխակին զերգ անոյշ, {Յօր} համօրէն խրախանան Բնութիւնք խոշոր եւ քնքոյշ:

քան զոր կարծէք, եւ անկեալ 'ի յիշողութենէ եւ օրէ {յօր} նուազիմ, ստիպիմ զձեզ կանգնել եւ կանգնեալ իսկ այս

որովք լուսափայլին միտք եւ սնանի հոգին, տարագիր է {յօրագրէ} անտի, յորում ոչ զվերջին տեղին ունին ամսական առեղ

. պարբերութիւնս, Սինօդն զկոնդակն զայն լուեալ եւ {յօրագրի} արձանացուցեալ ի միասին ընդ այլ թղթոց եւ յայտարարո

ւ թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափարս {յօրագրի} մերում: Զայսոսիկ եւ զայլ սոցին նման բարուրանս մի

կատարիր նորան համառօտ եւ խելացի: Այս ասելով {յօրանջեց} սաստիկ եւ բացեց բերանը Վեզուվի ճեղքուածքի չափ, ո

, յորս բանաւոր փարախս այս կայ առանց Հովուապետի, {յօրէ} ՝ յորմէ հետէ եբարձ Տէր զՏէրն մեր ի գլխոյ մերմէ,

ի 3-էն յաջորդ ամսեան ապրիլի ետու զպատասխանի, այլ {յօրէ} յայմանէ մինչեւ ցայսօր չէ ունեցեալ իմ ի կողմանէ նո

լոյն նորա կացուցանեմ ի ստորեւ զվկայութիւնս ա) զի {յօրէ} անտի չուելոյ նորին վեհափառութեան ի Նախիջեւանայ,

ոսի ամենայն Հայոց տեառն Ներսիսի յամի 1845 (թէպէտ {յօրէ} անտի մանկութեան սկսեալ ի 1837 ամէ ծառայեալ եմ եկե

խաչագծիւ ի պատճառս պիտոյ այնր ինձ լինելոյ: 8 {Յօրէ} անտի մինչ ցայսօր չունելով զոչինչ բաւականութիւն ի

ց եւ մտից տան եւ կրպակաց պ. Բաբաջանեանի, սկսեալ {յօրէ}, յորմէ հետէ անցեալ են այնք ՚ի տեսչութիւն, Ադմի

վերջոյ հանեալ զընդհանրական մատեանն եցոյց ինձ թէ {յօրէ} անցանելոյ տանն ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին գումար բով

մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ զոր ինձ յետ տանում ամ եւ ի {յօրէ} այնմանէ զինչ գնեալ եղէ նմա յօժարացայ առնելոյ հոգե

ն առաքելութեան մերոյ եւ տպագրութեան։ Այս հուր օր {յօրէ} բորբորքեալ տոչորէ եւ ոչ ունի շիջանիլ հնարիւք առան

սորանից լաւերը կան՝ " ջանի գործ ենք լինում ", " {յօրէ} անտի իւր հաստատութեան մինչեւ ցայսօր"։ Չպիտի մոռ

ծ Փարաւոնի " (Ելք., գլ. Է, համ. 1)։ " Ո՞չ {յօրէնս} ձեր գրեալ է. ես ասացի թէ աստուածք իցէք " (Յովհ

Կ. Պօլիս, 1852, հրատ. Թանգարանին վերծանութեան {յՕրթա} -գիւղ։ Խորենացի քերթողահայր, Պատմ. Հայոց, Ա

ովմայ։ Սոյնպէս եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան 'ի բնակիլն {յՕրթա} -գիւղ եւ 'ի լսելն եւ'ի տեսանելն զնոսա ամենեւին հաւ

ցն։ Ես ահա առ այս զերկուս թուղթս գրեալ ի մի {յօրինակ} է ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի, կնքեցի եւ յան

ղիկէս կոչմամբ, եւ չէ ինչ անհավանելի, եթէ զորքան {յօրինակաց} երկասիրութեանցն ի ձեռս բերէին պարեգօտաւորքն, զայ

տակ պ. Էմինը այսպէս է ծանօթաբանում. " Յերկոսին {յօրինակսն} գրեալ տեսանի 'ի գէթ"։ Ինչպէս ընթերցողը տեսնում

ռանց ստանալոյ առ այդ դրժողութիւն զբացարձակ հրաման {յօրինաւոր} առաջնորդաց: Սրբել զօր շաբաթուց, կացուցաւ առ Մով

, դարձեալ անդատապարտ համարիմ օրինօք, զի այդոքիկ {յօրինեալ} են ընդ ձեռն իմոց բարեկամաց յամի 1846, եւ ես յայն

եւ այն, որպէս պատմեն նամականիք, ինքնին ըստ քմաց {յօրինեալ} եւ ՚ի ստորագրութիւն ժողովրդոց մատուցեալ: Չեն ին

ստուգագոյնք իցեն եւ արժանի հաւատոց, քան զթուղթն {յօրինեալ} յամբաստանեալ եպիսկոպոսէ կամ յարբանեկաց նորա եւ ձե

խօսս, ասէ ցիս Մանուկ աղայն, - վարդապետութիւն ձեր {յօրինեաց} գիրք ընդդէմ Հայոց, իսկ այն Վահան գիրք է ջատագովո

պա ժողովուրդք, - ընդէ՞ր- ասեն- եւ դուք ոչ աշխատիք {յօրինել} զգիրս։ " Չկարեմք " ասեն։- Ընդէ՞ր ապա ոչ ներէք կ

էս Սիւնի եպիսկոպոս քերթող առ մեզ անուանեալ յաղագս {յօրինելոյ} զքերականութիւն, զճարտասանութիւն եւ զայլ հռետորակ

ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... եւ լռեաց: Աստ զճակատ {յօրինեն} Բնութիւն եւ հրաման անբուն. Ո՞ ելցէ յա

եալ 'ի ծով զայն խառն զանգուած։ Յայս ակն եդեալ իմ {յօրինեցի} զառաջին զչորս հատոր գիրս (անուանեալ նոյնպէս Վահա

Էն, Լի՛ են երկինք փառօք քովք, Նուագս {յօրինէ} սերովբէն, Եւ մատուցեալ ունելեօք Առնու

րութիւնն բարձեալ ի տանէն Արշակունեաց: Ողբս անդէն {յօրինէ} ի վերայ չարաշուք դիպուածոցս, զորս գտանեմք ի վախճ

ք ի նորին իսկ գրուածոց եւ այլոց նորա ժամանակցաց: {Յօրինէ} [վասն] ի հայցուածոց ուրումն Թէոդորի " զԳիրս պիտոյ

ուսմունս առ Տիւքիկոսի Բիւզանդացւոյ ի Տրաբիզոնդ, {յօրինէ} զաստղաբանութիւն, զքերականութիւն, զճարտասանութիւ

ն, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ Արքայի յազգէն Արծրունեաց {յօրինէ} զպատմութիւն Արծրունի տոհմին, տրոհեալ զայն ի հինգ

ց հոյլք համակեալ ի գեղգեղս՝ Բիւր դայլայլիկս {յօրինէին} քաջհամեղu. " Եւ զի՞ է քեզ, ասեմ ցկոյսն, հ

ն նզովէ մեծ տրամաբան եւ աստուածաբան, տնօրինող եւ {յօրինող} Երեւակ հանդիսի, պ. Յովհաննէս Տէր Կարապետեան Տէր

... ըստ ոմանց ապացոյց Համարին բանաստեղծական {յօրինուածոց}, որոց լեալ կարծեն ի նախնումն, երեւի ի ժամանակս

ում որեւէ ժողովից, այլ Երուսաղէմի վանականների մի {յօրինուածք} է եւ իբր հաւանութիւն է գտել Էջմիածնի ծայրագոյն պա

, այլ ՚ի տեղեկութեանց, որք հասանին ինձ բերանացի {յօրինսգիտաց} եւ ի փաստաբանաց քաղի, թէ յիշեալ Թէրթըն անուն ադմ