Մաս – 2

 

 

ԱՍՏՈՒԱԾԻՄԱՍՏՈՒԹԻՒՆԸ ՀԻՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆԻՆ

Theosophia in the Antiquity

 

 

Հին Դար աշրջանի սկզբնաւորութեան, դեռ աստուածիմաստութիւն (յուն. ՝ theosophía ) եզրոյթը չկազմուած, յոյն նշանաւոր փիլիսոփաներ Պլատոն ( Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւ իր աշակերտ Արիստոտէլ ( Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ), այս ուղղութեամբ, արդէն, հիմնական հաստատումներ կատարած էին։

Պլատոն, իր «Գաղափարներու ուսմունքով» [1] կը զանազանէր՝ մտացածին հոգեւոր աշխարհը (յուն. ՝ kósmos noêtos ), զգայական երեւութական աշխարհէն (յուն. ՝ kósmos aisthêtós )։ Պլատոնի համաձայն՝ մտացածին, հոգեւոր, զգայականօրէն ընկալելի չեղող, այլ միայն մտաւոր ընկալելի «գաղափարները» (յուն. ՝ idée) ճշմարիտ ու գրաւիչ իրականութիւններ են եւ փիլիսոփայական կեանքը նուիրուած է, առաջին հերթին, զուտ հոգեւոր գեղեցկութեան հայեցողութեան ։ Ասոր կողքին, սակայն, Պլատոն կը շեշտէր, որ մարդ պէտք չէ միա՛յն հոգեւոր աշխարհի ուսումնասիրութեամբ սահմանափակուի, այլ յիշեալ հայեցողական միջոցով ձեռք բերուած գիտութեամբ, վերադառնայ իր զգայական երեւութական աշխարհը եւ օժանդակէ մարդոց հասարակական կեանքի բարեկեցութեան։

Պլատոնի համաձայն, փիլիսոփայութեան միջոցով ճշմարտութեան որոնումն ու ճանաչումը, փաստարկներու վրայ հիմնուած քննախօսական (Discur-sive) գործընթաց մըն է, որու միջոցով՝ փիլիսոփաներու ճիշդ կարծիքը շատ աւելի հասկնալի կը դառնայ։ Բայց ասիկա գիտելիքը ընկալելու մէկ կողմն է միայն, միւս կողմը՝ խորաթափանց դիտումն է, դիտարկումը կամ հայեցողութիւնը [2] (Contemplation)։

Պլատոն, խորաթափանց դիտումի, դիտարկումի կամ հայեցողութեան փոխաբերութիւնը, որպէս ճանաչումի կատարեալ միջոց, սիրով կ՚օգտագործէր, բնութագրելու համար փիլիսոփային՝ իրականութեան հետ ունեցած շփումը… իրականութիւն մը, որ յաւիտենական ու անժամանակ կեցութիւնն է։ Պլատոն նաեւ կ՚օգտագործէր «հոգիի աչք» պատկերաւոր փոխաբերութիւնը, որովհետեւ ան հոգին կը նկատէր, որպէս դիտումը կամ հայեցողութիւնը կատարող ենթական։ Այլ խօսքով, «հոգիի աչքը», փիլիսոփայական քննախօսութեան միջոցով դուրս կը բերուի իր քօղարկուած վիճակէն եւ կը դառնայ ճանաչման միջոց։ Իսկ դիտումի, դիտարկումի կամ հայեցողութեան ժամանակ, ըմբռնումի ու ընկալման որակը, աստիճանական կարգաւորում ունի, որ կախեալ է հոգիի համապատասխան կարողութիւններէն։ Հոգին, արդարեւ, որքան հմտութիւններով ու գիտելիքներով լիանայ, այնքան բարձր կ՚ըլլայ ըմբռնումի ու ընկալման որակը։ 

Պլատոնի համաձայն, «Գաղափարներու ուսմունքով» զբաղող անձը ոչ միայն գերագոյն ուրախութիւնը կ՚ապրի, այլեւ բարոյական կեանքին վրայ դրական ազդեցութիւն կը նշմարէ։ Այլ խօսքով, խնդրոյ առարկայ անձին համար, ա՛յն որ դիտումէն, դիտարկումէն կամ հայեցողութենէն քաղած է պարզ գիտելիքներ չեն, այլ միաժամանակ՝ բարոյական օրէնքի չափանիշեր, իր իսկ սեփական ապրելակերպին համար։

Այս իմաստով, «Գաղափարներու աշխարհը», խնդրոյ առարկայ անձին կը պարգեւէ աստուածային տիպար մը, որու ընդօրինակութիւնն ու նմանութիւնը յոյժ ցանկալի կը դառնան իրեն համար։

Պլատոնի համաձայն, վերոյիշեալ նմանութիւնը շատ հնարաւոր է, քանի որ մարդկային անմահ հոգին առնչուած է աստուածայինին։ Այլ խօսքով գաղափարներու հոգեւոր ընկալումը եւ նման գիտելիքներով առաջնորդուող ապրելակերպը, մարդը կը տանի դէպի Աստուծոյ նմանութեան, անշուշտ որքան ատեն որ զգայական երեւութական աշխարհի կեանքի մեր պայմանները թոյլ կու տան։

Պլատոնի համաձայն, աստուածները եւս, իրենց աստուածայնութիւնը կամ աստուածային յատկանիշները կը պարտին իրենց ընդհանրապէս գաղափարներուն եւ մասնաւորաբար արդարութեան ( անգլ. ՝ Justice, գերմ. ՝ Gerechtigkeit ) եւ չափաւորութեան ( անգլ. ՝ Temperance, գերմ. ՝ Mäßigung ) գաղափարներուն հանդէպ ունեցած նուիրուածութեան։ 

Բացի «Գաղափարներու աշխարհի» հետ ունեցած այս փորձառութենէն, Պլատոն կը ներկայացնէ դիտումի, դիտարկումի ու հայեցողութեան այլ տեսակ մը, որ զուտ կրօնական բնոյթ կը կրէ։ Ասիկա «Գաղափարներու աշխարհէն» անդին, անասելի, աննկարագրելի ու անդրանցական (Transcendental) տարածքին կը վերաբերի, որ դուրս կը մնայ փիլիսոփայական ու քննախօսական բոլոր միջոցներէն։

Արիստոտէլ ( Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ), Պլատոնի աշակերտը, հետեւելով իր ուսուցչին, լաւ կեանք եւ երջանկութիւն ունենալու հարցով կու տար 3 կարելիութիւն. -

Հաճոյալի կեանքը, (յուն. ՝ bíos apólaustikos),

որու գլխաւոր նպատակը՝ կեանքի ընթացքին հաճոյքի ու զուարճութեան ճամբով լաւ կեանք ունենալ ու երջանիկ ըլլալն է.

Քաղաքական կեանքը, (յուն. ՝ bíos polítikos),

որու գլխաւոր նպատակը՝ կեանքի ընթացքին փառքի, հռչակի ու զօրութեան տիրանալով լաւ կեանք ունենալ ու երջանիկ ըլլալն է.  եւ

Խորհրդածական կեանքը, (յուն. ՝ bíos theôrêtikos),

որու գլխաւոր նպատակը՝ կեանքի ընթացքին մտաւորական ու հայեցողական ճամբով լաւ կեանք ունենալ ու երջանիկ ըլլալն է։ 

Յոյն փիլիսոփայ Արիստոտէլի համաձայն, լաւ կեանք ի վերոյիշեալ 3 տեսակները ունին իրենց ներքին աստիճանական կարեւորութիւն ը, ուր խորհրդածական կեանքը ( յուն. ՝ bíos theôrêtikos, որ հետագային լատիներէնով vita contemplativa = հայեցողական կեանք կոչուեցաւ) կը նկատուի լաւագոյնը եւ միայն ան կ րնայ մարդոց կատարեալ երջանկութիւն պարգեւ ել ։ Ասոր կողքին, Արիստոտէլ, հայեցողութիւնը կամ խորաթափանց դիտումը (դիտարկումը) կը նկատէ մարդկային ամենաբարձր կարողութեան արտայայտութիւն մը, որ թէ՛ կը համապատասխանէ աստուածային էութեան եւ թէ ցոյց կու տայ մարդոց վրայ աստուածային տարրերու ներգործութիւնը։

Հայեցողութիւն հասկացութիւնը, սակայն, Պլատոնի եւ Արիստոտէլի մօտ բոլորովին նոյն իմաստը չունի։ Մինչ Պլատոնի մօտ կը շեշտուի անոր ներքին, զուտ ներհայեցողական (Intuition) իմաստը, Արիստոտէլ, ներհայեցողութեան կը կցէ գիտական – հետազօտական գործունէութիւն մը եւ քննախօսական (Discursive) մտածողութեամբ դատողութիւններ ձեւաւորելու նպատակը։ 

Աւելի ուշ, Հելլենիստական շրջանին, Պլատոնի Ակադեմիա (akadêmeia) եւ Արիստոտէլի Պերիպատոս (perípatos) դպրոցները եւ իրենց հետեւորդները, շարունակեցին կառչած մնալ իրենց անուանի հիմնադիրներու տեսակէտներուն եւ խորաթափանց դիտումի կամ հայեցողութեան խորհրդածական կեանքը նախընտրեցին բոլոր միւս տարբերակներէն։ Հետագային, վերոյիշեալ դպրոցներու փիլիսոփաները, հեռանալով իրենց ուսուցիչներու դիրքորոշումներէն, ընդունեցին նաեւ ապրելակերպի աւելի մեղմ ու խառն տարբերակներ։

Փիլիսոփայական այլ ուղղութիւններ եւս, այս առնչութեամբ ունեցան իրենց յատուկ տեսակէտները, որոնք որոշ չափով կը տարբերին Պլատոնի եւ Արիստոտէլի տեսակէտներէն։ Անոնցմէ յիշարժան են. -

Էպիկուրական ^[ծ-20] ուղղութիւնը (Epicureanism), որ թէեւ կը թելադրէր առօրեայ խանգարիչ տաղտուկներէն ու քաղաքական կեանքէն ընդհանրապէս խուսափումը, սակայն երբեք նախամեծարութիւն չէր տար խորհրդածական կեանքին։ Իրենց դպրոցը կոչուած է նաեւ Կեպոս (յուն. ՝ kêpos = պարտէզ)։ Թէ՛ այս դպրոցին եւ թէ իր անունով կոչուած փիլիսոփայական ուղղութեան ( Էպիկուրականութիւն = Epicureanism) եւ երջանկապաշտական (Eudaimonism) բարոյագիտութեան հիմնադիրն է յոյն բարոյախօս – փիլիսոփայ Էպիկուրոս (յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. )։

Ստոյիկեան ^[ծ-48] ուղղութիւնը (Stoicism), որ բոլորովին կը մերժէր ապրելակերպի տեսակներու խիստ բաժանումը եւ անոնց արժեւորումը։ Այս ուղղութեան դպրոցը կոչուած է իրենց Աթէնքի հաւաքավայրի անունով (յուն. ՝ stoá poikilê, որ կը նշանակէ՝ սիւնազարդ սրահ)։ Հիմնադիրն է՝ յոյն փիլիսոփայ Զենոն Կիտիոնցին (Zeno of Citium, յուն. ՝ Zénôn, 333 – 262 մ. թ. ա. )։

Ստոյիկեան ուղղութեան նշանաւոր հետեւորդ մըն էր նաեւ հռոմէացի փիլիսոփայ Կիկերոն (Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ), որ նաեւ միջնորդն էր յունական փիլիսոփայութեան Հռոմ փոխադրութեան։ Ան « հայեցողութիւն» հասկացութիւնը յունարէնէն լատիներէնի վերածողն էր եւ հեղինակը contemplatio եզրոյթին։ Կիկերոնի համաձայն, մարդը ծնած է, որպէսզի տիեզերքը դիտարկէ (հայեցողութեան իմաստով) եւ զայն ընդօրինակէ։ Դիտարկումի ընթացքին, մարդը, որ թէեւ անկատար էակ մըն է, բայց կատարելութեան մէկ մասնիկը ըլլալով, ան կրնայ նաեւ ընկալել ու ճանչնալ աստուածներն ու աստուածայինը։ [3]  

Պիռհոնական ^[ծ-27] ուղղութիւնը (Pyrrhonism), որ հետեւելով իր հիմնական ուղիին՝ կասկածապաշտութեան կամ սկեպտիկութեան (Skepticism), կասկածելի կը գտնէ իմացութեան ու ճանաչողութեան բոլոր կարելիութիւնները, որոնց կարգին նաեւ դիտումը կամ հայեցողութիւնը։ Այս ուղղութեան հիմնադիր կը նկատուի յոյն փիլիսոփայ Պիռհոն (Pyrrho, յուն. ՝ Pyrrhôn, 360 – 275 մ. թ. ա. )։

Հռոմէական կայսրութեան շրջանին, եգիպտական Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ նշանաւոր դարձան հետեւեալ երկու փիլիսոփաները. -

Փիլոն Ալեքսանդրացի [4] ( յուն. ՝ Phílôn, մօտ. 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ), հրեայ փիլիսոփան, որ Պլատոնէն մեծապէս ազդուած էր։ Առանց անտեսելու գործնական կեանքի առաջադրանքները, ան կը գերադասէր աստուածիմաստութեան ու աստուածտեսութեան նպատակները։  

Պլոտինոս [5] ( յուն. ՝ Plôtínos, 205 – 270 թ. ), որ Նոր-Պլատոնական (Neo-Platonism)   փիլիսոփայական ուղղութեան հիմը դրաւ եգիպտական Ալեքսանդրիոյ [6] նշանաւոր դպրոցին մէջ, ապա այս նոր ուղղութիւնը փոխադրեց Հռոմ։ Ան եւս մեծ կարեւորութիւն տուած է աստուածիմաստութեան ու աստուածտեսութեան։  

Հին Դարաշրջանի վերջաւորութեան (մ. թ. ա. 100 մինչեւ մ. թ. 400 թ. ) սկսած աստուածիմաստութեան գլխաւոր նպատակը եղած է՝ աստուածաբանութեան եւ փիլիսոփայութեան համադրութիւնը։

Աստուածաբանութեան (Theology) եւ փիլիսոփայութեան (Philosophy) համադրութիւնը սակայն, թէ՛ վերոյիշեալ ժամանակաշրջանին եւ թէ անկէ ետք՝ եւ մինչեւ այսօր, այնքան ալ հեշտ չէ եղած։

Հին Դարաշրջանի վերջաւորութիւնը, առաւելաբար, կը յատկանշուէր կրօնական ու խորհրդապաշտական (միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) հակումներու տարածմամբ, որոնք եթէ սկզբնական շրջանին նկատելի էին փիլիսոփայութեան ոլորտէն դուրս, բայց շատ չանցած, անոնք հաստատ քայլերով պիտի ներթափանցէին նաեւ փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս։

Փիլիսոփայութեան կողմէ, յունահելլենիստական ժամանակաշրջանին տարածուած յունական բազմաստուածեան (Polytheism) դիցաբանութիւնը կա՛մ անտեսուած էր կամ այլաբանական մեկնաբանութիւններով արժեզրկուած, մինչ Արեւելքի մէջ մանաւանդ կրօնական որոշ հոսանքներ շատ աւելի տիրապետող էին։

Մեծն Ալեքսանդր Գ. Մակեդոնացի թագաւորի (Alexander III the Great of Macedon, 356 – 323 մ. թ. ա. ) օրով, Յունաստանի սահմանները անհամեմատ կ՚ընդարձակուին եւ կը յառաջանայ լայնատարած նոր ու հզօր կայսրութիւն մը, որ Արեւելքէն կը հասնէր մինչեւ Հնդկաստան, իսկ հարաւէն՝ մինչեւ ափրիկեան Եգիպտոս։ Այս կայսրութեան մէջ կը տարածուէր յունարէնը, որպէս խօսակցական լեզու ու յունական մտածելակերպը, այլ խօսքով նոր մշակոյթ մը, որ պիտի կոչուէր հելլենիստական մշակոյթ, ուր յունական փիլիսոփայական զանազան ուղղութիւնները իրենց կարեւոր տեղը գտած էին։

Փիլիսոփայական այդ ուղղութիւններէն արդէն յիշեցինք. -

Էպիկուրականութիւնը ^{[ ծ - 20 ]} (Epicureanism),

Ստոյիկութիւնը ^{[ ծ-48 ]} (Stoicism) եւ  

Սկեպտիկութիւնը ^{[ ծ - 27 ]} (Scepticism) կամ Կասկածապաշտութիւնը ։

Յունաստանի դէպի Արեւելք անհամեմատ ընդարձակումը պատճառ պիտի դառնա ր, որ յունական փիլիսոփայութիւնը եւ Արեւելքի կրօնները շատ աւելի մօտէն շփման մէջ մտն էին եւ փոխադարձ ազդեցութիւններ ունենա յին ։

Առաջին յոյն ստոյիկեան փիլիսոփա ն, աստղագէտն ու նշանաւոր պատմաբանը Պոս ի դոնիոսն է (Posidonius ), որու յատկանշական մտածելակերպը կարելի է թէ՛ փիլիսոփայական եւ թէ կրօնական անուանել։

Պոս ի դոնիոս ի կեդրոնական մտածողութիւնը Աստուծոյ եւ մարդու միջեւ գտնուող ներդաշնակ կապի համադրուած իրականութիւնն է։ Ան կը հաւատար հոգիի անմահութեան, բնութեան վրայ աստուածային կամքի յայտնագործումին, ինչպէս նաեւ որոշ նշաններու հիման վրայ ապագայ իրադարձութիւն ներ ու կանխատեսման հաւանական հնարաւորութեան։

Յոյն փիլիսոփայ Պոս ի դոնիոս մեծ ազդեցութիւն ունեցած է թէ՛ իր ժամանակի եւ թէ հետագայ դարերու կրօնափիլիսոփայական տարբեր շարժումներու ն եւ ուղղութիւններուն վրայ, յատկապէս ՝ Նոր - Պ իւթա գ որականութեան ^{[ծ- 45 ]} (Neo-Pythagoreanism), Հերմէսականութեան ^{[ ծ - 31 ]} (Hermetism), Ճանաչակ ա նութեան ^{[ ծ - 33 ]} (Gnosticism), Միջին- եւ Ուշ-Պլատոնականութեան, ինչպէս նաեւ Նոր -Պ լատոնականութեան ^{[ ծ -41]} (Neo-Platonism) վրայ։

Մ. թ. ա. առաջին դարուն յառաջացած Հերմէսականութիւնը ^{[ ծ-31 ]}   (կամ Հերմետիզմը = Hermetism) իր անունը կը պարտի այն հաւատքին, որ բացայայտուած է յունական դիցաբանութեան 12 գերագոյն աստուածներէն Հերմէսի (Hermes) միջոցով։ Հերմէսականութեան համաձայն, նիւթը ( յուն. ՝ hylê, լատ. ՝ materia) ընդունուած է, որպէս բացասական ու չար, հետեւաբար մարդկային նիւթեղէն մարմինը, իր մէջ բանտած է հոգին եւ միայն աստուածային ուժով կարելի է հոգին ազատագրել։

Նոյնպէս, հետագային յառաջացած Մանիքէութիւն ^[ծ-35] (Manichaeism) երկապաշտական (դուալիստական, Dualism) կրօնափիլիսոփայական ուսմունքին մէջ կը գտնենք նոյն հետեւեալ գաղափարը. - բարձր ատեանի մը կողմէ հոգիի ազատագրումը, չար նկատուած նիւթեղէն մարմնէն։

Այս նոյն գաղափարը, շատ աւելի յստակօրէն պիտի տեսնենք՝ առաջին եւ երկրորդ դարու Ճանաչականութիւն ^[ծ-33] (Gnosticism) կրօնափիլիսոփայական հոսանքին մօտ։ Այստեղ, Աստուծոյ ճանաչման տեսութեան կողքին առկայ է Աստուծոյ հետ միանալու տեսակէտը, որով մարդը կը վերանորոգուի Աստուծոյ շնորհին միջոցով եւ որպէս ոգեշնչուած մարդ իրեն համար նիւթական իրողութիւնները (ինչպէս նիւթական մեղաւոր ու չար մարմինը) անիմաստ կը դառնան։

Աստուածիմաստութեան լայն ոլորտին մէջ, մ. թ. ա. առաջին դարէն սկսեալ, իրենց իւրայատուկ տեղը ունեցած են կրօնափիլիսոփայական որոշ խմբաւորումներ, որոնք 17-րդ դարէն սկսեալ կը կրեն Ճանաչականութիւն ^{[ծ- 33]} (Gnosticism) անունը։ Գոյութիւն ունեցած Ճանաչականութեան տարբեր խմբաւորումները կը միանան հետեւեալ 3 հիմնական գաղափարներուն շուրջ. -

Կատարեալ ու համապարփակ աստուծոյ մը գոյութիւնը,

Ինքնակամ արարքով յայտնուած անկատար, բայց «ստեղծագործ արարիչ աստուած» մը, որ զանազան անուններ ունի, ինչպէս օրինակ Դեմիուրգոս [7] (յուն. ՝ Dêmiourgós), որ ստեղծած է ամբողջ աշխարհը, նաեւ մարդը եւ միւս աստուածները եւ

Նիւթական աշխարհը (ներառեալ մարդկային մարմինը) «չար» կը համարուի, այդուհանդերձ ան հիմնականօրէն իր մէջ կը կրէ ոգեղէն կամ հոգեկան աստուածային կատարելութեան սկզբունքը։

Նոր-Պիւթագորականութիւն ^[ծ-45] (Neo-Pythagoreanism) շարժումը եւս, կը յառաջանար մ. թ. ա. առաջին դարու սկիզբը, որու հիմնադիրը կը նկատուի՝ քաղաքագէտ ու գիտնական Նիգիդիոս Ֆիգոլոս ( Nigidius Figulus,  98 – 45 մ. թ. ա. )։ Փիլիսոփայական այս ուղղութեան հիմք կը ծառայէ յոյն փիլիսոփայ Պիւթագորաս Սամոսցիի (Pythagóras of Samos, 570 – 500 մ. թ. ա. ) ուսմունքը։ Ասոր կողքին, այս նոր շարժումին մէջ հետզհետէ տեղ կը գրաւէին պլատոնեան գաղափարները, ստոյիկեան բարոյագիտութիւնը եւ արեւելեան կրօնական ու խորհրդապաշտական (միստիկ) պատկերացումներ, որոնք աստուածիմաստութեան ( theosophía ) ախորժակներ ունէին։ Նոր-Պիւթագորականութեան համար հրաշքի (Miracle) հանդէպ առկայ հաւատքը ընթացիկ երեւոյթ էր իսկ թուանշանները կ՚արժեւորէին եւ զանոնք կը նկատէին, որպէս Աստուծոյ միտքերը։

Ինչպէս ժամանակաշրջանի կրօնափիլիսոփայական այլ հոսանքներու, նաեւ Նոր-Պիւթագորականութեան մօտ կը նկատուի աստուծոյ անդրանցական (Transcendental) երեւոյթի ընդգծումը եւ կարելի եղած չափով անոր աշխարհէն բաժանումը։ Բայց քանի որ աշխարհը աստուծոյ հետ յարաբերութիւն մը պէտք է ունենայ, Նոր-Պիւթագորականներ ստիպուած էին ասդենականի (անգլ. ՝ This-life, գերմ. ՝ Diesseits) եւ անդենականի (անգլ. ՝ Afterlife, գերմ. ՝ Jenseits) միջեւ կապ մը կամ միջնորդ մը փնտռել։ Այս նպատակով, գերագոյն աստուծոյ կողքին, երկրորդ աստուծոյ մը գաղափարը յղացան, որ Պլատոնի «Տիմաիոս» (յուն. ՝ Tímaios) երկի Դեմիուրգոս (յուն. ՝ Dêmiourgós) աստուածը, որ «ստեղծագործ արարիչ աստուած» մըն էր։

Այն պատկերացումը, որ աշխարհ ստեղծուած է՝ ո՛չ թէ գերագոյն աստուծոյ կողմէ, այլ երկրորդական նկատուող աստուածութեան մը կողմէ, հետագային շատ կարեւոր դեր պիտի ունենար, որովհետեւ այդպիսով հնարաւորութիւն պիտի տրուէր, որ գերագոյն աստուածը բոլորովին զերծ մնար աշխարհի վրայ չարի ու չարիքի գոյութեան ծանր պատասխանատուութենէն ու այդ հարցը փոխադրուէր երկրորդ աստուծոյ ծիրէն ներս։

Փիլիսոփայական այս նոր ուղղութեան մէջ շատ յայտնի անուն մըն է նորպիւթագորական Ապոլլոնիոս Թիանացին (յուն. ՝ Apollônios ó Tyaneús, 40 – 120 թ. ), որ նաեւ որպէս «հրաշագործ» լայն ճանաչում ունէր։ Հետագային պիտի հաստատենք, որ աստուածաբան փիլիսոփայ Փիլոն Ալեքսանդրացին եւս ( յուն. ՝ Phílôn, մօտ. 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) մեծապէս ազդուած է փիլիսոփայական Նոր-Պիւթագորական ուղղութենէն։

Մ. թ. ա. առաջին դարու երկրորդ կիսուն, կը զարգանար փիլիսոփայական նոր շարժում մը, որ պլատոնական հիմք ունէր։ Հոս, գլխաւորաբար նկատի կ՚առնուէր Պլատոնի « Տիմաիոս» (յուն. ՝ „Tímaios“) երկը, ուր առասպելական ձեւով կը ներկայացուի Դեմիուրգոս (յուն. ՝ Dêmiourgós) աստուածը, որ «ստեղծագործ արարիչ աստուած» մըն է։ Պլատոնականութեան կողքին, այս նոր շարժումը ազդեցութիւնը կը կրէր նաեւ արիստոտէլեան, ստոյիկեան եւ նորպիւթագորական գաղափարներուն։ Փիլիսոփայական այս նոր շարժումը, որ կոչուեցաւ՝ Միջին-Պլատոնականութիւն, արդէն սկսած էր իր մէջ համադրել փիլիսոփայական եւ կրօնական զանազան միտքերը, զորս հետագային պիտի շարունակուէր փիլիսոփայական Նոր-Պլատոնականութիւն ^[ծ-41] (Neo-Platon-ism) կոչուած ուղղութեան կողմէ։

Միջին-Պլատոնականութեան գլխաւոր դէմքերը կը նկատուին. - Եւդորոս Ալեքսանդրացին (յուն. ՝ Eúdôros, մ. թ. ա. Ա. Դար), որ շարժումի հաւանական հիմնադիրն էր եւ մ. թ. Ա. եւ Բ. դարերուն՝ կենսագիր եւ Յունաստանի Դելփի հեթանոսական տաճարի քրմապետ՝ Պլուտարքոս (յուն. ՝ Plútarchos), ինչպէս նաեւ Ալբինոս (յուն. ՝ Albinos), Ատտիկոս (յուն. ՝ Attikos), գրող փաստաբան Ապուլէոս (Apuleius) եւ Քրիստոնէութեան դէմ պայքարող՝ Կելսոս (յուն. ՝ Kélsos), որու համաձայն անդրանցական աստուածը, աշխարհ գալով, երբեք մարդոց աստիճանին պիտի չիջնէր եւ ինքզինք նուաստացնէր ապա աստուած չէր կրնար նիւթը (Materia) ստեղծել, քանի որ նիւթը չարութեան հիմքն է կամ ինքնին «չար»ը։ Այս եւ նմանօրինակ այլեւայլ գաղափարներ իրենց շարունակութիւնը ունեցան, նոր–պլատոնական Պորփիւրիոսի [8] ( յուն. ՝ Porphýrios) եւ այլոց պարագային։ 

Աստուածիմաստութիւն եզրոյթը, ինչպէս արդէն յիշուեցաւ, յառաջացած է Հին Դարու վերջաւորութեան (մեր թուարկութեան 2-րդ կամ 3-րդ դարուն )։

Հին Դարու վերջաւորութեան գտնուող փիլիսոփայական զանազան վերոյիշեալ ուղղութիւններուն կողքին, առկայ էին նաեւ կրօնական բնոյթ կրող տարբեր հոսանքներ կամ կրօններ, որոնցմէ յիշատակութեան արժանի են՝ Յուդայականութիւնը (Judaism) եւ Քրիստոնէութիւնը (Christianity)։ Արդ, զարմանալի չէ, որ վերոյիշեալ փիլիսոփայական ուղղութիւններու եւ կրօնական հոսանքներու միջեւ հակամարտութիւն եւ փոխադարձ ազդեցութիւններ յառաջանային։

Փիլիսոփայութեան ոլորտին մէջ, սկզբնական շրջանին, կը փորձուի կրօնախորհրդապաշտական (միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) հակումներուն աւելի բանականութեամբ ու տրամաբանութեամբ մօտենալ։ Այս իմաստով լաւագոյն օրինակը՝ Պլոտինոսի [9] ( յուն. ՝ Plôtínos ) հիմնած փիլիսոփայական ուղղութիւնն է՝ Նոր-Պլատոնականութիւնը (Neo-Platonism), որ հետագային, որոշ մանրամասնութեամբ պիտի ներկայացուի։

Շուտով սակայն, պիտի յստականար, որ բոլոր կրօնախորհրդապաշտական (միստիկ) հակումները կարելի չէր բանականութեամբ բացատրել կամ զանոնք բանականութեան համապատասխանեցնել, այնպէս որ փիլիսոփայական այս նոր ուղղութիւնը (Նոր-Պլատոնականութիւնը), աւելի ուշ ժամանակաշրջանին, օրինակ ծ ագումով ասորի նշանաւոր փիլիսոփայ Իամբլիքոսի [10] (յուն. ՝ Iamblichos) ատեն, պլատոնական այս մօտեցումի մէջ ներխուժեցին եւ արագօրէն աճեցան ու բազմացան խորհրդաւոր առասպելներն ու ոգեհարցական զանազան պարապմունքները։

Նոր-Պլատոնականութիւնը, նկատի առնելով Քրիստոնէական կրօնի արագ տարածումն ու լայնատարած ազդեցութիւնը եւ հաշուի առնելով անոր ընկերային հասարակութեան որոշ կարիքներու բաւարարումը, ստիպուած էր փոխուիլ, ու ինքնին, տեսակ մը կրօնի վերածուիլ։ Այսպիսով, Միջերկրական ծովու արեւելեան ափերուն, ուր առկայ էին զանազան մշակոյթներ եւ փիլիսոփայական ու կրօնական տարբեր հոսանքներ, պիտի սկսէր փիլիսոփայութեան եւ կրօնի միջեւ հակամարտութիւն մը, որ պիտի զարգանար ի նպաստ կրօնական մտածողութեան ։

Փիլիսոփայութիւնը յառաջացած է մ. թ. ա. 6-րդ դարուն, առասպելական մտածողութեան յաղթահարմամբ, որուն օժանդակած են կարգ մը գիտութիւններ, ինչպէս՝ ուսողութիւնը (մաթեմատիկա), բնագիտութիւնը (ֆիզիկա) եւ բժշկութիւնը։ Փիլիսոփայութիւնը եւ միւս գիտութիւնները ընդհանրապէս կ՚որոնէին երեւոյթներու ետին գտնուող իսկական էութիւնը, նաեւ մարդկային էութիւնը եւ անպայմանօրէն կը ձգտէին՝ մարդկային ազատութեան, ինչպէս նաեւ ցաւի ու տառապանքի մեղմացման։ Անոնք կը ձգտէին նաեւ բարոյական կանոններով ընկերային հասարակութեան մէջ մարդոց կեանքը կարգաւորել եւ համերաշխութիւն մը յառաջացնել։ Այս բոլորը, սակայն, կարելի էր միայն ա՛յն չափով, որքանով մարդկային իմացականութիւնը, որ անկատար ու սխալական է, թոյլ տար։

Ժամանակի ընթացքին, բացայայտօրէն, կարելի չէր անտեսել, որ փիլիսոփայութիւնը եւ միւս գիտութիւնները կարող չէին ներթափանցել վերջնական ճշմարտութիւններու մէջ եւ իմանալ երեւոյթներու իսկական էութիւնները։ Այս իմաստով երբեք զարմանալի չէ, որ յիշեալ միջոցներով ձեռք բերուած կատարեալ գիտելիքներու բացակայութիւնը, շուտով պատճառ դառնար կասկածանքի ու թերահաւատութեան, ընդդէմ՝ փիլիսոփայութեան եւ օժանդակ միւս բոլոր գիտութիւններուն։ Ասկէ նաեւ կը յառաջանար ա՛յն եզրակացութիւնը, որ եթէ փիլիսոփայութիւնը ի վիճակի չէ վերջնական գիտելիքներ մատակարարելու, ուրեմն կարելի չէ նաեւ անկէ բարոյական վարքի պարտաւորեցնող կանոններ սպասել։

Հելլենիստական ժամանակաշրջանին, տեսական եւ գործնական Յարաբերապաշտութեան ^[ծ-38] (Relativism) ծանր ազդեցութեան տակ, կը պակսին մարդոց, ընկերային հասարակութեան մէջ, ուրիշներու հանդէպ ունեցած պարտաւորութիւններու կարեւորութիւնը եւ կը շեշտուին անհատական կեանքի իդէալները։ Այն տեսակէտը, որ տիեզերաբանական եւ հոգեբանական տեսութիւնները հիմնական դերակատարում պէտք է ունենան, գործնականին մէջ, պատճառ պիտի դառնային՝ զուտ տեսութեան (pure Theory) արժեզրկման:

Կասկածապաշտութիւնը ^[ծ-27] (Սկեպտիկութիւն, Scepticism) եւս, իր անմիջական աւերիչ դերը ունեցաւ եւ տեսական մտածողութեան հանդէպ գոյութիւն ունեցող վստահութիւնը խորտակեց։

Մարդոց մէջ խորապէս արմատաւորուած վստահութեան, հաւաստիութեան եւ գործնական ապահովութեան կարիքը, որ փիլիսոփայութեան ոլորտին մէջ, որպէս բանական գիտական ճիւղ, իր իրականացումը չէր գտած, կը փորձէ գոհացում գտնել գերբանական տեսակէտներու եւ հաւատալիքներու մէջ։ Հնադարեան մտքի վերջին փուլը բնութագրող Խորհրդապաշտութիւնը ^[ծ-25]   (Mysticism), այլեւս վերլուծութեան եւ ապացոյցի մասին չէ, այլ Յովհաննու Յայտնութեան եւ ակնյայտօրէն աւելի բարձր հոգեւոր տեսլականի մը մասին կամ հոգեզմայլանքի ^[ծ-32] (յուն. ՝ ékstasis, անգլ. ՝ Ecstasy, գերմ. ՝ Ekstase) մը մասին: Այս տեսլականի բովանդակութիւնը անդրանցական (Transcendental) էութիւն մըն է, որ կը համապատասխանէ մէկ կողմէն, վաղ փիլիսոփայութեան ճշմարիտ Գոյին, միւս կողմէն ու աւելի յաճախ, աստուածաշնչեան կրօններու Աստուծոյ: 

Քանի որ հարցը այլեւս չէր վերաբերեր վաղ փիլիսոփայական քննախօսական (դիսկուրս = discursus) ճանաչողութեան կամ բանավիճային ուսմունքին (դիալեկտիկա = յուն. ՝ dialektiké), այլ կը վերաբերէր գերբանական հայեցողութեան մը կամ հաւատքի մը, բնական է որ (որպէս հետեւանք) պիտի յառաջանար վաղ փիլիսոփայական փաստարկներու նոր յարաբերականացում մը (Relativism) եւ ընտրականութիւն մը (Eclecticism), որոնք հին փիլիսոփայական տեսակէտները օգտագործելով, ընդլայնեցին այդ ատենուան նոր աշխարհընկալումը։  

Վերոյիշեալ ընտրականութեան զուգահեռ, հակոտնեայ տեսակէտներու համահաշտութիւն [11] (Syncretism) մը, պատճառ պիտի դառնար՝ յունական փիլիսոփայութեան եւ Արեւելքի կրօնական գաղափարներու միաձուլման։ Ասոր լաւագոյն օրինակը, Պլատոնի գաղափարներու (յուն. ՝ idéa) օգտագործումն է եւ անոնց վերամեկնաբանութիւնը կամ վերաիմաստաւորումը, նպատակ ունենալով զայն համապատասխանեցնել՝ աստուածաշնչեան գաղափարներուն ու տեսակէտներուն։

Արդարեւ, աստուծոյ կամ աստուածայինի անդրանցականութիւնը (Trans-cendence), որ դասական փիլիսոփայութեան մէջ արդէն իր կարեւորութիւնը ու դերը ունէր, նոր շեշտաւորում մը ստացաւ, որով աստուած բանականութեան համար բոլորովին անհասանելի դարձաւ, համարուելով՝ «անճանաչելի» ու նոյնիսկ՝ «անասելի» (յուն. ՝ árrhêton )։

Այնուամենայնիւ, եթէ աստուծոյ մասին որեւէ գիտելիք առկայ է, ապա ան կարող է անհրաժեշտաբար հիմնուած ըլլալ աստուածային յայտնութեան կամ անմիջական տեսլականի մը վրայ, այսինքն այնպիսի ընկալման եղանակներով, որոնք զգալիօրէն կը տարբերին համընդհանուր հասկացութիւններու եւ ապացոյցներու միջոցով քննախօսական (Discursive) ճանաչումէն: Այս ի-մաստով կը պահանջուի, որ բոլոր ողջամիտ հասկացողութիւնները մէկ կողմ դրուին եւ ուղղակիօրէն աստուծոյ նայուի եւ նոյնիսկ՝ հոգեզմայլանքի ^[ծ-32] ( յուն. ՝ ékstasis, անգլ. ՝ Ecstasy, գերմ. ՝ Ekstase ) միջոցով աստուծոյ հետ կապ մը հաստատուի, այն ատեն բոլոր քայլերը ուղղուած պիտի ըլլան դէպի Խորհրդապաշտութիւն ^[ծ-25] (Mysticism):

Հետեւաբար, վերոյիշեալ աստուծոյ առնչուած պահանջի իսկական ուղին ու մտածելակերպը ոչ թէ փիլիսոփայութիւնն է (Philosophy) իր զուտ դասական իմաստով, այլ` աստուածիմաստութիւնը (Theosophy), որ մեր աշխատութեան հիմնական նիւթն է։

Եթէ մէկ կողմէն կը շեշտուէր ասդենականի եւ անդենականի շատ կարեւոր տարբերութիւնը, միւս կողմէն սակայն, կը յառաջանար երկու ոլորտներու միջնորդութեան պահանջ մը։ Նկատի ունենալով աստուծոյ կամ աստուածայինի անդրանցականութիւնը (Transcendence) եւ անոր աշխարհի հետ անմիջական յարաբերութիւն ունենալու կարծեցեալ անհաւանականութիւնը, աստուծոյ կողմէ, հետեւաբար անկէ կախեալ միջնորդական ուժեր ներկայացան, որոնք միակ աստուծոյ եւ բազմազան նիւթականին միջեւ կապ պիտի հաստատէին։

Նմանօրինակ միջնորդական ուժերու պատկերացումները հեշտութեամբ կարելի էր նոյնացնել դեւի [12] (Demon) եւ հրեշտակի [13] (Angel) գաղափարներուն հետ։

Եթէ դասական փիլիսոփայական բարոյագիտութիւնը (էթիկան, Ethics) խոստացած էր, մարդը ազատել իրականութեան ճնշումէն, ուշ Հնադարուն, աստուածիմաստութիւնը (Theosophy) ցոյց կու տար փրկութեան ճամբան. - փրկութիւն՝ նիւթական աշխարհէն, ցաւէն ու տառապանքէն, ինչպէս նաեւ երկրային սիրոյ փորձութիւններէն ու երկրային իշխանութեան գայթակղութիւններէն։ Զարմանալի չէ, որ նիւթական աշխարհը կ՚ընկալուէր՝ որպէս չարի աղբիւր եւ նիւթը՝ որպէս չարութեան սկզբունք։ Ասոր որպէս հետեւանք, թէ՛ ասդենական երկրային երջանկութիւնը եւ թէ երկրային կապերը արմատական մերժման կը հանդիպէին, տեղ բանալով անդենական երջանկութեան մը ու անդենական նպատակներուն։

Փիլիսոփայութիւնը, ինչպէս Հնադարու իր սկզբնական շրջանին, նոյնպէս Հնադարու վերջաւորութեան հետապնդած է շատ գործնական նպատակներ։ Ժամանակի ընթացքին, սակայն, նպատակները փոփոխութեան ենթարկուած են։ Մինչ սկիզբնական շրջանին, փիլիսոփայութիւնը հետաքրքրուած էր լոկ ասդենական հարցերով ու երկրային կեանքի դժուարութիւններու յաղթահարմամբ, Հին Դարու վերջաւորութեան, կեդրոնական ու կարեւոր նիւթեր դարձան. - անդենականը, հոգիի փրկութիւնը եւ աստուածիմաստութիւնը։   

Երբ Յունաստան եւ հելլենիստական մշակոյթի երկիրներու մեծ մասը կ՚անցնէին Հռոմէական կայսրութեան հովանիին տակ, Աթէնք եւս, որպէս փիլիսոփայութեան կեդրոն, իր տեղը պիտի զիջէր, բայց ոչ թէ մայրաքաղաք Հռոմին, այլ եգիպտական Ալեքսանդրիոյ, ուր արդէն յունահելլենական, ղպտիեգիպտական եւ հրեայսեմական մտածողութիւններ իրարու կը հանդիպէին։ Այսուհանդերձ, յունարէնը պիտի մնար որպէս գերիշխող ու գործածական լեզու, որու կողքին, աւելի ուշ, զարգացաւ նաեւ լատիներէն գրականութիւն մը, ինչպէս օրինակ Օգոստինոս Երանելիի (լատ. ՝ Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) լատինատառ գրականութիւնը, որ մեծապէս նպաստեց փիլիսոփայութեան լատիներէն եզրաբանութեան։

Հռոմի մէջ փիլիսոփայութեան բոլորովին անկախ դպրոց մը կամ ուղղութիւն մը չյառաջացաւ, իսկ յիշեալ Նոր-Պլատոնականութիւնը ^{[ ծ-39]}, որ ծնունդ առած էր եգիպտական Ալեքսանդրիոյ մէջ, հետագային, փիլիսոփայ Պլոտինոսի կողմէ փոխադրուեցաւ Հռոմ… այս իմաստով, անշուշտ, կարելի չէ հռոմէական դպրոց նկատել։

Այս ժամանակաշրջանին մէջ հռչակաւոր փիլիսոփաներ եղած են յունախօս հրեայ Փիլոն Ալեքսանդրացի (յուն. ՝ Phílôn մօտ 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) եւ եգիպտացի յոյն Պլոտինոս (յուն. ՝ Plôtínos, 205 – 270 թ. ), որոնք մեր նիւթին,   Աստուածիմաստութեան ոլորտէն ներս, շատ կարեւոր անուններ դարձան։ Յիշեալ երկու փիլիսոփաներէն իւրաքանչիւրը, իր իւրայատուկ կերպով ու ուղիով, գլխաւոր ու միացեալ նպատակ մը կը հետապնդէին, որ աստուածաբանութեան (Theo-logy) եւ փիլիսոփայութեան (Phlosophy) համադրութիւնն էր։

Յիշեալ երկու փիլիսոփաներուն մասին անդրադառնալէն առաջ, սակայն, հարկ է որոշ մանրամասնութեամբ քննարկել ու յիշել՝

Ալեքսանդրիա քաղաքը եւ իր նշանաւոր դպրոցը, որոնք հելլենիստական մշակոյթի նոր կեդրոն դարձած էին (Ա. Գլուխ, էջ 40),

… ապա պիտի անդրադառնանք յիշեալ երկու փիլիսոփաներուն՝

Փիլոն Ալեքսանդրացի (Բ. Գլուխ, էջ 50), որ հրեայ աստուածաբան մըն էր եւ 

Պլոտինոս (Գ. Գլուխ, էջ 66), որ Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիրը կը նկատուի, … եւ վերջաւորութեան պիտի անդրադառնանք՝

Նոր-Պլատոնականութիւն ^[ծ-41] (Դ. Գլուխ, էջ 82) փիլիսոփայական ուղղութեան եւ անոր կարեւոր հետեւորդներուն։

Իսկ ուղղակի Քրիստոնէութեան հետ առնչուած աստուածիմաստութեան եւ աստուածտեսութեան նիւթերը պիտի քննարկուին աւելի ուշ, Միջնադարեան ժամանակաշրջանին մէջ ( Մաս-3, էջ 94-էն սկսեալ)։  



Ա. Գլուխ

 

Ալեքսանդրիա

եւ իր նշանաւոր դպրոցը

 

Ալեքսանդրիա

Եգիպտական Ալեքսանդրիա [14] քաղաքը հիմնուած է մ. թ. ա. 331 թուականին, Մեծն Ալեքսանդր Գ. Մակեդոնացիի կողմէ (Alexander the Great of Macedon, 356 – 323 մ. թ. ա. )։

Մեծն Ալեքսանդր լայնատարած կայսրութիւն մը հիմնելէ ետք, կը մահանայ վաղահասօրէն։ Այնուհետեւ կը սկսին երկարատեւ ներքին պատերազմները՝ Ալեքսանդրի հրամանատարներուն միջեւ, մինչեւ որ հսկայ կայսրութիւնը կը բաժնուի երեք գլխաւոր մասերու. -

Պտղոմէոսեան թագաւորութիւնը ( Ptolomaic Dynasty, 305 – 30 մ. թ. ա. ), որ կ՚իշխէր Եգիպտոսի եւ շրջակայքի վրայ, Ալեքսանդրիա մայրաքաղաքով,

Սելեւկեան թագաւորութիւնը (Seleucid Dynasty, 312 – 63 մ. թ. ա. ), որ կ՚իշխէր ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքի վրայ, Սելեւկիա (յուն. ՝ Seleukeia ) ապա Անտիոք (յուն. ՝ Antiócheia ) մայրաքաղաքներով, եւ

Անտիգոնեան թագաւորութիւնը (Antigonid Dynasty, 306 – 168 մ. թ. ա. ), որ կ՚իշխէր Յունաստանի եւ Մակեդոնիոյ վրայ, Պելլա (Pella) մայրաքաղաքով։

Վերոյիշեալ 3 թագաւորութիւններն ալ, որոնք հաստատուած էին Ալեքսանդրի հրամանատարներուն՝ Պտղոմէոսի, Սելեւկոսի եւ Անտիգոնոսի կողմէ, իրենց վերջաւորութեան պիտի անցնէին Հռոմէական կայսրութեան հովանիին տակ, դառնալով հռոմէական գաւառներ։

Ալեքսանդրիա, հրամանատար Պտղոմէոսի կողմէ կը հռչակուի նոր հիմնած Եգիպտոսի Պտղոմէոսներու թագաւորութեան մայրաքաղաքը եւ ինք, որպէս Պտղոմէոս Ա. (Ptolemaios I, 367 – 282 մ. թ. ա. ) կը դառնար առաջին թագաւորը։

Կարճ ժամանակուան մը ընթացքին, Ալեքսանդրիա պիտի դառնար հելլենիստական մշակոյթի մեծ ու կարեւոր կեդրոններէն մէկը։ Որպէս Միջերկրական ծովու մեծագոյն նաւահանգիստ, հոն կը զարգանան վաճառականութիւնն ու ծովագնացութիւնը։ Հանրածանօթ էր նաւահանգիստի գեղատեսիլ փարոսը, որ հին աշխարհի եօթը հրաշալիքներէն մէկը կը նկատուէր։ Հելլենիստական ժամանակաշրջանին, քաղաքի բնակչութիւնը կը հասնէր 300 հազարի։

Բազմաթիւ թատրոններով, պալատներով ու տաճարներով հարուստ մայրաքաղաք Ալեքսանդրիան բաժնուած էր քաղաքամասերու, ուր իրարմէ որոշ չափով անջատ կը բնակէին բնիկ եգիպտացիները (ղպտիները, Rhakotis քաղաքամասին մէջ), յոյները (Neapolis կեդրոնական քաղաքամասին մէջ), հրեաները (քաղաքի արեւելեան քաղաքամասին մէջ), հայերը եւ այլ փոքրամասնութիւններ։

Ալեքսանդրիոյ կեդրոնական ծովեզերեան Brucheon քաղաքամասին մէջ կը գտնուէին Ալեքսանդրիոյ նշանաւոր դպրոցը (Museion) եւ մեծ գրադարանը։ Իսկ բաղդատաբար աւելի փոքր գրադարանը, կը գտնուէր քաղաքի հարաւային մասին մէջ (Serapeum հեթանոսական տաճարի համալիրին մէջ)։

Պտղոմէոսներու թագաւորութիւնը պիտի շարունակուէր մինչեւ 30 մ. թ. ա., երբ ամբողջ Եգիպտոս կ՚անցնէր հռոմէական տիրապետութեան տակ եւ կը դառնար հռոմէական գաւառներէն մէկը։ Հռոմէական տիրապետութեան առաջին շրջանին, քաղաքի բնակչութիւնը կը կրկնապատկուէր։

Հակառակ յունական 3 պետութիւններու անկման, հելլենիստական մշակոյթը տակաւին պիտի շարունակուէր, որպէս տիրապետող երեւոյթ, մինչեւ Միջնադարու սկիզբները (մ. թ. 4-րդ դար) եւ անկէ ետք՝ Բիւզանդական կայսրութեան մէջ։

Յուդայականութիւն եւ հրէական մշակոյթ

Հրէական մշակոյթը, իր սկզբնական շրջանին մէջ, կարելի է հասկնալ միայն հին Արեւելքի այլ մշակոյթներուն հետ ունեցած կապով եւ փոխադարձ ազդեցութիւններով։ Այս իմաստով երբեք զարմանալի չէ, որ հին հրէական մշակոյթին մէջ գտնուին սումերական, բաբելոնական, եգիպտական, պարսկական եւ այլ մշակոյթներու ազդեցութիւններ։

Վաղ ժամանակներուն կային գուշակներ ու կախարդներ, աւելի ուշ եղան մարգարէներ ու քահանաներ, որոնք մարդկային կեանքի ու աշխարհի բոլոր հարցերը կը բացատրէին ու կ՚ուսուցանէին։

Բաբելոնական աքսորի մօտ. կէս դարու (585 – 537 մ. թ. ա. ), ինչպէս նաեւ անոր յաջորդող վերակառուցման շրջանին, հաւաքուեցան հրէական բոլոր բանաւոր աւանդութիւնները եւ առաջին անգամ ըլլալով գրի առնուեցան։ Այս ձեւով, Երուսաղէմի տաճարին մէջ կը կազմուէր պատմական իրադարձութիւններու եւ օրէնքներու գրաւոր հաւաքածոյ մը, որ պիտի դառնար հրեաներու Սբ. Գիրքի (TaNaKh) կորիզը, Հնգամատեանը (յուն. ՝ Pentáteuchos), որ կազմուած է Հին Կտակարանի առաջին 5 գիրքերէն. - Ծննդոց – Genesis, Ելից – Exodus, Ղեւտացւոց – Levitikus, Թուոց – Numeri եւ Երկրորդ Օրինաց – Deuteronomium։

Հետագային, իրանապարսկական (մ. թ. ա. 537-էն սկսեալ) եւ հելլենիստական  (մ. թ. ա. 332-էն սկսեալ) տիրապետութեանց ժամանակաշրջաններուն, այս գիրքին վրայ պիտի աւելնային՝ փառաբանական երգեր, սաղմոսներ ու առակներ, ինչպէս նաեւ մարգարէներու ուսմունքը։

Հրէական Սբ. Գիրքը տակաւին պիտի ուռճանար հռոմէական ժամանակաշրջանին (մ. թ. ա. 69-էն սկսեալ) եւ վերջապէս իր աւարտին պիտի հասնէր մեր թուարկութեան 100 թուականին։

Հրեաներու Սբ. Գիրքի (Հին Կտակարանի) կերտումը, ինչպէս կը նկատենք, ժամանակաշրջաններու վրայ տարածուած երկա՜ր գործընթաց մը եղած էր, որուն գլխաւոր 3 նպատակները եղած էին. -

1.          Հրեայ ժողովուրդի ինքնութեան պահպանումը,

2.          Հրէական մշակոյթի զատորոշումը՝ այլ մշակոյթներէն, եւ

3.          Միաստուածեան (Monotheism) կրօնով տարբերիլը այլ ժողովուրդներու բազմաստուածեան (Polytheism) կրօններէն։

Քանակական տեսակէտէն փոքր ժողովուրդի մը կողմէ կատարուած միաստուածեան կրօնի (Յուդայականութեան) այս հսկայ նախագիծը, հետագային պիտի ամբողջացուէր համաշխարհային կրօն դարձած Քրիստոնէութեան կողմէ, իսկ աւելի ուշ ան մուտք պիտի գործէր նաեւ Իսլամութեան մէջ։ Այսօր միաստուածեան այս 3 կրօններուն կը հետեւի աշխարհի բնակչութեան մօտ. 60 առ հարիւրը։

Հրեաներու ներկայութիւնը

Ալեքսանդրիոյ մէջ, կանուխէն կազմուած հրէական համայնքը ունէր իր իւրայատուկ քաղաքամասը, ուր կը գտնուէին հրեաներու բնակարանները, դպրոցները, սինակոկներն ու գերեզմանատունը։ Հրեաները, Հելլենիստական շրջանին, ազատօրէն կրնային հետեւիլ իրենց կրօնին (Յուդայականութեան) ու զանազան աւանդութեանց։

Ալեքսանդրիոյ մէջ կատարուեցաւ հրեաներու Սբ. Գիրքի (TaNaKh, Հին Կտակարան) յունարէն շատ կարեւոր թարգմանութիւնը, որ կոչուած է Եօթանասնից (լատ. ՝ Septuaginta = LXX = 70), որովհետեւ Սբ. Գիրքի այս թարգմանութեան մասնակցած են 70 – 72 աստուածաբան թարգմանիչներ։

Եօթանասնից թարգմանութիւնը սկսած էր 250 մ. թ. ա. եւ շարունակուած՝ մինչեւ 100 մ. թ. ա. ։

Այս թարգմանութիւնը կարեւոր էր այն իմաստով, որ Հելլենիստական ժամանակաշրջանին նաեւ հրեաները համատարած յունարէնը կ՚օգտագործէին թէ՛ խօսակցական եւ թէ գրական առումներով։

Այս թարգմանութիւնը կարեւոր դարձաւ նաեւ հետագային՝ Քրիստոնէութեան ժամանակ։

Հին Կտակարանի բազմաթիւ այլ լեզուներու, նաեւ հայերէն գրաբար թարգմանութեան համար հիմք ծառայած է՝ յունարէն «Եօթանասնիցը»։

Ալեքսանդրիոյ նշանաւոր դպրոցին մէջ եւս բաւական զգալի էր հրեաներու ներկայութիւնը։ Յիշարժան են հրեայ աստուածաբան ու հելլենիստական փիլիսոփայ Արիստոբուլոս Ալեքսանդրացին (յուն. ՝ Aristóboulos, մահացած՝ 160 մ. թ. ա. ), որ նաեւ մասնակցած է «Եօթանասնից» թարգմանութեան եւ եղած՝ Պտղոմէոս Զ. (Ptolemaios VI, 186 – 145 մ. թ. ա. ) թագաւորի ուսուցիչը եւ խորհրդատուն։

Հետագային հռչակաւոր կը դառնայ նաեւ աստուածաբան ու փիլիսոփայ Փիլոն Ալեքսանդրիացին ( յուն. ՝ Phílôn, մօտ. 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ), որ ինչպէս Արիստոբուլոս, ան եւս փորձեց համադրել հրէական եւ հելլենիստական մշակոյթները, այլ խօսքով հրէական կրօնի աստուածաբանութիւնն ու յունական փիլիսոփայութիւնը։

Փիլիսոփայութիւն եւ հելլենիստական մշակոյթ

Արեւմտեան փիլիսոփայութիւնը կը սկսի Քրիստոսէ առաջ 6-րդ դարու առաջին կիսուն, Հին Յունաստանի մէջ։ Որպէս առաջին փիլիսոփայ Եւրոպայի մէջ ընդունուած է՝ Թալէս Միլետոսցին (յուն. ` Thalês, 625 – 546 մ. թ. ա. ), որ Հնադարեան յունական աւանդութեան մէջ, եօթը իմաստուններէն մէկն էր։

Այսպէս կոչուած նախասոկրատեան փիլիսոփաներու հոյլին կը յաջորդէր փիլիսոփայութեան՝ յունական Դասական Շրջանը, որու նշանաւոր յոյն փիլիսոփաներն են. - Սոկրատէս (Socrates, յուն. ՝ Sôkrátês, 470 – 399 մ. թ. ա. ), ասոր աշակերտ՝ Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւ այս վերջինին աշակերտ՝ Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ), որ մակեդոնացի Մեծն Ալեքսանդրի անձնական ուսուցիչն էր։

Արդէն յիշեցինք, որ Մեծն Ալեքսանդրի օրով Յունաստանի սահմանները անհամեմատ ընդարձակուած էին եւ յառաջացած էր նոր մշակոյթ մը, որ կը կոչուէր հելլենիստական մշակոյթ, յունարէնի եւ յունական մտածելակերպի տարածմամբ եւ իր փիլիսոփայական զանազան ուղղութիւններով, ինչպէս՝

Էպիկուրականութիւնը ^{[ ծ - 20 ]} (Epicureanism),

Ստոյիկութիւնը ^[ծ-48] (Stoicism),

Կասկածապաշտութիւնը ^{[ ծ -27]} կամ Սկեպտիկութիւնը (Scepticism) եւ

Նոր -Պ լատոնականութիւնը ^{[ ծ -41]} (Neo-Platonism), որ պիտի զարգանար ու հիմնաւորուէր 3- րդ դարուն, Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ, այնուհետեւ, յոյն փիլիսոփայ Պլոտինոս ( Plotinus, յուն. ՝ Plôtínos, 205 – 270 թ. ) զայն պիտի փոխադրէր՝ Հռոմ, ուր եւ պիտի հաստատէր փիլիսոփայական իր դպրոցը ։

Ն որ –պլատոնական փիլիսոփայ ական ուղղութիւնը կը պարփակէ, գլխաւորաբար Պլատոնի գաղափարներու (յուն. ՝ eîdos) ուսմունքը, Պիւթագորասի ( յուն. ՝ Pythagóras, 570 – 500 մ. թ. ա. ) եւ Փիլոն Ալեքսանդրիացիի ( յուն. ՝ Phílôn, մօտ. 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) կարգ մը տեսակէտներն ու խորհրդապաշտա կան (միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) հայեացքները։

Այստեղ, մեր քն ն արկութեան սահմաններէն դուրս պիտի մնան ընդհանրապէս յունական – հելլենիստական մշակոյթի ու Ալեքսանդր Մակեդոնացիէն ետք կազմուած 3 յունամէտ պետութ իւ ն ներու մօտ. 3 դարերու ամբողջական պատմութիւնն ու արժեւորումը։

 

Հայերու ներկայութիւնը

Քաղաքի հիմնադրութեան գրեթէ առաջին օրերէն սկսեալ, հայեր եկած ու կայք հաստատած են Ալեքսանդրիոյ մէջ։ Անոնք զբաղած են վաճառականութեամբ եւ զանազան արհեստներով, ինչպէս նաեւ վարած ՝ պետական ու զինուորական պաշտօններ։

Մեր թուարկութեան մ անաւանդ 4- րդ եւ 5- րդ դարերու ընթացքին, Հայաստանէն բազմաթիւ հայ երիտասարդներ եկած են Ալեքսանդրի ա եւ ուսան ած անոր նշանաւոր դպրոցին մէջ։ Յիշատակութեան արժանի են Սահակ Պարթեւ հայրապետ ի ու հայերէն գիրերու հեղինակ Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներէն պատմահայր Մովսէս Խորենացին եւ Եղիշէ պատմիչը, որոնք միասնաբար, 434 թուականին եկած են Ալեքսանդրիա, իրենց ուսումը կատարելագործելու համար ։ Մօտաւորապէս 441 թուականին, անոնք վերադարձած են Հայաստան եւ ծաւալած լայնապարփակ գործունէութիւն։

Աւելի ուշ, Ալեքսանդրի ա եկած եւ ուսանած է նաեւ իմաստասէր եւ Ն որ -Պ լատոնական փիլիսոփայութեան հռչակաւոր ներկայացուցիչ՝ տ արօնցի հայ Դաւիթ Անյաղթ [15] (յուն. ՝ David Arménios, 470 – 550 թ. ), ուսուցիչ ունենալով յոյն փիլիսոփայ Օլիմպիոդորոս Կրտսերը (յուն. ՝ Olympiódôros ó Neôteros, 495 – 565 թ. ), որ այն ատեն նոյն դպրոցի փիլիսոփայութեան բաժնի վարիչն էր։ Այնուհետեւ, Դաւիթ Անյաղթ, երկար ատեւ շրջան մը կը դառնայ նաեւ Ալեքսանդրիոյ դպրոցի կարկառուն ուսուցիչներէն մէկը եւ Հայաստան կը վերադառնայ, երբ արդէն ծերացած էր։



Ա լ եք սան դրիոյ դպրոցը

Ալեքսանդրիա ք աղաքի հիմնադրութենէն ( 331 մ. թ. ա. ) մօտ. կէս դար ետք, Պտղոմէոս Ա. թագաւոր (Ptolemaios I, 366 – 282 մ. թ. ա. ), իր մահուան տարին, հիմը կը դնէր Ալեքսանդրիոյ դպրոցին, որ կը կրէր յուն. Museion (= մուսաներու տաճար) անունը։

Ալեքսանդրիոյ դպրոց ը, որպէս բարձրագոյն կրթական հաստատութիւն, երբեք չէր նման ե ր այլ դպրոցներու։ Այստեղ, բնակութիւն հաստատած էին գիտնական ուսուցիչներ, որոնք կը գործէին՝ որպէս պետ ութենէն վարձատրութիւն ստ ա ց ո ղ պաշտօնեա ներ։ Անոնք, իրարմէ բոլորովին անկախ, կը զբաղէին իրենց գիտահետազօտական զանազան աշխատանքներով եւ միաժամանակ ՝ ուսանողներ կը պահ էին։

Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ, փիլիսոփայութեան կողքին, նաեւ կը գտնուէին ՝ յունարէն լեզուաբանութեան ու գրականութեան, աստուածաբանութեան, բնական գիտութիւններու ու բժշկութեան յատուկ բաժանմունքներ։ Ալեքսանդրիոյ Դ պրոցի տրամադրութեան տակ էր ժամանակաշրջանի մեծագոյն երկու մատենադարանները, որոնք նոյն քաղաքին մէջ կը գտնուէին ։ Նախ՝ Մեծ գրադարանը, որ առնչուած էր ուղղակի Ալեքսանդրիոյ դպրոցին (քաղաքի կեդրոնական քաղաքամասին մէջ) եւ բաղդատաբար աւելի փոքր գրադարան մը (քաղաքի հարաւային կողմը, Serapeum հեթանոսական տաճարի համալիրին մէջ)։

Ալեքսանդրիոյ դպրոցը, կարճ ժամանակաշրջանի մէջ դարձաւ մեծ ու շատ կարեւոր մշակութային ու գիտական կեդրոն մը, Աթէնքի կողքին։

Այստեղ հաւաքուած էին իր ժամանակուան անուանի գիտնականները եւ ամէն կողմէ այստեղ կը փութային գիտութեան ծարաւ ուսանողները։ Այս մեծ կարեւորութիւնը շարունակուեցաւ Պտղոմէոսներու թագաւորութեան անկումէն (30 մ. թ. ա. ) ետք եւս, Հռոմէական տիրապետութեան ամբողջ ժամանակաշրջանին։

Կը պատմուի, որ հռոմէական բանակի կողմէ Ալեքսանդրիոյ շրջապատման շրջանին, դպրոցի մեծ գրադարանը հրդեհի ենթարկուած է, սակայն ասիկա պատմական յոյժ վիճելի նիւթ մը կը մնայ։ Հետագային, Հռոմի կայսր Կարակալլա (Caracalla, 188 – 217 թ. ) Ալեքսանդրիոյ բաղդատաբար հարուստ դպրոցի նիւթական յատկացումները կը ջնջէ եւ գիտնականուսուցիչներու թոշակները կը կրճատէ, այդուհանդերձ կը շարունակուին անուանի դպրոցի գործունէութիւնը ու կարեւորութիւնը։

Մինչ Քրիստոնեայ Միջնադարուն, 529 թուականին,  Հռոմի նշանաւոր կայսր Յուստինեանոս Ա. -ի (Justinian I. 482 – 565 թ. ) հրամանով կը փակուէր Աթէնքի մէջ գտնուող եւ հեթանոսական կեդրոն նկատուող Պլատոնի հիմնած Ակադեմիան (յուն. ՝ akadêmeia), Ալեքսանդրիոյ դպրոցը (յուն. ՝ Museion) սակայն, դեռ պիտի շարունակէր յունական դասական ու հելլենիստական փիլիսոփայութեան ուսուցումը։

Ալեքսանդրիոյ մէջ, Քրիստոնէութեան տարածման առաջին շրջանին, աստուածաբանութիւնն ու փիլիսոփայութիւնը, կողք – կողքի կը գոյատեւէին։

Հին Դարու վերջաւորութեան, սակայն, Քրիստոնէական եկեղեցւոյ կարգ մը պատրիարքներ, փիլիսոփայութեան ընդհանրապէս վնասակար ազդեցութիւն մը կը վերագրէին, որու պատճառով փիլիսոփաներու իրավիճակը կը դառնար անորոշ։ Անոնցմէ, թերեւս ամենաանտանելին ու ամենախիստը, պատրիարք Թէոփիլոս Ալեքսանդրացին (Theophilos, 345 – 412 թ. ) էր, որու միջնորդութեամբ կը հալածուին ողջ հեթանոսներն ու ոչքրիստոնեաները, կը քանդուին անոնց տաճարները, որոնցմէ կարեւորագոյնն էր Ալեքսանդրիոյ հարաւային քաղաքամասին մէջ գտնուող Serapeum հեթանոսական տաճարը, ուր, ինչպէս յիշուեցաւ, մշակութային գանձերու կողքին կը գտնուէր նաեւ քաղաքի փոքր գրադարանը։

Ալեքսանդրիոյ դպրոցի եւ փիլիսոփայութեան համար, այլ մեծ հարուած մըն էր նաեւ՝ իգական սեռի պատկանող (հազուագիւտ երեւոյթ մը) ու նշանաւոր գիտնական փիլիսոփայ Հիւպատիայի [16] ( յուն. ՝ Hypatía, 355 – 415 թ. ) վայրագ սպանութիւնը, քրիստոնեայ ամբոխին կողմէ։

Հակառակ այս բոլոր հարուածներուն, Ալեքսանդրիոյ դպրոցը դեռ պիտի շարունակուէր՝ մինչեւ 7-րդ դարու կէսերուն։   

Ալեքսանդրիոյ դպրոցը իր աւարտին պիտի հասնէր 642 թուականին, երբ տեղի կ՚ունենային արաբական–իսլամական արշաւանքները։ Այդ շրջանին, խալիֆայ Օմար իբն Խատտաբի  (Omar ibn Al-khattab, 592 – 644 թ. ) օրով, կը գրաւուէր ամբողջ Եգիպտոսը եւ կը քանդուէր Ալեքսանդրիոյ շատ նշանաւոր դպրոցը։

Հետաքրքրական է հաստատել, որ երկու հռչակաւոր ու անուանի դպրոցները՝ թէ՛ պլատոնական Ակադեմիան եւ թէ Ալեքսանդրիոյ դպրոցը, գոյատեւած են աւելի քան 9 դարեր։



Հնադարեան փիլիսոփայութեան կարեւորագոյն հոսանքները, որոնք ներկայացուած էին Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ հետեւեալներն էին. -

Պլատոնական (Platonism) ու հրէական ուսմունքը,

Նոր-Պիւթագորականութիւնը ^[ծ-45] ( Neo-Pythagoreanism ) եւ

Նոր-Պլատոնականութիւնը ^[ծ-41] ( Neo-Platonism )։  

Ալեքսանդրիոյ դպրոցին հետ առնչուած են, բազմաթիւ նշանաւոր փիլիսոփաներու, աստուածաբաններու ու բժիշկներու անուններ, որոնք մեծ ազդեցութիւն ունեցած են, թէ՛ իրենց ժամանակաշրջանին եւ թէ անկէ ետք։

Ն շանաւոր փիլիսոփաներէն կարելի է յիշել. -

Եւկլիդէս Ալեքսանդրացի (Euklides, մ. թ. ա. 3-րդ դար)

Էրատոսթենէս Կիւրենացի (Eratosthenes, մ. թ. ա. 2-րդ դար)

Նիգիդիոս Ֆիգոլոս ( Nigidius Figulus,  98 – 45 մ. թ. ա. )

Փիլոն Ալեքսանդրիացի (Philon Alexandreos, 20 մ. թ. ա. – 50 թ. )

Ամմոնիոս Սակկաս (Amônios Sakkás, 175 – 242 թ. )

Պլոտինոս ( Plôtínos, 205 – 270 թ. )

Պորփիւրիոս ( Porphýrios, 233 - 305 թ. )

Իամբլիքոս ( Iamblichos, 240 – 320 թ. )

Հիւպատիա ( Hypatía, 355 – 415 թ. )

Պրոկլոս (Proklos, 410 – 485 թ. )

Դամասկիոս ( Damaskios, 462 – 538 թ. )

Վերոյիշեալ փիլիսոփաներէն շատերու մասին տեղ տրուած է այս աշխատասիրութեան մէջ՝ որոշ մանրամասնութեամբ։ 

Ալեքսանդրիոյ դպրոցի գլխաւոր նպատակը եղած էր համադրել ու միաձուլել արեւմտեան եւ արեւելեան միտքերը, այլ խօսքով արեւմտեան փիլիսոփայութիւնը (իր զանազան հոսանքներով) եւ արեւելեան աստուածաբանութիւնը (նախ յուդայականը, հետագային նաեւ՝ քրիստոնէականը)։

Ասոնց կողքին, Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ քննարկութեան նիւթ էին նաեւ բուդդայական կրօնափիլիսոփայութեան (Buddhism) կարգ մը տարրեր, որոնք Հնդկաստանէն Յունաստան բերած էր հնադարեան յոյն փիլիսոփայ Պիռհոն (Pyrrho, յուն. ՝ Pyrrhôn, 360 – 270 մ. թ. ա. ), որ իր կարգին, ինչպէս նշեցինք, եղած է հիմնադիրը փիլիսոփայական ուղղութիւն նկատուող Կասկածապաշտութեան ^[ծ-27] կամ Սկեպտիկութեան (Scepticism) ։

Այս համադրական աշխատանքին, որպէս հիմնական միջոց կ՚օգտագործուէին համահաշտութիւնն (Syncretism) ու ընտրականութիւնը (Eclecticism), որոնք համադրութեան նպատակով ընտրուած, զանազան գաղափարներու, միտքերու, տեսակէտներու ու համոզումներու համատեղումն են, թոյլ տալով, որ առկայ տարբերութիւնները աւելի մօտենան իրարու եւ օժանդակելով, որ անոնք միասնութեան մը հասնին։ Այս մասին տե՛ս նաեւ էջ 37, էջատակի ծանօթագրութիւնը։

Ալեքսանդրիոյ դպրոցի հետ սերտօրէն առնչուած առաջին հրէական կրօնի աստուածաբանն ու յունահելլենիստական փիլիսոփան էր Արիստոբուլոս Ալեքսանդրացին (յուն. ՝ Aristóboulos), որ Փիլոն Ալեքսանդրացիէն շատ առաջ մահացած էր (160 մ. թ. ա. )։ Արիստոբուլոս եւս, ինչպէս հետագային՝ Փիլոն, փորձած է հրէական մշակոյթը կարելի չափով համադրել յունական մշակոյթին հետ եւ գործօն մասնակցութիւն բերած՝ Սբ. Գիրքի «Եօթանասնից» թարգմանութեան։

Ինչպէս ժամանակին, Ստոյիկեան փիլիսոփայութիւնը (Stoicism) յունական դիցաբանութիւնն ու առասպելաբանութիւնը (Mythology) կը մեկնաբանէր այլաբանական (յուն. ՝ allegoría) ձեւով, նոյնը կը կատարէ նաեւ Արիստոբուլոս հրէական Սբ. Գիրքի առնչութեամբ։ Արիստոբուլոս, որպէս առաջին մտաւորական, յանդգնութիւնը ունեցած էր նման մեկնաբանութիւններ կատարել։ Ան հրէական աւանդութիւններու մեկնաբանութիւններու ատեն օգտագործած է յունական փիլիսոփայական եզրաբանութիւնը։ Օրինակի համար՝ Հնգամատեանի «օրէնք» (յուն. ՝ nómos) եզրոյթի տեղ օգտագործած է փիլիսոփայական՝ «առաքինութիւն» (յուն. ՝ aretê ) եզրոյթը։

Արիստոբուլոս, իր այլաբանական տարբեր մեկնութիւններով, կը փորձէր երկու գլխաւոր նպատակ հետապնդել. -

1.         Յունական փիլիսոփայութիւնը մատուցանել հրէական գաղութի մտաւորականութեան, եւ

2.         Հրէական մշակոյթին տալ փիլիսոփայական բանական արդարացում մը, հանդէպ յունական մտածելակերպին։  

Հետագային, Ալեքսանդրիոյ նոյն դպրոցէն՝ հրեայ աստուածաբան ու յունահելլենիստական փիլիսոփայ Փիլոն Ալեքսանդրացին (յուն. ՝ Phílôn) եւս կը հետեւէր Արիստոբուլոսի օրինակին։ Փիլոնին յատկացուած է յաջորդ գլուխը, ամբողջութեամբ (տե՛ս էջ 50)։

Ալեքսանդրիոյ աստուածաբանական դպրոցը

Քրիստոնէութեան տարածումը, իր ազդեցութիւնը կ՚ունենայ նաեւ Ալեքսանդրիոյ դպրոցին (Museion) վրայ։ Ալեքսանդրիոյ մէջ, 180 թուականին, կը հիմնուէր կրօնագիտութեան առաջին ու նշանաւոր դպրոցը ( Alexantria Catechetical School ), որու ղեկավարն էր աստուածաբան փիլիսոփայ Պանտենոսը (լատ. ՝ Pantaenus, 120 – 216 թ. )։ Այս դպրոցին մէջ կը յառաջանայ քրիստոնէական – աստուածաբանական նոր ուղղութիւն մը, որ հետագային պիտի կոչուէր Ալեքսանդրական աստուածաբանութիւն։

Պանտենոս կը կրէր պլատոնեան փիլիսոփայութեան ծանր ազդեցութիւնը, անոր աշակերտ Կղեմէս Ալեքսանդրացին (լատ. ՝ Clemens, 150 – 215 թ. ), որոշ չափով կը հեռանար փիլիսոփայութենէն, իսկ յիշեալ երկուքին աշակերտած Օրիգենէս Ալեքսանդրացին (լատ. ՝ Origenes, 185 – 254 թ. ), շատ աւելի կը նուիրուէր աստուածաբանութեան։

Աստուածաշնչեան այլաբանական մեկնութեան (Allegoric Exegese) հետազօտութիւններով եւ յանդուգն ու համարձակ շահադիտական (Speculative) հաստատումներով, Ալեքսանդրիոյ աստուածաբանական դպրոցին մէջ, կը փորձուէր համատեղել՝ մէկ կողմէն քրիստոնէական հաւատքը եւ միւս կողմէն՝ մարդու բարոյական ազատութիւնը, որ կը ներկայացնէր յունական փիլիսոփայական ժառանգութիւնը։

Շահադիտական (Speculative) հաստատումներու պարզ օրինակ մը տալու համար, կարելի է յիշել, որ թէ՛ կրօնական իմաստով Աստուծոյ (յուն. ՝ Théos) վարդապետութիւնը եւ թէ փիլիսոփայական իմաստով Բանի (յուն. ՝ Logos) ուսմունքը, Ալեքսանդրիոյ աստուածաբանական նշանաւոր դպրոցին մէջ,   կը մեկնաբանուէին նո՛յն ձեւով, որպէս բնազանցական (Metaphysics, մետաֆիզիկա) երեւոյթներ։

Ալեքսանդրիոյ աստուածաբանական դպրոցի կողքին պէտք է յիշել նաեւ Անտիոքի աստուածաբանական դպրոցը [17], ուր փոխան Ալեքսանդրիոյ այլաբանական մեկնութեան ուղիին, կը գերադասուէր աստուածաշնչեան գրութիւններու պարզ իմաստի ուսումնասիրութիւնը։

Առաջին դարերու քրիստոսաբանական վէճերը, իրականութեան մէջ բուռն վէճեր էին, Ալեքսանդրիոյ եւ Անտիոքի յիշեալ զոյգ դպրոցներուն միջեւ։ Մինչ Ալեքսանդրիոյ դպրոցը կը պնդէր Յիսուս Քրիստոսի աստուածային եւ մարդկային երկու բնութիւններու միութիւնը (միաբնակութիւն կամ միաբնութենականութիւն = Monophysitism, որուն կը հետեւի նաեւ Հայ Առաքելական Եկեղեցին), Անտիոքի դպրոցը, սակայն, Յիսուս Քրիստոսի անձին մէջ կը տարբերէր երկու՝ աստուածային եւ մարդկային բնութիւնները (երկաբնակութիւն կամ երկբնութենականութիւն = Dyophysitism, որ հաստատուեցաւ Քաղկեդոնի Տիեզերական 4-րդ Ժողովի ընթացքին)։    

Ալեքսանդրիոյ այս դպրոցի նշանաւոր աստուածաբաններէն կարելի է յիշել հետեւեալները, որոնցմէ առաջին չորսը նաեւ փիլիսոփաներ էին. -

Փիլոն Ալեքսանդրիացի (Philon, 20 մ. թ. ա. – 50 թ. )

Կղեմէս Ալեքսանդրացի ( Clemens, 150 – 215 թ. )

Օրիգենէս Ալեքսանդրացի [18] ( Origenes, 185 – 254 թ. )

Դիոնիւսիոս Ալեքսանդրացի ( Dionysios, 180 – 265 թ. )

Աթանասիոս Ալեքսանդրացի ( Athanasios, 300 – 373 թ. )

Կիւրեղ Ալեքսանդրացի (Cyrill, 376 – 444 թ. ), սրբադասուած։

Ալեքսանդրիոյ աստուածաբանական այս դպրոցին անուղղակիօրէն կ՚առնչուին նաեւ կապադովկիացի 3 նշանաւոր աստուածաբաններ, որոնք արժանացած են «Եկեղեցւոյ Հայր» տիտղոսին եւ յատուկ արժեւորում ունին ուղղափառ եկեղեցիներու մէջ. -

Բարսեղ Կեսարացի (Basilius of Caesarea, 330 – 379 թ. ),

Գրիգոր Նիւսացի (Gregory of Nyssa, 335 – 394 թ. ) եւ

Գրիգոր Նազիանզացի (Gregory of Nazianzus, 329 – 390 թ. )։

 

 

 

 

 

Բ. Գլուխ

 

Փիլոն Ալեքսանդրացի

 

Փիլոնի կեանքը

Ծագումով հրեայ Փիլոն Ալեքսանդրացին (յուն. ՝ Phílôn, մօտ. 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) եղած է Հելլենիստական շրջանի նշանաւոր փիլիսոփայ եւ Յուդայական կրօնի աստուածաբան։ Ան փորձած է միջնորդը հանդիսանալ Յուդայականութեան եւ Հելլենիստականութեան, այլ խօսքով՝ փորձած է կրօնն ու  փիլիսոփայութիւնը համադրել։ Ան մեծ ազդեցութիւն ունեցած է նաեւ հետագայ Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայական ուղղութեան եւ Քրիստոնէութեան վրայ։

Փիլոն Ալեքսանդրացիի կեանքն ու գործը, փիլիսոփայութիւնն ու աստուածաբանութիւնը լաւապէս հասկնալու համար, հարկ է պատմական ակնարկ մը նետել նախափիլոնեան ժամանակաշրջանին վրայ, կիզակէտ ունենալով մանաւանդ եգիպտական Ալեքսանդրիա քաղաքը, իր նշանաւոր դպրոցով, որու գլխաւոր ներկայացուցիչներէն կը հանդիսանայ, նոյնինքն Փիլոնը։

Փիլոն Ալեքսանդրացի, ծանօթ նաեւ Փիլոն Հրեայ կամ Փիլոն Եբրայեցի անուններով, ծնած է Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաքին մէջ, որ այն ատեն հռոմէական գաւառ մը կը նկատուէր, մօտ 20 մ. թ. ա. հելլենական հրեայ հարուստ ու երեւելի ընտանիքի մը մէջ։ Թէեւ ծնողներու անունները յայտնի չեն, սակայն կ ՚ենթադրուի, որ Փիլոն սերած է հր ե այ կրօնականներու ընտանիքէն, որ նաեւ կապ ունէ ր Պաղեստինի հր ե աներուն ու Երուսաղէմի տաճարին հետ ։ Այս պատճառով ալ, Փիլոն, քանիցս այցելած է Երուսաղէմ եւ մասնակցած՝ տաճարի արարողութիւններուն։

Հետաքրքրական է հաստատել, որ նաեւ յայտնի պատմաբան Փիլոնէն մեզի հասած, իր իսկ պատմական գրութիւններուն մէջ, երբեք յիշատակութիւն չկայ՝ Յիսուս Նազովրեցիին ու 12 առաքեալներուն մասին, որոնց ժամանակակիցը եղած է։

Փիլոնի փոքր եղբայրը, Տիբերիոս (Tiberius Iulius Alexander) եղած է պետական պաշտօնեայ։ Ան Ալեքսանդրիոյ նաւահանգիստի մաքսատան ղեկավարն էր եւ Ալեքսանդրիոյ հրէական քաղաքամասի տուրքերու գանձիչը։ Ի պաշտօնէ, ան կոչու ած է՝ Alabarch։

Փիլոնի կեանքի մասին այլ մանրամասնութիւններ մեզի չեն հասած։ Իրականութիւն է սակայն, որ ան բարձր ու յարգալիր դիրքեր ունեցած է թէ՛ Ալեքսանդրիոյ նշանաւոր դպրոցին եւ թէ հրէական համայնքին մէջ եւ կոչուած էր Ալեքսանդրիոյ հրէական համայնքը ներկայացնել Հռոմի տխրահռչակ կայսեր առջեւ. - Կալի գ ուլա (Gaius Iulius Ceasar, 12 – 41 թ., միայն յետ մահու ծանօթ, որպէս Caligula) ։

            Փիլոն Ալեքսանդրացի, որպէս գաղթաշխարհի հր ե այ, թ է եւ հաւատարիմ կը մնար իրենց հրէական աւանդութեանց եւ Սբ. Գիրքի Հնգամատեանին, սակայն միւս կողմէն իր յունական–հելլենիստական կրթութեամբ դրոշմուած էր եւ մեծ ջատագովն էր յունական դասական փիլիսոփայութեան։

Յիշեալ երկու յատկանիշներով օժտուած, ան փորձեց միջնորդը դառնալ եւ համադրել հրէական ու հելլենիստական մշակոյթները։

Փիլոնի առաջին յատկանիշը. - Հրեայ պահպանողական ընտանիքի մէջ հրէական աւանդութիւններու գիտակից Փիլոն, թէեւ եբրայերէնի շատ լաւ չէր տիրապետէր, սակայն քաջածանօթ էր Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի յունարէն «Եօթանասնից» թարգմանութեան։ Դժբախտաբար, Փիլոնի Պաղեստինի ազգակից հրեաներուն հետ ունեցած յարաբերութիւններու մասին, գրաւոր ոչ մէկ տեղեկութիւն հասած է մեզի, սակայն Փիլոն անձամբ կը յիշէ, որ Երուսաղէմի տաճարին մէջ, կրօնական արարողութեան մը մասնակցած է (այս մասին տե՛ս իր երկերէն՝ „ De Providentia  II”, էջ 107 )։

Քրիստոնեայ եկեղեցւոյ նշանաւոր աստուածաբան «եկեղեցւոյ հայրերէն», Սբ. Հիերոնիմոս (Hieronymus, 347 – 420 թ. ) կը յիշէ նաեւ, որ Փիլոն սերած է հրեայ կրօնականներու ընտանիքէն եւ հաւանաբար յարաբերութիւն ունեցած է Պաղեստինի Սադուկեցիներուն ( Sadducee ) հետ։

Փիլոնի հետաքրքրութիւնը ուղղուած էր հրեաներու Սբ. Գիրքի, յատկապէս առաջին բաժնին, Հնգամատեանին, գրեթէ անտեսելով հետագայ բաժինները (ինչպէս՝ «Մարգարէները», «Սաղմոսները», եւայլն)։

Փիլոնի երկրորդ յատկանիշը. - Փիլոն իր կրթութիւնը ստացած էր յունա կան կամ հելլենական դպրոցներու մէջ եւ կատարելապէս կը տիրապետէր յունարէնին։ Հաւանաբար, ան յարաբերութիւն ներ ունէր նաեւ յունական այլ փիլիսոփայական դպրոցներու հետ։ Փիլոն, լաւապէս սերտած էր յունական փիլիսոփայութիւնը եւ անոնցմէ առաւելաբար ն ախընտր ած էր պ լատոնական ուղղութիւնը։

Ալեքսանդրիոյ մէջ, Փիլոն նաեւ գործօն մասնակցութիւն կը բերէր յունահելլենիստական մշակութային եւ ընկերա հասարակական կեանքին։ Օ րինակ, ան յաճախ ներկայ կ՚ըլլար երաժշտական ձեռնարկներու, թատերական ներկայացումներու եւ մարզախաղերու։

Փիլոնի փիլիսոփայութիւնը

            Կարելի չէ Փիլոնի փիլիսոփայութիւնը այնքան յստակօրէն առնչել՝ փիլիսոփայական որոշ ուղղութեան մը կամ դպրոցի մը։

Փիլոնի փիլիսոփայական միտքը բազմազան ու որոշ չափով անկայուն է, որովհետեւ ան թէեւ առաւելաբար ընդունած էր Պլատոնականութեան ուղին, որու պատճառով կարելի է զինք դասել որպէս Միջին Պլատոնականութեան ներկայացուցիչ, այ դ ուհանդերձ ան կը կրէր նաեւ ազդեցութիւնը փիլիսոփայա կան այլ ուղղութիւններու, ինչպէս օրինակ՝ Նոր- Պիւթագորականութեան ^{[ծ- 4 5]} եւ Ստոյիկութեան ^[ծ-48] ե ւ ե րբեմն կ՚օգտագործէր Կասկածապաշտութեան ^{[ ծ-27 ]}   (Սկեպտիկութեան) փաստարկներ ։

Փիլոնի ժամանակաշրջանի ն յատուկ երեւոյթ մըն էր փիլիսոփայական եւ կրօնական գիտելիքներու առկայութիւնը եւ անոնց փոխադարձ ազդեցութիւն ներ ը, որոնց պատճառով կը յառաջանար ընտրողականութիւն մը (Eclecticism, յուն. ՝ eklektós = ընտրուած եզր ոյթ էն), ուր կարելի էր զանազան ուղղութիւններէ քաղուած ուսմունքներու ու հիմունքներու սերտ համադրութեամբ կամ միաձուլումով նոր աշխարհայեացք մը կերտել։ Այլ խօսքով ՝ կը յառաջանար որոշ համահաշտութիւն մը (Syncretism), արեւմտեան փիլիսոփայական ուղղութիւն ներ ու ն եւ արեւելեան կրօնական ուղղութիւններու ն միջեւ։

Փիլոն, օ րինակ, յունական դասական փիլիսոփաներուն նման, կեանքի ն մէջ երջանկութիւնը կը տեսնէր ո ՛ չ թէ հաճոյքին, այլ առաքինութեանց իրագործման եւ բանականութեան զարգացման մէջ։ Փիլոն, ստոյիկեան փաստարկներով կը քննադատէր երջանկապաշտութիւնը ( Eudaimonism ) եւ կը հակաճառէր Էպիկուրոսի (յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) ու Էպիկուրականներու ^{[ ծ-20 ]} որոշ չափով՝ հաճոյապաշտական ( Hedonism ) գաղափարախօսութեան։

Վերոյիշեալ բազմազանութեան եւ անկայ ուն ութեան գլխաւոր պատճառը Փիլոնի ընտրած գերագոյն նպատակն էր։ Վերջապէս, Փիլոնի գերագոյն նպատակը յունական փիլիսոփայութեան եւ յուդայական աստուածաբանութեան համադրու մ ն էր, եւ իր նպատակին հասնելու համար Փիլոն կ՚օգտագործէր փիլիսոփայական որեւէ ուղղութիւն, որով պիտի կարենար զայն Սբ. Գիրքի Հնգամատեանին համապատասխանեցնել։  

Փիլոնի համաձայն, փիլիսոփայութեան միակ Աստուածը եւ Հնգամատեանի ( Հին Կտակարանի ) միակ Աստուածը նոյնն են։ Ինչ որ յոյն փիլիսոփաները իրենց միակ Աստուծոյ մասին ըսած են, բոլորովին կը համապատասխանէ Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի միակ Աստուծոյ, որովհետեւ այս Աստուածը նոյնինքն՝ «Ամենակատարեալ Բարին», «Սկզբնական Իրականութիւնն» եւ «Անստեղծ ու Անվախճանն» է։

Իսկ եթէ Հնգամատեանի Աստուծոյ ներգործութիւնը աշխարհի վրայ տեղի կ՚ունենայ աստուածաշնչեան հրեշտակներուն (յուն. ՝ ángeloi) կողմէ, յունական փիլիսոփայութեան մէջ անոնք ընդհանրապէս կը համապատասխանեն ոգիներուն կամ դեւերուն (յուն. ՝ daímôn) կամ մասնաւորաբար ստոյիկեան ուժերուն (յուն. ՝ dynameis) ու պլատոնեան գաղափարներուն (յուն. ՝ idéa / eîdos)։ Փիլոնի համաձայն, Պլատոնի ոգեղէն բնոյթ ունեցող գաղափարները անձնաւորուած են եւ դարձած՝ Աստուծոյ հրեշտակները, ինչպէս նաեւ Պլատոնի «գաղափարներու ուսմունքը» առնչուած է՝ հրէական «հրեշտակներու ուսմունքին» կամ հրեշտակաբանութեան (Angelology)։

«Դեւ» եւ «հրեշտակ» հասկացութիւններուն մասին տե՛ս էջ 38, էջատակի զոյգ ծանօթագրութիւնները։

 

Փիլոնի բարոյագիտութիւնը

Փիլոնի փիլիսոփայական–աստուածաբանական բարոյագիտութեան համաձայն, մարդկային հոգին բանտարկուած է մարդու նիւթական մարմնին մէջ եւ մարմնական մահէն ետք, անմահ հոգին բոլորովին նոր կեանքի մը պիտի վերա կոչուի։ Այս պատկերացումը Փիլոն պիտի առնչէր աստուածաշնչեան «մեղքի ուսմունքին»։ Փիլոնի համաձայն, մարդիկ ի ծնէ մեղաւոր են, նոյնիսկ ամենէն առաքինին կը կրէ այդ մեղքը (յուն. ՝ hamartía )։

Փիլոն, Պլատոնի նման կ՚անտեսէր երկրային նիւթեղէնութիւնը ( Materialism ) եւ յունական փիլիսոփայութեան հետեւելով, կը նպատակադրէր՝ հոգիի ազատ ագր ութիւնը։

Հոգիի ազատ ագր ութեան համար, սակայն, Փիլոն չէր ընտր ե ր ստոյիկեան փիլիսոփայութեան ուղին, որ մարդկային «մասնակի լօգոս»ին եւ տիեզերա կան «ընդհանուր լօգոս»ին վերամիացումն է, որովհետեւ սա Փիլոնի համար անկարելիութիւն մըն է։ Փիլոն, հրէական աստուածաբանական ուղին ընտրելով կը ձգտէր աստուածտեսութեան [19] (յուն. ՝ theoptía)։

Հոգիի այս ազատ ագր ութիւնը տեղի կ՚ունենայ տեսակ մը անմարմնացումի միջոցով, երբ հոգին կը յաջողի զուտ ոգեղէն ոլորտի մը մէջ մտնել, ուր կարելի է նման օրինակ աստուածտեսութիւն մը։

Փիլոնի Ալեքսանդրացիի աստուածտեսութեան այս գաղափարը, թէեւ խորհրդապաշտութեան (Mysticism) տպաւորութիւն մը կը թողու, սակայն Փիլոն երբեք խորհրդապաշտ մը չէր, ընդհակառակը, Փիլոնի համաձայն Աստուծոյ հետ մարդոց խորհրդապաշտական ( միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) միութիւն մը (լատ. ՝ unio mystica) անկարելիութիւն մըն է, նկատի ունենալով երկնային բնազանցական աշխարհի ու երկրային նիւթեղէն աշխարհի իր խիստ բաժանման գաղափարը։ Նոյն պատճառով ալ, բոլորովին անկարելի է մարդկային «մասնակի լօգոս»ին եւ տիեզերական «ընդհանուր լօգոս»ին վերամիացումը (ինչպէս վերը յիշուեցաւ)։  

Փիլոնի համաձայն, դէպի Աստուած տանող ճիշդ ուղին բարոյագիտութեան ուղին է, այլ խօսքով՝ առաքինի կենցաղը։ Այստեղ, Փիլոն կրնար միայն մովսիսական օրէնքներն ու պատուիրանները նկատի ունենալ, սակայն ան որպէս գերագոյն նպատակ կը շեշտէ նաեւ ստոյիկեան շատ օրինակելի անտարբերութիւնը (յուն. ՝ adiaphoría, անգլ. ՝ Indefference, գերմ. ՝ Indifferenz ), նոյնիսկ՝ ան զգայութիւնը (յուն. ՝ apátheia, անգլ. ՝ Apathy, գերմ. ՝ Apathie), որոնց միջոցով կարելի է կիրքերը զսպել եւ տառապանքները մեղմել։ Ստոյիկներու նման, մարդ պէտք է ապրի առաքինի ու պարզ կեանքով մը, որ առնչուած է ընդհանուր մարդասիրութեան (յուն. ՝ philanthrôpía )։

Մարդը սակայն, լոկ իր անձնական կամքի ուժով, չի կրնար առաքինի կեանք մը ունենալ։ Աստուած առաքինութիւնները կը զետեղէ մարդոց հոգիներուն մէջ եւ ով որ ամբողջութեամբ Աստուծոյ կը նուիրուի՝ կրնայ կատարելութեան հասնիլ։ Փիլոնի համաձայն, նմանօրինակ աստուածտեսութիւն մը կարելի է նաեւ երկրային կեանքի ընթացքին։

Փիլոնի այլաբանական մեկնութիւնները

Փիլոն յունական փիլիսոփայութենէն սորված էր եւ անձամբ կ՚օգտագործէր գրութեան մը մեկնութեան երկու ձեւեր. -

առաջինը՝ անոր բառացի ու գրական իմաստին (Literal Sense) բացայայտումն է եւ

երկրորդը՝ անոր այլաբանական իմաստին (Allegorical Sense) բացայայտումը։

Փիլոն, Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի մեկնութեան ատեն, յաճախ միաժամանակ կ՚օգտագործէր յիշեալ երկու ձեւերը, որոնք իրեն համար ամբողջութիւն մը կը կազմեն, ինչպէս կենդանի էակի մը օրինակը. - հոն՝ տեսանելի նիւթական մարմինը կը խորհրդանշէ բառացի գրական իմաստը, իսկ հոգին՝ անտեսանելի այլաբանական իմաստը, որ թաքնուած է բառերու ետին (տե՛ս Փիլոնի De vita contemplativa երկը, էջ 78)։

Հնգամատեանի այլաբանական խոր իմաստը, սակայն, հասանելի է միայն սակաւաթիւ մարդոց, որոնք փիլիսոփայական կրթութիւն ունին։ Այս պատճառով, մարդոց մեծամասնութեան համար, անհրաժեշտութիւն մըն է բառացի գրական իմաստին ուսուցումը։  

Փիլոնի համաձայն, Մովսէս մարգարէի կազմած Սբ. Գիրքի Հնգամատեանը, իր յունարէն «Եօթանասնից» թարգմանութեամբ, կը ներկայանար, որպէս գերագոյն փիլիսոփայութիւն, որմէ, ժամանակի ընթացքին, յոյն փիլիսոփաները շատ բան սորված են։

Փիլոն, այլաբանական մեթոդով (Allegorical Sense) կը մեկնաբանէ Մովսէսի Հնգամատեանը եւ կը փորձէ փաստել, որ Մովսէս մարգարէ իր նախահայրերու պարզ պատմութիւնը չէ շարադրած միայն, այլ իրականութեան մէջ, զանոնք ներկայացուցած է որպէս փիլիսոփայական առաքինութեան կենդանի տիպարներ։

Փիլոնի այլաբանական մեկնութեամբ, օրինակի համար Հնգամատեանի Ադամը կը խորհրդանշէ՝ մարդկային «միտքը» (կամ մտածողութիւնը, յուն. ՝ nous), Եւան՝ մարդկային «ընկալումը» (կամ ըմբռնումը, յուն. ՝ aisthêsis), Դրախտը կամ Եդեմի պարտէզը՝ «գերագոյն հաճոյքն ու ցնծութիւնը», իսկ դրախտի 4 գետերը (Ծննդոց - Genesis 2 / 10-14) կը խորհրդանշեն 4 առաքինութիւնները, հետեւեալ ձեւով. - Փիսոն՝ «ողջախոհութիւնը», Գեհոն՝ «լրջախոհութիւնը», Տիգրիսը՝ «արիութիւնը» եւ Եփրատը՝ «արդարութիւնը», ապա օձը՝ կը խորհրդանշէ՝ «կիրքը», Ադամի որդի Կայէնը՝ «սոփեստական եսասիրութիւնը», անոր կրտսեր եղբայր Աբէլը՝ «բարեպաշտութիւնը», Իսահակի որդի Եսաւը՝ «յիմարութիւնը», անոր կրտսեր եղբայր Յակոբը՝ «ճգնաւորական կեանքը», իսկ Իսահակի հայր Աբրահամը՝ «սորվելու առաքինութիւնը», եւայլն…։

Յոյն փիլիսոփայ Սոկրատէսէն առաջ, այսպէս կոչուած նախասոկրատեան յոյն փիլիսոփաները, առաւելաբար կը հետաքրքրուէին բնութեամբ եւ գոյութեան հիմնական 4 նախանիւթերով (յուն. ՝ archê), որոնք են. - կրակը, օդը, ջուրը եւ հողը։

Վերոյիշեալ 4 նախանիւթերը կը գտնենք նաեւ Աստուածաշունչի Հին եւ Նոր Կտակարաններուն մէջ, զանազան այլաբանական իմաստներով։

Հնգամատեանի սկիզբը, այսինքն «Գիրք Ծննդոց»ին (Genesis) սկիզբը, կը նկարագրուի Աստուծոյ վեցօրեայ ստեղծագործութիւնները։ Փիլոն, մեծ ճարտարութեամբ, կը համեմատէ ու այլաբանական որոշ առնչութիւններ կը գտնէ մէկ կողմէն աստուածաբանական ստեղծագործութիւններուն եւ միւս կողմէն փիլիսոփայութեան մէջ, թէ՛ պիւթագորական թիւերու խորհրդանշանակութեան (Number Symbolism) եւ թէ Պլատոնի գաղափարներու ուսմունքին (Doctrine of Ideas) միջեւ։

Փիլոնի այլաբանական մեկնութեան գլխաւոր յատկանիշը կը կազմէ՝ կերպարներու եւ իրադարձութիւններու պարագային եռադաս բաղդատութիւններու [20] (լատ. ՝ tertium comparationis) որոնումը ու անոնց փոխաբերական իմաստներու բացայայտումը։ Վերջին հաշուով, Փիլոնի գլխաւոր նպատակը եղած է, այլաբանական մեկնութեանց միջոցով, Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի մէջ յիշուած առանձնայատկութիւններուն ընդհանրական իմաստին որոնումն ու ճանաչումը։ 

Փիլոն, որպէս աստուածաբան, ինչպէս նաեւ որպէս հրեայ համայնքի ներկայացուցիչ, այլաբանական մեկնութեան կողքին կը շեշտէր նաեւ Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի պատուէրներուն բառացի գրական իմաստը եւ անոնց իրապէս հետեւելու հարկադրութիւնը։ Այլ խօսքով, Փիլոնի համաձայն, Հնգամատեանի օրէնքներն ու պատուէրները, իրենց զոյգ՝ մակերեսային ու խորաթափանց իմաստներով, ինչպէս նաեւ հոն արծարծուած փիլիսոփայական տեսակէտներով կու գային զիրար ամբողջացնել ու լրացնել։

Փիլոնի փիլիսոփայական այլաբանական մեկնութեան «կրկնակի իմաստի եղանակը» (բառացի եւ այլաբանական իմաստ) հետագային մեծ ազդեցութիւն պիտի ունենար, մանաւանդ Հին Դարու (Antiquity) վերջաւորութեան (4-րդ դարուն) եւ Քրիստոնեայ Միջնադարու (Middle Ages) ընթացքին։

Այս իմաստով յիշատակելի է նաեւ «քառապատիկ իմաստի եղանակը»։ 

Եւրոպայի մէջ, վանական Յովհաննէս Կասիանոս (Johannes Cassianus, 360 – 430 թ. ), հետեւելով Պօղոս Առաքեալի «Հաւատք-Սէր-Յոյս» եռեակին, կը կազմէ «քառապատիկ իմաստի եղանակը», բառացի գրական իմաստին վրայ աւելցնելով 3 այլաբանական իմաստներ եւս, հետեւեալ ձեւով. -

Բառացիգրական իմաստ (Literal Sense),

Այլաբանական–վարդապետական իմաստ (Allegorical-Dogmatical Sense), որ առնչուած է հաւատքին,

Այլաբանական–բարոյական իմաստ (Tropological-Moral Sense), որ առնչուած է սիրոյ եւ

Այլաբանական–վախճանաբանական իմաստ (Anagogical-Eschatological Sense), որ առնչուած է յոյսին։

Հ եղինակ ը ի ր միտքը կը պարզաբանէ Երուսաղէմի հետեւեալ օրինակով. -

Երուսաղէմ, բառացիգրական իմաստով «պատմական քաղաք» մըն է ՝ Միջին Արեւելքի մէջ,

Երուսաղէմ, այլաբանական–վարդապետական իմաստով կը բացայայտէ՝ «Քրիստոսի Եկեղեցին»,

Երուսաղէմ, այլաբանական–բարոյական իմաստով կը բացայայտէ ՝ «մարդկային հոգին» եւ

Երուսաղէմ, այլաբանական–վախճանաբանական իմաստով կը բացայայտէ ՝ «Աստուծոյ երկնային քաղաքը»։

Նոր Դ արու ( New Age ) սկիզբը, Բողոքական Եկեղեցւոյ հիմնադիր Մարտին Լութերի (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ) եւ այլ բարեկարգիչներու կողմէ խստիւ կը քննադատուի ու կ՚արժեզրկուի « քառապատիկ իմաստի եղանակը », իսկ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կրօնագիտութեան (Cathechism) մէջ, ան կը կրէ որոշ փոփոխութիւններ։

Փիլոնի աստուածիմաստութիւնը  

Փիլոն, կը զանազանէ եւ նոյնիսկ ամբողջովին կը բաժնէ ՝ մտացածին հոգեւոր աշխարհը (յուն. ՝ kósmos noêtos ), զգայական երեւութական աշխարհէն (յուն. ՝ kósmos aisthêtós )։

Փիլոնի յիշեալ երկու աշխարհներու բաժանումը այնքան խիստ է, որ Սբ. Գիրքի Հնգամատեանին մէջ ներկայացուած Աստուծոյ երեւոյթը անկարելի կը թուի, որովհետեւ նմանը իր նմանով կարելի է ճանչնալ (գրաբար ասոյթով՝ «նման զնմանն ճանաչէ»), ուրեմն Փիլոնի համաձայն՝ Աստուծոյ ճանաչումը, որպէս «Ինքնին Գոյ» [21] մարդոց կողմէ անկարելի է։ Նաեւ մարդ, իր վախճանական ճակատագրով չի կրնար յաւիտենական Աստուածը ճանչնալ, որ իր վեհութեամբ ամէն բանէ վեր ու անվախճան է։ Այստեղ, Փիլոն երբեք նկատի չէ առած Աստուծոյ ինքնայայտնութիւնը (անգլ. ՝ Self-revelation), որ ընդունուած է յուդայական եւ քրիստոնէական կրօններուն մէջ։

Փիլոնի համաձայն, Աստուծոյ մասին կարելի է ըսել կամ արտայայտել միայն ա՛յն, ինչ որ ան չէ, այսինքն Աստուծոյ մասին մեր դրական արտայայտութիւնները չեն համապատասխաներ Աստուծոյ էութեան։ Այս պատճառով, փիլիսոփայ Փիլոն Ալեքսանդրացի կը նկատուի Ժխտական Աստուածաբանութեան [22] ( Negative Theology ) հնադարեան հիմնադիրներէն մէկը։

Անշուշտ Փիլոնի այս դիրքաւորումը լի է հակասութիւններով, որովհետեւ ան միաժամանակ Աստուծոյ որոշ յատկութիւնները կը հետեւցնէ անոր գերագոյն կատարելութենէն, ինչ որ ինքնին դրական արտայայտութիւններ են, միւս կողմէ չընդունիր դրական արտայայտութիւնները։

Որպէս եզրակացութիւն կարելի է հետեւցնել, որ մէկ կողմէն ունինք ստեղծուած, արարուած նիւթական աշխարհ մը եւ միւս կողմէն՝ անսկիզբ ու անվախճան Աստուած մը, որու էութիւնը մեզի համար անիմանալի ու անըմբռնելի կը մնայ. այսուհանդերձ մարդիկ Աստուծոյ կու տան բնազանցական դրական յատկանիշներ (ինչպէս՝ «Բացարձակ Գոյը», «Գերագոյն Առաքինութիւնը», «Գերագոյն Կատարելութիւնը» կամ «Գերագոյն Իմաստութիւնը») եւ զինք կը բաժնեն մարդկային նիւթական աշխարհէն, որ Պլատոնի համաձայն նաեւ «չարը» կը խորհրդանշէ։ 

Նկատի ունենալով վերոյիշեալ երկնային (մտացածին, հոգեւոր, անսկիզբ ու անվախճան) աշխարհի ու երկրային (զգայական, երեւութական, նիւթական ու ստեղծուած) աշխարհի խիստ բաժանումը, Փիլոն կ՚որոնէ ելք մը, որով կարելի ըլլայ ամենաբարի ու ամենակատարեալ Աստուծոյ եւ թերի ու անկատար աշխարհի միջնորդութիւնը։

Փիլոն Ալեքսանդրացիի համաձայն, մենք (մարդիկ), թէեւ ի վիճակի չենք եւ չենք կրնար զԱստուած, որպէս «Ինքնին Գոյ» ընկալել, բայց կրնանք անոր ուժը (յուն. ՝ dynameis) ընկալել, որ կը բացայայտուի Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի «Տէր» (յուն. ՝ kýrios, լատ. ՝ dominus) արտայայտութեան մէջ։

Փիլոն նաեւ այդ ուժը կը ներկայացնէ որպէս երեք ուժեր, նկատի ունենալով՝ «Աստուծոյ Բարին», «Աստուծոյ Հեղինակութիւնը», որոնց կապը կ՚ամրապնդուի երրորդ ուժով մը, որ «Աստուծոյ Բանն» է։ Փիլոն յիշեալ երեք ուժերը «Երեքութիւն» կը կոչէ։ Այս գաղափարը, հետագային պիտի տեսնենք նաեւ Քրիստոնէական կրօնի մէջ, ուր միակ Աստուծոյ երեք անձերը՝ «Հայրը», «Որդին» եւ «Հոգին» կը կազմեն անբաժանելի «Երրորդութիւն» մը։

Փիլոն յատկապէս կը կարեւորէ «Բանը» [23] (յուն. ՝ lógos), որպէս Աստուծոյ կերպը կամ պատկերը, որ կը բնակի Աստուծոյ մէջ եւ առնչուած է արարուած աշխարհին ։ Փիլոն երբեմն նոյնիսկ Բանը կը կոչէ «Երկրորդ Աստուած» (յուն. ՝ deuteros theós) կամ «Որդի Աստուծոյ» (յուն. ՝ hyios theós)։ Եթէ մենք (մարդիկ) առաջին Աստուածը չենք կրնար ճանչնալ, սակայն Աստուածային Բանը կրնանք ճանչնալ՝ մեր իմացականութեան ուժով։

Նոր Կտակարանի Յովհաննու Աւետարանի (Աւետարան ըստ Յովհաննու, Joh. 1/1-3) սկիզբն ալ, մեծ կարեւորութեամբ կը յիշուի «Բանը» [24] (յուն. ՝ lógos), որ Յիսուս Քրիստոսը մատնանշող ակնարկութիւն մըն է ։              

Քրիստոնէական բացատրութեամբ, Աստուծոյ Որդւոյն (Յիսուս Քրիստոսի) ակնարկելով, Յովհաննու Աւետարանին մէջ (Joh. 1/14) կը կարդանք նաեւ, որ «Բանը մարմին եղաւ ու մեր մէջ բնակեցաւ»։ Այլ խօսքով «Բանը» նոյնինքն Աստուծոյ Որդի՝ Յիսուս Քրիստոսն է, որ մարմնացաւ եւ մարդոց հետ բնակեցաւ։

Փիլոն եւս, ինչպէս վերը նշեցինք, «Բանը» կը կոչէ նաեւ «Որդի Աստուծոյ», անշուշտ առանց ակնարկելու Քրիստոնէութեան հիմնադիր Յիսուս Քրիստոսի ն ։

Իրականութեան մէջ, «Բանը», որպէս «Աստուծոյ Որդի» [25] հրէական աւանդութեանց չի համապատասխաներ, անոր ծագումը առաւելաբար պէտք է փնտռել հին յունական փիլիսոփայութեան մէջ։

«Բանը», որպէս հասկացութիւն, առաջին անգամ կը տեսնենք յոյն փիլիսոփայ Հերակլիտոս Եփեսոսցիի (յուն. ՝ Hêrákleitos ó Ephésios, մօտ. 540/520 – 483/460 մ. թ. ա. ) երկերուն մէջ, որմէ անցած է Ս տոյիկներուն եւ հասած Փիլոնի ու աւելի ուշ՝ Յովհանն էս Աւետարանի չին ։  

Փիլոնի համաձայն, յաւիտենական «Բանը» ի՛նքն է, որ կը ղեկավարէ բոլոր հրեշտակները եւ կը միջնորդէ մարդոց, այսինքն մարդկային նիւթական աշխարհին եւ բնազանցական ( Metaphysics ) աննիւթական Աստուծոյ միջեւ։ Այլ խօսքով, յաւիտենական «Բանը», որպէս միջնորդ, մարդոց խնդրանքներն ու աղօթքները կը հասցնէ Աստուծոյ եւ Աստուծոյ պատուիրանները կը փոխանցէ մարդոց։ Փիլոնի « Բանը », որպէս «Երկրորդ Աստուած» անուան ում ը, բոլորովին նոր գաղափար մըն էր, որ հետագային, Նոր-Պիւթա գ որականութեան ( Neo-Pythagoreanism ) եւ Միջին-Պլատոնականութեան ոլորտներու մէջ ունեցաւ իր տարբերակը։

Թէ՛ Փիլոնի ապրած ժամանակաշրջանին եւ թէ անկէ յետոյ, վերոյիշեալ փիլիսոփայական ուղղութիւններու մօտ միտում մը յառաջացած էր, որ անդրանցական (Transcendental) ու աննիւթական Աստուածը, որպէս Գերագոյն Էութիւն, աշխարհէն բոլորովին կամ որքան որ կարելի է աւելի բաժնէին։ Այսուհանդերձ, աշխարհի ու Աստուծոյ միջեւ, ասդենականի ու անդենականի միջեւ կապ մը պահելու համար, անոնք շատ նպատակայարմար գտան «Երկրորդ Աստուծոյ» մը գոյութիւնը, որ ինչպէս նշեցինք, Պլատոնի «Տիմաիոս» (յուն. ՝ Tímaios) երկի Դեմիուրգոս [26] (յուն. ՝ Dêmiourgós) աստուածն էր, որ կը ներկայանար որպէս «ստեղծագործ արարիչ աստուած»։

Պլատոնի համաձայն, ինչպէս նշեցինք, նիւթը առաջին հերթին կը ներկայացնէ նաեւ «չարը» եւ այս նիւթին հետ գործ ունեցողը եւ անով ու հանճարեղ գաղափարներու միջոցով ողջ տիեզերքը ստեղծագործողը՝ «Երկրորդ Աստուածն» է, որ նաեւ գլխաւոր պատասխանատուն է աշխարհի ոչբարի ու ոչլաւ իրավիճակին, մինչ գերագոյն ու միակ «Առաջին Աստուածը» կը մնայ իր անեղծ ու ամենասուրբ բարձունքին վրայ եւ աշխարհի մէջ տիրող այս վատ իրավիճակին պատասխանատուն չի նկատուիր։

Փիլոնի Երկերը

            Փիլոն Ալեքսանդրացին եղած է արգասաբեր հեղինակ մը։ Մեզի հասած են 50 գրութիւններ, մեծ մասամբ՝ յունարէն, սակայն մաս մըն ալ միայն լատիներէն ու հայերէն թարգմանութիւններով, որոնց յունարէն բնագիրները ժամանակի ընթացքին կորսուած են։ Փիլոնէն նուազագոյն 20 – 25 յաւելեալ գրութիւններ կորսուած կը նկատուին։

            Փիլոն Ալեքսանդրացիի կարեւորագոյն երկերը, կարելի է բաժնել 3 հիմնական խումբերու. -

Աստուածաբանական գրութիւններ

Փիլոնի երկերու մեծամասնութիւնը կը կազմէ իր աստուածաբանական – մեկնաբանական գրութիւնները։ Գլխաւորաբար յիշատակելի են Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի (Հին Կտակարանի) բազմաթիւ մեկնութիւնները, ինչպէս նաեւ մենագրութիւնները ՝ աստուածաշնչեան մարգարէներու, Աբրահամի, Մովսէսի, Յովսէփի, Նոյի եւ ընդհանրապէս առաքինութիւններու ու օրէնք ներ ու մասին։

Հ այերէնով եւս կան աստուածաբանական - մեկնաբանական գրութիւններ, որոնք իր ատենին յունարէնէ ն թարգմանուած էի ն։ (Տե՛ս վարը)

Պատմական գրութիւններ

Փիլոնի պատմական գրութիւնները ամփոփուած են 4 երկերու մէջ. -

Տեղեկութիւններ հր ե աներու ծագման, աւանդութիւններուն ու օրէնք ներ ուն մասին՝ „ Apologia pro Iudaeis“ երկով.

Ալեքսանդրիոյ մօտերը գտնուող հր ե այ համայնքի մը իրավիճակին մասին՝ „ De vita contemplativa“ երկով.

Ալեքսանդրիոյ հր ե աներու կրած զանազան հալածանքներուն մասին՝ „ In Flaccum“ երկով. եւ

Հռոմ, Կալիգուլա կայսեր ուղարկուած հրէական պատուիրակութեան մը մասին (40 թ. ), որուն Փիլոն անձամբ կը մասնակցէր՝ „ Legatio ad Gaium“ երկով։

Փիլիսոփայական գրութիւններ

Այլ 5 հատորներու մէջ ամփոփուած են Փիլոնի փիլիսոփայական գրութիւն ներ ը, նիւթ ունենալով. -

Ստոյիկեան զրոյց, մարդոց ազատութեան մասին` „ Quod omnis probus liber sit“ երկով.

Ստոյիկեան նախատեսութիւնները՝ „ De providentia“ հրատարակուած 2 հատորով.

Տիեզերքի անխորտակելիութիւնը կամ յաւիտենականութիւնը նիւթով ՝ „De aeternitate mundi“ երկով.

Միայն հայերէն թարգմանութեամբ՝ „De animalibus“ երկը, որ երկխօսու թիւն մըն է Ալեքսանդրի հետ, թէ ՝ անասուն կենդանիները արդեօք բանա կան ութիւն ունի՞ն։    

Երկու Հայերէն գ ի րքեր

Մխիթարեան միաբան Հայր Մկրտիչ Աւգերեան ի կողմէ գրուած, «Փիլոնի Եբրայեցւոյ մնացորդք ի Հայս» (հայերէնգրաբար եւ լատիներէն) երկու երկերը. -

Բանք երեք ձեւ ի լոյս ընծայեալք: Ա. Բ. Յաղագս նախախնամութեան եւ Գ. Յաղագս կենդանեաց (Sermones tres hactenus inediti. I et II De provi - dentia, et III De animalibus…), 1822 թ. Վենետիկ։

Մեկնութիւն Ծննդոց եւ Ելից, ճառք ի Սամփսոն, ի Յովնան եւ յերիս մանկունս կամ ի հրեշտակս: (Ի հին թարգմանութենէ եղելոյ ի Յոյն բնագրէ ի ձեռն սրբոց  թարգմանչաց մերոց յեղեալ ի լատին բարբառ = Philonis Judaei Paralipomena Armena), 1826 թ. Վենետիկ։

Փիլոնի ազդեցութիւնը

Ուսումնասիրութեանս սկիզբը արդէն նշած եմ, որ Փիլոն մեծ ազդեցութիւն ունեցած է հետագայ Քրիստոնէութեան եւ Նոր-Պլատոնական (Neo-Platonism) փիլիսոփայական ուղղութեան վրայ։

Միջնադարու Հայրաբանական [27] (Patristik) շրջանի Եկեղեցւոյ Հայրերէն շատեր յիշատակած են Փիլոնի անունն ու գործը եւ բաւական օգտուած են անոր Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի այլաբանական մեկնութիւններէն։

Եկեղեցւոյ Հայրերէն կարելի է յիշել. -

Կղեմէս (Կիւրեղ) Ալեքսանդրացի (յուն. ՝ Klêmês Alexandreús, 150 – 215 թ. ),

որ իր կարգին փորձեց ք րիստոնէ ական աստուածաբանութիւնը եւ յունական փիլիսոփայութիւնը համադրել ։ Եղած է Ալեքսանդրիոյ աստուածաբանական դպրոցի վաստակաւոր ուսուցիչը ապա անոր տնօրէնը։ Հե-ղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ շատերը հայերէնի թարգմանուած են։ Հայերու կողմէ ընդունուեցան նաեւ իր դաւանաբանական բանաձեւերէն շատերը։  

Օրիգենէս Ալեքսանդրացի (յուն. ՝ Ôrigénês Alexandreús, 185 – 254 թ. ),

որ աշակերտած է վերոյիշեալ Կղեմէս Ալեքսանդրացի ին եւ եղած՝ Պլատոնականութեան (Platonism) մեծ ջատագովը ։ Հեղինակ է աստուածաշնչեան մեկնութիւններու բազմաթիւ երկերու, որոնց բովանդակութիւնը, մասամբ, վիճելի էին Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ համար։ Օրիգենէսի մահէն ետք (մանաւանդ՝ 4-րդ մինչեւ 6-րդ դարերուն), կը շարունակուին իր կարգ մը գաղափարներուն շուրջ յարուցուած վիճաբանութիւնները։

«Ադամանտիոս» (Adamantios = ադամանդեայ) անուանեալ այս փիլիսոփայ աստուածաբանը պէտք չէ շփոթել իրեն անուանակից ու ժամանակակից հեթանոս փիլիսոփայ Օրիգենէսի հետ, որ 268 թուականին մահացած Նոր-Պլատոնականութեան հետեւող փիլիսոփայ մըն էր։   

Եւսեբիոս Կեսարացի (յուն. ՝ Eusébios,  260  – 340 թ. ),

որ որպէս նշանաւոր պատմաբան - աստուածաբան գրած է ընդհանրական Եկեղեցւոյ սկզբնական շրջանի պատմութիւնը։ Պատմական գրութիւններէն մաս մը, առկայ է միայն՝ 6-րդ դարու հայերէն թարգմանութեամբ, որոնցմէ մեծապէս օգտուած են նաեւ հայ պատմաբանները։ Եւսեբիոս, 313 թուականին ընտրուած է Կեսարիոյ եպիսկոպոս։ 325 թուականին ան կը մասնակցի Տիեզերական առաջին ժողովին՝ Նիկիոյ մէջ։ Հեղինակ է պատմական եւ կրօնական բազմաթիւ երկերու։

Գրիգոր Նիւսացի (յուն. ՝ Gr ê gόrios Nýsses, 335 – 394 թ. ),

որ եղած է իր ժամանակի նշանաւոր փիլիսոփայ–աստուածաբաններէն մէկը։ Կեսարիոյ եպիսկոպոս Բարսեղ Կեսարացիի կրտսեր եղբայրն է։ Իր եղբօր կարգադրութեամբ կը դառնայ եպիսկոպոս Սեբաստիոյ եւ հայաբնակ Նիւսսա քաղաքին։

Գրիգոր Նիւսացի, իր գործօն մասնակցութիւնը կը բերէ նաեւ 381 թուականին գումարուած Տիեզերական երկրորդ ժողովին, որ նաեւ կը կոչուի Կոստանդնուպոլսոյ առաջին ժողով։ Պաշտպան Երրորդութեան հաւատքին ու ընդդիմադիր՝ Արիոսականութեան (Arianism), որ Որդի Աստուածը եւ Հոգի Աստուածը համազօր չէր նկատեր Հայր Աստուծոյ հետ։

Ան սրբադասուած է թէ՛ Հայ եւ թէ ընդհանրական եկեղեցիներուն կողմէ։

Գրիգոր Նիւսացի, եղբայրը Բարսեղ Կեսարացի ( Basilius of Caesarea, 330 – 379 թ. ) եւ ասոնց ընկերն ու գործակիցը՝ Գրիգոր Նազիանզացի (Gregory of Nazianzus, 329 – 390 թ. ) կը կազմեն Կապադովկիացի 3 նշանաւոր Եկեղեցւոյ Հայրերը, որոնք անուղղակիօրէն կ՚առնչուին Ալեքսանդրիոյ աստուածաբանական դպրոցին։

Ամբրոսիոս Միլանեցի (լատ. ՝ Ambrosius, 339 – 397 թ. ),

որ եղած է Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ սկզբնական շրջանի չորս սրբադասուած Եկեղեցւոյ Հայրերէն առաջինը ( միւս երեքն են՝ Հիերոնիմոս, Օգոստինոս Երանելի եւ Մեծն Գրիգոր Ա. Պապը ) ։ Ամբրոսիոս, որ նշանաւոր քաղաքագէտ մըն էր, նշանակուած է հիւսիսային Իտալիոյ Միլան քաղաք ի եպիսկոպոս, ուր 387 թուականին, քրիստոնեայ մկրտած է Օգոստինոս Երանելին (տե՛ս վարը)։ Ս րբադասուած Ամբրոսիոս հեղինակ է շարք մը երկերու եւ շարականներու։

Հիերոնիմոս (լատ. ՝ Hieronymus, 347 – 420 թ. ),

որ եւս Կաթոլիկ եկեղեցւոյ սկզբնական շրջանի, սրբադասուած, չորս Եկեղեցւոյ Հայրերէն մէկն է։ Հիերոնիմոս եղած է նշանաւոր աստուածաբան մը, հանրածանօթ իր խիստ ճգնաւորական կեանքով։   Ան կատարած է Աստուածաշունչի Հին Կտակարանի առաջին լատիներէն թարգմանութիւնը եւ բարելաւած՝ Նոր Կտակարանի արդէն գոյութիւն ունեցող լատիներէն թարգմանութիւնը։ Հեղինակ է նաեւ կրօնական ու աստուածաբանական այլ երկերու։

Օգոստինոս Երանելի (լատ. ՝ Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ),

որ եւս եղած է Կաթոլիկ եկեղեցւոյ սկզբնական շրջանի սրբադասուած չորս Եկեղեցւոյ Հայրերէն մէկը։ Ուղղափառ Եկեղեցւոյ կողմէ ան կը դասուի՝ երանելիներու կարգը, նաեւ հայերու մօտ ծանօթ է, որպէս Օգոստինոս Երանելի։ Երիտասարդ Օգոստինոս, երկա՜ր տարիներ հետեւած է արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւն նկատուող Մանիքէութեան (Manicheism), ինչպէս նաեւ փիլիսոփայական յունական կարգ մը ուղղութիւններու, ինչպէս   կասկածապաշտ Ստոյիկութեան (Stoicism) ու Նոր-Պլատոնականութեան (Neo-platonism)։ Աւելի ուշ, 33 տարեկանին, քրիստոնեայ մկրտուած է վերոյիշեալ Միլանի եպիսկոպոս Ամբրոսիոսի կողմէ։ Օգոստինոս եղած է նշանաւոր փիլիսոփայ - աստուածաբան մը։ Հեղինակ է աստուածաբանական եւ փիլիսոփայական որակաւոր երկերու, որոնք մինչեւ այսօր ուսումնասիրութեան նիւթեր կը մատակարարեն։  

Մեծ է նաեւ Փիլոնի ազդեցութիւնը բովանդակութեան առումով, մանաւանդ Քրիստոնէութեան վրայ։ Արդ, Քրիստոնէական կրօնագիտութեան համար, հետաքրքրութեան առարկայ դարձան, յատկապէս Փիլոնի կողմէ մշակուած, հետեւեալ 3 նիւթերը. -

Երրորդութիւնը. -

Փիլոն Ալեքսանդրացիի կողմէ, Աստուծոյ առնչուած 3 ուժերը՝ «Աստուծոյ Բարին», «Աստուծոյ Հեղինակութիւնը» եւ «Բանն Աստուծոյ», զորս Փիլոն Երեքութիւն կոչած է, հետագային պիտի տեսնենք նաեւ Քրիստոնէական կրօնի մէջ, ուր միակ Աստուծոյ 3 անձերը կը հանդիսանան՝ Հայրը, Որդին եւ Հոգին, որոնք Քրիստոնէութեան անբաժանելի Երրորդութիւն ը կը կազմեն։

  Բանը. -

Փիլոնի երեքութեան մէջ գտնուող 3-րդ ուժը, «Բանն Աստուծոյ», որ առաջին երկու ուժերը ամրապնդող կապն է, հետագային պիտի տեսնենք նաեւ Քրիստոնէական կրօնի մէջ, ուր երրորդութեան երկրորդ անձը, «Որդին», նոյնինքն «Բանն Աստուծոն» է, ինչպէս արդէն յիշուած է Յովհաննու Աւետարանի սկիզբը (Joh. 1/1-3), տե՛ս նաեւ էջ 58-ի էջատակի ծանօթագրութիւնը։

Այլաբանական մեկնութիւնը. -

Փիլոնի փիլիսոփայական այլաբանական մեկնութեան (Allegoric Exegese)   «կրկնակի իմաստի եղանակը», որ ինչպէս վերը նշուեցաւ, հետագային օգտագործուեցաւ նաեւ Քրիստոնէական Եկեղեցւոյ մէջ՝ բազմաթիւ Եկեղեցւոյ Հայրերու կողմէ։    

            Փիլոն որոշ ազդեցութիւն ունեցաւ նաեւ արդէն առկայ եւ հետագային յառաջացած փիլիսոփայական տարբեր ուղղութիւններուն վրայ, ինչպէս՝ Նոր- Պիւթագորականութեան ^[ծ-45] ( Neo-Pythagoreanism ), Միջին-Պլատոնականութեան եւ Նոր-Պլատոնականութեան ^[ծ-41] ( Neo-Platonism )։    

«Երկու աշխարհ». -

Յոյն փիլիսոփայ Պլատոն, իր «գաղափարներու ուսմունքով» արդէն կը զանազանէր՝ մտացածին հոգեւոր աշխարհը (յուն. ՝ kósmos noêtos ), զգայական երեւութական աշխարհէն (յուն. ՝ kósmos aisthêtós )։ Փիլոն եւս, կը զանազանէր եւ նոյնիսկ ամբողջովին կը բաժնէր յիշեալ երկու աշխարհները եւ այս բաժանումը Փիլոնի մօտ այնքան խիստ էր, որ Սբ. Գիրքի Հնգամատեանի մէջ ներկայացուած Աստուծոյ երեւոյթը փիլիսոփայ աստուածաբան Փիլոնի համաձայն բոլորովին անկարելի կը թուէր։ Այս իմաստով, Փիլոնի համաձայն՝ Աստուծոյ ճանաչումը մարդոց կողմէ անկարելիութիւն մըն է։ Հետագային, յիշեալ երկու աշխարհներու երեւոյթը կը գտնենք նաեւ Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայութեան մէջ։

«Երկրորդ Աստուած». -

Փիլոն Ալեքսանդրացի, իր 3 ուժերէն երրորդը Բանն Աստուծոյ, կը կոչէ նաեւ «Երկրորդ Աստուած», արդարեւ գաղափար մը, որ հետագային, Նոր-Պիւթակորականութեան եւ Միջին-Պլատոնականութեան ոլորտներու մէջ, ունեցաւ իր տարբերակը, որ պլատոնական Դեմիուրգոս (յուն. ՝ Dêmiourgós) աստուածն էր, ինչպէս նշուեցաւ «Փիլոնի աստուածիմաստութիւնը» բաժնին մէջ (էջ 56)։



Քննադատութիւն

Փիլոն Ալեքսանդացիի յուդայական աստուածաբանութիւնը յունական փիլիսոփայութեան հետ համադրելու ու առնչելու փորձը կարօտ է քննարկութեան, նկատի ունենալով յառաջացած կարգ մը անորոշութիւնները։

Գոյի կամ նոյնինքն Աստուծոյ գոյութեան բնութագրումի պարագային, Փի - լոն բացայայտօրէն կը տատանի՝ Աստուծոյ փիլիսոփայական եւ իր կողմէ յոյժ գերադասելի Հին Կտակարանի Հնգամատեանի հասկացութ իւններուն միջեւ եւ անվճռական կը մնայ։

Մինչ Աստուծոյ փիլիսոփայական հասկացութիւնը կը ներկայանայ, որպէս «ԳՈՅԸ» (յուն. ՝ to on), Աստուածաշնչեան Հնգամատեանի երկրորդ գիրքին մէջ (Ելից 3/14), ան կը ներկայանայ, որպէս «ՈՐ ԷՆ» [28] (յուն. ՝ ho ôn)։ 

Փիլոնի բարոյագիտութեան (տե՛ս էջ 53), աստուածտեսութեան (theoptía) բաժնին մէջ տեսանք, որ Աստուծոյ մասին կարելի է ըսել միայն ա՛յն, ինչ որ Ան չէ (Ժխտական Աստուածաբանութիւն ^[ծ-21] = Negative Theology), այլ խօսքով, Աստուծոյ մասին մեր դրական բոլոր արտայայտութիւնները երբեք չեն համապատասխաներ Աստուծոյ իսկական էութեան։ Այդուհանդերձ Փիլոն զԱստուած բազմիցս կը կոչէ՝ «Բարի» կամ «Բարիի սկզբնաղբիւր», եւայլն…։

Նոյնպէս «Բանը» (յուն. ՝ lógos), որպէս միջնորդութեան ատեան, այնքան ալ յստակօրէն չէ բնութագրուած։ Փիլոն, երբեմն Պլատոնի հետեւելով՝ «Բանը» կը ներկայացնէ որպէս Աստուծոյ գաղափարը ու երբեմն Ստոյիկութեան հետեւելով՝ որպէս Աստուծոյ ներգործութեան ուժը եւ վերջապէս «Բանը» կը ներկայացնէ նաեւ որպէս իւրայատուկ անձնաւորութիւն, մանաւանդ երբ «Բանը», հրէական իմաստով հրեշտակներուն հետ կ՚առնչէ։

Փիլոնի համաձայն, եթէ մէկ կողմէն Բանը «գերագոյն գաղափար»ն է, որ կը պարփակէ բոլոր գաղափարները ու «գերագոյն ուժ»ն է, որ կը պարփակէ բոլոր ուժերը, միւս կողմէն սակայն Բանը նաեւ անձնաւորուած հրեշտակապետն է, որ կը ծանուցանէ Աստուծոյ յայտնութիւնը։ Այլ խօսքով, բոլորովին յստակ չէ, թէ «Բանը» կը ներկայանայ որպէս Աստուծոյ մէկ յատկանի՞շը, թէ ան իւրայատուկ անձ [29] (person) մըն է։

 

 

Գ. Գլուխ

 

Պլոտինոս

 

Հնադարեան յոյն փիլիսոփայ Պլոտինոս (յուն. ՝ Plôtínos, 205 – 270 թ. ) կը հանդիսանայ փիլիսոփայութեան Նոր-Պլատոնական ուղղութեան հիմնադիրը եւ անոր գլխաւոր ներկայացուցիչը։

Պլոտինոս ծնած է հարաւեգիպտական Լիւկոպոլիս ( Lykopolis, այսօր ՝ Աս - իութ = արաբ. ՝ أسيوط ) քաղաքին մէջ։ Ուսումը ստացած է Ալեքսանդրիոյ նշանաւոր դպրոցին, Museion -ի (= մուսաներու տաճար ) մէջ, ուսուցիչ ունենալով դարձեալ նշանաւոր փիլիսոփայ Ամմոնիոս Սակկաս (յուն. ՝ Ammônios Sakkás, 175 – 242 թ. ), որ կը նկատուի նախահայրը՝ փիլիսոփայական Նոր-Պլատոնական ուղղութեան։ 40 տարեկանին, Պլոտինոս փիլիսոփայական այս նոր ուղղութիւնը կը փոխադրէ Հռոմ, ուր եւ կը գործէ ամբողջ 25 տարիներ, մինչեւ իր մահը։

Մանրամասնելէ առաջ ՝ Պլոտինոսի կեանքի զանազան հանգրուանները, ընդհանրապէս Պլոտինոսի փիլիսոփայական միտքն ու մասնաւորաբար Նոր -Պ լ ատոնականութիւնը,  փիլիսոփայի գրական վաստակն ու անոր ազդեցութիւնը հետագայ փիլիսոփայական նոր ուղիին ( Նոր -Պ լ ատոնականութ եա ն ), ինչպէս նաեւ նոր կազմակերպուող ու արագօրէն տարածուող Քրիստոնէութեան վրայ, հարկ է նախ արագ ակնարկ մը նետել Հին Դարու վերջաւորութեան վրայ, քննարկել այդ շրջանի արեւմտեան փիլիսոփայական ուղղութիւններու եւ արեւելեան կրօններու փոխադարձ ազդեցութիւնները: Արդարեւ, իւրայատուկ ժամանակաշրջան մը, որ կը կոչուի նաեւ ՝ Աստուածիմաստութեան (յուն. ՝ theo - sophía) ժամանակա շրջան։

Վերոյիշեալ ժամանակաշրջանին մասին արդէն լայնօրէն անդրադարձած ենք այս մասի թէ՛ Ներածութիւն բաժնին մէջ (էջ 12) եւ թէ Փիլոն Ալեքսանդրացի ի յատուկ բաժնին մէջ (էջ 50) եւ այստեղ պիտի չկրկնուի ։



         Կ ենսագր ական գիծեր

Պլոտինոս (յուն. ՝ Plôtínos, 205 – 270 թ. ), ո՛չ մէկ տեղեկութիւն փոխանցած է իր ծնողքին,  նախահայրերուն կամ ընտանեկան պարագաներուն մասին։ Եր - բեք չէ յիշած իր ծննդավայրը եւ ծննդեան թուականը ։ Ան չէ նշած նաեւ իր ծննդեան տարեդարձները։ Նոյնիսկ թոյլ չէ տուած որ իր նկար ը կամ քանդակ ը պատրաստուի, որովհետեւ, իր բացատրութեամբ ՝ անձի մը մարմինը պատճէնն է իր ոգեկան անհատականութեան եւ անհեթեթ ու անհարազատ պիտի ըլլայ՝ այս պատճէնէն արուեստական պատճէն մը պատրաստել։ Իր բառ երով, ան պարզապէս «կ՚ամչնար մարմնի մը մէջ ըլլալուն համար»։

Պլոտինոսի կեանքին մասին գրած է իր շատ սիրելի աշակերտը, ասոր ական ծագում ունեցող Պորփիւրիոս ( Porphýrios, 232 – 304 թ. ), որ նաեւ Պլոտինոսի գլխաւոր երկին հրատարակողն է (այս մասին՝ հետագային)։ Պլոտինոսի մահէն ետք, իր աշակերտներու պատուէրով ժամանակի նշանաւոր արուեստագէտ նկարիչ Կարտերիոս ( Karterios ), իր յիշողութեան վրայ յենելով կը պատրաստէ յոյն փիլիսոփային դիմանկարը, որ ըստ Պորփիւրիոսի՝ շատ հարազատ է ։

232 թուականին, 27-ամեայ Պլոտինոս կը մեկնի Ալեքսանդրիա, որու նշանաւոր դպրոցին մէջ գլխաւորաբար փիլիսոփայութիւն կ՚ուսանի, ուսուցիչ ունենալով յոյն նշանաւոր փիլիսոփայ Ամմոնիոս Սակկաս (յուն. ՝ Ammônios Sakkás, 175 – 242 թ. ), նախահայրը Ն որ -Պ լատոնական փիլիսոփայական ուղղութեան։ Պլոտինոս մեծապէս ազդուած է իր ուսուցչէն, որ նմանութիւններ ունի դասական յոյն փիլիսոփայ Պլատոնի ուսուցիչ Սոկրատէսի հետ։ Թէ՛ Սոկրատէս եւ թէ Ամմոնիոս գրական աշխատանքներ չեն կատարած, այլ իրենց զօրաւոր ան հ ա տա կանութեամբ եւ արտասանած խօսքերով մեծ ազդեցութիւն ունեցած են իրենց աշակերտներուն վրայ։ Բացի իր ուսուցչէն, Պլոտինոս ազդուած է նաեւ 2- րդ դարու կիսուն Սուրիա ապրած յոյն փիլիսոփայ Նումենիոս Ապամայեցիէն (յուն. ՝ Noumênios, 2- րդ դար ), որու յոյն աշակերտներէն մէկը, Ամելիոս (յուն. ՝ Amélios Gentilianós, 3- րդ դար ), հետագային պիտի աշակերտէր նաեւ Պլոտինոսի ։

11 տարիներ Ալեքսանդրիա մնալէ ետք, երբ արդէն մահացած էր իր ուսուցիչ Ամմոնիոս Սակկաս, Պլոտինոս կ՚որոշէ ուսումնասիրել նաեւ հին պարսկա կան ո ւ հնդկական բազմերանգ կրօնափիլիսոփայութիւնները ։ Գորդեան Գ. [30] (Gordian III) կայսեր բանակի ն հետ միատեղ Անտիոքէն կ՚ուղղուի դէպի Արեւելք (243 թ. )։ Կայսեր Սասանեան Պարսկաստանի դէմ արշաւանքը, սակայն, կը ձախողի ու կայսեր մահէն ետք Պլոտինոս, փախուստ տալով, կը վերադառնայ ու շրջան մը կը բ նակի սուրիական Անտիոքի մէջ։  

245 թուականին, 40-ամեայ Պլոտինոս կը հաստատուի Հռոմ, ուր կը հիմնէ իր Ն որ -Պ լատոնական ուղղութեամբ փիլիսոփայութեան դպրոցը, որ հռչակաւոր կը դառնայ։ Թէ՛ Պլոտինոսի դպրոցի ուսուցման լեզուն եւ թէ իր երկերու լեզուն՝ յունարէն ն է ր ։ Դպրոցի առաջին տարիներուն, Պլոտինոսի կողքին կային նաեւ Ամմոնիոս Սակկասի երկու աշակերտները ( Օրիգենէս [31] եւ Հերենիոս ), որոնց հետ համաձայնութիւն կնքուած էր, որ իրենց ուսուցչի Ամմոնիոս Սակկասի ուսմունքը պիտի չհրապարակուի։ Հակառակ զանազան քննարկումներուն եւ հետազօտութիւններուն, այնքան ալ յստակ չէ, թէ այս համաձայնութիւնը ի՞նչ նպատակ կը հետապնդէր։ Քանի մը տարի ետք, երբ միւս երկուքը կնքուած համաձայնութիւնը խախտեցին, Պլոտինոս ինքը եւս ազատ զգաց։

Պլոտինոս կը վայելէր Հռոմի քաղաքական եւ մտաւորական շրջանակներու մեծ յարգանքը եւ իր հռչակը տարածուած էր ամբողջ Հռոմէական կայսրութեան մէջ։

Հռոմի իր դպրոցին մէջ, Պլոտինոս կը ջանար ուսուցման գործընթացին մասնակից դարձնել աշակերտները։ Այս նպատակով դասախօսութիւններու փոխարէն տեղի կ՚ունենային հաւաքական քննարկումներ, վիճաբանական ասուլիսներ եւ զրոյցներ։ Յաճախ քննադատական վիճաբանութիւններու նիւթ էին՝ յունական դասական փիլիսոփայութեան (Պլատոն ու Արիստոտէլ) եւ անկէ ետք յառաջացած ուղղութիւններու կարծիքներն ու հարցերը։

Պլոտինոսի նշանաւոր աշակերտներէն կարելի է յիշել. -

Պորփիւրիոս ( Porphýrios, 233 - 305 թ. ),

որ 263 թուականին Հռոմ հաստատուած էր եւ աշակերտած՝ Պլոտինոսի։ Հռոմ գալէն առաջ, Աթէնքի մէջ, ան եղած էր փիլիսոփայ Կասիուս Լոնգինոսի ( Cassius Longinus ) աշակերտը։ Ծագումով ասորի Պորփիւրիոս, ուսուցչի մահէն ետք գրի առած է անոր գլխաւոր գործը ու խմբագրած անոր կենսագրութիւնը, ինչպէս նաեւ ստանձնած ուսուցչի ն հիմնած նշանաւոր դպրոցի տնօրինութիւնը։ (Այս մասին տե՛ս նաեւ էջ 8 4, հետագայ «Նոր -Պ լատոնա կան ութիւն» բաժն ի տակ )։    

Ամելիոս Գենտիլիանոս (Amelios Gentilianos, 216 – 290 թ. ),

որ Պլոտինոսի առաջին աշակերտներէն կը նկատուի (246 թ. սկսեալ)։ Ան Հռոմ գալէն առաջ, Սուրիոյ մէջ, աշակերտած էր փիլիսոփայ Նումենիոս Ապամայեցիին (յուն. ՝ Noumênios, 2- րդ դար ) ։ Հետագային (268 թ. ) ան կը վերադառնայ Սուրիա։ 

Ցեթոս (յուն. ՝ Zêthos),

ծագումով արաբ բժիշկը, որ նաեւ մօտիկ բարեկամն էր Պլոտինոսին։ Ցեթոս մահացաւ իր ուսուցչէն առաջ ։ Ան, իր քաղաքի արուարձանն երէն մէկուն մէջ գտնուող առանձնատունը կտակ ած է ուսուցչին, Պլոտինոսին, որ իր կեանքի մայրամուտը պիտի անցնէր այդ տան մէջ ։  

Եւստոքիոս Ալ եքսանդրացին (Eustochius),

որ բաւական ուշ մաս կազմեց Պլոտինոսի աշակերտներու յոյլին։ Ան եւս Ցեթոսի նման բժիշկ մըն էր եւ վերջին շրջանին դարձաւ նաեւ խնամողը իր ուսուցչին, մինչեւ անոր մահը (270 թ. )։   

Պլոտինոսի բազմաթիւ ունկնդիրներուն մէջ կային նաեւ փիլիսոփայութեան այս նոր ուղղութեամբ (Նոր-Պլատոնականութիւն) հետաքրքրուող բազմաթիւ Հռոմի ծերակուտականներ, պետական պաշտօնատարներ, ազնուականներ ու երեւելի մտաւորական կիներ։ Պլոտինոսի քաջալերողներուն մէջ, իր կարեւոր տեղը ունէր նաեւ Հռոմի օրուան կայսր Գալլիենոս (Gallienus, 218 – 268 թ. ) եւ իր կինը՝ կայսրուհի Սալոնինա ։

Օգտուելով կայսեր բարեկամութենէն, Պլոտինոս կը ծրագրէ Հռոմէն հարաւ գտնուող, Կամպանիոյ (Campania) շրջանին մէջ նոր քաղաք մը հաստատել, որ պիտի կոչուէր Պլատոնուպոլիս (Platonopolis) անունով։ Հոն պէտք է Պլատոնի կառավարութեան բոլոր օրէնքները կիրարկուէր։ Ինք եւս, իր դպրոցին ու իր աշակերտներուն հետ պիտի հաստատուէր նորակերտ այս քաղաքին մէջ։ Պորփիւրիոսի համաձայն, իր ուսուցչի այս ծրագիրը յաջողութեան մեծ կարելիութիւններ ունէր, սակայն դժբախտաբար չիրականացաւ՝ պալատական դաւադրութիւններուն պատճառով, որոնց իբրեւ հետեւանք պատահեցաւ Գալլիենոս կայսեր վաղահաս մահը։      

Հնադարեան փիլիսոփաներու օրինակով, Պլոտինոս ոչ միայն տեսականօրէն կը զբաղէր իր նիւթով ու կ՚ուսուցանէր փիլիսոփայութիւնը, այլեւ փիլիսոփայութիւնը ընտրած էր, որպէս իր գործնական ապրելակերպը, իր իդէալական կենցաղը։ Այս իմաստով, Պլոտինոս բացարձակօրէն կը հետեւէր խստակեաց սննդառութեան (բուսակերութեան) եւ ոգեղէն կեդրոնացման, որուն այժմ մտավերացում ^[ծ-10] (Meditation) կարելի է կոչել։

Իմացութեան իր բարձր ձգտումը, միաժամանակ, կրօնական փրկութեան իր ձգտումն էր։ Պլոտինոս չէր հետեւեր կրօնական աւանդական ու հաւաքական կենցաղին եւ չէր մասնակցեր սովորութիւն դարձած կրօնական արարողու թիւն ներուն կամ տօնակատարութիւններուն. ա ն կրօն ք ի ն հանդէպ որդեգրած էր խիստ անձնական տարբերակ մը։

Պլոտինոսի համաձայն, եւ իր իսկ խօսքերով՝ «աստուածները պէտք է քովս գան եւ ոչ թէ ես՝ իրենց մօտ երթամ»։ Պլոտինոս կը ձգտէր իր Աստուածութեան հետ խորհրդապաշտական միացման կամ միայարման։ Պորփիւրիոսի համաձայն, ուսուցչին հետ ապրած իր 5 տարիներու շրջանին, Պլոտինոս յաջողած է 4 անգամ իրականացնել իր Աստուածութեան հետ միացումը կամ միայարումը (յուն. ՝ henôsis, այս մասին հետագային՝ աւելին)։  

268 թուականը ճակատագրական եղաւ 63-ամեայ Պլոտինոսի համար։ Զինք մեծապէս քաջալերող Հռոմի Կայսր Գալլիենոս դաւադրութեա ն մը հետեւանքով կը սպաննուէր։ Այս դժբախտութեան կողքին, Պլոտինոսի երկու նշանաւոր աշակերտները, որոնք նաեւ դասախօսներ էին իր դպրոցին մէջ, կը հեռանային Հռոմէն. - Ամելիոս կը մեկնէր դէպի Սուրիա, իսկ Պորփիւրիոս՝ դէպի Սիկիլ ե ա ն կղզի (ժամանակաշրջան մը հանգստանալու համար) ։ Ասոնց վրայ կ՚աւելնար, Պլոտինոսի ծանր հիւանդութիւնը, ան ա՛լ կարող չէր գործելու ու բոլորովին կը քաշուէր, իր աշակերտներէն Ցեթոսի իրեն կտակած առանձնատունը։

Բժիշկ Եւստոքիոս Ալեքսանդրացին, որ նոյնպէս Պլոտինոսի աշակերտներէն կը նկատուի, կը ստանձնէ իր ուսուցչին խնամքն ու դարմանումը, մինչեւ անոր մահը՝ 270 թուական։  

Պլոտինոսի աշակերտ Պորփիւրիոս, բժիշկ Եւստոքիոսէն կ՚իմանայ ուսուցչին մահը եւ գրի կ՚առնէ անոր ամբողջական կենսագրութիւնը։ Հոն արձանագրուած է նաեւ Պլոտինոսի վերջին խօսքերը. - « Մ եր մէջ եղած աստուածայինը բարձրացնել ՝ դէպի տիեզերական աստուածայինը»… ։

         Պլոտինոսի երկերը 

Պլոտինոսի գրական գործունէութիւնը սկսած է բաւական ուշ, 253 թուա կան ին, երբ ան 48 տարեկան էր։ Պլոտինոսէն մեզի հասած են 54 բանագրու թիւն ներ (անգլ. ՝ Treatise, գերմ. ՝ Traktat)։ Պորփիւրիոս խմբագրած է ուսուցչին 54 բանագրութիւնները եւ փոխանակ ժամանակագրական կարգին, ընտրած է բանագրութիւններու բովանդակութիւնը ։ Ն իւթեր ուն համաձայն, Պորփիւրիոս համախմբ ած է զանոնք ու կազմ ած 6 գիրքեր ՝ իւրաքանչիւրը 9 գրութ եամբ, որու պատճառով հաւաքածոն կոչուած է՝ «Էննէադներ» ( Իննեակներ, Enneads, յուն. ՝ ennea = 9 )։ Այստեղ, մէջբերումներու պարագային, օգտագործուած են կրճատումներ, օրինակի համար՝ „Enn. V-2”, կը նշանակէ «Էննէադներ, 5-րդ գիրք, 2-րդ գրութիւն»։ 

Հակառակ Պորփիւրիոսի խմբագրութեան, կարելի է հաստատել, որ յիշեալ «Էննէադներ» երկը գրուած է Պլոտինոսի աշակերտներուն համար եւ նկատի չէ առնուած լայն հասարակութիւնը։ Գրութիւնները յաճախ շատ հակիրճ են եւ լաւապէս հասկնալու համար՝ փիլիսոփայական նախնական գիտելիքներու հարկը կը տեսնուի։ Ասոր կողքին, ինչպէս նշեցինք, Պորփիւրիոս որոշ մանրամասնութեամբ, գրած է նաեւ իր ուսուցչին կենսագրութիւնը։  

         Պլոտինոսի ուսմունքը   

Պլոտինոսի փիլիսոփայական միտքն ու ուսմունքը լաւապէս հասկնալու ու իւրացնելու համար, հարկ է գլխաւորաբար իմանալ ընդհանրապէս յունական փիլիսոփայութիւնը եւ մասնաւորաբար Պլատոնի (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) ուսմունքը, Արիստոտէլի (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ) տրամաբանութիւնը ու ապացուցելու եղանակը եւ ստոյիկեան բարոյագիտութիւնը։

Թէեւ, ինչպէս յիշեցինք, Պլոտինոս ինքզինք նորարար մը չէր նկատեր, այլ պլատոնական մը, որ Պլատոնի ուսմունքն ու գաղափարները մեկնաբանած է, սակայն կարելի չէ բոլորովին համաձայնիլ իր հետ, նկատի ունենալով զանազան տարբերութիւնները։ 

Ինչպէս Պլատոն եւ Փիլոն Ալեքսանդրացի, նոյնպէս եւ Պլոտինոս կը զանազանէր երկու աշխարհներու միջեւ. - Առաջինը ՝ վերադաս մտացածին հոգեւոր աշխարհն է (յուն. ՝ kósmos noêtos ), իսկ երկրորդը ՝ ստորադաս զգայական երեւութական աշխարհը (յուն. ՝ kósmos aisthêtós )։ Պլոտինոսի համար մեծ կարեւորութիւն ունէր վերադաս / ստորադաս նուիրապետական յարաբերութիւնը, զոր կը տեսնենք նաեւ իր ընդհանուր իրականութեան էաբանական դասակարգման մէջ, ինչպէս օրինակ ՝ Առաջնամիակը, ոգին եւ հոգին կը պատկանին վերադաս առաջին աշխարհին իսկ նիւթը՝ ստորադաս երկրորդ աշխարհին։     

Պլոտինոսի փիլիսոփայութեան գլխաւոր միտքը կարելի է ամփոփել հետեւեալ հարցադրման մէջ. - ինչպէ՞ս կարելի է աս դե նականի ու անդ ե նականի յարաբերութիւնը բացայայտել։

Պլոտինոս մէկ կողմէն կ՚ուզէր բացայայտել, թէ ինչպէ՞ս աշխարհը եւ մարդը, որպէս վերջնական էութիւններ Աստուծմէ յառաջացած են, իսկ միւս կողմէն՝ թէ ինչպէ՞ս մենք, մեր շօշափելի – զգալի իրականութենէն կարող ենք դէպի վեր, դէպի Աստուած բարձրանալ եւ նոյնիսկ անոր հետ միանալ (միայարիլ)։

Պլոտինոս կարեւորութեամբ կը շեշտէր աստուածայինի անդրանցական (Transcendence) ըլլալը, միաժամանակ ՝ զգայական նիւթեղէն իրականութեան եւ հոգեկան ոգեղէն իրականութեան բաղդատութեան մէջ գերակշռութիւն մը կու տար ոգեղէն իրականութեան. եւ ասիկա Պլոտինոսի կողմէ պարզապէս ծանուցում մը կամ կոչ մը չէր հաւատքի ճամբով կատարուած, այլ ան ընտրած էր բանականութեան ուղին՝ գիտական վերլուծումներու ու ապացոյցներու օժանդակութեամբ։

Պլոտինոսի փիլիսոփայութեան Ն որ -Պ լատոնական ուղղութիւնը սակայն, կը տարբերէր պլատոնականէն եւ ընդհանրապէս դասական յունական փիլիսոփայութենէն։ Մինչ Պլատոն կարեւորութիւն կու տար ընդհանուր – վաւերա կան – փորձառութենէ անկախ դատողութեան եւ իրականութեան յարաբերութեան, Պլոտինոսի համար սակայն, սա բոլորովին երկրորդական հարց մըն էր, եւ ինք շատ աւելի կարեւորութիւն կու տար՝ երկրայինի եւ երկնայինի յարաբերութեան։

Հետեւելով Պլատոնի Մ ասնակցութեան [32] (յուն. ՝ méthexis) տեսութեան, որու հիման վրայ՝ «գեղեցիկ է ա՛ն, որ մասնակից է գեղեցկութեան գաղափարին», Պլոտինոս կը պնդէր, որ բաները (գերմ. ՝ Ding, անգլ. ՝ Thing) տարբեր յատկութիւններու «միաւոր»ներ կրնան դառնալ միայն, երբ մասնակից են այդ «միաւոր»ի ընդհանուր գաղափարին։

Առաջնամիակը. -

Պլոտինոս կ՚ուզէր իր աշակերտներուն տեսադաշտը նիւթական իրերու փորձառութենէն կամ զգայական նիւթական աշխարհէն փոխադրել դէպի աստուածայինը, դէպի Առաջնամիակը (յուն. ՝ τὸ ἓν = to hen, անգլ. ՝ The One, գերմ. ՝ Das Eine կամ Ur-Eine ), որ ամէն բանէ վեր, բացարձակ, կատարեալ, ինքնաբաւ ու անվերջանսահման առաջինն է, միաժամանակ՝ «գերագոյն բարին» ու «գերագոյն գեղեցկութիւնը»։

Առաջնամիակը պարզ միակն է եւ ոչ բ ազումը [33], որ բարդ է։ Այս իմաստով, Պլոտինոսի փիլիսոփայութիւնը, ընդհանրապէս կը նկատուի միապաշտական (Monism), Առաջնամիակի գլխաւորութեամբ։

Առաջնամիակը անստեղծ ու անսկիզբ է եւ իր բոլորովին յագեցած գերլիութեամբ կարելիութիւնն է բոլոր գոյացութիւններուն։ Առաջնամիակը նաեւ մարդկային բոլոր պատկերացումները գերազանցող, անբացատրելին ու անասելին (յուն. ՝ árrhêton ) է … թէեւ Պլոտինոս իր գրութիւններուն մէջ յաճախ կ՚արտայայտուի անոր մասին։ Պլոտինոսի յիշեալ արտայայտութիւնները, սակայն, անուղղակի են եւ իր օգտագործած բոլոր հասկացութիւնները փոխաբերական իմաստ ունին։

Առաջնամիակը մարդկային դատողական պարզ հասկացութենէն շատ վեր է, այսուհանդերձ Պլոտինոսի համաձայն, մարդկային բանականութիւնը պէտք է ընդունի զայն։

Պլոտինոսի համաձայն, նաեւ կարելի է գերբանական միջոցներով (ինչպէս՝ ներամփոփում, կեդրոնացում, մտավերացում ^[ծ-10] – Meditation) մերձեցում մը իրականացնել դէպի Առաջնամիակը, նոյնիսկ կարելի է միութիւն մը կամ միայարում մը յառաջացնել Առաջնամիակին հետ, ինչ որ ինք, Պլոտինոս, անձամբ ունեցած է։ 

Եթէ (այս իմաստով) ընդունելի է նիւթական–մարմնական աշխարհէն վերելք մը՝ դէպի աննիւթականոգեղէն աշխարհ եւ նոյնիսկ դէպի աստուածային Առաջնամիակը, ուրեմն շատեր հարց կու տան, որ ինչո՞ւ միայն աստուածային Առաջնամիակը գոյութիւն չունի, այլ գոյութիւն ունին նաեւ անոր ենթակայ միւս էական տարրերը, ինչպէս ոգին, հոգին եւ նիւթը։ Պլոտինոս յստակօրէն կը պատասխանէ, որ աստուածային Առաջնամիակը, որպէս կատարելագոյնը, հզօրագոյնը եւ յագեցած գերլիութիւնը չի կրնար սահմանափակուիլ, այլ պէտք է ծաւալի ու իրմէ այլ էական տարրեր արտաբխին։

Այստեղ «արտաբխում» կամ «արտահեղում» եզրոյթներն ու հասկացութիւնները (Emanation, յուն. ՝ apórrhoia, լատ. ՝ emanatio ), պէտք չէ հասկնալ որպէս ժամանակի ընթացքին ու տարածութեան մէջ տեղի ունեցող որեւէ գործողութիւն (Action)։

Արտաբխումը, որ կը կատարուի աստուածային Առաջնամիակէն՝ անժամանակ է եւ այս արտաբխումով Առաջնամիակէն բան չի պակսիր։ Պլոտինոսի համաձայն, ինչպէս արեւէն անընդհատ կը ճառագայթեն լոյսն ու ջերմութիւնը, նոյնպէս Առաջնամիակէն կ՚արտաբխին՝ ոգին, հոգին եւ նիւթը։

«Առաջնամիակէն, բաներու ծագման եւ կարգին մասին» ( Enn. V-2 ) խորագրուած գրութեան մէջ, Պլոտինոս խորաթափանց ակնարկ կը նետէ Առաջնամիակի եւ ոգիի ու հոգիի կապակցութեան վրայ։ Այստեղ դարձեալ կը շեշտուի, որ ոգին, հոգին եւ նիւթը Առաջնամիակէն չեն ստեղծուած կամ արարուած, այլ Առաջնամիակէն արտաբխած [34] են։

Պլոտինոսի համար, դէպի Առաջնամիակը տանող ուղին, նոյն ուղին է, ինչ որ Պլատոն ընտրած էր իր ամէն բանէ վեր եղող «գերագոյն բարիի գաղափար»ին հասնելու համար։ Այս մասին տե՛ս նաեւ Պլատոնի «Պետութիւն» (Politea) երկի «Քարայրի այլաբանութիւնը» [35] ( հոն, էջ՝ 514a)։

Ոգին. -

Առաջնամիակէն, որ սկզբնաղբիւրն է գոյին, աստիճանաբար, նախ կ՚արտաբխի՝ ոգին (յուն. եւ անգլ. ՝ nous, լատ. ՝ intellectus, գերմ. ՝ Geist), որ գաղափար ներ ու ոլորտն է։ Պլոտինոսի համաձայն, արտաբխումի այս գործընթացը երբեք նոր ստեղծում (յուն. ՝ genesis, լատ. ՝ creatio) մը չէ եւ ինչպէս նշեցինք, կարելի չէ զայն տեղադրել ժամանակի ու տարածութեան մէջ, այլ պէտք է հասկնալ զայն՝ փոխաբերաբար։ Այլ խօսքով, ոգին իր գոյութիւնը կը պարտի անոր, որմէ բխած է եւ որուն ենթակայ է։

Ոգին կը նախադրէ գիտակից ճանաչողը եւ ճան ա չուած իրը, որպէս « գոյ » ։ Այս իմաստով արդէն երկուութիւն (Dualism) մը կը յառաջանայ եւ կը տարբերի Առաջնամիակէն, որ կը մնայ՝ միակը, որպէս մէկութիւն։ Այստե՛ղ է գաղափարներու իւրայատուկ աշխարհը, ուր կը գտնուին վսեմ ու գերագոյն գաղափարներ, որպէս նախատիպեր, նախապատկերներ կամ գործօն ուժեր։

Ոգին նաեւ մտածող ուժ է. ան կը մտածէ հետեւեալ 5 ստորոգութիւններու ( Category ) ոլորտի մէջ. - գոյը (յուն. ՝ on), կայունութիւնը (յուն. ՝ stasis), շարժումը (յուն. ՝ kinêsis), նոյնութիւնը (յուն. ՝ tautotês) եւ տարբերութիւնը (յուն. ՝ heterotês), որոնց փոխյարաբերութիւններն ու առանձնայատկութիւնները այստեղ պիտի չքննարկուին։

Արիստոտէլի նման, Պլոտինոս եւս ոգին կը նկատէ, որպէս մտածող ուժ, որ ունի իր բազմազան միտքերու բովանդակութիւնը։ Պէտք է զանազանել, իրա կան ութեան մէջ մէկտեղուած՝ մտածող ոգիին (որպէս ենթակայ = Subject) եւ մտածուող միտքին (որպէս առարկայ = Object) միջեւ եւ ինչպէս յիշուեցաւ՝ արդէն երկուութիւն (Dualism) մը կը տեսնենք, ուրեմն ոգին չի կրնար միակ ու վերջնական սկզբունքը ըլլալ, ինչպէս Առաջնամիակն է։ Որպէս մտածող ուժ, ոգիի պարտականութիւնն է ցոյց տալ աստուածային ճիշդ ուղին, որ դէպի Առաջնամիակը կ՚առաջնորդէ ։

Երկրորդ մակարդակի վրայ գտնուող ոգիի համակ հարստութենէն կ՚արտացոլայ՝ հոգին, որպէս 3-րդ մակարդակ։

Հոգին. -

Երրորդ մակարդակի վրայ կը գտնուի հոգին, որ ոգիէն կ՚արտացոլայ։ Ինչպէս արտասանուած խօսքը մտածումին պատճէնն է, նոյնպէս եւ հոգին պատճէնն է ոգիին։

Հոգին, իր ընդհանրութեան մէջ, տիեզերական «աշխարհի հոգին» է (յուն. ՝ psychê tou pantos, լատ. ՝ anima mundi, անգլ. ՝ World Soul, գերմ. ՝ Weltseele), որ տիեզերքին հետ միանալով կենսունակ ու ներդաշնակ կը դարձնէ զայն։ Իսկ աշխարհի հոգիէն կը յառաջանան առանձին հոգիները, որոնք (յաջորդ մակարդակին) միանալով նիւթին (լատ. ՝ materia) կը ձեւաւորեն՝ մարմնական աշխարհը, բնութիւնը, կենդանիները եւ մարդը։ Այս իմաստով մարդկային հոգին մաս կը կազմէ տիեզերական աշխարհի հոգիին, այլ խօսքով տիեզերական աշխարհի հոգին առկայ է իւրաքանչիւր մարդկային հոգիին մէջ։ Մարդկային հոգին միանալով մարդկային մարմնին (մարմինը՝ որպէս նիւթ, մատերիա) կը ձեւաւորուի կենսունակ մարդը։

Առանձին հոգիներու սկզբունքը, բոյսերու պարագային՝ բուսական (Vegeta - tive) է, անասուն կենդանիներու պարագային՝ ընկալական (Perceptive) իսկ մարդոց պարագային՝ մտածողական (Thinking)։ Առանձին հոգիները, թէեւ անհատականացուած են բոյսերու, անասուն կենդանիներու եւ մարդոց մօտ, սակայն կապուած կը մնան իրենցմէ բարձր ոգիին հետ։ Հոգիի վերոյիշեալ անհատականացումը հետագային, (Միջնադարու շրջանին), վիճաբանութեան անլուծելի նիւթ պիտի դառնար։ Հարցը այն էր, որ եթէ հոգին, ինքնին մէկ է, ինչպէ՞ս կարելի է խօսիլ հոգիի անհատականացումի մը մասին։

Հոգիի ոչ կամաւոր մարմնաւորումը վայրէջք մըն է դէպի նիւթը, իսկ մահէն ետք, նիւթական մարմնէն անոր անջատումը եւ դէպի Առաջնամիակ ձգտումը հոգիի վերելքն է։ Այս մասին, որոշ մանրամասնութեամբ դեռ պիտի անդրադառնանք հետագայ «Հոգիի վայրէջքն ու վերելքը» բաժն ին մէջ ։

Նիւթը (նախանիւթը). -

Նիւթը (յուն. ՝ hylê, լատ. ՝ materia) կամ նախանիւթը (յուն. ՝ archê, լատ. ՝ materia prima), իր էութեամբ, ամենաանկատար արտացոլ աց ումն է Առաջնամիակին, որովհետեւ անոր լոյսէն ամենահեռու գտնուողն է։ Այս պատճառով Պլոտինոս նիւթը նաեւ կը կոչէ՝ «խաւար» ու «չար»։ Պլոտինոսի համաձայն, նիւթը ոչգոյ է. նաեւ «չարը» ինքնին գոյութիւն չունի, այլ «բարիի» բացակայութեամբ կը բացատրուի։

Նիւթը ինքնին մարմին կամ մարմնական չէ, ան՝ անձեւ (Formless), անկանոն (Irregular), անորոշ (Undetermined), անսահման (Infinite, յուն. ՝ ápeiron) ու տգեղ է։ Պլոտինոսի համաձայն, երեւութական աշխարհի վրայ գտնուող գեղեցկու թիւն ը, սակայն, հաստատուած է գաղափարի միջոցով նիւթի ձեւաւորման մէջ։ Այլ խօսքով անձեւ, անկանոն ու տգեղ նիւթը ձեւաւորուելէ ետք կը դառնայ գեղեցիկ ու իմաստալի։

Թէեւ Պլոտինոս քրիստոնէական վարդապետութեան «սկզբնական մեղքը» (անգլ. ՝ Original Sin, գերմ. ՝ Erbsünde) չէր ընդունած, սակայն, իր կարգ մը արտայայտութիւնները կը մատնեն, որ հոգին նիւթին հետ ունեցած կապին (մարմնաւորում) պատճառով մեղաւոր է եւ պատիժի արժանի։ Այս տեսակէտը պատճառ դարձաւ, որ Պլոտինոս խօսի մահէն ետք հոգիի տառապանքներուն մասին, ինչպէս նաեւ հոգիի վերամարմնաւորման (Reincarnation) կարելիութեան մասին։

Պլոտինոսի համաձայն, նիւթը ոչ միայն «չար»ի պատճառն է, այլ նոյնինքն «չար»ն է։ «Նիւթ» (Materia) հասկացութեան տակ, Պլոտինոս, նկատի չունի անոր բնափիլիսոփայական նշանակութիւնը (օրինակ՝ տարրերը եւ բանի մը կոյտը կամ զանգուածը), այլ ան կը ներկայանայ, որպէս «ձեւ»ին (Form) հակահասկացութիւնը կամ հականիշը։ Այս իմաստով, ինչպէս նշեցինք, նիւթը ՝ անձեւ, անկանոն, անորոշ ու անսահման է։ Նիւթը չունի չափ ու կերպարանք, չունի քանակ ու որակ։ Եթէ գոյը կ՚որոշուի իր քանակով ու որակով, ուրեմն նիւթը գոյ մը չէ։ Այսուհանդերձ Պլոտինոս նիւթը չի համարեր որպէս ոչնչու թիւն ։

Պլոտինոսի համաձայն (Enn. II-4) նիւթը, ինչ որ բան մըն է, ան գոյութիւն ունի եւ շատ անհրաժեշտ է։ Նիւթը երբեք Առաջնամիակէն անկախ գոյութիւն մը չի կրնար ըլլալ, այլ՝ Առաջնամիակի ճառագայթման ստորին սահմանը։ Ինչպէս լոյսի ճառագայթում ներ ը երթալով կը տկարանա ն, մինչեւ որ խաւարին մէջ լիովին կորսուի ն, նոյնպէս Առաջնամիակէն վայրէջքի ընթացքին, երթալով կատարելութիւնը կը նուազի ու ոգիէն ու հոգիէն ետք կը հասնի վերջին փուլին, որ նիւթն է, էական տարրերու ամեն էն անկատարը։

Եթէ Պլոտինոս նիւթը կը նոյնացնէ «չար»ին, ապա ինչպէս նիւթը, նոյնպէս «չար»ը կարելի չէ առանձնացնել՝ Առաջնամիակէն։

Այսուհանդերձ, նիւթը այնքա ՜ ն «չար» է, որքան որ իրեն կը պակսի «բարին» (Enn. II-4)։ Այս իմաստով, «չարը» ինքնին իրականութիւն մը չէ եւ կը բացատրուի «բարիի» առաւելագոյն պակասով եւ Առաջնամիակէն ունեցած առաւելագոյն հեռաւորութեամբ։

Ինչպէս նիւթը, նոյնպէս «չարը» (յարաբերական եւ ոչբացարձակ) ոչգոյ մըն է, որովհետեւ իրեն կը պակսին գոյութեան եւ էութեան անհրաժեշտ եղող որոշիչները (Enn. I-8)։

Հետեւելով այս գաղափարին, կարելի է եզրակացնել, որ նաեւ հոգին այնքա ՜ ն «չար» է, որքան որ ան կախեալ է մարմնէն (կամ «չար ը » ներկայացնող նիւթէն)։ 

         Հոգիի վայրէջքն ու վերելքը

Պլոտինոս, իր երկերուն մէջ մեծ կարեւորութեամբ կը ներկայացնէ աննիւթական հոգիի դէպի մարմնական նիւթական աշխարհ վայրէջքը ապա, մարմնական մահէն ետք ՝ հոգիին, նիւթէն անջատուելով, դէպի Առաջնամիակ վերելքը։

Պլոտինոս կը փորձէ նաեւ բացատրել, թէ ինչո՞ւ հոգին, իր բնական վսեմ ու վեհ վայրը լքելով պէտք է վայրէջք կատարէ դէպի նիւթական աշխարհ, ապա լքելով նիւթական մարմինը, վերելք կատարելով, վերադառնայ իր բնական վեհ ու աւելի վսեմ վայրը։

Պլոտինոսի համաձայն, ընդհանրապէս, բարձրանալը կամ վերելքը դրական ու ձգտելի երեւոյթ մըն է, մինչ հոգիի նիւթական մարմնի մը հետ կապը հոգիի բնութեան չհամապատասխանող ու բացասական իմաստ ունեցող վնասակար ու կորուստներով լի վայրէջք մըն է։

Պլոտինոսի եզրակացութեամբ, հոգին երանութեան վերադառնալու համար անպայման պէտք է ազատի իր նիւթական աշխարհի կապերէն։ Այսուհանդերձ Պլոտինոս սխալ չի համարեր հոգիի կատարած վայրէջքը, որովհետեւ ան համոզուած է, որ արդէն գոյութիւն ունեցող աշխարհակարգը կատարեալ եւ բնական է։ Այլ խօսքով, հոգին, իր պարզ բնութեամբ, ընդունակ է ապրիլ թէ՛ մարմնական–նիւթական եւ թէ՛ հոգեկան–աննիւթական աշխարհներուն մէջ։ Եթէ հոգին նիւթական աշխարհի մէջ որոշ տառապանք, չարիք եւ զգալի կորուստներ պիտի կրէ, միւս կողմէ, սակայն, պիտի յառաջանայ կրկնակի օգուտ ՝ նախ հոգին «չարը» տեսնելով, պիտի կարենայ շատ աւելի բարձր գնահատել «բարին», ապա նիւթական աշխարհն ալ օգուտ պիտի քաղէ հոգիի ներկայութենէն, գլխաւորաբար մասնակից դառնալով աշխոյժ կեանքին ու ոգեղէն աշխարհին։  

Պլոտինոս, նաեւ համոզուած էր, որ հոգին ամբողջութեամբ չէ որ կապուած է մարմնին, այլ միայն մասամբ։ Այս իմաստով, հոգիի մեծ մասը դեռ կը մնայ ոգեղէն աշխարհին մէջ, իսկ մարմնին կապուած մասը, իր մտածողութեան միջոցով, իր կապը դեռ կը շարունակէ ոգեղէն աշխարհին հետ, որմէ ինք արտա բխած է։ Պլոտինոսի համաձայն, հոգիի մարմնաւորուած մասը, որ կ՚իմանայ երկրային կեանքի բոլոր տառապանքներ ն ու դժուարութիւնները, շատ հեշտօրէն կը յաղթահարէ զանոնք, շնորհիւ իր ոգեղէն աշխարհի հետ ունեցած վերոյիշեալ կապին։  

Հոգիի մարմնաւորումէն կամ դէպի նիւթական աշխարհ վայրէջքէն ետք, Պլոտինոս կը մեկնաբանէ հոգիի վերելքի հարցը, երբ հոգին, անջատուելով մարմնէն, ազատ ու անկաշկանդ, դէպի վեր, դէպի ոգեղէն աշխարհ կը ձգտի։ Հոգիի այս ձգտումին խթան կը հանդիսանայ, անոր Բարիին ու Գեղեցիկին հանդէպ ունեցած կարօտը. իսկ այս նպատակին հասնելու որպէս ուղի, Պլոտինոս նկատի կ՚ունենայ փիլիսոփայական առաքինի կենցաղը, ուղեցոյց ունենալով Պլատոնի բարոյագիտական ուսմունքը։

Մարդկային հոգիին նիւթական աշխարհէն անջատուելով Առաջնամիակին հետ միանալու (միայարելու) ձգտումը կը պատկանի մարդկային զուտ ոգեղէն բնութեան։ Այլ խօսքով, բնական երեւոյթ մըն է։ Հետեւաբար, մարդու, դէպի Առաջնամիակ տանող ուղին եւս ոգեղէն է, երբ մարդ կ՚անջատուի զգայական – նիւթական աշխարհէն, խոր ու կատարեալ ներամփոփումի մը միջոցով, զոր Պլոտինոս կը կոչէ՝ «մաքրում» (յուն. ՝ kátharsis)։

Եթէ մարդկային հոգին (յուն. ՝ psyche) կարենայ թօթափել երկրայինը ու անջատուիլ՝ զգայական – նիւթական աշխարհէն, դարձեալ կը միանայ ո գիին (յուն. ՝ nous) եւ հազուադէպ պարագաներուն, նոյնիսկ կրնայ միայարիլ Առաջնամիակին ։ Այս արտասովոր ու բացառիկ իրավիճակը, մարդկային ճանաչողութենէն եւ իմացականութենէն շատ վեր է։ Այլ խօսքով, Առաջնամիակին հետ միայարում մը, մարդոց կողմէ մտածելի լոկ Աստուածտեսութիւն (յուն. ՝ theoptia) մը չէ։

Խորհրդապաշտական ^{[ ծ - 25 ]} (միստիկ, յուն. ՝ mystikos) այս հոգեզմայլանքի ^{[ ծ - 32 ]} (յուն. ՝ ékstasis կամ ex-histasthai = ինքնիրմէ դուրս գալ ը ) ատեն մարդ իր սովորական իրավիճակէն ու միջավայրէն դուրս է եկած, սակայն անրջանքի մը մէջ չէ ինկած։ Այստեղ պարզապէս հոգին հանգչած է Առաջնամիակին մօտ, որ իրեն (հոգիին) համար անմիջականօրէն մատչելի է։

Նմանօրինակ ապրում մը յունարէնի մէջ կը կոչուի՝ henôsis [36] ( ἕνωσις ), որ Առաջնամիակին (յուն. ՝ to hen) հետ խորհրդապաշտական (միստիկ) միութիւնը կամ միայարումն է։

         Պլոտինոսի բարոյագիտութիւնը           

Պլոտինոսի բարոյագիտութիւնը գլխաւորաբար կը վերաբերի փիլիսոփա ներ ուն եւ անոնց որոշումներուն։ Որպէս հիմնական հարցադրում, Պլոտինոս շատ կը կարեւորէ փիլիսոփային տուած որոշումներու հետեւանքները, հետեւեալ հարցադրումով՝   « արդեօք ա յդ որոշումներու հետեւանքները կ՚արգիլե՞ն թէ կը խթանեն փիլիսոփային առօրեայ ջանքերը » ։

Հնադարեան դասական յոյն փիլիսոփաներուն նման, Պլոտինոս եւս, բարոյագիտութեան մէջ կը շեշտէր առաքինութեանց (յուն. ՝ aretê) ձեռքբերումն ու անոնց մշակումը ՝ պարզ կեանքի ընթացքին ։

Բաղդատելով Պլատոնի հետ, մեծ տարբերութիւն մը կը յայտնաբերուի, երբ Պլոտինոս փիլիսոփան չի նկատեր պարզ քաղաքացի եւ ընկերային համայնքի մէկ մասը։ Պլատոնի եւ դասական գրեթէ բոլոր փիլիսոփաներուն համար յոյժ կարեւոր նկատուող, պետութեան հանդէպ ունեցած քաղաքացիներու դիրքը ու ծառայութիւնները (նպատակ ունենալով պետութեան բարօրութիւնը), փիլիսոփայ Պլոտինոսի համար երբեք նշանակութիւն չունէին։

Պորփիւրիոս իր ուսուցչի կենսագրութեան մէջ կը յիշատակէ, որ Պլոտինոս մտադրած էր Պլատոնի իդէալական պետութեան օրէնքներով Պլատոնոպոլիս (Platonopolis) անունով նոր քաղաք մը հիմնել։ Այս գաղափար ին սակայն չ ենք հանդիպիր Պլոտինոսի երկերուն մէջ։ Ըն դ հակառակ ը, շատ աւելի ծանօթ է Պլոտինոսի ա՛յն միտքը՝ թէ «փիլիսոփայական ապրելակերպի նպատակը՝ դէպի Առաջնամիակը թռիչքով փրկութիւնն է, բաժանուելով ա՛յն բոլորէն, որ այստեղ է» ։

Պլոտինոսի համաձայն, անհատի մը բարօրութիւնը, նոյնինքն անոր հոգիի բարօրութիւնն է, որովհետեւ միայն հոգին կը ներկայացնէ անձը։ Այս իմաստով, եթէ մարմինը, որ միայն արտաքնապէս եւ միայն ժամանակաւորապէս անձին կապուած է, այն ատեն Պլոտինոս կը պահանջէ՝ խուսափիլ մարմնական ցանկութիւններու հետապնդումէն։

Ասդենական կամ ե րկրային ճակատագրերու հանդէպ Պլոտինոս ընդհանրապէս սառնարիւնութեամբ կը վերաբերէր, որովհետեւ, ոչ մէկ դէպք կամ իրադարձութիւն այնքան կարեւոր կրնայ ըլլալ փիլիսոփայի մը համար, որ կարենայ օրինական պատճառ հանդիսանա լ, որ զ ա յ ն մղէ իր հաւասարակշռուած վերաբերմունքէն կամ դիրքաւորումէն հրաժար ելու ։ Արտաքին իրերը երջանկութեան (յուն. ՝ eudaimonia) համար անկարեւոր են։ Երջանկութիւնը հիմնուած է շատ աւելի «կատարեալ կեանքի» մը վրայ, որ իրագործուած է փիլիսոփա յական ապրելակերպով։

Պլոտինոսի համաձայն, բարոյական իմաստով «չար»ը (յուն. ՝ de kakós, լատ. ՝   malum, անգլ. ՝ The Evil, գերմ. ՝ das Böse) ինքնին գոյ մը չէ, այլ միայն՝ «բարի»ի բացակայութիւնը։ Իսկ «բարի»ի բացակայութիւնը երբեք բացարձակ չ ի կրնար ըլլալ, որովհետեւ «բարի»ի ներգործութիւնը կը հասնի, նոյնիսկ Պլոտինոսի նուիրապետական կարգի վերջաւորութեան գտնուող եւ Առաջնամիակէն առաւելագոյն հեռաւորութ իւն ունեցող նիւթին։

Այս իմաստով «չար»ը երբեք ինքնուրոյն իրականութիւն մը կամ զօրութիւն մը չի ներկայացնէր եւ կը բացատրուի (ինչպէս յիշուեցաւ) «բարիի» առա ւ ելագոյն պակասով ո ւ Առաջնամիակէն ունեցած առաւելագոյն հեռաւորութեամբ։ Այլ խօսքով, «չար»ը բոլորովին կարիքաւոր ու անզօր ոչնչութիւն մը կը նկատուի, որ կը յաղթահարուի, երբ մեր յարատեւ ուշադրութիւնը «բարի»ին ուղղուած է։ Նաեւ յիշեցինք, որ «չարը» (յարաբերական եւ ոչբացարձակ) ոչգոյ մըն է, որովհետեւ իրեն կը պակսին գոյութեան եւ էութեան անհրաժեշտ եղող որոշիչները (Enn. I-8)։

 

Պլոտինոս մեծ կարեւորութիւն կու տար կամքի ազատութեան ^[ծ-26] (Free Will), որովհետեւ ի բնութենէ մարդը ինքնին որոշումներ կատարող (ինքնուրոյն) ու ազատ կամք ունեցող էակ մըն է։

Պլոտինոսի համաձայն, կամքի ազատութիւնը երկու տարբերակներու միջեւ կամայականօրէն ընտրութիւնը չէ, այլ այն՝ ինչ որ անհատը ինքնաբերաբար կը կատարէ, երբ անհատը կը ձգտի, առանց որեւէ Որոշականութեան ^[ծ-01] (Determinism) արարք մը իրականացնել։

Նման ինքնաբուխ արարք մը ցոյց կու տայ, որ անհատը ինքնաբաւութեան (Autarky) տէր է եւ փոխանակ արդէն գոյութիւն ունեցող Պատճառականութեան (Causality) մը ոլորտին մէջ մտնելու, ինք կը սկսի «պատճառհետեւանք»ի նոր շարք մը։ Այս համոզումով Պլոտինոս կը հակաճառէ Որոշականութեան եւ Ճակատագրապաշտութեան (Fatalism) ուսմունքին, որոնք մարդկային վերաբերմունքն ու ճակատագիրը կ՚ընկալեն, որպէս արտաքին ազդեցութիւններու հետեւանք։

Պլոտինոս կը պայքարէր աստղագուշակութեան (Astrology) դէմ, որ մարդու նկարագրային յատկութիւնները եւ ճակատագիրը (լատ. ՝ fatum, անգլ. ՝ Destiny, գերմ. ՝ Schicksal) կը վերագրէ աստղերու ազդեցութեան, սահմանափակելով հոգիի ազատութիւնը։

Պլոտինոս կը բացառէր կոյր պատահականութեան (Contingency) մը հնարաւորութիւնը, որովհետեւ աշխարհի մէջ կամայական ոչինչ կը պատահի եւ ամէն ինչ՝ «բարեկարգուած» է։



Քննադատութիւն

Պլոտինոսի փիլիսոփայութիւնը ընդհանրապէս եւ մասնաւորաբար անոր Ն որ -Պ լատոնականութեան մէջ հաստատուած կարգ մը գաղափարներն ու տեսակէտները քննարկելէ ետք, կը բախինք որոշ դժուարութիւններու, որոնց մասին հակիրճ անդրադառնալու ենք ։ Անոնք ընդհանրապէս առնչուած են Առաջնամիակի գաղափարին. -

Առաջնամիակի մասին. -

Եթէ Պլոտինոսի Առաջնամիակը բացարձակ անդրանցական (Transcendent) է կամ անդ ե նական ոլորտին կը պատկանի, այն ատեն ինչպէ՞ս կարելի է ընկալել ու ըմբռնել զայն։ Այլ խօսքով, եթէ Պլոտինոսի Առաջնամիակը, էական տարրերու նման, հասկացութիւններու օժանդակութեամբ կարելի չէ ըմբռնել, կարելի չէ նոյնիսկ ցուցական դերանունով մը մատնանշել զայն (Enn. VI-9), այն ատեն ի՞նչ համոզիչ բացատրութիւն կարելի է տալ։ Այսուհանդերձ, Պլոտինոս բոլորովին համոզուած էր, որ Առաջնամիակը, առանց հասկացութիւններու օժանդակութեան, կարելի է ընկալել ու ըմբռնել։

Ընկալելու եւ ըմբռնելու համար, Պլոտինոսի կողմէ անմիջականօրէն առաջադրուած միջոցը հոգեզմայլանքն [37] է (յուն. ՝ ékstasis, անգլ. ՝ Ecstasy, գերմ. ՝ Ekstase), երբ մարդ «ինքնիրմէ դուրս գալով» (յուն. ՝ ex-histasthai) ու իր անհատականութիւնը լքելով (Enn. VI-9)՝ Առաջնամիակին հետ խորհրդապաշտա կան ^{[ ծ -25]} (միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) միութիւն մը կամ միայարում (յուն. ՝ henôsis ) մը կ՚ունենայ։ Պլոտինոսի հոգեզմայլանքի գաղափարը, որպէս աղբիւր ծառայած է՝ հետագայ խորհրդապաշտութեան (Mysticism) համար։

Բացայայտ է, որ անդրանցականը (Transcendence) մարդկային բանականութեան համար անհասանելի է։ Հարցը նոյնն էր նաեւ Պլատոնի մօտ, երբ ան «Գերագոյն Բարին», որպէս աստուածութիւն կը տեղադր է ր անդրանցական ոլորտին մէջ։

Մարդկային բանականութեան համար դժուարութիւն կը մատուցանէ նաեւ Առաջնամիակի հետ միութեան կամ միայարումի մը գաղափարը։ Արդ, ի նչպէ՞ս հասկնալ միութիւնը կամ միայարումը … արդեօք անմիջական գիտութեա՞մբ թէ վերլուծական ուղիով պէտք է բարձրանալ դէպի այս գերագոյն գաղափարը։ Պլոտինոսի նախընտրութիւնը կայացաւ այս երկրորդ տարբերակին վրայ։

Պլոտինոս նախ հետեւեցաւ վերլուծական բարդ ուղիին եւ յիշեալ միութիւնը կամ միայարումը առարկայացնելով կոչեց՝ «ինքնին գոյ» կամ «ինքնին իր» [38] (յուն. ՝ kath‘auto), սակայն շուտով նկատեց, որ սա իր նախադրեալներուն չի համապատասխաներ եւ ինքնին հասկնալի ալ չէ։ Ապա ընդունեց, յիշեալ միութեան կամ միայարումի, աւելի բարդ գերբանական բնոյթը։

Այս դժուարութիւնը անլուծելի պիտի մնար, երկար ժամանակ, ամբողջ Ն որ -Պ լատոնական փիլիսոփայութեան մէջ։ Հարցը նոյնն էր նաեւ Պլատոնի մօտ, երբ ան իր «գաղափարներու ուսմունք»ին առնչութեամբ, հասկացութիւնները կ՚առարկայացնէր եւ կը վերածէր «ինքնին գոյ» ի կամ «ինքնին իր» ի ։

Պլոտինոս ի մօտ եւ Ն որ -Պ լատոնական փիլիսոփայութեան մէջ, ընդհանրապէս, Առաջնամիակը, որպէս գերագոյն սկզբունք մէկ կողմէն անճանաչելի, անբացատրելի, անարտայայտելի ու անասելի է, միւս կողմէն, սակայն, Առաջնամիակի մասին բաւական տեղեկութիւններ կը տրուի ն ։ Արդարեւ հակասութիւն մը, որու մէկ տարբեր ակին հանդիպեցանք Փիլոն Ալեքսանդրացիի մօտ, Աստուծոյ պարագային, դրական ու ժխտական արտայայտութիւններու առնչութեամբ ։

 

 

 

 

 

Դ. Գլուխ

 

Նոր-Պլատոնականութիւն

 

Հին Դարու վերջաւորութեան, որպէս վերջին փիլիսոփայական ուղղութիւն կը ներկայանայ Նոր-Պլատոնականութիւնը ^[ծ-41], որ կը պարփակէ Պլատոնի գաղափարներու (յուն. ՝ eidos) ուսմունքն ու Ստոյիկեան բարոյագիտութիւնը, ինչպէս նաեւ Պիւթագորասի (Pythagóras, 570 – 500 մ. թ. ա. ) եւ Փիլոն Ալեքսանդրիացիի (Philon Alexandreos, 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) կարգ մը տեսակէտներն ու խորհրդապաշտական (միստիկ, յուն. ՝ mystikos) հայեացքները։

Ալեքսանդրիոյ Museion դպրոցի փիլիսոփայութեան նշանաւոր ուսուցիչներէն Ամմոնիոս Սակկաս (յուն. ՝ Ammônios Sakkás, 175 – 242 թ. ) կը նկատուի փիլիսոփայական այս ուղղութեան (Նոր-Պլատոնականութեան) նախահայրը. իսկ որպէս գլխաւոր հիմնադիր կը ներկայանայ Ամմոնիոսի Սակկասի աշակերտ՝ յոյն փիլիսոփայ Պլոտինոսը (յուն. ՝ Plôtínos, 205 – 270 թ. ), որ Հռոմի մէջ կը հաստատէ փիլիսոփայական այս նոր ուղղութեան իր դարձեալ շատ նշանաւոր դպրոցը ։

Պլոտինոս ինքզինք նորարար մը չէր նկատեր, այլ Պլատոնի ուսմունքի անմիջական հետեւորդ մը, այլ խօսքով, ան ինքզինք պլատոնական մը կը սեպէր, ու կը մեկնաբանէր Պլատոնի գաղափարները։ Իսկ փիլիսոփայական Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism) եզրոյթը յառաջացած է 18-րդ դարու վերջաւորութեան միայն, զայն զանազանելու համար հնադարեան ու աւանդական Պլատոնականութենէն (Platonism)։

Հռոմի մէջ Պլոտինոսի աշակերտեց եւ անոր յաջորդեց՝ Պորփիւրիոս (յուն. ՝ Porphýrios, 234 – 304 թ. ), որ նաեւ իր ուսուցչի երկերուն խմբագիրն ու հրատարակիչն է։

Հետագային, յոյն փիլիսոփայ Պրոկլոս (յուն. ՝ Proklos, 410 – 485 թ. ) Նոր-Պլատոնականութեան դպրոց մը պիտի հիմնէր նաեւ Աթէնքի մէջ։  

Նոր-Պլատոնականութիւնը տեսակ մը փիլիսոփայական միապաշտութիւն է (Monism), որու գլուխն է անճանաչելի, անարտայայտելի, բացարձակ, կատարեալ, յաւիտենական, ամենաբարի ու աստուածային առաջնաէութիւն մը, զոր Պլոտինոս, ինչպէս նշեցինք, կ՚անուանէ Առաջնամիակը [39] (յուն. ՝ to hen, անգլ. ՝ the One, գերմ. ՝ das Eine կամ Ur-Eine)։

Առաջնամիակը, որ համազօր է Պլատոնի «Գերագոյն Բարիին», սկզբնապատճառն է ամբողջ իրականութեան եւ իրմէ կը յառաջանան բոլոր գոյերը։ Ոչ մէկ գոյ կրնայ ըլլալ, առանց Առաջնամիակին։ Ինչպէս լոյսը առնչուած է արեւին եւ կարելի չէ բաժնել անկէ, նոյնպէս եւ գոյը կարելի չէ բաժնել իր սկզբնաղբիւրէն՝ Առաջնամիակէն։ Ան անստեղծ ու յագեցած միակն է, որմէ արտաբխումով (Emanation, յուն. ՝ apórrhoia, լատ. ՝ emanatio) կը գոյանայ ամէն ինչ։ 

Առաջնամիակէն, աստիճանաբար, նախ կ՚արտաբխի՝ ոգին (յուն. եւ անգլ. ՝ nous, լատ. ՝ intellectus, գերմ. ՝ Geist), որ գաղափարներու ոլորտն է. ոգիէն կը կազմուի՝ աշխարհի հոգին (յուն. ՝ psychê tou pantos, լատ. ՝ anima mundi, անգլ. ՝ World Soul, գերմ. ՝ Weltseele). իսկ աշխարհի հոգիէն կը յառաջանան առանձին հոգիները, որոնք միանալով նիւթին [40] (լատ. ՝ materia) կը ձեւաւորեն ֆիզիքական աշխարհը, բնութիւնը, կենդանիները եւ մարդը։ 

Նոր-Պլատոնական բարոյագիտութեան համաձայն՝ նիւթը նոյնինքն չարն է։ Ըստ Պլոտինոսի, մարդիկ պէտք է այդ չարէն «մաքրուելով» նիւթական աշխարհը յաղթահարեն, հեռանան աշխարհիկ ցանկութիւններէն եւ ապրին մտավերացմամբ ^[ծ-10] (Meditation) ու ճգնաւորական (Ascetism) կեանքով։ Այս ձեւով միայն, կարելի է աստիճանաբար բարձրանալ ու միանալ Գերագոյն Բարիին՝ Առաջնամիակին։ Աստուածային այս միացումը (միայարումը) զուտ խորհրդապաշտական (միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) բնոյթ ունի. ան, թէեւ ժամանակաւոր,  բայց կրկնելի է։ Ով որ այս աստիճանին հասած է, ան կ՚ապրի երջանիկ կեանք մը։ Միայն այս տեսակէտով, այսինքն մարդու գերագոյն կենսանպատակով, որ Առաջնամիակին կամ Աստուծոյ հետ միացումն է, կարելի է համադրել Նոր-Պլատոնականութիւնը եւ Քրիստոնէութիւնը։  

Ի տարբերութիւն Պլատոնի մշակած ընկերային բարոյագիտութենէն, Նոր-Պլատոնականութիւնը կը զարգացնէ առաւելաբար՝ անձնական, անհատական բարոյագիտութիւն մը։

Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայութիւնը մեծ ազդեցութիւն ունեցած է թէ՛ Քրիստոնէական կրօնին վրայ՝ Միջնադարուն եւ աւելի ուշ, եւ թէ Նոր Դարաշրջանի կարգ մը փիլիսոփաներու ու գրագէտներու վրայ։



Պլոտինոսի մահէն (270 թ. ) ետք, թէեւ Ն որ -Պ լատոնական փիլիսոփայու թիւն ը իր սակաւաթիւ հետեւորդները ունէր Հռոմի մէջ, սակայն ան շատ աւելի արժեւորու ե ցաւ Սուրիոյ մէջ, ինչպէս նաեւ Աթէնքի ու Ալեքսանդրիոյ մէջ։ Այս ժամանակաշրջանի նշանաւոր փիլիսոփաներէն եւ Ն որ -Պ լատոնական փիլիսոփայութեան ներկայացուցիչներէն հարկ է յիշել ՝ ասորի ներ՝ Պորփիւրիոսն ու Իամբլիքոսը (կամ Յամբլիքոսը), յոյներ՝ ալեքսանդրացի Հիւպատիան ու աթէնացի Պրոկլոսը եւ միակ հայ ը՝ Դաւիթ Անյաղթ ։  

 

Պորփիւրիոս (յուն. ՝ Porphýrios, 233 - 305 թ. ). -

Ծագումով ասորի Պորփիւրիոս ծնած էր Միջերկրականի արեւելեան ափի Տիւրոս (Tyros, այ ժմու հարաւ ային Լ իբանան ի Sûr = արաբ. صور ) քաղաքին մէջ։ Սկզբնական ուսումը կը ստանայ Աթէնքի մէջ, աշակերտելով յոյն փիլիսոփայ Լոնգինոսի (յուն. ՝ Kassios Longinos, 212 – 272 թ. )։ 263 թուականին, 30-ամեայ Պորփիւրիոս կը հաստատուի Հռոմ, ուր կ՚աշակերտէ Պլոտինոսի եւ մաս կը կազմէ ն որ –պլատոնական փիլիսոփաներու հոյլ ին։ 268 թուականին, առողջական ( հոգեկան տագնապներ ) պատճառով եւ իր ուսուցչի թելադրութեամբ կը մեկնի իտալական Սիկիլիա կղզին։ Հետագային, Պլոտինոսի մահէն ետք, կը վերադառնայ Հռոմ եւ կը ստանձնէ իր ուսուցչի ն որ –պլատոնական դպրոցի տեսչութիւնը։

Պորփիւրիոսի գրական հարուստ վաստակէն, դժբախտաբար շատ քիչ բան պահուած է։ Օրինակ, «Քրիստոնէաներու դէմ» (յուն. ՝ „ Katá Christianôn“ ) ստուար ու Աստուածաշունչը քննադատող գիրքը ՝ 5- րդ դ արուն ոչնչացուած է, անկէ մնացած են ՝ այլ հեղինակներու կողմէ կատարուած կարգ մը մէջբերումները միայն։ Պորփիւրիոս իր գրութիւններով պայքարած է նաեւ այլ կրօններու ու կրօնափիլիսոփայութիւններու դէմ, ինչպէս հին յունական բազմաստուածեան հեթանոսութեան (Paganism), իրանական Զրադաշտականութեան ( Zoroastr - ianism ) եւ ընդհանրապէս Ճանաչականութեան ^{[ ծ - 33 ]} (Gnosticism) զանազան խմբաւորումներուն դէմ։

Պորփիւրիոս հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնք կ՚ընդգրկեն փիլիսոփա յական տարբեր բնագաւառներ (տրամաբանութիւն, բնազանցութիւն, հոգեբա նութիւն, պատմութիւն ու բարոյագիտութիւն), ինչպէս նաեւ աստղագիտու թիւն, առասպ ե լաբանութիւն, քերականութիւն, հռետորութիւն, երաժշտութիւն եւայլն…։ Յիշարժան են մանաւանդ փիլիսոփայ Պորփիւրիոսի չորս հատորով «Փիլիսոփայութեան Պատմութիւն» երկը (յուն. ՝ philósophos historía ) եւ   «Ներածութիւն» [41] (յուն. ՝ eisagogé ) տրամաբանութեան նուիրուած երկը, որ Արիստոտէլի «Կատեկորիաներ»ու եւ տրամաբանութեան մասին ներածութիւն մըն է։ Այս երկը օր ի ն թարգմանուած էր զանազան լեզուներու (ասորերէն, լատինե րէն, հայերէն … ) եւ եղած է ամբողջ Միջնադարու ամենաշատ տարածուած եւ համալսարաններու մէջ ուսուցուած փիլիսոփայական գիրքերէն մէկը։ Ասոնց կողքին յայտնի են Պլատոնի եւ Արիստոտէլի երկերու իր մեկնութիւնները։

Ինչպէս նշուեցաւ, Պորփիւրիոս կատարած է նաեւ ուսուցչի (Պլոտինոսի) գրութիւններու խմբագրութիւնը ( «Իննեակներ», « Էննէադներ» = „Enneads”, յուն. ՝ ennea = ինը ) վեց հատորով եւ գրած՝ ուսուցչի կենսագրութիւնը։

Իամբլիքոս (յուն. ՝ Iamblichos, 240 - 320 թ. ). -

Ծագումով ասորի Իամբլիքոս ( կարգ մը հայկական աղբիւրներ կը գրեն՝ Յամբլիքոս ), ծնած է Սուրիոյ Խալկիս քաղաքին մէջ, (յուն. ՝ Chalkís, արաբ. ՝ Qinnasrin = قنسرين ‎, նե ր կայիս, Հալէպ ի հարաւարեւմտ եան կողմը կը գտնուին հին քաղաքի աւերակները)։

Ան կը ստանայ Ն որ -Պ լատոնական փիլիսոփայութեան ուղղութիւն ունեցող ուսում, ուսուցիչ ունենալով Անատոլիոս (յուն. ՝ Anatolios, 3- րդ դար ) փիլիսոփան։ Հետագային ան կը ծանօթանայ գրեթէ իրեն տարեկից Պորփիւրիոսի, որ ինչպէս նշեցինք, աշակերտն էր Նոր -Պ լատոնական ուղղ ութեան հիմնադիր Պլոտինոսի։

Իամբլիքոս իր դպրոցը կը հիմնէ ծննդավայրի ն մօտիկ, Որոն տ էս գետի ( յուն. ՝ Oróntes, արաբ. ՝ Nahr al-Asi = نهر العاصي ) ափին գտնուող Ապամէա (յուն. ՝ Apámea, արաբ. ՝ Afâmya = أفاميا ) քաղաքին մէջ։

Իամբլիքոսի գրական գործունէութենէն կարելի է եզրակացնել, որ ան թէ՛ ն որ –պլատոնական եւ թէ ն որ պ իւթա գ որական ուղղութեանց հետեւող, շատ իւրայատուկ փիլիսոփայ մըն էր։ Իամբլիքոս եւս փորձած է համադրել ն որ –պլատոնական փիլիսոփայութիւնն ու աստուածաբանութիւնը, որմէ յառաջացած է դիցահմայութիւն [42] (յուն. ՝ theourgía) մը կամ խորհրդապաշտ (միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) աստուածիմաստութիւն (յուն. ՝ theosophía) մը։ Իամբլիքոս գրած է 10 գիրքեր, որոնցմ է շատերը կորսուած են։ 

Իամբլիքոս, Պլոտինոսի նուիրապետական կարգը (Առաջնամիակըոգին-հոգիննիւթը) որոշ փոփոխութեան կ՚ենթարկէ։

Նախ կը կրկնապատկէ Առաջնամիակը ( յուն. ՝ to hen, անգլ. ՝ the One, գերմ. ՝ das Eine կամ Ur-Eine ) եւ Առաջնամիակի ու ոգիի միջեւ կը զետեղէ Նախաա ռաջ ի նը (յուն. ՝ Aiôn, անգլ. ՝ the First, գերմ. ՝ das Ur-Erste )։

Իամբլիքոսի համաձայն ասիկա անհրաժեշտ է, որպէսզի այս վերջինը զանազանուի Առաջնամիակ է ն, (որ ինչպէս տեսանք, ինքնուրոյն գերագոյնն է) ։ Իսկ Նախաա ռաջ ի ն է ն, (որ գործօն ստեղծողն է ) կ՚արտաբխին միւս էական տարրերը ՝ ոգին, հոգին եւ նիւթը ։

Այնուհետեւ, ան աւելի կը մանրամասնէ ոգիի ոլորտը, ուր գաղափարներու կողքին կը զետեղէ նաեւ Դեմիուրգոս [43] (յուն. ՝ Dêmiourgós) ստեղծագործ արարիչ աստուածը, իր իւրայատուկ միջավայրով։

Նաեւ հոգիի ոլորտին մէջ կը կատարէ փոփոխութիւններ, աստուածներու եւ հերոսներու հոգիները զանազանելով մարդոց ու անասուն կենդանիներու հոգիներէն։ Այս իմաստով, մարդկային հոգին չէր կրնար վերամարմնաւորու իլ անասուն կենդանի ի մարմնի մէջ, ինչ որ Պլոտինոսի համաձայն կարելի էր։

Նիւթի առնչութեամբ եւս, Իամբլիքոս եւ Պլոտինոս տարբեր տեսակէտ ներ ուն է ի ն ։ Պլոտինոս կը զանազանէր դրական արժեւորութեամբ մտացածին նիւթը եւ զգայութեամբ ընկալելի «չար» նիւթ ը։ Իսկ Իամբլիքոս, թէեւ նիւթը կը համարէ արգելք մը, որ մարմնաւորուած հոգին կ՚արատաւորէ եւ անոր ջանքերը կը խոչընդոտէ, սակայն սա նիւթին «չարութեան» պատճառով չէ, այլ՝ հոգիի նիւթական - զգայական աշխարհի հանդէպ ունեցած սխալ դիրքորոշումին։ Իամբլիքոս, մեկնակէտ ունենալով տիեզերքի կառուցման աստուածային ամբողջական կարգը, «չարը» կը համարէ անբնական ու պատահական շեղում մը աստուածային կարգէն։ 

Գլխաւորաբար Իամբլիքոսն էր, որ դիցահմայութիւն (յուն. ՝ theourgía) եզրոյթը ներ մու ծեց Նոր -Պ լատոնականութեան մէջ, որով փիլիսոփայութեան մէջ մուտք կը գործէր կրօնական արարողութեան գործնական տարր մը։ Հետագային, Իամբլիքոսի հետեւեցան այլ ն որ –պլատոնական ներ եւս, ինչպէս յոյն փիլիսոփայ Պրոկլոս ( որուն պիտի անդրադառնանք քիչ ետք )։

Մինչ Պրոկլոս, հոգիի փրկութեան համար (ինչպէս յիշեցի նք) ոգեղէնի իմացութեան ուղին կը յանձնարարէր, Իամբլիքոս, ասոր վրայ կ՚աւելցնէր խորհրդանշական արարողութիւններ ու ծէսեր, որոնց միջոցով մարդ աւելի պիտի մօտենար աստուածային ոլորտին։ Այլ խօսքով, Իամբլիքոսի համաձայն, մարդ կային հոգիի փրկութիւնը կարելի չէ միայն սեփական ուժով, առաքինի ու գիտակից կենցաղով, այլ լիովին անհրաժեշտ է՝ դիցահմայութիւնը։

Հիւպատիա (յուն. ՝ Hypatía, 355 – 415 թ. ). -

Հիւպատիա ծանօթ է, որպէս Հ ին Դ արու վերջաւորութեան, իգական սեռի պատկանող, նշանաւոր ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), աստղագէտ եւ Ն որ -Պ լատոնական հեթանոս փիլիսոփայ մը ։ Ծնած, ուսանած եւ ուսուցանած է Ալեքսանդրիոյ մէջ, ուր ապրած է մինչեւ իր ողբերգական մահը (ս պաննու ած է քաղաքի քրիստոնեաներու ն կողմէ ) ։

Հիւպատիայի երկերը, դժբախտաբար, անհետացած են իր եղերական մահէն ետք։

380 թուականին, յունական Թեսա լ ոնիկէ (Tessaloníki) քաղաքին մէջ, Հռոմէական կայսրութիւնը պաշտօնական հրովարտակով մը Քրիստոնէութիւնը կ՚ընդունէր որպէս պետական կրօն, որու հետեւանքով կը սկսէր համայն ոչքրիստոնեաներու հալածանքը։

4- րդ դ արու երկրորդ կէսէն սկսեալ, եգիպտական Ալեքսանդրիոյ մէջ արդէն քրիստոն ե աները մեծամասնութիւն կը կազմէին։ Ալեքսանդրիոյ պատրիարք ներ Թէոփիլոս Ա. Ալեքսադ ր ացիի ( Theophilos I, 385 – 412 թ. ) եւ անոր յաջորդ Կիւրեղ Ա. Ալեքսանդացիի ( Cyrill I, 412 – 444 թ. ) օր երուն, քաղաքի հեթանոս ներ ը եւ հր ե աները կը հալածուէին ու զանազան ճնշումներու կ՚ենթարկուէին։

Կը կարծուի, որ հեթանոս փիլիսոփայ Հիւպատիայի սպանութեան պատճառ կրնայ հանդիսացած ըլլալ, նաեւ, անոր հռոմէացի կառավարիչ Օրեստէսի ( Orestes) մօտիկ բարեկամ ը եւ խորհրդատու ն ըլլալու հանգամանքը։ Օրուան Կիւրեղ Ալեքսանդրացի պատրիարքը կը մեղադրուի՝ սպանութիւնը հրահրած ըլլալուն համար։

Պրոկլոս (յուն. ՝ Próklos, 412 – 485 թ. ). -

Պրոկլոս, յ ոյն ն որ –պլատոնական փիլիսոփա ն, ծնած է Կոստանդնուպոլ ի ս եւ ուսանած՝ Ալեքսանդրիոյ նշանաւոր Museion դպրոցին մէջ, ուսուցիչ ունենալով Օլիմպիոդորոս [44] Աւագը ( անգլ. ՝ Olympiodoros the Elder)։

Պրոկլոս, 19 տարեկանին Աթէնք գալով, իր ուսումը կը շարունակէ Պլատոնի հիմնած Ակադեմիային մէջ, որ ժամանակի ընթացքին դարձած էր ն որ –պլատոնական փիլիսոփայութեան կարեւոր կեդրոն մը։ Այն ատեն Ակադեմիայի տեսուչը փիլիսոփայ Պլուտար ք ոս Աթէնացին (յուն. ՝ Plútarchos, 350 – 432 թ. ) էր ։ Ան որ մահէն ետք տեսուչ կը դառնայ փիլիսոփայ Սիւրիանոսը (յուն. ՝ Syrianós), որ հազիւ 5 տարի կը վարէ այդ պաշտօնը ու կը մահանայ 437 թուականին։ Պրոկլոս, յիշեալ երկու տեսուչներուն աշակերտելէ ետք, 25 տարեկանին, կը դառնայ նոյն դպրոցի տեսուչը. պաշտօն մը, որ կը վարէ աւելի քան 47 տարիներ, մինչեւ իր մահը։

Պրոկլոսի երկերը

Պրոկլոս գրած է յունարէն աւելի քան 50 փիլիսոփայական երկեր, որոնց մեծ մաս ը պահպանուած է։ Այդ երկերը կարելի է բաժնել քանի մը խումբերու. -

Փիլիսոփայական մեկնաբանութիւններ. -

ընդհանրապէս Պլատոնի երկերու ն մեկնաբանութիւններն են, որոնք ամբողջական չեն եւ մաս մը միայն հասած է մեզի ։ Կան նաեւ Արիստոտէլի երկերէն քանի մը մեկնաբանութիւն։  

Փիլիսոփայական եւ կրօնական գրութիւններ. -

որոնցմէ ամենա կարեւորներն են. -

ա) Աստուածաբանութեան Հիմունքներ (յուն. ՝ stoicheíôsis theologik ế, կրճատ. ՝ ST) երկը, որ 1248 թուականին, հայ Սիմէոն Պղնձահանեցիի ( Simeon of Plinzahank, 1188 – 1255 թ. ) կողմէ վրացերէնէ գրաբար հայերէնի թարգմանուած է ՝ «Շաղկապք Աստուածաբանականք» անուն ով։ Հետագային, Սիմէոն եպ իսկոպոս Ջուղայեցի, 1651 թուականին կը հրատարակէ «Մեկնութիւն շաղկապաց» երկը, որ Պրոկլոսի վերոյիշեալ գիրքի վերանայուած, պարզաբանուած ու զանազան պիտանի մեկնութիւններով ճոխացած տարբերակն է. եւ

բ) Պլատոնեան Աստուածաբանութիւն (յուն. ՝ theología platônikế, կրճատ. ՝ TP) լայնածաւալ երկը։  

Քերթուածներու մեկնաբանութիւններ. -

գլխաւորաբար յոյն բանաստեղծ Հեսիոտոսի (յուն. ՝ Hêsiodos, 7- րդ դ ար մ. թ. ա. ) «Աստուածներու ծագումնաբանութիւնը» (յուն. ՝ theogonía) երկի մ եկ ն աբանութիւնն է ։

Օրհներգներ. -

որպէս հեթանոս աստուածներու նախանձախնդիր երկրպագու, Պրոկլոսի գրած փառաբանական բազմաթիւ օրհներգներէն, դժբախտաբար, միայն 7 հասած են մեզի։ Պրոկլոս, յունական բազմաթիւ աստուածներու կողքին, նկատի առած է նաեւ արեւելեան ( ասիական ) կարգ մը աստուածութիւններ (ինչպէս հնդկական աստուածութիւններ ը) ։  

Պրոկլոսի ուսմունքը    

Պրոկլոսի կեանքի ընթացքին Քրիստոնէութիւնը արդէն պետական կրօն հռչակուած էր Հռոմէական կայսրութեան մէջ, այսուհանդերձ տակաւին հնարաւոր էր ազատօրէն փիլիսոփայել պլատոնական գաղափարներով, անկախ քրիստոնէական վարդապետութենէն եւ զանազան հակասութիւններէն ։ Այս իմաստով, Պրոկլոս առանց արգելքի, կարող էր օրինակ՝ « աշխարհը որպէս անսկիզբ ու անվերջ յայտարարել », հակասելով աշխարհի ստեղծման քրիստոնէական վարդապետութեան։

Պրոկլոսի ուսմունքը, կը պարփակէ՝ ընդհանրապէս բնափիլիսոփայութիւնն ու աստուածաբանութիւնը (դիցաբանութիւնը) եւ մասնաւորաբար նախախնամութեան եւ « չարի » հարցերը։ Այլ խօսքով, պլատոնական իր նախորդներուն նման, Պրոկլոս եւս ջանաց փիլիսոփայութիւնն ու աստուածաբանութիւնը համադրել, յառաջացնելով իւրայատուկ աստուածիմաստութիւն (յուն. ՝ theosophía ) մը։

Պրոկլոս, կառչած մնալով յունական աւանդական բազմաստուածեան (Polytheism) կրօնին, փորձեց աստուածներու հանդէպ ունեցած իր հաւատքը եւ կրօնական այլ երեւոյթները (հրեշտակ, դեւ, ոգե պ ա շտ ութիւն, հոգիի վերամարմնաւորում, եւայլն…) փիլիսոփայութեան հետ համադրել։

Պրոկլոսի, աստուածաբանական միտումով այս մտածելակերպը որոշ կարեւորութեամբ դիտուեցաւ նաեւ ընդհանրապէս քրիստոնէական աստուածաբանութեան, եւ յատկապէս ՝ քրիստոնէական խորհրդապաշտութեան (միստիկ) կողմէ։ Օրինակ. - Պրոկլոս կը խօսէր սիրոյ, ճշմարտութեան եւ հաւատքի ուղի ներ ուն մասին եւ հաւատքին կու տար գերագոյն աստիճանը (TP, IV-10) [45] ։ Թէեւ ա յս ըմբռնողութիւնը երեւութապէս քրիստոնէականին մօտ կը թուի ըլլալ, սակայն բովանդակային առումով, կարեւոր տարբերութիւններ կան։

Յիշեալ տարբերութիւններէն գլխաւորը ՝ «հաւատք»ի հարցն է, որովհետեւ «հաւատքը», Պրոկլոսի համաձայն, չի նշանակեր գերագոյն ճշմարտութեան հասնիլ, վկայակոչելով Յայտնութեան գ ի րքերը, այլ «հաւատքը» գ ոյի գերագոյն սկզբունքներու գերբանական եւ ուղղակի ընկալումն ու ըմբռնողութիւնն է։ Իսկ եթէ նկատի ունենանք քրիստոնէական վարդապետութեան «հաւատքի» բովանդակութիւնը, ինչպէս Քրիստոսի մարմնա ց ումը եւ զոհաբերական մահը, ասոնք Պրոկլոսի եւ զինք նախորդող ն որ –պլատոնական ներուն համար ոչ մէկ դեր կը խաղային։

Աստուածաբանութեան (դիցաբանութեան) ոլորտի ն մէջ եւս, կը յայտնաբերուի Նոր -Պ լատոնականութեան ^{[ ծ -41]} եւ Քրիստոնէութեան տարբերութիւն ներ ը։ Պրոկլոս, Պլոտինոսի նման, « Աստուածաբանութիւն » հասկացութիւնը կ՚առնչէր ո ՛ չ թէ Յովհաննու Յայտնութեան վրայ հիմնուած քրիստոնէական վարդապետութեան, այլ Առաջնամիակին, որպէս գերագոյն սկզբունք, որմէ կը յառաջանայ (կ՚արտաբխի) ամբողջ իրականութիւնը, իր էական տարրերու բազմազանութեամբ եւ անոնց Առաջնամիակին վերադառնալու ձգտումով։

Այստեղ, Պրոկլոս եւս, Պլոտինոսի նման, պիտի հանդիպէր միեւ նոյն խրթին հարցին, թէ ինչպէ՞ս կարելի է ըմբռնել նիւթական – հոգեկան – ոգեկան բազմազանութեան եւ Առաջնամիակի ն բաւական բարդ յարաբերութիւնը, եթէ այս վերջինը (Առաջնամիակը) իր բացարձակ անդրանցականութեամբ (Transcen - dence) բոլորովին այլ տեսակի է, քան յիշեալ բազմազան էական տարրերը եւ իրականութիւնը։

Վ երոյիշեալ պատճառով եւ նկատի ունենալով մարդկային բանականութեան սահմանափակութիւնը, Պրոկլոս ստիպուած էր հետեւցնել, որ Առաջնամիակը ՝ անճանաչելի, անասելի ու անըմբռնելի կը մնայ։ Պրոկլոսի համաձայն Առաջնամիակի մասին կարելի է խօսիլ միայն նմանաբանութիւններով (յուն. ՝ analogía) կամ բացասական կերպով, ուր կարելի է ըսել, ինչ որ ա ն չէ (TP, II-6)։ Պրոկլոսի Ժ խտական Ա ստուածաբանութեան (Negative Theology, որուն մասին տե՛ս նաեւ Մաս-8 Ծ անօթագրութիւններ, [ ծ-21 ] յօդուածը, էջ 510 ) այս վերջին գաղափարը քննադատելով, կարելի է հաստատել, որ եթէ Առաջնամիակը կարելի չէ որեւէ կերպով որոշել կամ բնորոշել, ապա կարելի չէ որոշել նաեւ ժխտումներու միջոցով (TP, II-10)։

Պրոկլոսի համաձայն, Առաջնամիակը ( կամ նոյնինքն Աստուածը ) գերագոյն սկզբունքն է, որմէ կախեալ են բոլոր նուիրապետական կարգի ստորադաս էական տարրերը (ոգիհոգի-նիւթ) եւ անոնց կարգաւորումը։ Միաժամանակ Ան (Առաջնամիակը) ինքնին «Բ արին » է, որուն կը ձգտին բոլորը։ « Բարին », ինքնին, բոլոր էական տարրերու մէջ պահպանուած է, որով նաեւ իրենք բարի են։ Առաջնամիակը ( կամ նոյնինքն Աստուածը ) ինքզինք «շարժող», նիւթական մարմին չունեցող, տարածութեան եւ ժամանակի մէջ չ սահմանափակու ող ամէն բանի «շարժիչն» է (TP II-1)։

Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիր Պլոտինոսի հետեւելով, նաեւ Պրոկլոս ընդունեց իրականութեան նուիրապետական բարձր կարգը եւ նիւթական ոլորտէն վեր դասեց հոգեկան աշխարհը ու անկէ վեր՝ բանական ոգեղէն աշխարհը եւ բոլոր էական տարրերէն գերադասեց Առաջնամիակը (ST գլուխ 20), որպէս աստուածութիւն ։

Դաւիթ Անյաղթ (յուն. ՝ David Arménios, 475 – 550 թ. ). -

Ծագումով հայ ն որ –պլատոնական փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ փիլիսոփայ Դաւիթ Անյաղթ ծնած է Տարօն գաւառի Ներգին գիւղին մէջ։ Արեւմտեան գրականութեան մէջ, ան ծանօթ է նաեւ «Դաւիթ Հայը» ա-նունով, իսկ անոր թէ՛ ծննդավայրը եւ թէ ծննդեան ու մահուան թուականները կը մնան անորոշ ։

Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայական իր ուսումը ստացած է եգիպտական Ալեքսանդրիոյ (Museion) դպրոցին մէջ, որուն կարեւորութիւնը յիշատակուեցաւ ընթացիկ մասի Ա. Գլուխի (տե՛ս էջ 40), Բ. Գլուխի (տե՛ս էջ 50) եւ Գ. Գլուխի (տե՛ս էջ 66) տակ։

Ալեքսանդրիոյ մէջ, Դաւիթ Անյաղթ որպէս ուսուցիչ կ՚ունենայ փիլիսոփայ Օլիմպիոդորոս Կրտսերը [46] (յուն. ՝ Olympiódôros ó Neôteros ), որ միաժամանակ փիլիսոփայութեան բաժնի վարիչն էր։ Այնուհետեւ, Դաւիթ Անյաղթ, երկար ատեն ուսուցչական պաշտօն կը վարէ Ալեքսանդրիոյ նոյն դպրոցին մէջ։ Այս շրջանին, Դաւիթ Անյաղթ գտնուած է նաեւ Կոստանդնուպոլսոյ ու Աթէնքի մէջ, ուր զանազան հանդիպումներ ունեցած բիւզանդական փիլիսոփաներու հետ, անոնց հետ մասնակցած բանավէճերու, բազմաթիւ յաղթանակներ տարած ու ստացած «անյաղթ» (յուն. ՝ aníkêtos, անգլ. ՝ Invincible, գերմ. ՝ Unbesiegbar) տիտղոսը։

Դաւիթ Անյաղթ Հայաստան կը վերադառնայ, բաւական ուշ, երբ արդէն ծերացած էր։ Հայաստանի մէջ, հակառակ յառաջացած տարիքին ան կը տարածէ յունաբանական նոր–պլատոնական ուղղութեան փիլիսոփայութիւնը, սակայն պահպանողական հայ կղերի դիմադրութեան ու իրեն հանդէպ եղած հալածանքներուն պատճառով, կը հաստատուի Հաղպատի մենաստանը, ուր եւ կը մահանայ։ Հետագային, Հայ Եկեղեցւոյ կողմէ կը սրբադասուի եւ աճիւնները կը փոխադրուին Մշոյ Սբ. Առաքելոց վանք։

Դաւիթի երկերը

Դաւիթ Անյաղթի վերագրուած են բազմաթիւ փիլիսոփայական երկեր եւ հնադարեան փիլիսոփաներու գործերու հայերէն թարգմանութիւններ, որոնք իրականութեան չեն համապատասխաներ։ Այս առնչութեամբ կատարուած գիտահետազօտութիւնները պարզեցին, որ անոնցմէ միայն 4 փիլիսոփայական երկեր կը պատկանին Դաւիթի գրիչին. -

«Սահմանք իմաստասիրութեան»,

«Վերլուծութիւն „Ներածութեանն “ Պորփիւրիոսի»,

«Մեկնութիւն „Ստորոգութեանցն” Արիստոտէլի» եւ

«Մեկնութիւնն ի „Վերլուծականն” Արիստոտէլի»։

Առաջին երեքը վստահաբար գրուած են յունարէն ով եւ շատ հաւանաբար հեղինակի հսկողութեամբ թարգմանուած են գրաբար հայերէնի. իսկ վերջինը, գրուած է ուղղակի գրաբար հայերէնով. -

«Սահմանք իմաստասիրութեան» կամ «Գիրք սահմանաց». -

Այս երկը փիլիսոփայութեան մասին գրուած ընդհանուր ներածութիւն մըն է, որ ունի բացատրողական, հորդորական ու քաջալերական բնոյթ։ Այս երկը, որ Յունարէնով ՝ «Փիլիսոփայութեան նախաբան (Prolegomena)» վերնագրով պահպանուած է, հայերէն թարգմանութեան ժամանակ անուն փոխած եւ կոչ ուած է՝ «Փիլիսոփայութեան սահմանումները եւ բաժանում ներ ը՝ ուղղուած Պիռ հ ոն [47] իմաստակի չորս դրոյթներու դէմ»։

«Վերլուծութիւն „Ներածութեանն “ Պորփիւրիոսի». -

Այս երկը, Նոր -Պ լատոնականութեան հիմնադիր Պլոտինոսի նշանաւոր աշակերտ Պորփիւրիոսի տրամաբանութեան նուիրուած «Ներածութիւն» ( յուն. ՝ eisagogé ) անունով երկի վերլուծութիւնն է։  

«Մեկնութիւն „Ստորոգութեանցն” Արիստոտէլի». -

Այս երկը կը ներկայացնէ՝ յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի փիլիսոփայութիւնը, ներկայացուած՝ ներածականով մը, ապա Արիստոտէլի 10 ստորոգութեանց (կատեգորիաներու, յուն. ՝ katêgoríôn ) մասին գրուած երկի մեկնութիւն ով ։   

«Մեկնութիւնն ի „Վերլուծականն” Արիստոտէլի». -

Այս երկը Արիստոտէլի « Օրգանոն » (Organon) ե ր կ ի 3-րդ մասի («Առաջին վերլուծութիւն» յուն. ՝ analytiká prótera) մեկնութիւնն է։ Այստեղ, Արիստոտէլ կը զարգացնէ տրամաբանութիւնը (յուն. ՝ logiké téchnê ) ու կը ներկայացնէ հաւաքաբանութիւնը (յուն. ՝ syllogismos)։ 

Դաւիթի ուսմունքը   

Ալեքսանդրիոյ „Museion“ դպրոցի հետեւո րդ, ն որ –պլատոնական հայ փիլիսոփայ Դաւիթ Անյաղթի փիլիսոփայ ական միտք ը, մեծապէս կը կրէ ընտրա կան ութեան (Eclecticism) եւ համահաշտութեան [48] (Syncretism) կնիքները։ Այլ խօսքով, Դաւիթ Անյաղթ, որ հայ քրիստոնեայ մըն էր, ունեցած է Ն որ -Պ լատո ն ական փիլիսոփայական մտածողութիւն եւ օգտագործած է՝ Պլատոնի, Արիստոտէլի, Պիւթա գ որասի եւ Ս տոյիկներու հնադարեան «հեթանոս» գրականու թիւն ը։ Դաւիթ Անյաղթ մասնաւոր նախասիրութիւն մը ունեցած է յոյն փիլիսոփայ Արիստոտէլի երկերուն, յատկապէս ՝ անոր տրամաբանական ուսմունքին եւ փիլիսոփայութեան ընդհանուր բաժանումներուն հանդէպ։ Այս իմաստով, ան նաեւ կը ներկայանայ, որպէս հայկական արիստոտէլականութեան ( Aris-totelianism ) գլխաւոր ջատագովը։

Հետագային, երբ Դաւիթ Անյաղթ յառաջացած տարիքին Հայաստան կը վերադառնա յ եւ արդէն քրիստոնեայ Հայաստանի մէջ կը տարածէ իր փիլիսոփա յութ իւնը, բնականաբար կը հանդիպ ի մեծ դժուարութիւններու։ Այսուհանդերձ, Դաւիթ Անյաղթի ն որ –պլատոնական տեսակէտները պիտի պահէին իրենց իւրայատկութիւնը։ Հայաստանի մէջ ան առաջինն էր, որ յստակօրէն հաստատեց փիլիսոփայութեան սահմանումներն ու բաժանումները իր «Սահմանք Իմաստասիրութեան» երկով։

Դաւիթ Անյաղթ, գոյաբանական (յուն. ՝ ontología) ոլորտի մէջ, գոյի ճանաչման հարցով, ներկայացուց մեթո դ աբանական իր յատուկ եղանակը ։ Դաւիթի համաձայն, նախ հաստատելու է այդ գոյի առկայութիւնը ապա անոր որակական յատկանիշները։ Քրիստոնէայ Դաւիթ Անյաղթի համաձայն, նաեւ Աստուծոյ ստոյգ գոյութիւնը կարելի է ապացուցել բանականութեան միջոցով, հետեւելով տիեզերաբանական հետեւեալ սկզբունքին. - թէեւ Աստուած անտեսանելի ու անիմանալի է, սակայն տեսնելով Անոր ստեղծագործութիւնները ու աշխարհի խիստ բարեկարգ իրավիճակը, մենք կրնանք ընկալել ու ըմբռնել Աստուծոյ գոյութիւնը։

Հետաքրքրական է, որ Դաւիթ Անյաղթ երբեք չի բաժներ ն որ –պլատոնական իր նախորդներու ն անմիջական աստուածիմաստութեան (յուն. ՝ theosophía) ու աստուածտեսութեան (յուն. ՝ theoptía) գաղափարները, որովհետեւ ան քաջ համոզուած էր, որ « Աստուած անմիջականօրէն մատչելի չէ մարդոց համար » ։ Դաւիթ Անյաղթի համաձայն, Աստուծոյ ճանաչողութիւնը կամ իմացութիւնը հնարաւոր է միայն աստիճանաբար, հետեւեալ 3 մակարդակներ ով. - հարկաւոր է նախ՝ նիւթական իրերու զգայական ճանաչումը ապա նիւթական իրերու աննիւթ ձեւերու մտային ճանաչումը եւ վերջաւորութեան միայն կարելի է բանականութեամբ ըմբռնել բոլորովին աննիւթ ու անձեւ էութիւնները, ինչպէս օրինակ՝ Աստուած, ոգի, հոգի, եւայլն …։

Դաւիթ Անյաղթ, իր «Սահմանք Իմաստասիրութեան» (յուն. ՝ Prolegomena) երկին մէջ, հետեւելով Արիստոտէլի, փիլիսոփայութիւնը կը բաժնէ տեսական եւ գործնական մասերու։ Գործնական փիլիսոփայութեան, այսինքն՝ փիլիսոփայական բարոյագիտութեան (յուն. ՝ êthikê) բարձրագոյն սկզբունքը, Դաւիթ Անյաղթի համաձայն, արդարութիւնն ^[ծ-08] է, որ մարդը դէպի առաքինութիւն (յուն. ՝ aretê) կ՚առաջնորդէ։ Իսկ առաքինի մարդու վերջնական նպատակը՝ « չարէն » խուսափիլը, « բարին » եւ հոգին իր նիւթական մարմնէն ազատագրելն է։

Դաւիթ Անյաղթ, հետեւելով յոյն դասական փիլիսոփայ Պլատոնի, առաքի նութիւն ը (յուն. ՝ aretê), որպէս հոգեւոր կատարելութիւն շատ աւելի կը գնահատէր ու կ՚արժեւորէր, քան գիտութիւնը իր զանազան մասերով։ Դաւիթ Անյաղթի համաձայն, մարդ պէտք է՝ «բանականութեան միջոցով զարդարէ բարոյակա նութիւն ը եւ հնազանդեցնէ կիրքերը»։ Փիլիսոփայութիւնը, ընդհանրապէս, մարդը կ՚առաջնորդէ դէպի ճշմարիտ գիտութիւն, իսկ գիտութիւնը պէտք է ծառայէ հոգիի կատարելագործման։

Դաւիթ Անյաղթի ն որ –պլատոնական փիլիսոփայութիւնը մեծ ազդեցութիւն կը գործէ թէ ՛ իր եւ թէ հետագայ ժամանակաշրջաններու ն վրայ, գլխաւորաբար Հայաստանի մէջ։