Աստուածիմաստութիւն

Հեղինակ
ՔԷՀԵԱԵԱՆ ՍԱՐԳԻՍ  

Բաժին
Արեւմտահայ եւ սփիւռքի գրականութիւն  

Թեմա
Փիլիսոփայութիւն  
Դիտել

Մաս – 8

 

 

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Annotations

 

 

Ծանօթագրութիւններու այս առանձին մասին մէջ պիտի անդրադառնանք զանազան նիւթերու ու հ ասկացութիւններու, որոնք ուղղակի կամ անուղղակի ձեւով այս գրքին առնչուած են։ Բացի էջատակին տեղադրուած հակիրճ ծանօթագրութիւններէն, այստեղ, ծանօթագրութիւնները պիտի ներկայացուին՝ աւելի ընդարձակ ու որոշ մանրամասնութեամբ։

Ծանօթագրութիւններուն առանձնաբար անցնելէ առաջ, նախ հարց տանք, թէ ի՞նչ է հասկացութիւնը։

Հասկացութիւնը, որպէս փիլիսփայական եզրոյթ, կը նշանակէ իմաստալից բովանդակութիւն ունեցող արտայայտութեան միաւոր։ Հասկացութիւնը կը նկատուի իմաստաբանական միաւոր, ինչպէս բառը՝ լեզուական միաւոր մըն է։

Հասկացութիւնը կը նպատակադրէ մտածողութեան պարզագոյն ձեւը, զանազանելու համար աւելի բարդ դատողութիւններէն ու հետեւութիւններէն, որոնք, իրենց կարգին, կ՚օգտագործեն հասկացութիւնները, որոշ դրութեան (System) մը մէջ։ Հասկացութիւնը իրերէն եւ երեւոյթներէն քաղուած մարդու ընդհանուր պատկերացումն է, որ կը ներկայանայ իր յստակութեամբ եւ իւրայատկութեամբ։ Օրինակ, երեւոյթի մը հասկացութիւնը կը նշանակէ գիտնալ այդ երեւոյթին իմաստը կամ էութիւնը եւ կարենալ զայն զանազանել՝ այլ երեւոյթներէն։

Հայերէնի մէջ հասկացութիւն եզրոյթի մէջ կը գտնենք հասկնալու գաղափարը։ Գերմաներէնի մէջ ալ պարագան նոյնն է (հասկացութիւն = Begriff, հասկնալ = begreifen)։ Իսկ անգլերէն եւ ֆրանսերէն լեզուներու մէջ հասկացութիւն եզրոյթի թարգմանութիւնն է՝ Concept-ը, ուր եւս ըմբռնելու կամ հասկնալու գաղափարը կը գտնենք։

Կարգ մը հայերէն բառարաններու մէջ, Concept իմաստով, օգտագործուած են նաեւ «յղացք» եւ «մտայղացում» բառերը, որոնք յառաջացած են «յղութիւն» (անգլ. ՝ Conception, լատ. ՝ conceptionem, գերմ. ՝ Konzeption) եզրոյթէն։ Վերջին հաշուով, հասկացութիւնները մտքի յղացումներ կամ մտապատկերներ են։  

Փիլիսոփայութեան Հնադարեան ժամանակներէն սկսեալ հասկացութիւն եզրոյթը բացատրուած է զանազան ձեւերով։ Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ բծախնդիր ճշգրտութեամբ կը զանազանէ հասկացութիւնը այլ եզրոյթներէ ու կը հաստատէ, որ հասկացութիւնը կը յառաջանայ կամ կը բխի՝ բանականութենէն, մինչ հայեցողութիւնը կը բխի՝ զգայականութենէն։

Ծանօթագրութիւն այս Մաս-8 ին մէջ յիշուած բոլոր աստուածաբաններն ու փիլիսոփաները պիտի չմանրամասնուին էջատակի յատուկ բացատրութիւններով։ Անոնց մասին կարելի է տեսնել Մաս-9, Յաւելուած -ի «Անուանացանկ» բաժինը, էջ 670-էն սկսեալ։  

Ծանօթագրութիւն այս մասին մէջ, յաջորդաբար ու այբբենական կարգով, պիտի ներկայացուին հետեւեալ 50 նիւթերը, ծ-01 – ծ-50 թուարկութեամբ. -

ծ-01    Ազատութիւն – Որոշականութիւն

           ( Freedom – Determinism)   361

ծ- 0 2    Անհեթեթապաշտութիւն ( Absurdism) 372

ծ- 0 3    Անձ ( Pers on) 376

ծ- 0 4    Անճ անաչականութիւն (Agnosticism) 379

ծ- 0 5    Առարկայապաշտութիւն – Ենթակայապաշտութիւն

           (Objectivism – Subjectivism) 381

ծ- 0 6    Առաքինութիւն (Virtue )     387

ծ- 0 7    Աստուած (God )    398

ծ-08    Աստուածային Արդարութիւն ( Divine Just ice) 419

ծ- 0 9    Աստուածարդարացում (Theodicy)   432

ծ-10    Արեւելեան Կրօնափիլիսոփայութիւն

            (Eastern Religious Philosophy) 445

ծ-11    Բանականութիւն (Rationality)      457

ծ-12    Բարեպաշտութիւն (Piety)    460

ծ-13    Բարին (The Good)   464 ծ-14      Գերման գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) 474

ծ-15    Դրապաշտութիւն (Positivism) 475

ծ-16    Եսասիրութիւն – Այլասիրութիւն

            (Egoism - Altruism)   477

ծ-17    Եսը, ուրիշը եւ անոնց հանդիպումը  

            (The Ego, The Other and their meeting )     485

ծ-18    Երջանկութիւն (Happiness)  498

ծ-19    Զգացում եւ Յոյզ (Feeling & Emotion)     505

ծ-20    Էպիկուրականութիւն (Epicureanism) 508

ծ-21    Ժխտական աստուածաբանութիւն (Negative Theology) 510

ծ-2 2    Լաւատեսութիւն – Յոռետեսութիւն

           (Optimism – Pessimism)    525

ծ-23    Լուսաւորութիւն (Enlightenment)   528

ծ-24    Խիղճ (Conscience)   529

ծ-25     Խորհրդապաշտութիւն (Mysticism)  532

ծ- 2 6    Կամք (Will)   540

ծ- 2 7     Կասկածապաշտութիւն (Scepticism) կամ

            Պիռհոնականութիւն (Pyrrhonism)  548

ծ-28    Կ րօնական Միաբանութիւն ( Religious Order ) 549

ծ-29    Հ այեցողութիւն (Contemplation)   559

ծ-30    Հեթանոսութիւն (Paganism) եւ     561

         Հայ Հեթանոսութիւն (Armenian Paganism) 571

ծ-31     Հերմէս (Hermes) եւ 584

         Հերմէսականութիւն (Hermetism)   585

ծ-32     Հոգեզմայլանք (Ecstasy)    586

ծ-33    Ճանաչականութիւն (Gnosticism)   588

ծ-34    Ճշմարտութիւն (Truth)    590

ծ-35    Մանիքէութիւն (Manichaeism)     598

ծ-36    Մեկնագիտութիւն (Hermeneutics)   600

ծ-37    Միւռոն (Chrism)    602

ծ-38    Յարաբերապաշտութիւն (Relativism)  611

ծ-39    Նեռ կամ Հակա-Քրիստոս (Anti-Christ) 613

ծ-40    Ներհայեցողութիւն (Intuition)    621

ծ-41     Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism)  624

ծ-42    Նպատակաբանութիւն (Teleology)    625

ծ-43    Ոչնչապաշտութիւն (Nihilism) 628

ծ-44    Պարտաւորութիւն (Duty)    631

ծ-45    Պ իւթագորականութիւն (Pythagoreanism) եւ

            Նոր-Պ իւթագորականութիւն (Neo-Pythagoreanism) 636

ծ-46    Սկզբնական Մեղքը (The Original Sin) 638

ծ-47    Սուտ (Lie)   644

ծ-48    Ստոյիկութիւն (Stoicism)   649

ծ-49    Քննախօսութիւն (Discourse) 651

ծ-50    Օրինականութիւն (Legalism) 653

 

 

 

ծ-01

Ազատութիւն – Freedom

Որոշականութիւն – Determinism

 

 

Ազատութիւն [1] եւ որոշականութիւն, արդարեւ 2 հասկացութիւններ, որոնք (ինչպէս պիտի տեսնենք) լարուած յարաբերութիւն մ ը կը բացայայտեն։ Արդ, ինչպէ՞ս կարելի է յստակօրէն բնութագրել զոյգ հասկացութիւնները եւ ի՞նչ է այդ լարուած յարաբերութիւնը հարթելու ճանապարհը։

Նախ մանրամասնօրէն քննարկենք ազատութիւն հասկացութիւնը։

Փիլիսոփայութեան մէջ, ազատութիւն հասկացութիւնը դժուար է յստակօրէն բնութագրել, որովհետեւ ան նախ յարատեւ փոփոխութեան մէջ է, ապա ան առնչուած է բազմաթիւ բնագաւառներու, որոնց շարքին են՝ քաղաքականութիւնը, իրաւաբանութիւնը, հոգեբանութիւնը, ընկերաբանութիւնը, կրօնները եւ անշուշտ փիլիսոփայութիւնը, մասնաւորաբար անոր բարոյագիտութիւնը։

Ազատութիւնը, նախ կարելի է բաժնել երկու տեսակներու՝ անհատական եւ հաւաքական։ Այս վերջինը, թէեւ կ՚ընդգրկէ հասարակական հաստատութիւններն ու կազմակերպութիւնները, սակայն վերջին հաշուով նկատի կ՚առնուի զանոնք բաղկացնող անհատներու ազատութիւնը։ Իսկ անհատական ազատութիւնը, ընդհանրապէս, բան մը ընելու կամ չընելու հնարաւորութիւնն ու կարողութիւնն է։

Ազատութեան հականիշ է՝ հարկադրանքի ու ստիպողութեան ենթակայ ըլլալը։ Այս իմաստով, ազատութիւն է նաեւ՝ օտարի (ուրիշի) լուծէն, ճնշումներէն ու տիրապետութենէն դուրս գալը. ազատութիւն է նաեւ՝ վտանգէն, փորձանքէն ու նեղ կացութենէն դուրս գալը։ Ազատութիւնը կ՚առնչուի նաեւ՝ գաղափարին, դաւանանքին, խիղճին, մամուլին ու խօսքին։

Փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, հարկ է կարգ մը զատորոշումներ կատարել։ Օրինակի համար, ձեւականօրէն, պէտք է զանազանել ազատութեան գլխաւոր 2 տեսակ. -

Ժխտական ազատութիւն (Negative Liberty),

ուր կը բացակային արգելքները, սահմանափակումներն ու հարկադրանքը։ Այսինքն՝ անհատը կախեալ չէ որեւէ բանէ.  եւ

Դրական ազատութիւնը (Positive Liberty),

ուր անհատը կարողութիւն ունի նախ որոշելու ի՛ր ուզածը ապա՝ կատարելու զայն։ Այսինքն՝ անհատը բանի մը ազատութիւնը ունի։  

Ժխտական ու դրական ազատութեան պարագային, պէտք է զանազանել նաեւ կիրառական հետեւեալ 2 բնագաւառները. -

Արտաքին ազատութիւն,

որ ինքնին վարմունքի ազատութիւնն է։ Այլ խօսքով, «վարուիլ–կարենալու ազատութիւն»ը (լատ. ՝ libertas agenda). եւ

Ներքին ազատութիւն,

որ կամքի եւ որոշումի ազատութիւնն է։ Այլ խօսքով, «ուզելկարենալու ազատութիւն»ը (լատ. ՝ libertas volendi)։  

Քննարկման այս ուղին, մեզ կ՚առաջնորդէ դէպի՝

Ա զատութեան Դ ասակարգերը

Պատմութեան ընթացքին, ազատութիւն հասկացութիւնը աւելի մանրամասն քննարկելու համար, բազմաթիւ փորձեր եղած են անոր դասակարգային դրութիւն մը պատշաճեցնելու համար։ Այս գործընթացին մէջ, միշտ նկատի առնուած է ազատութեան եւ որոշականութեան կապը, որ շատերու համար մրցակցական բնոյթ կը կրէ։

Նկատի ունենալով վերոյիշեալ ձեւական եւ կիրառական բաժանումները, այստեղ պիտի ներկայացուին ազատութեան հետեւեալ չորս դասակարգերը. -  1. ժխտական արտաքին, 2. դրական արտաքին, 3. ժխտական ներքին եւ 4. դրական ներքին։

1. Ժխտական արտաքին ազատութիւն

Ժխտական արտաքին ազատութիւն կը կայանայ, երբ անհատի մօտ կը բացակային արտաքին արգելքները, սահմանափակումներն ու հարկադրանքը, այսինքն՝ անհատը կախեալ չըլլար որեւէ արտաքին ազդակներէ, որոնք պիտի խանգարէին իր վարուիլ–կարենալու ազատութիւնը։

Ժխտական արտաքին ազատութեան պարագային, նախ առկայ է անհատի մարմնական–ֆիզիկական ազատութիւնը, որովհետեւ կը բացակային արտաքին բնական արգելքները։ Արտաքին բնական արգելքներէն անկախ ըլլալու անհատի ձգտումը, եթէ մէկ կողմէն զինք կ՚առաջնորդէ դէպի գիտական նոր նուաճումներ, որոնց միջոցով անհատը կրնայ բնական երեւոյթները նախագուշակել եւ բնական արգելքները կարելի չափով յաղթահարել. միւս կողմէ սակայն կը յայտնաբերէ բնագիտական որոշականութիւն մը, որ կը հերքէ որեւէ ազատութիւն։ 

Իսկ ընկերային ու քաղաքական շրջագծի մէջ, ժխտական արտաքին ազատութիւնը կը յայտնաբերուի ընկերային արգելքներու բացակայութեամբ եւ մենատիրութենէ ազատագրութեամբ։ Ժխտական արտաքին ազատութիւնը, Նոր Դարաշրջանի նոյնինքն մարդկայնութեան (Humanity) ու անհատական ազատագրութեան (Emancipation) ծրագիրն է, ինչպէս նաեւ արդի ժամանակներու՝ մարդու իրաւունքներու (Human Rights) երաշխաւորութիւնը եւ ժողովրդավարութիւնը (Democracy)։  

2. Դրական արտաքին ազատութիւն

Դրական արտաքին ազատութիւն կը կայանայ, երբ անհատը կարողանայ ընել, ինչ որ կարելի է, նկատի ունենալով անհատի նպատակներու ու փափաքներու իրականացումը, ինչպէս նաեւ պահանջներու ու հետաքրքրութիւններու գոհացումը։ Գերման փիլիսոփայ Կանտի համաձայն, դրական արտաքին ազատութիւնը բնազանցական (Metaphysics) բնոյթ ունի։ 

Դրական արտաքին ազատութեան պարագային, անհատի կեանքին մէջ առկայ են վարմունքի կամ վարուիլ–կարենալու ազատութիւնը, ինչպէս նաեւ արտաքին ինքնաբաւութիւնն (այսինքն՝ անկախութիւնն ) ու արտաքին ինքնավարութիւնը (այսինքն՝ ինքնուրոյնութիւնը )։ Դրական արտաքին ազատութեան պարագային, անհատի մօտ կը նկատուի գիտական ու գործնական յառաջդիմութեան վերելք, որով անհատը կ՚ապահովէ իր ինքնաբաւութիւնն ու ինքնավարութիւնը։ Ասոր կողքին սակայն, անհատը ինք կը սահմանափակէ իր վարմունքի ազատութիւնը, նկատի ունենալով գիտութեան յառաջդիմութեան կողմնակի անախորժ ազդեցութիւնները եւ իր բարոյական պատասխանատուութիւնը։

Իսկ ընկերային ու քաղաքական շրջագծի մէջ, դրական արտաքին ազատութիւնը կը յայտնաբերուի քաղաքացիական ազատութեամբ, ուր անհատը կրնայ ունենալ իր անկախ կարծիքը եւ ընկերահասարակական աւելի աշխոյժ մասնակցութիւնը։

3. Ժխտական ներքին ազատութիւն

Ժխտական ներքին ազատութիւն կը կայանայ, երբ անհատի մօտ կը բացա կային ներքին (հոգեկան եւ բնախօսական) արգելքները, սահմանափակում ներ ն ու հարկադրանքը, ինչպէս նաեւ անհատը կախեալ չըլլար իր մարմնա կան բնական պահանջներէն, մղումներէն ու հակումներէն եւ այն հոգեկան պատճառներէն, որոնք արգելք կը հանդիսանան, որ անհատը ուզել – կարենայ եւ վարուիլ – կարենայ։

Կանտ նկատի ունենալով կամքը, ժխտական ներքին ազատութիւնը կը կոչէ «գործնական իմացաբանութեան ազատութիւն», որ Կանտի համաձայն, զգայական մղումներէն՝ կամեցողութեան անկախութիւնն է։

Ժխտական ներքին ազատութիւնը կը հերքուի որոշականութեան հետեւեալ 3 տարբերակներուն կողմէ. -

ա)        Հոգեբանական որոշականութիւն,

            որուն համաձայն՝ անհատի գրեթէ բոլոր վարմունքները կանխորոշուած են հոգեկան գիտակից կամ անգիտակից հանգամանքներու պատճառով. 

բ)         Բնախօսական որոշականութիւն,

            որուն համաձայն՝ անհատի գրեթէ բոլոր վարմունքները կանխորոշուած են մարմնական–բնախօսական հանգամանքներու պատճառով.  եւ

գ)         Բարոյագիտական որոշականութիւն,

            որուն համաձայն՝ անհատի գրեթէ բոլոր վարմունքները կանխորոշուած են, իր իսկ բարոյական սկզբունքներուն պատճառով։ Այլ խօսքով, անհատը զանազանելով բարին ու չարը, կը վարուի բարոյական ի՛ր կանոններով (մաքսիմ), երբեմն նոյնիսկ գիտնալով կամ նախատեսելով այդ վարմունքի ժխտական հետեւանքները։ 

4. Դրական ներքին ազատութիւն

Դրական ներքին ազատութիւնը, կամքի [ ծ-26 ] եւ որոշումի ազատութիւնն է։ Այլ խօսքով, ազատ կամքն (Free Will) է։

Դրական ներքին ազատութեան պարագային, առկայ են անհատի ներքին (հոգեկան ու ֆիզիկական) ա՛յն կարելիութեան պայմանները եւ վարուիլ–կարենալու ազդակները, որոնք կ՚աջակցին կամ կը նպաստեն, որ հակառակ զանազան բնական (թերեւս խանգարիչ) ազդեցութիւններուն, անհատը իր բանականութեան միջոցով, կարենայ զինք հետաքրքրող նպատակներ որոշել եւ այդ նպատակները իրագործելու համար կարենայ զանազան միջոցներ որոնել եւ անոնցմէ ընտրութիւն կատարել ։

Դրական ներքին ազատութեան պարագային, անհատը ինքնին հեղինակն է իր իւրայատուկ ա՛յս կերպ եւ ոչ՝ այլ կերպ ուզելուն (կամ կամեցողութեան) եւ ասիկա ապահովելու նախապայմանը՝ ներքին ինքնաբաւութիւնն (Autarky) է։ Ազատութեան առնչուած, ինքնաբաւութեան այս գաղափարը ծնունդ առած է յունական դասական փիլիսոփաներէն Սոկրատէսի մօտ։ Հետագային, Կինիկական փիլիսոփայական ուղղութեան (Cynicism) հետեւորդները, չափազանցութեան երթալով, կը յանգէին ներքին ինքնակալութեան կամ ինքնիշխանութեան (Autocracy)։

Արիստոտէլ, օրինակ, կը յիշէ ընտրութեան եւ որոշումի ազատութիւնը, որով մարդ, խորհրդածելէ ետք՝ վարմունք մը ընտրելու կամ զայն զանցառելու կարողութիւնը եւ կարելիութիւնը ունի։ Այս իմաստով, Արիստոտէլի ազատութիւնը կը կեդրոնանայ լոկ ընտրութեան ազատութեան վրայ, որ միակողմանի ու սահմանափակ ըլլալով՝ անբաւարար կը նկատուի։

Դրական ներքին ազատութեան առնչուած տարբեր տեսութիւններ յառաջացած են հազարամեայ Միջնադարու ընթացքին եւ անոր յաջորդող Անցման Դարաշրջանին։ Յիշեալ տեսութիւնները ընդհանրապէս համաձայն չեն եղած որոշականութեան հետ ու ջատագոված են բացարձակ անորոշականութիւն (Indeterminism) մը եւ ասոր որպէս հետեւանք՝ բացարձակ ազատութիւնը։

Հետագային, Նոր Դարաշրջանի բանապաշտութիւնը (Rationalism) եւ անոր ներկայացուցիչներէն Բ. Սպինոզա որոշականութիւնը ընդունեցին, որպէս աւելի լաւ տարբերակ, առանց նկատի ու նե նա լու անհատի պատասխանատուութեան լուրջ հարցը։ Իսկ Նոր Դարաշրջանի մէջ, փորձապաշտութեան (Empiricism) ներկայացուցիչներէն՝ Դ. Հյում, մշակեց ինքնակամութեան ազատութեան (Liberty of Spontaneity) տեսութիւն մը, ուր ազատութիւնը կը սահմանափակուէր միայն վարմունքի ազատութեամբ, երբ արտաքին ողջ արգելք ներ ը կը բացակային, սակայն ան նկատի չէր առներ արգելք հանդիսացող ներքին պատճառները, ինչպէս հոգեբանական ազդակները։ Կանտ, հերքելով Հյումի յիշեալ կարծիքը, Հյումի ազատութիւնը «խաբուսիկ երեւոյթ» կը կոչէ։

Դրական ներքին ազատութեան մասին, նաեւ Ի. Կանտ կը ներկայացնէ իր տարբերակը, որ ինքնապատճառականութեան կամ ինքնաորոշականութեան տեսութիւնն է։ Կանտի համաձայն, ազատ է այն մարդը կամ անհատը, որու մօտ կամենալն ու վարուիլը ի՛ր անձէն կը բխին, ի՛նքն է անոնց պատճառը եւ ի՛նք կը ստանձնէ անոնց ամբողջական պատասխանատուութիւնը ։ Այս գաղափարի նախնական ձեւերը թէեւ կը գտնենք Հնադարեան Արիստոտէլի եւ Միջնադարեան Թոմաս Աքուինացիի մօտ, սակայն Կանտի մօտ ան կը հասնի իր կատարելութեան։

Ինքնապատճառականութիւնը, որպէս հասկացութիւն, մարդկային ա՛յն կարողութիւնն է, որով մարդ իր վարմունքը կամ արարքը կը սկսի առանց որեւէ այլ պատճառականութեան (անգլ. ՝ Causality, գերմ. ՝ Kausalität), որովհետեւ անհատը «ինքն» է սկզբնական կամ առաջին պատճառը (լատ. ՝ prima causa)։ Այս իմաստով, բնական պատճառականութիւնը կը վերածուի կամ կը ներկայանայ, որպէս՝ ազատութեան պատճառականութիւն։ Այստեղ օգտագործուած «ինքն» (անգլ. ՝ Self, գերմ. ՝ Selbst) արդիական եզր ոյթ ը, որ անհատի գիտակցութիւնն է, յունական փիլիսոփայական աւանդութեան մէջ կը կոչուի «հոգի», իսկ Կանտի համաձայն ան կը կոչուի՝ «զուտ գործնական բանականութիւն» ( Pure Practical Reason), որ գործնական բանականութեան ինքնաորոշականութիւնն է։

Կանտ, մէկ կողմէն՝ կ՚արդարացնէր բնութեան հանդէպ ունեցած իր անսահման պատճառականութեան սկզբունքը, սակայն միւս կողմէն՝ կը ջատագովէր կամքի ազատութիւնը։ Կանտի համաձայն, կարելի է անառարկելիօրէն կողք կողքի տեսնել բնութեան պատճառականութիւնը եւ ազատութեան պատճառականութիւնը։ Այս կարելիութիւնը կ՚ընձեռէ Կանտի անդրանցական գաղափարապաշտութիւնը (Transcendental Idealism), որ ազատութիւնը կը հասկնար, որպէս բանական կարողութիւն եւ անկէ կը հեռացնէր բնութեան պատճառականութեան արդիւնք՝ որեւէ որոշականութիւն։ Այս իմաստով, Կանտ կ՚ապահովէ պատճառականութեան մը « անպատճառ սկիզբի գաղափարը », վիճակի մը ինքնակամ սկսելու կարողութիւնը, զոր կը կոչէ անդրանցական ազատութիւն։ 

Կանտի համաձայն, մարդ էակը երեւոյթներու զգայական աշխարհի (լատ. ՝ mundus sensibilis) կողքին կը պատկանի նաեւ իր մտածումներու բանական աշխարհին (լատ. ՝ mundus intelligibilis), ուր զգայական աշխարհի օրէնքները երբեք կիրառելի չեն։ Այս կրկնակի պատկանելիութիւնը կ՚արտայայտուի նաեւ կամքի պարագային, ուր կարելի է տեսնել թէ՛ զգայական հակումներու ու մղումներու ներգործութիւնը եւ թէ՛ բանականութեան ներգործութիւնը։ Կանտ, ներքին ազատութեան ժխտական ձեւը (ինչպէս նշուեցաւ) կը յատկացնէ, անկախանալու համար՝ զգայական աշխարհի ներգործութենէն. իսկ ներքին ազատութեան դրական ձեւը կը յատկացնէ՝ բանական աշխարհին, որ Կանտի համար զուտ գործնական բանականութեան ( Pure Practical Reason) ինքնավարութիւնը կամ ինքնօրինութիւնն է (Autonomy), որու հիմնական օրէնսդիր կարողութեամբ, կը հաստատուին՝ բարոյական օրէնքը, վերոյիշեալ ազատութեան պատճառականութիւնը եւ կամքի անդրանցական ազատութիւնը։

Կանտի համաձայն, բարոյական ինքնավարութեան նմանօրինակ մտայղացում մը, պէտք է մեր մօտ ի յառաջագունէ ( նախափորձնական, a priori) ակնյայտ ու ըմբռնելի ըլլայ, որովհետեւ ան նախապայմանն է բարոյական օրէնքին, որ մեզի ծանօթ է։ Այս իմաստով, գործնական բանականութեան ոլորտին մէջ, ազատութիւն եւ որոշականութիւն ոչ միայն հակադրութիւն չեն կազմեր, այլ ա ւելին՝ ազատութիւնը կ՚որոշուի բարոյական օրէնքին միջոցով։ Այս բարոյական օրէնքը, կախեալ չէ որեւէ պատճառէ մը, որու միջոցով կամ որու շնորհիւ կը հեռացուի կանխորոշութեան որեւէ վտանգ։

Ազատութիւն եւ Որոշականութիւն

Ազատութեան եւ որոշականութեան (Determinism) լարուած յարաբերութիւնը հարթելու ճանապարհին, կը հանդիպինք երկու գլխաւոր դիրքորոշումներու. անոնցմէ առաջինը՝ երկու կողմերու միջեւ անհամաձայնութիւն մը կը նկատէ, իսկ երկրորդը՝ համաձայնութիւն մը. -

Ա. - Անհամաձայնութեան դիրքորոշում (Incompatibilism)

Այս դիրքորոշման հետեւորդները, կոչենք «անհամաձայնականները», մեծ մասամբ՝ որոշականութեան ջատագովներն են եւ կը պնդեն, որ թէ՛ մեր աշխարհը եւ թէ՛ մարդ էակը ենթակայ են որոշականութեան եւ այս պատճառով անհատը չի կրնար լիովին ազատ ըլլալ։ Այլ խօսքով ազատութիւնը պատրանք մըն է միայն։

Բ. - Համաձայնութեան դիրքորոշում (Compatibilism)

Այս դիրքորոշման հետեւորդները, կոչենք «համաձայնականները», մեծ մասամբ՝ ազատութեան ջատագովներն են եւ կ՚ընդունին, ազատութեան եւ որոշականութեան համատեղելիութիւնը։ Անոնց համար, որոշականութիւնը որոշ ձեւով ու որոշ չափով կը յարմարի մեր գործնական բարոյականութեան, ընդունելով հանդերձ, որ երբեմն այդ համաձայնութիւնը լիովին տեղի չունենար։

 

Վերոյիշեալ երկու դիրքորոշումներու պարագային, թէ՛ որոշականութեան ջատագովները եւ թէ՛ ազատութեան ջատագովները, իրենց զանազան տարբերակներով ու գաղափարներով, կարելի է բաժնել տարբեր ենթախումբերու, որոնց մասին սակայն այստեղ պիտի չանդրադառնանք։

Նաեւ արդի բնագիտութիւնը (Physics, ֆիզիկա), իր զանազան նորագոյն գիտաճիւղերով (ինչպէս՝ քաոսի տեսութիւն, յարաբերականութեան տեսութիւն, քվանտային բնագիտութիւն, եւայլն... ), կը զբաղի որոշականութեան եւ նախագուշակութեան կարելիութիւններով, որոնց մասին եւս այստեղ պիտի չանդրադառնանք։

 

Ա զատութիւն եւ Ս տրկութիւն

Ազատութեան հակա ն ի շ նկատուող ստրկութիւնը (անգլ. ՝ Slavery, յուն. ՝ dou - leía, գերմ. ՝ Sklaverei), յատուկ իրավիճակ մըն է, ուր մարդիկ ժամանակաւոր կերպով կամ ցկեանս, ա ռա ւել կամ նուազ չափով, ուրիշներու սեփականութիւնը կը սեպուին։ Այս իմաստով, ստրուկները (որպէս իրեր) կարելի է՝ գնել, ծախել, փոխանակել, նուիրել, ժառանգել, եւայլն…

Եթէ համառօտ ակնարկ մը նետենք՝ ազատութեան եւ ստրկութեան պատմութեան վրայ ապա պիտի տեսնենք, որ յունահռոմէական Հնադարուն, ազատութիւնը առանձնաշնորհում մըն էր միայն վերնախաւին պատկանող կրթեալ ու հարուստ մարդոց համար, որոնց դէմ կանգնած էին ազատութենէ զրկուած ստրուկները։ Ստրուկները, ընդհանրապէս տարբեր ցեղ երու ու մշակոյթ ներու պատկանող օտարերկրացի մարդիկ էին, որոնք բռնի ուժով գերի առնուած կամ գնուած էին։ Անոնցմէ, խլուած էին իրենց ազատութիւնը, ինքնութիւնը ու մարդկային գրեթէ բոլոր տարրական ու բնական իրաւունքները։ Ստրուկները, որպէս իրեր, սեփականութիւնն էին իրենց ազնուական ստրկատիրոջ, որուն համար ալ պէտք է ծառայէին ու աշխատէին։

Հնադարեան փիլիսոփայութեան ծիրէն ներս, ստոյիկներն էին, որ առաջին անգամ ազատութեան ջատագովները եղան եւ դատապարտեցին ստրկութիւնը։ Այս գաղափարները, սակայն, մնացին փիլիսոփայական ծիրէն ներս իսկ ընկերաքաղաքական ոլորտին մէջ  որեւէ փոփոխութիւն տեղի չունեցաւ։   

Քրիստոնեայ Միջնադարուն, ազատութեան գաղափարը ընդհանրապէս վախճանաբանական [2] (Eschatology) բնոյթ ստացաւ, այսինքն առնչուեցաւ «ապագայ աշխարհի» մը կամ «յաւիտենական կեանքին»։ Պօղոս առաքեալ, ազատութեան մասին ստոյիկներու հասկացողութիւնը ձեւակերպելով, Քրիստոնէութեան յարմարեցուց, հետեւեալ ձեւով. - Քրիստոսի միանալով եւ Քրիստոսի միջոցով, բոլոր մարդիկ հաւասար եւ ազատ կը դառնան։ Առաքեալը կը յորդորէ՝ «Ուստի ամուր պահեցէք այդ ազատութիւնը եւ վերստին ստրկութեան լուծին տակ մի՛ մտնէք» (Գաղատացիներու ուղղեալ նամակէն, Gal. 5/1)։ Ստրկութենէն ազատիլը, «մեղքի տիրապետութենէն ազատիլն է» (Հռոմայեցիներու ուղղեալ նամակէն, Romans 6/18)։ Իսկ ստրկատէր ու քրիստոնեայ Փի-լիմոնի (Philemon) ուղղեալ նամակին մէջ, Պօղոս առաքեալ կը խնդրէ, որ քրիստոնեայ դարձած անոր մէկ ստրուկին փախուստը ներէ եւ ազատութիւն շնորհէ անոր։

Ազատութեան մասին նոյն գաղափարը կը գտնենք նաեւ Նոր Կտակարանի այլ դրուագներու մէջ. - Յովհաննու Աւետարանին մէջ, Յիսուս Քրիստոսի խօսքով՝ «(Ինձմով) ճշմարտութիւնը պիտի ճանչնաք եւ ճշմարտութիւնը ձեզ պիտի ազատէ» (Joh. 8/32)։  

Հազարամեայ Միջնադարուն, ազատութեան եւ ստրկութեան նախկին իրավիճակը դժբախտաբար շարունակուեցաւ։ Միջնադարու աւարտին, գերման աստուածաբան եւ Բողոքականութեան հիմնադիր Մ. Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), «Քրիստոնեայ մարդու ազատութեան մասին» (գերմ. բնագիր՝ Von der Freiheit eines Christenmenschen, 1520 թ. ) գրութեան մէջ, քրիստոնեայ մարդուն ազատ դիրքաւորումը կը կատարէ՝ զանազանելով ստրուկի եւ տիրոջ իրավիճակները։ Լութերի համաձայն, քրիստոնեայ մարդուն վերապահուած է ազատութիւն մը, որ առնչուած է սիրոյ եւ մերձաւորին հանդէպ ունեցած պատասխանատուութեան  զգացումներուն։

Լուսաւորութեան Նոր Դարաշրջանին ՝ աւանդութիւններու, նախապաշարումներու, սնահաւատութեան եւ հեղինակութիւններու հանդէպ ունեցած վերապահ կեցուածքի կողքին, կը զարգանար ազատութեան գաղափարը։

Գերման փիլիսոփայ Կանտի համաձայն, ազատութիւնը կարելի է միայն բանականութեան միջոցով, որով մարդ բարին կը ճանչնայ ու իր արարքները ու բարոյական վերաբերմունքը, ի՛ր պարտաւորութեան գիտակցութեամբ կը կատարէ։ Կանտի համար հոմանիշներ են՝ պարտաւորութիւն եւ ազատութիւն հասկացութիւնները. այլ խօսքով բարի կամքը նոյնինքն ազատ կամքն է եւ բարոյական բարի վարմունքը՝ ազատ վարմունքն է։ Տակաւին, Կանտի համաձայն, ազատութիւնը զանազան կարելիութիւններէն մէկը ընտրելու ազատութիւնը չէ, նոյնիսկ եթէ միայն մէկ կարելիութիւն ըլլայ ու մարդ իր բանականութեան ճամբով ճանչնայ այդ միակ կարելիութեան լաւ ու բարի ըլլալը, բաւական է հաստատելու համար մարդու ազատութիւնը։ Հակառակ իր ծայրայեղութեան, Կանտի վերոյիշեալ ազատութեան բնորոշումը փիլիսոփայական պատմութեան մէջ ամենայաջողը կը նկատուի։ 

Իսկ Լուսաւորութեամբ, (գերմ. ՝ Aufklärung, անգլ. ՝ Enlightenment) Կանտի բնորոշումով, ա՛լ վերջ կը դրուէր «մարդու, իր իսկ պատճառով յայտնուած տհասութեան» [3] ու կը բացուէր ազատութեան ուղին։

Այնուհետեւ ( 1789 թ. ) «ազատութիւն, հաւասարութիւն, եղբայրութիւն» (ֆրնս. ՝ liberté, égalité, fraternité ) կարգախօսը հիմնական միտքը կազմեց ֆրանսական յեղափոխութեան։

Ժամանակակից Դ արաշրջանի փիլիսոփայական գոյապաշտութեան (Exis-tentialism) ներկայացուցիչ ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. -Պ. Սարտրը (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) մարդը կը նկատէր ազատութեան դատապարտուած։ Սարտրըի համաձայն, մարդ կը մնայ ազատ, հակառակ բոլոր արգելքներուն, խանգարիչ հանգամանքներուն ու ձախողութիւններուն։

Ազատութիւնը նաեւ ա՛յն իրավիճակն է, ուր մարդ ուրիշի մը կողմէ կամայական հարկադրանքի կամ բռնութեան չէ ենթարկուած։  

Այսօր, բազմաթիւ պետութիւններ, մարդոց հիմնական, մասնաւորաբար ազատութեան իրաւունքները կ՚ընդունին, որպէս պաշտօնական իրաւական կարգավիճակ։ Ազատութիւն մը, որ առնչուած է մարդոց ինքնութեան, քաղաքական ու կրօնական կողմնորոշումներուն։

Վերադառնալով ազատութեան հականիշ՝ ստրկութեան, կարելի է հաստատել, որ Նոր Դարաշրջանի սկիզբները, ստրկավաճառութիւնը (Slave Trade) նոր թափ կը ստանար, երբ նախ եւրոպական գաղութատիրական երկիրներ (ինչպէս՝ Պորտուգալիա, Սպանիա, Անգլիա, Ֆրանսա, եւայլն…), ապա Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները գլխաւորաբար ափրիկեցի ստրուկներու առուծախով կը զբաղէին։

18-րդ դարու վերջաւորութեան, ստրկութիւնը սկսաւ հետզհետէ վերանալ եւ արգիլուիլ։ 1926 թուականին, Ազգերու Միութիւնը (անգլ. ՝ League of Nations, գերմ. ՝ Völkerbund), ստրկութիւնը վերացնելու եւ ստրկավաճառութիւնը արգիլելու յատուկ պայմանագրութիւն մը հրապարակեց։

Ստրկութիւնը վերացնելու ձեւական այս գործողութիւնները, հազուագիւտ պարագաներու միայն կարողացան նախկին ստրուկներուն ընկերային հաւասարութիւն շնորհել։ Բազմաթիւ երկիրներու մէջ, կարգ մը մարդոց ուրիշներէ կախեալ ըլլալը շարունակուեցաւ եւ ստեղծուեցաւ ստրկանման իրավիճակ մը, ուր մարդիկ չէին կրնար ազատութիւնը լիովին վայելել եւ տնտեսական պատճառներով կը մնային ուրիշներէ կախեալ։

Այսօր, ստրկանման այս վատ իրավիճակը կարելի է «արդի ստրկութիւն» (Modern Slavery) կոչել, կամ որակել, ուր մարդիկ անարդարօրէն ենթակայ են՝ շահագործման, չարաշահումի, բռնութեան, սպառնալիքի, հարկադրանքի, նենգութեան ու խարդախութեան։

Այսօր, նաեւ Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւնը (ՄԱԿ), իր փաստացի տուեալներով  կը հաստատէ, որ աշխարհի վրայ աւելի քան 12 միլիոն մարդիկ կան, որոնք անմիջական ստրկութեան մէջ են, անոնց գոնէ կէսը կիներ ու երեխաներ են։ 

Այժմ քննարկենք որոշականութիւն հասկացութիւնը։

Որոշականութիւն եզրոյթը յառաջացած է «որոշել» բառէն, որ այստեղ կը նշանակէ սահմանել եւ վճիռ կայացնել։ Նոյնպէս լատ. determinismus եզրոյթը յառաջացած է determinare բառէն, որ կը նշանակէ «սահմանել» կամ «սահման հաստատել»։

Որոշականութեան պարագային մարդկային վարմունքը կանխորոշուած կ՚ըլլայ, նախապէս գոյութիւն ունեցող որոշ պատճառներու միջոցով։ Այս պատճառները շատերուն համար ճակատագրական կամ աստուածային են. իսկ ուրիշներու համար անոնք ունին՝ բնական, հոգեկան կամ տնտեսական բնոյթ։ Այլ խօսքով, որոշականութեան պարագային, բոլոր իրադարձութիւնները, որոնք տեղի կ՚ունենան պարտադիր ու անխուսափելի, հետեւանքներն են նախընթաց իրադարձութիւններէ գոյացած շղթայի մը, որ անպայման կը հետեւի «պատճառհետեւանք» (Cause and Effect) տեսութեան։

Եթէ բոլոր իրադարձութիւնները նախապէս սահմանուած ու որոշուած են, ուրեմն հակադրութիւն մը կը ստեղծուի որոշականութեան եւ ազատ կամքի (Free Will) գոյութեան միջեւ։ Այս հակադրութիւնը, սակայն, յոյժ վիճելի հարց մըն է փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան մէջ։

Ո րոշականութիւնը ընդունիլ կը նշանակէ մերժել կամքի ազատութիւնը։ Որոշականութեան պարագային, ուրեմն, չկա՛յ կամքի ազատութիւն, չկա՛յ վարմունքի վերահսկողութիւն (Control), հետեւաբար՝ չկայ նաեւ մարդկային բարոյական պատասխանատուութիւն (Moral Responsibility)։

Ո րոշականութիւնը ընդունիլ կը նշանակէ նաեւ, որ մարդիկ չեն կրնար ապագայի ընթացքը փոխել։ Դիրքորոշում մը, որ ընդհանրապէս կը կոչուի Ճակատագրապաշտութիւն [4] (Fatalism)։

Որոշականութիւնը ունի զանազան տարբերակներ, ինչպէս՝ բնագիտական, փիլիսոփայական, բարոյագիտական, հոգեբանական եւ աստուածաբանական որոշականութիւններ։ [5] Այստեղ պիտի նշուի միայն վերջինը։

Աստուածաբանական որոշականութիւն

Աստուածաբանական որոշականութեան (Theological Determinism) համաձայն, Աստուած սկիզբէն սահմանած ու որոշած է աշխարհի պատմութեան ընթացքը եւ բոլոր իրադարձութիւնները, որոնց հիմքը կը կազմեն Աստուծոյ ամենագիտութիւնն (Omniscience) ու ամենակարողութիւնը (Omnipotency)։ Այս տեսակէտը առկայ է միաստուածեան 3 կրօններուն մէջ (Յուդայականութիւն, Քրիստոնէութիւն, Իսլամութիւն) ։

Այս տեսակէտէն, սակայն, կը յառաջանայ հետեւեալ յոյժ վիճելի հարցը, թէ ինչպէ՞ս կարելի է համատեղել աստուածային նախասահմանումը՝ բնութեան օրէնքներուն հետ։ Այլ խօսքով, աստուածային նախասահմանումը կամ ազդեցութիւնը, ո՞ր պարագաներուն կը խախտէ բնութեան օրէնքները։

Կրօններու մեծ մասը կը պաշտպանէ մարդու ազատ կամքը։ Աստուածա կան ութեան [ծ-07] (Theism) տակ դասուած կրօնները սակայն, կը պաշտպանեն նաեւ իրենց Աստուծոյ ամենագիտութիւնն ու ամենակարողութիւնը։ Այս մասին եւ անկէ յառաջացած հարցին մասին արդէն այս յօդուածի սկիզբը անդրադարձանք։

Նշանաւոր Խօսքեր՝

ազատութեան մասին

 

Պերիկլէս (յուն. ՝ Perikles, 490 – 429 մ. թ. ա. ) . -

«Երջանկութեան համար ազատութեան կարիքը ունիս, իսկ ազատութեան համար՝ խիզախութեան»։

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Խաղաղութիւնը, չխանգարուած ազատութիւն է»։

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Ազատութիւնը կամքի դրդապատճառներն արտադրելու ունակութիւնն է»։

«Ներքին ազատութեանդ համար երկու բան կը պահանջուի. - նախ տուեալ գործի համար վարպետ ըլլաս, ապա ինքզինքիդ տիրապետես, այսինքն՝ քու յոյզերդ ընտելացնես եւ կիրքերդ սանձես»։

«Շատ սովորութիւնները, աւելի քիչ ազատութիւն կը նշանակէ»։  

Ս. Կիրկեգոր (դան. ՝ Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ). -

«… Կը պայքարիմ յանուն՝ ազատութեան, յանուն՝ գոյատեւման եւ յանուն՝ „կամ – կամ“-ին (անգլ. ՝ Either – Or, գերմ. ՝ Entweder – Oder)։ Այս „կամ – կամ“ն է, որ մարդը կը բարձրացնէ հրեշտակներէն վեր»։

Ժ. -Պ. Սարտրը (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) . -

« Մարդը ազատութեան դատապարտուած է»։

Անծանօթ. -

«Ազատութիւնը երբեք չի տրուիր, այլ միայն կը շահուի»։

«Անսահմանափակ ազատութիւնը, կը խրախուսէ սահմանափակումը»։

Գերմանական ասացուածք. -

«Ով որ վարկ կը վերցնէ, կը վաճառէ իր ազատութիւնը»։

«Գայլերու ազատութիւնը, գառնուկներու մահն է»։

Իտալական ասացուածք. -

«Ով որ նուէրներ կ՚ընդունի, կը կորսնցնէ իր ազատութիւնը»։

 

 

 

ծ-02

Անհեթեթապաշտութիւն

Absurdism

 

 

Անհեթեթապաշտութիւնը, որպէս հասկացութիւն, բախումն է մարդկային հակումին, կեանքին բացատրութիւն մը կամ կեանքին իմաստ մը փնտռելուն եւ մարդկային որեւէ իմաստ  գտնելու անկարողութեան միջեւ։ Անկարողութիւն մը, որ տրամաբանական բնոյթ չի կրեր, այլ մարդկային անկարողութիւն մըն է։

Անհեթեթապաշտութիւնը փիլիսոփայական ուղղութիւն է, որու համաձայն մարդու իրական արժէքի եւ կեանքի իմաստի որոնման ջանքերը անհեթեթ են ու մատնուած են՝ ձախողութեան։ Այլ խօսքով, անհեթեթապաշտութիւնը կեանքի իմաստի որոնման եւ կեանքի իմաստի բացակայութեան հիմնական աններդաշնակութիւնն է։ Անհեթեթապաշտութիւնը նաեւ կը բացատրէ, թէ մարդը ի՞նչ կրնայ ընել, երբ գիտակցի այս իրավիճակին, այսինքն՝ ինչպէ՞ս պէտք է դիմակայէ ու արձագանգէ վերոյիշեալ անհեթեթութեան։ 

Անհեթեթապաշտութիւնը (Absurdism) յառաջացած է «անհեթեթ» (Absurd) բառէն, որ փոխաբերաբար կը նշանակէ անիմաստ, անմիտ։ Անհեթեթութիւն կրնան ըլլալ, օրինակ արարքներն ու միտքերը։

Անհեթեթապաշտութիւնը ծագում առած է 19-րդ դարուն, Եւրոպայի մէջ յառաջացած հետեւեալ երկու փիլիսոփայական ուղղութիւններէն. - անոնցմէ առաջինը՝ Գոյութեան փիլիսոփայութիւնն [6] է (գերմ. ՝ Existenzphilosophie, ֆրնս. եւ անգլ. ՝ Existentialism), իսկ փիլիսոփայական երկրորդ ուղղութիւնը՝ Ոչնչապաշտութիւնն [7] է (Nihilism)։ Ստորեւ, յիշեալ երկու փիլիսոփայական ուղղութիւններուն մասին. -

Գոյութեան փիլիսոփայութիւն (Existentialism). -

Գոյութեան փիլիսոփայութեան հիմնադիր նկատուող դանիացի փիլիսոփայ ու աստուածաբան Ս. Կիրկեգոր (Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ), իր 1849 թուականին հրատարակուած «Հիւանդութիւնը մինչեւ մահ » [8] ( անգլ. ՝ The Sick - ness unto Death) երկին մէջ, կը պատասխանէ հետեւեալ հարցումին. - «ես, ինչպէ՞ս կարող եմ ի՛մ գոյութիւնը ըմբռնել» ։ Այս հարցումը եւ իր պատասխանը առնչուած են Անհեթեթապաշտութեան (Absurdism) ։

Ն ախ եւ առաջ անհատը, գիտակցօրէն ընդունելով իր գոյութեան իրողու թիւն ը, ինքն իր գոյ ութեան (կեցութեան) հետ յարաբերութեան մէջ մտնելու է, հ ակառակ պարագային, եթէ անհատը չյաջողի իր գոյ ութեան հետ յարաբերութեան մէջ մտնել, կ՚իյնայ յուսահատութեան գիրկը։ Կիրկեգորի վերոյիշեալ «հիւանդութիւն»ը, նոյնինքն այդ   յուսահատութիւնն է։

Գոյութեան փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս այլ նշանաւոր դէմք մըն է ֆրանսացի գրող ու փիլիսոփայ Ա. Կամիւ (Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ), որ 1942-ին կը հրատարակէ իր գլուխ գործոցը նկատուող «Օտարը» վէպը (ֆրնս. ՝ L’Étranger), ապա «Սիսիփոսի առասպելը» ( ֆրնս. ՝ „ Le Mythe de Sysiphe“ ) կարճ գրութիւնը (Essay)։ Այս երկու կարեւոր երկերուն մէջ ան կը ներկայացնէր իր անհեթեթապաշտութեան փիլիսոփայական գաղափարները։

Ոչնչապաշտութիւն (Nihilism). -

Ոչնչապաշտութեան հիմնադիր նկատուող գերմ ան քննադատ փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) եւս, իր երկերուն մէջ կը ներկայացնէ Ոչնչապաշտութեան առնչուած Անհեթեթականութիւն մը։

Ոչնչապաշտութեան մէջ եւս, մարդկային կեանքը բոլորովին անիմաստ ու անհեթեթ կը թուի եւ մարդիկ չեն կրնար իրենց կեանքը իմաստաւորել։

Անհեթեթապաշտութեան համաձայն, աշխարհը բոլորովին անիմաստ է, նոյնպէս անիմաստ է մարդու կեանքը։ Այսուհանդերձ, անհատը կը փորձէ իր կեանքին իմաստ մը որոնել, սակայն աշխարհի վրայ միայն թշուառութիւն ու տառապանք կը նկատէ եւ յուսահատօրէն կ՚իյնայ գոյութենական ճգնաժամի ու հոգեբանական խոր բարդոյթներու մէջ։

Իսկ եթէ վերոյիշեալ անհատը շատ բարեպաշտ ու հաւատացեալ (օրինակ քրիստոնեայ) անհատ մըն է, այն ատեն իր մէջ կրնայ աստուածարդարացման [9] (Theodicy) հարցը ծագիլ, թէ ամենագէտ, ամենաբարի ու ամենակարող Աստուած ինչպէ՞ս կ՚ընդունի աշխարհի վրայ առկայ թշուառութիւնը, ցաւը, տառապանքը, պատերազմը, անարդարութիւնը, եւայլն…։     

Գերման Ֆ. Նիցշէ եւ ֆրանսացի Ա. Կամիւ համաձայն են, որ թէեւ կեանքի իմաստի մը որոնումը անհատին համար՝ անիմաստ ու անհեթեթ է, սակայն անհատը գոնէ վերջին յոյս մը պէտք է ունենայ, որ չ՚իյնայ վերջնական յուսահատութեան ու կրաւորականութեան գիրկը, որ ան չհրաժարի իր անիմաստ կեանքէն ու ինքնասպանութիւն չգործէ։

Վերոյիշեալ 2 փիլիսոփաները Անհեթեթապաշտութեան (Absurdism) առնչուած մահուան գաղափարը եւ նոր յոյսի հնարաւորութիւնները տարբեր ձեւով կը մշակեն։ Բացատրենք՝  

Ֆ. Նիցշէի համաձայն, « չկա՛յ կեանքի իմաստ ու նպատակ»։ Հակառակ անոր, որ անվախճան պատմութիւնը, իր «յաւերժական վերադարձ»ով, անիմաստ ու աննպատակ է, սակայն «յաւերժական վերադարձ»ով շատ աւելի հաւանական կը դառնայ Նիցշէի գերմարդու (գերմ. ՝ Übermensch, լատ. ՝ homo superior) յառաջացումը, որ դարձեալ Նիցշէի պատկերացումով անպայման պիտի ունենայ` «Կամք առ ի շխանութիւն» (գերմ. ` Wille zur Macht, անգլ. ` Will to Power)։

Ա. Կամիւի համաձայն, կեանքի իմաստի մը որոնումը, անհատին համար՝ անիմաստ ու ապարդիւն է։ Այսուհանդերձ, անհատը կարելիութիւններ ունի այս հարցը լուծելու, հետեւեալ տարբերակներով. -

Ինքնասպանութիւնը, որ «գոյութենէն փախուստն է»։ Կամիւ կը մերժէ այս տարբերակը, որովհետեւ փոխանակ անհեթեթութեան հակազդելու, անոր դէմ գործելու, ինքնասպանութեամբ գոյութիւնը պարզապէս աւելի անհեթեթ կը դառնայ։

Կրօնական, հոգեւոր կամ վերացական (Abstract) հաւատքը ՝ հանդէպ անդրանցական (Transcendence ) ոլորտի մը կամ անդրանցական էութեան մը։ Կամիւ բոլորովին կը մերժէ նաեւ այս տարբերակը եւ զայն կը կոչէ «իրականութենէն փախուստ»։

Մարդ կ՚ընդունի իր գոյութեան անհեթեթութիւնը… եւ յուսահատութեան փոխարէն ան կը դառնայ աւելի աշխոյժ անհատ մը, որու մօտ կը յառաջանան նոր հնարաւորութիւններու ինքնուրոյն գիտակցութիւն մը, ինչպէս՝ ներքին ըմբոստութիւնը կամ ապստամբութիւնը [10] ։

 

Նշանաւոր Խօսքեր՝

ա նհեթեթո ւթեան մասին

 

Ֆ. Բեկոն (անգլ. ՝ Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ). -

«Անհեթեթ մարդը ա՛յն է, որ երբեք չի փոխուիր»։

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Մխիթարութիւնը անհեթեթ խօսք մըն է, ով որ չի կրնար յուսահատիլ, պէտք չէ ապրի»։ 

«Անհեթեթը մարմնաւորուած տեսնելէն աւելի ցաւալի բան չկայ մարդոց համար»։

 

 

 

 

 

 

ծ-03

Անձ

Person

 

 

Անձ կամ անձն (Person) հասկացութիւնը ունի քանի մը նշանակութիւն. -

Անձը, ընկերահասարակական (Social) իմաստով՝ այն անհատն է, որ հասարակութեան մէջ որոշ դեր ունի, ինչպէս՝ ընտանիքի մէկ անդամը (հայր, մայր) կամ որեւէ պաշտօն, արհեստ ու պատկանելիութիւն։

Անձը, հոգեբանական իմաստով՝ հոմանիշ է անհատին (անգլ. ՝ Individual, լատ. եւ գերմ. ՝ Individuum) եւ կը ներկայացնէ հոգեկան դրութիւն մը (ըստ հոգեբոյժ Եունգի - Carl Gustav Jung, 1875 – 1961 թ. )։

Անձը, իրաւական իմաստով՝ երկրի մը քաղաքացին կամ հպատակն է։ Հարկ է զանազանել բնական անձը՝ իրաւական անձէն։ Եթէ բնական անձը անհատ մարդն է, իրաւական անձը, սակայն, կրնայ ըլլալ նաեւ՝ կազմակերպութիւն մը կամ ընկերակցական մարմին մը։ Թէ՛ բնական անձը եւ թէ իրաւական անձը կը վայելեն որոշ իրաւասութիւններ եւ ունին զանազան պարտաւորութիւններ։

Անձը, փիլիսոփայական իմաստով՝ անհատի մը անբաժան էութիւնն է. անհատ մը, որ ունի բանականութիւն, որոշելու ու վարուելու ազատութիւն եւ կը կրէ իր արարքներուն ամբողջական պատասխանատուութիւնը։ Այս իմաստով, անձը պէտք է զանազանել՝ անձնաւորութենէն (Personality) կամ անհատականութենէն (Individuality)։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, անձ հասկացութեան հոմանիշը՝ „Person“ եզրոյթն է, որ շատ հաւանաբար ծագում առած է լատիներէն „persona“ եզրէն, որ կը նշանակէ դիմակ (դերասանի դրած դիմակը՝ թատերաբեմի վրայ) կամ ծագում առած է հին յունարէն „prósôpon“ եզրէն, որ նոյնպէս դիմակ կամ դեր կը նշանակէ (ինչ որ կը համապատասխանէ՝ անձի վերոյիշեալ ընկերային իմաստին)։

Եթէ ակնարկ մը նետենք փիլիսոփայութեան պատմութեան վրայ, պիտի տեսնենք որ անձ հասկացութեան նշանակութիւնը ժամանակի ընթացքին փոփոխութիւններու ենթարկուած է։ Այսպէս, Հնադարեան փիլիսոփայութեան մէջ, անձը կապ ունի մարդկային կենցաղին հետ, ինչպէս նաեւ թատրոնի մէջ, դերասանի դիմակին ու անոր կատարած դերին հետ։

Քրիստոնէական Միջնադարուն, անձ հասկացութիւնը կը տեղափոխուի աստուածաբանական ոլորտ, օրինակ՝ Սուրբ Երրորդութեան մէկ Աստուած, բայց երեք անձ ըլլալու հանգամանքը։ Նաեւ հրեշտակներուն կը տրուի անձ որակումը։ Իսկ հռոմէական օրէնսդրութեան մէջ մարդը կը զանազանուէր, որպէս ազատ (լատ. ՝ homines liberi) եւ ստրուկ (լատ. ՝ servi)։ Մինչ ազատ անձեր լիովին կը վայելէին իրաւական կարգավիճակը, ստրուկներուն, որպէս իրեր, կը զլացուէր որեւէ իրաւական կարգավիճակ։

Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփայութիւնը անձ հասկացութիւնը կը տեղադրէ իմացաբանութեան եւ բարոյագիտութեան ոլորտներու մէջ, նկատի ունենալով՝ անհատի ինքնագիտակցութիւնը (Self-consciousness), ինքնավարութիւնը ( Autonomy) եւ արժանապատուութիւնը (Dignity)։

Նոր Դարաշրջանի կարեւորագոյն փիլիսոփաներէն՝ գերման Ի. Կանտ, երկու տարբեր մօտեցումներով կը բնութագրէ անձ հասկացութիւնը։ Նախ իմացաբանութեան ոլորտի մէջ, Կանտ, անձը կը նոյնացնէ անհատի գիտակցական ինքնութեան (Identity) հետ. ապա բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, անձը կը բնութագրէ որպէս անհատ, որ օժտուած է ազատութեամբ, ինքնավարութեամբ եւ մարդկային իրաւունքներով։ Այս իմաստով, Կանտ, անձին մէջ նախ կը հաստատէ, որ բանականութեամբ օժտուած բնութիւնը, նպատակային գոյութիւն մըն է եւ երբեք՝ միջոց։ Ան, այստեղ, կը տեսնէ նաեւ իր ան պայմանական հրամայականին (Categorical Imperative) հիմքը, զոր կը տեսնենք «մարդկութեան բանաձեւ»ին մէջ. -

«Այնպէս վարուէ՛, որ դուն մարդկութիւնը, քու անձիդ եւ ուրիշ անձի համար, երբեւիցէ, որպէս նպատակ եւ երբեք լոկ որպէս միջոց օգտագործես»։

20-րդ դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ, փիլիսոփայական կարգ մը ուղղութիւններ, ինչպէս Լեզուի ու Վերլուծական փիլիսոփայութիւնը, նոր հետաքրքրութեամբ մը, կը փորձեն բնութագրել եւ զանազանել մարդ եւ անձ հասկացութիւնները՝ բարոյագիտական եւ իրաւական ոլորտներու մէջ։ Մարդ եւ անձ հասկացութիւններուն համար չափանիշներ կը սահմանուին, ինչպէս՝ ինքնագիտակցութիւն եւ ժամանակի գիտակցութիւն, իմացական, զգացական ու հաղորդակցական կարողութիւններ։ Այս իմաստով, կարելի է նոյնիսկ եզրակացութեան մը յանգիլ եւ հաստատել, որ ոչ բոլոր մարդերը անձ են եւ ոչ բոլոր անձերը՝ մարդ ։

Մարդ եւ անձ հասկացութիւնները ու անոնց բաղդատութիւնը, տակաւին քննարկումներու նիւթ է՝ տեսական եւ գործնական փիլիսոփայութեան ոլորտներէն ներս։ Մանաւանդ կիրառական բարոյագիտութեան բնագաւառի մէջ, գլխաւոր հարց կը նկատուի անձ հասկացութիւնը, իր զանազան չափանիշներով։ Բժշկակենսաբարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, օրինակ, մեծ կարեւորութիւն ունի անձ հասկացութիւնը, երբ հարցը կը վերաբերի մարդու կեանքին ու մահուան։ Օրինակ՝ ուշակորոյս հիւանդի մը պարագան, երբ ծանր հիւանդը գերհոգատարական բժշկութեան բաժանմունքին (Intensive Care Unit) մէջ կը գտնուի. ան կորսնցուցած է իր գիտակցութիւնը եւ իմացական, զգացական ու հաղորդակցական զանազան կարողութիւնները, որոնք որպէս անձի չափանիշներ յիշատակուեցան արդէն։

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

անձի մասին

 

Կոնֆուցիոս (չին. ՝ Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

«Ազնուականը իր անձին մէջ կ՚որոնէ ձախողութեան պատճառը, իսկ սովորական անձը՝ ուրիշներու մէջ»։

Մո-Ցի  ( չին. ՝ Mó-Zǐ, լատ. ՝ Micius, 470 – 391 մ. թ. ա. ). -

«Մարդոց հանդէպ ունեցած սէրը, չի բացառէր սեփական անձը»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Բժիշկը, ոչ թէ մարդո՛ց կ՚առողջացնէ, այլ առանձին անձերու, ինչպէս՝ Սոկրատէսի կամ Պլատոնի, որոնք մարդկային յատկանիշներ ունին»։

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Յատկապէս բարձրաստիճան անձերու ու համայնքի ղեկավարներու ծիրէն ներս, ո՛չ մէկ յատկանիշ աւելի զզուելի է՝ քան ագահութիւնը»։

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Թէեւ մարդը, ինքնին, բաւական անսուրբ է, սակայն մարդկութիւնը իր անձին մէջ՝ սուրբ է»։

«Մարդու, իր անձին հանդէպ ունեցած պարտաւորութիւններէն կը համարուի, որ ան, մարդկութեան արժանապատուութիւնը կը պահպանէ՝ իր սեփական անձին մէջ»։

«Ընկերութիւնը, իր կատարելութեան մէջ, երկու անձերու, փոխադարձ հաւասար սիրոյ ու յարգանքի միջոցով միութիւնն է»։

«Այնպէս վարուէ՛, որ դուն մարդկութիւնը, քու անձիդ եւ ուրիշ անձի համար, երբեւիցէ, որպէս նպատակ եւ երբեք լոկ որպէս միջոց օգտագործես»։

Անծանօթ. -

«Ձանձրացողը կը խօսի՝ անձնական դերանունի առաջին դէմքով, ուրախ զրուցակիցը՝ երկրորդ դէմքով, իսկ բամբասողը՝ երրորդ դէմքով»։

«Մարդ կ՚ամուսնանայ ոչ թէ մէկ անձի, այլ երեքի հետ. - ա՛յն անձին հետ, որ կ՚երեւի, ա՛յն անձին հետ, որ իրականութեան մէջ կայ եւ վերջապէս ա՛յն անձին հետ, որ ամուսնութեան շրջանին կը կազմուի»։ 

 

 

 

 

 

ծ-04

Անճանաչականութիւն

Agnosticism

 

 

Անճանաչականութիւնը, աշխարհայացք մըն է, որ կը ներկայացնէ անճանաչելիութեան ուսմունքը եւ կը հաստատէ մարդկային գիտութեան (կամ ճանաչութեան) սահմանափակ ըլլալը։

Անճանաչականութեան ծիրէն ներս, անդրանցական էութեան մը գոյութիւնը կամ ընդհանրապէս Աստուծոյ գոյութիւնը, որպէս հարց, թէեւ անպատասխան կը մնայ, բայց սկզբունքով չի հերքուիր, այլ կը փորձուի հարցին պատասխան մը գտնել։ Այս իմաստով, Անճանաչականութիւնը կ՚առնչուի թէ՛ աստուածականութեան (Theism) եւ թէ անաստուածութեան (Atheism) հետ, որու եզրակացութիւնը այնքան ալ յստակ չէ։ 

Անճանաչականութիւնը (Agnosticism) յառաջացած է «ան» ժխտականէն եւ «ճանչնալ» եզրոյթէն (յուն. ՝ á եւ gnôsis)։ Թէեւ այս եզրոյթը Նոր Դարաշրջանի 19-րդ դարուն կը պատկանի, սակայն, որպէս գաղափար ան օգտագործուած է յունական նախասոկրատեան փիլիսոփաներուն կողմէ, ինչպէս նաեւ առկայ է արեւել ե ան կրօնափիլիսոփայութիւններուն մէջ։

Եթէ նկատի ունենանք Արեւելեան Կրօնափիլիսոփայութիւնները (Eastern Religious Philosophy) ապա պիտի տեսնենք, որ Անճանաչականութեան գաղափարը առկայ է թէ՛ Հնդկաստանի Հինդուականութեան (Hinduism) հնադարեան վեդաներու [11] ուսմունքին մէջ եւ թէ Չինաստանի Դաոյականութեան (Daoism) արեւելեան կրօնափիլիսոփայ Լաոցիի (չին. ՝ Laozĭ, մօտ. 601 – 527 մ. թ. ա. ) ուսմունքին մէջ։

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփաներէն Պրոտագորաս (յուն. ՝ Prôtagóras, 485 – 415 մ. թ. ա. ), իր մեկնաբանութիւններուն մէջ օգտագործած է յիշեալ անճանաչականութեան գաղափարը, հետեւեալ խօսքերով՝

«Աստուածներու մասին, ոչ մէկ կարելիութիւն ունիմ իմանալու, թէ անոնք կա՞ն կամ չկան կամ ի՞նչ ձեւի են, քանի որ այս գիտելիքին հասնելու խանգարիչ հանգամանքները շատ են, ինչպէս նկատելու եւ ընկալելու անկարողութիւնը եւ մարդոց կեանքի կարճատեւութիւնը։»  

Միջնադարու աստուածաբան փիլիսոփաները, ներկայացուցին Աստուծոյ գոյութեան իրենց յոյժ վիճելի ապացոյցները։

Նոր Դարաշրջանի (18 – 19-րդ դար) ընթացքին, փիլիսոփաներ անգլիացի Դաւիթ Հյում (David Hume, 1711 – 1776 թ. ), գերման Իմմանուէլ Կանտ (Im-manuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) եւ Դանիացի Սէօրէն Կիրկեգոր (Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ) իրենց քննադատական հակադրութիւններով հերքեցին յիշեալ ապացոյցները։

  Ժամանակակակից 20-րդ դարուն, Անճանաչականութեան նշանաւոր ներկայացուցիչը կը հանդիսանայ անգլիացի հռչակաւոր փիլիսոփայ Բերտրանդ Ռասէլ (Bertrand Russell, 1872 – 1970 թ. )։ Այս իմաստով, իր գլխաւոր երկերն են՝

«Ինչո՞ւ ես քրիստոնեայ մը չեմ» (1927 թ., անգլ. բնագիր՝ Why I am not a Christian) եւ

«Ես անաստուա՞ծ մըն եմ, թէ անճանաչական մը» (1947 թ., անգլ. բնագիր՝ Am I an Atheist or an Agnostic? )։

 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

ան ճանաչականութեան մասին

 

Չ. Դարվին (Charles Darwin, 1809 – 1882 թ. ). -

«Ամէն ինչի սկզբնաւորութեան առեղծուածը, մեզի համար անլուծելի է եւ ես պէտք է բաւարարուիմ անճանաչական մը մնալով»։

Անծանօթ. -

«Անճանաչականը հաւատքի ամենաանաչառ ախտորոշիչն է»։

« Ոչինչ համարող անճանաչականն ալ մտածող մըն է, որ թէ՛ ոչինչը եւ թէ ամէն բան հնարաւոր կը նկատէ»։    

 

 

 

 

ծ-05

Առարկայապաշտութիւն – Objectivism

Ենթակայապաշտութիւն – Subjectivism

 

 

Փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, առարկայապաշտութիւն (Objectivism) եւ ենթակայապաշտութիւն (Subjectivism) հասկացութիւնները, ընդհանրապէս հակադիր իմաստներով կը ներկայանան։ Կը քննարկենք առանձնաբար, մանրամասնելով նաեւ անոնց հիմքը կազմող «առարկայ» եւ «ենթակայ» հասկացութիւնները։

Առարկայապաշտութիւն

1.       Առարկայ

Առարկայ հասկացութիւնը, ունի լեզուական–քերականական իւրայատուկ ու զանազան իմաստներ։ Հայերէնի մէջ, օրինակ, առարկան (առ եւ արկանել) կը նշանակէ՝ ինչ որ կարելի է զգայարանքներով ընկալել (տեսնել, շօշափել), բայց նաեւ ինչ որ կարելի է մտքով ըմբռնել։ Առարկան նաեւ նիւթն (Substance) է ու բովանդակութիւնը (մտածումի առարկայ, խօսակցութեան առարկայ, վէճի առարկայ, ծաղրանքի առարկայ…)։   ,

Իսկ փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, ֆրանսացի բնագէտ փիլիսոփայ Ռ. Դեկարտի ( René Descartes, 1596 – 1650 թ. ) երկապաշտութենէն (Dualism) սկսեալ, մարդկային վարմունքի, մտածումի եւ իմացութեան իրն է, որ կը հակադրուի ենթակային (Subject) ։ Ճանաչողական–գիտակցական իմաստով, շատ ակնյայտ է այս «ենթակայ – առարկայ – հակադրութիւնը». - մինչ ենթական գործօն (Active) ու ճանչցող անհատն է, առարկան կը մնայ կրաւորական (Passive) ճանչցուող իրը։

Գերման փիլիսոփայ Կանտի համաձայն, առարկան փորձառական իրողու թիւն ունեցող երեւոյթ մըն է կամ «իր՝ ինծի համար» (գերմ. ՝ Ding für mich), որ բոլորովին կը տարբերի անդրանցական (Transcendental) իդէալէն, գերբնութենական էութիւններէն կամ Կանտի բառ ակապակցութեամբ ՝ «ինքնին իր»էն (գերմ. ՝ Ding an sich)։

2.       Առարկայականութիւն

Առարկայականութիւնը ( Objectivity ), դատումի մը կամ իրի մը, պատահարի մը կամ իրավիճակի մը ենթակայէն անկախ ըլլալն է։ Այս իմաստով, ան կը հակադրուի՝ ենթակայականութեան (Subjectivity), ուր ենթակայէն բոլորովին կախեալ վիճակ մը կայ (տե՛ս էջ 384)։

Մանաւանդ բնագիտութեան ոլորտէն ներս, տեսութեան մը ճշմարտութիւնը ապահովելու եւ երաշխաւորելու համար, գիտահետազօտողները պէտք է կարելի եղած չափով առարկայական ըլլան եւ խուսափին ենթակայականութենէն։ Հասնելու համար առարկայական արդիւնքներու, կը փորձուի խմբական աշխատանք մը, ուր յիշեալ տեսութեան ճշմարտութիւնը ստուգելի ըլլայ բոլոր գիտահետազօտողներուն կողմէ։ Այսուհանդերձ, բացարձակ առարկայականութիւնը կը մնայ անհասանելի եւ սխալականութիւն մը կը մնայ միշտ առկայ, որովհետեւ ենթակայականութիւնը կարելի չէ բոլորովին բացառել։

Առարկայականութեան սկզբունքը, Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս կը կոչուի՝ գիտապաշտութիւն (Scientism)։ Մանաւանդ ֆրանսացի փիլիսոփայ‎‎‎ Ռ. Դեկարտի բանապաշտութիւնը, մտածող ու գործօն ենթական (լատ. ՝ res cogitans) կը զանազանէ, կրաւորական առարկայական աշխարհէն (լատ. ՝ res extensa), այսինքն՝ բնութենէն։ Դեկարտի համաձայն, գիտական առարկայականութիւնը կարելի է միմիայն բանականութեամբ հիմնաւորել։

Լուսաւորութեան շրջանի, փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլիսոփայական ուղղութեան անգլիացի ներկայացուցիչ Ջ. Լոկ (John Locke, 1632 – 1704 թ. ), չընդունիր Դեկարտի վերոյիշեալ գաղափարը, որ առարկայականութիւնը կարելի է միմիայն բանականութեամբ հիմնաւորել եւ կը շեշտէ փորձառութեան կարեւորութիւնը։

Բրիտանական փորձապաշտութեան երկու այլ ծանօթ ներկայացուցիչներ, իրլանդացի փիլիսոփայ Գ. Բերկլի (George Berkeley, 1685 – 1753 թ. ) եւ սկոտլանդացի փիլիսոփայ Դ. Հյում (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) կ՚ընդունէին, որ իսկական առարկայականութիւնը անհասանելի է։    

Գերման փիլիսոփայ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) դարձաւ միջնորդը փիլիսոփայական իմացաբանութեան (Epistemology) 2 գլխաւոր ուղղութիւններուն՝ բանապաշտութեան (Rationalism) ու փորձապաշտութեան (Empiricism) միջեւ եւ զանոնք ամբողջացնողը՝ անդրանցական գաղափարապաշտութեան (Transcendental Idealism) ոլորտին մէջ։ Այլ խօսքով, Կանտ նախ եւ առաջ ընդունեց փորձապաշտութեան հիմքը կազմող զգայարանքներով ընկալումը, որպէս իմացութեան կամ ճանաչողութեան գործընթացի սկիզբ. ապա ասոր վրայ աւելցուց՝ մտայինբանական կարողութիւնները, որոնք բանապաշտութեան հիմքը կը կազմեն, ինչպէս օրինակ՝ ստորոգութիւնները (Category), հասկացութիւնները (Concept) եւ տարածութեան ու ժամանակի հայեցողութիւնները (Speculation)։ Այս գործընթացով, Կանտ, իմացութեան առարկայականութիւնը կը հիմնաւորէ վերոյիշեալ եւ բոլոր մարդոց մօտ առկայ՝ մտայինբանական կարողութիւններով, զորս կը կոչէ անդրանցական (Transcendental)։ Այստեղ անդրանցական կը նշանակէ երեւութապէս ենթակայէն (Subject) դուրս կամ երեւութապէս առարկայական (Objective)։

Հակառակ «ենթակայ–առարկայ» հակադրութեան ու զանազանութեան, Նոր Դարաշրջանի մէջ, երթալով աւելի կը շեշտուի ու կը հաստատուի ա՛յն կարծիքը, որ առարկայական աշխարհը (բնութիւնը), իր իւրայատուկ գոյութեան կողքին կամ՝ «ինքնին իր» ըլլալու կողքին, նաեւ արդիւնքն է գործօն ենթակայի բանականութեան։ Այլ խօսքով, առարկայականութեան կառուցելիութիւնը՝ գործօն ենթակայի բանականութեան միջոցով փիլիսոփայութեան մէջ ծանօթ է, որպէս նոր ուղղութիւն մը, որ ստացաւ՝ Կառուցապաշտութիւն [12] (Structionalism) անունը։

3.       Առարկայապաշտութիւն

Առարկայապաշտութիւնը (Objectivism) փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որ հիմնուած է վերոյիշեալ առարկայականութեան վրայ։ Այս իմաստով, ուղղութեան գլխաւոր գաղափարը կը կայանայ՝ հարցերու առարկայական մօտեցում ցուցաբերելուն մէջ եւ կարելի եղած չափով ենթակայէն անկախ ըլլալուն մէջ։ 

Առարկայապաշտութիւնը հակադրութիւնն է՝ ենթակայապաշտութեան (Subjectivism), որուն մասին տե՛ս էջ 381։

Առարկայապաշտութեան (Objectivism) եզր ոյթ ի հեղինակն ու ծայրայեղ ջատագովը կը նկատուի ռուսամերիկուհի գրողբարոյագէտ–փիլիսոփայ Ա. Ռանդ (Ayn Rand, 1905 – 1982 թ. )։

Ռանդի վերջին ու լաւագոյն վէպը կը կոչուի՝ «Ատլաս` թօթափած» (1957 թ., անգլ. բնագիր՝ Atlas shrugged), որ նաեւ ֆիլմի վերածուած է։ Ընդարձակ, մօտ հազար էջնոց այս վէպին ճամբով, վիպագիր ու փիլիսոփայ Ռանդ կը ներկայացնէ իր առարկայապաշտութիւնը, քաղաքատնտեսական կողմնորոշումը եւ բարոյական եսասիրութիւնը։ Ռանդի համաձայն, անշահախնդրութիւնը (անգլ. ՝ Selflessness, գերմ. ՝ Selbstlosigkeit), որ աւանդականօրէն առաքինութիւն մը կը նկատուի, հիմնական պատճառն է զանազան ընկերաքաղաքական դրութեանց, ինչպէս Ը նկերվարութեան (Socialism) եւ Հ ամայնավարութեան (Com - munism) ձախողութեան։ Նոյնիսկ սէրը, Ռանդի համաձայն, անշահախնդիր չի կրնար ըլլալ, այլ անպայման իր մէջ՝ եսասիրական յատկանիշներ կը մատնէ։

Որպէս առարկայապաշտութեան հիմնաւորման ելակէտ, Ռանդ, նկատի ունի 3 ինքնայայտ ճշմարտութիւններ (Axiom, աքսիոմա). -

Գոյութիւն ( Existence ), որ նոյնաբանութեամբ, ինքնին՝ գոյերու գոյութիւնն է.

Գիտակցութիւն ( Consciousness ), որ գոյութիւնը ընկալելու կարողութիւնն է.

Ինքնութիւն (Identity), որ գիտակցութենէն յառաջացող գոյի ինքնութիւնն է։

Ռանդի առարկայապաշտութիւնը կը բախի դրական ու ժխտական թէժ քննադատութիւններու, որոնց մանրամասնութիւնը դուրս կը մնայ Ծանօթագրութեան մեր սահմաններէն։

Ենթակայապաշտութիւն

1.       Ենթակայ

Լեզուական–քերականական իր իւրայատուկ իմաստի կողքին, Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, ենթական ինքնագիտակից, ճանչցող եւ գործօն «ես»ն է, որ ինքզինք կը զանազանէ առարկայէն ( Object) եւ «ոչես»էն։ Ենթակայ եզր ոյթ էն կը յառաջանան ենթակայական (Subjective) եւ միջենթակայական (Inter-Subjective) բառերը։

Ենթակայի այս բնորոշումը կը պարտինք ֆրանսացի բնագէտ–փիլիսոփայ‎‎‎ Ռ. Դեկարտի (René Descartes, 1596 – 1650 թ. ), որ իր նշանաւոր խօսքով՝ «կը մտածեմ, հետեւաբար գոյութիւն ունիմ» (լատ. ՝ Cogito, ergo sum), կը հաւաստիացնէ, որ սեփական մտածողութիւնը առնչուած է՝ ինքնագոյութեան գիտակցութեան։

Այստեղ, զուտ ճանաչողական–գիտակցական իմաստով, երեւան կու գայ երկուութիւն (Dualism) մը, որ կը կոչուի՝ «ենթակայ–առարկայ – հակադրութիւն», ինչպէս տեսանք «առարկայի» պարագային (էջ 380) ։

Մինչ ենթական գործօն (Active) ու ճանչցող անհատն է, առարկան կը մնայ կրաւորական (Passive) ու ճանչցուող իրը։ Վերոյիշեալ հակադրութեան պատճառով, կը յառաջանայ փիլիսոփայական–իմացաբանական լուրջ հարց մը, որ հետեւեալն է. - անհատը (կամ ենթական) առարկայական աշխարհը (բնութիւնը) կ՚ընկալէ իր իւրայատուկ ենթակայական կերպով (իր տպաւորութեամբ) եւ ոչ թէ ինչպէս որ ան է՝ իրապէս, իր իսկութեամբ։ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) «ենթակայ – առարկայ – հակադրութիւնը» կը ներկայացնէ՝ «ինքնին իր» (գերմ. ՝ Ding an sich, անգլ. ՝ Thing-in-itself) եւ «իր ինծի համար» (գերմ. ՝ Ding für mich, անգլ. ՝ Phenomenon) բառակապակցութիւններով։ 

2.       Ենթակայականութիւն

Ենթակայականութիւնը, ( Subjectivity ) դատումի մը կամ իրի մը, պատահարի մը կամ իրավիճակի մը ենթակայէն կախեալ ըլլալն է։ Այս իմաստով, ան կը հակադրուի առարկայականութեան (Objectivity, տե՛ս էջ 380), որ կը խուսափի ենթակայականութենէն, այսինքն՝ ենթակայէն անկախ է։

Ենթակայականութեան պարագային, անհատի (ենթակայի) մը յարաբերութիւնը իր շրջապատին հետ, երբեք առարկայական չէ։ Այս իմաստով, բնագիտութեան ոլորտէն ներս, օրինակ, ենթակայականութենէն խուսափելու է, որովհետեւ ան սխալականութեան աղբիւր մըն է։ Մինչդեռ, նոյնը կարելի չէ ըսել ընկերային գիտութիւններու կամ հոգեբանութեան պարագային, ուր ենթակայականութիւնը ընդունելի է։

Իմացաբանական ու գիտական ոլորտներէն ներս, որոշ չափով կանխելու համար անհատենթակային սխալականութիւնը (Fallibilism), մեծ կարեւորու թիւն կը տրուի՝ միջենթակայականութեան (Inter-Subjectivity)։

Միջենթակայականութիւնը, մասնաւորաբար կը շեշտուի բարոյագիտութեան եւ մետաբարոյագիտութեան ոլորտներէն ներս, ուր բարոյական տեսու թիւն մը, օրինակ, միջենթակայական քննախօսութեամբ (Discourse) կը հիմնա ւ որուի եւ ընդունելի դառնալով բազմաթիւ անձերու կողմէ, կ՚ընդհանրացուի։ Այս իմաստով, միջենթակայականութիւնը կը զանազանուի թէ՛ ենթակայա կան ութենէն եւ թէ առարկայականութենէն։

3.       Ենթակայապաշտութիւն

Ենթակայապաշտութիւնը, ( Subjectivism ) փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որ հիմնուած է վերոյիշեալ ենթակայականութեան վրայ։ Այս իմաստով, ուղղութեան գլխաւոր գաղափարը կը կայանայ՝ հարցերու ենթակայական մօտեցումին մէջ. ենթական իր գիտակցութեամբ, ընկալումներով, հետաքրքրութիւններով ու աշխարհայեացքով կը գրաւէ կեդրոնական դիրք։

Ենթակայապաշտութիւնը հակադրութիւնն է՝ առարկայապաշտութեան (տե՛ս էջ 381)։

Նախասոկրատեան շրջանի յոյն փիլիսոփայ Պրոտագորասի (Prôtagóras, 490 – 411 մ. թ. ա. ) կը վերագրուի ենթակայապաշտութեան ծայրայեղական ու իրերամերժ մեկնութիւններու արժանացած հետեւեալ խօսքը. - «Մարդը բոլոր իրերու չափանիշն է. ե՛ւ գոյերու, ինչպէս որ կան եւ ոչգոյերու, ինչպէս որ չկան»։

Նոր Դարաշրջանի սկիզբը, թէ՛ ֆրանսացի Ռ. Դեկարտ եւ թէ գերման Ի. Կանտ կը ներկայացնէին աւելի չափաւոր, ոչծայրայեղական ենթակայապաշտութիւն մը։ Կանտ, ճանաչողութեան որպէս գերագոյն ատեան կը նկատէր՝ ոչ թէ անհատենթական, այլ անհատէն աւելի բարձր, միջենթակայականը (Inter-Subjective), ուր վստահաբար՝ անհատենթականերու բազմութիւն մը առկայ է։

Այնուհետեւ, ենթակայապաշտութիւնը աւելի ծայրայեղական կը դառնայ, ուղղութիւնը տանելով դէպի յարաբերապաշտութիւն [ ծ-38 ] (Relativism) եւ ի վերջոյ՝ եսապաշտութիւն [ ծ-16 ] (Egoism)։

Նմանօրինակ ծայրայեղական ենթակայապաշտութիւն մը կարելի է գտնել՝ գերման անհատապաշտ փիլիսոփայ Մ. Շտիռնէրի (Max Stirner, 1806 – 1856 թ. ) մօտ եւ իր 1845-ին հրատարակուած «Միակը եւ իր սեփականութիւնը» (գերմ. բնագիր՝ Der Einzige und sein Eigentum, անգլ. ՝ The Ego and its Own) երկին մէջ։  

 

 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

ա ռարկայապաշտութեան եւ ենթակայապաշտութեան

մասին

 

Սոկրատէս (յուն. ՝ Sôkrátês, 470 – 399 մ. թ. ա. ). -

«Միայն առարկայականօրէն ու բանականօրէն մտածող մարդը բոլոր իրերու չափանիշն է» [13] ։

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

«Կարծիքը համոզում մըն է, որ գիտակցութեան առնչութեամբ անբաւարար է, թէ՛ ենթակայական եւ թէ առարկայական առումով»։

«Գիտութիւնը համոզում մըն է, որ ճանաչումի վրայ հիմնուած է, որով թէ՛ ենթակայականօրէն եւ թէ առարկայականօրէն բաւարար է»։

«Նախապաշարումը [14] հիմնական դրոյթ մըն է, որ հիմնուած է զգայականութեան (Sensuality) ենթակայական պատճառներու վրայ, որոնք սակայն սխալմամբ կը նկատուին՝ իմացութեան առարկայական պատճառներ»։

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Որքան ալ մարդ աւելի գիտելիքներու տիրանայ, որքան ալ ինքն իրեն առարկայական թուայ, ի վերջոյ, բացի իր սեփական կենսագրութենէն, ոչինչ ունի շահելու։»

Ս. Ֆրոյդ, ( աւստր. ՝ Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ). -

«Այն պահուն, երբ կեանքի իմաստի ու արժէքի մասին կը հարցնես, դուն արդէն հիւանդ ես, որովհետեւ երկուքն ալ, առարկայականօրէն գոյութիւն չունին»։

Ա. Շվեյցէր ( գերմ. -ֆրնս՝ Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ). -

« Նուիրուածութեան բնոյթին մաս կը կազմէ, որ պէտք է ապրիլ ենթակայականօրէն եւ առանց սահմանափակումներու»։

Անծանօթ. -

«Աշխարհի վրայ, մարդոց առնչութեամբ, ընդհանրապէս ոչինչ կայ, որ առարկայական կրնայ համարուիլ»։

 


ծ-06

Առաքինութիւն

Virtue

 

 

Առաքինութիւնը բարոյական դրական յատկանիշ, բարի նկարագիր ու բարոյական արժէք է։ Առաքինութեան հականիշն է՝ մոլութիւնը կամ կրօնական հասկացողութեամբ՝ մեղքը։

Առաքինութիւնը, յունարէնի մէջ aretê եզրոյթն է, որ կու տայ որակաւոր արժէքի, ճարտարութեան ու պիտանիութեան իմաստը, յունարէնի իմաստին կը հետեւի գերմաներէն՝ Tugend եզրոյթը։ Մինչ անոր լատիներէն հոմանիշ virtus եզրոյթը կը նշանակէ բարի յատկանիշ, ճարտարութիւն ու քաջարիութիւն։ Իսկ անգլերէն Virtue եւ ֆրանսերէն Vertu հոմանիշներու ծագումը լատինական է։ Առաքինութիւններու վրայ հիմնուած է Առաքինութեան բարոյագիտութեան [15] ( Virtue Ethics) տեսութիւնը։  

Պատմական Հնադարեան ժամանակաշրջանին, ազնուապետական խաւի ծնողներ առաքինութեամբ կը դաստիարակէին իրենց զաւակները։ Այդ շրջանի փիլիսոփաներուն, օրինակ Սոկրատէսի (յուն. ՝ Sôkrátês, 470 – 399 մ. թ. ա. ), եթէ հարցուէր, թէ «ինչպէ՞ս պէտք է կեանքը վարել եւ վերջապէս երջանիկ ըլլալ», կը պատասխանէր՝ «առաքինութեամբ»։ Նոյն ժամանակաշրջանին, Սոկրատէսի աշակերտ՝ Պլատոն (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) կը հաստատէ 4 գլխաւոր առաքինութիւնները. -

Իմաստութիւն (յուն. ՝ sophía, լատ. ՝ sapientia, անգլ. ՝ Wisdom, գերմ. ՝ Weisheit),

Արիութիւն (յուն. ՝ andreía, լատ. ՝ fortitudo, անգլ. ՝ Fortitude, գերմ. ՝ Tapferkeit), 

Չափաւորութիւն (յուն. ՝ sôphrosýnê, լատ. ՝ temperantia, անգլ. ՝ Temperance, գերմ. ՝ Mäßigung) եւ

Արդարութիւն (յուն. ՝ dikaiosýnê, լատ. ՝ iustitia, անգլ. ՝ Justice, գերմ. ՝ Gerechtigkeit)։ 

Այնուհետեւ, Պլատոնի աշակերտ՝ Արիստոտէլ (յուն. ՝ Aristotólés, 384 – 322 մ. թ. ա. ) առաքինութիւնները կը բաժնէ երկու խումբի. -

Ա.      Տեսական (կամ տրամաբանական) առաքինութիւններ, ինչպէս օրինակ՝  բանականութիւն, գիտութիւն, իմաստութիւն, արուեստ եւ ըմբռնում. եւ 

Բ.       Բարոյական (կամ նկարագրային) առաքինութիւններ, ինչպէս օրինակ՝ խոհեմութիւն (չափաւորութիւն), արիութիւն, արդարութիւն, առատաձեռնութիւն, վեհանձնութիւն, բարեկամութիւն, ճշմարտացիութիւն, սիրալիրութիւն, ներողամտութիւն, ճարտարութիւն։

Արիստոտէլի համաձայն, առաքինութիւնները եւ բարոյական բարի վարուելակերպը կարելի է սորվիլ դաստիարակութեան ճամբով եւ ժամանակի ընթացքին զանոնք սովորութեան վերածել։ Այլ խօսքով, դէպի բարին ուղղուած դաստիարակութիւնը կը զարգացնէ անհատի բարոյական զգայունութիւնը եւ իր բարի անդրադարձը կ՚ունենայ անհատի վարմունքին ու վարուելակերպին վրայ։ Առաքինութիւններու իւրացման պարագային, անհատը բարին իրագործելու (բարեգործելու) կարողութիւնը կ՚ունենայ, վարմունք մը, որ այնուհետեւ կը կատարէ ներքին համոզումով եւ մեծ հաճոյքով։ Այստեղ հաճոյքը, Արիստոտէլի համաձայն, վարմունքի մը նպատակը չէ, այլ՝ յարակից կամ զուգընթաց երեւոյթ է։   

Բարոյական առաքինութիւններու պարագային Արիստոտէլ կ՚օգտագործէ չափանիշ մը, զոր միջին (յուն. ՝ mesótês, լատ. ՝ medium, անգլ. ՝ Middle, գերմ. ՝ Mitte) կը կոչէ։ Առաքինութիւնը ուրեմն պէտք է հաւասարակշռուած ու չափա ւ որ միջինը ըլլայ, երկու ծայրայեղութիւններու. այլ խօսքով, առաքինութիւնը պէտք է ըլլայ միջինը՝ չափազանց շատին ու չափազանց քիչին։ Օրինակ՝ արիութիւնը (Պլատոնի չորս գլխաւոր առաքինութիւններէն մէկը), չափաւոր միջինն է երկու ծայրայեղ յոյզերու՝ վայրագութեան եւ երկչոտութեան. կամ վարուելակերպի մը պարագային, օրինակ՝ առատաձեռնութիւնը չափաւոր միջինն է՝ շռայլութեան եւ ժլատութեան։

Միջինը սակայն, որպէս չափանիշ կամ որպէս սկզբունք, ինքնին անորոշ ու ոչյստակ բնորոշում ունեցող հասկացութիւն մըն է։ Նկատի ունենալով որ երկրաչափական կամ թուաբանական հարցի մը առջեւ չենք գտնուիր, դժուար է որոշել, թէ ճիշդ ո՞ւր է՝ չափազանց շատին ու չափազանց քիչին միջինը ։ Այս հարցին լուծումը, թէ՛ Պլատոնի եւ թէ Արիստոտէլի համաձայն, կը կայանայ 4 գլխաւոր առաքինութիւններէն՝ իմաստութեան (յուն. ՝ sophía) եւ ասոր հետ անմիջական կապ ունեցող խոհեմութեան (յուն. ՝ phronésis) մէջ։ Ուրեմն միայն իմաստուն եւ խոհեմ անհատը ի վիճակի է որոշել հաւասարակշռուած միջինը, որ նաեւ «ոսկեայ միջին» կը կոչուի։

Կցուած ցանկին մէջ (էջ 388 ) յիշուած են Արիստոտէլի գլխաւոր երկին մէջ քննարկուած առաքինութիւնները եւ անոնց հետ առնչուած մոլութիւնները (իրենց յունարէն բնագրով)։ Այստեղ, պէտք է յիշել սակայն, որ երբեմն «ոսկեայ միջին» չափանիշի կիրառութիւնը, ինչպէս նաեւ առաքինութիւնմոլութիւն յարաբերութիւնը, այնքան ալ յստակ չէ եւ կը բախի որոշ թիւրիմացութիւններու կամ դժուարութիւններու։

Քրիստոնէութիւնը, Պլատոնի 4 գլխաւոր առաքինութիւններուն վրայ աւելցուց հետեւեալ 3 առաքինութիւնները, քաղուած Պօղոս առաքեալի Կորնթացիներու Ա. նամակէն ( Kor. 13 / 13). -

Հաւատքը  (յուն. ՝ pístis, լատ. ՝ fides, անգլ. ՝ Faith, գերմ. ՝ Glaube),

Յոյսը  (յուն. ՝ elpís, լատ. ՝ spes, անգլ. ՝ Hope, գերմ. ՝ Hoffnung) եւ

Սէրը  (յուն. ՝ agápe, լատ. ՝ caritas, անգլ. ՝ Love, գերմ. ՝ Liebe). 

 

 

ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԻՒՆ

aretê

Ա. ծայրայեղութիւն

(Մոլութիւն)

Բ. ծայրայեղութիւն

(Մոլութիւն)

Արիութիւն

            andrea

վայրագութիւն

            thrasytês

երկչոտութիւն

            deilia

չափաւորութիւն

            sôphrosýnê

սանձարձակութիւն

            akolasia

անզգայութիւն

            anaisthêsia

առատաձեռնութիւն

            eleutheriotês

շռայլութիւն

            asôtia

ժլատութիւն

            philargyría

մեծահոգութիւն

            megaloprepeia

սնապարծութիւն

            apeirokalia kai

նեղսրտութիւն

            mikroprepeia

ազնուաբարոյութիւն

            megalopsychia

մեծամտութիւն

            chaunotês

փոքրոգիութիւն

            mikropsychia

հեզաբարոյութիւն

            praotês

դիւրագրգռութիւն

            orgilotês

անտարբերութիւն

            aorgêsia

ճշմարտացիութիւն

            alêtheia

պարծենկոտութիւն

            alazoneia

հեգնանք

            eirôneia

սրամտութիւն

            eutrapelia

խեղկատակութիւն

            bômolochia

կոպտութիւն

            agroikia

սիրալիրութիւն

            philía

քծնութիւն

            areskeia

անսիրալիրութիւն

            aphilía

ամօթխածութիւն

            aidôs

ամչկոտութիւն

            kataplêxis

անամօթութիւն

            anaischyntia

վրդովում

            nemesis

նախանձ

            phthonos

չարախնդութիւն

            epichairekakia

Առաքինութիւնները եւ իրենց երկու ծայրայեղութիւնները 

(յունարէն հոմանիշներով, ըստ Արիստոտէլի)

 

Քրիստոնէական հասկացողութեամբ վերոյիշեալ 3 առաքինութիւններուն հասնելու համար, կարիքը կայ՝ աստուածային ողորմածութեան։ Անոնք, անմիջականօրէն առնչուած են՝ Աստուծոյ հետ. - հաւատք՝ Աստուծոյ հանդէպ, յոյս՝ Աստուծոյ ողորմածութեան հանդէպ եւ սէր՝ առ Աստուած։

Քրիստոնէական առաքինութիւնները կը սկսին սակայն Հին Կտակարանի տասնաբանեայ պատուիրաններով, քաղուած Ելից Գիրքէն (Exodus, 20/2-17) եւ Բ. Օրինաց Գիրքէն (Deuteronomium, 5/6-21). -

  1.         Ես եմ քու Տէր Աստուածդ, ուրիշ աստուածներ մի՛ ունենար. 

  2.         Քեզի համար կուռքեր մի՛ շիներ.  

  3.         Աստուծոյ անունը մի՛ չարաշահեր. 

  4.         Եօթներորդ օրը սուրբ պահէ՛. 

  5.         Պատուէ՛ հայրդ ու մայրդ. 

  6.         Մի՛ սպաններ.  

  7.         Մի՛ շնար.  

  8.         Մի՛ գողնար.  

  9.         Սուտ [ծ-47] վկայութիւն մի՛ ըներ. 

10.        Ուրիշի ունեցածին մի՛ ցանկար։

Հին Կտակարանի տասնաբանեան պատուիրաններուն վրայ կ՚աւելնան Նոր Կտակարանի «Լերան քարոզի» մէջ յիշուած առաքինութիւնները, քաղուած՝ Աւետարան ըստ Մատթէոսէն (Mat. 5/3-11)  եւ  Աւետարան ըստ Ղուկասէն, (Luk. 6/20-49). - արդարութիւն [ծ-08], գթասրտութիւն, խաղաղասիրութիւն, հեզութիւն (խոնարհութիւն) ու բարեպաշտութիւն [ծ-12]: Նոր Կտակարանի մէջ յիշուած են նաեւ՝ ողորմութիւն ընելու, աղօթելու եւ ծոմապահութեան առաքինութիւնները։

Գերման աստուածաբան Մարտին Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), որ գլխաւորեց եկեղեցա–կրօնական բարենորոգումները (Reformation) եւ հիմը դրաւ Բողոքական Եկեղեցւոյ, յիշեալ առաքինութիւններուն վրայ կ՚աւելցնէ՝ հաստատակամութիւնը (անգլ. ՝ Perseverance, Persistence, լատ. ՝ perseverantia, գերմ. ՝ Beharrlichkeit), որ հաւատքի մէջ կայունութիւն ու համբերատարութիւն կը նշանակէ։  

Միջնադարեան ազնուականութիւնը առաքինութիւն կը համարէր նաեւ. - ասպետական քաղաքավարութիւնը, կնամեծարութիւնը, ուղղամտութիւնը, անկեղծութիւնն ու վստահելիութիւնը։

Քաղաքացիական (քաղքենի) առաքինութիւններ կը նկատուին՝ աշխատասիրութիւնը, ճշդապահութիւնը, կարգապահութիւնը, պարտաճանաչութիւնը, խնայասիրութիւնն ու մաքրասիրութիւնը։ Առաքինութիւններ են նաեւ. - համբերութիւնը, հնազանդութիւնը, հաւատարմութիւնը, անաչառութիւնը, բարեխղճութիւնն ու անշահախնդրութիւնը։

Այժմ, պիտի ներկայացուին առաքինութեան առնչուած յոյն փիլիսոփաներ Պլատոնի ու Արիստոտէլի եւ գերման փիլիսոփայ Կանտի ուսմունքը։  

Պլատոն եւ Արիստոտէլ

Պլատոնի 4 գլխաւոր առաքինութիւններէն ետք, արդէն տեսանք, որ Արիստոտէլ առաքինութիւնները կը բաժնէր 2 խումբերու ( տեսական կամ տրամաբանական եւ բարոյական կամ նկարագրային)։

Այստեղ հարկ կը տեսնեմ, ներկայացնել Պլատոնի հաստատած 4 գլխաւոր առաքինութիւնները՝ առանձին առանձին. - իմաստութիւն, արիութիւն, չափա ւ որութիւն եւ արդարութիւն։

1.       Իմաստութիւն

Իմաստութիւնը (յուն. ՝ sophía)՝ իմացութեան բարձր ագոյն աստիճանն է, որով կ՚ առաջնորդ ուի բանականութիւնը։ Արդէն փիլիսոփայութիւնը (philosophía), բառացի նշանակութեամբ (ինչպէս նշուեցաւ) «իմաստութեան սէր»ն է։ Իսկ բարոյագիտութ եա ն առնչուած, իմաստուն է այն մարդը, որ ատակ է բարի ու արդար ըլլալու եւ անոնցմով երջանիկ կեանք մը ապրելու։ Իմաստութիւնը կը սկսի Սոկրատէսի մէկ նշանաւոր խօսքով՝ «Գիտեմ, որ ոչինչ գիտեմ»։

Պլատոնի համաձայն, միայն իմաստութեամբ կարելի է զանազանել՝ մոլորութիւնները, սխալմունքները, պատրանքներն ու նախապաշարումները եւ ճանչնալ իսկականիրական աշխարհը։ Արիստոտէլի համաձայն, իմաստութիւնը կամ անոր առնչուած խոհեմութիւնը, մարդկային ա՛յն կարողութիւնն է, որով կարելի է երկու ծայրայեղութիւններու ոսկեայ միջինը գտնել։

Էպիկուրոսի համաձայն, երջանիկ է միայն իմաստուն եւ առաքինութիւններու տէր մարդը, որովհետեւ միայն իմաստութեամբ կարելի է հասնիլ՝ ներքին աշխարհի անդորրութեան կամ անխռովութեան։ 

Իմաստութիւնը, զանազան արեւելեան փիլիսոփայութիւններու, կրօններու եւ դիցաբանութիւններու մէջ եւս մարդկային կեանքի կարեւոր նպատակներէն մէկը կը կազմէ։ Քրիստոնէութիւնը, օրինակ, իմաստութիւնը կը նկատէ Աստուծոյ կողմէ մարդուն տրուած պարգեւ (ինչպէս աստուածաշնչեան Սո-ղոմոն իմաստունի պարագան)։  

Իմաստութեան հետ անմիջական կապ ունին նաեւ խոհեմութիւնը (յուն. ՝ phronêsis, լատ. ՝ prudentia, անգլ. ՝ Prudence, գերմ. ՝ Besonnenheit) եւ ուշիմութիւնը (յուն. ՝ nous, լատ. ՝ intellectus, անգլ. ՝ Intelligence, գերմ. ՝ Klugheit)։

Իմաստութեան հականիշ կը նկատուի՝ յիմարութիւնը, որ մոլութիւն մըն է։

2.       Արիութիւն

Արիութիւնը՝ (յուն. ՝ andreía) մարդկային կարողութիւն մըն է, որ կը յայտնուի դժուար կացութիւնները անվախօրէն դիմադրելու պարագային։ Նոյնն է պարագան նաեւ պայքարի ընթացքին, թէ՛ անհատական եւ թէ հաւաքական մակարդակներու վրայ։ Մինչ յունական հնադարեան ժամանակներուն, արիութիւնը կ՚առնչուէր միայն պատերազմիկ քաջարի զինուորին, հետագային, յոյն դասական փիլիսոփայութեան օրով (Սոկրատէսէն սկսեալ) հասկացութիւնը իմաստային շատ աւելի լայն բովանդակութիւն ստացաւ (օրինակ, Սոկրատէս, արիաբար ընդունեց իր մահուան դատավճիռը եւ մատուցուած թոյնը խմելով մահացաւ)։ Արիութիւն կրնայ յայտնուիլ նաեւ հոն, ուր կամքի ուժով կը յաղթահարուին մտային կամ մարմնային զանազան դժուարութիւնները։ Արիստոտէլի համաձայն, արիութիւնը նաեւ ոսկեայ միջինն է՝ վայրագութեան եւ երկչոտութեան։

Արիութեան հետ անմիջական կապ ունին նաեւ՝ յանդգնութիւնը, համարձակութիւնը, խիզախութիւնը, տոկունութիւնը, քաջասրտութիւնն ու աներկիւղու թիւն ը ։

Արիութեան հականիշ կը նկատուի՝ երկչոտութիւնը, որ մոլութիւն մըն է։ 

3.       Չափաւորութիւն

Չափաւորութիւնը՝ (յուն. ՝ sôphrosýnê) ծայրայեղութիւններէն խոհեմաբար խուսափիլն է։

Պլատոն հոգին կը բաժնէր երեք մասերու եւ իւրաքանչիւր մասի համար առաքինութիւն մը կը սահմանէր. - հոգիի բանականութեան մասին համար՝ իմաստութիւն, համարձակութեան մասին համար՝ արիութիւն եւ կիրքի մասին համար՝ չափաւորութիւն ։ Պլատոնի համաձայն, չափաւորութիւնն է, որ հոգիի վերոյիշեալ երեք մասերուն միջեւ գործակցութիւնն ու ներդաշնակութիւնը կը կարգաւորէ։   

Հ աճոյք ի պարագային, Արիստոտէլ կը թելադրէր անոր « ոսկեայ միջինը», այսինքն ո՛չ անոր չափազանցութիւնը եւ ոչ անկէ հրաժարումը։ Առաքինու թիւն ը ուրեմն պէտք է չափաւոր ու հաւասարակշռուած միջինը հանդիսանայ՝ երկու ծայրայեղութիւններու. այլ խօսքով, կարելի է ըսել, որ առաքինութիւնը պէտք է ըլլայ միջինը՝ չափազանց շատին ու չափազանց քիչին։

Չափաւորութիւնը ենթակայական (Subjective) է եւ խոհեմաբար կ՚որոշուի՝ իւրաքանչիւր անձի բանականութեամբ. այլ խօսքով իւրաքանչիւր անձ ունի չափաւորութեան իր անձնական սահմանները, որոնք կրնան տարբերիլ այլ անձերու չափաւորութեան սահմաններէն։

Արիստոտելի համաձայն, գործնական կեանքին մէջ խոհեմութիւնը (յուն. ՝ phronêsis) կարեւոր դեր ունի։ Ան կը յառաջանայ, ինչպէս տեսանք, հոգիի բանական մասէն եւ կը պատկանի տեսական (կամ տրամաբանական) առաքինութիւններու խումբին։ Խոհեմութիւնը սերտ առնչութիւն ունի իմաստութեան հետ։ Խոհեմութիւնը, որպէս մտային կարողութիւն, հարկաւոր է, որպէսզի գործնական կեանքին մէջ, որոշումներ առնենք, միշտ նպատակ ունենալով՝ լաւ կեանքն ու երջանկութիւնը։ Խոհեմութեամբ պէտք է ընտրել՝ «ոսկեայ միջինը»։ Խոհեմութեամբ պէտք է ընտրել նաեւ ա՛յն ուղին, որ մեզ դէպի առաքինի նպատակի մը կ՚առաջնորդէ։

Միջնադարեան քրիստոնէական խորհրդապաշտութիւնը (Mysticism) չափաւորութիւնը կը նկատէր՝ մայր առաքինութեանց։ Չափաւորութեան հետ անմիջական կապ ունին նաեւ՝ ժուժկալութիւնը, համեստութիւն, զգուշութիւնն ու ինքնազսպումը ։

Չափաւորութեան հականիշ կը նկատուի՝ չափազանցութիւնը, որ մոլութիւն մըն է։

4. Արդարութիւն

Արդարութիւնը [ծ-08] (յուն. ՝ dikaiosýnê) Պլատոնի համաձայն, բոլոր առաքինութիւններու գումարն է եւ ճշմարտութեան ու գեղեցկութեան հետ կը կազմէ՝ Գերագոյն գաղափարը։

Արիստոտէլ, «Նիկոմաքոսի բարոյագիտութիւն» (յուն. ՝ „êthika nikomacheia“ ) երկի 5-րդ գլուխը, ամբողջութեամբ, յատկացուցած է արդարութեան, ուր կը զանազանէ արդարութիւնը, իր ընդհանուր եւ մասնաւոր իմաստներով. -

Արդարութիւնը իր ընդհանուր իմաստով. -

Արիստոտէլի համաձայն, ինչ որ օրինական է, նաեւ տեսակ մը արդար է. այս իմաստով սակայն արդարութիւնը ինքնին առաքինութիւն մը չէ, այլ արդարութիւնը կը պարփակէ այն բոլոր առաքինութիւնները, որոնք ուրիշին հետ առնչուած են։

 

Արդարութիւնը իր մասնաւոր իմաստով. -

Արիստոտէլ, այստեղ նկատի կ՚առնէ հաւասարութիւնը, որ իր կարգին միջինն է 2 ծայրայեղութիւններու, ինչպէս՝ չափազանց շատին ու չափազանց քիչին։ Իսկ մասնաւոր իմաստով, կը զանազանուին արդարութեան   երկու տեսակներ. -

ա)        Բաշխողական արդարութիւն (լատ. ՝ iustitia distributiva),

            որ ընկերութեան մը մէջ կը կարգաւորէ իրերու եւ իրաւունքներու բաշխումը՝ ըստ պահանջքի, պատշաճութեան եւ կարողութեան, ինչ որ գործնական իմաստով վիճելի հարց մըն է. եւ

բ)         Փոխադարձական արդարութիւն (լատ. ՝ iustitia commutativa),

            որ ընկերութեան մը մէջ կը կարգաւորէ մարդոց փոխյարաբերութիւնները, հիմնուելով օրէնքին առջեւ անոնց բացարձակ հաւասարութեան սկզբունքին վրայ։ Այստեղ ընդհանրապէս կը քննարկուին մարդոց միջեւ կատարուած փոխանակութիւններու արդար ու հաւասարակշռուած ըլլալու կարեւորութիւնը եւ անհամաձայնութեան պարագային՝ ուղղման կամ փոխհատուցման արդար լուծումի կարելիութիւնը։

Արդարութիւնը, իր զանազան իմաստներով, ինչպէս արեւելեան փիլիսոփայութիւններու նոյնպէս եւ զանազան կրօններու մէջ ունի դրական բարձր արժէք։ Արդարութեան հականիշ կը նկատուի անարդարութիւնը, որ մոլութիւն մըն է։

Արդարութեան մասին, աւելի ընդարձակ քննարկումը տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ, [ծ-08] բաժինը, էջ 419։  

 

Կանտ

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, առաքինութիւնները եւ անոնց հականիշ մոլութիւնները, յաճախ, յատկանշական կը նկատուին յոյն փիլիսոփաներ՝ Պլատոնի ու մասնաւորաբար Արիստոտէլի ։ Այ դ ուհանդերձ, ն աեւ գերման գաղափարապաշտութեան նախահայր նկատուող Կանտի համար առաքինութիւնները յատկանշական են, որովհետեւ իր բարոյագիտական երկերուն մէջ, մանաւանդ երրորդ երկի ( «Բարոյականութեան բնազանցու թիւնը » [16] ) երկրորդ մասին մէջ, Կանտ լայնօրէն կ՚անդրադառնայ «առաքի նութեան ուսմունքին» մասին (գերմ. ` Tugendlehre, անգլ. ` Doctrine of Virtue)։

Մինչ Արիստոտէլի առաքինութեան բարոյագիտութիւնը (Virtue Ethics) երջանկապաշտական ( Eudaimonism) տեսութիւն մըն է, Կանտի առաքինութեան ուսմունքը աւելի խստապահանջ բարոյագիտական տեսութիւն մըն է, հիմք ունենալով մարդու ինքնավարութիւնը, որ մարդու ներքին ազատութիւնն [ծ-1] է եւ ինքնակամ պարտաւորութիւնը, որոնք կ՚առնչուին անպայմանական հրամայականին (Categorical Imperative) եւ կը կոչուի՝ պարտագիտական բարոյագիտութիւն (Deontological Ethics)։

Հետաքրքրական է հաստատել, որ Կանտի նշած առաքինութիւնները չեն յիշուիր Պլատոնի եւ Արիստոտէլի կողմէ, որպէս գլխաւոր առաքինութիւններ։

Երջանկապաշտական բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, յաճախ կեանքի նպատակ ընդունելով, մարդ կը տենչայ՝ անձնական հաճոյք, բարեկեցութիւն եւ իշխանութիւն ունենալ։ Այս պարագային, սակայն, չափազանցութեան կամ մոլութեան վտանգը կը սպառնայ, երբ մարդ կ՚իյնայ հաճոյապաշտութեան, ընչաքաղցութեան եւ բռնակալութեան գիրկը։ Կանխելու համար վերոյիշեալ վտանգը, Կանտ կը յիշէ չափաւորութեան առաքինութիւնը, որ ինչպէս Արիստոտէլի մօտ՝ ծայրայեղութիւններէն խոհեմաբար խուսափելու մտային կարողութիւնն է։ Չափաւորութիւնը նոյնինքն անձնական ծայրայեղ կիրքերու վերահսկողութիւնն (Control) է, ինքնազսպումի միջոցով։

Յունական դասական փիլիսոփաներու մօտ առաքինութիւն նկատուող իմաստութիւնն ու խոհեմութիւնը, Կանտի մօտ կը վերածուին՝ բարոյական դատողութեան։

Կանտ, իր առաքինութեան ուսմունքի քննարկման ատեն, գլխաւորաբար նկատի ունի պարտաւորութիւնները, որոնք դրական են, երբ առաքինութեան մը կը միտին կամ ժխտական են, երբ մոլութեան մը ձերբազատումը կը թելադրեն։ Կանտ, պարտաւորութիւնները կը բաժնէ զանազան խումբերու եւ ենթախումբերու, որոնց մասին տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ ծ-44 ], էջ 631։

Այսօր, նկատի ունենալով երկրագունդի բնակչութեան շատ արագ աճը եւ համաշխարհայնացման (Globalization) մարտահրաւէրները, անձնական չափաւորութեան կողքին, անհրաժեշտ է նաեւ համընդհանուր ու հաւաքական չափաւորութիւն մը, համատեղ ու համերաշխօրէն լուծելու համար բնապահպանման, տնտեսական, մշակութային եւ այլ հիմնահարցերը։

Մոլութիւն

Մոլութիւնը, որպէս բարոյագիտական հասկացութիւն, կը նշանակէ մարմնական ու բնազդային վնասակար գրգիռներու ու մղումներու հակում ու ցանկութիւն, որ արդէն վերածուած է՝ վատ սովորութեան։ Այլ խօսքով, մոլութիւնը բարոյական ժխտական կամ բացասական յատկանիշ է, նաեւ հականիշը՝ առաքինութեան։

Մոլութիւնը (յուն. ՝ kakia), գերմաներէնի մէջ Laster, կը նշանակէ նաեւ արատ կամ ախտ. իսկ անգլերէնի մէջ՝ Vice (ծագում առած լատիներէն՝ vitium եզրոյթէն) կը նշանակէ նաեւ թերութիւն կամ պակասութիւն։ Աւանդական ու կրօնական իմաստով, մոլութիւնը նոյնինքն մեղքն է (յուն. ՝ hamartía, լատ. ՝ peccatum, անգլ. ՝ Sin, գերմ. ՝ Sünde)։

Բարոյագիտութեան մէջ, գլխաւոր եօթը մոլութիւնները, կը համապատասխանեն կրօնական գլխաւոր կամ մահացու եօթը մեղքերուն. կը թուենք զանոնք, իրենց հականիշներով, որոնք առաքինութիւններ են. -

1.         Գոռոզութիւն (յոխորտանք), [անգլ. ՝ Haughtiness, Pride, յուն. ՝ hyperephania, լատ. ՝ superbia, գերմ. ՝ Hochmut, Eitelkeit], որ չափազանց ու ծայրայեղ հպարտութիւնն է։ Հականիշն է՝ խոնարհութիւնը։  

2.         Ագահութիւն (ժլատութիւն), [անգլ. ՝ Greed, Avarice, յուն. ՝ philargyría, լատ. ՝ avaritia, գերմ. ՝ Habgier, Geiz], որ չափազանց ու ծայրայեղ կծծիութիւնն է։ Հականիշն է՝ առատաձեռնութիւնը։

3.         Ցոփութիւն (տռփոտութիւն), [անգլ. ՝ Lust, Lewdness, յուն. ՝ porneia, լատ. ՝ luxuria, գերմ. ՝ Wollust], որ չափազանց ու ծայրայեղ շուայտութիւնն ու վաւաշոտութիւնն է։ Հականիշն է՝ ողջախոհութիւնը։ 

4.         Զայրոյթ (ոխակալութիւն), [անգլ. ՝ Wrath, Rage, յուն. ՝ orge, լատ. ՝ ira, գերմ. ՝ Zorn, Rachsucht], որ չափազանց ու ծայրայեղ բարկութիւնը, մոլեգնութիւնն ու վրէժխնդրութիւնն է։ Հականիշն է՝ համբերութիւնը։

5.         Որկրամոլութիւն (շատակերութիւն), [անգլ. ՝ Gluttony, յուն. ՝ gastrimargia, լատ. ՝ gula, գերմ. ՝ Völlerei, Maßlosigkeit], որ նոյնինքն ծայրայեղ չափազանցութիւնն է։ Հականիշերն են՝ չափաւորութիւնն ու ժուժկալութիւնը։

6.         Նախանձ (մախանք), [անգլ. ՝ Envy, Jealousy, յուն. ՝ zelia, phtonos, լատ. ՝ invidia, գերմ. ՝ Neid, Eifersucht], որ չափազանց ու ծայրայեղ խանդն ու ատելութիւնն է։ Հականիշերն են՝ բարեացակամութիւնն ու ազնուութիւնը։  

7.         Ծուլութիւն (թուլամորթութիւն), [անգլ. ՝ Laziness (Sloth), յուն. ՝ akedia, լատ. ՝ acedia, գերմ. ՝ Faulheit (Trägheit)], որ ծայրայեղ ու չափազանցուած մեղկու թիւն ն է։ Հականիշն է՝ ժրաջանութիւնը։

Բացի վերոյիշեալ գլխաւոր եօթը մոլութիւններէն կամ մահացու մեղքերէն, կարելի է յիշել Պլատոնի չորս գլխաւոր առաքինութիւններու հականիշները, որպէս մոլութիւններ. -

Յիմարութիւնը (որպէս հականիշ՝ իմաստութեան),

Երկչոտութիւնը (որպէս հականիշ՝ արիութեան),

Չափազանցութիւնը (որպէս հականիշ՝ չափաւորութեան) եւ

Անարդարութիւնը (որպէս հականիշ՝ արդարութեան)։

Մոլութիւններ են նաեւ. - երկպառակութիւնը,  փոփոխամտութիւնը, յուսահատութիւնը, կեղծաւորութիւնը, եւայլն…։

Գերման փիլիսոփայ Կանտ, իր բարոյագիտական երկերուն մէջ, կը շեշտէ 3 գլխաւոր մոլութիւններ. - ծուլութիւնը, երկչոտութիւնը եւ կեղծաւորութիւնը, որոնցմէ, Կանտի համաձայն ամենազզուելին եւ արհամարհելին՝ ծուլութիւնն է։ Ասոնց կողքին Կանտ կը յիշէ հետեւեալ մոլութիւնները. - ստախօսութիւն, ստորաքարշութիւն, ատելութիւն, նախանձ, գոռոզութիւն (մեծամտութիւն), չարախօսութիւն (բամբասանք), չարախնդութիւն, հեգնանք (արհամար հանք ) ու ապերախտութիւն ։ 

Կրօնական իմաստով, մեղք (մոլութիւն) կը նկատուի նաեւ անհաւատութիւնը։

Նշանաւոր խօսքեր՝

առաքինութեան եւ մոլութեան մասին

 

Լաոցի ( չին. ՝ Laoz ǐ, մօտ. 601 - 520 մ. թ. ա. ). -

«Անոնք որոնք առաքինութիւն ունին, կը պահեն իրենց պարտաւորութիւնները, իսկ անոնք որ չունին, կ՚ապաւինին իրենց իրաւունքին»։

Կոնֆուցիոս (չին. ՝ Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

«Բոլոր առաքինութիւններու հիմքը՝ խոնարհութիւնն է»։

«Իմաստութիւնը կ՚ազատէ քեզ՝ կասկածանքէն, իսկ առաքինութիւնը՝ տառապանքէն»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Առաքինութիւնը երկու մոլորութիւններու (մեղքերու) միջեւ փոքրիկ ճանապարհն է»։

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Առաքինութիւնը բանականութեան կատարելութիւնն է»։

«Բոլոր առաքինութիւններու հիմքը՝ ակնածանքն է»։

«Պատիւը առաքինութեան պարգեւն է»։

«Խիզախութիւնը ա՛յն առաքինութիւնն է, որ կանգնած է արդարութեան համար»։

Ֆ. Բեկոն (անգլ. ՝ Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ). -

«Առաքինութիւնը նման է թանկարժէք քարի… լաւագոյնը՝ անոր պարզ տարբերակն է»։

Ֆ. Լա Ռոշֆուկօ (Franςois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

«Միայն սեփական շահախնդրութենէն ելլելով կը մեղադրուի մոլութիւնը եւ կը գովաբանուի առաքինութիւնը»։

«Մեր առաքինութիւնները, մեծ մասով, քօղարկուած մոլութիւններ են»։  

Բ. Սպինոզա (հոլ. ՝ Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ). -

«Երանութիւնը առաքինութեան պարգեւը չէ, այլ ինքնին՝ առաքինութիւնը»։

«Խաղաղութիւնը պատերազմի բացակայութիւնը չէ միայն։ Խաղաղութիւնը առաքինութիւն է, մտածելակերպ եւ հակում դէպի բարին, վստահութիւնը եւ արդարութիւնը»։ 

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Առաքինութիւնը մարդու մաքսիմի (Maxim = անձնական կանոն) ուժն է, իր պարտաւորութիւններու կատարման մէջ»։

«Առաքինութիւնը իր ճշմարիտ բնոյթը ցոյց կու տայ զզուելի ազդակներու հետ պայքարի ընթացքին եւ աւելի յաջողակ է՝ տառապանքի մէջ»։

Դ. Դիդրօ (ֆրնս. ՝ Denis Diderot, 1713 – 1784 թ. ). -

«Ա՛յն առաքինութիւնը, որուն չուղեկցիր հաճոյքը, կրնայ մեր յարգանքը ունենալ, բայց ոչ մեր համակրանքը»։

«Մեր առաքինութիւնները նոյնքան շահախնդիր են, որքան մեր մոլութիւնները»։

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Խիզախութիւնն ու համեստութիւնը աներկդիմի առաքինութիւններն են, քանի որ կեղծաւորութիւնը չի կրնար ընդօրինակել զանոնք»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Առաքինութիւնները պէտք է կամքի յատկանիշները ըլլան»։

Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Միայն համեստ ու չափաւոր առաքինութիւնը համատեղելի է յարմարաւէտութեան հետ»։

Անծանօթ. -

«Անհրաժեշտութիւնը առաքինութիւն դարձնելը՝ բարելաւում չէ»։

 

 

 

 

ծ-07

Աստուած

God

 

 

Յիշեալ վերնագրի տակ, եւ որոշ մանրամասնութեամբ պիտի քննարկուին նախ Աստուած [17] հասկացութիւնը ապա ուղղակիօրէն աստուծոյ գաղափարին առնչուած աստուածաբանական եւ/կամ փիլիսոփայական հետեւեալ վեց ուղղութիւնները. -   

Աստուածականութիւն (Theism, յուն. ՝ theós = աստուած եզրոյթէն),

որ ընդհանուր ու վերին հասկացութիւն է եւ ընդհանրապէս կը նշանակէ հաւատք՝ Աստուծոյ հանդէպ, որ նախ ստեղծած է ամբողջ աշխարհը ապա միջամտելով՝ կը շարունակէ պահել ու պահպանել զայն։  

Աստուածադաւանութիւն (Deism, լատ. ՝ deus = աստուած եզրոյթէն),

ուր սկզբունքով կ՚ընդունուի ստեղծագործարարիչ Աստուծոյ գոյութիւնը, սակայն աստուածաբանական վկայութիւնները օրինականացնելու համար կ՚օգտագործէ բանականութիւնը եւ ոչ թէ յայտնութիւնը։

Այստեղ, Աստուած նախ կը ստեղծէ ամբողջ աշխարհը, ապա չի միջամտէր անոր հետագայ ընթացքին կամ եղափոխութեան (Evolution)։ 

Միաստուածութիւն (Monotheism),

որ մէկ ու միակ Աստուծոյ նկատմամբ հաւատքն է, ինչպէս է պարագան միապաշտական (Monism) Յուդայականութեան, Քրիստոնէութեան, Իսլամութեան եւ ասիական Սիկհականութեան պարագային։

Բազմաստուածութիւն (Polytheism),

որ միաժամանակ մէկէ աւելի կամ բազմաթիւ աստուածներու նկատմամբ հաւատքն է, ինչպէս յունական, հռոմէական, հայկական կամ այլ Հեթանոսութիւններու (Paganism) պարագային կամ արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններէն, օրինակ Հինդուականութեան (Hinduism) պարագային։

Համաստուածութիւն (Pantheism),

կրօնափիլիսոփայական ուսմունքի պարագային գոյութեան ամբողջութիւնը կը գրաւէ աստուածութեան կամ անձնականացուած Աստուծոյ մը տեղը։ Այստեղ տիեզերքը, աշխարհը կամ բնութիւնը կը հաւասարեցուի ծանօթ «Աստուած» հասկացութեան հետ։ Նկատի ունենալով գոյութեան ամբողջութեան ինքնին աստուածային կատարելութիւնը, հասկնալի է, որ այստեղ ա՛լ կարիքը չի տեսնուիր ստեղծագործարարիչ Աստուծոյ մը, ինչպէս է պարագան փիլիսոփայ Բ. Սպինոզայի (Baruch Spinoza) մօտ։

Անաստուածութիւն (Atheism),

որպէս աշխարհայացք եւ որպէս համոզում կը նշանակէ՝ աստուածներու կամ Աստուծոյ հանդէպ հաւատքի բացակայութիւնը կամ ընդհանրապէս անոնց գոյութեան մերժումը, այլ խօսքով՝ աստուածամերժութիւնը։

Աստուած

Աստուած հասկացութիւնը կը բնորոշուի, որպէս գիտականօրէն չնկարագրուող, գերբնական, գերբանական, անսխալական, բնազանցական ու յաւիտենական ուժ մը։

Աստուծոյ գաղափարը առկայ է զանազան կրօններու ու առասպելաբանութիւններու ոլորտին մէջ։ Աստուծոյ կը վերագրուի տարբեր յատկութիւններ, ինչպէս օրինակ ստեղծող ու արարիչ, ամենակարող, ամենագէտ, ամենաբարի, ամենագոյ ու յաւիտենական։ Վերոյիշեալ ոլորտներու մէջ Աստուած արժանի է յատուկ ակնածանքի ու պաշտամունքի։

Հայերէնի մէջ, Աստուած եզրոյթով կազմուած բազմաթիւ բառեր կան, ինչպէս «Աստուածիմաստութիւն» (Theosophia) բառը, որ այս գրքի անունն է։ Կան նաեւ բազմաթիւ իմաստալի բառակապակցութիւններ, ինչպէս օրինակ «Աս-տուծոյ գառ», «Աստուծոյ կրակ», «Աստուծոյ բարին», «Աստուծոյ սիրոյն», «Փառք Աստուծոյ», եւայլն…։

Հայերէն Աստուած եզրոյթի ստուգաբանութեան շուրջ, կան տարբեր կարծիքներ կամ տեսակէտներ. -

Հր. Աճառեանի (Hr achia Acharian, 1876 – 1953 թ. ) համաձայն Աստուած եզրոյթի ծագումը փռիւգերէնէն [18] է, ուր կը հանդիպինք «Սաբազիոս» (Sabaz-ios) եզրոյթին։ Այլ տարբերակ մըն է, մեր հին մատենագիրներու կողմէ նշուած գրաբար «աստ էած զմեզ» ձեւը, որ կը թարգմանուի «զմեզ յաստիս ածող» (արարողստեղծող)։

Գ. Ջահուկեանի (Gevorg Jahukyan, 1920 – 2005 թ. ) համաձայն, Աստուած եզրոյթի ծագումը հնդեւրոպական ansu եւ diu արմատներէն կու գայ, որոնք «Աստուած» կը նշանակեն։ Այլ տարբերակ մըն է «աստ» (հաստ) արմատէն յառաջացած ըլլալը, որ կը նշանակէ ամուր կամ հաստատուն։

Հնադարեան յոյն փիլիսոփայ Պլատոնի (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) երկերուն մէջ կը հանդիպինք ինքնին աստուածային յատկանիշներ վայելող գերագոյն գաղափար Բարիին (յուն. ՝ agathón), որ տեղադրուած է բնազանցական (Metaphysics) մեկնութեամբ «գաղափարներու աշխարհին» մէջ։ Պլատոնի տիեզերաբանական (Cosmology) մեկնութեան մէջ Աստուած հոգի է, որու գլխաւոր պարտականութիւնն է միջնորդութիւնը՝ «գաղափարներու աշխարհի» եւ «երեւութական աշխարհի» միջեւ։

  Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայութեան հիմնադիր Պլոտինոսի (յուն. ՝ Plôti-nos, 204 – 270 թ. ) համաձայն, աստուածային յատկանիշներ վայելող Առանձնամիակն ( (յուն. ՝ τὸ ἓν = to hen, անգլ. ՝ The One, գերմ. ՝ Das Eine կամ Ur-Eine ) է, որ ամէն բանէ վեր, բացարձակ, կատարեալ, ինքնաբաւ ու անվերջանսահման առաջինն է, միաժամանակ՝ «գերագոյն բարին»։ Առաջնամիակէն արտաբխած [19] են՝ ոգին, հոգին եւ նիւթը։

Աստուծոյ վերագրուած գլխաւոր յատկութիւնները [20] մանրամասնուած են «Կրօնի փիլիսոփայութեան» ծիրին մէջ ( Մաս-5, Բ. Գլուխ, էջ 192-էն սկսեալ), այստեղ միայն պիտի թուեմ. - Աստուծոյ արարիչստեղծագործ, ամենակարող, ամենագէտ, ամենաբարի, ամենագոյ ու յաւիտենական ըլլալը։

  Աստուծոյ գոյութեան ապացոյցները [21] եւս մանրամասնուած են «Կրօնի փիլիսոփայութեան» ծիրին մէջ ( Մաս-5, Բ. Գլուխ), այստեղ պիտի թուեմ միայն՝  

Գոյաբանական (Ontology) ապացոյցը, նկատի առնելով միջնադարեան փիլիսոփայ–աստուածաբան Անսելմ Քանտրբերցիի (Anselm of Canterbury, 1033 – 1109 թ. ) տեսութիւնը։

Տիեզերաբանական (Cosmology) ապացոյցը, նկատի ունենալով միջնադարեան փիլիսոփայ–աստուածաբան Թոմաս Աքուինացիի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) «5 ուղիները» (լատ. ՝ Quinquae viae)։   

Նպատակաբանական (Teleology) ապացոյցը, ուր նկատի կ՚առնուի խելացի ծրագրաւորողի մը (այսինքն Աստուծոյ) գաղափարը։

      Աստուածականութիւն – Theism

Աստուածականութիւն (Theism, յուն. ՝ Theós = Աստուած) հասկացութիւնը, ընդհանուր անուանումն է, բոլոր այն ուղղութիւններուն, ուր աստուծոյ մը կամ աստուածներու գաղափարը կայ։

Աստուածականութեան (Theism) պարագային, կ՚ընդունուի, որ արարիչ  ու ստեղծագործ աստուած մը ստեղծած է աշխարհը եւ ամէն բան, այնուհետեւ միջամտութեամբ ան կը պահէ ու կը պահպանէ իր կերտած աշխարհը։ Պէտք է զանազանել Աստուածդաւանութենէն (Deism), ուր (ինչպէս պիտի տեսնենք) կ՚ընդունուի աստուծոյ աշխարհի արարչագործութիւնը, բայց բոլորովին կը մերժուի հետագայ որեւէ միջամտութիւն, այս ձեւով կը յառաջանայ աստուծոյ եւ աշխարհի ամբողջական տարանջատումը։

Աստուածականութեան վերաբերեալ, եթէ աստուած աշխարհի ստեղծումէն ետք կը միջամտէ անոր ընթացքին, կը պահէ ու կը պահպանէ իր կերտած աշխարհը, ուրեմն ինչո՞ւ թոյլ կու տայ ցաւին ու տառապանքին, այլ խօսքով, այստեղ կը յառաջանայ աստուածարդարացման [ծ-09] (Theodicy) լուրջ հարց մը, որուն մասին տե՛ս էջ 432։

Աստուածականութեան (Theism) պարագային, աստուած հիմնականօրէն անդրանցական (Transcendence) է, երբեմն նաեւ ունի ներյատուկ երեւոյթներ կամ տարրեր։ Անոր աշխարհի վրայ ներգործութիւնը կը կատարուի հրաշքի կամ յայտնութեան ձեւերով, սակայն աշխարհէն կը տարբերի իր էութեամբ, այս ձեւով ստեղծողի ու ստեղծուածի միջեւ կը յառաջանայ երկուութիւն (Dualism) մը։ Այստեղ եւս պէտք է զանազանել Համաստուածութենէն (Pantheismus), ուր (ինչպէս պիտի տեսնենք) աստուած եւ աշխարհ (կամ բնութիւնը) կը նոյնանան, այլ խօսքով աստուած ներկայ է ա՛յն ամէնուն մէջ, ինչ որ կայ։    

Աստուածականութեան (Theism) որպէս հակադիր ուղղութիւն կը ներկայանայ Անաստուածութիւնը (Atheism), որ ինչպէս պիտի տեսնենք աստուծոյ կամ աստուածներու հանդէպ հաւատքի բացակայութիւնն է կամ ընդհանրապէս անոնց մերժումը, այլ խօսքով՝ աստուածամերժութիւն մը։

Աստուածականութեան կրօններէն կը դասուին, օրինակ միապաշտական Յուդայականութիւնը, Քրիստոնէութիւնը, Իսլամութիւնը, յունական, հռոմէական ու հայկական բազմաստուածութիւնները (Polytheism), ինչպէս նաեւ արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններէն՝ Հինդուականութիւնը, եւայլն…։

      Աստուածադաւանութիւն – Deism

Աստուածադաւանութիւն (Deism, լատ. ՝ Deus = Աստուած) հասկացութիւնը ծնունդ առած է 16-րդ դարուն, Լուսաւորութեան դարաշրջանին (ֆրնս. ՝ Siècle des Lumières), Ֆրանսայի մէջ եւ տարածուած է ամենուրեք։ Ան կը նկատուի ազատ մտածողութեան դաւանանքի փիլիսոփայական ուղղութիւն մը։

Աստուածադաւանութիւնը կ՚ընդունի աստուծոյ արարչագործութիւնը, որ աստուած սկիզբէն ստեղծած է ամէն բան, սակայն՝

1)         չի ընդունիր աստուծոյ հետագայ միջամտութիւնը, աշխարհի մէջ, որով կը հաստատէ աստուծոյ եւ աշխարհի ամբողջական տարանջատումը,

2)         չի ընդունիր հրաշքները, որոնք բնութեան բոլոր օրէնքները հակասող իրադարձութիւններ են եւ ի վերջոյ՝

3)         չի ընդունիր Յայտնութիւնը ( Revelation ) եւ Երրորդութիւնը (Trinity)։

Ի տարբերութիւն աստուածադաւանութեան (Deism), աստուածականութիւնը (Theism), կ՚ընդունի վերոյիշեալ բոլոր կէտերը։

Այնուամենայնիւ, գոյութիւն ունին աստուածադաւանութեան (Deism) տարբեր պատկերացումներ։

Լուսաւորութեան դարաշրջանի անգլիացի փորձապաշտ (Empiricist) փիլիսոփայ Ջ. Լոկ (John Locke, 1632 – 1704 թ. ) եւ իր աշակերտը Ջ. Տոլանդ (John Toland, 1670 – 1722 թ. ), որպէս աստուածադաւանութեան ներկայացուցիչներ, բանականութեան «բնական» օրէնքները կը հակադրէին «Յայտնութեան» գաղափարին եւ կը քաջալերէին ժամանակաշրջանի Անգլիոյ մէջ զարգացած «Ազատ մտածող» կոչուած շարժումը։

Լուսաւորութեան դարաշրջանի գերման բանապաշտ (Rationalist) փիլիսոփայ Լայբնից (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ) Աստուած կը նմանեցնէր ժամագործի մը, որ ստեղծած ու գործի դրած է իր կատարեալ ժամացոյցը (իմա՛ աշխարհը), որմէ ետք աշխարհը կը շարունակէ ինքնուրոյն ու առանց միջամտութեան գործել։ Իսկ երբ անգլիացի գիտնական բնագէտ (ֆիզիկոս) Ի. Նիւտոն ( Isaac Newton, 1642 – 1727 թ. ) բնութեան ուժերը կը բացատրէր, որպէս Աստուծոյ «հոգեւոր ուժի» միջամտութիւնը, Լայբնից առարկեց, որ Նիւտոնը զԱստուած կը նկատէ, որպէս «վատ ժամագործ», որ տակաւին չէ աւարտած իր արարչական աշխատանքը։

Վերոյիշեալ «ժամագործի» փաստարկը, որ ստեղծագործութիւնը կը համարէր, որպէս աստուածային ծրագրի մը արտայայտութիւնը, սուր վէճերու նիւթ պիտի դառնար։ Աստուածադաւանութեան համաձայն, սակայն յստակ է, որ Աստուած սկիզբէն՝ ստեղծագործական լաւագոյն ծրագիր մը միայն յաջողցուցած է, այնուհետեւ, անոր կողմէ որեւէ միջամտութիւն կը մեկնաբանուի, որպէս սկզբնական աստուածային ստեղծագործութեան թերութիւն։

Լուսաւորութեան դարաշրջանի սկիզբները, անգլիացի գրող ու իրաւաբան Մ. Տինդալ (Matthew Tindal, 1657 – 1733 թ. ), որպէս Աստուածադաւանութեան ներկայացուցիչ կը հրատարակէր իր կարեւորագոյն երկը՝ «Քրիստոնէութիւնը այնքան հին, որքան արարչութիւնը» (1730 թ., անգլ. բնագիր՝ Christianity as old as the creation), որ շատ շուտով պիտի նկատուէր՝ Աստուածադաւանութեան «սրբազան գիրքը»։ Տինդալ, բոլոր կրօններուն մէջ, ճշմարիտը կը համարէր ՝ «առանց Յայտնութեան Քրիստոնէութիւն մը», որ Աստուածադաւանութեան սկզբնական կրօնն է, որովհետեւ իր կարծիքով Յայտնութիւնը պարզապէս խարդախութիւն է։ Ան, բոլորովին կը մերժէր Աստուածաշունչին մէջ նկարագրուած՝ բոլոր հրաշքներն ու մարգարէութիւնները, ինչպէս նաեւ Աստուծոյ մարդակերպութեան (Anthropomorphism) որեւէ պատկերացում։ Տինդալի համաձայն, կրօնը պէտք է լոկ բարոյական սկզբունքներու վրայ հիմնուած ըլլայ եւ հանդուժողականութիւն ցուցաբերէ այլ կերպ մտածողներուն հանդէպ։  

Լուսաւորութեան դարաշրջանի սկոտլանդիացի փորձապաշտ (Empiricist) փիլիսոփայ Դ. Հյումի (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) կրօնափիլիսոփայական աշխատութիւնը՝ «Կրօնի բնական պատմութիւնը» (1757 թ., բնագիր՝ The Natural History of Religion), նոյնպէս Աստուածադաւանութեան միտումներ ունի։

Լուսաւորութեան դարաշրջանի սկիզբները, գերման լեզուաբան դասախօս Հ. Ս. Ռայմարուս ( Hermann Samuel Reimarus, 1694 – 1768 թ. ) կը ներկայացնէր Աստուածադաւանութիւնը Գերմանիոյ մէջ, միաժամանակ, ա ն կը նկատուի Աստուածաշունչի քննադատութեան առաջամարտիկներէն։ Իր գրութիւնները առիթ տուած են սուր վիճաբանութիւններու։

Եւրոպայի մէջ, Աստուածականութենէն (Theism) դուրս, բոլոր այլախոհները, անոնք ըլլան Համաստուածութեան (Pantheism), Բազմաստուածութեան (Poly-theism), Աստուածադաւանութեան (Deism), Անաստուածութեան (Atheism) հետեւորդներ, հալածուած են՝ թէ՛ ընդունուած գլխաւոր եկեղեցիներու եւ թէ պետութիւններու կողմէ։

      Միաստուածութիւն – Monot heism

Միաստուածութիւնը աստուածականութեան տեսակ մըն է, կը վերաբերի ա՛յն կրօններուն կամ փիլիսոփայական ուսմունքին, ուր կը ճանաչուի միակ ու համապարփակ աստուածը, որուն հանդէպ խոր հաւատք ու վեհ ակնածանք կը տածուի։ Կը հակադրուի բազմաստուածութեան, ուր առկայ են բազմաթիւ աստուած-/ուհիներ։

Միաստուածութեան օրինակներէն յիշարժան են. - Յուդայականութիւնը (Judaism), Քրիստոնէութիւնը (Christianity), Իսլամութիւնը (Islam) եւ Սիկհականութիւնը (Sikhism)։

Վերոյիշեալ կրօններէն շատ առաջ, մ. թ. ա. 14-րդ դարուն, հին Եգիպտոսի մէջ, փարաւոն Էշնատոն [22] (Echnaton), հին աստուածներէն մաս մը կ՚արգիլէ, անոնցմէ միայն մաս մը կ՚ընդունի, սակայն Ատոն (Aton) աստուծոյ կու տայ առաջնահերթութիւն։ Նման պարագաներ կը գտնենք նաեւ այլուր, ինչպէս Հնդկաստանի Հինդուականութեան (Hinduism) մէջ, երբ բազմաստուածեան մշակոյթի մը մէջ աստուածներէն մէկուն առաջնահերթութիւն կը տրուի (նաեւ ժամանակաւոր)։ Ասիկա կը կոչուի նաեւ միակապաշտութիւն (Henotheism կամ Monolatry)։  

Այժմ անդրադառնալու է, աւանդական միաստուածութեան 3 կրօններու աստուածներուն՝ յուդայական Եհովա-Աստուծոյ (Jahwe), քրիստոնէական երրորդութեան Հայր-Աստուծոյ (God the Father) եւ իսլամական Ալլահ-Աստուծոյ (Allah - ﷲ )։

Ա. -     Եհովա-Աստուած (JHWH - Jahwe)

Յուդայական կրօնին համաձայն, մ. թ. ա. 3761 թուականին, Եհովա-Աստուած 6 օրերու ընթացքին կը ստեղծէ երկինքն ու երկիրը, բուսական ու կենդանական աշխարհը, Ադամն ու Եւան եւ ամէն ինչ որ կայ եւ 7-րդ օրը կը հանգստանայ … կը կարդանք Հնգամատեանի [23] առաջին (Ծննդոց - Genesis) Գիրքին սկիզբը։

Սկիզբը Աստուած, որպէս «Տէր» (եբր. ՝ Adonai) կը ներկայանար, հետագային կը ստանար Եհովա (JHWH - Jahwe) անունը։

Ան (JHWH), ջրհեղեղով կ՚ոչնչացնէր ողջ մարդկութիւնը, կ՚ազատէր միայն բարեպաշտ Նոյը ու իր ընտանիքը։

Ան, ուխտ կը կնքէր Աբրահամի հետ, իր ժողովուրդը  «ընտրեալ» կը հռչակէր ու «ընտրեալ» ժողովուրդի փրկութեան համար, բազմաթիւ արարքներ կը կատարէր, մարգարէներ կ՚ուղարկէր. - ինչպէս Մովսէսի միջոցով եգիպտական գերութենէն ազատումը, Կարմիր ծովէն անցքը, Տասնաբանեան պատուիրաններու բացայայտումը եւ խոստացուած երկրի նուաճումը։

Հնգամատեանի 5-րդ (Բ. Օրինաց - Deuteronomium) Գիրքին մէջ, Եհովա կը դառնայ միակ Աստուածը, ինչ որ հասկնալի կը դարձնէ այլ աստուածներու առկայութիւնը … կը կարդանք Տասնաբանեանի առաջին պատուիրանին մէջ՝

«Ես եմ քու Տէր Աստուածդ, ուրիշ աստուածներ մի՛ ունենար… անոնց երկրպագութիւն չընես ու զանոնք չպաշտես, վասն զի ես, քու Տէր Աստուածդ, նախանձոտ Աստուած եմ…»։ (Dtn. 5/6)   

Այլ խօսքով ան գիտէր, որ ինք միակ Աստուածը չէ, սակայն կ՚ուզէր, որ իր ընտրեալ ժողովուրդին համար միակը դառնար, քանի որ նախանձոտ ըլլալով իր կողքին այլ աստուածներու գոյութիւնը չէր հանդուրժեր։ 

Որպէս առանձնայատկութիւն, պէտք է նշել Եհովա-Աստուծոյ անտեսանելիութիւնը (Invisibility), որու պատճառով կարելի չէր նաեւ որեւէ քանդակ կամ նկար ունենալ։ Հրեաներու մօտ, Եհովա-Աստուծոյ պատկերներու արգելքը յստակօրէն կ՚արտայայտէ, որ զինք կարելի չէ պատկերացնել մարդկային ա-ռումով, մարդակերպութեամբ (Anthropomorphism) … կը կարդանք Հնգամատեանի առաջին (Ծննդոց) Գիրքին մէջ (Genesis 33/20). -

«Ու Տէրը ըսաւ՝ դուն իմ երեսս չես կրնար տեսնել, վասն զի մարդ չի կրնար զիս տեսնել ու ապրիլ»։  

Շատերու համար, սակայն, տեսանելիութեան հիմնարար այս բացակայութիւնը կը նկատուի որպէս թերութիւն, որ կը խանգարէ Աստուծոյ ամենակարողութիւնն ու կատարելութիւնը։

Այլ առանձնայատկութիւն մըն է, որ Եհովա-Աստուած ինքզինք կը սահմանափակէ, երբ իր ուխտը կը կնքէ հրեայ Աբրահամին հետ, որմէ պիտի կազմէր փոքրաթիւ ժողովուրդ մը, անտեսելով երկրի բնակչութեան մեծ մասը, բազմաթիւ այլ ազգերը։   

Բ. -     Հայր-Աստուած (God the Father)

Յուդայականութենէն ետք, աշխարհի ստեղծումէն 3761 տարիներ ետք, կը յառաջանար Քրիստոնէութիւնը, որու Աստուծոյ պատկերացումը մեծապէս ազդուած է հրէական աւանդութենէն եւ յունական (առաւելաբար պլատոնեան) փիլիսոփայութենէն։

Քրիստոնէական կրօնի Աստուածը կը նկարագրուի, որպէս անդրանցական (Transcendence) եւ յաւերժական (Eternal), բոլորովին ազատ ժամանակի ու տարածութեան սահմաններէն, օժտուած գերբնական ուժով, կարողութեամբ ու գիտութեամբ եւ արժանի յատուկ պատիւի ու մեծարանքի։

Աստուծոյ բնութեան (էութեան) անքննելիութիւնը պատճառ կը դառնայ, որ զինք, յաճախ անուանեն խորհրդանշական արտայայտութիւններով, իր այլազան ազդեցութիւններով, իր ժխտական [24] (բացասական) յատկութիւններով (ինչպէս՝ «անսահման», «անքննելի», «անտեսանելի», «անեղ», եւայլն…)։ Կարգ մը փորձեր՝ զԱստուած մարդակերպ պատկերացնելու, կը բախին մերժումի։

Քրիստոնէութեան մէջ միակ Եհովա Աստուծմէն կը յառաջանայ անբաժան Երրորդութիւն [25] մը, 3 անձերէ բաղկացած. - Հայր-Աստուած, Որդի-Աստուած եւ Հոգի-Աստուած … ինչպէս կը կարդանք Նոր Կտակարանի Մատթէոսի աւետարանին մէջ, Յիսուս Քրիստոսի խօսքով (Matthew 28/19)՝

«… գացէք եւ բոլոր ժողովուրդները ինծի աշակերտ դարձուցէք։ Զանոնք մկրտեցէք՝ Հօր, Որդիին ու Սբ. Հոգիին անունով։»

Քրիստոնէութեան մէջ որպէս Հին Կտակարան կը պահուի եբրայերէնով հրէական Սբ. Գիրքը (Թանախ – Tanach) [26] ապա ասոր վրայ կ՚աւելնայ Նոր Կտակարանը, որ կը բաղկանայ յունարէն գրուած 4 աւետարաններէն (Մատթէոս, Մարկոս, Ղուկաս ու Յովհաննէս) եւ Գործք Առաքելոցն ու նամակները եւ վերջաւորութեան՝ Յովհաննու Յայտնութիւնը։

  Այստեղ հարց կը ծագի, որ արդեօք Յուդայական կրօնի Եհովա-Աստուածը եւ Քրիստոնէութեան Հայր-Աստուածը նո՞յնն են։ Նոյն հարցադրումը կարելի է հետագային նաեւ տարածել Իսլամութեան Ալլահ-Աստուծոյ պարագային։ Ես, այստեղ պիտի չմանրամասնեմ աւանդական միաստուածեան 3 կրօններու աստուածներու համեմատութիւնը։

Գ. -     Ալլահ-Աստուած (Allah - ﷲ )

Մեր թուարկութեան 6-րդ դարուն, Արաբական Թերակղզիին մէջ նոր կրօն մը կը յառաջանար, Իսլամութիւնը, որու Աստուծոյ պատկերացումը մեծապէս ազդուած է յուդայական Եհովա-Աստուծոյ ու քրիստոնէական Հայր-Աստուծոյ գաղափարներէն եւ տեղական բնոյթ կրող հինարաբական աստուածութիւններէն։ Իսլամութեան հիմնադիր մարգարէն Մուհամմադն (Muhammad = ﻣﺤﻤﺪ , 570 – 632 թ. )   է, իսկ աւանդական Սբ. Գիրքը՝ Քուր՚անը (արաբ. ՝ Qur‘an = القرآن )։

Քուր՚ան (արաբ. ՝ Qur‘an = القرآن ) եզրոյթը կազմուած է «կարդալ» (արաբ. ՝ قرأ = Qara’a) բառէն։ Սբ. Գիրքը կազմուած է 114 գլուխներէ (արաբ. ՝ سورة = sura), իսկ սուրաները կը բովանդակեն բազմաթիւ իմաստային հատուածներ, այաներ ( արաբ. ՝ آية = âya )։ Իսլամութեան համաձայն Քուր՚անը Ալլահ-Աստուծոյ խօսքն է, որ փոխանցուած է Մուհամմադ մարգարէին։ Իւրաքանչիւր գլուխ (սուրա) կը սկսի «Բարեգութ ու գթասիրտ Ալլահի անունով» (արաբ. ՝ بسم الله الرحمن الرحيم = bism Allâh Al-rahmân Al-rahîm) ասոյթով։

Իսլամութեան միաստուածեան կրօն ըլլալը կը շեշտուի 112-րդ սուրային մէջ, հետեւեալ խօսքերով (արաբ. բնագիր, հնչիւն եւ թարգմանութիւն). -

« ﭐللهُ أحَدٌ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَد »

( Alâhu aḥad lam yalid wa-lam yûlad wa-lam yakun lahu kufuwan aḥad)
 «Աստուած մէկ է, չէ ծնած ու չի ծնիր եւ իրեն նմանը չկայ»։

Իսլամութեան մէջ եւս վիճելի հարց է Աստուծոյ տեսքի մարդակերպութիւնը (Anthropomorphism) եւ մեծամասնութիւնը կը յանգի անոր մերժման։

Իսլամութեան մէջ, Ալլահ-Աստուած իր հաւատացեալներուն համար վերստին հաստատեց «օրէնքը», որ ծանօթ է «Իսլամութեան 5 սիւները» անունով. -

Դաւանանքը (արաբ. ՝ Shahâda = الشهادة  )… «կը վկայեմ, որ չկայ աստուածութիւն, բացի Ալլահէն եւ Մուհամմադը Աստուծոյ առաքեալն է» … արաբ. ՝

أن لا إله إلا الله وأنّ محمدا رسول الله   أشهد 

Աղօթքը (արաբ. ՝ Salât =  الصلاة ), օրական 5 անգամ,

Ողորմութիւն (արաբ. ՝ Zakât = الزكاة ) կարիքաւորներուն, ըստ կարողութեան,

Ծոմապահութիւն (արաբ. ՝ Saum = الصوم  ) Ռամատան ամսուն,

Ուխտագնացութիւն (արաբ. ՝ Ḥ adj =  الحج ) դէպի Մեքքա, կեանքին մէջ, գոնէ մէկ անգամ։

Իսլամութեան մէջ, Աստուած, բացի վսեմագոյն «Ալլահ» անունէն, ունի 99 տարբեր անուններ եւ յատկանիշներ, որոնք սակայն չեն խանգարեր անոր միակութեան։ Կը բաւականանամ քանի մը օրինակներով՝

 

Ողորմածը = Al -Raḥm â n = الرَّحْمَن

Արարիչը = Al- Ḫâliq =  الخَالِق

Գթասիրտը = Al-Ra ḥîm = الرَّحِيم

Ներողը = Al- Ġaffâr = الغَفَّار

Սուրբը = Al-Quddûs = القُدُّوس

Ամէնագէտը = Al-՛Alîm = العَلِيم

Խաղաղը = Al-Salâm = السَّلَام

Համբերատարը = Al-Sabûr = الصَّبُور

Ուժեղը = Al-Ğabbâr = الجَبَّار

Լոյսը = Al-Nûr = النُّور

Ճշմարիտը = Al- Ḥaqq = الحَقّ

Փառաւորը = Al- Mâǧid = المَاجِد

Իմաստունը = Al- Ḥakîm = الحَكِيم

Մէկը = Al- Wâḥed = الوَاحِد

Երախտապարտը = Al-Ṡakûr = الشَّكُور

Միակը = Al-A ḥad = الأَحَد

Կենսատուն = Al-Mu ḥyî = المُحْيِى

Ամուրը = Al-Matîn = المَتِين

Կարեկցողը = Al-Ra՛ûf = الرَّؤُوف

Մեծագոյնը = Al-՛Aẓîm = العَظِيم

      Բազմաստուածութիւն – Pol y theism

Բազմաստուածութիւնը, կրօնական այն ուղղութիւնն է, ուր առկայ է բազմաթիւ անձնականացուած աստուած-/ուհիներու, աստուածութիւններու եւ բնութեան ոգիներու պաշտամունքը։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, բազմաստուածութիւն հասկացութեան որպէս հոմանիշ կ՚օգտագործուի յունարէնէն յառաջացած (poly = շատ, բազում եւ theoi = աստուածներ) եզրոյթները, ինչպէս՝ անգլ. ՝ Polytheism, ֆրնս. ՝ Polythéisme, գերմ. ՝ Polytheismus, եւայլն…։ Նոյնն է պարագան նաեւ՝ միաստուածութեան (Monotheism, ուր mono = մէկ, միակ եւ theós = աստուած)։

Բազմաստուածութեան կրօնները կը հակադրուին միաստուածութեան կրօններուն, որոնք մէկ աստուած ունին։ Մինչ Բազմաստուածութեան մէջ, աստուածները զանազան պաշտօններ ու գործեր ունին, միաստուածութեան պարագային, անոնք ամփոփուած են, որպէս յատկանիշները մէկ աստուծոյ։

Բազմաստուածութեան կրօններու հաւատացեալները, թէեւ կը հաւատան բազմաթիւ աստուածներու, սակայն կրնան նախընտրութիւններ ունենալ եւ անոնցմէ մէկը կամ միւսը գերադասել։ Այս երեւոյթը, որ կարելի է գտնել արեւելեան փիլիսոփայութիւններէն Հինդուականութեան (Hintuism) պարագային, կը կոչուի միակապաշտութիւն (Henotheism կամ Monolatry)։

Պատմական ակնարկ

Հին կրօններու մեծամասնութիւնը բազմաստուածեան էին եւ ունէին իրենց աւանդական անձնականացուած աստուածութիւնները, որոնք յաճախ ճոխացած էին ժողովուրդներու դարաւոր մշակութային գաղափարներով ու գործառնութիւններով։

Հին բազմաստուածեան կրօններէն ծանօթ են շումերական, բաբելոնական, ասորական, եգիպտական, հայկական, յունական, հռոմէական, գերմանական, սլաւոնական, սկանտինաւեան եւ բազմաթիւ ուրիշներու բազմաստուածային համակարգերը։ Այսօր, պատմական բազմաստուածեան կրօններու մեծ մասը կը կոչուին դիցաբանութիւններ [27] կամ առասպելաբանութիւններ (Mythology)։

Մնալով ծանօթագրութեան մը բաղդատաբար նեղ սահմաններուն մէջ, այստեղ, բազմաստուածեան կրօնները եւ իրենց տարբեր աստուածութիւնները, առանձնաբար պիտի չքննարկուին։ Զանազանելու համար յիշենք նաեւ միաստուածեան գլխաւոր կրօնները. - Յուդայականութիւնը, Քրիստոնէութիւնը եւ Իսլամութիւնը։

Հնադարեան մարդիկ, իրենց միջավայրը հասկնալու, բնական վտանգները կանխելու եւ յաղթահարելու, ինչպէս նաեւ աւելի լաւ կենսական պայմաններ ստեղծելու ու զանոնք պահպանելու ջանքերը աւելի վստահեցան բազմաթիւ աստուածներու, քան մէկ աստուծոյ։ Ասոր գլխաւոր պատճառը, հաւանաբար, հնադարեան մարդոց մտածելակերպն էր, որ զանազան հարցերու համար, պէտք է դիմէին զանազան աստուածութիւններու։ 

Հնադարեան ժողովուրդներէն շատեր, իրենց աստուածութիւնները պատկերացուցին մարդկային կերպարանքով եւ ունեցան մարդակերպ (Anthropo-morph) աստուածներ, ինչպէս է պարագան յոյներուն, հռոմէացիներուն եւ հայերուն։ Այլ ժողովուրդներ ունեցան կենդանակերպ (Zoomorph) կամ խառնածին (Hybrid) աստուածներ, ինչպէս է պարագան եգիպտացիներուն կամ ամերիկեան կարգ մը շրջանակներուն։

Նո՛յն աստուածութիւնը, երբեմն տարբեր ժողովուրդներու մօտ, տարբեր անուններ ունեցած է, օրինակ՝ յունական աստուածահայր Զեւս (Zeus), կը համապատասխանէ հռոմէական Եուպիտէր (Jupiter) եւ հայկական Արամազդ (Aramazd) գլխաւոր աստուածներուն, նոյնպէս ծննդաբերութեան ու պտղաբերութեան յոյն աստուածուհի Արտեմիս (Artemis), կը համապատասխանէ հռոմէական Դիանա (Diana) եւ հայկական Անահիտ (Anahita) աստուածուհիներուն, իսկ սիրոյ ու գեղեցկութեան յոյն աստուածուհի Ափրոդիտէ (Aphrodite), կը համապատասխանէ հռոմէական Վեներա (Venus) եւ հայկական Աստղիկ (Astghik) աստուածուհիներուն։

Ընդհանրապէս կարելի է հաստատել, որ բազմաստուածեան կրօններուն մէջ, բարեպաշտութիւնը հիմնուած է զոհաբերութեան վրայ եւ հոն կը պակսի աշխարհն ու մարդկութիւնը սիրող աստուած մը։ Այլ խօսքով, այս կրօններուն մէջ, աստուածներ – մարդիկ յարաբերութիւնը կամ կապը խորթ է։ Մարդիկ կը դիմէին իրենց աստուածներուն, հիմնուելով տուեալ իրավիճակին վրայ եւ սա աւելի պայմանագրի մը տպաւորութիւնը կը թողուր։ Մարդիկ կրնային նաեւ, ըստ պահանջի,  իրենց յարաբերութիւնները փոխել առանձին աստուածներու հետ, խզելով կարգ մը կապեր եւ հաստատելով՝ ուրիշներ։

Ներկայ իրավիճակ

Բազմաստուածութիւնը այսօր եւս առկայ է աշխարհի վրայ։ Ովկիանիայի եւ Ամազոնեան աւազանի որոշ շրջաններ, ուր դեռ չեն հասած միապաշտական կրօններու (քրիստոնէական կամ իսլամական) քարոզչութիւնը, կը գտնուին հեթանոսական – բազմաստուածեան կրօններ։

Բազմաստուածութեան բազմաթիւ այլ օրինակներ ալ կան, որոնք պիտի նշուին, առանց յաւելեալ մանրամասնութիւններու. -

Հինդուականութիւն (Hinduism), վեդայական վաղ ժամանակաշրջանին (1750 – 1200 մ. թ. ա. ) յառաջացած բազմաստուածեան կրօն, որ կը կոչուի նաեւ՝ «յաւիտենական օրէնքը» (սնսկ. ՝ sanâtana dharma )։ Իր բազմաթիւ աստուածներէն գլխաւոր 3-ը կը կազմեն եռամիասնականութիւն մը (սնսկ. ՝ Trimûrti). - Բրահմա (Brahma), Վիշնու (Vishnu) եւ Շիվա (Shiva)։

Այնուհետեւ, մ. թ. ա. 500 – 400 ժամանակաշրջանին, բարեկարգչական շարժումներու, որպէս հետեւանք կը յառաջանան կրօնափիլիսոփայական այլ ուղղութիւններ, ինչպէս Ջայինականութիւնը [28] (Jainism) եւ Բուդդայականութիւնը (Buddhism), որոնց պարագային սակայն ընդհանրապէս կը մերժուի աստուածութեան կամ աստուծոյ մը գաղափարը։

Քանակական տեսակէտէն, Հինդուականութիւնը կը նկատուի աշխարհի երրորդ կրօնը, Քրիստոնէութենէն եւ Իսլամութենէն ետք։

Շինտոյականութիւն (Shintoism, ճապոներէն՝ «աստուածներու ուղին») բազմաստուածեան կրօն, որ կը նկատուի Ճապոնիայի (Japan) գլխաւոր ու աւանդական կրօնը։ Գերագոյն Աստուածութենէն կը յառաջանան առաջին (նախաստեղծ) զոյգ աստուածները՝ Իզանագի (ճապ. ՝ Izanagi) աստուածը եւ Իզանամի (ճապ. ՝ Izanami) աստուածուհին։ Անոնք նախ պիտի ստեղծէին Ճապոնիան ապա ամբողջ աշխարհը, ապա կը ստեղծէին արեւու աստուածուհի Ամատերասուն (ճապ. ՝ Amaterasu ), որմէ կը սերի Ճապոնիայի հնագոյն կայսրութիւնը, որ մ. թ. ա. 660 թուականէն մինչեւ այսօր կը շարունակուի։

Հետագային, համահաշտութեան [29] (Syncretism) իմաստով, Ճապոնիայի աւանդական կրօնին պիտի   միանար Չինաստանէն ներածուած Բուդդայականութիւնը (Buddhism)։  

Կանդոմբլէ (Candomblé) բազմաստուածեան կրօն, որ ծագումով թէեւ ափրիկեան է, սակայն տարածուած է Բրազիլիոյ (Brazilia) կարգ մը շրջաններուն մէջ։   Ունի գլխաւոր 16 աստուածութիւններ։ Ան համահաշտութիւն մըն է արեւմտեան ափրիկեան կարգ մը աւանդական կրօններու եւ Կաթոլիկ Քրիստոնէութեան միջեւ։ Բրազիլիոյ մէջ ներկայիս կան աւելի քան 2 միլիոն հաւատացեալ հետեւորդներ։

Սանտերիա (Santería, սպան. ՝ «սուրբերու ուղին») բազմաստուածեան կրօն, որ կը նկատուի Կուբայի (Cuba) գլխաւոր կրօնը, որ տարածուեցաւ նաեւ Ամերիկայի մէջ։ Ան համահաշտութիւն մըն է ափրիկեան Եորուբա (Yoruba) աւանդական կրօնին եւ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ Քրիստոնէութեան միջեւ, այլ խօսքով, անոր հաւատացեալ հետեւորդները նաեւ անդամ են Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ։

Վուդու (Voodoo) բազմաստուածեան կրօնը, ծագումով արեւմտեան ափրիկեան է եւ տարածուած՝ կեդրոնական Ամերիկայի մէջ։   Համահաշտական այս կրօնին մէջ կը տեսնենք քրիստոնէական, իսլամական ու ափրիկեան կրօններու տարրեր։ Ան ունի 60 միլիոն հաւատացեալ հետեւորդ, գլխաւորաբար Կեդրոնական եւ Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ։

Վիկկա (Wicca, «կախարդ» իմաստով) բազմաստուածեան կրօնը, 20-րդ դարու համահաշտական, արդիական ու առեղծուածային կրօն մըն է, որ սերտօրէն առնչուած է բնութեան հետ։ Կը դասուի Նոր-Հեթանոսական (Neo-Paganism) կրօններու շարքին։ Տարածուած է Արեւմտեան Եւրոպայի ու Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ։

Գերման Հեթանոսութիւն (German Heathenry) բազմաստուածեան կրօն, որ 20-րդ դարու սկիզբները որոշ չափով տարածուեցաւ Եւրոպայի գլխաւորաբար գերմանախօս երկիրներուն մէջ։ կը կոչուի նաեւ «Գերման Նոր-Հեթանոսութիւն» (German Neo-Paganism)։ Որպէս համահաշտական կրօն ան կ՚ընդգրկէ ոգեպաշտական (Animism) ու խորհրդապաշտական (Mysticism) տարրեր։

Կելտական Հեթանոսութիւն (Celtic Heathenry) բազմաստուածեան կրօն, կը կոչուի նաեւ «Կելտական Նոր-Հեթանոսութիւն» ( Celtic Neo-Paga-nism), որ կը պարփակէ կախարդական ու շամանական տարրեր։ Որպէս համահաշտական կրօն, հիմնուած է աւանդական, մասամբ շատ հին եւ մասամբ նորակերտ գաղափարներով։ Տարածուած է արեւմտեան եւրոպական երկիրներու մէջ՝ Անգլիա, Իռլանդիա։

Հայ Հեթանոսութիւն [ծ-30] (Armenian Heathenry) բազմաստուածեան կրօն, որ տարածուած էր Հայաստանի մէջ, մինչեւ երկրի պետականօրէն Քրիստոնէութեան ընդունումը (301 թ. )։ Հայ Հեթանոսութիւնը, որոշ չափով ազդուած էր Զրադաշտականութենէն (Zoroastrianism) եւ յունական բազմաստուածութենէն։

Հայ Հեթանոսութեան մէջ, որպէս աստուածութիւններ կայ աստուածահայր Արամազդը (Aramazd), որ Անահիտ ու Վահագն աստուածներուն հետ կը կազմեն հայ հեթանոսութեան աստուածային երրորդութիւնը։ Հայկական այլ աստուածութիւններ են. - Աստղիկ, Նանէ, Միհր, Տիր, եւայլն…, որոնք ունէին իրենց յատուկ պաշտամունքի մեհեանները։

Հայաստանի Հանրապետութեան վերանկախացումէն ետք (1991 թ. ), Հայ Հեթանոսութիւնը ստացաւ պաշտօնական ճանաչում։ Այս իմաստով, այժմ կը գործէ «Արորդիներու Ուխտ» հասարակական կազմակերպութիւնը։

Նորագոյն տուեալներով Հայաստանի մէջ Հայ հեթանոսներու թիւը կը հասնի 15 հազարի։ [30]

      Համաստուածութիւն – Pantheism

Համաստուածութիւն կրօնափիլիսոփայական հասկացութիւնը  ուսմունք է, ուր ընդհանրապէս գոյութեան ամբողջութիւնը կը գրաւէ աստուածութեան կամ անձնականացուած Աստուծոյ մը տեղը. այստեղ տիեզերքը, աշխարհը կամ բնութիւնը կը հաւասարեցուի «աստուած» հասկացութեան հետ։ Նկատի ունենալով գոյութեան ամբողջութեան ինքնին աստուածային կատարելութիւնը, հասկնալի է, որ այստեղ կարիքը չի տեսնուիր ստեղծագործ ու արարիչ Աստուծոյ մը։

Հայերէնի մէջ, Համաստուածութիւն եզրոյթը բառացի թարգմանութիւնն է յունարէնի pântheïsmós (pân = ամբողջը, համա- եւ theós = աստուած) եզրոյթին։ Անկէ յառաջացած են լատիներէն եւ գերմաներէն՝ Pantheismus, ֆրանսերէն՝ Panthéisme, անգլերէն՝ Pantheism, եւայլն…։

Համաստուածութիւն եզրոյթը կազմուած է 18-րդ դարու սկիզբները, իռլան դացի փիլիսոփայ Ջ. Տոլանդի (John Toland, 1670 – 1722 թ. ) կողմէ։ Ան կը մերժէր նիւթեղէն աշխարհէն դուրս գտնուող աստուածութիւն մը եւ բնութեան ամբողջութիւնը կը նկատէր գերագոյն աստուած։

Բ. Սպինոզա (Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ) հրեայ ծագումով հոլանդացի բանապաշտ փիլիսոփան, բացասականօրէն քննադատած էր Աստուածաշունչը, որու պատճառով վտարուած էր Հոլանդիայի հրէական համայնքէն։ Ան, նոյն պատճառով, նաեւ հալածուած էր քրիստոնեայ եկեղեցիներէն։ Սպինոզայի համաձայն Աստուած, համայն բնութեան բացարձակ ու անսահման / անվերջ գոյացութիւնն (Substance) է։  

Աստուած, ստեղծող բնութիւն է (լատ. ՝ natura naturans), մինչ ուրիշ ինչ որ կայ կամ գոյութիւն ունի՝ ստեղծուած բնութիւն է (լատ. ՝ natura naturata), ինչպէս աշխարհը եւ մարդը։ Իսկ մարդու, որպէս վերջաւոր (Definite) էակի, գլխաւոր յատկանիշներն են. - բանականութիւնը [31] (Rationality) եւ յոյզերը [32] (Emotion)։ Սպինոզայի համաձայն բանականութիւնը՝ նաեւ կամքն [33] (Will) է, իսկ յոյզերը՝ երեք են. - կիրքը, ուրախութիւնը եւ տխրութիւնը։

Թէեւ Սպինոզայի գլխաւոր երկը՝ «Բարոյագիտութիւն» (1661 թ., բնագիր՝ „Ethica“) կը կոչուի, սակայն երկի հինգ մասերէն միայն վերջին երկուքին մէջ կը խօսուի գործնական բարոյագիտութեան մասին։ Առաջին երեք մասերուն մէջ, յաջորդաբար կը խօսուի՝ Աստուծոյ, բանականութեան եւ յոյզերու մասին։ Չորրորդ մասին մէջ, ան կը խօսի մարդու անազատութեան եւ յոյզերու գերակայութեան մասին. իսկ հինգերորդ մասին մէջ՝ մարդու ազատութեան եւ բանականութեան գերակայութեան մասին։

Սպինոզա կը նկատուի Համաստուածութիւն ուղղութեան գլխաւոր ներկայացուցիչներէն մէկը։   

Եթէ Համաստուածութիւնը բաղդատենք երկապաշտական (Dualism) կրօնափիլիսոփայութիւններուն (ինչպէս Զրադաշտականութեան) կամ միապաշտական կրօններուն (ինչպէս Յուդայականութեան, Քրիստոնէութեան ու Իսլամութեան) հետ պիտի նկատենք, որ բնութիւնը, իր էութեամբ, համաստուածական մտածելակերպին մէջ չի դիտուիր, որպէս աստուածութիւնէն անջատ, այլ բնութիւնը ինքնին, ներյատուկ (Immanent) աստուածայնութիւն մը ունի։

Համաստուածութիւն հասկացութեամբ Աստուած եւ ամբողջ բնութիւնը կը նոյնացուի, որմէ կարելի է երկու իմաստ կամ նշանակութիւն քաղել. -

Առաջինը, որ «Աստուած ամէն ինչի մէջ է» (Panentheism) եւ

Երկրորդը, որ «Աստուած ամէն ինչ է» (Pantheism)։

Պատմական ակնարկ

Եթէ Համաստուածութեան մտածելակերպը քննարկենք, պիտի հաստատենք, որ նախասոկրատեան ժամանակաշրջանին (4 – 6 դար մ. թ. ա. ) արդէն, բնափիլիսոփայութեան մէջ ընդգրկուած էին հոգին եւ աստուածայինը։ Ապա, յոյն փիլիսոփայ Պլատոնի (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) տիեզերագիտութիւնը (Cosmology) եւս կարելի է մեկնաբանել Համաստուածութեան տեսակէտէն։ Նաեւ նոր–պլատոնական Պլոտինոս (յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ), իր Առանձնամիակով, կը նկատուի Համաստուածութեան նախորդ մը։

Ստոյիկները «Բանը» (Logos) կը համարէին բանականութեան համընդհանուր սկզբունք, ինչպէս նաեւ՝ աստուածային, որ կը գտնուի իւրաքանչիւր մարդու մէջ։

Միջնադարուն, հետեւելով փիլիսոփայ Պլոտինոսի, կարելի է արձանագրել Համաստուածութեան տարբեր հակումներ, ինչպէս գերման աստուածաբան–փիլիսոփայ Ն. Կուզանացիի (Nicolaus Cusanus, 1401 – 1464 թ. ) պարագային։

Իսկ Նոր Ժամանակաշրջանի սկիզբը, Ջ. Բրունօ (Giordano Bruno, 1548 – 1600 թ. ) իտալացի աստուածաբան–փիլիսոփան եւս Համաստուածութեան գաղափարներ ունէր։ Ան աստուածայինը կ՚ընդունէր, որպէս յաւերժական տիեզերքի մէկ մասը, ուր աստուածայնութիւնը ամէն ինչի մէջ էր։

Նոր Ժամանակաշրջանի 18-րդ եւ 19-րդ դարերուն, Համաստուածութեան պատկերացումներ կարելի է հաստատել գերման նշանաւոր դիւանագէտ ու գրող Ե. Վ. Գէօթէի ( Johann Wolfgang Goethe,  1749 – 1832 թ. ) երկերուն մէջ։ Կէօթէի համար, նիւթը (լատ. ՝ materia) եւ ոգին (լատ. ՝ spiritus) միասնական ու յաւերժական Աստուածբնութեան երկու կողմերն են, որ առկայ է մարդու գիտակցութեան մէջ։ Այլ խօսքով, որ Աստուած մէկ (կամ միացած) է բնութեան (ու տիեզերքի) հետ։ Բացայայտ է, որ Կէօթէի Համաստուածութիւնը կը տարբերի դասական ուղղութենէն։

Ժամանակակից 20-րդ դարուն եւս կան Համաստուածութեան նշանաւոր ներկայացուցիչներ, որոնցմէ պիտի նշեմ քանի մը հատ. -

Ա. Այնշտայն ( Albert Einstein, 1879 – 1955 թ. )

գերման նշանաւոր բնագէտ (ֆիզիկոս), հեղինակ՝ « Յարաբերականութեան տեսութեան» (Theory of Relativity), Նոբելեան մրցանակակիր (1921 թ. ), շատ մօտ էր Համաստուածութեան մտածելակերպին։ Ան, հակառակ իր հրեայ ծագումին, ոչ միայն դաւանանքի մը չէր հետեւեր, այլ ինքզինք կը բացայայտէր, որպէս սերտ Սպինոզական (Spinozist) մը եւ «տիեզերաբանական կրօնականութեան» (Cosmological Religiosity) ջատագով մը։

Ն. Դ. Վալշ ( Neale Donald Walsch, *1943 թ. )

ամերիկացի անուանի գրող, որ իր գրքերուն մէջ կը բացայայտէ Աշխարհի ու Աստուծոյ մասին իր համընդհանրական (Universal) եւ համաստուածական գաղափարները։ Նշանաւոր է իր «Աստուծոյ հետ զրոյցներ» (1995 թ., բնագիր՝ Conversations with God) եռաբանութիւնը։

Փ. Հարիսոն ( Paul Harrison, *1945 թ. )

անգլիացի նշանաւոր ընկերաբան ու գրող, 1997 թուականին հիմնադեց Համաշխարհային Համաստուածեան Շարժումը (World Pantheist Movement)։ Հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու, ուր առկայ են իր բնապահպանական եւ համաստուածական նիւթերը, ինչպէս՝ « Համաստուածութեան Տարրեր» ( 1999 թ., բնագիր՝ Elements of Pantheism)։

Յիշեալ շարժումին համաձայն, տիեզերքը որպէս ամբողջութիւն մէկ է, իր աստուածային ցոլացումով։ Այս շարժումի  ծիրէն ներս, փոխան «Աստուած» եզրոյթին, կ՚օգտագործուի «աստուածային» եզրոյթը եւ կը շեշտուի բնապահպանութեան կարեւորութիւնը։  

2018 թուականին, Գերմանիոյ մէջ հիմը դրուեցաւ համազգային միութեան մը, Համաստուածութեան Լիգա (Pantheism Liga) անունով։ Այս նորաստեղծ միութեան համաձայն, Համաստուածութիւնը շատ աւելի լաւ տարբերակ է, բաղդատելով աշխարհի աւանդական բազմաթիւ կրօններուն եւ Անաստուածութեան (Atheism) հետ։

Քննադատութիւն

Ինքնին քննադատելի է, որ Համաստուածութիւն հասկացութեան տակ կարելի է երկու նշանակութիւն ընդունիլ, ինչպէս նշեցինք. - «Աստուած ամէն ինչի մէջ է» (Panentheism) եւ «Աստուած ամէն ինչ է» (Pantheism)։

Գերման փիլիսոփայ Գ. Վ. Լայբնից (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ) չընդունիր Աստուծոյ ու բնութեան միութիւնը եւ անոնց համարժէքութիւնը։

Գերման փիլիսոփայ Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ) կը քննադատէ Համաստուածութիւնը, զայն անուանելով՝ Անաստուածութեան մեղմաբանութիւնը (Euphemy)։ Աւելի ուշ, Շոպենհաուրի համակարծիք դարձաւ բրիտանացի կենսաբան Ռ. Դոքինզ (Richard Dawkins, *1941)։

Քրիստոնեայ աստուածաբաններ կը քննադատեն Համաստուածութիւնը եւ կը մերժեն Աստուած՝ բնութեան հետ եւ բնութիւնը՝ Աստուծոյ հետ նոյնացնելու գաղափարը։  

Կաթոլիկ Եկեղեցին, աւելի յառաջ երթալով, իր 1870 թուականի Վատիկանի Տիեզերական Առաջին ժողովին յայտարարեց, որ «Աստուած պէտք է հռչակուի իրապէս ու էապէս տարբեր՝ աշխարհէն ու բնութենէն» [34] ։

Իսկ 2010 թուականին, Կաթոլիկ Եկեղեցին քննադատեց Համաստուածութիւնը (Pantheism), բնութեան նկատմամբ մարդկային գերազանցութեան ժխտման պատճառով եւ մեղադրեց համաստուածականներուն՝ փոխան Աս-տուծոյ, բնութեան մէջ փրկութիւն փնտռելուն մէջ։

      Անաստուածութիւն – Atheism

Անաստուածութիւն հասկացութիւնը, որպէս աշխարհայացք եւ որպէս համոզում կը նշանակէ՝ աստուածներու կամ Աստուծոյ հանդէպ հաւատքի բացակայութիւնը կամ ընդհանրապէս անոնց գոյութեան մերժումը, այլ խօսքով՝ աստուածամերժութիւնը։

Եւրոպական լեզուներու մէջ անաստուածութիւն եզրոյթի հոմանիշը կու գայ յունարէն „átheos“ եզրոյթէն, որ կը նշանակէ «առանց աստուծոյ» (ժխտական a մասնիկը եւ theos = աստուած)։ Այսպէս. - յուն. ՝ atheismós, լատ. եւ գերմ. ՝ atheismus, անգլ. ՝ atheism, ֆրնս. ՝ athéisme, եւայլն…։

Անաստուածութիւնը, լայն իմաստով կը նշանակէ մարդկային ապրելակերպ մը, առանց աստուածներու կամ Աստուծոյ հանդէպ հաւատքի (տեսակ մը՝ ոչաստուածականութիւն = non-theism), իսկ նեղ իմաստով, աստուածներու կամ Աստուծոյ հանդէպ մերժումի գաղափարախօսութիւնն է (տեսակ մը՝ աստուածամերժութիւն կամ հակաաստուածականութիւն = anti-theism)։

Անաստուածութիւնը, կ՚ընդգրկէ նաեւ Անճանաչականութիւն [ծ-04] (Agnosti-cism) մը, որ եթէ մէկ կողմէն Աստուծոյ կամ աստուածներու գոյութիւնը, որպէս անհասկնալի ու անբացատրելի կը ներկայացնէ, բայց միւս կողմէն նաեւ կը կը հաստատէ մարդկային գիտութեան կամ պարզապէս ճանաչութեան խիստ սահմանափակ ըլլալը։

Անճանաչականութիւն փիլիսոփայական ուղղութեան մէջ, տարբեր տեսակէտներու գոյութիւնը վիճելի կը դարձնէ անոր բացարձակ անաստուածութիւն մը վերագրելը։ Նոյնն է պարագան նաեւ փիլիսոփայական Դրապաշտութեան (Positivism), ուր կը մերժուի որեւէ բնազանցութիւն (Metaphysics, մետաֆիզիկա), եւ իմացութեան որպէս գլխաւոր աղբիւր կ՚ընդունուի Փորձապաշտութիւնը (Empiricism)։

Անաստուածութեան կարգին կարելի է դասել նաեւ արեւելեան կարգ մը կրօնափիլիսոփայութիւնները, ուր բոլորովին կը բացակայի ստեղծագործ ու արարիչ Աստուած մը, ինչպէս կը տեսնենք՝ Ջաինականութեան (Jainism), Բուդդայականութեան (Buddhism), Կոնֆուցիականութեան (Confusianism) եւ Դաոականութեան (Daoism) մէջ։ [35]

Ընդհանրապէս գիտութեան եւ յատկապէս գիտահետազօտական ոլորտին մէջ, Աստուծոյ վարկածը մեթոդաբանօրէն անթոյլատրելի կը նկատուի, քանի որ հոն կը բացակային գիտականօրէն դիտարկելի հետեւանքները եւ գիտականօրէն նկարագրելի երեւոյթները չեն բացատրուիր։ 

Գիտական հետազօտութիւններէն Աստուծոյ նմանօրինակ բացառումը կը կոչուի «Մեթոդաբանական Անաստուածութիւն» (Methodological Atheism)։ Սա չի նշանակեր սակայն, որ Աստուած գոյութիւն չունի, այլ պարզապէս ան, նման հետազօտական հարցերու չի միջամտեր։ Այստեղ, քննարկումի նիւթ է նաեւ գիտնականներու երկու խմբակ՝  

առաջինը՝ բարեպաշտ հաւատացեալներու, իսկ

երկրորդը՝ ոչհաւատացեալներու։

Առաջին խմբակի գիտնականները կը պնդեն, որ գիտութիւնը չի հակասեր կրօնին, իսկ երկրորդ խմբակի գիտնականները կը պնդեն, որ գիտութիւնը եւ կրօնը բոլորովին համատեղելի չեն եւ գիտութիւնը, մարդը, անխուսափելիօրէն կը հեռացնէ կրօնէն։ Այս երկրորդ խմբակին մէջ, կարգ մը «ծայրայեղական գիտական աշխարհայացքներ» [36], իրենց անաստուածութեան կողքին, տակաւին կրօններուն կը վերագրեն վնասակար հետեւանքներ։ 

Ի հակադրութիւն անաստուածութեան կամ աստուածամերժութեան, կան հաւատքի այլ աստուածականութեան (Theism) ուղղութիւններ եւս, ինչպէս արդէն նշեցինք։  

Քննադատութիւն

Որպէս եզրակացութիւն հարկ է արձանագրել, որ անաստուածութեան նիւթի շուրջ կան մեթոդաբանական որոշ դժուարութիւններ, քանի որ դժուար է ընդհանրապէս զանազանել, մէկ կողմէն անաստուածութեան (Atheism) հետեւորդներուն, իսկ միւս կողմէն, օրինակ աշխարհիկներուն [37] (որոնք հոգեկանութեան – Spirituality – մօտ են), ինչպէս նաեւ ոչաստուածականութեան (Non-Theism), անճանաչականութեան (Agnosticism) ու ոգեպաշտութեան ( ոգեհարցութեան – Spiritualism) հետեւորդներուն միջեւ։ Այլ խօսքով, յստակ ու որոշ սահման մը չկայ հաւատացեալներուն (կոչենք աստուածականներ = Theist) եւ ոչհաւատացեալներուն (կոչենք անաստուածներ = Atheist) միջեւ։

Ուսումնասիրուած է նաեւ բարոյականութեան (Morality) հարցը, աստուածականներու ու անաստուածներու միջեւ։

Յատկապէս եկեղեցական շրջանակներու մէջ այն կարծիքը կը տիրէ, որ Աստուծոյ հանդէպ հաւատքի բացակայութիւնը առնչուած է բարոյական արժէքներու ժխտման հետ, Ոչնչապաշտութեան (Nihilism) իմաստով։ Այլ խօսքով, անաստուածութեան կը վերագրուի «բոլոր բարոյական արժէքներէն զուրկ» [38] ուղղութիւն մը։  

Գերման կաթոլիկ սահմանադրական դատաւոր, իրաւաբան ու փիլիսոփայ Է. -Վ. Բէօքնֆէօրդէի (Ernst-Wolfgang Böckenförde, 1930 – 2019 թ. ) համաձայն՝

«Ազատական, աշխարհիկ պետութիւնը կ՚ապրի այնպիսի պայմաններու մէջ, որոնց համար ինք չի կրնար երաշխաւորել»։

Այլ խօսքով, ժողովրդավարութիւնները (Democracy) հանգամանօրէն կ՚ապաւինին իրենց կրօնական տարբեր կապերուն, որպէսզի երկրի հպատակներու բարոյական հիմնական արժէքները երաշխաւորեն։

Փորձնական (Empiric) տեսակէտէն, սակայն, կրօնի եւ բարոյականութեան յարաբերութիւնը բոլորովին չէ պարզաբանուած։ Գիտական որոշ հետազօտութիւններ ցոյց կու տան, որ անհատներու բարոյականութիւնը երբեք կախեալ չէ իրենց անձնական կրօնականութենէն (Religiosity) կամ աստուածականութենէն (Theism)։

Վերոյիշեալ իմաստով, որոշ գիտնականներ ու հետազօտողներ ջատագոված են կրօնի (աստուածականութեան = Theism) եւ բարոյականութեան (Mora-lity) տարանջատումը։ Անոնք նաեւ կը պնդեն, որ   բարոյականութիւնը տեսակ մը կապուած է կենսաբանական–ծինաբանական բարեշրջութեան կամ եղափոխութեան (Evolution) [39] գործընթացին հետ եւ ան ընկերային հասարակութեան ազդեցութեան տակ գտնուող զարգացման գործընթացին արդիւնքն է։ 

Գերման գիտնական փիլիսոփայ Կանտի (I mmanuel Kant) համաձայն, բարոյական սկզբունքները պէտք է հիմնուած ըլլան մարդկային բանականութեան (Rationality) վրայ, առանց բարձրագոյն էութիւններու կամ հեղինակութիւններու դիմելու։ Արդարեւ, օրէնքն (Law) ու բարոյականութիւնը (Morality) հնարաւորութիւն կու տան, որ ազատութեան ու արարքներու մարդկային ներքին կանոնները (մաքսիմ = Maxim) գոյութիւն ունենան՝ լոկ ընդհանուր բանական օրէնքներով։ [40]

Նշանաւոր Խօսքեր՝

Ա ստուծոյ մասին

 

Նոր Կտակարան, Յովհաննէսի Ա. ընդհանրական նամակ (1 Joh 4 / 16). -

«Աստուած սէր է։ Ով որ սիրոյ մէջ կը մնայ, անիկա Աստուծոյ մէջ միացած կը մնայ եւ Աստուած ալ՝ իրեն միացած»։

Հին Կտակարան, Մարգարէութիւն Դանիէլի (Dan 2 / 47). -

«Իրապէս, ձեր Աստուածը՝ աստուածներուն Աստուածն է եւ թագաւորներուն Տէրը, ու գաղտնիքները յայտնողը»։

Ա. Օգոստինոս ( Երանելի, Aurelius Augustinus, 354 - 430 թ. ). -

«Աղօթքը, Աստուծոյ հետ զրոյց է։ Երբ կ՚աղօթես Աստուծոյ հետ կը խօսիս, երբ Աստուածաշունչ կը կարդաս, Աստուած կը խօսի հետդ»։

Բ. Սպինոզա (հոլ. ՝ Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ). -

«Ա        յն ամէնը, ինչ կայ, Աստուծոյ մէջ է եւ առանց Աստուծոյ ոչինչ կրնայ գոյութիւն ունենալ կամ ըմբռնելի դառնալ»։

Վոլտէր  (ֆրնս. ՝ Voltaire, 1694 – 1778 թ. ). -

«Եթէ Աստուած գոյութիւն չունենար, մենք պէտք է զինք յօրինէինք»։

Գ. Տերստեգէն (գերմ. ՝ Gerhard Tersteegen, 1697 – 1769 թ. ). -

«Աւելի ըմբռնելի ու հասկնալի Աստուած մը, Աստուած չէ։»

Ժ. Ժ. Ռուսօ (ֆրնս. ՝ Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ). -

«Ամէն ինչ լաւ է, երբ դուրս կու գայ արարչի ձեռքէն, այնուհետեւ կ՚այլանդակուի մարդոց ձեռքերուն մէջ»։ 

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Ինչպիսին է մէկը, այնպէս ալ անոր Աստուածը»։

Ն. Լենաու (աւստ. ՝ Nikolaus Lenau, 1802 – 1850 թ. ). -

«Ուրախութիւններու Աստուածը սահմանափակումներու Աստուած է»։

Լ. Ֆոյերբախ (գերմ. ՝ Ludwig Feuerbach 1804 – 1872 թ. ). -

«Սէրը մարդուն աստուածային կը դարձնէ, իսկ զԱստուած՝ մարդկային։»

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Աստուած մեռած է, ան կը մնայ մեռած, եւ մենք սպանեցինք զայն։»

«Աստուած մահացաւ՝ մարդոց հանդէպ ունեցած իր կարեկցութեան

պատճառով։»

Բ. Ռասէլ ( Bertrand Russell, 1872 – 1970 թ. ). -

«Եթէ ամէն ինչ գոյութեան պատճառ մը պէտք է ունենայ, ապա Աստուած նոյնպէս պէտք է պատճառ ունենայ։» 

 

 

ծ-08

Աստուածային Արդարութիւն

Divine Justice

 

 

«Աստուածային արդարութիւն» բառակապակցութիւնը քննարկելէ առաջ, հարկ է մանրամասն անդրադառնալ «արդարութիւն» հասկացութեան, իր զոյգ առարկայական ու ենթակայական մօտեցումներով, յիշել փիլիսոփայութեան դարաւոր պատմութեան ընթացքին «արդարութեան» ունեցած զարգացումը եւ նշել «արդարութեան» առնչուած տեսութիւնները։

Այնուհետեւ պիտի ներկայացուի «Աստուածային արդարութիւնը», օրինակներ վերցնելով Աստուածաշունչի Հին եւ Նոր Կտակարաններէն։

Արդարութիւն

Արդարութիւնը [41], բարձրագոյն եւ իդէալական այն իրավիճակն է, որով կը յատկանշուի ընկերային շրջանակ մը կամ իրաւական պետութիւն մը, ուր կը կարեւորուի հաւասարութիւնը։ Արդարութիւնը, որպէս հիմնական չափանիշ կամ սկզբունք, առկայ է պետութեանց օրէնսդրութեան ու հաստատութիւններու կանոնադրութեանց մէջ, փիլիսոփայութեան, աստուածաբանութեան ու բարոյագիտութեան մէջ, ինչպէս նաեւ միասին ապրող մարդկային ընկերութիւններու գրաւոր ու անգիր կանոններուն ու օրէնքներուն մէջ։

Պլատոնի համաձայն, արդարութիւնը չորս գլխաւոր առաքինութիւններէն մէկն է իսկ ճշմարտութեան ու գեղեցկութեան հետ ան կը կազմէ՝ Գերագոյն գաղափարի երրորդութիւնը ։

Հայերէնի մէջ, արդարութիւն եզրոյթը՝ ուրիշին իրաւունքները յարգող բարոյական առաքինութեան կողքին կը նշանակէ նաեւ. - անմեղութիւն,  անաչառութիւն, անկողմնակալութիւն, հաւասարութիւն, անարատութիւն եւ օրինաւորութիւն։ Հայերէնի մէջ կան նաեւ իմաստալի բառակապակցութիւններ, ինչպէս՝ «արդար գործ», «արդար դատաստան», «արդար դատաւոր», «արդար զայրոյթ», «արդար իւղ», եւայլն…։  

Արդարութիւն հասկացութիւնը կարելի է դիտել երկու տեսանկիւններէ. -      1) իրաւագիտական եւ 2) բարոյագիտական։ Այստեղ պիտի քննարկուի արդարութեան լոկ բարոյագիտական տեսանկիւնը։

Արդարութիւնը, շատ կարեւոր ու դրական արժէք ունեցող հասկացութիւն մըն է նաեւ արեւելեան բազմաթիւ կրօնափիլիսոփայութիւններու մօտ։

Արդարութեան մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ, [ծ-06] բաժինը, էջ 387։

Արդարութիւն հասկացութիւնը առնչուած է՝ «պէտք է» կամ «հարկ է» արտայայտութիւններուն, որովհետեւ՝ անարդարութիւնը արդարութեան վերածելու պահանջ մը կը ներկայացնէ։ Ով որ արդար ըլլալ ուզէ կամ արդարութիւնը որպէս բարոյական արժէք ընդունի, ան «պէտք է» արդար վարմունք կամ վարուելակերպ ցուցաբերէ, որոնց համար նաեւ պատասխանատուութեան իր կարեւոր բաժինը կը կրէ։ Արդարութեան մեր պատկերացման որպէս հիմնական սկզբունք կը ներկայանան հաւասարութեան եւ անկողմնակալութեան գաղափարները։

Արդարութեան (որպէս առաքինութիւն) հականիշն է՝ անարդարութիւնը (յուն. ՝ adikia [42] ), որ մոլութիւն կը նկատուի։ Անարդարութիւն կը նկատուին օրինակ ոչարդար վարմունքն ու վարուելակերպը։ Սոկրատէսի համաձայն՝ «աւելի լաւ է անարդարութիւն կրել, քան թէ անարդարութիւն գործել» կամ «անարդարութիւն գործելը աւելի վատ է, քան անարդարութիւն կրելը» [43] ։

Արդարութիւն հասկացութեան քննարկումը կարելի է ձեռնարկել մօտեցման 2 գլխաւոր ձեւերով. -

1.       Առարկայական մօտեցում

Արդարութեան քննարկման առարկայական (Objective) մօտեցումը կը ներփակէ արդարութեան քաղաքական եւ ընկերային ոլորտները։

Քաղաքական արդարութիւնը պէտք է տեսնել երկրի մը իշխանութեան մօտ, ուր պէտք է պաշտպանուին մարդկային իրաւունքները ընդհանրապէս եւ անհատի դրական ու ժխտական ազատութիւնները [ծ-1] մասնաւորաբար։ Նաեւ արտաքին յարաբերութեանց մէջ, երկրի մը իշխանութիւնը պէտք է որդեգրէ արդարութեան միջազգային ընդհանրական սկզբունքները։

Ընկերային արդարութիւնը պէտք է տեսնել սերունդներու միջեւ գտնուող ընկերային, տնտեսական, բնապահպանական ու պատմական հարցերու նկատմամբ։ Ընկերային արդարութեան ոլորտին մաս կը կազմեն օրինակ՝ ուսման ու կրթութեան, գործազրկութեան ու աղքատութեան, հիւանդութեան ու ծերութեան երեւոյթները։

2.       Ենթակայական մօտեցում

Արդարութեան քննարկման ենթակայական (Subjective) մօտեցումը կը պարփակէ զուտ անձնական ոլորտը, որ առնչուած է այլ անձերու հետ եւ կ՚ընկալուի որպէս առաքինութիւն։ 

Անձնական–ենթակայական արդարութիւնը կարելի է բաժնել 2 մակարդակներու. -

Առաջին մակարդակի վրայ կը յայտնուին անոնք, որոնք արդար են, ոչ անպայման բարոյական պատճառներով, այլ օրինակի համար՝ վախի, ընկերային շնորհազրկումի կամ անձնական շահի պատճառներով։ Կանտի բացատրութեամբ, ասոնք օրինապահներն են։

Երկրորդ, բարոյական աւելի բարձր մակարդակի վրայ կը յայտնուին ա-նոնք, որոնք արդար են անձնական խոր համոզումով. Կանտի բացատրութեամբ, ասոնք սրտաբուխ եւ ազատակամ ձեւով անարդարութեան դէմ կը պայքարին եւ արդարութիւնը կը գործադրեն, հաւասարապէս` իրենց անձի, մերձաւորի եւ օտարի հանդէպ։

Արդարութիւնը արուեստի եւ գրականութեան մէջ

Արդարութիւնը նիւթ դարձած է նաեւ բազմաթիւ արուեստի գործերուն մէջ, անոնք ըլլան նկարներ կամ քանդակներ, ուր արդարութիւնը ընդհանրապէս կը ներկայանայ, որպէս աչքերը փակ կին մը (հռոմէական դիցաբանութեան մէջ արդարութեան աստուածուհի Iustitia [44] ), մէկ ձեռքին՝ սուր ու միւսին՝ կշիռք։ Արդարութիւնը նիւթ դարձած է նաեւ բազմաթիւ գրական (արձակ կամ բանաստեղծութիւն) ստեղծագործութիւններուն մէջ։ 

Արդարութեան պատմութիւնը

Ընդհանուր ակնարկով մը տեսնենք, թէ արդարութիւնը, ի՞նչ զարգացում ունեցած է փիլիսոփայութեան դարաւոր պատմութեան ընթացքին։

Յունական Դասական Հնադարեան ժամանակաշրջանին, արդարութիւնը բնազանցական բնոյթ կը կրէր եւ կը բացատրուէր որպէս աստուածային ծագում ունեցող կամ բնութենէն բխող սկզբունք, տեսակ մը՝ բնական օրէնք (Natural Law)։

Սոկրատէսի, Պլատոնի եւ Արիստոտէլի համաձայն, մարդ կը ձգտի գերագոյն նպատակի մը, որ երջանկութիւնն է. այս վեհ նպատակին հասնելու համար սակայն, մարդ կարիքը ունի բարձրագոյն մէկ առաքինութեան, որ արդարութիւնն է՝ միաժամանակ մարդու նկարագրի հիմնական յատկանիշներէն մէկը։

Սոկրատէսի աշակերտ Պլատոն (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ), ինչպէս նշեցինք, կը հաստատէ չորս գլխաւոր առաքինութիւնները։ Դարձեալ յիշենք զանոնք. - իմաստութիւն, արիութիւն, չափաւորութիւն եւ արդարութիւն։

Արդարութիւնը, Պլատոնի համաձայն, նաեւ բոլոր առաքինութիւններուն գումարն է։ Իսկ «ճշմարտութիւն – գեղեցկութիւն – արդարութիւն» եռեակը կը կազմէ՝ գերագոյն գաղափարը։ Արդարութիւնը, Պլատոնի համաձայն, «հոգիի պարտականութիւնն է, ինչպէս տեսողութիւնը՝ աչքինը եւ լսողութիւնը՝ ականջինը»։  Իսկ ընկերային արդարութեան կարելի է հասնիլ, միայն, ընկերային դասակարգերու միջեւ ներդաշնակութիւն յառաջացնելով. բան մը, որ միայն կ՚երաշխաւորուի փիլիսոփաներու տիրապետութեան միջոցով (այս մասին տե՛ս Պլատոնի «Պետութիւն» երկը – յուն. ` Politeía)։

Պլատոնի աշակերտ Արիստոտէլ (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ), իր «Նիկոմաքոսի բարոյագիտութիւն» (յուն. ՝ êthika nikomacheia) երկի 5-րդ գլուխը ամբողջութեամբ յատկացուցած է արդարութեան, ուր ան կը զանազանէ՝

ընդհանուր–ընկերային արդարութիւնը (լատ. ՝ iustitia generalis),

մասնաւոր–անձնական արդարութիւնէն (լատ. ՝ iustitia specialis), որու ենթաբաժանումներն են՝ բաշխողականը (լատ. ՝ iustitia distributiva) եւ փոխադարձականը (լատ. ՝ iustitia commutativa)։  

Ընկեր ային հասարակ ութեան մէջ, բաշխողական արդարութիւնը կը կարգաւորէ իրերու եւ իրաւունքներու բաշխումը մարդոց միջեւ, ըստ պահանջի եւ կարողութեան. իսկ փոխադարձական արդարութիւնը կը կարգաւորէ մարդոց փոխյարաբերութիւնը, հիմնուելով օրէնքին առջեւ անոնց հաւասարութեան սկզբունքին վրայ։

Արիստոտէլ, նոյն 5-րդ գլուխի տակ, նաեւ կը զանազանէր՝ քաղաքական արդարութիւնը` ոչքաղաքական արդարութիւնէն։ Իսկ   արդարութեան բարձր մակարդակի հասնելու համար, ան կը կարեւորէր պետութեան մը «լաւագոյն վարչաձեւ» ունենալը, ուր մարդիկ «ազատ ու հաւասար» են եւ փոխնիփոխ մաս կը կազմեն կառավարութեան (յունական ժողովրդավարութեան – Democracy – իմաստով) ։

Յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոս (յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ), արդարութեան մասին, այլ կարծիք ունի։ Անոր համաձայն, արդարութիւնը հիմնուած է մարդոց միջեւ կնքուած համաձայնութեան վրայ, օրինակ «ուրիշներու մի՛ վնասեր, որ ուրիշներէ վնաս չկրես»,   արդի «պայմանագրային տեսութեան» ( Contractarianism ) նման։  

Հռոմէական կայսրութեան ընթացքին, արդարութիւնը թէեւ պահեց անհատի հետ ունեցած իր կապը, սակայն Կիկերոնի (Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ) օրով արդէն ան աւելի կ՚առնչուէր ընկերային համակարգին։ Կիկերոնի համաձայն, մարդոց բանական օրէնքը աւելի գերադաս է, քան բնական օրէնքը։

Այնուհետեւ, քրիստոնեա յ Միջնադար ու ն, նախապատուութիւն կը տրուէր «աստուածային արդարութեան» (Divine Justice) եւ անհատը արդարութեան կը հասնէր՝ միա՛յն ու միայն աստուածային շնորհի ու ողորմածութեան միջոցով։ [45]

Նոր Դարաշրջանին, փիլիսոփայութիւնը ընդհանրապէս եւ բարոյագիտութիւնը մասնաւորաբար, կը թօթափէին միջնադարեան կրօնական ծանր լուծը եւ թափ կ՚առնէին՝ Վերածնունդ (Renaissance) եւ Լուսաւորութիւն (Enlightenment) շարժումները։ Այս դարաշրջանի անգլիացի փիլիսոփայ Հոբս (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ) արդարութիւնը կը հիմնաւորէր, որպէս մարդու բնութենէն բխող անհրաժեշտ սկզբունք, տեսակ մը բնական օրէնք, (տե՛ս նաեւ Հոբսի՝ «Լեւիաթան» – Leviathan 1651 թ. երկը)։

Նոր Դարաշրջանի ընթացքին, ընկերային կեանքի մէջ արդարութեան զանազան մտապատկերներ յառաջացան, որոնք ծանօթ են՝ «հասարակական»- կամ «ընկերային պայմանագիր» (Social Contract) անունով։ Անգլիացի Հոբսի կողքին, այս ուղղութեամբ կարեւոր աշխատանք տարին՝ անգլիացի փիլիսոփայ Ջ. Լոկ (John Locke, 1632 – 1704 թ. ) եւ ֆրանսացի–զուիցերիացի փիլիսոփայ Ժ. Ժ. Ռուսօ (Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. )։

Գերմանական գաղափարապաշտութեան նախահայր, փիլիսոփայ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ), մերժելով արդարութեան առնչուած բնական օրէնքը, ան աւելի զարգացուց՝ բանական օրէնքը, որով արդարութիւնը կը հիմնաւորուի, որպէս ազատ մարդու բանականութենէն բխող սկզբունք մը եւ այսպիսով, նոյնինքն մարդը կը կրէ իր արարքներու ամբողջական պատասխանատուութիւնը։

Իսկ Մեծն Բրիտանիոյ մէջ, հետեւելով սկովտիացի փիլիսոփայ Դ. Հյումի (David Hume, 1711 – 1776 թ. ), որպէս բարոյագիտական նոր սկզբունք կը յառաջանար՝ օգտապաշտութիւնը [46] (Utilitarianism)։ Օգտապաշտութեան համաձայն, փոխան արդարութեան, գլխաւոր բարոյական արժէք կը համարուէր՝ ընկերային բարօրութիւնը (Social Welfare)։

Գերման տնտեսագէտ–փիլիսոփայ Կ. Մարքս (Karl Marx, 1818 – 1883 թ. ), կը հաստատէր, որ բացարձակ արդարութիւն չկայ։ Իսկ արդարութեան հասնելու համար Մարքս կ՚ընտրէր՝ մարդկային ազատագրութեան (Emancipation) ճամբով համայնավարութեան (Communism) նպատակը։

Քաղաքական, ընկերային ու մշակութային ոլորտներու մէջ, երբ արդարութեան հարցը կը քննարկուի, ինչպէս բանուորական ազատագրական շարժումի կամ կնոջական ազատագրական շարժումի կամ այլ պարագաներուն, ընդհանրապէս նկատի կ՚առնուի Մարքսականութեան (Marxism) վերոյիշեալ դիրքորոշումը ։

20-րդ դարուն, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու (ԱՄՆ) մէջ, փիլիսոփայ Ռաուլս (John Rawls, 1921 – 2002 թ. ), հետեւելով գլխաւորաբար անգլիացի փիլիսոփայ Լոկի եւ գերման փիլիսոփայ Կանտի, կը հրատարակէր իր նշանաւոր երկը՝ «Արդարութեան տեսութիւն մը» ( անգլ. բնագիր՝ A Theory of Justice – 1971 թ. ), ուր ան կը ներկայացնէր՝ ընկերային արդարութեան ընդհանուր սկզբունքները (ազատութիւն եւ հաւասարութիւն) եւ արդարադատութեան տեսութիւնը, որ նոյնինքն «պայմանագրային տեսութիւնն» է (Social Contract Theory կամ Contractarianism)։    

Նոյն ժամանակաշրջանին, Գերմանիոյ մէջ կը զարգանար նոր տեսութիւն մը, Քննախօսութեան բարոյագիտութիւնը [47] (Discourse Ethics), գերման ժամանակակից փիլիսոփաներ՝ Ապէլի (Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ) եւ Հաբերմասի (Jürgen Habermas, *1929 թ. ) կողմէ, որով կը փորձուի արդարութեան հարցերը լուծել՝ բանականութեան միջոցով ու քննախօսութեան մը ընթացքին, որ ունի իրեն յատուկ սկզբունքները, կանոնները եւ կիրարկութեան զանազան ձեւերը։  

Արդարութեան տեսութիւնները

Արդարութեան մասին, պատմական հակիրճ ակնարկէն ետք, այժմ թուենք արդարութեան գլխաւոր տեսութիւնները։

Արդարութիւնը հիմնաւորելու եւ ընկեր ային հասարակ ութեան մէջ կիրարկելի դարձնելու համար, գլխաւորաբար փիլիսոփաներու եւ ընկերաբաններու կողմէ կազմուած են արդարութեան տեսութիւններ, որոնք կը յատկանշուին իրենց կանոնական դրութեամբ։

Արդարութեան տեսութիւնները կը զանազանուին ընդհանրապէս իրենց հիմնաւորման եղանակով կամ լաւագոյն ներկայացուցչի անունով։

Արդարութեան տեսութիւններ, որոնք կը զանազանուին իրենց հիմնաւորման եղանակով

Հիմնաւորում՝ բնական օրէնքով,

որ բնութենէն բխող սկզբունք մըն է. անկախ՝ մարդոցմէ նաեւ անկախ՝ ժամանակէն ու տարածութենէն։ Նման գերադաս սկզբունք կարելի է գտնել՝ Յունական Դասական շրջանի փիլիսոփաներու մօտ (Պլատոն, Արիստոտէլ), որպէս արդարութեան տիեզերական համակարգ եւ քրիստոնեայ Միջնադարուն, աստուածաբան փիլիսոփաներ Ա. Օգոստինոսի, Թ. Աքուինացիի եւ Մ. Լութերի մօտ, որպէս արդարութեան աստուածային համակարգ։

Հիմնաւորում՝ բանական օրէնքով,

որ մարդու բանականութենէն բխող սկզբունք մըն է։ Նման մարդակեդրոն սկզբունք կարելի է գտնել՝ Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփաներուն մօտ, անգլիացի Թ. Հոբսէն (Thomas Hobbes) մինչեւ գերման Ի. Կանտ (Imma - nuel Kant) եւ անկէ ետք։

2. Արդարութեան տեսութիւններ, որոնք կը կոչուին հիմնաւորման լաւագոյն ներկայացուցչի անունով

Նիցշէի դիրքաւորում

            Այս դիրքաւորման հետեւորդները, կը մերժեն բարոյական արժէքներու հիմնաւորման կարելիութիւնը եւ արդարութեան հանդէպ ունին՝ կասկածապաշտ (սկեպտիկ) դիրքաւորում։ Գերման լեզուաբան–փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէի (Friedrich Nietzsche) կողքին, արդարութեան հանդէպ կասկածապաշտ դիրքաւորում ունին. - սկոտլանդացի փորձագէտ–փիլիսոփայ Դ. Հյում (David Hume), գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ Ն. Լուման (Niklas Luhmann), աւստրիացի տնտեսագէտ–փիլիսոփայ Ֆ. Հայէկ (Friedrich Ha - yek) եւ ուրիշներ…։   

Արիստոտէլի դիրքաւորում

Այս դիրքաւորման հետեւորդները կ՚ընդունին բարոյական բարին եւ ճիշդ վարմունքը արդարութեան չափանիշով գնահատելու կարելիութիւնը։ Յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի (Aristotle) կողքին, այս դիրքա ւ որման կը հետեւին. - ֆրանսացի–զուիցերիացի փիլիսոփայ Ժ. Ժ. Ռուսօ, (Jean Jacques Rousseau), գերման գաղափարապաշտ–փիլիսոփայ Գ. Վ. Ֆ. Հեգէլ, (Georg Wilhelm Friedrich Hegel), ամերիկացի բարոյագէտփիլիսո - փայ Մ. Նուսբաում (Martha Nussbaum), գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ Ա. Հոնէթ (Axel Honneth) եւ ուրիշներ…։

Համայնքայնապաշտութիւնը ( Communitarianism) եւս, կը մտնէ այս դիրքաւորման ոլորտէն ներս, ուր արդարօրէն կը շեշտուի անհատի պատասխանատուութիւնը, հանդէպ իր ընկերային շրջապատին եւ ընտանիքին։ Ընկերաքաղաքական փիլիսոփայութեան ծիրէն ներս, 1980 - ին հաստատուած այս ուղղութեան մէջ նշանաւոր դարձան. - Միացեալ Նա - հանգներէն բարոյագէտ–փիլիսոփաներ Ա. Մակ-Ինտայր (Alasdair Mac - Intyre) եւ Մ. Վալզէր (Michael Walzer)։

          

Հոբսի դիրքաւորում

Այս դիրքաւորման հետեւորդները, բանականութիւնը կ՚ընդունին որպէս հիմք եւ անոնց համար ճիշդ կամ արդար վարմունքը առնչուած է մարդոց ունեցած օգտակարութեան հետ։ Անգլիացի Թ. Հոբսի (Thomas Hobbes) կողքին, այս դիրքորոշման հետեւորդներն են. - Հելլենիստական շրջանէն յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոս (Epicurus), Միացեալ Նահանգներէն, ամերիկացի փիլիսոփայ Ռ. Նոզիք, (Richard Nozick) եւ ուրիշներ…։

Նաեւ Օգտապաշտութիւնը (Utilitarianism) կը մտնէ այս դիրքաւորման ոլորտէն ներս, ուր արդար կը գտնուի՝ «առաւելագոյն թիւով մարդոց համար՝ առաւելագոյն երջանկութիւնը»։ Օգտապաշտութեան ուղղութեան մէջ, նշանաւոր անգլիացի փիլիսոփաներէն յիշատակելի են. - Ջ. Բենթամ (Jeremy Bentham), Ջ. Ս. Միլ (John Stuart Mill), Հ. Սիճվիք (Henry Sidgwick), Ռ. Մ. Հարը (Richard Mervyn Hare) եւ ուրիշներ…։

Կանտի դիրքաւորում

Այս դիրքաւորման հետեւորդները, գերման փիլիսոփայ Կանտի նման, գործնական բանականութիւնը [48] (P ractical Reason) կ՚ընդունին որպէս գլխաւոր հիմք եւ նկատի կ՚առնեն՝ ինչ որ ընդհանրական կամ տիեզերական չափանիշով բարոյական ու արդար է, այսպիսով՝ նաեւ այլոց համար արդար։ Կանտի այս դիրքաւորումը կը բովանդակէ նաեւ ինքնավար օրէնսդրութեան մը պատկերացումը։

Կանտի կողքին, այս դիրքաւորման հետեւորդները կը նկատուին. - հռոմէացի ստոյիկ–փիլիսոփայ Կիկերոն (Cicero), անգլիացի փորձապաշտ–փիլիսոփայ Ջ. Լոկ (John Lock), ամերիկացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ Ջ. Ռաուլս (John Rawls), գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ Ե. Հաբերմաս (Jürgen Habermas) եւ ուրիշներ…։  

 

Աստուածային Արդարութիւն

Աստուծոյ արդարութիւնը [49] Աստուծոյ 3 էական յատկանիշներէն մէկն է՝ Աստուծոյ սրբութեան եւ Աստուծոյ ողորմածութեան հետ միասին:

Աստուծոյ արդարութիւնը, Աստուծոյ մարդոց արարքներուն հանդէպ ունեցած անդրադարձն է։ Աստ ու ած կը վարձատրէ բարին եւ կը պատժէ չարը, ինչպ է ս իւրաքանչիւրն արժանի է, իր գործերուն համապատասխան:

Քրիստոնէութեան մէջ, Աստուած «արդար» է։

Ընդհանուր առմամբ, «արդար» կը նկատուի՝ ով որ կը գործէ ի զօրու եղող չափանիշներու կամ օրէնքներու համապատասխան, սակայն Աստուծոյ կամ աստուածային կամքը (Քրիստոնէութեան համաձայն) ենթակայ չէ որեւէ չափանիշի կամ օրէնքի, այլ ինքնին գերագոյն չափանիշն ու օրէնքն է։ Ան կը գործէ բացարձակ ու կատարելագոյն արդարութեամբ եւ իրմէ կարելի չէ որեւէ անարդարութիւն սպասել։

Եթէ արդարութիւն հասկացութիւնը, մարդոց միջեւ եղող չափանիշներու կամ օրէնքներու համապատասխանութիւնն է, աստուածային արդարութիւնը,   սակայն Աստուծոյ եւ մարդոց միջեւ եղող յարաբերութիւնը նկատի կ՚առնէ։ Այլ խօսքով «արդար» է ան, որ կը գործէ յիշեալ յարաբերութեան իդէալական ձեւի համաձայն։

Այս իմաստով եւ արդարութեան առնչութեամբ, ի՞նչ կը սպասուի Աստուծմէ՝ մարդոց հանդէպ եւ ի՞նչ կը սպասուի մարդոցմէ՝ Աստուծոյ հանդէպ՝

Աստուծոյ կողմէն դիտուած, աստուածային արդարութիւն կը նշանակէ՝

Անոր հաւատարմութիւնն ու վստահութիւնը՝ մարդոց հանդէպ, այլ խօսքով իրեն հաւատացողներու կողքին կենալը,

Անոր մարդոց տուած խոստումներու կատարումը, այլ խօսքով անոր խաղաղութեան, բարգաւաճման ու երջանկութեան օրհնաբեր պարգեւները։

Իսկ մարդոց կողմէ, Աստուծոյ հանդէպ կը սպասուի՝

Հնազանդութիւն, Աստուծոյ եւ իր հրահանգներուն,

Գործել բարին ու ճիշդը։

Այս իմաստով, Հին եւ Նոր Կտակարաններուն մէջ կան բազմաթիւ խօսքեր, աստուածային արդարութեան առնչութեամբ, օրինակներ են՝

Գիրք Սաղմոսաց (Psalms). -

«Գոհութիւն պիտի մատուցանեմ Տիրոջը, իր արդարութեան համար», ( 7/17),

«Քանզի արդար Տէրը արդարութիւնը կը սիրէ» ( 11/7),

«Պիտի գան ու անոր արդարութիւնը պատմեն» (22/31),

«Արդարութիւնով լեցուն է քու աջ ձեռքդ» (48/10),

«Անոր գործը փառաւոր ու վայելուչ է, եւ անոր արդարութիւնը՝ յաւիտեան» (111/3),

Մարգարէութիւն Եսայեայ ( Isaiah). -

«Մի՛ վախնար … իմ արդարութեանս աջովը քեզ պիտի բռնեմ» (41/10),

«Ես, Տէրս, արդարութիւն կը խօսիմ եւ ճշմարիտ բաներ կը յայտնեմ» (45/19),

«Երանի՜ պատուիրանքս մտիկ ընէիր, այն ատեն … ու արդարութիւնդ ծովուն ալիք- ներուն պէս պիտի ըլլար» (48/18),

«… փրկութիւնս յաւիտենական պիտի ըլլայ ու արդարութիւնս պիտի չպակսի» (51/6),

Պօղոսի նամակը եփեսացիներուն ( Ephesians 6/14). -

«Հետեւաբար պատրաստ եղէք, ճշմարտութեամբ ամրապնդեցէք ձեր մէջքը, արդարութիւնը հագէք զրահի պէս …»։

Պօղոսի նամակը փիլիպպեցիներուն ( Philippians 1/11). -

«… Եւ Յիսուս Քրիստոսի միջոցաւ արդար գործերով հարստացած՝ պատճառ ըլլաք, որ Աստուած փառաւորուի եւ գովուի»։

Աստուած «արդար» է եւ Աստուածաշունչի մէջ կը կարդանք անոր արդար արարքներուն մասին, անոր վարձատրութեան, պատիժի ու դատաստանի մասին՝ Ադամ-Եւայէն մինչեւ Բաբելոնի աշտարակը, Սոդոմ-Գոմորէն մինչեւ մեծ ջրհեղեղը։ Այս իմաստով, Աստուծոյ մասին Գիրք Սաղմոսաց ը կ՚ըսէ՝

«Մաքուրին հետ մաքուր կ՚ըլլաս, բարեպաշտին հետ՝ բարեպաշտ եւ ծուռերուն հետ՝ կը ծռիս»։ (Psalms, 18 /26)

Աստուած «արդար» է եւ Գիրք Ելից ին մէջ կը խոստանայ պատժել անօրէնները եւ ողորմիլ՝ իր պատուիրանները պահողները. - 

«Դուն քեզի կուռք չշինես … վասնզի ես, քու Տէր Աստուածդ նախանձոտ Աստուած եմ, որ կը հատուցանեմ հայրերուն անօրինութիւնը որդիներուն վրայ, մինչեւ անոնց երրորդ ու չորրորդ ազգը, որ կ՚ատեն զիս եւ կ՚ողորմիմ անոնց, մինչեւ հազար ազգը, որ կը սիրեն զիս ու պատուիրաններս կը պահեն»։ (Exodus, 20 /4-6)

Աստուած «արդար» է եւ Բ. Օրինաց ին մէջ մարդոց ընտրութեան առջեւ կը դնէ՝ իրեն հնազանդիլ կամ չհնազանդիլ. -

«Ահա ես այսօր ձեր առջեւ օրհնութիւն ու անէծք կը դնեմ։ Օրհնութիւնը՝ եթէ հնազանդութիւն ընէք ձեր Աստուծոյ պատուիրաններուն… եւ անէծքը՝ եթէ չհնազանդիք ու խոտորիք այն ճամբայէն…»։ (Deuteronomium, 11 /26-28)

Նոր Կտակարանին մէջ եւս կը կարդանք աստուածային արդարութեան մասին։ Այստեղ եւս Աստուած իր ստեղծագործութեան մէջ դրած «բարին» կը պահպանէ ու կը քաջալերէ, իսկ «չարը», որ կը փորձէ իր ստեղծագործութիւնը ոչնչացնել՝ կ՚արգիլակէ ու կը պատժէ։ Աստուած «արդար» է, որովհետեւ պարզ ու յստակ ձեւով կը յայտնէ իր կամքը եւ իր ստեղծած արարածներէն հնազանդութիւն կ՚ակնկալէ եւ նախապէս ցոյց կու տայ բոլոր դրական ու ժխտական հետեւանքները, որոնք կրնան պատահիլ։  

Աստուածային արդարութեան իւրայատուկ տեսակ մը նկատի ունի բոլոր մոլորեալները, անօրէնները, ամբարիշտները ու մեղաւորները։ Աստուածաշունչին համաձայն, Աստուած չի նախընտրեր զանոնք անպայման պատժել կամ անիծել, այլեւ կ՚ուզէ զանոնք փրկել։ Եւ այս փրկութիւնը տեղի կ՚ունենայ Յիսուս Քրիստոսի ու Սբ. Հոգիի միջոցով՝ աստուածային արդարութիւն, շնորհ ու ներողամտութիւն ձեռք բերելով։ Այս փրկութիւնը, սակայն, կը ստանան միայն անոնք, որոնք բարեպաշտ հաւատացեալներ են։ Այս իմաստով, Հին եւ Նոր Կտակարաններուն մէջ կը կարդանք՝

Մարգարէութիւն Եսայեայ ( Isaiah, 55/7). -

«Թող ամբարիշտը իր ճամբայէն ու անօրէն մարդը իր խորհուրդներէն հրաժարի, եւ Տիրոջը դառնայ, ու անիկա պիտի ողորմի անոնց … ու ներէ»։

Մարգարէութիւն Եզեկիէլի ( Ezekiel, 33/11). -

«Ես, որ ամբարիշտի մեռնիլը չեմ ուզեր, հապա որ ամբարիշտը իր ճամբայէն դառնայ ու ապրի»։

Աւետարան ըստ Մատթէոսի ( Matthew ). -

«Թագաւորի մը պարտական ու աններող ծառային առակը…» ( Mat., 18/23-35)

Աւետարան ըստ Ղուկասու ( Luke ). -

«Մեծ խնջոյքին առակը…» ( Luk., 14/15)

«Անառակ որդիին առակը…» ( Luk., 15/11)

«Յիսուսի եւ Զաքէոսի պատմութիւնը…» (Luk., 19/1)

Պօղոսի նամակը հռոմայեցիներուն ( Romans, 3/25-26). -

«Անցեալին մէջ Աստուած իր արդարութիւնը ցոյց կու տար ՝ անյիշաչար գտնուելով մարդոց գործած մեղքերուն հանդէպ. իսկ ներկայիս, նոյն իր արդարութիւնը կը յայտնէ՝ մեղքերուն թողութիւն շնորհելով, ցոյց տալով թէ արդար է ինք եւ կ՚արդարացնէ ոեւէ մէկը, որ Քրիստոսի կը հաւատայ»։  

Այս բոլորէն կարելի է եզրակացնել, որ մարդիկ ընդհանրապէս մեղաւոր են, ինչպէս նշուած է հռոմայեցիներուն ուղղեալ Պօղոսի նամակին [50] մէջ, բայց բարեպաշտ ու հաւատացեալ քրիստոնեան «արդարացուած» [51] է, քանի որ ան մասնակից է աստուածային արդարութեան եւ իր բարեպաշտութեամբ ու հաւատքով կը ստանայ աստուածային շնորհն ու ներողամտութիւնը եւ ան կը փրկուի։

Հաւատքով արդարանալու լաւագոյն օրինակը՝ աստուածաշնչեան Աբրահամն է, ինչպէս կը կարդանք Գիրք Ծննդոց ի մէջ. -

«Աբրահամ հաւատաց Աստուծոյ, եւ այդ հաւատքին համար ալ Աստուած զինք արդար համարեց»։

 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

արդարութեան մասին

 

Կոնֆուցիոս (չին. ՝ Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

«Չարը եւ թշնամութիւնը արդարութեամբ հատուցանէ՛ իսկ բարին ու լաւը՝ բարութեամբ»։

Պլատոն (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ). -

«Անարդարութեան ամենավատ տեսակը՝ ձեւացեալ արդարութիւնն է»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Դատաւորի մօտ երթալ, կը նշանակէ՝ արդարութեան երթալ… քանի որ դատաւորը պէտք է կենդանի արդարութիւնը ներկայացնէ»։ 

«Արդարութիւն եւ հաւասարութիւն ուզողները տկարներն են, մինչդեռ զօրաւորները նման բաներու մասին չեն մտածեր»։

Էպիկուրոս (յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ). -

«Արդարութեան ամենամեծ պտուղը՝ հոգիի խաղաղութիւնն է»։

«Արդարութիւնը, ինքնին գոյութիւն չունի, այլ ան հիմնուած է փոխադարձ պայմանագրի մը վրայ, որուն նպատակը՝ զիրար չվնասելն է»։  

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Արդարութեան հիմքը պարտաւորութեանց հաւատարմութիւնն է»։

«Անոնք, որոնք կ՚ուզեն իսկական փառքի հասնիլ, պէտք է կատարեն արդարութեան պարտաւորութիւնները»։

«Խիզախութիւնը ա՛յն առաքինութիւնն է, որ կանգնած է արդարութեան համար»։

Դանտէ Ալիգիերի (իտ. Dante Alighieri, 1265 – 1321 թ. ). -

«Աշխարհը ամենալաւն է, երբ հոն արդարութիւնը ամենազօրեղն է »։

Ֆ. Լա Ռոշֆուկօ (Franςois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

«Մարդոց մեծամասնութեան համար, արդարութեան սէրը, միայն վախն է՝ անարդարութիւն կրելու»։

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Արդարութիւնը առանց ուժի՝ անզօրութիւն է, իսկ ուժը առանց արդարութեան՝ բռնակալութիւն»։

Բ. Սպինոզա (հոլ. ՝ Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ). -

«Խաղաղութիւնը պատերազմի բացակայութիւնը չէ միայն։ Խաղաղութիւնը առաքինութիւն է, մտածելակերպ եւ հակում դէպի բարին, վստահութիւնը եւ արդարութիւնը»։

Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

«Ամէն պարագայի, աւելի լաւ պիտի ըլլար, երբ մէկը աւելի քիչ շնորհքին եւ նման առաքինութիւններուն ապաւինէր, բայց աւելի վճռականօրէն արդարութեան աջակցէր»։

«Երբ արդարութիւնը կ՚անյայտանայ, անարժէք կը դառնայ՝ մարդոց համար երկրի վրայ ապրիլը»։  

Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Արդարութիւնը ինծի կը յուշէ, որ մարդիկ հաւասար չեն»։

«Արդարութեան ճշմարիտ խօսքն է. - հաւասարը՝ հաւասարին, անհաւասարը՝ անհաւասարին … ասկէ կը հետեւի, որ անհաւասարը հաւասար պէտք չէ ընել»։ 

Ա. Այնշտայն (Albert Einstein, 1879 – 1955 թ. ). -

«Եթէ հարցը ճշմարտութեան ու արդարութեան կը վերաբերի, փոքր ու մեծ խնդիրներու միջեւ տարբերութիւն չըլլար»։

Անծանօթ. -

«Եթէ խաղաղութիւն կ՚ուզես, խնամէ՛ արդարութիւնը»։

Լատիներէն առածի բնագիրը՝ „Si vis pacem, cole institiam“։

Գերմանական ասացուածք. -

«Հոն, ուր բռնութիւնը կը տիրէ, արդարութիւնը ստրուկ է»։

 

 

 

 

 

 

ծ-09

Աստուածարդարացում

Theodicy

 

 

Ներածութիւն

Հայերէնով աստուածարդարացում եզրոյթը, բառացի թարգմանութիւնն է յունարէն theodikía եզրոյթին (theos = աստուած եւ díkê = արդարադատութիւն)։ Եզրոյթը (գերմ. ՝ Theodizee, ֆրնս. ՝ Théodicée, անգլ. ՝ Theodicy) կազմած է գերման նշանաւոր փիլիսոփայ Լայբնից (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ) եւ կ՚օգտագործուի եւրոպական զանազան լեզուներու մէջ։

«Աստուածարդարացում» եզրոյթի նշանակութիւնը լաւապէս ըմբռնելու եւ հասկացութիւնը բնութագրելու համար, հարկ է պատասխանել հետեւեալ հարցադրումին. -

Ինչպէ՞ս կարելի է համադրել՝ միապաշտական Աստուածը, որ ամենագէտ, ամենակարող ու ամենաբարի է եւ աշխարհի վրայ գոյութիւն ունեցող չարն [52] ու տառապանքը։

Աստուածարդարացումը կը փորձէ պատասխանել յիշեալ հարցադրումին, որ ինչպէ՞ս Աստուած կարող է գիտակցաբար թոյլատրել, չխափանել, չկանխել կամ չվերացնել ընդհանրապէս չարն ու յատկապէս մարդոց տառապանքն ու ցաւը, նկատի ունենալով որ ան ամենագէտ, ամենակարող ու ամենաբարի է։  

Փիլիսոփայական–տրամաբանական քննարկումով, 3-րդ դարուն, հռետոր–փիլիսոփայ եւ քրիստոնէական կրօնի ջերմ ջատագով Լակտանտիոս (լատ. ՝ Lactantius, 250 – 325 թ. ) կը պատճառաբանէ եւ այս նիւթը կը ներկայացնէ հետեւեալ տարբերակներով՝ 

Աստուած կ՚ուզէ «չարը» խափանել, բայց չի կրնար … ուրեմն Աստուած տկար է, ինչ որ չի համապատասխաներ Աստուծոյ էութեան։

Աստուած կրնայ «չարը» խափանել, բայց չ՚ուզեր … ուրեմն Աստուած անբարեացակամ է, ինչ որ չի համապատասխաներ Աստուծոյ էութեան։

Աստուած թէ՛ չ՚ուզեր «չարը» խափանել եւ թէ չի կրնար … ուրեմն ան թէ՛ տկար է եւ թէ անբարեացակամ, ուրեմն ան ամենակարող ու ամենաբարի Աստուած չէ։

Աստուած թէ՛ կ՚ուզէ եւ թէ կրնայ «չարը» խափանել … ինչ որ Աստուծոյ էութեան կը համապատասխանէ։ … ուրեմն՝ ուրկէ՞ ծագում առած է «չարը» եւ ինչո՞ւ չի յաղթայարուիր։

Փիլիսոփայական–տրամաբանական նշեալ քննարկումի որպէս արդիւնք, կը յայտնուի պարզ հակասութիւն մը, որ հետեւեալն է. - երբ մենք ընդունինք, որ միաժամանակ գոյութիւն ունին թէ՛ ամենագէտ, ամենակարող ու ամենաբարի Աստուածը եւ թէ «չարը»։

Եթէ նկատի առնենք Աստուածաշունչը, հոն կը տեսնենք, որ տառապանքի միջոցով Աստուած մարդոց իրեն մօտեցուցած է։ Այս իմաստով լաւագոյն օրինակը Յոբի (Hiob) պարագան է։ Յոբ, բազմաթիւ ցաւերու ու տառապանքի մէջէն անցնելէ ետք, տակաւին հարց կու տար՝

«Աստուծոյ ձեռքէն միայն բարիքը ընդունինք ու չարիքը չընդունի՞նք» (Hiob 2 / 10), ինչպէս նաեւ կ՚ըսէր՝

«…ականջովս լսած էի քու մասին, բայց հիմա աչքս կը տեսնէ քեզ» (Hiob 42 / 5)։ Կան նաեւ այլ օրինակներ՝

Գիրք Սաղմոսաց ( Psalms, 78/34 - 35 ). -

«Երբ կը սպաննէր զանոնք, զինք կը խնդրէին … ու կը յիշէին, որ Աստուած իրենց Վէմն է։»

Գիրք Առակաց (Proverbs, 3 / 11-12). -

«Որդեակ իմ, Տիրոջը խրատը մի՛ անարգեր ու անոր պատիժէն մի՛ յուսահատիր, վասնզի Տէրը իր սիրածը կը խրատէ ու կը յանդիմանէ (կը պատժէ)։»

Գիրք Առակաց (Proverbs, 16 / 4). -

«Տէրը ամէն բան իր նպատակին համար ստեղծեց, նաեւ ամբարիշտները (անաստուածները) չար օրուան համար։»

Մարգարէութիւն Եսայեայ ( Isaiah, 45 / 7 ). -

«Ես եմ Տէրը եւ ուրիշը չկայ՝ լոյսը հաստատողը ու խաւարը ստեղծողը, խաղաղութիւնը ընողը ու չարիքը ստեղծողը։ Այս ամէն բաները ընողը ես Տէրս եմ։»

Մարգարէութիւն Ամովսայ ( Amos, 3 / 6 ). -

«Միթէ քաղաքին մէջ չարիք մը կ՚ըլլա՞յ, եթէ Տէրը զանիկա ըրած չէ։»

Նոր Կտակարանին մէջ եւս կան նման օրինակներ, ուր կը հաստատուի, որ ամէն ինչ կը կատարուի ամենագէտ, ամենակարող ու ամենաբարի Աստուծոյ գիտութեամբ ու հրամանով ։ 

Բողոքականութեան հիմնադիր Մ. Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ) եւս կ՚արդարացնէր մարդոց ցաւն ու տառապանքը, որոնք մարդը վստահաբար պիտի առաջնորդեն դէպի՝ աղօթքն առ Աստուած եւ աստուածճանաչում (աստուածիմացութիւն)։ Լութերի համաձայն, ցաւէն ու տառապանքէն տկարացած ու թուլացած մարդն է, որ Աստուծոյ դիմելով եւ միայն անոր օժանդակութեամբ պիտի կարողանայ իր նեղութիւններուն տոկալ ու զանոնք յաղթայարել, աւարտին՝ զԱստուած փառաբանելու համար։ 

Արդ, ինչպէ՞ս կարելի է լուծել այս բաւական խրթին, գրեթէ անլուծելի թուացող հարցը։

Շատեր [53] կը մտածեն, որ աստուածարդարացման գլխաւոր հարցադրումը «ի սկզբանէ սխալ է» եւ զայն կը համարեն որպէս զուտ շահադիտական հարց, երբ մարդ ասդենական աշխարհէն, անդենական Աստուծոյ մասին եւ անոր հանդէպ, իր մարդկային հասկացութիւններով ու բառերով, եզրափակիչ արտայայտութիւններ կ՚արձակէ։

Այս տեսակէտի կողմնակից մտաւորականներ, բաւական խրթին այս հարցը շահադիտական (Speculative) մակարդակէն կը տեղափոխեն դէպի գոյապաշտական (Existential) մակարդակ։

Վերոյիշեալ գաղափարը կարելի է այլ խօսքով մը պարզաբանել՝ փոխանակ հարց տալու, որ «ինչպէ՞ս կարող է Աստուած թոյլատրել չարը», նոր հարցադրումով մը կարելի է ըսել՝ «ինչպէ՞ս կարող է մարդը դիմանալ չարին, ի տես իր վախճանականութեան»։

Այժմ տեսնենք թէ այս խրթին հարցը լուծելու ի՞նչ տարբեր միջոցներ կան եւ որքա՞ն համոզիչ կը թուին անոնք։

Լուծումներ 

Վերոյիշեալ աստուածարդարացման հարցի առնչութեամբ, եղած են լուծման բազմաթիւ ու բազմապիսի փորձեր,  որոնցմէ պիտի ներկայացուին միայն կարեւորները։

Չարը, որպէս ոչգոյ ու բարիի բացակայութիւն [54]

Քրիստոնէական աստուածաբանութիւնը եւ «եկեղեցւոյ հայրերը», սկզբնական շրջանին, խուսափելու համար նշուած գլխաւոր հարցադրման շատ տհաճ ու վնասակար փաստարկումներէն կամ հաստատելու համար աստուածարդարացում մը, չարը կը բնորոշեն որպէս «ոչգոյ», այսինքն՝ գոյութիւն չունեցող։

Չարի՝ որպէս «ոչգոյ» գաղափարը կը գտնենք նաեւ Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայութեան մօտ։ Արդարեւ, Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիր յոյն փիլիսոփայ Պլոտինոս (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ), ինչպէս նաեւ միջնադարեան սրբադասուած փիլիսոփայ–աստուածաբաններ Օգոստինոս Ե-րանելի (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) եւ Թ. Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ), կը հաստատեն, որ չարը ինքնին գոյութիւն չունի եւ նոյնինքն բարիին բացակայութիւնն է (լատ. ՝ privatio boni)։ Այլ խօսքով, չարը իմաստ կը ստանայ միայն բարիին հակադրուելով։

Օգոստինոս, բարիի եւ չարի համեմատութիւնը կը նմանցնէ լոյսի եւ շուքի համեմատութեան, ուր շուքը իմաստ կը ստանայ միայն լոյսին հակադրուելով ու լոյսի բացակայութեամբ։

Նաեւ պէտք է յիշել, որ Հինդուականութեան (Hinduism) համաձայն, չարը իրապէս գոյութիւն չունի (այսինքն՝ «ոչգոյ» է)։ Անոնք (հինդուականներ) չարը կը բնորոշեն, որպէս՝ «պարզապէս պատրանքային երեւոյթ»։

Վերոյիշեալ «Բարիի բացակայութեան տեսութիւնը», որպէս շատ յաջող գաղափար գրեթէ անվիճելի էր փիլիսոփայական եւ աստուածաբանական ոլորտներու մէջ, մինչեւ 17-րդ դար։ Անկէ ետք միայն, վերոյիշեալ տեսութիւնը ունեցաւ իր ընդդիմադիրները եւ «չարը», որպէս փորձնական (Empiric) բացայայտումներու վրայ հիմնուած փաստ, ուրոյն գոյութեան կարգավիճակ ստացաւ։

Լայբնիցեան լուծումը

Գերման նշանաւոր փիլիսոփայ Լայբնից, արդէն յիշեցինք այս յօդուածի սկիզբը, որպէս «աստուածարդարացում» եզրոյթի կազմողն ու առաջին օգտագործողը։ 17-րդ դարուն, աստուածարդարացման ոլորտին մէջ, ան կը պնդէր, որ Աստուծոյ ստեղծագործութիւնը կը կայանայ՝ տրամաբանական կարելի լաւագոյն աշխարհի մը վրայ, ուր չարը անհրաժեշտ մէկ մասը կը կազմէ, նոյնիսկ այս լաւագոյն կարելի աշխարհին։ Լայբնից կը պատճառաբանէր, որ՝

Ամենագէտ Աստուած, իր անսահման իմաստութեամբ կրցած է գտնել լաւագոյնը, բոլոր հնարաւոր աշխարհներէն։

Ամենաբարի Աստուած, իր անսահման բարութեամբ կրցած է ընտրել ամենաբարի աշխարհը։

Ամենակարող Աստուած, իր անսահման  ամենակարողութեամբ ստեղծած է ա՛յս աշխարհը։

Հետեւաբար, Աստուծոյ ստեղծած եւ գոյութիւն ունեցող ա՛յս աշխարհը, «բոլոր հնարաւոր աշխարհներէն լաւագոյնն» է, ուր չարի ու չարիքի իւրաքանչիւր ձեւ անհրաժեշտ ու բացատրելի է, երբ նկատի առնենք, որ ստեղծուած մարդը, իր վախճանականութեամբ անկատար է, եւ ունի իր ազատ կամքը։

Լայբնից տակաւին կը զանազանէր չարի 3 գլխաւոր տեսակներ. -

1) բնազանցական չարը,

2) բնականֆիզիկական չարը եւ

3) բարոյական չարը։

Հետագային, այլ փիլիսոփաներ, ինչպէս ֆրանսացի Վոլտէր (Voltaire, 1694 – 1778 թ. ), անգլիացիներ Դ. Հյում (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) եւ Բ. Ռասէլ (Bertrand Russell, 1872 – 1970 թ. ), ինչպէս նաեւ գերման Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) եւ ուրիշներ, ամբողջովին մերժեցին ու երբեմն նոյնիսկ հեգնեցին Լայբնիցի յիշեալ գաղափարը եւ ընդհանրապէս անոր աստուածարդարացումը ։

Առաջին ակնարկով իսկ, կարելի է յստակ դժուարութիւն տեսնել բոլորովին անորոշ «լաւագոյն աշխարհ» բառակապակցութեան իմաստին մէջ։ Ինչպէս իւրաքանչիւր ամենամեծ թիւի վրայ կարելի է, թիւ մը աւելցնելով, աւելի մեծը մտածել, նոյնպէս «լաւագոյն աշխարհ» հասկացութեան վրայ, կարելի է շատ աւելի լաւ աշխարհի մը մասին մտածել, օրինակ աշխարհ մը, առանց չարի ու տառապանքի, եւայլն…։

Քննադատելի այլ նիւթ մը կը նշէ նաեւ աւստրիացի ժամանակակից փիլիսոփայ Գերհարդ Շտրեմինգէր (Gerhard Streminger, *1952 թ. )։

Շտրեմինգէրի համաձայն, Լայբնիցի յիշեալ պատճառաբանութիւնը հաւանաբար հիմնուած է՝ Աստուծոյ ամենագիտութեան, ամենաբարութեան եւ ամենակարողութեան վրայ, արդարեւ 3 յատկանիշներ, որոնք դեռ պէտք է ապացուցուին՝ աստուածարդարացման ոլորտին մէջ։ Այլ խօսքով, Լայբնից, որպէս նախադրութիւն (Postulate) արդէն կ՚ընդունի, ինչ որ դեռ չէ փաստուած, առանց յիշելու այս հանգամանգը։

Հակադրութիւններու օգտագործման լուծումը

Գերման բարոյագէտ–փիլիսոփայ Ն. Հէօրստէր (Norbert Hoerster, *1937 թ. ) կը նկարագրէ լուծման ի՛ր տարբերակը. - Չարը իր «հակադրման ու լրացման» միջոցով «անփոխարինելի ներդրում ունեցաւ այս աշխարհի լաւագոյն ընդհանուր պատկերին մէջ»։ Ինչպէս «հակադրութիւններու համադրումով խօսքը կը գեղեցկանայ» [55], նոյնպէս աստուածային հմտութեամբ եւ բարիի ու չարի հակադրութիւններու օգտագործմամբ՝ յառաջացած է գեղեցկագոյն ու լաւագոյն աշխարհը։

Նաեւ լուծման այս տարբերակը կը բախի որոշ դժուարութեան, քանզի կարելի չէ «գեղեցիկ» եւ «բարի» հասկացութիւններու միջեւ յստակ համանմանութիւն մը տեսնել։

Այն պնդումը, որ «կատարելութիւնը տառապանքով կը բարձրանայ», խիստ արհամարհելի կը դառնայ, մանաւանդ երբ ընդհանրապէս տառապանքը (նաեւ անմեղ մանուկներու տառապանքը), որոշ չափ ու սահման անցնի։ Կրօնի մը վերջնական սկզբունքը պէտք է լոկ բարոյագիտական հիմք ունենայ եւ ոչ թէ՝ գեղագիտական։ [56]

Իսկ այն վիճելի գաղափարին պնդումը, որ «տառապանքը անհրաժեշտ ու անփոխարինելի է՝ Բարին գիտակցելու համար», կարելի է պարզապէս պատճառաբանել, որ ամենագէտ, ամենակարող ու ամենաբարի Աստուած կրնար մարդը ստեղծել այնպէս, որ առանց «չարը» իմանալու ան կարենար «Բարին» գնահատել։ Այլ խօսքով, անհրաժեշտ պայման մը չէ «Չարը» իմանալ, «Բարին» գնահատելու համար։

Ընդհանուր զարգացման լուծումներ

Ընդհանուր զարգացման լուծումները նկատի կ՚առնէ թէ՛ մարդկային ընդհանուր զարգացման եւ թէ աշխարի բարեշրջական զարգացման բոլոր հարցերը։

Այս իմաստով օրինակներ են. - «Իրենէական լուծումը», «Հեգէլի լուծումը» եւ «անաւարտ ստեղծագործութեան լուծումը»։

Իրենէական լուծումը

Բրիտանացի աստուածաբան–փիլիսոփայ Ջ. Հիք (John Hick, 1922 – 2012 թ. ) մշակած է աստուածարդարացման եղանակ մը, զոր կոչած է 2-րդ դարու եկեղեցւոյ հայրերէն Իրենէոսի (Irenaeus, 135 – 200 թ. ) անունով։

Հիքի համաձայն, չարն ու չարիքը, ցաւն ու տառապանքը կրնան անհրաժեշտ ըլլալ մարդու հոգեւոր զարգացման համար, իսկ մարդկային կամքի ա-զատութիւնը հնարաւորութիւն կու տայ մարդու բարոյականութեան զարգացման։ Նաեւ աստուածարդարացման այս տեսակէտը ունի իր դժուարութիւնները։ Արդէն անդրադարձանք այն գաղափարին, որ ծայրայեղ տառապանքը (նաեւ անմեղ մանուկներու տառապանքը), չեն նպաստեր որեւէ յառաջդիմութեան ու զարգացման։

Հեգէլի լուծումը

Գերման գաղափարապաշտ (Idealism) փիլիսոփայական ուղղութեան հռչակաւոր ներկայացուցիչ, փիլիսոփայ Հեգէլ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831 թ. ) կը պնդէր, որ չարը եւ տառապանքը պատմութեան զարգացման մէջ կը ծառայեն, որպէս անհրաժեշտ անցումային փուլ, ուր Հեգէլի իսկ բառերով՝ «աստուածային նախախնամութիւն մը, աշխարհի բացարձակ ու բանական վերջնանպատակը կ՚իրականացնէ»։

Հեգէլ իր բոլոր մեկնաբանութիւններուն համար կ՚օգտագործէ ՝ «ճշմարիտ աստուածարդարացումը պատմութեան մէջ» բառակապակցութիւնը, որ ինքնին յստակ բնութագրութիւն մը չունի։ [57] 

Անաւարտ ստեղծագործութեան լուծումը

Գերման նշանաւոր աստուածաբան Բերգէր (Klaus Berger, 1940 – 2020 թ. ) կ՚ենթադրէր, որ Աստուծոյ կողմէ աշխարհի ստեղծագործութիւնը դեռ չէ աւարտած եւ ան ընթացքի ու զարգացման մէջ է։

Բերգէրի համաձայն, երբ Աստուած սկսաւ իր ստեղծագործութեան, չարը եւ քաոսը արդէն կային։ Աստուած ստեղծելով աշխարհը, թէեւ (որոշ չափով) ետ մղեց չարն ու քաոսը, բայց անոնք դեռ առկայ են եւ դեռ վտանգ կը սպառնան, մանաւանդ՝ երբ Աստուծոյ ներկայութիւնը նուազի։ Այս իմաստով, Աստուածաշունչն ու Քրիստոնէութիւնը երբեք նպատակ չեն ունեցած չարի ու քաոսի ծագման մասին պատասխան տալ, այլ Աստուած ինքնին կը նկատուի այդ չարէն ու քաոսէն փրկութիւնը։

Բերգէրի համաձայն, Աստուած երբեք դաժան չէ։ Աշխարհի վրայ եթէ չարիք մը կամ աղէտ մը պատահի (օրինակ երկրաշարժի, մրրիկի, փոթորիկի, հրաբուխի կամ ցունամիի պատճառներով…), ասիկա ցոյց կու տայ աստուածային ստեղծագործութեան ինքնավարութիւնը կամ ինքնօրինութիւնը (Autonomy)։ Այլ խօսքով, վերոյիշեալ աղէտներու (որպէս չարիք) իսկական պատճառը պէտք է փնտռել բնութեան օրէնքներուն (գերմ. ՝ Naturgesetz, անգլ. ՝ Natural Law) մէջ։

Աստուածարդարացման որպէս տեսակէտ, անաւարտ ստեղծագործութեան այս լուծումով, սակայն, բոլորովին հարցական ու կասկածելի կը դառնայ Աս-տուծոյ ամենակարողութիւնը, որպէս հիմնական սկզբունք։ Ասիկա նաեւ կը նշանակէ, որ Աստուծոյ կողմէ տրուած կատարեալ ստեղծագործութեան ու արքայութեան խոստումները տակաւին չեն իրագործուած ու ամբողջովին չեն յարգուած։

Հարցի անլուծելիութիւնը

Զուիցերիացի բողոքական ժամանակակից աստուածաբան եւ նշանաւոր բարեկարգիչ Կառլ Բարթ (Karl Barth, 1886 – 1968 թ. ), աստուածարդարացման (Theodicy) հարցը կը նկատէ անլուծելի եւ իր տեսակէտով, մարդիկ իրաւունք չունին զԱստուած մեղադրելու։

Նոյնինքն Բարթի բառերով՝ Չարը «անհնարին հնարաւորութիւնն է» [58] ։ 

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant) աստուածարդարացումը կը հասկնայ, որպէս աշխարհի սկզբնապատճառը հանդիսացող գերագոյն իմաստութեան (Աստուծոյ) արդարացումը, ընդդէմ այն արդար մեղադրանքին, որ բանականութիւնը կը բարձրացնէ անոր (գերագոյն իմաստութեան, որ է ինքը՝ Աստուած) դէմ»։ Կանտ եւս կը թեքի դէպի այս հարցի անլուծելիութեան։ Կանտի համաձայն, բոլոր աստուածարդարացման փիլիսոփայական փորձերը ընդմիշտ ձախողութեան դատապարտուած են, որովհետեւ մարդկային բանականութիւնը շատ սահմանափակ է եւ երբեք չի կրնար թափանցել բնազանցական մտահայեցողութեան մէջ։

Աստուածարդարացման հարցի անլուծելիութեան հարցով, նոյնանման տեսակէտներ ունին նաեւ ժամանակակից բազմաթիւ աստուածաբաններ։ Ազնիւ ու յոյժ նախանձախնդիր աստուածաբանութիւնը պէտք է ընդունի, որ ցաւի ու տառապանքի իմաստի հարցը կարելի չէ առնչել Աստուծոյ հետ եւ յստակ պատասխան մը չի կրնար ունենալ։ Հակառակ այս իրողութեան, եթէ փորձուի աստուածարդարացման պատասխան մը գտնել, կրնան միայն «ցնորական ցոլացումներ» յառաջանալ [59] ։

Ուրեմն աստուածարդարացման հարցը կը մնայ անլուծելի, որմէ Աստուծոյ գոյութեան մասին կրնան որոշ կասկածներ յառաջանալ։

Հաւատք՝ փոխան բանական լուծումի

Զուիցերիացի կաթոլիկ աստուածաբան Հ. Կիւնգ (Hans Küng, 1928 – 2021 թ. ) այս հարցի հանդէպ այն տեսակէտը կը պաշտպանէ, որ մարդ արարածը տառապանքով կը ծնի եւ կ՚ապրի, թէ ինչո՞ւ այսպէս է եւ ինչո՞ւ առանց տառապանքի կեանք մը աւելի իմաստալի չէ, կարելի չէ բանականութեամբ բացատրել եւ լուծում մը գտնել… ասոր փոխարէն մարդ Աստուծոյ հանդէպ վստահութիւն եւ հաւատք պէտք է ունենայ։ Հակառակ «չարի ու տառապանքի հարցերը բացայայտելու իր անկարողութեան», Աստուծոյ հանդէպ անվերապահ ու լիակատար հաւատքի ու վստահութեան մէջ, «տառապող ու յուսահատ մարդը» պիտի գտնէ իր վերջնական հանգստութիւնը։

Այսպիսով, թէեւ տառապանքը չի բացատրուիր, սակայն մխիթարութեամբ կարելի է զայն տանելի դարձնել։ [60]  

Աստուծոյ հանդէպ հաւատքի ու վստահութեան այս տէսակէտը, սակայն, փոխանակ լուծելու աստուածարդարացման հարցը, այսինքն երկու պնդումներու միջեւ եղած տրամաբանական հակասութեան խնդիրը, ան կը ներկայացնէ Աստուծոյ եւ իր հաւատացեալին միջեւ եղող փոխյարաբերութեան հարցը, որ պէտք է հիմնուի հաւատքի ու վստահութեան վրայ։

Գերման ժամանակակից աստուածաբան–փիլիսոփայ Ա. Կրայնէր (Armin Kreiner, *1954 թ. ) եւ ուրիշներ հակոտնեայ տեսակէտ մը կը պաշտպանեն։ Անոնց համաձայն,  անհեթեթ է այն գաղափարը, որ մարդոց համար «աւելի լաւ է հրաժարիլ՝ բանական վերահսկողութենէն եւ անոր փոխարէնը վստահիլ՝ աստուածային յայտնութեան»։ Կրայնէր, իր գլխաւոր երկին մէջ տակաւին կ՚եզրակացնէ, որ «պատասխանատուութեան բանական չափանիշերէն գիտակից հրաժարումը, չի սրբացներ հաւատքի հնազանդութիւնը, այլ զայն կ՚անարգէ, որպէս կոյր խաւարամտութիւն [61] (Obscurantism)»։ [62]

Եզրակացութիւններ 

  Աստուածարդարացման (Theodicy) վերոյիշեալ լուծումները քննարկելէ ու քննադատելէ ետք (Կանտի «քննել եւ դատել» իմաստով), կարելի է անոնցմէ որոշ եզրակացութիւններ բացայայտել, մանաւանդ վերանայիլ աստուածային գլխաւոր յատկանիշներէն երեքը, Աստուծոյ ամենագէտ (ամենաիմաստուն), ամենակարող (ամենազօր, ամենակալ) ու ամենաբարի ըլլալը։

Աստուածարդարացման ձախողութեան ու հարցի անլուծելիութեան պարագային, կը յառաջանայ անաստուածութեան եզրակացութիւնը, հարցական դարձնելով Աստուծոյ գոյութիւնը։ Այս գաղափարը աւելի տարածուեցաւ 18- րդ դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ։  

Ամենագէտ Աստուած

Աստուծոյ ամենագիտութիւնը (լատ. ՝ omniscientia, անգլ. ՝ Omniscience, գերմ. ՝ Allwissenheit ), ն շուած է Աստուածաշունչի Հին եւ Նոր Կտակարաններուն մէջ, բազմաթիւ օրինակներով, որոնցմէ կը յիշենք քանի մը հատ՝

Մարգարէութիւն Յոբի (Hiob, 31 / 4). - «Միթէ Անիկա իմ ճամբաներս չի՞ տեսներ, ու ամէն քայլերս չի՞ համրեր»։

Մարգարէութիւն Եսայեայ (Jesaia, 42 / 9). - «Ահա, ինչ որ ես նախապէս հռչակեցի՝ եղաւ, ու ես նորերը կը հռչակեմ, նախքան անոնց յայտնուիլը, ու ես ձեզի կ՚իմացնեմ»:

Մարգարէութիւն Դանիէլի (Daniel, 2 /22). - «Խորունկ ու ծածկուած բաները ինք կը յայտնէ, մութի մէջ եղածը գիտէ, ու լոյսը անոր քով կը բնակի»։

Մատթէոսի եւ Ղուկասի Աւետարաններ (Matthew, 10 / 30, Luke, 12 / 7). - «Գալով ձեզի, ձեր գլխուն իւրաքանչիւր մազն իսկ համրուած է»։

Եբրայեցիներու նամակէն ( Hebrew, 4 / 13 ). -

«… Եւ չկայ արարած մը, որ Աստուծոյ տեսողութենէն վրիպի։ Անիկա պարզ ու յստակ կը տեսնէ ամէն ինչ, իրենց ամբողջ մերկութեամբ»։

Ճանաչականութեան [ծ-33] (Gnosticism) համաձայն, մարդը նախատեսուած է, որպէս Աստուծոյ հետ կատարեալ փոխյարաբերութիւններու ատակ արարած մը։ Սկզբնական մեղքը (Original Sinn), սակայն, Աստուծոյ ստեղծագործութեան յառաջընթացը անկատար դարձնելով, խաթարած է նաեւ Աստուծոյ եւ մարդու փոխյարաբերութիւնները։ Այս բոլորովին նոր իրավիճակին մէջ, մարդը բնականաբար կը տառապի։ Սկզբնական մեղքի հետեւանքով, մարդու եւ Աստուծոյ փոխյարաբերութիւնները կը խաթարուին (ինչպէս նշեցինք) եւ մարդը կը ստանայ մեղքին մէջ ապրելու ազատութիւնը։  

Այս իմաստով, Աստուծոյ ամենագէտ ըլլալը եթէ մէկ կողմէն կը դառնայ բացարձակ արդարութեան մը աստուածային պատգամը (թէ՛ ասդենականի եւ թէ անդենականի մէջ), միւս կողմէն, սակայն, ան բոլորովին յարաբերական կը դառնայ։

Ամենակարող Աստուած

Աստուծոյ ամենակարողութիւնը (լատ. ՝ omnipotentia, անգլ. ՝ Omnipotence, Almightiness, գերմ. ՝ Allmacht ) եւս ն շուած է Աստուածաշունչի Հին եւ Նոր Կտակարաններուն մէջ, բազմաթիւ օրինակներով, որոնցմէ կը յիշենք քանի մը հատ՝

Ա. Մնացորդաց (1. Chronicle, 29 / 12). -

«… Հարստութիւնը ու փառքը քեզմէ է, ու ամԷնուն իշխողը դուն ես, եւ զօրութիւնը ու կարողութիւնը քու ձեռքիդ մէջ է…»։ 

Մարգարէութիւն Երեմիա (Jeremia, 32 / 17). -

«Ո՜հ Տէր, ահա դուն քու մեծ զօրութիւնովդ երկինքը ու երկիրը ստեղծեցիր. բնաւ բան մը քեզի համար դժուար չէ»։

Մարգարէութիւն Դանիէլի (Daniel, 2 / 20). -

«… վասնզի իմաստութիւնն ու զօրութիւնը անորն են։ Եւ ատեններն ու ժամանակները փոխողը, թագաւորներ վերցնողն ու դնողը անիկա է…»։

Հռոմայեցիներու նամակէն (Romans, 1 / 20). -

«Արդարեւ, աշխարհի ստեղծումէն ի վեր, ստեղծագործութեան ընդմէջէն, կ՚իմացուին ու կը տեսնուին Աստուծոյ աներեւոյթ յատկանիշները, այսինքն՝ մշտնջենական զօրութիւնը եւ անոր աստուածութիւնը»։

Նայեւ Աստուծոյ ամենակարողութիւնը (ամենազօրութիւնը) յարաբերական կը դարձնեն երկապաշտական (Dualism) աշխարհայացք ունեցող բոլոր ուղղութիւնները [63], ինչպէս նաեւ հետեւեալ այլ պատճառները. -

Մարդոց կամքի ազատութիւնը

Եթէ Աստուած մարդոց կամքի ազատութիւն (Free Will) շնորհած է, որ անոնք ընտրութեան կարելիութիւն ունենան եւ իրենց պատասխանատուութեան տակ, ինչ որ ուզեն, ընեն… ասիկա, սակայն, Աստուծոյ ամենակարողութիւնը յարաբերական կը դարձնէ։

Անգլիացի մաթեմատիկոս ու փիլիսոփայ Բ. Ռասէլ (Bertrand Russell, 1872 – 1970 թ. ), իր Աստուածիմաստութեան առնչուած «Ինչո՞ւ ես քրիստոնեայ մը չեմ» (անգլ. բնագիր՝ „Why I am not a Christian?“) երկին մէջ կ՚ենթադրէ, որ եթէ նախապէս Աստուած իմանար թէ մարդիկ իրենց կամքի ազատութեամբ ի՜նչ մեղքեր պիտի գործեն, նմանօրինակ մարդու կերպարի ստեղծման համար ու անոր արարքներու բոլոր հետեւանքներուն համար, արդեօք Աստուած ինքզինք պատասխանատու պիտի նկատէ՞ր։ [64]

Աւստրալիացի բարոյագէտ փիլիսոփայ Ջ. Լ. Մաքի (John Leslie Mackie, 1917 – 1981 թ. ), իր աստուածիմաստութեան առնչուած «Աստուածականութեան հրաշքը» ( անգլ. բնագիր՝ The Miracle of Theism ) երկին մէջ կ՚եզրակացնէ, որ եթէ մարդիկ, առանց արտաքին հանգամանքներու միջամտութեան, ընտրելու ու որոշելու սեփական, ամբողջական ազատութիւնը ունենային, այն ատեն անկարելի պիտի ըլլար գիտնալ, թէ անոնք ո՞ր տարբերակը պիտի ընտրէին կամ ի՞նչ որոշէին։ Այս իմաստով, ոչ ոք, նոյնիսկ ամենակարող ու ամենագէտ Աստուած պիտի չկարենար գիտնալ, թէ մարդիկ իրենց ազատութիւնը ինչպէ՞ս պիտի օգտագործէին։ Եթէ այդպէս է, բայց Աստուած գոնէ պէտք է իմանար, թէ մարդիկ ատակ են ի՞նչ կամ ինչե՜ր ընելու…։ Մաքիի համաձայն, Աստուած մարդը ստեղծելով ու անոր ազատութիւն շնորհելով, նաեւ ա՛յն վտանգը յանձն առաւ, որ մարդը կրնայ չար ըլլալ ու չարութիւնը ընտրել իր որոշումներուն համար։ [65] 

Աստուած բարի է, բայց ոչ ամենակարող

Երբ բարի ու լաւ մարդիկ չարութեան կը հանդիպին, ցաւ ու տառապանք կը զգան, կրնաս եզրակացնել, որ թէեւ Աստուած կրնայ բարի ըլլալ, բայց ամենակարող չէ։ Մարդ կրնայ զայրանալ եւ հարց տալ թէ «ինչո՞ւ չարութիւնը ինծի հանդիպեցաւ» կամ «ինչո՞ւ Աստուած թոյլ կու տայ, որ չարութիւնը գործէ»։ Այլ օրինակ մըն է 1915 թուականի Հայկական Ցեղասպանութիւնը եւ պատմութեան մէջ յիշուած այլեւայլ չար ու վատ բոլոր պատահարները, պատերազմները եւ աղէտները։

Վերոյիշեալ գաղափարը հետեւեալ հարցադրումը կը յառաջացնէ՝ «եթէ այդ չարութիւնը կամ այդ աղէտը ինծի հանդիպած է, այժմ ո՞վ կրնայ ինծի օգնել»։ Փիլիսոփայ Հանս Եոնասի (Hans Jonas, 1903 – 1993 թ. ) պատասխանը շատ յստակ է. -    

Աստուծոյ ամենակարողութիւնը կասկածելի ըլլալով, հարկ է որ Աստուծոյ այդ յատկանիշէն հրաժարուի։ Այլ խօսքով, Եոնաս կ՚առաջարկէ, որ մենք Աստուծոյ գաղափարը ընդունինք այնպէս, որ ան հրաժարած է աշխարհի իրադարձութիւններուն միջամտելէն եւ հեռացած է մարդոցմէն։ 

Աստուած հեռացած է մարդոցմէն

Հ. Եոնասի վերոյիշեալ գաղափարը («Աստուած հեռացած է մարդոցմէն»), գերման գրող եւ բողոքական քարոզիչ Վ. Բուշ [66] (Wilhelm Busch, 1897 – 1966 թ. ), տարբեր տեսանկիւնէն կը դիտէ։ Բուշի համաձայն, մանաւանդ արեւմտեան երկիրներու մէջ տարածուած աշխարհիկացումը (Seculariza-tion) պատճառ դարձաւ, որ մարդիկ իրենք հեռանան Աստուծմէ, անոր պատուիրաններէն ու ընդհանրապէս կրօնական հաւատքէն։ Աստուած կը յարգէ մարդոց այս որոշումը եւ մասամբ, բայց ոչ ամբողջութեամբ, ետ կը քաշուի մարդոցմէն։ Աստուած գիտէ սակայն, որ մարդը ատակ է սորվելու եւ օր մը գիտակցելու է, որ ինք Աստուծոյ օգնութեան կարիքը ունի, որու հիման վրայ, ան, աւելի խորաթափանց հասկացողութեամբ՝ նոր որոշում պիտի կայացնէ։ 

Ամենաբարի Աստուած

Աստուծոյ «ամենաբարութիւնը» (լատ. ՝ omnis bonitas, անգլ. ՝ All- Goodness, All-bountifulness, գերմ. ՝ Allgüte ) եւս ն շուած է Աստուածաշունչի Հին եւ Նոր Կտակարաններուն մէջ, բազմաթիւ օրինակներով, որոնցմէ կը յիշենք քանի մը հատ՝

Գիրք Ծննդոց (Genesis, 1/4). -

«… Եւ Աստուած տեսաւ լոյսը, որ բարի է, ու Աստուած լոյսը խաւարէն (չարէն) զատեց»։

Ա. Մնացորդաց (1. Chronicle, 16/34). -

«… Գոհացէք Տիրոջմէն, վասնզի ան բարի է ու անոր ողորմութիւնը՝ յաւիտեան»։

Գիրք Սաղմոսաց (Psalms, 145/7). -

«Քու մեծ բարերարութեանդ յիշատակը պիտի հրատարակեն եւ քու արդարութիւնովդ պիտի ցնծան»։

Պօղոս առաքեալի հռոմայեցիներու նամակէն (Romans, 2/4). -

«Կամ կ՚արհամարհե՞ս անոր ամենաբարութիւնը, ներողամտութիւնն ու համբերատարութիւնը, երբ գիտես որ Աստուծոյ բարութիւնն է որ քեզ ապաշխարութեան կը բերէ»։    

Աստուծոյ ամենաբարութիւնը, սակայն, կը տարբերի բարութեան մասին մարդկային հասկացութիւններէն։ Աստուածաշունչի Հին ու Նոր Կտակարաններուն մէջ եւս կը նշուի այս գաղափարը։

Մարգարէութիւն Եսայեայ (Jesaia, 55/8). -

«Իմ խորհուրդները (մտքերը) ձեր խորհուրդները (մտքերը) չեն, եւ ձեր ճանապարհները իմ ճանապարհները չեն»։

Հռոմայեցիներու նամակէն (Romans, 11/33). -

«Որքա՜ն անքննելի են անոր վճիռները (դատաստանները), եւ անզննելի են անոր ճանապարհները»։

Այս իմաստով, գերման ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ Նորբերտ Հէօրստէր (Norbert Hoerster, *1937 թ. ) կը պնդէ, որ «Աստուծոյ ամենաբարութիւնը կարելի չէ մարդկային հասկացութիւններով ըմբռնել», որովհետեւ «ամենաբարութեան» մարդկային հասկացութիւնը կամ յղացքը, Աստուծոյ ամենաբարութիւնը կը բնութագրեն միայն անկատար ու անբաւարար կերպով եւ երբեմն սխալական յատկանիշներով։ Այլ խօսքով, աստուածարդարացման հարցը պարզապէս հետեւանքն է՝ թերի մարդկային հասկացութիւններուն ու մեկնաբանութիւններուն։

Այնուամենայնիւ, այս իմաստով եւս Աստուծոյ ամենաբարի ըլլալը յարաբերական կը դառնայ։

 

Ներկայացնելէ ետք աստուածարդարացման ( Theodicy ) բնութագրութիւնը, որոշ մանրամասնութեամբ հարցի լուծման կարեւոր տարբերակները եւ անոնց մասին եզրակացութիւնները, որպէս վերջաբան կարելի է յիշել գերման փիլիսոփայ Կանտի տարբերակը, որ հարցի անլուծելիութեան կը թեքի։ Կանտի համաձայն, բոլոր աստուածարդարացման փիլիսոփայական փորձերը դատապարտուած են ընդմիշտ ձախողութեան, որովհետեւ մարդկային բանականութիւնը շատ սահմանափակ է եւ երբեք չի կրնար թափանցել բնազանցական մտահայեցողութեան մէջ։

 

 

 

 

ծ-10

Արեւելեան Կրօնափիլիսոփայութիւն

Eastern Religionsphylosophy

 

 

Արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան ( Մաս-7 ) առնչուած կարեւորագոյն ծանօթագրութիւնները հաւաքուած են այստեղ։ Անոնք, առաւել կամ նուազ չափով կապուած են իրարու։

Իւրաքանչիւր անհատ, ունի իր անձնական դհարման (իր օրէնքներով ու պարտաւորութիւններով), որմէ կը յառաջանայ դարձեալ անձնական կարման (իր լաւ կամ վատ արարքներով)։ Անձնական կարմային համաձայն անհատի մահէն ետք տեղի կ՚ունենայ հոգիի վերամարմնաւորումը եւ սամսարան (որ ծ նունդի եւ մահուան յարատեւ ու տառապալի շրջանառութիւնն է)։ Մարդու նպատակն է ձերբազատուիլ նշեալ սամսարայէն, որ կարելի է միայն շատ լաւ կարմայի պարագային, այնուհետեւ հոգին արժանի պիտի ըլլայ մոկշային կամ նիրվանային (որ կը պարգեւէ՝ կատարեալ գոհունակութիւն, գերագոյն բերկրանք ու յաւիտենական երանութիւն)։ Հնդկական կրօնափիլիսոփայութեան գործնական ոլորտին մաս կը կազմեն, եոգայի, մանտրայի, սուտրայի, տանտրայի, ինչպէս նաեւ մտավերացման (Meditation) վարժութիւնները։  

Ստորեւ այբբենական շարքով կը ներկայացուին արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան առնչուած յիշեալ 10 հասկացութիւնները։

Դհարմա – Dha rma

Դհարմա (Dha rma) սանսկրիտ եզրոյթը, հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններուն մէջ տարբեր իմաստներ ունեցող հասկացութիւն մըն է, որ կը բովանդակէ՝ օրէնքը եւ իրաւական, բարոյական ու կրօնական պարտաւորութիւնները։ Իսկ «դհարմայի» (Dharma) հականիշ հասկացութիւնը, սանսկրիտ «ադհարմա» (Adharma) եզրոյթն է, որ կը համախմբէ ժխտական յատկանիշները, մոլութիւնները եւ սխալ վարուելակերպը։

Հնդկաստանի բոլոր կրօնափիլիսոփայութիւններուն համար, սակայն, չկայ մէկ օրինագիրք, որ բոլորին կողմէ ընդունուած ըլլայ, այս պատճառով ալ Դհարմայի տարբեր իմաստներ կան՝ Հինդուականութեան, Ջայինականութեան եւ Բուդդայականութեան մէջ։         

Հինդուականութեան համաձայն, դհարման հինդու բարոյագիտութեան հիմքն է, որ կ՚որոշէ մարդու ապրելակերպը, այլ խօսքով՝ անհատական սովորութիւնները, կրօնական արարողութիւնները, ընտանեկան ու ընկերային յարաբերութիւնները։ Դհարմայի կատարեալ իրականացումէն կախեալ է անհատական կարման (սնսկ. ՝ Karma), որ անհատի մը ապրելակերպին, մտածելակերպին ու վարուելակերպին արդիւնքն է։

Հինդուդհարման (Hindu-dharma) երկու մասերէ բաղկացած է. -

ա) Տիեզերական համակարգը, որուն մաս կը կազմեն թէ՛ բնութեան օրէնքները եւ թէ վեդայական սուրբ գրութիւնները կամ իմաստութիւնները, եւ

բ)         Մարդկային համակարգը, որուն մաս կը կազմեն  ընկերային կարգն ու կանոնը, ինչպէս նաեւ անհատական պարտաւորութիւններն ու պատասխանատուութիւնները, որոնք առնչուած են կեանքի չորս փուլերուն հետ։ Իսկ կեանքի չորս փուլերը կամ հանգրուաններն են. -

Brahmacharya, կեանքի առաջին փուլը, որպէս աշակերտ եւ ուսանող,

Grhastha, կեանքի երկրորդ փուլը, որպէս ամուսնացած տանուտէր,

Vanaprastha, կեանքի երրորդ փուլը, որպէս մեկուսի անտառաբնակ եւ

Samnyasa, կեանքի չորրորդ փուլը, որպէս կեանքէն քաշուած ու մոկշային կամ նիրվանային հասնելու նուիրուած անհատ։

Ջաինականութեան համաձայն, ջաինդհարման (Jain-dharma), կը ներկայանայ, որպէս ջաինբարոյագիտութիւն, հիմնական 5 սկզբունքներով կամ ուխտերով, որոնք կ՚արգիլեն. -

1) բռնութիւնն ու սպանութիւնը,   2) ստախօսութիւնը,   3) գողութիւնը,  

4) ագահութիւնը   եւ   5) անբարոյական յարաբերութիւնը։

Բուդդայականութեան համաձայն, բուդդադհարման (buddha-dharma) նոյնինքն Բուդդայի ա՛յն սուրբ ուսմունքն է, որ կը բովանդակէ հիմնական «չորս վեհ ճշմարտութիւնները» եւ նիրվանային հասնելու գործնական «ութնապատիկ վեհ ուղին» ։ Ասոնց կողքին, դհարման մաս կը կազմէ նաեւ « 3 գոհարներուն» (Բուդդա, Դհարմա եւ Սանգհա), որոնք որպէս ապաստան կը յիշուին՝ նախ մտավերացման (Meditation) ատեն ապա մաս կը կազմեն բուդդայական «հաւատամք»ին, երբ 3 անգամ կը կրկնուին վերո յիշեալ « 3 գոհարները». - ապաստանիմ՝ Բուդդային— ապաստանիմ Դհարմային— եւ ապաստանիմ Սանգհային—։

Սանսկրիտ Սանգհա = Sangha եզր ոյթ ը կը նշանակէ «զարթնումի հասած մարդոց հաւաքականը»։  

Փիլիսոփայական տեսանկիւնէն, դհարմանները (dharma), ա՛յն հիմնական ու աննիւթական տարրերը եւ վերացական յատկութիւններն են, որոնցմով կը կազմուին մարդկային գոյութեան ու փորձառութեան շարունակական իրականութիւնները։ Դհարման կը յառաջանայ իրմէ առաջ գոյութիւն ունեցող դհարմաներէն, ինքն ալ իր կարգին անհետանալով նոր դհարմաներ կը յառաջացնէ։ Դհարմայով կը բացատրուին աշխարհի վրայ յառաջացող ու անցնող (անհետացող) շարունակական փոփոխութիւնները։

Դհարմայի (dharma) հետ անմիջական կապ ունի սուտրա ( Sûtra ) եզր ոյթ ը, ինչպէս պիտի տեսնենք։

Եոգ ա – Yoga

Եոգա սանսկրիտերէն եզրոյթը յ առաջացած է „Yuj“ (եուջ) = «լծել» բայէն, ինչպէս կենդանին կը լծեն կառքին, նոյնպէս՝ հոգին (սնսկ. ՝ Chitta - Չիթա ) կը լծուի մարմնին ։ Եոգա կը նշանակէ նաեւ «ամբողջացում» կամ «միութիւն», երբ հոգին ու մարմինը միանալով ամբողջութիւն մը կը կազմեն։ Եոգայի վարպետը կը կոչուի եոգի (Yogi)։  

Հնդկական կրօնափիլիսոփայութեան ոլորտի մէջ (գլխաւորաբար Հինդուականութեան, Ջայինականութեան, ու Բուդդայականութեան), եոգան ծանօթ է, որպէս ուսմունք եւ վարժութիւն, որ սկզբնական իր վիճակին մէջ, ծագում առած է վեդայական ուշ ժամանակաշրջանին (մօտ. 700 մ. թ. ա. ), երբ կը յայտնուէին հնդկական Ուպանիշադ (սնսկ. ՝ upanishad) կրօնափիլիսոփայական գրութիւնները, ինչպէս նաեւ ստեղծագործութեան (Creation) եւ վերամարմնաւորման (Reincarnation) ուսմունքները։

Եոգայի ուսմունքը կը յիշատակուի հնդկական հնադարեան պատմական գրութիւններուն մէջ։ Հետագային, հնդիկ կրօնափիլիսոփայ Պատանջալի (Pa-tanjali), իր «Եոգա-Սուտրա» (Yoga- Sûtra) քառահատոր երկին մէջ կը հաւաքէ եոգայի ամբողջական փիլիսոփայութիւնը եւ անոր 194 սուտրաները։ 

Եոգան, միաժամանակ կը բովանդակէ՝ մարմնական ու հոգեկան վարժութիւններ, ինչպէս նաեւ մտային խոր կեդրոնացում՝ աշխարհի բազմաթիւ երեւոյթներու ետին գտնուող միութեան գաղափարին վրայ ու ներհայեցողական (Intuitive) գիտութեան վրայ։ Առկայ են եոգայի ամբողջական 9 դրութիւններ (System) կամ ուղիներ, որոնցմէ չորսը գլխաւորներն են, իսկ հինգը՝ լրացուցիչ։

Դասական եոգայի 4 գլխաւոր ուղիներն են. -

Raja Yoga,  որ ութնամասնեայ, մտավերացական (Meditative) ուղիի եոգան է (կը կոչուի նաեւ Ashtanga Yoga, սանսկրիտ՝ Ashta = 8 եւ  Anga = մաս),

Jnana Yoga, որ գիտութեան իմացական ուղիի եոգան է,

Karma Yoga, որ արարքի ու անձնուրաց վարմունքի եոգան է,

Bhakti Yoga,  որ նախասիրուած աստուծոյ պաշտամունքի եոգան է։  

Եոգայի գլխաւոր նպատակները՝ հոգիի կաշկանդումներէն ազատագրումն, ճշմարտութեան ճանաչումն ու ինքնակատարելագործումն են։ Ասոնց համար, սակայն, հարկաւոր են անձնական որոշ զոհողութիւններ, ինչպէս՝ ժուժկալ, չափաւոր եւ խստակեաց (ստախօսութենէ, ագահութենէ ու տարփանքներէ հեռու) բարոյական կեանք մը։ Ինչպէս մտավերացման (Meditation) ընթացքին, նաեւ հոս, անհատը պէտք է յարատեւօրէն վերահսկէ իր շնջառութիւնը, բոլորովին անջատուի իր անմիջական շրջապատէն եւ հասնի մտային գերագոյն ինքնամփոփման, մարմնական բարելաւուած կենսունակութեան ու հոգեկան անդորրութեան։

Ժամանակի ընթացքին, եոգան զանազան ազդեցութիւններու պատճառով որոշ փոփոխութիւններ կրեց։ Այս իմաստով, յառաջացան եոգայի արդիական նոր դպրոցներ եւ եոգայի մասին տարբեր նոր տեսակէտներ։

Մանաւանդ ժամանակակից 20-րդ դարու ընթացքին յայտնուեցան եոգայի վարժութիւններու նոր դպրոցներ, որոնք հեռանալով հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու սկզբնական եոգայէն, հարկաւոր չեն նկատեր վերոյիշեալ զոհողութիւնները եւ վարքագծի կանոնները աւելի քիչ են ու աւելի նման են առաջարկութիւններու, առանց պարտադրական բնոյթի։ Եոգայի նոր դպրոցները շատ աւելի կը կարեւորեն մարմնական վարժութիւնները, նպատակ ունենալով՝ աւելի առողջ, կարող, կենսունակ ու վայելուչ մարմին մը։

Նոր դպրոցներուն մէջ ծանօթ ուղղութիւն մըն է՝ մարմնական վարժութիւնները շեշտող Հաթաեոգան (Hatha-Yoga)։ Ներկայիս, եոգայի բազմաթիւ նոր դպրոցներ եւ ուղղութիւններ կան զանազան անուններով, որոնք յառաջացած են գլխաւորաբար Եւրոպայի եւ Ամերիկայի մէջ։

Բժշկականօրէն հաստատուած է, որ եոգան որոշ ազդեցութիւն ունի թէ՛ ֆիզիքական եւ թէ հոգեմտաւոր առողջութեան վրայ եւ եոգայի վարժութիւններով կարելի է մեղմել հիւանդագին կարգ մը երեւոյթները։

2016 թուականին, ՄԱԿի կրթական, գիտական ու մշակութային (UNESCO) կազմակերպութեան կողմէ եոգան ճանչցուած է, որպէս աննիւթական համաշխարհային մշակութային ժառանգութիւն։

Կարմա – Karma

Կ ար մ ա (Karma) սանսկրիտ եզր ոյթ ը, կը նշանակէ կենցաղային (մտային կամ ֆիզիքական) «արարք» կամ «վարմունք», որ հնդկական կրօնափիլիսոփայութեան համաձայն, անխուսափելիօրէն ունի իր հետեւանքը։ Պարտադիր չէ, որ այդ հետեւանքը այս ներկայ կեանքի ընթացքին տեղի ունենայ, կրնայ նաեւ հետագայ կեանքերու ընթացքին կատարուիլ։

Հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ, կարման սերտօրէն կապ ունի սամսարային հետ։ Սամսարան, «ծ նունդի եւ մահուան յարատեւ շրջանառութիւնն» է, իսկ հոգիի վերածնունդը ու վերամարմնաւորումը (Reincarnation) տեղի կ՚ունենայ անհատի կարմայի համաձայն։ Եթէ անհատը ապրած է առաքինի կեանք մը, այն ատեն կ՚ունենայ լաւ կարմա եւ հոգին կը փոխադրուի աւելի վեհ մարմնի մը մէջ իսկ վատ կարմայի պարագային՝ աւելի ստոր մարմնի մը մէջ։

Լաւ կամ վատ կարման կը կազմուի օրէնքի միջոցով եւ ոչ թէ երկրային դատաւորի կամ աստուածային դատաստանի միջամտութեամբ։ Այստեղ խնդրոյ առարկայ չէ աստուածային շնորհն ու ողորմածութիւնը կամ աստուածային դատապարտութիւնն ու պատիժը։ Անհատը ի՛նքն է իր կարմային միակ պատասխանատուն։  

Նկատի ունենալով հոգիի վերամարմնաւորումը, համաձայն լաւ կամ վատ կարմայի, կարելի է հակասութեան մը մասին մտածել եւ կը յառաջանայ հետեւեալ հարցը. - Արդեօք հոգիի նախկին կեանքի կարմայի վատ հետեւանքները, ներկայ կեանքին մէջ ինչպէ՞ս ընդունելու է, թերեւս որպէս ճակատագի՞ր եւ անոնք ի՞նչ ազդեցութիւններ կրնան ունենալ մարդու ազատ կամքին (Free Will) վրայ։ Հարցը կը ծաւալի եւ կը հասնի «կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան» (Determinism) բարդ յարաբերութեան։

Հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ, կարմայի ու սամսարայի մասին գրութիւններ կան՝ մ. թ. ա. 6-րդ դարաշրջանէն։ Այնտեղ կը յիշատակուի նաեւ, որ մարդու նպատակն  է սամսարայէն ազատագրումը, որ կարելի է շատ լաւ կարմայի պարագային, որմէ ետք մարդ արժանի կը դառնայ հինդուական մոկշային կամ այլ կրօնափիլիսոփայութիւններու նիրվանային։

Կարման, իր ընդհանուր իմաստով ներկայացնելէ ետք, հարկ է նաեւ յիշել, որ ան որոշ առանձնայատկութիւններով կը տարբերի հնդկական գլխաւոր 3 կրօնափիլիսոփայութիւններուն (Հինդուականութեան, Ջայինականութեան եւ Բուդդայականութեան) մէջ։ Այդ տարբերութիւններու մանրամասնութիւնները այստեղ պիտի չքննարկուին՝ պարզապէս չանցնելու համար ծանօթագրութեան մը սահմանները։

Մանտրա – Mantra

Մանտրա [67] (Mantra) սանսկրիտ եզր ոյթ ը, կը նշանակէ ընդհանրապէս կրօնական կամ հոգեւոր բնոյթ ունեցող ասոյթ, երգ կամ հնչիւնային հնարք (բառ կամ վանկ), որ կ՚արտայտուի՝ արտասանութեամբ, երգով կամ մտաբերումով։

Մանտրայի գործածութիւնը (շարունակական կրկնումներով) սովորական է՝ հինդուական եւ բուդդայական կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ, ինչպէս նաեւ եոգայի (Yoga), տանտրայի (Tandra) եւ մտավերացման (Meditation) վարժութիւններու ընթացքին։

Մանտրաները երեք տեսակ են. -

ա) Saguna-Mantra, մանտրաներ են, որոնք կ՚առնչուին որոշ աստուծոյ մը կամ աստուածութեան մը,   

բ)         Nirguna-Mantra, մանտրաներ են, որոնք  կ՚ առնչուի ն ընդհանուր աստուածու թեան,

գ)         Bija-Mantra, միավանկ մանտրաներ են, որոնք առաւելաբար կ՚օգտագործուին մտավերացման (Meditation) վարժութիւններու ընթացքին։

Մանտրաներու արտայայտութեան նպատակը, մտային եւ հոգեւոր ուժերու խթանումն ու արձակումն է։ Ամենածանօթ մանտրան «օմ» վանկն է, որ կը կրկնուի ծիսակատարութիւններու կամ մտավերացման վարժութիւններու ընթացքին։ Կան նաեւ այլ մանտրաներ, որոնք կը ներկայացնեն որոշ «հոգեւոր ուժեր» (Հինդուականութեան պարագային՝ որոշ աստուածութիւններ)։

Մ տավերացում – Meditation

Կարգ մը արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններուն, ինչպէս Բուդդայականութեան (Buddhism) հետեւելու համար, բարոյական ու առաքինի կեանքի կողքին անհրաժեշտ են նաեւ մտավերացման (Meditation, սնսկ. ՝ Dhyâna ) վարժութիւնները։ Ներհայեցողական, խորաթափանց մտավերացման (անգլ. ՝ Insight Meditation, գերմ. ՝ Einsicht-Meditation ) ընթացքին, կը յայտնաբերուին բոլոր պայմանական երեւոյթներու կամ ընդհանրապէս գոյութեան 3 յատկանիշները. -

1)         «Անկայունութիւնը» (անգլ. ՝ Impermanence, գերմ. ՝ Unbeständigkeit, սնսկ. ՝ Anicca ), այսինքն անոնք անցաւոր, ոչտեւական ու փոփոխական են,

2)         «Տառապանքը» (անգլ. ՝ Suffering, գերմ. ՝ Leidhaftigkeit, սնսկ. ՝ Dukkha ), այսինքն մշտական երջանկութեան համար անոնք անբաւարար են եւ

3)         «Ոչ-Եսը» (անգլ. ՝ Non-Self, գերմ. ՝ Nicht-Selbst, սնսկ. ՝ Anatta ), այսինքն եսէն բոլորովին ձերբազատումը կամ այն իրավիճակը, ուր եսը ա՛լ որեւէ դեր չունի։

Ինչպէս բուդդայական տանտրայի եւ բուդդայական եոգայի, նոյնպէս բուդդայական մտավերացման (Meditation) վարժութիւններու ընթացքին, կը յիշուին բուդդայական «3 գոհարները». -

Բուդդա (սնսկ. ՝ Buddha),  

Դհարմա (սնսկ. ՝ Dharma), եւ

Սանգհա (սնսկ. ՝ Sangha), որ կը նշանակէ՝ «զարթնումի հասած մարդոց հաւաքականը»։

Վերոյիշեալ « 3 գոհարները» նախ մաս կը կազմեն բուդդայական «հաւատամք»ին, ապա անոնք կը ծառայեն նաեւ որպէս ապաստան, մտավերացման (Meditation) վարժութիւններու ընթացքին, 3 անգամ կրկնելով. - ապաստանիմ Բուդդային… ապաստանիմ Դհարմային… ապաստանիմ Սանգհային…։ 

Գործնական մտավերացումը կարելի է երկու գլխաւոր մասերու բաժնել. -

Կրաւորական մտավերացում (Passive Meditation), որ կը կատարուի լուռ, հանգիստ, կեդրոնացած մտքով, փակ աչքերով ու նստած վիճակով, ինչպէս օրինակ՝ Զէն-Բուդդայականութեան մտավերացումը… եւ

Գործօն մտավերացում (Active Meditation), որ կը կատարուի մարմնական որոշ աշխուժութիւններով ու բարձրաձայն արտասանութիւններով, ինչպէս օրինակ՝ տանտրայի (Tantra) ու եոգայի (Yoga) վարժութիւնները…։    

Աւանդականօրէն, բուդդայական կամ այլ կրօնափիլիսոփայութիւններու վանականներուն վերապահուած այս մտավերացման վարժութիւնները նաեւ տարածուեցան ոչվանականներու մօտ, ապա Արեւմուտքի մէջ, ուր կարգ մը ուղղութիւններ բոլորովին կորսնցուցին իրենց կրօնական բնոյթը ։  

Մտավերացմ ան (Meditation) վարժութիւնը տեղի կ՚ունենայ ընդհանրապէս փակ աչքերով նստած, մտային խոր կեդրոնացումով ու շրջապատէն բոլորովին կտրուած կամ անջատ։

Մտավերացման վարժութիւնները միշտ օժանդակ միջոցներ եղած են եւ այսօր ալ կ՚օգտագործուին Արեւելքի ու Արեւմուտքի մէջ։ Անոնք միջոցներ են մեր առօրեայ գիտակցութենէն դուրս գալու, մեր միջավայրէն ու շրջապատէն պահ մը անջատուելու համար, ու այլ, այժմէական կարեւորութիւն ունեցող ապրումներուն գիտակից եւ ուշադիր վարժութիւններ կատարելու համար, առանց արժեւորելու մեր անցեալը (իր տարբեր յիշատակներով) ու մեր ապագան (իր զանազան ծրագիրներով)։

Մտավերացման վարժութիւնները պէտք է օգնեն մեզի հասնելու գիտակցական այնպիսի իրավիճակի մը, որով կարենանք միաժամանակ վայելել, թէ՛ արթուն, զգօն եւ ուշադիր ներկայ իրավիճակը, եւ թէ՝ կատարեալ ներքին հանգստութիւնը, անդորրութիւնն ու ազատութիւնը։ 

Եւրոպայի եւ Ամերիկայի մէջ, Բուդդայականութեան հետ, տարածուեցաւ նաեւ բուդդայական մտավերացման (Meditation) վարժութիւններու վերոյիշեալ գաղափարը։

Արեւմուտքի մէջ, սակայն, ինչպէս նշուեցաւ, կարգ մը մտավերացման ուղղութիւններ կորսնցուցին իրենց բուդդայական կրօնական բնոյթն ու նպատակը, որ անհատի շեղուած ու անհանգիստ հոգիի վերահսկողութիւնն է, ինչպէս նաեւ՝ անհատը դէպի նիրվանա առաջնորդող լուսաւորութիւնն ու զարթնումը։ Մտավերացումի վարժութիւնները այժմ կ՚օգտագործուին առաւելաբար խորհրդապաշտական (Mysticism), ինչպէս եւ հոգեբանական–հոգեբուժական ո-լորտներու մէջ, բոլորովին հեռու կրօնական ու անդրանցական (Transcendental) միտումներէ։

Մտավերացումի վարժութիւններու ընթացքին, նաեւ կը յայտնաբերուին բարոյական վեհ արժէքներ, ինչպէս՝ կարեկցութիւն, բարեացակամութիւն, առատաձեռնութիւն ու արիութիւն։ 

Կարգ մը արդիական ուղղութիւններ, նոյնիսկ չեն օգտագործեր մտավերացում (Meditation) եզրոյթը։ Անոր փոխարէն, որդեգրած են նոր եզրոյթ մը՝ «ուշադրութիւնը» (անգլ. ՝ Mindfulness, գերմ. ՝ Achtsamkeit) եւ կը կազմակերպեն «ուշադրութեան վարժութիւններ», որոնց նպատակն է արդի դարու մարմնական եւ հոգեկան լարուածութեան (Stress), լարուած ( ստրեսային) վիճակի մեղմացումը կամ կանխարգիլումը։

Ուշադրութեան վարժութիւններու ընթացքին, անհատի լարուածութիւնը մեղմացնելու համար, պէտք է ան անջատուի իր յուզական շրջապատէն եւ ուշադիր, ինքնագիտակից ու անաչառ կերպով զննէ ինքզինքն ու այժմէական իր հարցերը, հեռու ներքին ու արտաքին ազդեցութիւններէ։

Աշխատաւորներու (կամ գործաւորներու) լարուած (կամ ստրեսային) իրավիճակը մեղմացնելու համար, Եւրոպայի եւ Ամերիկայի մէջ, բազմաթիւ մեծ գործարաններ, մարզասրահներու եւ յատուկ առողջարար ճաշատեսակներով ճաշասրահներու կողքին կը կազմակերպեն՝ տարբեր վարժութիւններու յատուկ գործնական տարբեր դասընթացքներ, ինչպէս օրինակ. - «ուշադրութեան», «մտավերացման», «եոգայի», «շնջառութեան», եւայլն…։

Արագութեան եւ ստրեսային իրավիճակներով լի արդիական այս դարուն, շատ կը փնտռուի նաեւ հակաշարժում մը, զոր կարելի է շատ հաւանաբար գտնել յիշեալ մտավերացման կամ ուշադրութեան վարժութիւններուն մէջ։ Անոնք, ոչ միայն կ՚օժանդակեն աշխատաւոր (կամ գործաւոր) անհատի ինքնազարգացման, այլեւ կը բարձրացնեն անոր աշխատունակութիւնը եւ վերջին հաշուով նաեւ աշխատատեղիին կամ գործարանին շահը։

Նիրվանա – Nirvana

Նիրվանա (Nirvana), սանսկրիտ լեզուով կը նշանակէ՝ «հանգում» կամ «շիջում», ինչպէս նաեւ անդրանցական ( Transcendence) ոլորտի մէջ՝ գերագոյն բերկրանք, ներքին անդորրութիւն, կատարեալ գոհունակութիւն ու յաւիտենա կան երանութիւն։ Նիրվանան կը վերաբերի աշխարհէն անջատուած անսովոր հոգեվիճակի մը, որ բոլորովին ծանօթ չէ կեանքի փորձառութիւններուն, ցաւին ու տառապանքին։

Հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու համաձայն, երբ մարդ կը մեռնի իր անմահ հոգին շրջանառութեան ( սնսկ. ՝ Samsara) մէջ  կը մտնէ, եւ բազմիցս կը վերամարմնաւորուի (Reincarnation, սնսկ. ՝ P unarjanman )։

Հոգիի նշեալ վերամարմնաւորումը կանխորոշուած է մարդու մտածելակերպով, ապրելակերպով ու վարուելակերպով, մէկ խօսքով՝ անոր կարմայով ( սնսկ. ՝ Karma). - լաւ կարմայի պարագային, հոգին կը փոխադրուի աւելի վեհ մարմնի մը մէջ իսկ վատ կարմայի պարագային՝ աւելի ստոր մարմնի մը մէջ։ Տե՛ս նաեւ վերամարմնաւորում եւ կարմա հասկացութիւնները։

Կարմայի ուսմունքին մէջ կը թելադրուի նաեւ ազատիլ ու մաքրուիլ «հոգիի երեք թոյներէն», որոնք են. - անգիտութիւնը, ագահութիւնը եւ ատելութիւնը։ Ծնունդի եւ մահուան յարատեւ այս շրջանառութիւնը ( սնսկ. ՝ Samsara) շատ տառապալի է եւ մարդ կը ցանկայ բոլորովին փրկուիլ ու ազատիլ այս խոր տառապանքէն ու հասնիլ երանելի նիրվանային (Nirvana), որով հոգին դուրս կու գայ յարատեւ ծնունդի ու մահուան դաժան շրջանառութենէն։

Նիրվանայի նկատմամբ կարծիք կայ, որ ան ոչ միայն կ՚իրագործուի մահէն ետք, այլ մարդ կրնայ նիրվանային հասնիլ՝ կեանքի ընթացքին, եթէ անշուշտ համապատասխան հոգեւոր եւ մտաւոր զարգացում ըլլայ։ Այս իմաստով մարդ պէտք է զերծ ըլլայ մտքի բոլոր անհանգստութիւններէն ու զգացական բոլոր ցանկութիւններէն։

Հինդուական կրօնափիլիսոփայութեան մէջ, նիրվանան կը կոչուի մոկշա ( սնսկ. ՝ Moksha)։ 

Սամսարա – Samsara

Հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ կը խօսուի մարդկային հոգիի անմահութեան մասին, բայց նաեւ այդ հոգիի «վերամարմնաւորման» (Reincarnation, սնսկ. ՝ P unarjanman) մասին, որով կը սկսի « ծնունդի եւ մահուան յարատեւ ու տառապալի շրջանառութիւնը», որ սանսկրիտերէն կը կոչուի՝ Սամսարա (Samsara)։ Սամսարա եզրոյթը, կը նշանակէ յարատեւ–մշտական թափառում կամ շրջանառութիւն։ 

Հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ հոգիի, մշտական ծնունդի ու մահուան շրջանառութիւնը (Սամսարա) կը նկատուի տառապալի եւ մարդոց վերջնական նպատակը պէտք է ըլլայ դուրս գալ (փրկուիլ) այս շրջանառութենէն, ձերբազատուիլ այս յարատեւ տառապանքէն եւ արժանանալ՝ գերագոյն բերկրանքին, կատարեալ գոհունակութեան, ներքին անդորրութեան, ու յաւիտենական երանութեան, որ Հինդուականութեան մէջ բառացիօրէն կը կոչուի մոկշա ( սնսկ. ՝ Moksha) իսկ Բուդդայականութեան եւ այլ կրօնափիլիսոփայական աւանդութիւններու մէջ՝ նիրվանա ( սնսկ. ՝ Nirvana)։

«Ծ նունդի եւ մահուան յարատեւ ու տառապալի այս շրջանառութիւնը» (սամսարան), յաջորդական գոյութեան շրջանառութիւն մըն է, այլ խօսքով, դեգերում մը գոյութեան տարբեր իրավիճակներու մէջ, որ կը պատկերացուի որպէս «կեանքի անիւ», երբ մարդ կ՚անցնի ծնունդի ապա մահուան, վերստին ծնունդի ու յաջորդ մահուան փուլերով, եւ այսպէս շարունակաբար։ Հնդկական տարբեր կրօնափիլիսոփայութիւններուն մէջ, սամսարայէն ազատագրուելու տարբեր նկարագրութիւններ կան։

Մոկշայի կամ նիրվանայի արժանանալու համար, ինչպէս նաեւ հոգիի վերամարմնաւորման համար նկատի կ՚առնուին անհատի մտածելակերպը, ապրելակերպը եւ վարուելակերպը, մէկ խօսքով՝ անոր կարման ( սնսկ. ՝ Karma)։ Կարմայի ուսմունքին մէջ կը թելադրուի ազատիլ ու մաքրուիլ հոգիի գլխաւոր 3 թոյներէն, որոնք են. -

անգիտութիւնը (Ignorance, սնսկ. ՝ Avidya),

ագահութիւնը (Greed,   սնսկ. ՝ R â ga) եւ

ատելութիւնը (Hate,   սնսկ. ՝ Dvesha)։

Սամսարայէն ազատագրուելու կամ փրկուելու համար յոյժ կարեւոր կը նկատուին նաեւ ինքնաճանաչումն ու ինքնակատարելագործումը։  

Անհատի լաւ կարմայի պարագային, հոգին կը փոխադրուի աւելի վեհ մարմնի մը մէջ իսկ վատ կարմայի պարագային՝ աւելի ստոր մարմնի մը մէջ։ Շատ վատ կարմայի պարագային, հոգին կը փոխադրուի անասուն կենդանիի մը մարմնին մէջ։ Միա՛յն լաւագոյն կարմա ունեցողներն են, որոնք կը փրկուին վերամարմնաւորման դաժան շրջանառութենէն եւ արժանի կ՚ըլլան մոկշային կամ նիրվանային ։  

Սուտրա – Sûtra

Սուտրա (Sûtra ) սանսկրիտ եզր ոյթ ը բառացիօրէն կը նշանակէ՝ «թել կամ շղթայ» ։ Հնդկական կրօնափիլիսոփայութեան մէջ անոնք կը ներկայանան, որպէս բազմաթիւ կանոններու ու վարժութիւններու շատ կարճ ու խտացեալ ասոյթներ, որոնք հաւատացեալները պէտք է անգիր սորվէին, գործադրէին եւ սերունդէ սերունդ փոխանցէին (նկատի ունենալով, որ սկզբնական շրջանին գիր ու գիրք չկային)։

Հետագային, սուտրաներով կազմուեցան կանոններու ու վարժութիւններու ժողովածուներ կամ ուղեցոյցներ, ուր կը բացատրուին՝ թէ ինչպէ՞ս ապրելու է բարոյական ու ճգնաւորական կեանքով կամ ինչպէ՞ս կարելի է բարոյական վարմունք ունենալ, սամսարայէն ձերբազատուելու եւ փրկուելով մոկշային կամ նիրվանային ա րժանանալու համար։

Սուտրայի ասոյթները կ՚օգտագործուին օրինակ՝ եոգայի վարժութիւններու ընթացքին։ Այս իմաստով ծանօթ է հնդիկ կրօնափիլիսոփայ Պատանջալիի (Patanjali) «Եոգա-Սուտրա» (Yoga- Sûtra) երկը, ուր կը յիշուին եոգայի վարժութիւններու նկարագրութիւնը, ինչպէս նաեւ գլխաւոր 4 սուտրաները եւ այլ 190 սուտրաներ։

Վ երամարմնաւորում – Reincarnation

Ինչպէս արեւմտեան փիլիսոփայութեան մէջ կամ միապաշտական կրօններուն մէջ, հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ եւս կը խօսուի մարդու հոգիի անմահութեան մասին, բայց նաեւ մէկէ աւելի անգամներ հոգիի վերամարմնաւորման (սնսկ. ՝ P unarjanman, անգլ. ՝ Reincarnation) մասին, որով կը սկսի « ծնունդի եւ մահուան յարատեւ ու տառապալի շրջանառութիւնը», սամսարան ( սնսկ. ՝ Samsara )։

Մարդու վերջնական նպատակը, սակայն, այս յարատեւ ցաւէն ու տառապանքէն բոլորովին ձերբազատուիլն ու փրկուիլն է եւ արժանանալու համար գերագոյն բերկրանքին, ներքին անդորրութեան, կատարեալ գոհունակութեան ու յաւիտենական երանութեան, որ Հինդուականութեան մէջ կը կոչուի մոկշա ( սնսկ. ՝ Moksha) իսկ Ջաինականութեան, Բուդդայականութեան եւ արեւելեան այլ կրօնափիլիսոփայական աւանդութիւններու մէջ՝ նիրվանա ( սնսկ. ՝ Nirvana)։ Տե՛ս նաեւ սամսարա ու նիրվանա վերնագիրները։  

Մոկշայի կամ նիրվանայի արժանի ըլլալու, ինչպէս նաեւ հոգիի վերամարմնաւորման համար նկատի կ՚առնուին անհատի ապրելակերպը, մտածելակերպը եւ վարուելակերպը, մէկ խօսքով՝ կարման ( սնսկ. ՝ Karma)։ Անհատի լաւ կարմայի պարագային, հոգին կը փոխադրուի աւելի վեհ մարմնի մը մէջ իսկ վատ կարմայի պարագային՝ աւելի ստոր մարմնի մը մէջ։ Շատ վատ կարմայի պարագային, հոգին կը փոխադրուի անասուն կենդանիի մը մարմնին մէջ։ Միա՛յն լաւագոյն կարմա ունեցողներն են, որոնք կը փրկուին վերամարմնաւորման դաժան շրջանառութենէն եւ արժանի կ՚ըլլան մոկշային կամ նիրվանային ։

Նիրվանա սանսկրիտերէն կը նշանակէ՝ «հանգում» կամ «շիջում», ինչպէս նաեւ՝ գերագոյն բերկրանք, ներքին անդորրութիւն, կատարեալ գոհունակութիւն ու յաւիտենական երանութիւն։ Հինդուական կրօնափիլիսոփայութեան մէջ, նիրվանան կը կոչուի մոկշա ( սնսկ. ՝ Moksha), ինչպէս նշեցինք։

Հնդկական, գլխաւորաբար ջաինական ու բուդդայական կրօնափիլիսոփայութեանց համաձայն, երբ մարդ կը մահանայ, իր անմահ հոգին շրջանառութեան (սամսարա, սնսկ. ՝ Samsara) մէջ  կը մտնէ, ինչպէս վերը նշեցինք, եւ կը վերամարմնաւորուի (Reincarnation)։ Հոգիի այս (յաճախ մէկէ աւելի անգամներ) վերամարմնաւորումը կանխորոշուած է մարդու կարմայով ( սնսկ. ՝ Karma), այլ խօսքով՝ ապրելակերպով, մտածելակերպով ու վարուելակերպով, ինչպէս արդէն նշեցինք։ Կարմայի ուսմունքին մէջ կը թելադրուի նաեւ ազատիլ ու մաքրուիլ «հոգիի 3 թոյներէն», որոնք են. - անգիտութիւնը, ագահութիւնը եւ ատելութիւնը։

Ծնունդի եւ մահուան յարատեւ այս շրջանառութիւնը ( սնսկ. ՝ Samsara) շատ տառապալի է եւ մարդ կը ցանկայ բոլորովին փրկուիլ ու ազատիլ այս խոր տառապանքէն ու հասնիլ երանելի նիրվանային (Nirvana), որ դուրս գալն է յարատեւ ծնունդի ու մահուան դաժան շրջանառութենէն։

Տանտրականութիւն – Tantrism

Տանտրա (Tantra) սանսկրիտ եզրոյթը (որմէ՝ «Տանտրականութիւն» հասկացութիւնը) բառացիօրէն կը նշանակէ՝ «հիւսք», «կապ», «դրութիւն» (System) կամ «գրութիւն» (Text)։

Տանտրականութիւնը (Tantrism) հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու (գլխաւորաբար Հինդուականութեան եւ Մահայանա ու Վաջրայանա Բուդդայականութեան) ոլորտներու մէջ յառաջացած զանազան ծիսակատարական–պաշտամունքային հոսանքներ են, որոնք յայտնուեցան աւելի ուշ, մեր թուարկութեան 6-րդ դարուն։

Իգական կամ մայրաստուածուհիներու ( սնսկ. ՝ Շակտի = Shakti) պաշտամունքը բնորոշ է Տանտրականութեան մէջ, ինչպէս էր պարագան վեդայական ժամանակաշրջանին։ Այդ աստուածուհիներու խումբին մաս կը կազմեն օրինակ հինդուական աստուածային եռամիասնականութեան ( սնսկ. ՝ Trimûrti)՝ Բրահմայի, Վիշնուի եւ Շիվայի կիները, յաջորդաբար՝ Սարասվատի, Լակշմի եւ Պարվատի, ինչպէս նաեւ Վաջրայանա Բուդդայականութեան «գերագոյն մայրը» եւ «իմաստութեան ուսուցչուհին», որ կը կոչուի Տարա ( սնսկ. ՝ Tara, որ բառացիօրէն կը նշանակէ՝ «աստղ»)։

Տանտրականութիւնը կը յատկանշուի նաեւ իր գաղտնի արարողակարգով եւ թիւերու ու տառերու բարդ խորհրդապաշտութեամբ (Mysticism)։ Ուսուցիչի մը ( սնսկ. ՝ Գուրու = Guru) ներկայութիւնը խիստ անհրաժեշտ կը նկատուի տանտրական արարողութեան համար։

Տանտրական վարժութիւններու ընթացքին, որպէս օժանդակ կարեւոր միջոց, կ՚օգտագործուի մանդալան (սնսկ. ՝ Mandala), որ կը նշանակէ «շրջանակ» եւ կը խորհրդանշէ աշխարհն ու տիեզերքը։ Իսկ Վաջրայանա Բուդդայականութեան ոլորտին մէջ Տանտրականութիւնը կը ներկայանայ 3 տարբեր վարժութիւններով. -

ա) կախարդական խօսքերու բարձրաձայն արտասանութեամբ,

բ)         ծիսական պարերով եւ

գ)         յատուկ մտավերացմամբ (Meditation), որու ընթացքին անհատը կը ձգտի      նոյնանալ աստուածներուն հետ։

Տանտրական մտավերացումը (Tantric Meditation) կը յատկանշուի հետեւեալ չորս մակարդակներով. -

1)         Հարկ է, որ անհատը դատարկութեան ( սնսկ. ՝ Շունյատա = Shûnyatâ, անգլ. ՝ Emptiness, գերմ. ՝ Leerheit) հասկացողութիւնը ձեռք բերէ եւ իր ինքնութիւնը այդ դատարկութեան մէջ նետէ.

2)         Հարկ է, որ անհատը միավանկ սերմմանտրաներ ( սնսկ. ՝ բիջամանտրա = Bija-Mantra), ինչպէս «օ՜մ» արտայայտութիւնը, մտավերացման ընթացքին, յարատեւ կրկնէ.

3)         Հարկ է, որ անհատը աստուածներու երեւոյթները կարենայ պատկերացնել.

4)         Հարկ է, որ անհատը, ինքնիննոյնացման (Self-Identification) գործընթացով, Աստուծոյ միանայ։

 

 

 

 

 

 

ծ-11

Բանականութիւն

Rationality

 

 

Արեւմտեան փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ, բանականութիւն եզրոյթը կամ հասկացութիւնը, յաճախ քննարկումի նիւթ եղած է եւ որոշ չափով տարբեր բնորոշումներ (Definition) ստացած։ Առանց մանրամասնութեան մէջ մտնելու եւ շրջանցելով յունական Դասական Հնադարեայ ժամանակաշրջանը ու Միջնադարը, Նոր Դարաշրջանի ընթացքին, կը տեսնենք, որ գերման փիլիսոփայ Իմմանուէլ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) յաջողած է լաւագոյն ձեւով քննարկել բանականութիւնը, համոզիչ եւ ընդունելի դարձնելով զայն փիլիսոփայական լայն շրջանակներուն համար, գէթ մինչեւ այսօր։

Կանտի համաձայն, բանականութիւնը (յուն. ՝ dianoia, լատ. ՝ ratio, անգլ. ՝ Rea-son, Rationality, գերմ. ՝ Vernunft, Rationalität), մտային ճանաչողական բարձրագոյն կարողութիւնն է, որ կը հակակշռէ ու կը ղեկավարէ իմացականութիւնը [68], վերահսկելով՝ անոր իմանալու, ընկալելու եւ ըմբռնելու աշխատանքը, ինչպէս նաեւ ճանչնալով՝ անոր սահմանափակ ըլլալը։ Այս իմաստով, բանականութիւնը մտային անդրադարձութիւններու կարեւորագոյն միջոցն է, ինչպէս նաեւ փիլիսոփայութեան կարեւորագոյն գործիքը։

Բանականութեան գործընթացը հետեւեալն է. - մարդ իր մտային կարողութեամբ, իմացականութեան բնագաւառէն ներս իմացածը, ընկալածն ու ըմբռնածը հետեւութեան (Deduction) միջոցով կը վերականգնէ, անոր իմաստը կը ճանչնայ, կանոններ ու սկզբունքներ կը մշակէ ու համապատասխան վարմունք մը կը ցուցաբերէ։

Կանտ, բանականութիւնը կը բաժնէ երկու գլխաւոր մասերու. -

1.       Տեսական (զուտ) բանականութիւն

որ կը վերաբերի փորձառական իրերու ճանաչողութեան, որպէս բնագաւառ ունենալով՝ մարդու զգայական իմանալի իրողութիւնը, այլ խօսքով՝ իրմէ դուրս գտնուող բնութիւնը։ Այս մասին Կանտ ունի իր գլուխգործոցը նկատուող ընդարձակ երկ մը, որ կը կոչուի՝ «Քննադատութիւն զուտ բանականութեան» (1781 եւ 1787 թ., գերմ. բնագիր՝ Kritik der reinen Vernunft, անգլ. ՝ Critique of pure reason)։

2.       Գործնական բանականութիւն

որ կը վերաբերի մարդկային վարմունքին, ինչպէս օրինակ՝ բարոյական վարմունքին։ Այս մասին, Կանտ եւս ունի ընդարձակ երկ մը, որ կը կոչուի՝ «Քննադատութիւն գործնական բանականութեան» (1788 թ., գերմ. բնագիր՝ Kritik der praktischen Vernunft, անգլ. ՝ Critique of practical reason)։  

«Քննադատութիւն՝ զուտ բանականութեան» երկով Կանտ կը բացայայտէ՝ իր անդրանցական (Transcendental) փիլիսոփայութիւնը եւ կը վերլուծէ մարդկային ճանաչողական կարողութեան կառոյցը, գործընթացը, պայմաններն ու սահմանները։ Կանտի գլխաւոր նպատակը, այստեղ, բանականութեան հիմնական սկզբունքներու մշակումն էր. այլ խօսքով՝ մարդու ճանաչողական (իմացաբանական) եւ փորձառական կարելիութիւններու լուսաբանումը։

Այս երկի անունը նկատի ունենալով, պէտք է շեշտել, որ քննադատութիւն եզրոյթը, Կանտի համար միայն ժխտական իմաստ չունի (ինչպէս սովորաբար կ՚ընկալուի), այլ պարզապէս կը նշանակէ՝ «քննել ու դատել» (ինչպէս հայերէն բառակերտումը) ։ Իսկ զուտ եզրոյթով Կանտ երբեք նկատի չունի իրողութեան առարկայական փորձառութիւնը, այլ կը միտի փորձառութեան կարելիութեան պայմաններուն միայն. ասով, Կանտ կ՚ակնարկէ այն ձեւերուն, որոնք բանականութեան մէջ ի յառաջագունէ (նախափորձնական, a priori) հիմնաւորուած են եւ անկախ են՝ առարկայական փորձառութենէն։ Այս իմաստով, բանականութիւնը կը ներկայանայ թէ՛ որպէս քննադատութեան առարկան եւ թէ՛ որպէս այդ քննադատութեան գործիքը. այլ խօսքով՝ բանականութիւնը կը դառնայ՝ ինքն իր դատաւորը։

Կանտ հետեւեալ ձեւով կը զանազանէ բանականութիւնը ՝ իմացականութենէն։ Մինչ իմացականութիւնը հիմնականօրէն եւ փորձառականօրէն իրողութեան (իրականութեան) հետ առնչուած է. բանականութիւնը, սակայն, այդ առնչութիւնը չունի եւ դուրս կու գայ մարդու փորձառութեան սահմաններէն, գրաւելով իր իւրայատուկ տեղը։ Կանտ, այս իւրայատկութիւնը կը բացատրէ հետեւեալ ձեւով. - բանականութիւնը կը հանդիպի կարգ մը հարցումներու, որոնց չի կրնար պատասխանել, որովհետեւ անոնք վեր են բանականութեան կարողութենէն, բայց նաեւ չի կրնար մերժել զանոնք, որովհետեւ անոնք բանականութեան բնութենէն կը բխին։ 

Կանտ նաեւ կը բացատրէ, որ մինչ իմացականութիւնը իր տրամադրութեան տակ ունի իմացական հասկացութիւններ, բանականութիւնը եւս իր տրամադրութեան տակ ունի՝ բանական հասկացութիւններ (Կանտ զանոնք կը կոչէ նաեւ՝ անդրանցական գաղափարներ – Transcendental Ideas), ինչպէս օրինակ՝ Աստուած, ազատութիւն, անմահութիւն եւայլն…։ Անդրանցական այս գաղափարները, փաստօրէն, դուրս կու գան մարդու ճանաչողական կարելիութիւններէն եւ անոր փորձառութեան սահմաններէն. այս պատճառով, անոնք, բանականութեան կողմէ կրնան օգտագործուիլ միայն որպէս կանոնաւորիչներ, այլ խօսքով՝ ճանաչողութեան կողմնորոշման չափանիշներ։

 

Ամբողջացնելու համար Կանտի բանականութեան քննարկումը, հարկ է նաեւ յիշել իր իմացական հասկացութիւնները՝ որակ, քանակ, յարաբերութիւն եւ եղանակ, որոնք աղիւսակի ձեւով ստորեւ պիտի ներկայացուին [69]. -

ամբողջովին «ՄԵԾԱՏԱՌ» գրուած բաժինները՝ ստորոգութիւններն են (կատեգորիա, Category) … իսկ ասոնց կը համապատասխանեն՝ 

ամբողջովին «փոքրատառ» գրուած բաժինները, որոնք համապատասխան դատողական ձեւերն են։

 

  Որակ

  Quality

t

ընդհանուր

( բոլորը )

մասնակի

( մի քանին )

առանձին

( մէկը )

ՄԻՈՒԹԻՒՆ

ՇԱՏՈՒԹԻՒՆ

ԱՄԲՈՂՋՈՒԹԻՒՆ

Քանակ

Quantity

t

հաստատական

( … է )

ժխտական

( … չէ )

անվերջ

( … ոչ … է )

ԻՐՈՂՈՒԹԻՒՆ

ԺԽՏՈՒՄ

ՍԱՀՄԱՆՈՒՄ

Յարաբե-

րութիւն

Relation

t

անպայմանական

( … է )

ենթադրական

( եթէ … ապա )

անջատական

( կամ … կամ )

ՆԵՐԱԿՑՈՒԹԻՒՆ

–

ԻՆՔՆՈՒՐՈՅՆՈՒԹԻՒՆ

ՊԱՏՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

–

ԿԱԽԵԱԼՈՒԹԻՒՆ

ՀԱՄԱՅՆՈՒԹԻՒՆ

Եղանակ

Modality

t

թէական

( կարելի է )

հաստատական

( իրապէս է )

ապացուցական

( անհրաժեշտ է )

ԿԱՐԵԼԻՈՒԹԻՒՆ

–

ԱՆԿԱՐԵԼԻՈՒԹԻՒՆ

ԳՈՅՈՒԹԻՒՆ

–

ՉԳՈՅՈՒԹԻՒՆ

ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹԻՒՆ

–

ՊԱՏԱՀԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ

 

 

 

 

ծ-12

Բարեպաշտութիւն

Piety

 

 

Բարեպաշտութիւնը կրօնական առաքինութիւն մըն է, որ ցոյց կու տայ մարդու մօտ հաւատքի խորաթափանց արմատացումը եւ այդ առնչութեամբ գիտակից ապրելակերպը։ Բարեպաշտութեան մերձիմաստ հասկացութիւններ են. - աստուածավախութիւնը (Godfearing), ապաշխարութիւնը (Repentance), կրօնական երկիւղածութիւնն ջերմեռանդութիւնը։   

Բարեպաշտութիւն եզրոյթը եւրոպական լեզուներու մէջ. - անգլերէն՝ piety եւ ֆրանսերէն՝ piété, կը սեռին լատիներէն pietas եզրոյթէն։ Գերմաներէնի մէջ՝ Frömmigkeit, իսկ բարեպաշտ ածականը՝ fromm է։ Հին յունարէն eusébeia եւս կը նշանակէ՝ կրօնական առաքինութիւն ու խոր երկիւղածութիւն՝ հին յունական աստուածներուն հանդէպ։

Մինչեւ 17-րդ դար, բարեպաշտութիւն եզրոյթը, իր կրօնական իմաստի կողքին կ՚արտայայտէր նաեւ՝ ազնուութեան, հնազանդութեան, համեստութեան, ուղղամտութեան (անգլ. ՝ Righteousness, գերմ. ՝ Rechtschaffenheit), արդարամտութեան եւ օգտաւէտութեան իմաստները։

17-րդ դարէն սկսեալ, բարեպաշտութիւն եզրոյթի սահմանումը կամ բնորոշումը կատարուեցաւ միայն կրօնական ոլորտի առնչութեամբ. - Աստուծոյ եւ կրօնական հաւատալիքներու նկատմամբ հաւատարմութիւն, ինչպէս նաեւ՝ հաւատքի գործնական արտայայտութիւն, որ կ՚ընկալուի՝ ապաշխարութեամբ, մեղքի ու ցանկութիւններու դէմ պայքարով, մշտական աղօթքով, պահեցողութեամբ եւ այլոց հանդէպ՝ ողորմութեամբ։

Բարեպաշտութիւնը, որպէս երեւոյթ, կարելի է գտնել բոլոր կրօններու մօտ եւ կարելի է զանազանել ներքին խորհրդապաշտական [ծ-25] (mystic) եւ արտաքին հոգեզմայլական [ծ-32] (ecstatic) բարեպաշտութեանց միջեւ։ [70]

Միաստուածեան կրօններէն, Յուդայականութիւնը (Հին Կտակարանի մէջ), որպէս բարեպաշտութեան հիմք ու կորիզ կը նկատէ աստուածավախութիւնը, որ թէ՛ երկիւղն է՝ բարկացող ու պատժող Աստուծոյ հանդէպ, ինչպէս նաեւ ցնծութիւնը՝ անոր ողորմածութեան հանդէպ։

Հին Կտակարանի մէջ Աբրահամ կը ներկայանայ որպէս բարեպաշտութեան տիպար անձնաւորութիւնը, իր Աստուծոյ հանդէպ ունեցած անսահման վստահութեամբ ու հնազանդութեամբ, երբ նոյնիսկ պատրաստ էր իր Իսահակ որդին զոհաբերել։

Հետագային, Յուդայականութեան մէջ մուտք գործեց նաեւ՝ «բարեպաշտութիւնը օրէնքին հանդէպ» գաղափարը։

Քրիստոնէութեան մէջ, օրէնքին հանդէպ բարեպաշտութիւնը անտեսուեցաւ ու անոր տեղ աւելի կարեւորութիւն ստացաւ ներքին բարեպաշտութիւնը եւ բարեպաշտ նկատուեցան բոլոր հաւատացեալ քրիստոնէաները։

Բարեպաշտութիւն եզրոյթի հականիշն է հին յունարէն asébeia եզրոյթը, ուր կը խտանան՝ անբարեպաշտութեան (անգլ. ՝ Impiety, գերմ. ՝ Unfrömmigkeit) ու անաստուածութեան (Atheism) գաղափարները։

Յունաստանի մէջ, 70-ամեայ յոյն փիլիսոփայ Սոկրատէս, մ. թ. ա. 399-ին, դատապարտուեցաւ asébeia-ով, որովհետեւ ան նախ չէր հաւատար պետութեան եւ շատերուն կողմէ ընդունուած բազմաթիւ աստուածներուն կամ բազմաստուածութեան (Polytheism), այլեւ ան աստուածային նոր էութեան մը մասին կը քարոզէր եւ իր «արտասովոր» գաղափարներով ու փիլիսոփայական նոր ուղղութեամբ «կ՚այլասերէր» իր աշակերտները։

Սոկրատէսի աշակերտ Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ), իր սկզբնական երկերուն մէջ, ուր աւելի յաճախ ներկայ է իր ուսուցիչը՝ Սոկրատէս, կը ներկայացնէ թէ՛ Սոկրատէսի asébeia-ով դատապարտութիւնը եւ թէ ասոր որոշ չափով առնչուած բարեպաշտութեան (eusébeia) հարցը։  

1.         Սոկրատէսի դատապարտութիւնը, որոշ մանրամասնութեամբ յիշուած է Պլատոնի երկու փոքրածաւալ երկերու ն մէջ՝

Առաջինը՝ «Սոկրատէսի պաշտպանականը» (յուն. ՝ Apología Sôkrátous, անգլ. ՝ Apology of Socrates), որ ջատագովական մենախօսութիւն մըն է դատական ատեանին առջեւ, ուր կը ներկայանայ նշանաւոր փիլիսոփայ Սոկրատէս ինքնապաշտպանութեան իր 3 ճառեր ով ։

Ե րկրորդը՝ «Կրիտոն» (յուն. ՝ Krítôn, անգլ. ՝ Crito), որ յետդատավարութեան, բանտին մէջ տեղի ունեցող երկխօսութիւն ( Dialogue) մըն է՝ Սոկրատէսի եւ իր մտերիմ բարեկամ Կրիտոնի միջեւ։

2.         Պլատոնի «Եւթիփրոն» (յուն. ՝ Euthýphrôn, անգլ. ՝ Euthyphro ) փոքրածաւալ երկին մէջ, Աթէնքի դատարանի մուտքին կայացած Սոկրատէսի եւ որպէս բարեպաշտ նկատուող քաղաքացի Եւթիփրոնի միջեւ երկխօսութիւնն է, որուն գլխաւոր նիւթը բարեպաշտութիւնն (eusébeia) է եւ բ ար եպաշտութեան կապը ՝ բարոյագիտութեան հետ։

Եւթիփրոն Սոկրատէսի կը յայտնէ, որ իր սեփական հօրը դէմ սպանութեան մեղադրանք պիտի յարուցանէ, որովհետեւ հօրը պատճառով մահացած է իրենց գործաւորներէն մէկը եւ իր այս վարմունքը կամ արարքը բարեպաշտութիւն կը նկատէ։

Սոկրատէս, առիթէն օգտուելով, փիլիսոփայական զրոյց մը կը սկսի Եւթիփրոնի հետ, աւելի յստակացնելու եւ բնորոշելու համար բարեպաշտութիւն հասկացութիւնը։ Երկխօսական երկին մէջ, բարեպաշտութիւնը բնորոշելու 4 տարբեր փորձեր կը կատարուին ՝

Առաջին երկու փորձերու ընթացքին, կը քննարկուի հետեւեալ հարցը. - «արդեօք բարոյականօրէն ընդհանրապէս ճի՞շդ կը նկատուի, երբ արարք մը կամ վարմունք մը Աստուծոյ կամքին կը համապատասխանէ, թէ այդ վարմունքը կամ արարքը, ինքնին ճիշդ ըլլալով, բարոյականօրէն ճիշդ է ու կը համապատասխանէ Աստուծոյ կամքին։»

Զրուցակիցներուն համար ակնյայտ է ր, որ երկրորդ տարբերակը տրամաբանօրէն աւելի ճիշդ է, այսուհանդերձ ասիկա երկու կողմերը բաւարար չեն նկատեր, որպէս բարեպաշտութեան ամբողջական բնորոշում։

Վերջին երկու փորձերու ընթացքին Սոկրատէս կ՚առաջարկէ համեմատել բարեպաշտութիւնը եւ արդարութիւնը [ծ-08], նկատի ունենալով մարդոց եւ աստուածներու փոխյարաբերութիւնը, փոխադարձ օգուտի իմաստով։ Եթէ բարեպաշտութիւնը մարդոց օգուտ մը կրնայ բերել, սակայն աստուածները ի՞նչ օգուտ կրնան քաղել մարդոց բարեպաշտութենէն։ Այս փորձերու ընթացքին ալ շօշափելի արդիւնք մը չի տեսնուիր։

Վերջաւորութեան, չորս անկատար փորձերէ ետք, Սոկրատէս կը փորձէ զրոյցին բոլորովին նոր սկիզբ մը առաջարկել, վերջնական արդիւնքի մը հասնելու համար, սակայն Եւթիփրոն ընդհատելով զրոյցը, կը հեռանայ։

Ապաշխարութիւն

Ապաշխարութիւնը կարելի է բնորոշել, որպէս կրօնական վերաբերմունք կամ վարմունք, մարդու գործած բոլոր սխալներն ու մեղքերը եւ անոնց հետեւանքները ճանչնալով եւ մարդկային ջանքերով՝ փոխհատուցանելու ձգտումով։ Ապաշխարութիւնը սերտօրէն կապուած է մարդու զղջումին ու վերակողմնորոշման հետ, «դարձի» իմաստով։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, օրինակ յունարէնի մէջ, ապաշխարութիւնը կը ներկայանայ metanoia եզրոյթով, ուր գլխաւոր արմատը noein (յուն. νοεῖν) = մտածել կը շեշտաւորուի եւ meta-ով կը ստանայ «վերամտածել» իմաստը, ուր մտքի փոփոխութիւն եւ մտածողութեան շրջադարձ տեղի կ՚ունենան։ Լատիներէնի մէջ metanoia թարգմանուեցաւ paenitentia եզրոյթով, որ աւելի «զղջումի» իմաստը կու տայ։ Անգլերէնի մէջ յառաջացած Repentance եզրոյթը կը սերի լատիներէնէն։ Իսկ գերմաներէնի մէջ թարգմանուեցաւ Buße եզրոյթով, որ կապ ունի besser = աւելի լաւ, գաղափարին եւ կը նշանակէ՝ «օգուտ» կամ «առաւելութիւն»։ Այստեղ, կը շեշտուի նաեւ Աստուծոյ առջեւ «զղջումի» գաղափարը։

Քրիստոնէութեան մէջ, ապաշխարութիւնը կը ներկայանայ Աստուծոյ եւ մարդու միջեւ յարաբերութեան մարդկային ջանքերով վերականգնումին, յարաբերութիւն մը, որ խաթարուած էր սկզբնական մեղքի պատճառով։

Ապաշխարութիւնը, Քրիստոնէութեան համաձայն, սեփական մեղքերու ճանաչման եւ զղջման միջոցով կը տանի դէպի նախկին կեանքի դրական փոփոխութեան եւ նոր կեանքի աւելի արդար գործերուն։ Յիսուս Քրիստոս, այստեղ կը նկատուի որպէս սկզբնական մեղքի ու մարդոց բոլոր մեղքերու քաւութիւնը։ [71]

Ապաշխարութիւն հասկացութիւնը, քրիստոնէական Կաթոլիկ, Բողոքական եւ Ուղղափառ եկեղեցիներու մէջ, ունի ընկալման որոշ տարբերութիւններ, որոնք այստեղ պիտի չմանրամասնուին։

Ապաշխարութիւնը, արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններուն մէջ եւս կը գրաւէ որոշ կարեւորութիւն։ Օրինակ Բուդդայականութեան համար ան կը նշանակէ կեանքի մէջ վերակողմնորոշում։ Չինական ծագում ունեցող chànhuǐ եզրոյթը կը նշանակէ՝ «զղջում» եւ «ապաշխարութիւն», որոնք անպայման իրենց դրական ազդեցութիւնը ունին մարդոց կարմայի [ծ-10] (Kar-ma) վրայ։

Նշանաւոր խօսքեր՝

բ արեպաշտութեան մասին

 

Նոր Կտակարան, Պօղոսի Ա. Նամակը Տիմոթէոսին (1. Tim. 6 / 11). -

«… եւ դուն հետամուտ եղիր արդարութեան, բարեպաշտութեան, հաւատքի, սիրոյ, համբերութեան ու հեզութեան»։

Մ. Լութեր (գերմ. ՝ Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ). -

«Ս ր տագին հաւատքը բարեպաշտութեան գլուխն ու ողջ էութիւնն է»։

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Փորձառութիւնը ցոյց կու տայ, թէ ի՜նչ մեծ տարբերութիւն կայ բարեպաշտութեան ու բարութեան միջեւ»։

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Անոնք, որոնք առաքինութեան ուսմունքը կը վերածեն բարեպաշտութեան վարդապետութեան, մասէն ամբողջութիւն մը կազմած կ՚ըլլան, քանզի բարեպաշտութիւնը առաքինութեան մէկ տեսակ է»։

«Բարեպաշտութիւնը, սրբութեան բարոյական բարութիւնը ամբողջացնելու միջոց է»։

 

ծ-13

Բարին

The Good

 

 

Բարի [72] հասկացութիւնը, կը ներկայանայ որպէս բարոյական արժէք, որ անպայման ընդօրինակելի է եւ որուն պէտք է տենչանքով ձգտիլ։ Հականիշն է՝ չարը, որ հակադիր, դատապարտման արժանի նշանակութիւն ունի եւ որմէ անպայման պէտք է խուսափիլ։ Մարդկային բնութիւնը կը ձգտի բարիին, որ կատարելագործելու յատկութիւն ունի. այլ խօսքով բարին հիմնուած է կատարելութեան վրայ։

Բարի հասկացութիւնը, բացի բարոյագիտութեան ոլորտէն կ՚օգտագործուի նաեւ այլ մարզերու մէջ եւ հայերէնի մէջ յաճախ կ՚ընդգրկէ կամ կ՚արտայայտէ՝ լաւ, գովելի, ճիշդ, նպատակայարմար, նպաստաւոր, օգտակար, անվնաս, ընտիր, աղէկ, եւ այլ դրական իմաստներ։

Բարին, գոյաբանական (էաբանական, Ontology) տեսանկիւնէն դիտուած, ստորոգութիւն (կատեգորիա, Category) մըն է. ան ցոյց կու տայ գոյացութեան մը կամ բանի մը դրական կամ բարձրարժէք որակը, ինչպէս օրինակ. - բարեբեր տարի, բարեկեցիկ կեանք, բարի համբաւ (բարեհամբաւ մարդ), բարի նշան (բարենիշ), բարի գործ (բարեգործութիւն), բարի մաղթանք (բարեմաղթութիւն), բարի վարք, բարի տեսքով (բարետես աղջիկ), բարի օր, բարի լոյս, բարի գիշեր, եւ բազմաթիւ այլ բառակապակցութիւններ, որոնք ունին իրենց իմաստներն ու բացատրութիւնները։

Այսուհանդերձ բարին, որով մենք այստեղ կը հետաքրքրուինք, նախ եւ առաջ բարոյագիտական հասկացութիւն մըն է։ Զանազան փիլիսոփայական տեսութիւններու մէջ, սակայն, բարին զանազան ձեւերով կ՚ըմբռնուի եւ այս առնչութեամբ ընդհանուր համաձայնութիւն մը գոյութիւն չունի։ Բարին կրնայ մարդու էութեան հետ կամ մարդու մէկ նպատակին հետ կապ ունենալ կամ մարդկային տեսակէտ մը բնորոշել։  

Յոյն դասական փիլիսոփայ Պլատոնի (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) համաձայն, գաղափարները (յուն. ՝ eidos, անգլ. ՝ Idea, գերմ. ՝ Idee) ունին իրենց յատուկ նուիրապետական կարգը, ուր գերագոյն գաղափարը կը ներկայացնէ՝ Բարին (յուն. ՝ agathón), որ ինքնին անդրանցական (Transcendental) գաղափար մըն է։ Դարձեալ յոյն Պլատոնին համաձայն, բարիի բնական յատկանիշներէն կը նկատուի արտաբխումով (արտահեղումով, Emanation) ինքզինք հաղորդելը, գաղափար մը, որ Միջնադարէն սկսեալ կ՚օգտագործուի նաեւ Քրիստոնէութեան կողմէ։ Պլատոնի համաձայն, գործնական մեր առօրեայ կեանքին մէջ, բարին պէտք է դառնայ մարդոց կողմնորոշման իդէալը ու գլխաւոր նպատակակէտը։

Բարիի իսկական էութիւնը պլատոնագէտներու համար յոյժ վիճելի նիւթ է։

Փիլիսոփաներու առաջին խումբը բարին կը դասէ պարզապէս գոյացութիւններու (յուն. ՝ ousía, անգլ. ՝ Substance, գերմ. ՝ Substanz) կարգին։

Երկրորդ խումբի փիլիսոփաները բարին կը նկատեն գոյացութիւններէն վեր, գերագոյն, «երանելի ու հրաշալի» [73] գոյացութիւն մը։

Փիլիսոփաներու երրորդ խումբը կ՚ընդունի բարիի բացարձակ անդրանցականութիւնը [74] (Transcendence)։ Հետագային, այս երրորդ խումբին պիտի միանային նոր–պլատոնականները [75], որոնք Պլատոնի Բարիին հաւասար, եւ նոյնիսկ աւելի բարձր կը նկատէին իրենց Առաջնամիակը [76] (անգլ. ՝ The One, յուն. ՝ to hen, գերմ. ՝ das Eine / Ur-Eine)։ 

Յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ), հերքելով իր ուսուցչի, Պլատոնի «Գաղափարներու ուսմունքը», կը հերքէր նաեւ Բարիի գաղափարին գերագոյն դիրքորոշումը։ Արիստոտէլ կը շեշտէր Բարիի բազմազան յատկանիշներ ունենալը եւ անոր առնչութիւնը զանազան ստորոգութիւններուն (Category) հետ, միշտ մնալով գործնական ու առարկայական ոլորտի մէջ։ Իսկ Գերագոյն Բարին, Արիստոտէլի համաձայն, երջանկութիւնն է, որուն կը ձգտի հասնիլ ամէն մարդ։

Հետագային, Ստոյիկները [77], իրենց հիմնադիր՝ յոյն փիլիսոփայ Զենոն Կիտիոնցիի (Zeno of Citium, յուն. ՝ Zênôn 333 – 262 մ. թ. ա. ) առաջնորդութեամբ կը համադրեն Պլատոնի եւ Արիստոտէլի ուսմունքը։ Անոնց համաձայն Բարին (բարիքը) եւ Չարը (չարիքը) բնութեան հետ անմիջական կապ ունին ապա մարդոց նկատմամբ, բարին՝ ձգտելի այն երջանկութիւնն է, որուն կարելի է հասնիլ առաքինի կեանքով։

Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիր Պլոտինոս (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ), ինչպէս նշեցինք, Պլատոնի Բարիէն աւելի բարձր կը դասէր, նուիրապետական իրենց կարգի գերագոյն Առաջնամիակը, աւելի բարձր քան բոլոր գոյացութիւնները, հոգին ու ոգին։ Պլոտինոսի համաձայն, Առաջնամիակը, ամէն բանէ վեր, բացարձակ, կատարեալ, բոլորովին ինքնաբաւ ու անվերջանսահման բնազանցական առաջինն է, միաժամանակ՝ «Գերագոյն Բարին» ու «Գերագոյն Գեղեցկութիւնը»։

Աւելի ուշ, Նոր-Պլատոնականութիւնը Հռոմէն Աթէնք փոխադրող յոյն փիլիսոփայ Պրոկլոս (յուն. ՝ Próklos, 410 – 485 թ. ), կը զանազանէր բարիի գլխաւոր 3 տեսակ. -

1)         Բարին՝ մարդոց մէջ,

2)         Բարին, որպէս պլատոնական գաղափար (Idea) եւ

3)         Բարին, որպէս բացարձակ անդրանցականութիւն (Transcendence), որ կը                  համապատասխանէր իրենց աստուածութեան՝ Առաջնամիակին ։

Քրիստոնեայ Միջնադարու սկիզբը, Հայրաբանական շրջանին (2-րդ – 8-րդ դար), աստուածաբան–փիլիսոփաները ազդուած էին յոյն Պլատոնի եւ հրեայ Փիլոն Ալեքսանդրացիի (յուն. ՝ Phílôn, մօտ 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) փիլիսոփայական մտածելակերպէն։ Հրեայ Փիլոն Ալեքսանդրացիի համաձայն, անշուշտ որ յուդայական Աստուածը աւելի բարձր կը դասուի, քան՝ պլատոնական Բարին կամ պլոտինական Առաջնամիակը։

Ժամանակաշրջանի նշանաւոր աստուածաբան–փիլիսոփան կը նկատուի՝ Ա. Օգոստինոս (Երանելի – Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ), որ անդրադարձած է բարիի ու չարի հրատապ հարցին, հետեւելով նոր–պլատոնական ուղղութեան եւ նպատակ ունենալով՝ աստուածարդարացումը (Theodicy) ու պատասխանելով այն հարցին, թէ ինչպէ՞ս պէտք է բացատրել չարի գոյութիւնը, ամենագէտ, ամենակարող ու ամենաբարի միակ Աստուծոյ ստեղծագործութեան մէջ։ 

Ուշ Միջնադարուն, բարիի մասին անդրադարձած են հռչակաւոր աստուածաբան-փիլիսոփաներ, ինչպէս անգլիացի Անսելմ Քանտրբերցին (Anselm of Canterbury, 1033 – 1109 թ. ), իր «Մենագրութիւն» (լատ. ՝ „Monologion“) երկով, գերման Ալբերտ Մեծը (Albertus Magnus, 1206 – 1280 թ. ), իր «Բարիի մասին» (լատ. ՝ „ De bono“ ) եւ «Գերագոյն բարիի մասին» (լատ. ՝ „ De summo bono“ ), երկով, որ գրի առած է իր աշակերտը եւ վերջապէս իտալացի Թոմաս Աքուինացին (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ), իր «Աստուածաբանութեան համամատեան» (լատ. ՝ „Summa theologiae“) երկով։

Նոր Դարաշրջանի սկիզբը, բարին ոչ թէ առարկայական այլ ենթակայական բնոյթ կը ստանայ, ինչպէս կը տեսնենք փիլիսոփաներ հոլանդացի Բ. Սպինոզայի (Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ) եւ անգլիացի Թ. Հոբսի (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ) մօտ։ Այսպիսով, յիշեալ փիլիսոփաները բարոյագիտութեան ծիրէն ներս, կը հրաժարէին բարիի էաբանական հիմքէն եւ բարին կը դառնար՝ աւելի յարաբերական հասկացութիւն մը։ Իսկ սկոտլանդացի փիլիսոփայ Դ. Հյում (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) կը շեշտէր բարոյական բարիի զուտ զգացական բնոյթը։ 

Ֆրանսացի–զուիցերիացի փիլիսոփայ Ժ. Ժ. Ռուսօ, (Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ), մարդը, ի ծնէ բարի կը նկատէր եւ ասիկա կ՚առնչէր մարդու եսասիրութեան։ Այլ խօսքով, մարդը ի ծնէ եւ իր ինքնասիրութեան պատճառով, կը ձգտի իր կեանքին համար եւ իր ինքնապահպանման համար ամենալաւին (բարիին) ու ամենանպաստաւորին։   

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1824 թ. ), բարոյագիտութիւնը կը հիմնէ անպայմանական հրամայականին (Categorical Imperative) վրայ, ուր բարին կը համապատասխանէ ընդհանուր բարոյական օրէնքին։ Օրէնք մը, որ գոյութիւն ունի իւրաքանչիւր բանական անհատի մէջ եւ որ կը գործէ՝ առանց որեւէ նախապայմանի։

Կանտի համաձայն, միայն « Բարի կամքը» [78] (Good Will), կարելի է բացառապէս բարի համարել։  

Նաեւ բարոյագիտութեան տեսութիւնները հիմնուած են բարոյական բարիին վրայ։ Եթէ բարոյական բարիի իրագործումը բանականութենէն բխող պարտաւորութիւնն է, ուրեմն տեսութիւնը պարտագիտական [79] է (Deonto-logical)։ Իսկ եթէ բարոյական բարիի իրագործումը նպատակ մը կը հետապնդէ, ուրեմն տեսութիւնը նպատակաբանական [80] է (Teleological)։

Մինչ պարտագիտական տեսութեան պարագային, բարոյական բարին արդիւնքն է անհատի ինքնավար ու ազատ կամքին, նպատակաբանական տեսութեան պարագային, բարոյական բարին նոյնինքն անհատի կամքին առջեւ նախադրուած եւ անհատին կողմէ ձգտելի նպատակն է։

Գերման լեզուաբան–փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) կը քննադատէ ընդհանրապէս բարոյականութիւնը, իր «Բարիէն ու չարէն անդին» (1886 թ., գերմ. բնագիր` „Jenseits von Gut und Böse“, անգլ. ` „Beyond Good and Evil“) երկին մէջ, եւ մասնաւորաբար բարոյական բարիի մասին պլատոնական, քրիստոնէական, կանտական եւ այլ պատկերացումները։ Նիցշէի համաձայն, լաւն ու բարին, կը բնորոշուին՝ «այն ամէնով, որ զօրութեան զգացումը, զօրութեան կամքը ու զօրութիւնը ինքնին մարդոց մէջ կը բարձրանայ (կը յառաջանայ)» [81] ։  

19-րդ դարու կարգ մը փիլիսոփաներ բարին կը համարէին, որպէս՝ երջանկութիւնը (happiness), հաճոյքը (Pleasure) կամ ուրախալին (the Pleasurable)։ Անոնք վարմունք մը բարի կը սեպէին, երբ ան կը նպաստէր մարդու ուրախութեան եւ երջանկութեան։    

            20-րդ դարուն, բարին կը քննարկուէր վերլուծական փիլիսոփայութեան (Analytic Philosophy) ծիրէն ներս։

Գերագոյն Բարին

Գերագոյն Բարին [82] (յուն. ՝ to agathón) այն է, որ առանց խտրութեան պէտք է համապատասխանէ համայն մարդկութեան բարիին ։ Գերագոյն Բարին, փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, բարոյական վարմունքի գերագոյն արժէքն ու գերագոյն նպատակն է միաժամանակ։

Գերագոյն Բարին, որուն պէտք է ձգտիլ, յունահռոմէական փիլիսոփայութեան մէջ ունի տարբեր բացատրութիւններ։ Արդ, Գերագոյն Բարին. -

Պլատոնի (Plato, յուն. ՝ Plátôn 427 – 347 մ. թ. ա. ) համաձայն, ան, ոչ թէ նոյնինքն կեանքն է, այլեւ « բարի կեանքը », ուր կը տիրեն՝ բարեմտութիւնն ու արդարութիւնը.

Արիստոտէլի (Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ) համաձայն ան մարդկային վարմունքի արդարացման սկզբունքն է, որ կ՚իրականանայ ու կը յայտնուի՝ « երջանիկ կեանքին » մէջ (երջանկապաշտութիւն = Eudaimonía).

Էպիկուրոսի (Epicouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) եւ Էպիկուրականութեան համաձայն, ան նոյնինքն մարդու գերագոյն հաճոյքն է ( Հ աճոյապաշտութիւն = Hedonism).

Սենեկայի (Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ) համաձայն, ան մարդկային հոգիի ներդաշնակութիւնն է, որ կը յայտնուի հանգստութեան եւ անդորրութեան մէջ (Ստոյիկութիւն = Stoicism).

Մարկոս Աւրելիոսի (Marcus Aurelius, 121 – 180 թ. ) համաձայն, ան մարդու ինքնաբաւութիւնն ու ինքնակատարելագործումն է։

Գերագոյն Բարին, որուն պէտք է ձգտիլ, աւանդական ու կրօնական ոլորտներու մէջ եւս, ունի տարբեր բացատրութիւններ։ Արդ, Գերագոյն Բարին. - 

Բուդդայականութեան (Buddhism, 6-րդ դար մ. թ. ա. ) համաձայն, իմաստութեան զարթնումն ու կարեկցութիւնն է. իսկ

Քրիստոնէութեան (Christianity, Ա. դար) համաձայն, ան Աստուծոյ հետ միութիւնն է։

Գերագոյն Բարին, որուն պէտք է ձգտիլ, նաեւ Նոր Դարաշրջանին ունի տարբեր բացատրութիւններ։ Արդ, Գերագոյն Բարին. -   

Նիկոլո Մաքիավելիի, (Niccolo Machiavelli, 1469 – 1527 թ. ) համաձայն, նոյնինքն մարդոց  իշխանութիւնն ու զօրութիւնն է.

Թոմաս Հոբսի (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ) համաձայն, ան մարդոց կարիքներու գոհացումն է.

Իմմանուէլ Կանտի (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) համաձայն, ան առաքի նութեան, բարոյական պարտաւորութեան եւ երջանկութեան միութիւնն է.

Ժան-Պոլ Սարտրի (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) համաձայն, ան պարզապէս՝ ազատութիւնն է։

Բարոյական արժէք

Բարոյական արժէք հասկացութիւնը շատ նման է՝ բարոյական բարիին։ Արդարեւ արժէքի փիլիսոփայութեան (Philosophy of Value) հետ, 19-րդ դարու վերջաւորութեան սկսաւ գործածուիլ նաեւ բարոյական արժէք եզրոյթը։

Իսկ արժէք (անգլ. ՝ Value, գերմ. ՝ Wert) եզրոյթը, բարիին նման կ՚օգտագործուի նոյնպէս երկու իմաստով. -

1.          որպէս առարկայական արժէք,

            ինչպէս մարդու կեանքը կամ առողջութիւնը եւ

2.          որպէս ենթակայական–բանական արժէք,

            ինչպէս արդարութիւնը կամ հաւատարմութիւնը։

Ամբողջացնելու համար Բարիի մասին այս յօդուածը, հարկ է նշել ու մանրամասնել նաեւ անոր հակադիր՝ Չարը։

Չարը

Չարը, ինչպէս յիշուեցաւ, բարոյագիտական բարիին հականիշն է, որ դատապարտման արժանի նշանակութիւն ունի եւ որմէ պէտք է խուսափիլ։ Չարը (յուն. ՝ kakós, լատ. ՝ malum, անգլ. ՝ The Evil, ֆրնս. ՝ Le mal, գերմ. ՝ das Böse) հիմքն ու պատճառն է աշխարհի վրայ գտնուող ցաւին, տառապանքին ու ապերջանկութեան։

Չարը հասկացութիւնը, բացի բարոյագիտութեան ոլորտէն կ՚օգտագործուի նաեւ այլ մարզերու մէջ (ինչպէս՝ աստուածաբանութիւն, ընկերաբանութիւն, եւայլն…) եւ յաճախ կ՚ընդգրկէ կամ կ՚արտայայտէ՝ վատ, սխալ, գէշ, աղէտ, յոռի եւ այլ բացասական իմաստներ։ Այսուհանդերձ մեր հետաքրքրութեան առարկան բարոյագիտական չարը հասկացութիւնն է։

Իսկ խնդրոյ առարկայ բարոյագիտական չարը անհատի վարմունքի եւ բարոյական ընդունուած օրէնքներու միջեւ անհամաձայնութիւնն է. այլ խօսքով՝ չարը անհատի ընդհանրապէս ոչբարի, սխալ, թերի կամ պակասաւոր վարմունքն ու վարուելակերպն է։ 

Հնադարեան ժամանակներէն ի վեր, մարդիկ յաճախ հարց տուած են, թէ ինչպէ՞ս եւ ուրկէ՞ ծագում առած է նոյնինքն չարը։ Եթէ գերագոյն (բարձրագոյն) էութիւն մը, ամենաբարի ու ամենակարող Աստուած մը ստեղծած է տիեզերքը իր ամբողջութեամբ, ապա ուրեմն՝ ինչո՞ւ աշխարհի վրայ գոյութիւն ունի չարը։

Յոյն փիլիսոփայ Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւս, իր երկերէն «Մենոնի» մէջ (Menon, հոն, էջ 77a – 78b) հարց կու տայ՝ թէ ընդհանրապէս չարի գոյութիւնը ինչպէ՞ս կարելի է։ Պլատոնի համաձայն, չարը գոյութիւն ունի եւ կը կատարուի, որովհետեւ սխալմամբ կը կարծուի, որ անկէ կարելի է օգուտ մը քաղել կամ անկէ առաւելութիւն մը ձեռք բերել։ Այլ խօսքով, չարը ինքնին, բանականօրէն երբեք բաղձալի չէ, այլ միայն՝ անկէ քաղուած կարծեցեալ օգուտը կամ առաւելութիւնը։

Յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոս (Epicurus, յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) եւս, իր ժամանակին անդրադարձած է այս հարցին եւ ընդհանուր ձեւով հարց տուած, թէ ինչո՞ւ աստուածները թոյլատրած են չարը, առանց որեւէ համոզիչ պատճառաբանութիւն յիշելով։

Հետագային շատեր պիտի հաստատէին, որ միաստուածութեան Աստուածը, որ ամենաբարի, ամենագէտ ու ամենակարող կը նկատուի, կրնար չարը խափանել, բայց չուզեց կամ թոյլատրեց (այս իմաստով ուրեմն ամենաբարի չէ) կամ Աստուած ուզեց չարը խափանել, բայց չկրցաւ (այս իմաստով ուրեմն ամենակարող չէ)։

Քրիստոնէական աստուածաբանութիւնը, խուսափելու համար նման տհաճ ու վնասակար փաստարկումներէն եւ հաստատելու համար Աստուածարդարացում (Theodicy) մը, չարը կը բնորոշէ որպէս «ոչգոյ», այսինքն՝ գոյութիւն չունեցող։

Չարի՝ որպէս «ոչգոյ» գաղափարը կը գտնենք նաեւ Նոր-Պլատոնականութեան մօտ։ Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիր Պլոտինոս (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ), ինչպէս նաեւ միջնադարեան սրբադասուած փիլիսոփայ–աստուածաբաններ՝ Ա. Օգոստինոս (Օգոստինոս Երանելի – Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) եւ Թ. Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ), կը հաստատեն, որ չարը նոյնինքն բարիին բացակայութիւնն է. այլ խօսքով չարը իմաստ կը ստանայ միայն բարիին հակադրուելով։

Օգոստինոսի համաձայն, չարը կը յառաջանայ մարդու ազատ կամքին (Free Will) պատճառով։ Իսկ բարիի եւ չարի համեմատութիւնը կը նմանցնէ լոյսի եւ շուքի համեմատութեան, ուր շուքը իմաստ կը ստանայ միայն լոյսին հակադրուելով ու լոյսի բացակայութեամբ։ Օգոստինոս տակաւին կ՚աւելցնէ, թէ ինչ որ սկիզբը շատերուն չար կը թուի, ժամանակաշրջան մը ետք անոր բարի ըլլալը կը պարզուի. այլ խօսքով՝ աստուածային յաւիտենական հեռանկարով՝ ամէն ինչ բարի է։

Նաեւ պէտք է յիշել, որ Հինդուականութեան համաձայն, չարը իրապէս գոյութիւն չունի (այսինքն՝ «ոչգոյ» է)։ Հինդուակաները չարը կը բնորոշեն, որպէս՝ «պարզապէս պատրանքային երեւոյթ»։

Իրանապարսկական Զրադաշտականութեան (Zoroastrianism) եւ Մանիքէութեան (Manichaeism) համաձայն, «բարին» ու «չարը» ներկայացնող երկու հակադիր աստուածութիւններ՝ Ահուրա Մազդա (Ahura Mazda) եւ Ահրիման (Ahriman) կան, որոնք յաւիտենական պայքարի մէջ են։ Բարոյական երկապաշտութեան (Dualism) այս գաղափարը, սակայն, բոլորովին խոտոր կը համեմատի միաստուածեան (Monotheism) գաղափարաբանութեան հետ։

Յիշատակութեան արժանի է, որ չարը քրիստոնէական բացատրութեամբ նոյնինքն մեղքն է (Sin) ու սկզբնական մեղքը (Original Sin) եւ այդ չարը անձնաւորուած է՝ սատանայ (անգլ. ՝ Devil, յուն. ՝ diábolos, լատ. ՝ diabolus, գերմ. ՝ Teufel) հասկացութեամբ։

Նկատի առնելով ներկայ աշխատասիրութեան «փիլիսոփայական ակնարկ» մը ըլլալը, յաւելեալ չենք խորանար կրօնական եւ աստուածաբանական ոլորտներուն մէջ։

17-րդ դարուն, գերման փիլիսոփայ Լայբնից կը պնդէր, որ Աստուծոյ ստեղծագործութիւնը կը կայանայ տրամաբանական կարելի լաւագոյն աշխարհի մը վրայ, ուր չարը անհրաժեշտ մէկ մասը կը կազմէ, նոյնիսկ այս լաւագոյն կարելի աշխարհին։ Լայբնից, տակաւին կը զանազանէր չարի երեք գլխաւոր տեսակներ. -

1)         Բնազանցական չարը,

2)         Բնականֆիզիկական չարը եւ

3)         Բարոյական չարը։

Հետագային, այլ փիլիսոփաներ, ինչպէս ֆրանսացի Վոլտէր (Voltaire, 1694 – 1778 թ. ), անգլիացիներ Դ. Հյում (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) եւ Բ. Ռասէլ (Bertrand Russell, 1872 – 1970 թ. ), ինչպէս նաեւ գերման Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) եւ ուրիշներ, ամբողջովին մերժեցին ու երբեմն նոյնիսկ հեգնեցին Լայբնիցի յիշեալ գաղափարը եւ ընդհանրապէս անոր աստուածարդարացման հարցի լուծման ձեւը։

Գերմանական գաղափարապաշտութեան նախահայր եւ հռչակաւոր փիլիսոփայ Կանտի (Immanuel Kant) համաձայն, չարը կամ «արմատական չարը» [83], մարդկային բնութեան բաղկացուցիչ մասերէն է, որովհետեւ մարդ միայն բանականութեամբ չէ օժտուած, այլ ունի զանազան հակումներ ու մղումներ, որոնք զինք դէպի չարը կ՚առաջնորդեն։ Կանտի համաձայն, չարը կամ «արմատական չարը» կարելի չէ տեսնել զգայականութեան կամ բանականութեան մէջ, այլեւ՝ չարասրտութեան (կամ սրտի խեղաթիւրուածութեան) մէջ։ Կանտի չարը հասկացութեան այս նոր բնորոշումով, ամբողջ պատասխանատուութիւնը կը դրուի մարդուն վրայ։ Մարդը կը դառնայ իր լաւ ու բարի կամ վատ ու չար արարքներուն ամբողջական պատասխանատուն։

Այնուհետեւ, նոյն գաղափարապաշտ դպրոցին պատկանող գերման փիլիսոփայ Շելլինգ (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, 1775 – 1854 թ. ) կը զանազանէ անհատի սեփական կամքը եւ հասարակութեան ընդհանրական կամքը ու կը հաստատէր, որ չարը ա՛յն ատեն կը յայտնուի, երբ սեփական կամքը կը դիմադրէ ընդհանրական կամքին եւ կը հակառակի անոր հետ միաւորման կամ համաձայնութեան։

 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

բարիի ու չարի մասին

 

Լ. Ա. Սենեկա  (հռոմ. ՝ Lucius Annaeus Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ). -

«Միա՛յն բարիի ու չարի գիտութեամբ, մարդ կրնայ վերջապէս ինքզինք կատարելագործել»։

Ա. Օգոստինոս  (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

«Բարին գործելու երկու եղանակ կայ. - տալ եւ ներել։ Նուիրեցէ՛ք, ինչ որ ձեռք բերած էք եւ ներեցէ՛ք ձեր դէմ չարը գործողներուն»։ 

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Մարդ երբեմն ինքզինք հիմնովին աւելի կը բարելաւէ չարին նայելով, քան թէ բարիի տիպարին հետեւելով… եւ լա՛ւ է, որ մարդ ընտելանայ չարէն օգուտ քաղելուն տարբերակին, որովհետեւ չարը այնքա՜ն սովորական եւ բարին այնքա՜ն հազուադէպ է»։

Ս. Կիրկեգոր (դան. ՝ Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ). -

«Միակ բացարձակ կամկամը [84], որ առկայ է, անիկա բարիի ու չարի միջեւ ընտրութիւնն է»։  

Ֆ. Դոստոեւսկի (ռուս. ՝ Fyodor Dostoevsky, 1821 – 1881 թ. ). -

«Բանականութիւնը ինքնուրոյն, երբեք չէ կրցած բարին ու չարը բացատրել կամ նոյնիսկ զանոնք զանազանել»։

  Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Քանզի բոլոր իրերը մկրտուած են յաւիտենութեան աղբիւրի մէջ, եւ բարիէն ու չարէն անդին։ Իսկ բարին ու չարը, միջանկեալ ստուէրներ են միայն, խոնաւ նեղութիւններ եւ շարժուող ամպեր»։

«Ես պարզապէս կ՚երեւակայէի, որ բարիէն ու չարէն անդին եմ»։

«Զրադաշտը, երկրի վրայ աւելի մեծ ուժ մը չգտաւ, քան բարին ու չարը»։

Չինական ասացուածք. -

«Բարիի եւ չարի հատուցումը, նման է մարմնին հետեւող ստուերին »։ 

 

 

 

  


 

ծ-14

Գերման գաղափարապաշտութիւն

German Idealism

 

 

Եթէ գաղափարապաշտութիւնը (Idealism) սկիզբ առաւ Հնադարեան ժամանակաշրջանին, Պլատոնի մօտ, ապա Նոր Դարաշրջանի 18-րդ եւ 19-րդ դարերուն դարձեալ կարեւորութիւն պիտի ստանար Գերմանիոյ մէջ եւ որպէս փիլիսոփայական ուղի պիտի ստանար գերման գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) անուանումը:

Ըստ գաղափարապաշտ փիլիսոփայութեան, աշխարհի էութիւնը ոչ թէ անոր նիւթական կառոյցին մէջ է, այլ՝ բանականութեան մէջ տեղ գտած նիւթի գաղափարին. այլ խօսքով գաղափարներու աշխարհը կը դասուի առաջնահերթ, իսկ տեսանելի, շօշափելի կամ զգալի աշխարհը, կը նկատուի միայն որպէս երեւոյթ։

Գերմանական գաղափարապաշտութեան ուղին պատրաստող փիլիսոփան Իմմանուէլ Կանտն է (Immanuel Kant), որ նաեւ արեւմտեան փիլիսոփայութեան մեծագոյն դէմքերէն կը նկատուի:

Այնուհետեւ, Կանտի կը յաջորդեն գերման այլ փիլիսոփաներ, ինչպէս՝ Ֆիշտէ (Johann Gottlieb Fichte, 1762 – 1814 թ. ), Շելլինգ (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, 1775 – 1854 թ. ) եւ Հեգէլ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831 թ. )։ Այս շարքի վերջին ներկայացուցիչը կը հանդիսանայ գերման փիլիսոփայ՝ Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ), որ իր տեղը ունեցաւ նաեւ 19-րդ դարու փիլիսոփայական նոր ուղղութեան մը մէջ, որ պիտի կոչուէր՝ Կեանքի փիլիսոփայութիւն (գերմ. ՝ Lebensphilosophie, ֆրնս. ՝ Philosophie de la vie, անգլ. ՝ Philosophy of life)։

 

 

 

ծ-15

Դրապաշտութիւն

Positivism

 

 

19-րդ դարուն, ընդհանրապէս գիտութեան զա ր գացումը առիթ կ՚ընծայէ, որ կարգ մը փիլիսոփաներ փորձեն գիտական դրութիւնը (System) որդեգրել եւ համապատասխան փիլիսոփայութիւն մը յառաջացնել։ Նմանօրինակ փիլիսոփա յական ուղի մըն է Դ րապաշտութիւնը (պոզիտիւիզմ – Positivism), ուր բացարձակապէս կը մերժուի բնազանցութիւնը (Metaphysics) եւ իմացութեան որպէս գլխաւոր աղբիւր կ՚ընդունուի՝ դրական փորձառութիւնը կամ փորձապաշտութիւնը (Empiricism)։

Այս ուղիի հիմնադիրը կը նկատուի ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ու փիլիսոփայ՝ Օ. Կոնտը (August Comte, 1798 – 1859 թ. ), որ ունեցա ւ իր հետեւորդները։

Այս դպրոցին կը պատկանին նաեւ անգլիացի ընկերաբան–փիլիսոփաներ՝ Ջ. Ս. Միլ (John Stuard Mill, 1806 – 1973 թ. ) ու Հ. Սպենսէր (Herbert Spencer, 1820 – 1903 թ. ) եւ աւստրիացի բնագէտ–փիլիսոփայ՝ Է. Մախ (Ernst Mach, 1838 – 1916 թ. )։

Կոնտ փորձեց ժամանակուան ընկերային կարգերը յարմարեցնել դարու գիտական զարգացումին։ Իսկ բարոյագիտութեան մարզէն ներս ան հռչակ եց աշխարհիկ Դրական կրօնք ը (Positive Religion), որ կոչուեցաւ նաեւ «Մարդկութեան կրօն»։ Այս նոր կրօնը հիմնուած է մարդասիրութեան (Philanthropy) կամ այլասիրութեան (Altruism) վրայ ։

Կոնտ, հասնելու համար Դրապաշտութեան, ի ր հիմնական տեսութիւնը կը ներկայացնէ մարդկային հոգե մտաւորական զարգացման հետեւեալ «երեք փուլերու օրէնք» ով. -

ա) Աստուածաբանական (Theological կամ մտացածին) փուլ, երբ մարդ իր շրջապատի երեւոյթները կը բացատրէ, որպէս գերբնական էութեան գործ եւ կոյր հաւատք կ՚ընծայէ.  

բ)         Բնազանցական (Metaphysical կամ վերացական) փուլ, որ նախորդ փուլի քողարկուած ձեւն է, երբ մարդ գերբնական էութիւնները կը փոխարինէ՝ վերացական գաղափարներով ։ Եւ վերջապէս կը յանգի՝

գ)         Գիտական (Scientifical կամ դրական) փուլին, երբ մարդ կը ձերբազատուի գերբնականն ու վերացականը փնտռելէ եւ կը կեդրոնանայ միայն գոյութիւն ունեցող իրողո ւ թիւններու վրայ։

Կոնտի դրապաշտական տեսութիւնը կը շարունակեն ու կը զարգացն են անգլիացի ընկերաբան–փիլիսոփաներ, հայր եւ որդի՝ Ջ. Միլ (James Mill, 1773 – 1836 թ. ) եւ վերոյիշեալ Ջ. Ս. Միլ ( John Stuard Mill, 1806 – 1973 թ. ), եւ մանաւանդ անգլիացի բարոյագէտ –փիլիսոփայ Ջ. Բենթամ (Jeremy Bentham, 1748 – 1832 թ. ), որ հիմնադիրն է փիլիսոփայական բարոյագիտութեան նոր ուղղութեան մը, որ պիտի կոչուէր «Օ գտապաշտական ութիւն» ( Utilitarianism)։ [85]

Ժամանակակից 1960-ական թուականներուն, գլխաւորաբար Գերմանիոյ ու Աւստրիոյ մէջ կը յառաջանայ «Դրապաշտական վէճ» [86] մը, որ կը պարփակէր ընկերահասարակական գիտութիւններու տարբեր մեթոդներն ու արժէքային դատողութիւնները։

Նշեալ վիճաբանութեան ժամանակակից հակառակորդները կը հանդիսանային, մէկ կողմէն՝ Քննադատական Բանապաշտութեան (Critical Rationalism) ներկայացուցիչները, ինչպէս փիլիսոփաներ Կ. Պոպէր (Karl Popper, 1902 – 1994 թ. ) ու Հ. Ալբերտ (Hans Albert, 1921 – 2023 թ. ), իսկ միւս կողմէն՝ «Ֆրանկֆուրտի դպրոցի» [87] Քննադատական ​​Տեսութեան ներկայացուցիչները, ինչպէս Թ. Ադորնօ (Theodor Adorno, 1903 – 1969 թ. ) եւ Ե. Հաբերմաս (Jürgen Habermas, *1929 թ. )։

 

 

 

 

ծ-16

Եսասիրութիւն - Այլասիրութիւն

Egoism - Altruism

 

 

Եսասիրութիւն (Egoism) եւ այլասիրութիւն (Altruism) հակադիր հասկացութիւններու մասին եւ անոնց հիմնական արմատը կազմող սիրոյ (Love) մասին, գրուած եւ խօսուած է հնադարեան ժամանակներէն ի վեր։

Եսասիրութիւնն ու այլասիրութիւնը փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան կողքին, քննարկութեան նիւթ են նաեւ՝ աստուածաբանութեան, ընկերաբանութեան ու հոգեբանութեան ոլորտներէն ներս։

Նախ, փորձենք բնորոշել, թէ ի՞նչ է սէրը [88] ապա անցնինք հակադիր զոյգ հասկացութիւններուն։ 

Սէր

Սէրը, իր ընդհանուր իմաստին մէջ, կը նշանակէ երկու անձերու միջեւ գոյութիւն ունեցող զօրաւոր համակրանքի զգացում, ներքին անքակտելի կապ եւ զիրար բարձր արժեւորելու տրամադրութիւն։ Սէրը կրնայ փոխադարձ ըլլալ, բայց կրնայ ըլլալ նաեւ՝ միակողմանի։ Փոխաբերական իմաստով, սէրը կամ մարդոց կողմէ խոր արժեւորումը, կ՚առնչուի նաեւ՝ բնութեան (կենդանական ու բուսական աշխարհներուն) եւ ընդհանրապէս գործունէութեան ու գաղափարներուն։ 

Սէր եզրոյթը յունարէնի մէջ ունի տարբեր անուանումներ, ըստ ենթատեսակներու. - անանձնական սէրը՝ agápe, ընկերական սէրը՝ phílos, ընտանեկան սէրը՝ storgê եւ տռփական սէրը՝ éros։ Լատիներէնի մէջ, որպէս սիրոյ հոմանիշ կը ներկայանայ՝ amor եզրոյթը, որմէ յառաջացած է՝ amicus = ընկեր բառը։

Կրօնական իմաստով, հեթանոսութեան (բազմաստուածութեան) ժամանակաշրջանին, կը հանդիպինք սիրոյ աստուածութիւններու, ինչպէս օրինակ. - Հինդուականութեան սիրոյ աստուածը, որ կը կոչուի՝ Կամադեվա (Kamadeva) իսկ Միջագետքի բաբելոնական սիրոյ աստուածուհին՝ Իշտար (Ishtar)։ Եւրոպայի մէջ, յունական դիցաբանութեան սիրոյ աստուածուհին է՝ Ափրոդիտէ (յուն. ՝ Aphrodítê), որու որդին, տռփական սիրոյ աստուած Էռոսն (յուն. ՝ Erôs) է։ Նոյնպէս, հռոմէական դիցաբանութեան սիրոյ աստուածուհին է՝ Վեներա (լատ. ՝ Venus), որու որդին, տռփական սիրոյ աստուած Ամորն (Amor) է։ Իսկ հայկական դիցաբանութեան մէջ, սիրոյ աստուածուհի Աստղիկը, կը համապատասխանէ յունական Ափրոդիտէին եւ հռոմէական Վեներային։ 

Միաստուածեան կրօններէն, Քրիստոնէութիւնը եւս մեծապէս կը կարեւորէ սիրոյ (յուն. ՝ agápe) գաղափարը եւ կը յիշէ եսասիրութիւնն ու այլասիրութիւնը։ Սէրը, յոյսին եւ հաւատքին հետ (որպէս եռեակ) կը ներկայանայ քրիստոնէական առաքինութիւններու շարքին։

Հին ու Նոր Կտակարաններուն մէջ կը յիշուին այլասիրութեան տարբեր օրինակներ. - «Սիրէ՛ ընկերդ քու անձիդ պէս» [89], իսկ Նոր Կտակարանին մէջ «մերձաւորի սիրոյ» կողքին կը յիշուի՝ «Սիրեցէ՛ք ձեր թշնամիները» [90] ։ Ուրեմն, նախ պէտք է որոշ եսասիրութիւն մը ունենալ, որպէսզի կարելի ըլլայ ուրիշը սիրել կամ այլասէր ըլլալ։

Սիրոյ գլխաւոր տեսակներն են. -

Անանձնական սէրը (յուն. ՝ agápe), այն սէրն է, որ ուրիշի մը ուղղուած կ՚ըլլայ եւ կը ձգտի անոր բարօրութեան։ Հոս կը տեսնենք նաեւ աւետարանական «մերձաւորի սէրը» եւ «թշնամիի սէրը»։

Անանձնական սիրոյ, ո րպէս ենթատեսակ կը նկատուի՝ մարդոց ունեցած սէրը՝ Աստուծոյ հանդէպ (աստուածասիրութիւն = յուն. ՝ theophilia) եւ փոխադարձաբար, աստուածային սէրը՝ մարդոց հանդէպ։    

Ընկերական սէրը (յուն. ՝ phílos ), որ կը յատկանշուի ընկերներու միջեւ փոխադարձ սիրով, հասկացողութեամբ եւ գնահատանքով։   

Ընտանեկան սէրը (յուն. ՝ storgê), զոր կը տեսնենք ընտանեկան կամ արենակցական սեղմ շրջանակին մէջ, ինչպէս օրինակ. - զաւակներու հանդէպ՝ մայրական սէրը եւ հայրական սէրը կամ ծնողներու հանդէպ՝ որդիական սէրը, եւայլն…։ 

Տռփական սէրը (յուն. ՝ éros), որ երկու անձերու միջեւ սեռային, զգայական ու կրքոտ սէրն է, ինչպէս նաեւ մարմնական պահանջքն ու ցանկութիւնը՝ սիրելու եւ սիրուելու։

Անձնասիրութիւնը (Egoism), որ անհատի մը, իր անձին կամ իր «ես»ին հանդէպ ունեցած անսահման սէրն է (ինքնասիրութիւն եւ եսասիրութիւն), որ ստորեւ պիտի մանրամասնուի։

Այլասիրութիւնը (Altruism), որ անհատի մը ուրիշին սիրելն է, թերեւս իր անձէն աւելի։ Նոյնպէս ստորեւ պիտի մանրամասնուի։

Սիրոյ հականիշը՝ ատելութիւնն է (անգլ. ՝ Hate, գերմ. ՝ Hass), որ զզուանքի, հակակրանքի ու թշնամանքի զգացողութիւնն է, հանդէպ՝ այլ անձերու, մարդ կային խմբակցութիւններու կամ գաղափարներու։

Այժմ առանձնաբար անդրադառնանք՝ եսասիրութիւն եւ այլասիրութիւն հակադիր հասկացութիւններուն։

Եսասիրութիւն

Եսասիրութիւն – Egoism ‏(ego յուն. եւ լատ. = ես), կը նշանակէ՝ անձնասիրու թիւն, ինքնասիրութիւն, երբ մարդ աւելի կարեւոր կը նկատէ իր անձնական հետաքրքրութիւններն ու առաւելութիւնները, երբ մարդ իր եսակեդրոն (Ego-centric) վարուելակերպով, առաւելաբար կը նպատակադրէ ու կը հետապնդէ իր անձնական շահ եր ը։

Եսասիրութիւն բարդածանց բառի առաջին արմատը «ես»ն է եւ երկրորդ արմատը՝ «սէր»ը, որուն մասին անդրադարձանք քիչ առաջ։ Իսկ «ես»ը, որ անհատի մը անձնականութիւնը կը ներկայացնէ, հոգեբանականօրէն կ՚ընդգրկէ թէ՛ գիտակցութիւնը (Consciousness) եւ թէ՛ անգիտակցութիւնը (Uncon-sciousness)։ Աւստրիացի բժիշկհոգեվերլուծաբան Ս. Ֆրոյդի (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ) համաձայն, հոգիի կառուցուածքի 3 բաղադրիչ ատեաններն են. -

«Անդէմ նա» (գերմ. բնագիր՝ Es, անգլ. ՝ Id). -

որ մարդկային հոգիի անգիտակից մասին մէջ կը ներկայացնէ`

ա) Մարդկային բնազդը (Instinct, ինչպէս՝ սննդառութեան, սեռային եւ այլ      բնական մղումները),

բ) Հոգեկան կարիքները (Need, ինչպէս օրինակ՝ ընդունուած–ըլլալու եւ         արժեւորուած–ըլլալու պէտքերը) եւ

գ) Յոյզերը (Affection, ինչպէս օրինակ՝ սէր, ատելութիւն, նախանձ, վստա -     հութիւն, եւայլն ․․․ ) ։

«Գերես» (գերմ. բնագիր՝ Über-Ich, անգլ. ՝ Super-Ego). -

որ մարդկային հոգիի   անգիտակից մասին մէջ կը ներկայացնէ՝ ընկերային ու բարոյական բարձր արժէքները, ինքզինք կատարելագործելու ձգտումները եւ մարդկային բնազդներու վերահսկողութիւնը (Control)։

«Ես» (գերմ. բնագիր՝ Ich, անգլ. ՝ Ego). -

որ մարդկային հոգիի գիտակից մասն է ու կը համապատասխանէ ինքնագիտակցութեան (Self-Consciousness)։ «Ես»ը, իր նկատելու, խորհելու ու յիշելու կարողութիւններով, ինչպէս նաեւ խիղճի առկայութեամբ, միջնորդը կը հանդիսանայ նախապէս յիշուած երկու ատեաններուն՝ «Անդէմ նա»ին եւ «Գերես»ին միջեւ եւ կրնայ պատկերացում ունենալ իր անձի մասին։

Ե սասիրութեան հականիշն է՝ այլասիրութիւնը (Altruism), զոր պիտի քննարկենք քիչ ետք։

Եսասիրութիւնը, ընդհանրապէս վիճելի երեւոյթ մըն է, որովհետեւ, ժամանակի ընթացքին, մարդիկ կամ խմբաւորումներ զանազան ձեւերով հասկցած, բնորոշած կամ արժեւորած են զայն։ Շատերու կողմէ, որպէս բնական երեւոյթ ընդունուած եսասիրութիւնը, կը ներկայանայ նաեւ բացասական (ժխտական) իմաստով, որպէս անվայել ու անպատշաճ երեւոյթ, մանաւանդ երբ զուտ անձնական շահը կ՚իրագործուի ուրիշներու վնասին հաշւոյն կամ անոնց միջոցով կամ զանոնք շահագործելով։

Ընդհանուր առմամբ, եւ աւելի լայն իմաստով, որեւէ գիտակից վարմունք կամ վարուելակերպ, եթէ գլխաւորաբար անձնական առաւելութիւնը նկատի կ՚առնէ, ուրեմն՝ եսասիրական բնոյթ կը կրէ։ Նոյնիսկ, երեւութապէս այլասիրական բնոյթ կրող որեւէ գիտակից վարմունք կամ վարուելակերպ, կրնայ եսասիրութեան պիտակին տակ իրագործուիլ, երբ անձնական առաւելութեան մը ի խնդիր նպատակադրուի։

Աւելի նեղ իմաստով սակայն, անհատ մը եսասէր կը նկատուի, երբ իր ոչբարոյական ու անարդար վարմունքով կամ եսակեդրոն վարուելակերպով վնաս կը հասցնէ ուրիշի մը եւ միա՛յն իր շահը կը հետապնդէ, հակառակ անոր որ ինք կարելիութիւն ունէր այլ տարբերակներ ընտրելու։ Այստեղ այդ ուրիշը պարզապէս գործիք կամ միջոց կը դառնայ, անհատի անձնասիրական նպատակները իրագործելու։  

Եսասիրութեան մասին անդրադարձած են հետեւեալ փիլիսոփաները. - անգլիացի փորձագէտներ՝ Թ. Հոբս (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ), Ա. Սմիթ (Adam Smith, 1723 – 1790 թ. ) եւ գերման երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական՝   Մ. Շտիռնէր (Max Stirner, 1806 – 1856 թ. )։

Առարկայական մօտեցումով եւ նկատի առնելով վարմունքի կամ վարուելակերպի հետեւանքները, կարելի է զանազանել դրական եւ ժխտական եսասիրութիւններուն միջեւ. -

1.  Դրական եսասիրութիւն

Դրական եսասիրութիւն (Positive Egoism) կը նկատուի, երբ վարմունքի կամ վարուելակերպի հետեւանքները օգտակար ըլլան բոլորին (թէ՛ վարմունքը կատարող անհատին եւ թէ՛ ուրիշներուն) եւ ոչ ոքի վնաս հասցնեն։

Լաւագոյն օրինակը մրցակցութեան պարագան է, երբ բոլոր մասնակիցներուն համար նպատակ կը դառնայ մարդկային ընդհանուր բարօրութիւնը։ Այլ օրինակ մըն է՝ համագործակցական եսասիրութիւնը կամ այլասիրական եսասիրութիւնը, ուր եսասիրական եւ այլասիրական շարժառիթներն ու նպատակները կը համատեղուին։

2.  Ժխտական եսասիրութիւն

Ժխտական եսասիրութիւն (Negative Egoism) կը նկատուի, երբ վարմունքի կամ վարուելակերպի հետեւանքները վնասակար ըլլան բոլորին համար, մանաւանդ՝ «ուրիշ»ներուն համար։

Ժխտական հետեւանքներու կարգին կարելի է դասել. - ընկերային դասակարգային մեծ տարբերութիւնները, ուրիշներու հանդէպ անուշադիր կամ անտարբեր ըլլալը, պատերազմները եւայլն …։

Ժխտական եսասիրութիւն կը նկատուի նաեւ «ծայրայեղ եսասիրութիւն»ը, որուն մասին՝ ստորեւ։ 

Ծայրայեղ եսասիրութիւն

Ծայրայեղ եսասիրութիւնը, հայերէնով կարելի է եսամոլութիւն կոչել։

Իսկ 19-րդ դարէն սկսեալ, եւրոպական լեզուներու մէջ կը ներկայանայ նոր եզրոյթով մը՝ սոլիպսիզմ – Solipsism (միայն ինքնասիրութիւն) անուան տակ, որ յառաջացած է լատիներէն՝ solus = միայն եւ ipse = ինքն մասերէն։

Յիշեալ բարոյագիտական իմաստէն զատ, սոլիպսիզմը ունի տակաւին. -

Բնազանցական իմաստ,

ուր կը հաստատուի միայն սեփական «ես»ի գոյութիւնը. այլ խօսքով՝ սեփական գիտակցութենէն դուրս` ոչինչ գոյութիւն ունի. եւ

Մեթոդաբանական իմաստ,

ուր կը հաստատուի, որ հասկացութիւններու նշանակութիւնը կախեալ է միայն ու միայն մտածող ենթակայի գիտակցութենէն։     

Ծայրայեղ եսասիրութեան այլ օրինակ մըն է Նարկիսականութիւնը (Nar-cissism), որ կը յատկանշուի անհատի մը իր անձին հանդէպ ունեցած անկրկնելի սիրով ու հիացումով, տեսակ մը՝ ինքնասիրահարութեամբ։ 19-րդ դարուն որդեգրուած այս եզր ոյթ ը ծագում առած է յունական դիցաբանութենէն, ուր առասպելական գեղատեսիլ պատանի Նարկիսոս (յուն. ՝ Narkissos) մեծապէս սիրահարուած էր ինքնիր անձին։ Սկզբնական շրջանին Նարկիսականութիւնը նաեւ օգտագործուած է, բնորոշելու համար հոգեսեռական խեղաթիւրում մը կամ շեղում մը։

Բացի վերոյիշեալ հոգեսեռական իմաստէն, նարկիսական անհատակա նութիւն ունեցողը ա՛յն ծայրայեղ եսասէրը կամ եսամոլն է, որ նաեւ կ՚անտեսէ ընկերային հասարակութեան մէջ այլ մարդոց շահերը։

Այլասիրութիւն

Այլասիրութիւն – Altruism (լատ. ՝ alter = ուրիշը), կը նշանակէ՝ ուրիշին սիրելը, երբ մարդ իր անձի բաւարարութենէն ու գոհացումէն աւելի կարեւոր կը նկատէ ուրիշներու հետաքրքրութիւններն ու շահերը։ Այլ խօսքով, մարդ, երբ իր վարմունքով կամ վարուելակերպով, առանց անձնական առաւելութիւնն ու շահը նկատի առնելու եւ նոյնիսկ իր անձին համար երբեմն աննպաստ պայմաններ ստեղծելու գնով, գերադաս կը նկատէ ուրիշներու (այլոց) բարօրութիւնը։

Այլասիրութիւն բարդածանց բառի առաջին արմատը «այլ»ն է եւ երկրորդ արմատը՝ «սէր»ը, որուն մասին անդրադարձանք քիչ առաջ։ Իսկ «այլը» կամ «ուրիշը» իմ անձնականութենէն, իմ «ես»էն դուրս միւսը կամ միւս անձերն են, իրենց գիտակցութեամբ եւ անգիտակցութեամբ։

Բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, այլասիրութեան հականիշն է՝ եսասիրութիւնը (Egoism), ինչպէս նշեցինք։

19-րդ դարուն, ֆրանսացի փիլիսոփայ Ա. Կոնտը (Auguste Comte) կը կազմէ այլասիրութիւն (Altruism) եզրը, իր մարդասիրական Դրական կրօնի (Positive Religion) հռչակման կապակցութեամբ։

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան մարզէն ներս կարելի է այլասիրութեան 3 տեսակներ զանազանել. -

1. -  Բարոյական այլասիրութիւն

Բարոյական այլասիրութեան լաւագոյն օրինակը, գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի մարդու ներքին անպայմանական հրամայականն է (Categorical Im-perative), տեսակ մը «խիղճի ձայնը»։

Շատ յաճախ այլասիրական վարմունք մը կը հիմնաւորուի նաեւ մարդոց արդարասիրութեան պատճառով, որ ընկերութեան մէջ տարածուած բարձրագոյն բարոյական արժէքն է։ Նոյնիսկ եթէ մարդու վարմունքի շարժառիթը մղուած չէ իր ներքին արժէքներէն (ինչպէս խիղճի ձայն կամ արդարութիւն), այսուհանդերձ մարդը այլասիրական վարմունք կը ցուցաբերէ, որովհետեւ ընկերութեան մէջ ընդունուած ու սպասուած ձեւն է, ինչպէս օրինակ անկարին օգնութեան հասնիլը։ Այլ խօսքով, բարոյական այլասիրութիւնը կը մղէ ընկերութեան անդամները, որ հարկադրաբար այլասիրական վարուելակերպ ունենան։

2. -  Զգացական այլասիրութիւն

Զգացական այլասիրութեան պարագային, զգացումի լաւագոյն օրինակներն են՝ համակրանքը եւ կարեկցութիւնը, որոնք առնչուած են յուզականութեան (Empathy) հետ։ Երկու պարագաներուն ալ, համակրանքի եւ կարեկցութեան միջոցով կը յաղթահարուի եսասիրութիւնը եւ կը յառաջանայ՝ այլասիրութիւնը։ 

Համակրանքը (Sympathy), զգացումի բարոյագիտութեան հիմքը կը կազմէ, սկովտիացի փորձապաշտ փիլիսոփայ Դ. Հյումի (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) մօտ։ Իսկ կարեկցութիւնը (Compassion), զգացումի բարոյագիտութեան հիմքը կը կազմէ, գերման գաղափարապաշտ փիլիսոփայ Ա. Շոպենհաուրի (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ) մօտ։ Յիշեալ երկու պարագաներն ալ որոշ մանրամասնութեամբ ներկայացուած են հեղինակին 2021 թուականին լոյս տեսած « Բարոյագիտութիւն – փիլիսոփայական ակնարկ» երկին մէջ, «Զգացումի բարոյագիտութիւն» վերնագրի տակ (հոն էջ 208)։ 

Մինչ բարոյական այլասիրութիւնը կանոնական բնոյթ ունի եւ իր մէջ կը կրէ «պէտք է»ի հարկադրանքը, զգացական այլասիրութիւնը, իր բարեհաճ ու շատ բարեացակամ բնոյթով աւելի ազատ ու աւելի ինքնակամ է։ Զգացական այլասիրութիւնը, ընկերութեան մը անդամները չի մղեր հարկադրուած այլասիրական վերաբերմունքի, այլ կը հրաւիրէ զանոնք՝ կամաւոր մասնակցութեան, միշտ նկատի ունենալով մարդասիրական (Philanthropia) ընդհանուր տուեալները։

3. -   Բանական այլասիրութիւն

Բանական այլասիրութիւնը գլխաւորաբար նկատի կ՚առնէ այլասիրական վարմունքը եւ մանաւանդ այդ վարմունքի հետեւանքները, թէ՛ վարմունքը կատարողի եւ թէ ընկերութեան այլ անդամներու պարագային։

Բանական այլասիրութիւնը, առարկայականօրէն կը քննարկէ վարմունքը կամ վարուելակերպը, անոնց պատճառ հանդիսացող հետաքրքրութիւնները, անոնց հետեւանքները եւ տրամաբանական որոշ արժեւորում մը կու տայ այդ վարուելակերպին։

Այլասիրութեան վերոյիշեալ 3 տեսակներու պարագային, հարկ է կանխել որեւէ փոխադարձութիւն (Reciprocity), երբ եսասէրներ կը շահագործեն այլասիրական զանազան միջոցներ, որպէսզի ընկերային հասարակութեան մէջ՝ որպէս այլասէրներ (Altruist) նկատուին։

Նշանաւոր խօսքեր՝

եսասիրութեան ու այլասիրութեան մասին

 

Ֆ. Լա Ռոշֆուկօ (ֆրնս. ՝ Franςois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

«Խանդի մէջ աւելի եսասիրութիւն կայ, քան սէր ու այլասիրութիւն»։

«Շատ յաճախ, մարդ սէրէն կ՚անցնի դէպի փառասիրութիւն, բայց շատ հազուադէպ՝ փառասիրութենէն կը վերադառնայ դէպի սէրը»։

«Մենք նոյնիսկ կարող ենք անոնց սիրել, որոնք մեզ կ՚ատեն, քան անոնց, որոնք մեզ շատ աւելի կը սիրեն, քան թէ մենք կ՚ուզենք»։

«Սիրոյ մէջ ինքնասիրութիւնը ամենազօրեղ կիրքն է, մարդ աւելի հակամէտ է սիրելիին հանգստութիւնը զոհել, քան սեփականը կորսնցնել»։  

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Առաջնութիւնը յաճախ կը վերաբերի եսասիրութեան»։

«Սէրը ակնթարթի մը մէջ կ՚ապահովէ ա՛յն, ինչ որ ջանասիրութիւնը երկա՜ր ժամանակի մէջ դժուար կը հասնի»։  

Ֆ. Շիլլէր (Friedrich Schiller, 1759 – 1805 թ. ). -

«Եսասիրութիւնը մինակութիւն է»։

«Սէրը միասնութիւն կը նպատակադրէ, եսասիրութիւնը մինակութիւն է»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Մարդոց, ինչպէս նաեւ անասուններու գլխաւոր եւ հիմնական շարժիչ ուժը եսասիրութիւնն է, այսինքն՝ գոյութեան եւ բարեկեցութեան ձգտումը»։

«Եսասիրութիւնը, իսկապէս ա՛յն է, որ մարդ ամբողջ իրականութիւնը կը սահմանափակէ սեփական անձի համար, երեւակայելով որ այդ իրականութիւնը գոյութիւն ունի միայն իր մէջ եւ ոչ ուրիշներու մէջ»։

 

 

Լ. Ֆոյերբախ (գերմ. ՝ Ludwig Feuerbach, 1804 – 1872 թ. ). -

« Եսասիրութիւնը ես կը հասկնամ, որպէս մարդու սէրը՝ ինքնիրեն հանդէպ, այսինքն սէրը՝ ինքնիր էութեան հանդէպ… ա՛յն սէրը, որ մարդկային բոլոր բնական մղումներն (= բնազդ) ու բնածին ընդունակութիւնները (= ձիրք) գոհացնելու եւ զարգացնելու խթանն է եւ առանց այդ գոհացման ու զարգացման ան իրական ու կատարեալ մարդ չէ եւ չի կրնար ըլլալ »։

Ս. Կիրկեգոր (դան. ՝ Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ). -

«Ատելութիւնը սէրն է, որ ձախողած է »։

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). - 

«Եսասիրութիւնը, սկզբունք մը չէ, այլ՝ փաստ եւ իրողութիւն»։

«Զգայականութեան ոգեշնչումը կը կոչուի սէր»։

«Միայն սէրէն ծագում կ՚առնեն ամենախոր պատկերացումները»։   

Գ. Ուլենբրուք ( գերմ. ՝ Gerhard Uhlenbruck, 1929 – 2023 թ. ). -

«Կան նաեւ եսասէրներ, որոնք սիրահարուած են իրենց այլասիրութեան»։

Է. Ռեյնհարդ (զուից. ՝ Ernst Reinhardt, * 1932 թ. ). -

«Սէրը միակ իրավիճակն է, ուր եսասիրութիւնն ու այլասիրութիւնը կը համընկնին»։

Անծանօթ. -

«Սիրոյ ամենափոքր ձեւը՝ յարգանքն է»։

«Սէրը դէպի յաւերժութիւն տանող կամուրջն է»։ 

«Վստահութիւնը՝ սիրոյ հոգին է»։

«Յոյսը՝ սիրոյ սնունդն է»։

«Սէրը, եսասիրութեան ամենագեղեցիկ ձեւն է, իսկ եսասիրութիւնը՝ սիրոյ ամենատգեղ ձեւը»։ 

Գերմանական ասացուածք. -

«Եսասիրութիւնը, ինքնիրեն պարգեւած մեծագոյն ուրախութիւնն է»։

«Տկար այլասիրութեան հակառակը՝ առողջ եսասիրութիւնն է»։

 

 

 

ծ-17

Եսը, ուրիշը եւ անոնց հանդիպումը

The Ego, the Other and their meeting

 

 

Ներածութիւն

Եթէ մէկ կողմէն նկատի ունենանք փիլիսոփայական–հոգեբանական մարդը կամ անհատը (լատ. ՝ individuum), որպէս «ես» (լատ. ՝ ego ), իսկ միւս կողմէն «ես»էն դուրս գտնուող մարդիկ, որպէս «ուրիշ» (լատ. ՝ alter ) կամ Աստուած, որ նոյնպէս «ես»էն դուրս գտնուող «ուրիշ» մըն է ու փորձենք քննարկել յիշեալ երկու կողմերու փոխյարաբերութիւնները կամ անոնց մերձեցումն ու հանդիպումը, ի՞նչ արդիւնքի կրնանք հասնիլ։

Նախ անդրադառնանք « ես » ին, որ կը ներկայացնէ անհատի մը անձնականութիւնը։ Հոգեբանականօրէն, ան կ՚ընդգրկէ անհատին թէ՛ գիտակցութիւնը (Consciousness) եւ թէ անգիտակցութիւնը (Unconsciousness)։ Աւստրիացի հոգեվերլուծաբան ու բժիշկ Ս. Ֆրոյդի (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ) համաձայն, մարդկային հոգիի կառուցուածքի երեք բաղադրիչ ատեաններն են. -

«Անդէմ նա» (գերմ. բնագիր՝ Es, անգլ. ՝ Id). -

որ մարդկային հոգիի անգիտակից մասին մէջ կը ներկայացնէ`

ա) Մարդկային բնազդը (Instinct, ինչպէս՝ սննդառութեան պահանջի, ինչպէս նաեւ սեռային եւ այլ    բնական մղումները),

բ) Հոգեկան կարիքները (Needs, ինչպէս օրինակ՝ ընդունուած–ըլլալու եւ արժեւորուած–ըլլալու պէտքերը) եւ

գ) Յոյզերը (Affections, ինչպէս օրինակ՝ սէր, վստահութիւն, ատելութիւն, նախանձ, եւայլն ․․․ ) ։  

«Գերես» (գերմ. բնագիր՝ Über-Ich, անգլ. ՝ Super-Ego). -

որ մարդկային հոգիի  անգիտակից մասին մէջ կը ներկայացնէ՝ ընկերային ու բարոյական բարձրագոյն արժէքները, ինքզինք կատարելագործելու բոլոր ձգտումները եւ մարդկային բնազդներու վերահսկողութեան (Control) կարելիութիւնը։

«Ես» (գերմ. բնագիր՝ Ich, անգլ. ՝ Ego). -

որ մարդկային հոգիի գիտակից մասն է ու կը համապատասխանէ ինքնագիտակցութեան (Self-Consciousness)։ «Ես»ը, իր նկատելու, խորհելու ու յիշելու կարողութիւններով, ինչպէս նաեւ խիղճի առկայութեամբ, միջնորդը կը հանդիսանայ նախապէս յիշուած երկու ատեաններուն՝ «Անդէմ նա»ին եւ «Գերես»ին միջեւ եւ կրնայ պատկերացում ունենալ իր անձի մասին։

Մարդ անհատը, ինքնիրմով կամ լոկ իր «ես»ով չի բաւականանար, այլ ան անհրաժեշտ կարիքը ունի եւ իրմէ դուրս՝ կը փնտռէ «ուրիշը», որպէսզի «եսը» բարեփոխուի ու կատարելագործուի։ «Ուրիշի/ներու» հետ մեր հանդիպումը մեզ կը մղէ ինքնաճանաչման ու առիթ կ՚ընձեռէ որ մենք փոխուինք, կատարելագործուինք ու դառնանք ա՛յն, ինչ որ դեռ չենք։

Որոշ հանդիպումներ կրնան սոսկալի ու զգայացունց ըլլալ, թէ՛ «լաւ»ի ու թէ «վատ»ի իմաստով։ Այս արտասովոր հանդիպումները, սակայն, մեզ կրնան ազատել մեր ներկայ (թերեւս միապաղաղ) իրավիճակէն եւ կրնան մեզ մղել դէպի նոր ձգտումներ։ Նմանօրինակ հանդիպումները բաց թողուլ կամ անոնցմէ հրաժարիլ՝ կը նշանակէ հրաժարիլ հաւանական նոր կեանքի մը իրադարձութենէն եւ վերջապէս հրաժարիլ՝ նոյնինքն մեզմէ, մեր ցանկութիւններէն, երջանկութենէն ու ճշմարտութենէն։

Բայց ինչո՞ւ «ես»ի այս կենսական կարիքը՝ անպայման հանդիպում մը կամ հանդիպումներ ունենալու «ուրիշ»ի մը կամ «ուրիշ»ներու հետ… որպէսզի «եսը» ինքնիրեն դառնայ ու կատարելագործուի։ Ճիշդ այս հարցն է, որ ուսումնասիրութեանս նիւթ պիտի դառնայ՝ հոգեվերլուծական, աստուածաբանական ու փիլիսոփայական մօտեցումներով։ 

Այս ուսումնասիրութեան մէջ, մեզի կը հետաքրքրէ գլխաւորաբար մարդու «եսը» եւ անոր զանազան յարաբերութիւնները «ուրիշ»ի մը (որ կրնայ նաեւ Աստուած ըլլալ) կամ «ուրիշ» անձերու հետ։ Յիշեալ յարաբերութիւնները, աւստրիացի կրօնափիլիսոփայ ու գրող Մ. Բուբէրի (Martin Buber, 1878 – 1965 թ. ) համաձայն, կը ներկայանան 3 տարբեր ոլորտներու մէջ [91]. -

Մարդկային կեանքը՝ բնութեան մէջ, ուր մարդկային «եսը» կը հանդիպի բուսական ու կենդանական այլ («ուրիշ») աշխարհներու եւ այս առնչութեամբ, մարդու որոշ անդրադարձութիւնները։

Մարդկային կեանքը՝ ընկերային (սոցիալ) նեղ կամ լայն շրջանակի մը մէջ, ուր մարդկային «եսը» կը հանդիպի այլ («ուրիշ») մարդոց եւ անոնց հետ տարբեր բնոյթի յարաբերութիւններ կ՚ունենայ։

Մարդկային կեանքը՝ ոգեկանհոգեկան շրջանակի մը մէջ, ուր մարդկային «եսը» «կը հանդիպի» անդրանցական (Transcendental) էութիւններու, ինչպէս նաեւ Աստուծոյ։ 

Նկատի ունենալով գրքիս ընդհանուր միտումն ու նպատակը, հասկնալի է, որ այս ուսումնասիրութեան նիւթ չի կրնար ըլլալ վերոյիշեալ առաջին ոլորտը (մարդը եւ բուսական ու կենդանական աշխարհները)։ Իսկ երկրորդ ոլորտին (մարդկային «եսը» եւ «ուրիշ» մարդիկ) պիտի անդրադառնամ հակիրճ ձեւով, ապա պիտի անցնիմ երրորդ (գլխաւոր) ոլորտին, որ մարդուն «հանդիպումն» է անդրանցական էութիւններու, ինչպէս օրինակ Աստուծոյ հետ։

Եսը, ուրիշը ու անոնց հանդիպումը

(Ուրիշը, որպէս՝ այլ մարդ)

Եթէ «եսը» «ուրիշ» մարդու մը հանդիպի եւ անոնց միջեւ յարաբերութիւն մը սկսի, կը նշանակէ որ այդ յարաբերութիւնը նախ եւ առաջ անմիջական է ապա ան ընտրուած է եւ կարելի է եզրակացնել, որ իրական կեանքը, իր ամբողջութեան մէջ, հանդիպումներ են։

Վերոյիշեալ երկրորդ ոլորտի մէջ, «եսի» յարաբերութիւնը «ուրիշի» մը հետ, անմիջականութիւն ստեղծող գործընթաց մըն է, որ սխալ գնահատականով մը, սովորաբար, զգացական ընկալում կ՚ունենայ։ Իսկ զգացումները, որոնք այս գործընթացին կ՚ուղեկցին, կրնան տարբեր տեսակներ ընդգրկել, ինչպէս սէրը (անգլ. ՝ Love, գերմ. ՝ Liebe), որ յունարէնի մէջ ունի տարբեր անուանումներ, ըստ ենթատեսակներու. - անանձնական սէրը՝ agápe, ընկերական սէրը՝ phílos, ընտանեկան սէրը՝ storgê եւ տռփական սէրը՝ éros։ Լատիներէնի մէջ, որպէս սիրոյ հոմանիշ կը ներկայանայ՝ amor եզրոյթը, որմէ յառաջացած է՝ amicus = ընկեր բառը։

Սէրը [92], յոյսին եւ հաւատքին հետ (որպէս եռեակ) կը ներկայանայ քրիստոնէական առաքինութիւններու շարքին։ Սէրը իր յոյժ կարեւոր տեղը ունի նաեւ զանազան այլ կրօններու մէջ։

Սիրոյ գլխաւոր տեսակներն են. -

Անանձնական սէրը (յուն. ՝ agápe), այն սէրն է, որ ուրիշի մը ուղղուած կ՚ըլլայ եւ կը ձգտի անոր բարօրութեան։ Հոս կը տեսնենք նաեւ աւետարանական «մերձաւորի սէրը» եւ «թշնամիի սէրը»։

Անանձնական սիրոյ, ո րպէս ենթատեսակ կը նկատուի՝ մարդոց ունեցած սէրը՝ Աստուծոյ հանդէպ (աստուածասիրութիւն ը = յուն. ՝ theophilia) եւ փոխադարձաբար, աստուածային սէրը՝ մարդ կութեան հանդէպ։    

Ընկերական սէրը (յուն. ՝ phílos ), որ փոխադարձ սիրոյ, վստահութեան, յարգանքի, համակրանքի ու հասկացողութեա ն վրայ հիմնուած ինքնակամ կապը կամ յարաբերութիւնն է՝ երկու անձերու միջեւ, որոնք կը կոչուին ընկերներ։  

Ընտանեկան սէրը (յուն. ՝ storgê), զոր կը տեսնենք ընտանեկան կամ արենակցական սեղմ շրջանակին մէջ, ինչպէս օրինակ. - զաւակներու հանդէպ՝ մայրական սէրը եւ հայրական սէրը կամ ծնողներու հանդէպ՝ որդիական սէրը, եւայլն…։ 

Տռփական սէրը (յուն. ՝ éros), որ երկու անձերու միջեւ սեռային, զգայական ու կրքոտ սէրն է, ինչպէս նաեւ մարմնական պահանջքն ու ցանկութիւնը՝ սիրելու ու սիրուելու։

Ես ասիրութիւնը (Egoism), որ անհատի մը իր անձին կամ իր «ես»ին հանդէպ ունեցած անսահման սէրն է ( այլ անուանումներով՝ ինքնասիրութիւն ո ւ անձն ասիրութիւն)։

Ծայրայեղ եսասիրութեան օրինակներ են՝ եսամոլութիւնը [93] ( Solipsism ) եւ ն արկիսականութիւնը [94] (Narcissism) ։

Այլասիրութիւնը (Altruism), որ անհատի մը « ուրիշին » սիրելն է, թերեւս իր անձէն շատ աւելի։ Այլասիրութիւնը կարելի է բաժնել 3 տեսակներու. -

Բարոյական այլասիրութիւն, որու լաւագոյն օրինակը գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի (Immanuel Kant) մարդու ներքին անպայմանական հրամայականն է (Categorical Imperative), տեսակ մը «խիղճի ձայնը» [95] ։

Զգացական այլասիրութիւն, որու լաւագոյն օրինակը գերման փիլիսոփաներ Դ. Հյումի (David Hume) եւ Ա. Շոպենհաուրի (Arthur Schopen-hauer) յուզականութիւնն է (Empathy) ու անոր առնչուած՝ համակրանքն (Sympathy) ու կարեկցութիւնը (Compassion), որոնց միջոցով կը յաղթահարուի եսասիրութիւնը եւ կը յառաջանայ՝ այլասիրութիւնը։  

Բանական այլասիրութիւն, որ գլխաւորաբար նկատի կ՚առնէ այլասիրական վարմունքը եւ մանաւանդ այդ վարմունքի հետեւանքները։ 

Սէրը, սակայն, անհատի «ես»ին չի կառչիր, այլ «եսի» եւ «ուրիշի» մը միջեւ է։ Սէրը, այս մտերմիկ յարաբերութեան մէջ կրնայ մեծապէս օգնել, զօրացնել, ազատագրել, բուժել, փրկել, միաւորել ու դաստիարակել։ Սէրը, որ «եսի» եւ «ուրիշի» մը միջեւ է, փոխադարձ պատասխանատուութիւն մըն է եւ իր մէջ կը բովանդակէ հաւասարութեան հասկացողութիւնը։

«Եսի» եւ «ուրիշի» հանդիպման ու յարաբերութեան մէջ, բացի սէրէն առկայ է նաեւ, իրեն հականիշ՝ ատելութիւնը [96], որ հակասիրութեան, մերժման, հակակրանքի ու թշնամանքի բացասական զգացումն է։

Ինչպէս սէրը «կոյր» է, այսինքն՝ խնդրոյ առարկայ այդ «ուրիշին», ամբողջական էութեամբ չի տեսներ, նոյնպէս ատելութիւնը, իր բնութեամբ «կոյր» է, որովհետեւ կարելի է ատել այդ «ուրիշի» էութեան միայն մէկ որոշ մասը եւ ոչ թէ անոր ամբողջութիւնը։

Յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի (Aristotle) համաձայն, «եսի» եւ «ուրիշի» հանդիպումը ու անոնց յարաբերութիւնը, պէտք է շատ աւելի արժեւորուի, քան պարզ յաւելում մը մարդկային կեանքին մէջ։ Անիկա ( «եսի» եւ «ուրիշի» հանդիպումը), նախ մարդու կատարելագործութեան պայմանն է, ապա մարդու հնարաւորութիւններու իրականացնումը։    

Գերման նշանաւոր փիլիսոփայ Հեգէլի (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831 թ. ) համաձայն, «եսի» գիտակցութիւնը [97] (Consciousness) ինքնագիտակցութիւն (Self-consciousness) դառնալու համար, ան պէտք ունի «ուրիշի» մը։ Հեգէլ, իր գլխաւոր երկին [98] մէջ մանրամասնօրէն կը բացատրէ, որ «ես»ին ինքնագիտակցութիւնը կը զարգանայ, որպէս արդիւնք «ուրիշ»ի մը կողմէ ճանաչման եւ կը ձեւաւորուի ու կը փոխակերպուի այդ «ուրիշ»էն կախեալութեան մէջ։

Նոյնինքն Հեգէլի օրինակով, ստրուկը ստիպուած է իր տիրոջ համար չարաչար աշխատիլ, մինչ տէրը կը վայելէ աշխատանքի բոլոր պտուղները եւ կը մնայ իր բնական իրավիճակին մէջ, ստրուկը, սակայն, իր ծանր աշխատանքի միջոցով, ինքզինք կը ճանչնայ եւ իրեն համար, անկէ ինքնագիտակցութիւն մը կը յառաջանայ։ Հեգէլ, այս ինքնագիտակցութիւնը կը նկարագրէ, որպէս արդիւնք՝ ինքնուրոյնութեան ու կախեալութեան տրամասութեան (դիալեկտիկա = յուն. ՝ dialektiké) փորձառութեանց։ Փոխաբերական իմաստով, նաեւ որպէս տիրոջ ու ստրուկի միջեւ, ճանաչման շուրջ կատարուող, ընդհարումի ու բախումի պատկերաւոր տեսքով։

Գերման հռչակաւոր փիլիսոփայ Ի. Կանտի (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) համաձայն, ինքնագիտակցութիւնը կը յառաջանայ սեփական անձնաւորութեան (Personality) կամ «ես»ի դիտումով կամ հայեցողութեամբ (գերմ. ՝ Anschau-ung, անգլ. ՝ Viewing) ու անոր արտացոլանքով։ Այսինքն, ինքզինք դիտողը, միաժամանակ թէ՛ ենթակայ է, որ ինքզինք կը դիտէ եւ թէ առարկայ է, երբ իր անձը կը դիտուի։

Այլ խօսքով ու նոյնինքն Կանտի բառերով՝ «Ես, ինքզինքիս համար հայեցողութեան եւ մտածողութեան (գերմ. ՝ Denken, անգլ. ՝ Thinking) առարկայ եմ» … եւ այս գաղափարը, Կանտի համաձայն, ի յառաջագունէ (a priori = նախափորձնական) համադրական (Synthetic) դրոյթ կամ առաջադրութիւն մըն է, միաժամանակ ան կը ներկայանայ որպէս անդրանցական (Transcendental) փիլիսոփայութեան կարեւոր մէկ սկզբունքը։

Կանտ, համադրական դրոյթը [99] (գերմ. ՝ Synthetischer Satz, անգլ. ՝ Synthetic Proposition) կը բնորոշէ, որպէս այլեւայլ փորձնական (Empiric) գիտակցութիւն, որ պէտք է անպայման առնչուած ըլլայ միակ ինքնագիտակցութեան մը, որ ընդհանրապէս (իր կարգին), մեր մտածողութեան առաջին ու համադրական միակ սկզբունքն է։

Ֆրանսացի գրող–փիլիսոփայ Ժ. Պ. Սարտրը (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) մարդկային գոյութիւնը կը բնորոշէ, որպէս ֆրնս. Projet (հայ. ՝ նախագիծ կամ առաջարկ, անգլ. ՝ Project), որ լատիներէն ծագում ունի, ուր proiectum կը նշանակէ՝ «առաջարկ» («յառաջ արկանել» կամ «յառաջ նետել» իմաստով)։ Իսկ «գոյութիւնը», ֆրնս. եւ անգլ. ՝ Existence, դարձեալ լատիներէն ծագում ունի, ուր ex(s)istere կազմուած է ex- = «արտա-» (դէպի դուրս) նախածանցէն եւ sistere = կենալ, հաստատկենալ արմատէն։ Ուրեմն Existence (= «գոյութիւն ունենալ») կը նշանակէ՝ «դուրս գալ», «վեր կենալ», այլ բացատրութեամբ՝ «եսը», ուր որ եմ, վեր կը կենամ, դուրս կու գամ այդ վայրէն (= ես ինձմէ) ու յառաջ կը նետուիմ՝ դէպի «ուրիշը»։

«Հանդիպումը», ուրեմն, ա՛յն յոյժ կարեւոր իրադարձութիւնն է, որ զիս «իմ առջեւ» կը նետէ, զիս կը հրաւիրէ ու կը մղէ «դուրս գալ» ես ինձմէ, նուիրուելու՝ ապագային ու աշխարհին, բայց ոչ թէ ըլլալու համար, այլեւ՝ դառնալու ու վերածուելու:

«Ուրիշ» մարդու մը հետ հանդիպումը, մեզի աւելի ուժեղ ապրելու զգացումը կու տայ, որովհետեւ հանդիպման մէջ, ընդհանրապէս, մենք կը գտնենք գոյութեան շարժումը, որ փիլիսոփայ Սարտրըի համաձայն, մարդը կը զանազանէ կենդանիէն։ [100]

Եթէ նկատի առնենք Սարտրըի գլխաւոր « Գոյութիւնը եւ Ոչնչութիւնը » երկը, (ֆրնս. բնագիր՝ „ L’être et le néant “, ) հոն, Սարտրըի համաձայն, կենդանիները կը պատկանին «գոյութեան», իսկ մարդիկ՝ «ոչնչութեան»։ Այլ խօսքով, կենդանիները գոյութիւն ունին, ինչպէս որ են, իսկ մարդը, ոչնչութեան պատկանելով հանդերձ, բոլորովին ոչնչութիւն մը չէ, այլ ընդհակառակն՝ ան կրնայ դառնալ կամ վերածուիլ ամէն ինչի, որ այժմ դեռ չէ։

Սարտրըի համաձայն, կարելի չէ մարդը կրճատել ու սահմանափակել «էութեան» մը մէջ, ան էութեան մը կամ գոյացութեան մը չի պատկանիր, այլ՝ ան բոլորովին ազատ է եւ կրնայ դառնալ կամ վերածուիլ ամէն ինչի։

Վերոյիշեալ ազատութիւնը զգալու համար, սակայն, մենք պէտք է որ դուրս գանք մեզմէ, ազատօրէն գործենք, մենքզմեզ բոլորովին նոր յայտնագործենք, վերստին ու յարատեւ վերստին… եւ երբեք թոյլ չտանք, որ արտաքին ուժեր մեզ «սահմանափակեն»՝ գոյութեան արհեստական զանազան հայեցակարգերու մէջ, ինչ բնոյթի որ ըլլան անոնք։

Մանաւանդ, մենք կարեւորելու ենք մեր հանդիպումները, որոնք մեզ կը հրաւիրեն ու մեզ կը մղեն դուրս գալ մեզմէ։ Արդարեւ, հանդիպումները մեզ կը յիշեցնեն, որ մենք ա՛յն չենք, ինչ որ կը մտածէինք, որ ենք, այլ՝ շատ աւելի ազատ ենք եւ միշտ հնարաւորութիւնը ունինք ազատօրէն դառնալու կամ վերածուելու բանի մը, որ դեռ չենք։

Կանտ, ինքնապատճառականութեան [101] (Self-Causality) կամ ինքնաորոշականութեան տեսութեան հիմքի վրայ կը բնորոշէ ազատութիւնը [102] եւ կ՚ըսէ՝ «ազատ է այն մարդը, որու մօտ կամենալն ու վարուիլը ի՛ր անձէն կը բխին, ի՛նքն է անոնց պատճառը եւ ի՛նք կը ստանձնէ ամբողջական պատասխանատուութիւնը» ։

Իսկ Սարտրը կը բացայայտէ, որ պարզապէս « Մարդը ազատութեան դատապարտուած է»։ Այլ խօսքով, մարդը նախածրագրուած իրականութեան մը մարմնաւորումը չէ կամ մարդու իրագործումը ենթակայ չէ որեւէ ծրագրի (Plan) կամ որեւէ որոշականութեան [103] (Determinism), որովհետեւ, իրականութեան մէջ, Սարտրըի համաձայն, մեր գոյութիւնը (Existence) կը կանխէ մեր էութիւնը (Essence)։

Եսը, ուրիշը ու անոնց հանդիպումը

(Ուրիշը, որպէս՝ Աստուած)

Արդէն նշեցինք, որ «եսը» եւ անոր զանազան յարաբերութիւնները «ուրիշ»ի մը հետ, Մ. Բուբէրի (Martin Buber) համաձայն, կը ներկայանան 3 ոլորտներու մէջ (տե՛ս էջ 486), ուր երրորդ ոլորտի մէջ մարդկային կեանքը կը ներկայանայ ոգեկանհոգեկան յատուկ շրջանակի մը մէջ։ Այս ոլորտին մէջ, մարդկային «եսը» «կը հանդիպի» անդրանցական (Transcendental) տարբեր էութիւններու, որոնց կարգին նաեւ Աստուծոյ։

Դանիացի աստուածաբան–փիլիսոփայ Ս. Կիրկեգորի (Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ) համաձայն, գոյութիւն ունենալ (Existence) նոյնպէս կը նշանակէ մենք՝ մեզմէ «դուրս գալ», բայց ոչ թէ Ժ. Պ. Սարտրըի (Jean-Paul Sartre) նման, որպէսզի ազատութիւն ձեռք բերենք, այլ աւելի անդրանցական էութեան մը, Աստուծոյ մօտենալու համար։

Հակառակ անոր, որ վերոյիշեալ երկու փիլիսոփաներն ալ կը պատկանին «Գոյութեան փիլիսոփայութիւն» (Existentialism) կոչուած դպրոցին, սակայն անոնք ունին երկու բոլորովին տարբեր ելակէտներ. -

Ժ. Պ. Սարտրըի անաստուածութեան (Atheism) տեսակէտը եւ Ս. Կիրկեգորի քրիստոնէութեան (Christianity) տեսակէտը։

Այստեղ, Կիրկեգորի կրօնական (քրիստոնէական) ելակէտն ու մօտեցումը կը լուսաբանէ բոլորովին նոր հանդիպում մը Աստուծոյ հետ, որ «ես»էն դուրս, անդրանցական էութեամբ «ուրիշ» մըն է։

Իրականութեան մէջ, գոյութիւն ունենալը (Existence) խիստ պահանջկոտ է, որովհետեւ այնքան ալ հեշտ չէ պատկերացնել «ես»ին ա՛յն թռիչքը, որ արմատական անցքն է դէպի այդ անորոշ ու անստոյգ «ուրիշը», ատիկա ըլլայ մարդ կամ Աստուած։ «Ես» զիս ենթակայ (Subject) կը նկատեմ միայն ա՛յն պահէն սկսեալ, երբ ես կը դիմեմ «ուրիշ»ին։

Այստեղ, յիշելով Նոր Դարաշրջանի ֆրանսացի նշանաւոր փիլիսոփայ Ռ. Դեկարտի (René Descartes, 1596 – 1650 թ. ) մէկ կարեւոր խօսքը՝ «Կը մտածեմ, հետեւաբար գոյութիւն ունիմ» (լատ. ՝ cogito ergo sum), կարելի է փոփոխութեան ենթարկել եւ կազմել՝ «Ես ուրիշին կը դիմեմ, հետեւաբար գոյութիւն ունիմ» ըսելաձեւը։ Այլ խօսքով եւ մանաւանդ, երբ այդ «ուրիշը» հետաքրքրուած է ինձմով, երբ իմ հետ յարաբերութեան մէջ կը մտնէ, իմ հետ կը խօսի ու իմ հետ շփում կ՚ունենայ… «հետեւաբար ես գոյութիւն ունիմ»։

Իրականութեան մէջ, «ես»ն է, որ պահանջը ունի այդ «ուրիշին» ու անոր հետ յարաբերութեան, որպէսզի իրականացնէ իր գոյութեան բաւական բարդ գիտակցութիւնը։ 

Գոյութիւն ունենալու համար, հարկ է որ «ես» ինձմէ դուրս գամ եւ «ուրիշին» հանդիպիմ։ Նոյն գաղափարը կարելի է կիրարկել նաեւ այդ անդրանցական «ուրիշին» (իմա՛ Քրիստոնէական Աստուածը), որ ինքնիրմէ դուրս գալով մարդացաւ ու մարդոց հետ հանդիպեցաւ։ [104]  

«Ես»ին «ուրիշ»ի մը հանդիպումը, նախ եւ առաջ, հանդիպում մըն է անոր առեղծուածին։ Բարեպաշտ հաւատացեալին համար Աստուած էութիւն մըն է, որու հետ հանդիպումը կը տարբերի այլ մարդկային հանդիպումներէն։ Այստեղ անհրաժեշտօրէն խոր հաւատքի պահանջը կայ, որպէսզի այդ հանդիպումը, ընդհանրապէս տեղի ունենայ։

Անմիջականօրէն զԱստուած ճանչնալը ու աստուածայինի մասին իմանալը անկարելիութիւն մըն է (ինչպէս նշուեցաւ)։ Հաւատալ կը նշանակէ ներկայութիւն մը զգալ, որ միաժամանակ բացակայ է։ Հաւատալ կը նշանակէ զգալ Աստուծոյ ներկայութիւնը, ընդհանրապէս առանց զայն տեսնել կամ անոր դպչիլ կարենալու։ 

Բայց ինչպէ՞ս գտնել զԱստուած, այդ իւրայատուկ «ուրիշը», կամ   ինչպէ՞ս զԱստուած «տեսնել», ապացուցել անոր գոյութիւնը ու «ես»ին հետ առաւել կամ նուազ յարաբերութիւնը։

Այնպէս չէ, որ կարելի է զԱստուած բանէ մը ածանցել կամ եզրակացնել՝ օրինակի համար բնութենէն, որպէս անոր հեղինակը [105], կամ պատմութենէն, որպէս անոր կերտիչն ու ուղեցոյցը։ Թերեւս կարելի է այդ ուղղութեամբ միայն օրինական կերպով անդրադառնալ, բայց ոչ թէ վկայակոչել, որովհետեւ հոն կը պակսին հիմնական ապացոյցները։ 

Այնպէս չէ, որ կարելի է զԱստուած եզրակացնել՝ բնութեան զանազան օրէնքներէն ելլելով [106] ։ Այստեղ եւս, կարելի է այդ ուղղութեամբ անդրադառնալ, բայց ոչ թէ վկայակոչել, նոյն պատճառաբանութեամբ, որ հիմնական ապացոյցներու բացակայութիւնն է։ Նոյնպէս կարելի չէ պատկերացնել, որ ինքնին անշարժ Աստուածը, անհրաժեշտաբար եղած պիտի ըլլայ շարժման առաջնաշարժիչը [107] կամ մղիչ առաջին ուժը։

Այս աշխարհի մէջ զԱստուած տեսնելը (Աստուածատեսութիւնը = Theoptia) եւ զԱստուած ճանչնալը մարդկային աչքերուն համար անկարելիութիւն մըն է (ինչպէս նշուեցաւ)։ Աստուածաշունչի Նոր Կտակարանին մէջ եւս յստակօրէն կը կարդանք ․ -

Ա. թուղթ Յովհ. 4/12 … «Որեւէ մէկը բնաւ զԱստուած չէ տեսած», կամ

Յովհ. 6/46 … «Ոչ ոք Աստուած տեսած է, բացի անկէ, որ Աստուծմէ է»։ (Այստեղ հարկ է նկատի ունենալ Յիսուս Քրիստոսը։)

Քրիստոնեայ բարեպաշտ հաւատացեալին համար, սակայն, միակ Աստուծոյ հետ միութիւնը եւ աստուածատեսութիւնը գերագոյն նպատակ ու գերագոյն բաղձանք ու տենչանք է։   

Հայրաբանական շրջանի նշանաւոր աստուածաբան փիլիսոփայ Օգոստինոս Երանելին (լատ. ՝ Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ), այս առնչութեամբ, կը զանազանէր մարմնական աչքերով տեսողութիւնը եւ հոգեկան միջոցներով տեսութիւնը։

Իսկ միջնադարեան նշանաւոր հայ փիլիսոփայ–աստուածաբան Գրիգոր Տաթեւացի (1346 – 1409 թ. ) իր «Գիրք Հարցմանց»ի մէջ կը բացատրէ, որ ինչ որ մարդկային բանականութեան լոյսով անտեսանելի է, աստուածային լոյսով ու հաւատքով տեսանելի կը դառնայ։ Այլ խօսքով, խոր հաւատքով, մտովի ու իմացութեան աչքերով կարելի է Աստուծոյ ներկայութիւնը զգալ ու զԱստուած տեսնել։

Աստուածաշունչի Նոր Կտակարանին մէջ եւս կը կարդանք ․ -

Մատթ. 5/8 … «Երանի՜ անոնց, որոնք սիրտով մաքուր են, որովհետեւ անոնք զԱստուած պիտի տեսնեն։»

Այստեղ եւս, պարզ աչքերով մարմնական տեսողութեանը չ՚ակնարկուիր, այլ նկատի կ՚առնուի հոգեկան միջոցներով տեսութիւնը, որ յատուկ է միայն «սիրտով մաքուր» բարեպաշտ ու հաւատացեալ ընտրեալներուն, որոնք բացարձակ լռութեան ու խաղաղութեան մէջ, կտրուելով շրջապատի նիւթական աշխարհէն ու խոր մտավերացումով [ծ-10] (Meditation) կը փորձեն անդրանցականի (Transcendence) հետ հաղորդակցութեան մէջ մտնել։

«Ես»ի եւ «ուրիշ»ի մարդկային յարաբերութեան մէջ քննարկեցինք սիրոյ զգացումի կարեւորութիւնը (տե՛ս էջ 487)։ Աստուածաբանութեան մէջ, ինչպէս նաեւ բարեպաշտ հաւատացեալներու համաձայն, նոյնպէս «ես»ի եւ Աստուծոյ միջեւ առկայ է այդ սէրը, որ փոխադարձ ու երկկողմանի է։ Այլ խօսքով, «ես»ի աստուածասիրութեան կողքին, առկայ է նաեւ Աստուծոյ սէրը՝ մարդկութեան հանդէպ։

Աստուածասիրութիւն (= յուն. ՝ theophilia) հասկացութեան մէջ կը գերակշռէ յունարէն սիրոյ իմաստով «անանձնական սէրը» (յուն. ՝ agápe, տե՛ս էջ 487) եւ կարելի է միաժամանակ հասկնալ՝ թէ՛ մարդկային անանձնական սէրը Աստուծոյ հանդէպ եւ թէ, փոխադարձաբար, աստուածային սէրը՝ մարդկութեան հանդէպ։

Պօղոս առաքեալ, իր կորնթացիներուն ուղղեալ Ա. նամակին մէջ, ամբողջ 13-րդ գլուխը (1 – 10) կը յատկացնէ «սիրոյն», որպէս հասկացութիւն ու գերագոյն պատուիրան, «հաւատքի» ու «յոյսի» առաքինութիւններուն կողքին։ Նոյն գլուխին տակ, Պօղոս առաքեալ կը խօսի նաեւ զԱստուած տեսնելու ու ճանչնալու կարելիութեան մասին. -

Ա. Կորնթ. 13/12 … «Մենք այժմ զԱստուած կը տեսնենք աղօտ կերպով, բայց երբ ամէն բանի կատարումը գայ, զայն պիտի տեսնենք դէմ առ դէմ։ Այժմ միայն մասնակիօրէն կը ճանչնամ զԱստուած, բայց այն ատեն պիտի ճանչնամ ամբողջապէս, ճիշդ ինչպէս ի՛նք զիս կը ճանչնայ։» 

Աստուածաշունչի Նոր Կտակարանին մէջ «սիրոյ» հասկացութեան մասին տակաւին կը կարդանք ․ -

Ա. Տիմ. 1/5 … «Գերագոյն պատուիրանը սէրն է՝ անարատ սիրտէն, մաքուր խղճմտանքէն ու անկեղծ հաւատքէն բխած սէրը»։ Եւ Յիսուսի խօսքը՝

Մատթ. 22/37 … «Սիրէ՛ քու Տէր Աստուածդ ամբողջ սրտովդ, ամբողջ հոգիովդ եւ ամբողջ մտքովդ»։  

Այստեղ, «անարատ սիրտը» մաքուր ու անշահախնդիր սիրոյ աղբիւրն է, որու կողքին, անհրաժեշտ ու յոյժ կարեւոր կը նկատուին նաեւ՝ «անկեղծ հաւատքը» եւ «մաքուր խղճմտանքը», որ գերման փիլիսոփայ Իմմանուէլ Կանտի համաձայն «բարի կամքը» [108] կը ներկայացնէ։

Իսկ Աստուծոյ սէրը՝ մարդկութեան եւ բարեպաշտ հաւատացեալներու հանդէպ կը բացայայտուի Աստուածաշունչի Նոր Կտակարանին մէջ, ուր եւս կը կարդանք. -

Յովհ. 3/16 … «Աստուած ա՛յնքան սիրեց աշխարհը, որ մինչեւ իսկ իր միածին Որդին տուաւ, որպէսզի անոր հաւատացողը չկորսուի …»։

Այստեղ, նախ կը բացայայտուի Աստուծոյ սէրը՝ համայն մարդկութեան հանդէպ, ապա Աստուծոյ սէրը՝ իւրաքանչիւր բարեպաշտ հաւատացեալի հանդէպ։ Իսկ Յովհաննէսի առաջին ընդհանրական նամակին մէջ (4/8 եւ 4/16) կը կարդանք, որ ինքնին՝ «Աստուած սէր է»։   

Արդէն նշեցինք (էջ 489), որ սէրը անհատի «ես»ին չի կառչիր, այլ «եսի» ու «ուրիշի» մը միջեւ է։ «Ես»ի եւ Աստուծոյ (որպէս «ուրիշը») պարագային եւս սէրը անհատի «ես»ին չի կառչիր, այլ անոնց յարաբերութեան միջեւ է։ Եւ այս զգացական յարաբերութիւնը, աստուածաբանութեան մէջ, ինչպէս նաեւ բարեպաշտ հաւատացեալներու համաձայն փոխադարձ ու երկկողմանի է։

Ինչպէս «եսի» ու «ուրիշի» մը միջեւ միութիւն մը կրնայ յառաջանալ, այս պարագային եւս, «ես»ի եւ Աստուծոյ (որպէս «ուրիշը») միջեւ միութիւն մը կարելի է։ Նմանօրինակ միութիւն մը, այնքան ալ հեշտ չէ պատկերացնելը կամ ապրիլը, եթէ հաւատք չըլլայ։

Վերջաւորութեան, անգամ մը եւս նշելու ենք «եսի» եւ «ուրիշի» հանդիպումը եւ անոնց փոխյարաբերութիւնը, ուր սակայն աւելի մանրամասն զննելու եւ քննարկելու ենք փոխյարաբերութեան երկկողմանիութիւնը ( Bilaterality ) կամ փոխադարձութիւնը ( Mutuality )։

Այս հարցին մէջ, անպայման զանազանելու է այդ «ուրիշին» ինքնութիւնը, թէ ան մարդկային անհատ մըն է, որով մարդկային փոխյարաբերութեան մը կը մատնանշուի, թէ այդ «ուրիշը» կը պատկանի ոգեկանհոգեկան ոլորտին ու կը ներկայանայ որպէս անդրանցական (Transcendental) էութիւն, ինչպէս է Աս-տուծոյ պարագան։

Մարդկային հանդիպման ու փոխյարաբերութեան մէջ «եսի» եւ «ուրիշի» երկկողմանիութիւնը եւ փոխադարձութիւնը կարելի է որոշ չափով քննարկել։ Երկու ներկայ անհատներու կամ անձերու միջեւ փոխյարաբերութիւնը, նախ հիմնուած է երկուքի հաւանութեան վրայ, այսինքն երկկողմանի ու փոխադարձ է՝ առաւել կամ նուազ չափով, քանի որ այդ յարաբերութիւնը կրնայ որոշ տարբերութիւններով ներկայանալ, տարբերութիւններ որոնց հանդէպ կարելի է դրական կամ բացասական դիրքորոշումներ ունենալ։     

«Եսի» եւ «ուրիշի» («ուրիշը», որպէս Աստուած) փոխյարաբերութիւնը, սակայն, որոշ չափով կը տարբերի, նախ անոր համար, որ եթէ «եսը» ներկայ է, բայց այդ «ուրիշը» կը պատկանի ոգեկանհոգեկան ոլորտի մը եւ բարեպաշտ հաւատացեալին համար՝ ան անդրանցական (Transcendental) էութիւն մըն է։ Այստեղ, երկկողմանիութեան ու փոխադարձութեան քննարկումը կը բախի լուրջ դժուարութիւններու։

«Եսի» եւ Աստուծոյ փոխյարաբերութեան հարցը լոկ Աստուծոյ ուղղեալ հարց մը չի կրնար ըլլալ, այլ անիկա հարցն է Աստուծոյ հետ յարաբերութեան, այդուհանդերձ, երկկողմանիութեան ու փոխադարձութեան քննարկումի ատեն, մենք ստիպուած ենք նաեւ Աստուծոյ մասին խօսելու, նկատի ունենալով անոր յարաբերութիւնը՝ մարդոց հետ։

«Եսի» եւ Աստուծոյ փոխյարաբերութեան հարցը քննարկելու ատեն, հարկ է Աստուած, որպէս «անձ» (Person) ներկայացնել, որովհետեւ ան «սկզբունք» (Principle) մը չէ։ Նոյն ձեւով, (Աստուած որպէս անձ), Աստուծոյ մասին խօսած են՝ հնադարեան յոյն փիլիսոփաները, ինչպէս նաեւ Միջնադարու եւ Նոր Դարու աստուածաբանները։

Հետեւաբար, անդրանցական Աստուած մեզի կը ներկայանայ իր հոգեկանութեամբ (Spirituality), բնականութեամբ (Naturalness), բայց նաեւ իր անձնականութեամբ (Personality), որ բացառաբար յարաբերական չի կրնար ըլլալ, այլ խօսքով Աստուած մեզի կը ներկայանայ, որպէս «բացարձակ անձ»։     

Ինչպէս Աստուծոյ գոյութիւնը անապացուցելի է, նոյնպէս անապացուցելի կը մնայ նաեւ Աստուծոյ եւ մարդոց միջեւ յարաբերութեան երկկողմանիութիւնը եւ փոխադարձութիւնը։

 

 

 

 

ծ- 1 8

Երջ ա նկ ու թիւն

Happiness

 

 

Փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս, երջանկութիւնը [109] ա՛յն զգացումն է, ուր մարդ ինքզինք, ամբողջական գոհացումի ու բաւարարութեան ներդաշնակ իրավիճակի մը մէջ կը զգայ։

Բարձրագոյն կամ գերագոյն երջանկութիւնը կը կոչուի՝ երանութիւն։  Նո՛յնն է պարագան քրիստոնէական հասկացողութեամբ։

Պատմական Ակնարկ

Հնադարեան դասական յոյն փիլիսոփաները կը պատկերացնէին, որ ճիշդ կենցաղով, ճիշդ մտածելակերպով, ապրելակերպով ու վարուելակերպով կարելի է երջանիկ ըլլալ։ Այլ խօսքով, երջանկութիւնը կ՚առնչուէր Հնադարեան փիլիսոփայութեան հիմնահարցին, որ լաւ ու բարի կեանքն է։

Հին յունարէն eudaimonía բառը արդէն կազմուած է eu = լաւ ու բարի եւ daimonios = ոգի բառերէն։ Պլատոնի համաձայն, երջանկութիւնը կապ ունի նաեւ «Գերագոյն Բարիի» գաղափարին հետ, որուն պէտք է ամէն մարդ ձգտի ու մասնակից ըլլայ, քանզի միա՛յն այս ձեւով կարելի է հասնիլ անհատի ինքնուրոյնութեան, որ երջանիկ կեանքի մը առաջին նախապայմանն է։

Երջանկութիւնը ձերբազատումն է՝ արտաքին ու ներքին զանազան հարկադրանքներէն ու ստիպողութիւններէն, որոնք տառապանք կը պատճառեն։

Պլատոնի աշակերտ, յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի համաձայն, երջանկութիւնը այն գերագոյն նպատակն է, որուն կարելի է հասնիլ՝ ճիգով ու իմաստութեամբ։ Արիստոտէլ երջանկութիւնը կը բնորոշէ հետեւեալ 3 յատկանիշներով. -

Կատարեալ բարին (յուն. ՝ teleiotaton), որ մեր գերագոյն նպատակն է.

Ընտրութեան արժանի բարին (յուն. ՝ hairetôtaton), որ կը բովանդակէ բոլոր արժէքները եւ 

Ինքնաբաւութիւնը կամ ինքնաբաւարարութիւնը (յուն. ՝ autárkeia, անգլ. Autarky, գերմ. ՝ Selbstgenügsamkeit), որ նաեւ յաջող կեանքի մը նախապայմանն է։

Յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոսի (Epicurus, յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) համաձայն՝ երջանկութեան բովանդակութիւնը նախ հաճոյքն է (յուն. ՝ hedoné), սակայն ո՛չ իր սանձարձակ զգայականութեան թեքումով, այլ՝ տհաճութեան բացակայութեամբ։ Էպիկուրական շարժումի հաճոյապաշտութեան (Hedonism) նպատակներն են. - կեանքի մէջ՝ հաճելի զգացողութիւն, հոգեկան անդորրու թիւն ու անխռովութիւն (Ataraxia)։     

Էպիկուրականութեան (Epicureanism) նման, Ստոյիկութիւնը (Stoicism) եւս կը ձգտի՝ հանգիստ ու երջանիկ կեանքին։ Երջանիկ ըլլալու համար սակայն մարդ պէտք է ձերբազատուի բոլոր տեսակի յոյզերէն կամ զգացական գրգիռներէն, ինչպէս՝ տենչանքներէն, մղումներէն ու կիրքերէն, որպէսզի կարենայ իր ճակատագրին հնազանդիլ եւ իր հոգեկան հանդարտութիւնն ու անխռովութիւնը գտնել։ Մինչ էպիկուրականութիւնը ներքին աշխարհի հանգստութիւնը գլխաւորաբար անխռովութեան (Ataraxia) մէջ կը փնտռէ, Ստոյիկները ասոր կողքին ու տակաւին ծայրայեղութեան երթալով, ներքին աշխարհի հանգստութիւնը կը փնտռեն անտարբերութեան ու նոյնիսկ անզգայութեան (Apathia) մէջ։

Հռոմէական Ստոյիկներու (ինչպէս՝ Սենեկա, Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ) եւ նոր–պլատոնականներու (ինչպէս՝ Պլոտինոս, Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ) կողմէ երջանկութեան առնչութեամբ արծարծուած կարգ մը գաղափարները, քրիստոնեայ Միջնադարուն ընկալուեցան եւ աւելի շեշտուեցան։ Մարդ, երջանկութեան հասնելու համար, պէտք է որ ձերբազատուի երկրային նիւթա կան վայելքներէն ու ապրի ճգնաւորական (Asceticism) կեանք մը. ասոր համար սակայն, չի բաւեր լոկ մարդկային բանականութիւնը, այլ բացարձակ կարիքը կայ՝ աստուածային շնորհին ու ողորմածութեան։

Քրիստոնեայ Միջնադարուն, երջանկութիւն ն ու երանութիւնը առնչուեցա ն կրօնական փորձառութեան։ Ասդենական կեանքի երջանկութեան կողքին, միաժամանակ, աւելի´ շեշտուեցաւ անդենականի երկնային երջանկութիւնը։

Նոր Դարաշրջանի փիլիսոփայական 2 մեծագոյն շարժումներու, բանապաշտութեան ( Rationalism ) եւ փորձապաշտութեան (Empiricism ) ընթացքին, երջանկութիւնը նոր իմաստ ու բնորոշում ստացաւ։

Փորձապաշտ փիլիսոփաներ (օրինակ՝ Դ. Հյում ), բանականութենէն շատ աւելի կարեւոր նկատեցին՝ անհատի ներքին զգացումները ։ Կը յառաջանար բարոյագիտական նոր տեսութիւն մը, «Զգացումի բարոյագիտութիւնը» (անգլ. ՝ Moral Sense Theory, գերմ. ՝ Gefühlsethik) եւ ընդհանրապէս վարմունքի օգտակարութիւնը ու «Օգտապաշտութեան» [110] տեսութիւնը)։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ քննադատեց թէ՛ երջանկապաշտութիւնը (Eudaimonism) եւ թէ հաճոյապաշտութիւնը (Hedonism) եւ ասոնց փոխարէն շեշտը դրաւ՝ մարդու պարտաւորութեան [ծ-44] վրայ (անգլ. ՝ Duty, գերմ. ՝ Pflicht)։ Կանտի բարոյագիտութեան համաձայն, երջանկութիւնը վարմունքի մը օրինական նպատակը չի կրնար ըլլալ, որովհետեւ բարոյական ճիշդ վարմունքը կը կայանայ պարտաւորութեան գիտակցութեան վրայ։ Կը յառաջանար Կանտի «Պարտագիտական Բարոյագիտութիւն» [111] տեսութիւնը։ 

Աւելի ուշ, 19-րդ եւ 20-րդ դարերուն, երջանկութիւն հասկացութիւնը, որոշ փոփոխութիւններ կրեց։ Մարքսականութեան (Marxism) եւ նման ընկերահասարակական շարժումներու պարագային, երջանկութիւնը տեղադրուեցաւ ապագայի մէջ, որովհետեւ անոնք կը պատկերացնէին, որ անհատական երջանկութիւնը կարելի է միայն ընկերային հասարակութեան մը մէջ, ուր դասակարգերու բաժանում չկայ։

Գերման յոռետես փիլիսոփաներ՝ Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ) եւ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) կը պատկերացնէին, որ ճշմարիտ կեանքի մէջ ապրուած երջանկութիւնը պատրանք է միայն, որովհետեւ իսկական երջանկութիւնը կարելի է ընկալել միայն ազատ ոգիի մը մէջ. իսկ երջանկութեան հանդէպ գոյութիւն ունեցող կարօտը կը մեկնաբանուի, որպէս մարդու ոգիի ոչ ազատ իրավիճակ։

Երջանկապաշտութիւն

Երջանկապաշտութիւնը (Eudaimonism), բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս տեսութիւն մըն է, որ երջանկութիւնը եւ լաւ ու բարի կեանք մը յոյժ ձգտելի նպատակներ կը նկատէ։

Երջանկապաշտութեան հետ, որոշ չափով, առնչուած են՝ հաճոյապաշտութիւնը (Hedonism) եւ օգտապաշտութիւնը (Utilitarianism)։  

Հաճոյապաշտութիւնը բարոյագիտական ուղղութիւն մըն է, ուր հաճոյքը կը նկատուի որպէս երջանկութեան աղբիւրն ու բովանդակութիւնը։ Սակայն, ինչպէս յիշուեցաւ, մարմնական ծայրայեղ ու սանձարձակ հաճոյքը, որ կարճատեւ ու վաղանցուկ է, չի պարգեւեր կայուն ու անխռով երջանկութիւն։

Օգտապաշտութեան պարագային, անհատական երջանկութիւնը կը դառնայ հաւաքական երջանկութիւն։ Բարոյագիտական այս ուղղութեան գլխաւոր գաղափարն է. - « Ա ռաւելագոյն չափով երջանկութիւն՝ առաւելագոյն թիւով մարդոց համար» կամ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» ։

Որեւէ անձ ցանկութիւնն ունի երջանիկ ըլլալու եւ երջանկութիւնը որպէս նպատակ ընդունելով կը ձգտի իրագործել զայն։ Կանտի բնորոշումով՝ մարդ երջանիկ է, երբ ամբողջականօրէն գոհ է իր գոյութեամբ։ Սակայն մարդկային հետաքրքրութիւնները տարբեր ու այլազան ըլլալով նաեւ երջանկութեան գաղափարը կը դառնայ ենթակայական (Subjective) ։

Շատեր հարստութեան ու զօրութեան ( կամ իշխանութեան ) մէջ կը փնտռեն իրենց երջանկութիւնը, շատեր՝ ընկերութեան ու սիրոյ մէջ, իսկ ուրիշներ՝ գիտութեան ու արուեստի մէջ։ Այսուհանդերձ, հետեւելով Պլատոնի ն, կարելի է հասարակ յայտարարով մը եզրակացնել, որ երջանիկ է այն անձը, որ հաշտուած է՝ ինքնիր հետ, իր մերձաւորներուն հետ, իր աստուածներուն հետ եւ վերջապէս բնութեան հետ։ Նմանօրինակ կատարեալ երջանկութիւն մը, թէեւ կարելի է պատկերացնել, սակայն կեանքի մեր իրականութեան մէջ անհասանելի ըլլալ կը թուի, ինչպէս կը հաստատէ հոգեբոյժ Ս. Ֆրոյդ (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ), երբ կ՚ըսէ. - «Մարդու երջանկութեան դիտաւորութիւնը չէ նախատեսուած արարչագործութեան ծրագրին մէջ»։

Երջանկութեան ձգտումին եւ երջանկութեան իրագործումին միջեւ գոյութիւն ունեցող դժուարութիւնները յաղթահարելու համար, բարոյագիտութիւնը կրնայ օգտակար ըլլալ։ Իսկ երջանկութեան եւ բարոյականութեան յարաբերութիւնը կարելի է հետեւեալ 4 դրոյթներով ներկայացնել. -

Համադրութեան դրոյթ,

ուր երջանկութիւնն ու բարոյական առաքինութիւնները վերլուծական յարաբերութեան մէջ են եւ կարելի է զանոնք համադրել։ Այլ խօսքով, երջանկութեան կարելի է հասնիլ առաքինութիւններու միջոցով։ Այս դրոյթը կը համապատասխանէ Սոկրատէսի բարոյագիտութեան։

Ներդաշնակութեան դրոյթ,

ուր երջանկութեան հասնելու համար հարկ է ընկերային հասարակութեան մէջ յաջող կեանքի մը ձգտիլ, հետեւելով՝ բարոյական ներդաշնակ չափանիշներու։ Այս դրոյթը կը համապատասխանէ Պլատոնի եւ Արիստոտէլի բարոյագիտութեան։

Աններդաշնակութեան դրոյթ,

ուր երջանկութիւնն ու բարոյականութիւնը ոչ միայն չեն յարմարիր իրարու, այլ երբեմն զիրար կը հակադրեն։ Այս դրոյթը, համաձայնեցնելու որոշ առաջարկ-տեսակէտներով, կը համապատասխանէ Կանտի բարոյագիտ ական տես ութեան։

Անհամաձայնութեան դրոյթ,

ուր երջանկութիւնն ու բարոյականութիւնը ընդհանրապէս անհամատեղելի են։ Այլ խօսքով, բարոյական պահանջները կը ճնշեն անհատին վրայ եւ երջանիկ կեանք մը անկարելի կը դարձնեն։ Այս դրոյթը կը համապատասխանէ Նիցշէի բարոյագիտութեան։

Քննադատութիւն

Գերման փիլիսոփայ Կանտ կը ներկայանայ, որպէս երջանկապաշտական բարոյագիտութեանց նշանակալի, սուր քննադատող մը։ Կանտի համաձայն, երջանկութիւնը բարոյականութեան նախապայման մը չի կրնայ ըլլալ եւ ոչ ալ հատուցում կամ վարձատրութիւն՝ բարոյական վարմունքի կամ վերաբերմունքի։ Այսուհանդերձ, երջանկութիւնը Կանտի բարոյագիտութեան մէջ ունի իր կարեւոր տեղը։ Կանտի գործնական փիլիսոփայութիւնը տեսութիւն մըն է, որ անհատի կենսական երջանկութեան կարիքին լրջօրէն կը մօտենայ։ Այժմ, փորձենք որոշ չափով մանրամասնել խստապահանջ Կանտի դիրքաւորումը երջանկութեան եւ երջանկապաշտութեան հանդէպ։

Երջանկութեան հանդէպ, Կանտի քննադատական մօտեցումը, երբեք չի նշանակեր, որ Կանտի բարոյագիտութենէն պէտք է ընդհանրապէս հեռացնել երջանկութիւնը, որ մարդկային բնութեան մէջ խարսխուած ձգտում մըն է։ Երջանկութեան այս ձգտումը, սակայն, իր տեղը անմիջապէս պէտք է զիջի պարտաւորութեան, [ ծ-44 ] երբ հարցը բարոյականութեան կամ «բարոյական օրէնքին» ( Moral Law) կը վերաբերի։

Գործնական զուտ բանականութիւնը, որ բացառապէս «բարոյական օրէնքին» հետ գործ ունի չի հակասեր մարդու երջանկութեան իրաւունքին։ Սա կը նշանակէ, որ երջանկութիւնը եւ բարոյականութիւնը իրարմէ անջատելու չէ։ Կանտ թէեւ երջանկութիւնը կը բնութագրէ, որպէս անվճռական ու «երերուն գաղափար» մը (գերմ. ՝ Schwankende Idee, անգլ. ՝ Fluctuating Idea), բայց նոյն էջին վրայ նաեւ կը յիշէ՝ «անուղղակի պարտաւորութիւն» [112] ( գերմ. ՝ Indirekte Pflicht, անգլ. ՝ Indirect Duty ) բառակապակցութիւնը։

Կանտի համաձայն, սկզբունքօրէն, պարտաւորութեան կատարման որպէս արդիւնք, անհատի մօտ, կը յառաջանայ երջանկութիւն մը, որ միայն յարակից հետեւանքն է՝ բարոյական վարմունքին։

Դարձեալ շեշտենք, որ Կանտի համաձայն, երջանկութիւնը (Happiness) չի կրնար բարոյականութեան սկզբունք կամ նախապայման մը ըլլալ, որովհետեւ երջանկութիւնը ինքնին, անհաստատ, անվճռական ու «երերուն գաղափար» մըն է, ինչպէս նաեւ՝ «անորոշ հասկացութիւն» [113] ( գերմ. ՝ Unbestimmter Begriff, անգլ. ՝ Indefinite Term )։ Երջանկութիւնը, Կանտի համաձայն, անհատի մը կենսական պահանջներու գոհացումն է, որ մարմնական ու հոգեկան բարօրութեան հաճելի զգացում մը կը յառաջացնէ եւ երբեմն ալ կը մօտենայ՝ ինքնապահպանման բնազդին։

Իսկ Գերագոյն Բարին [114], (The Highest Good) որ փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ, բարոյական վարմունքի գերագոյն արժէքն ու գերագոյն նպատակն է, Կանտի մօտ կը վերաբերի համայն մարդկութեան ու կը ներկայանայ, որպէս միութիւնը՝ բարոյական պարտաւորութեան, առաքինութեան եւ երջանկութեան։ Այս եռեակին մէջ, թէեւ երջանկութիւնը մեծապէս կ՚արժեւորուի, սակայն նախապատուութիւնը կը տրուի՝ բարոյական պարտաւորութեան եւ առաքինութեան։

Նշանաւոր խօսքեր՝

երջանկութեան մասին

 

Բուդդա  (հնդ. ՝ Buddha, մօտ. 563 – 483 մ. թ. ա. ). -

  «Երջանկութեան բանալին, արձակել կարենալն է »։

Ջ. Լոկ (անգլ. ՝ John Locke, 1632 – 1704 թ. ). -

«Իսկական երջանկութեան ձգտելու անհրաժեշտութիւնը՝ ազատութեան հիմքն է»։

Գ. Վ. Լայբնից (գերմ. ՝ Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ). -

«Ընդհանուր առմամբ, ոչինչ աւելի ճշմարիտ է՝ քան երջանկութիւնը եւ ոչինչ աւելի կ՚երջանկացնէ՝ քան ճշմարտութիւնը»։

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Բարոյականութեան գերագոյն սկզբունքը, ոչ թէ երջանկութիւնն է, այլ՝ ազատութիւնը, ինքնավարութիւնը եւ բարոյական պարտաւորութիւնը»։

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Մեծագոյն երջանկութիւնը եւ մեծագոյն ապերջանկութիւնը, սովորականէն միայն փոքր շեղումներ են »։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Մարդկային երջանկութեան երկու թշնամիները կը նկատուին. - ցաւն ու ձանձրոյթը»։

«Մարդիկ հազար անգամ աւելի կը փափաքին հարստութիւն ձեռք բերել, քան մտաւոր կրթութիւն… մինչդեռ բոլորովին ստոյգ է, որ ինչ որ մարդը է, երջանկութեան շատ աւելի կը նպաստէ, քան ինչ որ մարդը ունի»։  

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Ուժեղ յոյսը, կեանքի շատ աւելի մեծ խթան է, քան որեւէ իրապէս պատահած երջանկութիւն»։

«Իմ երջանկութիւնը ա՛յն է, ինչ որ ներքին ձայնի մղումով կը կատարեմ…  այլապէս ես ոչինչ կ՚ուզեմ»։

Չինական ասացուածք. -

« Երջանկութիւնը՝ անցնող ամպ մըն է »։

« Երջանկութիւնը եւ ապերջանկութիւնը երբեք ինքնիրեն չեն գար, այլ կը կանչուին»։

 

 

 

 

 

ծ- 1 9

Զգացում եւ Յոյզ

Feeling & Emotion

 

 

Այս ծանօթագրութեան տակ պիտի քննարկուին զգացում, յոյզ, զգայութիւն, հակում եւ տրամադրութիւն հասկացութիւնները։

Զգացում (անգլ. ՝ Feeling, գերմ. ՝ Gefühl). -

Բանականութեան [115] ու իմացականութեան կողքին, մարդ ունի ենթակայական (Subjective) զգացումներ. այսինքն՝ մարդ կը գիտակցի իր անձնական զգացումներուն (ինչպէս հաճոյքի եւ տհաճութեան զանազան զգացումները), որոնք արդիւնք են ներքին ու արտաքին երեւոյթներէ յառաջացած ապրումներուն։ Մարդու զգացական աշխարհը, բարդ ու խրթին համալիր մըն է։ Այդ աշխարհին մաս կը կազմեն նաեւ՝ յոյզերը (Emotion), որոնք զգացական գրգիռներ են՝ արտաքին աշխարհին համար տեսանելի կամ անտեսանելի։ Եւ այդ յոյզերն են, որոնք մարդու մօտ կը յառաջացնեն՝ ենթակայական տարբեր զգացումները։

Զգացումները, փիլիսոփայութեան կողքին, հետաքրքրութեան առարկայ են նաեւ՝ հետեւեալ ոլորտներէն ներս. - հոգեբանութիւն (Psychology, ընկերաբանութիւն (Sociology), ջղաբանութիւն (Neurology), կենսաբանութիւն (Biology) եւ աստուածաբանութիւն (Theology)։

Յոյզ (Emotion). -

Յոյզերը, զգացական գրգիռներ են, ո րոնք կը յատկանշուին իրենց որակով եւ զօրութեամբ ։ Ո րպէս ընդհանուր դասաւորում, կը բաժնուին 2 խումբերու. -

Հաճելի զգացումներ (Euphoria) յառաջացնող յոյզեր,

ուր կարելի է գտնել՝ ուրախութիւն, ոգեւորութիւն, բարձր տրամադրութիւն, եւայլն… եւ

Տհաճ զգացումներ (Dysphoria) յառաջացնող յոյզեր,

ուր կարելի է գտնել՝ տխրութիւն, ընկճուածութիւն, ցած տրամադրութիւն, եւայլն…։ 

Հնագոյն տեսութիւններու համաձայն (ինչպէս Պլատոնի մօտ), կարելի է յոյզերու կամ զգացական գրգիռներու 4 գլխաւոր խումբեր զանազանել. - վախ (կամ սարսափ), զայրոյթ (կամ կիրք), ուրախութիւն (կամ հաճոյք) եւ վիշտ (կամ տառապանք)։

Իսկ քրիստոնէական հասկացողութեամբ (ինչպէս Օգոստինոս Երանելիի մօտ), յոյզերը կամ զգացական գրգիռները կ՚առնչուին «մեղք»ին։

Նորագոյն տեսութիւնները, աւելի մանրամասնելով, յիշեալ 4-ին վրայ կ՚ա ւ ելցնեն 6 այլ յոյզեր։ Այսպէս, անոնք կը զանազանեն յոյզերու կամ զգացական գրգիռներու 10 գլխաւոր խումբեր, որոնք են. -

Վ ախ, զայրոյթ, ուրախութիւն, վիշտ եւ հետաքրքրութիւն, հակակրանք, անակնկալ, ամօթխածութիւն, արհամարհանք, յանցագիտակցութիւն։

Յոյզերը ունին հետեւեալ բաղկացուցիչ մասերը. -

Ճանաչողական մաս, ուր կը գտնենք գնահատելի միտքեր,

Բնախօսական մաս, ուր կը նկատենք մարմնական փոփոխութիւններ,

Զգացական մաս, ուր կը յայտնաբերուին բնորոշ զգացումներ եւ

Վերաբերմունքի մաս, ուր յոյզերուն որպէս հետեւանք, յաճախ կը տեսնենք՝ որոշ վերաբերմունք։

Ճանաչողական տեսանկիւնէն դիտուած, կը հաստատուի յոյզերու սկզբնական զարգացումը։ Ներկայի յուզական իմաստներու կողքին, կրնան յայտնուիլ նաեւ անցեալի յուզական իմաստներ, օրինակ աման օ րեայ հրախաղութեան ձայները կրնան որպէս վախ յայտնուիլ զինուորի մը մօտ, որ պատերազմի մասնակցած է։ 

Բնախօսական տեսանկիւնէն դիտուած, յոյզերուն կամ զգացական գրգիռներուն կ՚ընկերակցին մարմնական որոշ փոփոխութիւններ, ինչպէս օրինակ՝ սրտի զարկի, մարմնի ջերմի ու հորմոնային համակարգի։ Վերոյիշեալ փոփոխութիւնները պատճառ կը դառնան, որ մարդու մօտ յայտնաբերուին այլ հակազդեցութիւններ (Reaction), որոնցմէ են. - զայրոյթը, վախը, ուրախութիւնը, սէրը, կարեկցութիւնը, վիշտը եւ սուգը։

Բանականութեան ճամբով դժուար է յոյզերուն կամ զգացական գրգիռներուն վրայ ազդեցութիւն գործել, որովհետեւ անոնք, մեծ մասամբ, կը ղեկավարուին բնազդական դրութեամբ։ Աւելին՝ յոյզերու կամ զգացական գրգիռներու զօրաւոր ազդեցութեան տակ կը տկարանան մարդու կամքի ազատութիւնը եւ մտածելու կարողութիւնը, որոնք առնչուած են բանականութեան։ Նմանօրինակ իրավիճակի մէջ գտնուող մարդոց վարմունքներն ալ կրնան յաճախ «սխալ» կամ «վատ» որակուիլ, որովհետեւ անոնք չեն կատարուած ազատ կամքով կամ բանականութեամբ։ Այս իմաստով, յոյզերու կամ զգացումներու բարդ խանգարումները կը նկատուին՝ հոգեբուժական լուրջ հարցեր, որոնք յաճախ երկարատեւ դարմանման կարիքը ունին։ Իսկ իրաւական մարզէն ներս, օրինակ յանցագործութեան մը պարագային, պէտք է քննութեան ենթարկուի, վերոյիշեալ իրավիճակի մէջ գտնուող անհատին մեղսագիտակ ըլլալու հարցը։

Բարոյագիտութեան մարզէն ներս, հնագոյն ժամանակներէն ի վեր մեծ կարեւորութեամբ շեշտուած է, յոյզերու եւ զգացումներու դերը։ Մշակուած են բարոյագիտական տեսութիւններ, որոնցմէ նշանաւոր է՝ «Զգացումի բարոյագիտութիւն»ը (անգլ. ՝ Moral Sense Theory, գերմ. ՝ Gefühlsethik), որու պարագային, բարոյական արժեւորման որպէս ելակէտ կը հանդիսանան անհատի կամ ենթակայի զգացումները, որպէս օրինակ յիշենք համակրանքը (ինչպէս՝ Դ. Հյումի - David Hume - մօտ) եւ կարեկցութիւնը (ինչպէս՝ Ա. Շոպենհաուրի - Arthur Schopenhauer - մօտ)։  

Զգայութիւն (անգլ. ՝ Sensation, գերմ. ՝ Empfindung). -

Զգայութիւնը, մարդու ջղային համակարգի միջոցով՝ արտաքին եւ ներքին գրգիռները ընկալելու ապրումն է։ Զգայութիւնը անմիջական կապ ունի մարդու զգայարանքներուն հետ, ինչպէս՝ տեսողութեան, լսողութեան, համի, հոտառութեան, շօշափումի, ճնշումի, հաւասարակշռութեան, ջերմութեան ու ցաւի զգայութիւնները, որոնք կապ ունին մարդու 5 զգայարանքներուն հետ (աչք, ականջ, քիթ, լեզու / բերան, մաշկ եւ ասոնց առնչուած ջղային դրութիւնը)։ Կարելի է զանազանել նաեւ զգայութիւններու՝ որակը, տեւողութիւնը եւ զօրութիւնը։ Զգայութեան խանգարումներու պարագային՝ կը յառաջանան բժշկա կան լուրջ հարցեր։

Հակում (անգլ. ՝ Tendency, գերմ. ՝ Neigung). -

Հակումը մարդու ներքին պահանջով ու անձնական ցանկութեամբ (առանց ինքնահարկադրման) վարմունք կամ վերաբերմունք ունենալն է։ Օրինակ, եթէ անհատը բանի մը հանդէպ հակում ունի, կը նշանակէ, որ ան զօրաւոր հետաքրքրութիւն ու նախասիրութիւն ունի այդ բանին հանդէպ։

Տրամադրութիւն (անգլ. ՝ Mood, գերմ. ՝ Stimmung),

Տրամադրութիւնը մարդու հաճելի (բարձր) կամ տհաճ (ցած) զգացումներն են, որոնք աւելի երկարատեւ են, քան ընդհանրապէս յոյզերն ու զգացումները։ Տրամադրութեան յաճախակի փոփոխութիւններու կամ բարդ խանգարումներու պարագային, կը յառաջանան բժշկական լուրջ հարցեր, որոնք հաւանաբար, հոգեդարմանումի (Psychotherapy) կարիքը կ՚ունենան։

 

 

 

 

 

ծ-20

Էպիկուրականութիւն

Epicureanism

 

 

Էպիկուրականութիւնը փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որու հիմք կը ծառայէ յոյն փիլիսոփայ Էպիկուրոսի (յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ) ուսմունքը։

Էպիկուրոս ծնած է Սամոս կղզիի վրայ ապա փոխադրուած է Աթէնք, ուր իր տան պարտէզին մէջ, մ. թ. ա. 306-ին, կը հիմնէ իր դպրոցը, որ կը կոչուի՝ Կեպոս (յուն. ՝ kêpos = պարտէզ)։ Դպրոցը կը գործէ մօտաւորապէս վեց դարեր, մինչեւ մեր թուարկութեան 4-րդ դարը։

Էպիկուրոսի ժամանակակիցն ու աշակերտն էր՝ յոյն փիլիսոփայ Հերմարքոսը (Hermarchus, յուն. ՝ Hermarkhos  340 – 260 մ. թ. ա. ), որ Էպիկուրոսի մահէն ետք կը ստանձնէ դպրոցի ղեկը։

Հետագային էպիկուրականութիւնը կը փոխադրուի Հռոմ ։ Հռ ո մի մէջ նշանաւոր կը դառնայ յոյն բանաստեղծ եւ փիլիսոփայ Լուկրեցիոս (Titus Lukretius Carus, 99 – 55 մ. թ. ա. ), որ գրի առած է Էպիկուրոսի ուսմունքը։

Էպիկուրոսի համաձայն, Գերագոյն Բ արին նոյնինքն երջանկութիւնն է, որուն կարելի է հասնիլ առաւելաբար հաճոյքի միջոցով, տառապանքէն (ցաւէն ու վախէն) խուսափելով եւ ներաշխարհի անդորրութեամբ կամ անխռովութեամբ (Ataraxia)։ Այս իմաստով, ան կը ներկայանայ որպէս հիմնադիրը երջանկապաշտութեան (Eudaimonism) դպրոցին։

Շեշտելով խոհեմ հաճոյքին կարեւորութիւնը, Էպիկուրոս կը   զանազան էր օգտակար եւ ոչօգտակար հաճոյքներու միջեւ։ Թէեւ ան չէր մերժեր մարմնա կան վաղանցուկ հաճոյքները, բայց յոյժ կը գերադասէր օգտակար, կեանքին նպաստող ու խորունկ հոգեկան գերագոյն հաճոյքները, որոնք կայուն երջանկութիւն եւ հոգեկան երանութիւն կը յառաջացնեն։

Էպիկուրոսի համաձայն, տառապանքէ ն խուսափումը եւս համազօր է հաճոյքի։ Պէտք է խուսափիլ մարմնական տառապանքէն, օրինակ ցաւերէն, ինչպէս նաեւ հոգեկան տառապանքէն, օրինակ զանազան վախերէն. - 

Խուսափում՝ աստուածներու վախէն, որովհետեւ «աստուածները կատարեալ եւ երջանիկ են եւ երբեք չեն հետաքրքրուիր մեզմով»։

Խուսափում՝ մահուան ու անդենականի վախէն, որովհետեւ «որքան ատեն որ կ՚ապրինք՝ մահը չկայ. իսկ երբ մահանանք՝ մենք չկանք»։

Խուսափում՝ կեանքի կարգ մը երեւոյթներու վախէն. օրինակ ցաւի պարագային, որ «կամ տանելի է կամ կարելի է տանելի դարձնել»։

Էպիկուրականութիւնը կը թելադրէ նաեւ խուսափումը առօրեայ խանգարիչ տաղտուկներէն ու քաղաքական կեանքէն, «ապրի՛ր աննկատ ու թաքուն» նշանաբանով։ Այսուհանդերձ, էպիկուրականութիւնը կ՚արժեւորէ ընկեր ու բարեկամ ունենալը եւ անոնց հետ հանգստաւէտ ու հաճոյալի ապրիլը՝ երջանկութեան հասնելու համար։

Անարդարաբար Էպիկուրոսի կամ Էպիկուրականութեան կը վերագրուի Հ աճոյապաշտութիւն (Hedonism) մը, որու գլխաւոր նպատակը մարմնական ծայրայեղ եւ սանձարձակ հաճոյքն է, որ կարճատեւ ու վաղանցուկ ըլլալով չի պարգեւեր կայուն ու անխռով երջանկութիւն եւ խոտոր կը համեմատուի Էպիկուրականութեան։

Էպիկուրոսի համար երջանիկ է միայն իմաստուն եւ առաքինութիւններու տէր խոհեմ մարդը, որովհետեւ միա՛յն բանականութեամբ կարելի է դիմագրա ւ ել կեանքի բոլոր դժուարութիւնները եւ իւրաքանչիւր անհատ, անձամբ, պատասխանատու է ի՛ր երջանկութեան։

 

 

 

 

 

ծ- 21

Ժխտական Աստուածաբանութիւն

N e gative Theology

 

 

Ներածութիւն

Ժխտական Աստուածաբանութիւնը [116] Պլատոնականութենէն ազդուած ու անկէ յառաջացած մեթոդ կամ հայեցակարգ մըն է, ուր աստուածութեան մը կամ Աստուծոյ մասին մտածելու ու արտայայտուելու պարագային, որոշ սահմանափակումներ կը դրուին եւ բոլոր դրական (Positive) մտածումներն ու յայտարարութիւնները կը քննադատուին ու կը մերժուին եւ միայն ժխտականները (Negative), որպէս ճշմարտութիւններ [ծ-34] կ՚ընդունուին։ Այսուհանդերձ, Քրիստոնէութեան պարագային անսկիզբ ու անվախճան Աստուածը, մահկանացու մարդոց համար, կը մնայ անճանաչելին ու անհասանելին։

Բացատրենք օրինակներով։

Ժխտական Աստուածաբանութեան ոլորտին մէջ, կարելի չէ զԱստուած դրական յատկանիշով մը որակել, ինչպէս օրինակ՝ «Աստուած բարի է» կամ «նոյնինքն՝ բարին է»։ Դրական որակումի մերժումը, սակայն, չի նշանակեր որ հակառակը ճիշդ է, այսինքն կարելի չէ նաեւ ըսել, որ «Աստուած չար է» կամ «նոյնինքն՝ չարն է»։

Ժխտական Աստուածաբանութեան համաձայն, սկզբունքօրէն անհնար է Աստուծոյ կամ աստուածայինի մասին դրական մտածումներ ունենալ, կամ դրական  արտայայտութիւններ կատարել, որովհետեւ Աստուծոյ բացարձակ անդրանցականութիւնը (Transcendence) եւ մարդկային բանականութեան սահմանափակ ըլլալը, մեզի թոյլ չեն տար, որ Աստուծոյ մասին ճիշդն ու ճշմարիտը իմանանք։ Այս իմաստով, սխալ դրական գաղափարներու վերացումը մեծապէս կ՚օժանդակէ մարդու եւ Աստուծոյ յարաբերութեան։ Ասոր կողքին, «բարի» եւ «չար» հասկացութիւնները մարդկային ոլորտի գաղափարներ ըլլալով, չեն կրնար կիրառելի դառնալ Աստուծոյ համար։

  Ժխտական Աստուածաբանութեան համաձայն, մենք կրնանք զԱստուած կամ աստուածայինը որակել միայն ժխտական (բացասական) ձեւերով կամ նոյնինքն դրական արտայայտութիւններու բացարձակ ժխտումով, ինչպէս օրինակ՝ «Աստուած անսկիզբ ու անվախճան է»։

Ժխտական Աստուածաբանութիւնը բնորոշելէ եւ կարգ մը օրինակներով բացատրելէ ետք, այժմ արագ ակնարկներով ու ժամանակագրական կարգով քննարկենք այս նիւթը՝ փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան պատմութեան ընդմէջէն։

Պլատոնականութիւն

Արդէն յիշեցինք, որ Ժխտական Աստուածաբանութիւն հասկացութիւնը յառաջացած է յոյն դասական փիլիսոփայ Պլատոնի ( Plato) մօտ։

Պլատոնի «Պետութիւն» (յուն. ՝ Politea) երկի, «Գաղափարներու ուսմունքին» մէջ, նուիրապետական բարձրագոյն տեղը կը տրուի «Բարիի» գաղափարին։ Պլատոնի համաձայն, «Բարիի» գաղափարը պատճառն է իմանալի իրերուն ու ճշմարտութեան, հետեւաբար, գոյաբանօրէն ան կը գերադասուի բոլոր միւս գաղափարներու, գիտելիքներու եւ նոյնինքն ճշմարտութեան ու գոյութեան ոլորտներուն մէջ։ [117]

Պլատոն, իր «Տիմաիոս» ( յուն. ՝ Timaios) երկին մէջ, կը գրէ, որ «շատ դժուար է զԱստուած գտնելը» եւ նոյնիսկ գտնելու պարագային բոլորովին անհնար է անոր մասին արտայայտուիլը կամ յայտարարութիւն կատարելը։ [118]

Պլատոն, իր «Կրատիլոս» ( յուն. ՝ Kratylos) երկին մէջ եւս կը հաստատէ, որ մենք « աստուածներուն մասին ոչինչ գիտենք»։ [119]

Իսկ Պլատոնի «Պարմենիդէս» ( յուն. ՝ Parmenides) երկին մէջ, մեկնակէտը կը դրուի պլատոնական բնազանցութեան (մետաֆիզիկա, Metaphysics), ուր կը նշուի նաեւ «Գերագոյն Գոյի» մը գաղափարը։

Այս նիւթին առնչուած բնազանցութիւնը (մետաֆիզիկա, Metaphysics), որպէս փիլիսոփայական հիմնական նիւթ շատ կարեւոր դեր ունի, ինչպէս յաճախ պիտի հաստատենք։

Միջին-Պլատոնականութիւն

Միջին–պլատոնական հրեայ աստուածաբան ու փիլիսոփայ Փիլոն Ալեքսանդրացին [120] ( յուն. ՝ Phílôn, մօտ. 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) կը փորձէր հրէական աստուածաբանութիւնը եւ յունական պլատոնական փիլիսոփայութիւնը համադրել եւ կը շեշտէր մարդոց համար՝ Աստուծոյ անհասկնալիութիւնը։

Փիլոնի համաձայն, Աստուծոյ որոշ յատկութիւններ կամ յատկանիշներ վերագրելը անթոյլատրելի է, այլ խօսքով, կարելի չէ զԱստուած բնութագրել եւ անոր գոյութեան դրական որակումներ տալ, կարելի չէ նաեւ Աստուծոյ անուն մը տալ։ Աստուած կը մնայ մարդոց համար՝ անըմբռնելին եւ հեռաւորութիւն ու անսահման միջոց պահող անհասանելին։

Միջին–պլատոնական յոյն փիլիսոփայ Ալկինոս ( յուն. ՝ Alkínoos, 2-րդ դար) կը շեշտէր, որ Աստուած անասելի ու անբացատրելի է։ Կարելի չէ զԱստուած «բարի» կոչել, որովհետեւ այն ատեն՝ պէտք է «բարութեան գաղափարին» մասնակից դառնար եւ «Բարին» իրմէ բարձր սկզբունք մը կը դառնար։ Կարելի չէ նաեւ Աստուած բանի մը մէկ մասը նկատել կամ մասեր ունեցող ամբողջութիւն մը։ Աստուած ո՛չ կը շարժի եւ ոչ ալ կը շարժուի։

Նոյնպէս միջին–պլատոնական, Սուրիոյ մէջ ապրող ու գործող յոյն փիլիսոփայ Նումենիոս Ապամայեցի ( յուն. ՝ Numênios ) կը բռնէ ժխտման ճանապարհը եւ Պլատոնի գերագոյն սկզբունքը կամ գաղափարը, որ «Բարին» է, կը կոչէ լոկ ժխտական արտայայտութիւններով, որպէս «անասելին» ու «աննկարագրելին»։

Նումենիոսի համաձայն կան 2 աստուածութիւններ կամ աստուածներ. -

Գերագոյն աստուածը՝ Պլատոնի «Բարին» է, որ կը ներկայանայ լոկ որպէս գոյ, նիւթէն շատ հեռու, առանց որեւէ ներգործութեան, պարզ ու անշարժ, անասելի ու աննկարագրելի։

Երկրորդը, ստեղծագործարարիչ աստուածը՝ Պլատոնի «Դեմիուրգոսն» է ( յուն. ՝ Dêmiourgós), որ ենթակայ է «Բարիին» եւ անկէ մաս մըն է։ Յիշուած է Պլատոնի «Տիմաիոս» ( յուն. ՝ „Timaios“) երկին մէջ եւ ան է, որ ստեղծած է աշխարհը ու յատկապէս նիւթը ( յուն. ՝ hylê, լատ. ՝ materia), որ չար է։

Նոր-Պլատոնականութիւն

Նշանաւոր յոյն փիլիսոփայ Պլոտինոս [121] (յուն. ՝ Plôtínos, 205 – 270 թ. ), որ կը նկատուի հիմնադիրը փիլիսոփայական Նոր-Պլատոնականութեան [ծ-41], հետեւելով Պլատոնի գերագոյն գաղափարի, «Բարիի» օրինակին, կը հիմնէ նոր նուիրապետական կարգ մը, որու բարձրագոյն տեղը կու տայ Առաջնամիակին (յուն. ՝ τὸ ἓν = to hen, անգլ. ՝ The One, գերմ. ՝ Das Eine կամ Ur-Eine ), որ մարդկային բոլոր պատկերացումները գերազանցող, անստեղծը, անսկիզբն ու անվախճանը, անբացատրելին ու անասելին (յուն. ՝ árrhêton ) է, ինչպէս նաեւ՝ բոլոր գոյերու հիմքն ու պատճառը։ Առաջնամիակը պարզ միակն է եւ ոչ բազումը, որ բարդ է։

Պլոտինոսի համաձայն, Առաջնամիակը ո՛չ լաւն ու բարին է եւ ոչ վատն ու չարը, այլ անոնցմէ շատ վեր, հակադրութիւններ չունեցող ու բնազանցական (մետաֆիզիկա = Metaphysics) երեւոյթ մը, որու մասին մարդկային բանականութիւնը ընդհանրապէս ո՛չ մէկ ստոյգ ու դրական յայտարարութիւն կրնայ ընել, ուրեմն՝ Առաջնամիակը կը մնայ անբացատրելին, անճանաչելին, անասելին, անսկիզբն ու անվախճանը։

Եթէ Պլոտինոս Առաջնամիակին մասին կարգ մը յայտարարութիւններ կ՚ընէ, իր օգտագործած հասկացութիւնները, սակայն, փոխաբերական իմաստ ունին եւ նախատեսուած են ցոյց տալու, որ Առաջնամիակի մասին կարելի չէ բանաւոր արտայայտուիլ։

Աւելի ուշ, նոր–պլատոնական յոյն փիլիսոփայ Պրոկլոս [122] ( յուն. ՝ Proklos, 410 – 485 թ. ), առաջինն էր, որ կ՚օգտագործէր Ժխտական Աստուածաբանութիւն բառակապակցութիւնը, համատեղելով երկու արդէն գոյութիւն ունեցող եզրոյթներ՝ «ժխտում»ն ( յուն. ՝ apóphasis ) ու «աստուածաբանութիւն»ը ( յուն. ՝ the-ología )։ 

Պրոկլոսի համաձայն, բոլոր դրական (Positive) արտայայտութիւնները կը նախատեսուին, արդէն ձեւաւորուած իր մը որոշ յատկանիշներով լրացնելու ու ամբողջացնելու։ Ճիշդ այս պատճառով ալ, դրական արտայայտութիւնները չեն կրնար անձեւ Առաջնամիակին վրայ բան մը աւելցնել։ Ասոր կողքին, պէտք է աւելցնել, որ բոլոր ժխտական արտայայտութիւնները Առաջնամիակը աւելի կը վսեմացնեն։

Հայրաբանական Շրջան

Հնադարեան Հայրաբանական շրջանի եկեղեցւոյ հայրերը մեծապէս ազդուած էին ընդհանրապէս Պլատոնականութենէն եւ մասնաւորաբար Նոր-Պլատոնականութենէն։ Ինչպէս Նոր-Պլատոնականութեան Առաջնամիակը եւ Պլատոնականութեան Գերագոյն Բարին, իրենց բացարձակ անդրանցականութեամբ (Transcendence) անասելի ու անբացատրելի էին ու անոնց մասին կարելի չէր դրական արտայայտութիւններ օգտագործել, նոյն պատկերացումը ունէին նաեւ Եկեղեցւոյ Հայրերը՝ նոյնինքն քրիստոնէական Աստուծոյ համար եւ կ՚օգտագործէին Ժխտական Աստուածաբանութիւն հասկացութիւնը եւ յատկապէս կը շեշտէին «Աստուծոյ «եզականութիւնը» [123] եւ «Աստուծոյ անդրանցականութիւնը» [124] ։

Եկեղեցւոյ Հայրերուն համար, որպէս հիմք կը ծառայէր աստուածաշնչեան կարգ մը հատուածները, ուր օրինակ՝ քրիստոնէական ճշմարիտ Աստուածը կը ներկայացուի, որպէս «անծանօթ Աստուած» [125] ։

Եկեղեցւոյ Հայրերուն համաձայն, թէեւ Աստուծոյ գոյութիւնը ճանաչելի է, բայց անոր էութիւնը՝ ճանաչելի չէ։ «Հայր», «Տէր», «Արարիչ» եւ նոյնիսկ «Աստուած» անուանումները իրականութեան մէջ պատշաճ չեն եւ անոնք իմաստ կրնան ունենալ միայն մարդկային սահմանափակ բանականութեան տեսակէտէն եւ երբեք չեն կրնար անսահման Աստուծոյ մասին վաւերական տեղեկութիւն տալ։ 

Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի սատարողները եղան փիլիսոփայ – աստուածաբաններ Կղեմէս (Կիւրեղ) Ալեքսանդրացին ( լատ. ՝ Clemens, յուն. ՝ Klêmês Alexandreús, 150 – 215 թ. ), որ եգիպտական Ալեքսանդրիոյ պատրիարքն էր եւ իր աշակերտը, «ադամանտիոս» (Adamantios = ադամանդեայ) անուանեալ Օրիգենէս Ալեքսանդրացին (լատ. ՝ Origenes, 185 – 254 թ. )։ Անոնք միացան փիլիսոփայ – աստուածաբան Փիլոն Ալեքսանդրացիի «Աս-տուծոյ անճանաչելիութեան» գաղափարին։

Կղեմէս Ալեքսանդրացիի համաձայն, Աստուծոյ վերագրուող բոլոր արտայայտութիւնները միայն կ՚արդարացուին նմանաբանութիւններու (յուն. ՝ analogía) իմաստով եւ չեն կրնար որեւէ իրական գիտելիք հաղորդել։ Իսկ իսկական խորաթափանցութեամբ մը, կարելի է իմանալ միայն ա՛յն, ինչ որ Աստուած չէ։ Այդուհանդերձ, Կղեմէս բոլորովին չէր մերժեր դրական արտայայտութիւնները եւ անոնց կու տար միայն սահմանափակ ու որոշակի արժէք, համեմատելով մարդկային սահմանափակ բանականութեան հետ։ Կղեմէս, ճանաչելիութեան իմաստով յստակօրէն կը զանազանէր Հայր Աստուածը, Որդի Աստուծմէն (Յիսուսէն), որ մարդոց համար որոշ չափով աւելի ճանաչելի է … արդարեւ սա պատճառ կը հանդիսանայ, որ Կղեմէսի մօտ Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը, որոշ չափով սահմանափակ նկատուի։

Օրիգենէս Ալեքսանդրացիի համաձայն, Աստուծոյ անճանաչելիութիւնն ու անհասկնալիութիւնը կը բխի անոր մարմին չունենալէն։ Մարդկային սահմանափակ բանակութեան պատճառով, Աստուծոյ էութիւնը, մարդոց համար անհասանելի ու անըմբռնելի կը մնայ։ Միայն անոր ստեղծագործութիւններէն կարելի է Աստուծոյ գոյութեան մասին տեղեկանալ կամ   իմանալ, նոյնիսկ անոր անունները չեն կրնար Աստուծոյ էութիւնը արտայայտել։ Իսկ Աստուծոյ ա՛յն զանազան նկարագրութիւնները, որոնք յիշուած են Աստուածաշունչին մէջ, օրինակ որպէս «կրակ» կամ «լոյս» կրնան միայն փոխաբերական մեկնաբանութիւններ ունենալ։ 

Աւելի ուշ, 4-րդ դարու ընթացքին, Կապադովկիոյ մէջ նշանաւոր կը դառնան երեք Եկեղեցւոյ Հայրեր (Բարսեղ Կեսարացի, Գրիգոր Նիւսացի եւ Գրիգոր Նազիանզացի), որոնք ժամանակակից ու գործակից բարձրաստիճան կղերականներ էին եւ Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի մասին նմանօրինակ տեսակէտներ ունեցան։

Ստորեւ, Կապադովկիոյ 3 նշանաւոր եկեղեցւոյ հայրերուն մասին հակիրճ տեղեկութիւններ. -

Մեծն Բարսեղ Կեսարացի (յուն. ՝ Basíleios, 330 – 379 թ. ) յոյն նշանաւոր աստուածաբանը շատ յստակօրէն կը զանազանէր Աստուծոյ ստեղծագործութիւններու ճանաչելիութիւնը եւ Աստուծոյ իսկական էութեան անճանաչելիութիւնն ու անհասանելիութիւնը։

Յիշեալ Բարսեղի փոքր եղբայր Գրիգոր Նիւսացին (յուն. ՝ Gr ê g ό rios, 335 – 394 թ. ), հետեւելով յոյն փիլիսոփայ Պլատոնին, նախ եւ առաջ կը զանազանէր նիւթական – զգայահասու աշխարհը, աննիւթական – մտացածին աշխարհէն, ինչպէս նաեւ՝ ստեղծուած բազմաթիւ գոյերը ու անստեղծը, ապա ան անստեղծին կու տար շատ աւելի յաւիտենականութիւն (Eternity) ու կատարելութիւն (Perfection), եւ յիշեալ անստեղծ միակ Աստուածը կը խուսափի մարդկային ճանաչելիութենէն եւ մեկնաբանութիւններէն։ Այս իմաստով, Գրիգոր Նիւսացի, նաեւ իր «լեզուի տեսութեան» մէջ կը հաստատէր, որ Աստուած, որ անստեղծ է, կարելի չէ բառերով արտայայտել եւ ան կը մնայ անասելի։

Բարսեղի ընկեր ու գործակից Գրիգոր Նազիանզացին (յուն. ՝ Grêgórios, 329 – 390 թ. ), Աստուծոյ ճանաչելիութեան հարցով կը հետեւի յոյն փիլիսոփայ Պլատոնի եւ այդ առնչութեամբ կը հաստատէ մարդկային բանականութեան անբաւարարութիւնը ու սահմանափակութիւնը եւ Աստուծոյ իսկական էութեան բառերով անարտայայտելիութիւնը ։

Կեղծ-Դիոնիսիոս  Արիոպագացի

Հին դարու վերջաւորութեան Ժխտական Աստուածաբանութեան ոլորտի մէջ շատ յիշատակելի անուն մը դարձաւ Կեղծ-Դիոնիսիոս  Արիոպագացին (յուն. ՝ Pseudo-Dionysios Ariopagites, 5-րդ դար), որ իր անունը առած է առաջին դարու յոյն դատաւոր Դիոնիսիոս  Արիոպագացիէն, որ Աթէնքի մէջ Պօղոս առաքեալի քարոզը լսելով քրիստոնեայ կը դառնար։

Կեղծ-Դիոնիսիոս մանրամասն կը բնութագրէ թէ՛ դրական (յուն. ՝ katáphasis = հաստատում) եւ թէ ժխտական (յուն. ՝ apóphasis = ժխտում) աստուածաբանութիւնները եւ կը քննարկէ անոնց տարբերութիւնները։

Կեղծ-Դիոնիսիոսի համաձայն, Աստուած ստեղծած է մարդը եւ անոր շնորհած է դրական յատկանիշներ, ինչպէս բարին ու իմաստութիւնը։ Ուրեմն շատ տրամաբանական է, որ Աստուած ինքն ալ ունենայ այդ յատկանիշները, իր կատարելութեան մէջ կամ տիրապետէ այդ դրական յատկանիշներուն։ Ասոր կողքին, սակայն, Կեղծ-Դիոնիսիոս կ՚եզրակացնէ, որ այդ դրական յատկանիշերը, Աստուծոյ անդրանցականութեան բոլոր պահանջները չբաւարարելով, չեն կրնար անոր վերագրուիլ։ Քանի որ անոնք, Աստուծոյ էութեան մասին շատ վաւերական յայտարարութիւններ չեն, ուրեմն տրամաբանօրէն, պէտք է հերքուին կամ ժխտուին։ Այս իմաստով, Կեղծ-Դիոնիսիոս, բոլոր ժխտումները կը նկարագրէ, որպէս ճշմարիտ, իսկ դրական հաստատումները՝ անպատշաճ ու անտեղի ու կ՚եզրակացնէ, որ միայն վերջնական ժխտումներով մարդ կրնայ աստուածային իրականութեան մօտենալ։ 

Կեղծ-Դիոնիսիոս, որպէս «ճշմարիտ» կ՚ընդունի Աստուծոյ մասին դրական արտայայտութիւնները, բայց զանոնք չի վերագրէր Աստուծոյ էութեան, այլ լոկ Աստուծոյ ներգործութեան։

Կեղծ-Դիոնիսիոսի համաձայն՝

Դրական Աստուածաբանութիւնը վայրէջք մըն է, որ կը սկսի Աստուծոյ համար ամենայարմարէն, ինչպէս «առաջին», «գերագոյն» եւայլն … ու դէպի վար իջնելով, կը յանգի ինչ որ Աստուծոյ չի պատշաճիր (ինչպէս նիւթը), որ սակայն կը կազմէ անոր ստեղծագործութեան մէկ մասը։ 

Ժխտական Աստուածաբանութիւնը կը սկսի ամենաստորադասէն, ինչպէս «անկենդան նիւթը», որ Աստուծոյ համար անպատշաճ կը գտնէ ու կը բարձրանայ դէպի վեր, հասնելու համար «բարիին» ու «իմաստութեան», որոնք եւս Աստուծոյ համար անընդունելի կը համարէ։ Դէպի ժխտում քայլ առ քայլ ընթացքը, մարդկային հոգիին համար վերելք մը կը նկատուի, երբ մարդ կը հեռանայ իրեն համար ծանօթ մտային շրջապատէն եւ կը մօտենայ Աստուծոյ։ Ժխտական աստուածաբանութեան միջոցով, մարդ պարզապէս կը գիտակցի, որ ինք անկարող է զԱստուած ճանչնալ կամ աստուածայինի մասին իմանալ։ Մարդ կը գիտակցի, որ իր թէ՛ զգայական ընկալումներու վրայ հիմնուած պատկերացումներու միջոցով եւ թէ անոնցմէ բխած քննախօսական մտային գործընթացներու վրայ հիմնուած գաղափարներու միջոցով, իր նպատակին հասնելու բոլոր ջանքերը ձախողած են։ Ձախողում մը, որ նախապայման կը նկատուի Աստուծոյ հետ յարաբերութեան մտնելու համար։       

Միջնադար

Կեղծ-Դիոնիսիոսի կողմէ ներկայացուած, յիշեալ Ժխտական Աստուածաբանութեան մտապատկերն ու հայեցակարգը կ՚ընդունուի Միջնադարու թէ՛ յունախօս արեւելեան եւ թէ լատինախօս արեւմտեան աստուածաբաններու կողմէ եւ կը հաստատուի, որպէս եկեղեցական ուսմունքի բաղկացուցիչ մէկ կարեւոր մաս։ Այլ խօսքով, ան կը դառնայ բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւններու մէջ քննարկուող նիւթ։

Յովհաննէս Սկոտ Էրիուգենա

Ֆրանսայի մէջ, 9-րդ դարուն կը յայտնուի Կեղծ-Դիոնիսիոսի ձեռագիր մէկ ժողովածուն եւ իռլանդացի փիլիսոփայ - աստուածաբան Յովհաննէս Սկոտ Էրիուգենա (Johannes Scottus Eriugena, 810 – 877 թ. ) լատիներէնի կը թարգմանէ եւ այդ մասին մեկնաբանութիւն մը կը գրէ։ Էրիուգենա եղած է նաեւ ջատագովը Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգին եւ նոյնինքն հեղինակը լատիներէնի թարգմանուած „theologia negativa“ բառակապակցութեան, որ այս յօդուածի քննարկութեան գլխաւոր նիւթն է։  

Էրիուգենայի համաձայն, Դրական եւ Ժխտական Աստուածաբանութիւններու հայեցակարգերը զիրար կ՚ամբողջացնեն եւ միայն երեւութապէս հականիշեր են։

Էրիուգենայի կարծիքով, Աստուծոյ դրական բոլոր յատկանիշները պէտք է փոխաբերաբար հասկնալ, այլ խօսքով, Դրական Աստուածաբանութեան մէջ, «Աստուած այսպէս է» (օրինակ՝ բարի կամ ճշմարիտ է), արտայայտութիւնը պէտք է ընկալուի՝ «Աստուած կարելի է այսպէս անուանել» փոխաբերական ձեւով ու իմաստով, որովհետեւ Աստուած, վերջին հաշուով, «բան մը» (անգլ. ՝ Something, գերմ. ՝ Etwas) չէ։ Այս ժխտումը, սակայն երբեք չարդարացներ դրական հարցումը, թէ ան «ի՞նչ է» … հարցում մը, որ մարդկային իրականութեան մէջ պատասխան չէ ունեցած եւ չունի, կամ ծայրայեղ պարագային, կարելի է զայն «ոչինչը» անուանել։   

Աստուածաբանական այս հայեցակարգի ոլորտէն ներս, Էրիուգենա նաեւ կը մեկնաբանէ «ոչինչ»էն (լատ. ՝ nihil, անգլ. ՝ Nothing, գերմ. ՝ Nichts) աշխարհը ստեղծելու քրիստոնէական վարդապետութիւնը։ Էրիուգենայի համաձայն, այս ( «ոչինչ»էն աշխարհը ստեղծելու) գաղափարը երբեք կարելի չէ ընկալել ժամանակական եւ տարածական առումներով. -

Ժամանակական առումով, կարելի չէ ընկալել, որ ստեղծագործութենէն ա-ռաջ, Արարիչէն զատ, գոյութիւն ունէին ժամանակը եւ յիշեալ «ոչինչը», այնուհետեւ ժամանակի բովին մէջ եւ Արարիչ Աստուծոյ միջոցով, նոյնինքն այս «ոչինչէն» յառաջացաւ աշխարհը։

Տարածական առումով, կարելի չէ ընկալել, որ ստեղծագործութենէն առաջ, Արարիչէն զատ, գոյութիւն ունէին տարածութիւնը եւ «ոչինչը», զոր պէտք է հասկնալ որպէս ենթախաւ (լատ. ՝ substratum), այնուհետեւ Արարիչի միջոցով յիշեալ տարածութեան մէջ եւ յիշեալ «ոչինչէն» (կամ ենթախաւէն) յառաջացաւ աշխարհը։

Նմանօրինակ, ժամանակական եւ տարածական առումներով Աստուծոյ եւ աստուածայինի հանդէպ բոլոր պատկերացումները, Էրիուգենայի համար անհեթեթ ու անիմաստ են։ Էրիուգենայի համաձայն, ամբողջովին կը նոյնացուին՝ ա՛յն «ոչինչը», որմէ Աստուած ստեղծեց աշխարհը եւ այն «ոչինչը» որ նոյնինքն Աստուածն է, իր էութեամբ։

Աւելի ուշ, հռոմէական Լատերանի [126] (Lateran) 4-րդ եկեղեցական ընդհանուր ժողովին (1215 թ. ) միաձայնութեամբ կը հաստատուի, որ ստեղծիչարարիչ Աստուծոյ եւ ստեղծուած–արարուած մարդուն միջեւ, ընդհանրապէս կարելի չէ որեւէ նմանութիւն պարզել, ընդհակառակն, անոնց աննմանութիւններն ու տարբերութիւնները շատ աւելի են։

Մայստեր Էքհարտ

Գերման նշանաւոր աստուածաբան ու փիլիսոփայ Մայստեր Էքհարտ (Meister Eckhart, 1260 – 1328 թ. ) Ժխտական Աստուածաբանութիւնը կը ներկայացնէ իր Ելից Գիրքի (Exodus) մեկնաբանութեան ծիրէն ներս։ Ան ցոյց կու տայ, թէ ինչպէ՞ս ժխտման ճանապարհով, բանականութիւնը երթալով աւելի կը զարգանայ եւ աւարտին կը հասնի Աստուծոյ հետ միասնութեան ընկալումին։

Մայստեր Էքհարտի համաձայն՝

Դրական Աստուածաբանութեան մէջ, բոլոր հաստատումները ու դրական յատկանիշները, նոյնիսկ եթէ անոնք մարդկային տեսակէտէն կատարելութիւններ ըլլան (ինչպէս օրինակ՝ «ամենագէտը, ամենաբարին ու ամենակարողը» ), չեն կրնար Աստուծոյ վերագրուիլ, որովհետեւ անոնք երբեք վաւերական ու ճշգրիտ չեն։ Ասոր կողքին պէտք է նշել, որ Աստուծոյ վերագրուած բոլոր դրական յայտարարութիւնները, առնչուած ըլլալով ինչ որ ստեղծուած բանի մը, մաքրութեան (լատ. ՝ puritas) տեսակէտէն կը մնան անմաքուր։

Ժխտական Աստուածաբանութեան մէջ, սակայն, բոլոր ժխտական յայտարարութիւնները կրնան պատշաճ ու տեղին ըլլալ, եթէ անոնք կ՚առաջնորդեն Աստուծոյ վրայ կեդրոնացած մտքի մաքրումին։ Մայստեր Էքհարտ կը քննադատէ նաեւ ժխտական յայտարարութիւնները, իրենց լիութեան տեսակէտէն։ 

Այսպիսով Մայստեր Էքհարտ կ՚եզրակացնէ, որ թէ՛ դրական եւ թէ ժխտական ուղիները անբաւարար են, որովհետեւ երկու ուղիներն ալ սահմանափակումներ կը դնեն, որոնք իրենց կարգին անհամատեղելի են Աստուծոյ համապարփակ բնոյթին հետ։ Այս իմաստով, Աստուծոյ մասին կարելի չէ դրական կամ ժխտական որեւէ յստակ ու զատորոշ յայտարարութիւն ընել։

Յիշեալ գաղափարներէն պէտք է եզրակացնել, որ Աստուած չի կրնար սահմանափակումներ ունենալ եւ ոչ ալ որակական յատկանիշեր։

Էքհարտի գրութիւններուն մէջ, տիրապետող նիւթ է մարդկային հոգին եւ անոր գործնական կապը, մէկ կողմէ Աստուծոյ հետ, որպէս արարողստեղծիչ Աստուած եւ միւս կողմէ Աստուածութեան մը հետ, որ շատ աւելի մօտ է Նոր-Պլատոնական Առաջնամիակին (յուն. ՝ to hen)։ Էքհարտի մօտ, այս գործնական կապը ունի խորհրդապաշտական (միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) բնոյթ։

Միջնադարու կարեւոր աստուածաբաններէն նկատուող Մայստեր Էքհարտ, հաւատաքննութեան [127] (Inquisition) դատարանին առջեւ, որպէս հերետիկոս [128] (Heretic) կը մեղադրուի, սակայն դատաքննութիւնը դեռ չաւարտած՝ ան կը վախճանի։ Մայստեր Էքհարտի դատապարտութիւնը, որոշ չափով կը տկարացնէր Ժխտական Աստուածաբանութեան ընդհանուր ընթացքը։

Նիկոլայոս Կուզանացի

Գերման նշանաւոր աստուածաբան փիլիսոփայ Նիկոլայոս Կուզանացի [129] (լատ. ՝ Nicolas Cusanus), Ժխտական Աստուածաբանութիւնը կը կիրարկէ անսահման, անսկիզբ ու անվերջ Աստուծոյ նկատմամբ, որ «առաւելագոյնն» է եւ երբեք հակադիր չունի, այսինքն իրեն դէմ «նուազագոյն» մը չկայ եւ չի կրնար ըլլալ։

Կուզանացիի համաձայն, Ժխտական Աստուածաբանութիւնը, եթէ մէկ կողմէն ցոյց կու տայ դրականին կասկածելիութիւնը, բայց միւս կողմէն, հետեւողականօրէն, մեզ կ՚առաջնորդէ դէպի անորոշը, վերացնելով բոլոր դրական որոշումները։  

Կուզանացիի համաձայն, Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը ցոյց կու տայ, որ Աստուծոյ էութիւնը մարդոց համար անհասանելի է եւ անհասանելի պէտք է մնայ եւ միայն անոր գոյութեան անհրաժեշտութիւնը կարելի է ապացուցանել։ Այլ խօսքով, կատարելագոյն ճշմարտութիւնը [ծ-34] անհասանելի ու անճանաչելի կը մնայ մարդկային զգայական ընկալման համար։ Եթէ գիտելիքը հիմնուած է որոշ համեմատութիւններու վրայ, սակայն իրերու մշտական փոփոխութիւնը թոյլ չի տար անոնց միջեւ որեւէ ճշգրիտ համեմատութիւն։ Իսկ անսկիզբ ու անվերջ Աստուածը, ընդհանրապէս, կարելի չէ համեմատել սկիզբ ու վերջ ունեցող բաներուն հետ, ուրեմն ասկէ կը հետեւցնենք, որ Աստուած կը մնայ մարդկային գիտելիքներէն դուրս։ Ով որ այս իրողութիւնը հասկնայ եւ իմանայ իր անգիտութիւնը, ան աւելի կը մօտենայ ճշմարտութեան … թէեւ անոր չի կրնար հասնիլ, բայց գոնէ կը մօտենայ։      

Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի մասին, Նիկոլաս Կուզանացին եւ Կեղծ- Դիոնիսիոսը ունին հիմնական տարբեր մօտեցումներ։ Մինչ վերջինը ( Կեղծ-Դիոնիսիոսը ), շատ յստակօրէն կը գերադասէ Ժխտական Աստուածաբանութիւնը, առաջինը (Կուզանացին) թէ՛ Ժխտական եւ թէ Դրական Աստուածաբանութիւնները կը նկատէ համահաւասար, բայց հակադիր բեւեռներ։

Եթէ այս երկու հակադիր բեւեռները միասնութեան մէջ համընկնին եւ յաղթահարուի իրենց միջեւ գոյութիւն ունեցող հակասութիւնը, այն ատեն կարելի պիտի ըլլայ անասելին շօշափել։ 

Բիւզանդական կայսրութեան մէջ, Արեւելեան Ուղղափառ Եկեղեցւոյ ծիրէն ներս, Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը, ը նդ անրապէս, շատ աւելի արձագանգ գտաւ, քան Արեւմուտքի մէջ։

Մաքսիմոս Խոստովանող

Յոյն վանական ու աստուածաբան Մաքսիմոս Խոստովանող (յուն. ՝ Maxi-mos Homologetes, լատ. ՝ Maximus Confessor, 580 – 662 թ. ) արդէն ընդունած էր Կեղծ-Դիոնիսիոսի կողմէ հնադարուն մշակուած հայեցակարգը, որ պիտի դառնար Ուղղափառ Աստուածաբանութեան հիմնական մէկ մասը։

Գրեգորիոս Պալամաս

Աւելի ուշ, 14-րդ դարուն, Ուղղափառ Եկեղեցւոյ ծիրէն ներս, Ժխտական Աստուածաբանութիւնը կը ստանար իր վերջնական ձեւը, շնորհիւ աստուածաբան Գրեգորիոս Պալամասի ( յուն. ՝ Gregorios Palamas, 1296 – 1359 թ. ) եւ իր կողմէ հաստատուած աստուածաբանական ուղղութեան, որ իր անունով կը կոչուի Պալամասականութիւն ( Palamism)։

Գր. Պալամաս կը զանազանէր մարդոց համար, սկզբունքօրէն Աստուծոյ անհասանելի ու անճանաչելի էութեան ( յուն. ՝ ousía ) եւ Աստուծոյ անստեղծ ներգործութեան ուժին ( յուն. ՝ enérgeiai ) միջեւ։ (Պալամասի հակառակորդները կը պնդեն, որ Աստուծոյ ստեղծած բնութենէն դուրս, կան միայն ստեղծուած ազդեցութիւններ։)

Պալամասի համաձայն, Աստուած ինքզինք կը բացայայտէ (ինքնաբացայայտում = անգլ. ՝ Self-revelation, գերմ. ՝ Selbstoffenbarung) կամ ինքզինք մարդոց ճանաչելի կը դարձնէ այս ներգործութեան ուժի միջոցով, որու օրինակներէն մէկն է աստուածաշնչեան Թաբօրի լոյսը [130] ։

Պալամասի համաձայն, Աստուծոյ էութիւնը եւ անոր ներգործութեան ուժը կարելի չէ անջատօրէն պատկերացնել, որովհետեւ Աստուած լիովին ներկայ է իր իւրաքանչիւր ներգործութեան մէջ։

Նոր Դարաշրջան

Ինչպէս Միջնադարուն, նոյնպէս եւ Նոր Դարաշրջանի սկիզբները, Վերածնունդի (Renaissance) անցման շրջանին, փիլիսոփայական Մարդկայնութեան (Humanism) ռահվիրաները եւ եկեղեցական ոլորտի աստուածաբանները, դեռ որոշ չափով վաւերական եւ ընդունելի կը գտնէին, Կեղծ-Դիոնիսիոսի կողմէ մշակուած, Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը։

Նոր Դարաշրջանի ընթացքին այս նիւթին առնչութեամբ եղան յիշարժան փիլիսոփաներ ու աստուածաբաններ, որոնք Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը քննարկեցին եւ ունեցան իրենց իւրայատուկ տեսակէտները։ Անոնք են. -

Ճ. Միրանդոլա

Իտալացի փիլիսոփայ Ճ. Միրանդոլա ( Giovanni Pico Della Mirandola, 1463 – 1496 թ. ), յարաբերականօրէն կը մօտենար Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի վերոյիշեալ վաւերականութեան պահանջին։ Վերածնունդի Մարդկայնութիւն (Humanism) փիլիսոփայական շարժումի ռահվիրան, առաջին անգամ ըլլալով, հաստատեց մարդու ազատ ինքորոշման եւ մարդու արժանապատուութեան առնչութիւնը։

Մ. Լութեր

Բողոքական Եկեղեցւոյ հիմնադիր, գերման աստուածաբան Մ. Լութեր ( Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), թէեւ իր գործունէութեան սկզբնական շրջանին կ՚ընդունէր Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը, սակայն աւելի ուշ զայն «վտանգաւոր» համարելով՝ կտրականապէս մերժեց ընդունիլ։

Ի. Կանտ

Գերման աշխարհահռչակ փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ), իր կրօնի քննադատութեան [131] երկին մէջ, ամբողջութեամբ չի մերժեր Աս-տուծոյ մասին եղած գաղափարներն ու պատկերացումները։

Կանտի համաձայն, սակայն, Աստուծոյ («աշխարհի իմաստուն կառավարիչի» [132] ) մասին բոլոր գաղափարներն ու պատկերացումները ստեղծուած են, որպէսզի բարոյական օրէնքներուն անհրաժեշտ «ազդեցութիւն եւ ուժգնութիւն տրուի»։ 

Կանտ, որ «Պարտագիտական բարոյագիտութեան» [133] ( գերմ. ՝ „ Pflichtethik“, անգլ. ՝ „Deontological Ethics“ ) հիմնադիրը ու ներկայացուցիչը կը նկատուի, կը պնդէ, որ Աստուած, հոգիի անմահութիւն եւ ազատութիւն, այս երեք կարեւոր գաղափարները, թէեւ անապացուցելի, բայց անհրաժեշտ նախադրութիւններ (Postulate) են։

Կանտի համաձայն, բարոյականութիւնը (Moral) ինքնին բնօրինակն է, իսկ կրօնը բարոյական պարտաւորութիւնները կը բացատրէ որպէս աստուածային պատուիրաններ (գերմ. ՝ Gebot, անգլ. ՝ Commandment)։ Այլ խօսքով, կրօնը կը հետեւի արդէն գոյութիւն ունեցող բնական բարոյական օրէնքին (գերմ. ՝ Sitten-gesetz, անգլ. ՝ Moral Law)։

Կանտի համաձայն, բանականութեամբ առաջնորդուելով մենք կը հետեւինք պատուիրաններուն, ո՛չ անոր համար, որ անոնք լոկ աստուածային պատուիրաններ են, այլ անոր համար, որ մենք ներքուստ (Immanent) ու բանականօրէն պարտաւորուած ենք։ Այս իմաստով, պէտք չէ «աղաւաղել ու խափանել բանականութեան վերջնական նպատակները» … այլ խօսքով, կարելի չէ հրաժարիլ մարդու բնական բարոյական օրէնսդիր բանականութենէն, միանալու համար Գերագոյն Էութեան մը գաղափարին։

Կանտ, թէեւ աշխարհի բոլոր երեւոյթներու ետին, որպէս նախադրեալ կը համարէ Բացարձակը կամ Գերագոյն Էութիւնը, սակայն նաեւ կը նշէ, որ այդ՝ կարելի չէ որոշել։ Կանտի վերոյիշեալ գաղափարները նշուած են իր կրօնի մասին երկին մէջ ( «Կրօնը, լոկ բանականութեան սահմաններուն մէջ»)։

Ժ. Դերիդա

Արդի ժամանակներուն, Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը բոլորովին մերժուած է պահպանողական աստուածաբաններուն կողմէ։ Անոնք կը վկայակոչեն Աստուածաշունչի մէջ նշուած Աստուծոյ մասին եղած բազմաթիւ դրական արտայայտութիւնները եւ կը պնդեն անոնց ճշմարտացիութիւնը … ճշմարտութիւններ, զորս կարելի չէ վիճարկել, սահմանափակել կամ հերքել։ Ասոր կողքին, այդ աստուածաբաններուն համաձայն, Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգով Աստուծոյ հանդէպ հաւատքը (Faith), աստուածային շնորհը (Grace) եւ Աստուծոյ կողմէ եղած փրկութիւնը (Salvation) չի գտներ իր պատշաճ արժեւորումը, որու հետեւանքով ինքնին կրօնն է, որ կը ժխտուի եւ կը յանգի անաստուածութեան (Atheism)։

Արդի ժամանակներուն, Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի մասին արտայայտուած են կարգ մը փիլիսոփաներ։ Անոնցմէ յիշարժան է ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. Դերիդա։

Ֆրանսացի ժամանակակից փիլիսոփայ Ժ. Դերիդա (Jacques Derrida), որ հիմնադիրն է Ապակառուցապաշտութիւն [134] (Deconstructivism) փիլիսոփայական ուղղութեան, որոշակի նմանութիւն կը տեսնէ Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի եւ իր Ապակառուցապաշտութեան հայեցակարգի միջեւ։ Դերիդա կը փորձէ այժմէականացնել Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի մեկնակէտը, լուծելով անոր (= Ժ. Ա. ) կրօնին հետ ունեցած աւանդական – սերտ կապը, միաժամանակ ընդհանրականացնելով զայն եւ մասամբ՝ հեռանալով անկէ։

Դերիդա կը մեղադրէ Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը, որ նաե՛ւ հոն (ինչպէս Դրական Աստուածաբանութեան պարագային) բնազանցական (մետաֆիզիկայի = Metaphysics) հաստատումի տարր մը կը գտնէ, ինչ որ երբեք ընդունելի չէ, դիտուած ապակառուցապաշտութեան հայեցակարգի տեսանկիւնէն։   

Դերիդայի փիլիսոփայական «տարբերութեան» ( différance ) հայեցակարգը հիմնուած է թէ՛ ոչորոշելիութեան (non-determinability) վրայ եւ թէ՝ ոչներկայութեան (non-presence)։ Դերիդայի համաձայն, բնազանցական «ներկայութիւնը», որ առկայ է Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգին մէջ, պէտք է անպայման ապակառուցուի։

Քննադատութիւն

Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգը, կը բախի որոշ դժուարութիւններու, որովհետեւ առաջին հերթին, զուտ Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի սահմանները կը կայանան անոր մարդաբանական հիմնական որոշման մէջ։ Այլ խօսքով, եթէ մարդու նպատակը զԱստուած ճանչնալն ու աստուածայինը իմանալն է, այն ատեն ան կը գտնուի անհաշտ հակադրութեան մը առջեւ։ Մէկ կողմէն, Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգով կը փորձուի զԱստուած եւ աստուածայինը զերծ պահել որեւէ ժամանակական ու տարածքային, ինչպէս նաեւ բանաւոր ու բանական սահմանափակումներէն, միւս կողմէն, սակայն, առկայ է մարդոց համար անդրանցական (Transcendental) Աստուծոյ ու աստուածայինի հաւաքականօրէն, ինչպէս նաեւ բանաւոր ձեւով ու ծիսականօրէն մեծարելու անհրաժեշտութիւնն ու պահանջը։

Ժխտական Աստուածաբանութեան հայեցակարգի քննարկման ընթացքին տեսանք, որ զԱստուած ճանչնալու կամ աստուածայինը իմանալու ձգտումի ատեն, եթէ աստուածաբաններն ու փիլիսոփաները կը պնդէին Աստուծոյ մասին ժխտական բնոյթ կրող յայտարարութիւններուն առաւելութիւնը, ասոր կողքին սակայն, անոնք կ՚օգտագործէին նաեւ Աստուծոյ մասին դրական բնոյթ կրող յայտարարութիւններ։

Շատերու կողմէ կը քննադատուին նաեւ Աստուծոյ կամ աստուածայինի մասին եղող փոխաբերական, նմանաբանական, այլաբանական կամ խորհրդանշական իմաստ ունեցող բոլոր դրական ու ժխտական արտայայտութիւնները։ Այլ խօսքով, փոխաբերութիւններ (Metaphor), նմանաբանութիւններ (յուն. ՝ analogía), այլաբանութիւններ ( յուն. ՝ allegoría) կամ խորհրդանիշներ (Symbol), եթէ ինչ որ Աստուծոյ մասին որոշ իրականութիւն մը կը ներկայացնեն, սակայն անոր հետ երբեք չեն համընկնիր։ Վերոյիշեալներու օգտագործումը ցոյց կու տայ նաեւ՝ Աստուծոյ անհասկնալիութիւնն ու անհասանելիութիւնը։

Վերջաւորութեան, որպէս եզրակացութիւն, կարելի է հաստատել ու շեշտել, որ Ժխտական Աստուածաբանութիւնը ո՛չ Անաստուածութիւն (Atheism) է, որ բոլորովին կը ժխտէ Աստուծոյ գոյութիւնը, ոչ ալ՝ Անճանաչականութիւն (Ag-nosticism), որ Աստուծոյ գոյութիւնը թէեւ անպատասխան կը ձգէ, սակայն կը փորձէ պատասխան մը գտնել … այլ, աստուածաբանական անդրադարձութիւն մըն է ան, արդէն առկայ Աստուծոյ մասին դրական խօսքերուն։

 

 

ծ-22

Լաւատեսութիւն – Յոռետեսութիւն

Optimism – Pessimism

 

 

Ի՞նչ է լաւատեսութիւնը (Optimism) եւ ի՞նչ է յոռետեսութիւնը (Pessimism), փիլիսոփայական ծիրէն ներս։ Արդարեւ երկու հակադիր հասկացութիւններ, որոնք պատկերաւոր բացատրութեամբ մը կը ներկայացուի՝ կէս բաժակ ջուրի օրինակով. - լաւատեսը (Optimist) կը տեսնէ՝ անոր կիսով լի ըլլալը, յոռետեսը (Pessimist) կը տեսնէ՝ կիսով դատարկ բաժակը։

Լաւատեսութիւնն ու յոռետեսութիւնը, փիլիսոփայութեան կողքին, քննարկման նիւթեր են՝ բարոյագիտութեան, հոգեբանութեան, ընկերաբանութեան ու աստուածաբանութեան ոլորտներէն ներս։ Կը քննարկենք առանձնաբար։

Լաւատեսութիւն

Լաւատեսութիւնը, կեանքի ըմբռնողութիւն կամ աշխարհայացք մըն է, ուր լաւատես մարդը, իր դրական մտածելակերպով, աշխարհին եւ կենսական իրադարձութիւններուն առաւելաբար լաւ կողմէն ու որոշ խանդավառութեամբ կը դիտէ, ան, նոյնպէս ապագան կը դիտէ, լիայոյս վստահութեամբ եւ դրական սպասումներով, որ վերջապէս՝ արդարութիւնն [ծ-08] ու բարին [ծ-13] անպայման պիտի յաղթանակեն։

Եւրոպական լեզուներու մէջ օգտագործուած, օրինակ անգլերէն Optimism կամ գերմաներէն Optimismus եզրոյթները, սեռած են լատիներէն՝ „optimum“ = «լաւագոյնը» եզրէն։

Լաւատեսութեան հականիշն է՝ յոռետեսութիւնը, ինչպէս նշեցինք։ 

Փիլիսոփայական տեսանկիւնէն դիտուած, լաւատեսութիւնը այս աշխարհը կը դատէ, որպէս լաւագոյնը՝ բոլոր կարելի աշխարհներէն եւ աշխարհ մը, որ դէպի լաւը կ՚ընթանայ ու կը զարգանայ։ Պատմութեան մէջ, որպէս լաւատես փիլիսոփաներ, կարելի է յիշել՝ Պլատոնը, Արիստոտէլը, Էպիկուրոսը, ինչպէս նաեւ նոր ժամանակաշրջանէն գերման փիլիսոփայ Լայբնիցը (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ), որ իր «Աստուածարդարացում» (Theodicy) երկին մէջ, գոյութիւն ունեցող այս աշխարհը կը ներկայացնէ, որպէս լաւագոյնը՝ բոլոր հնարաւոր աշխարհներէն։

Գերմանֆրանսացի բժիշկ, մշակութաբան ու բարոյագէտ–փիլիսոփայ Ա. Շվեյցէր (Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ), բանականութեան վրայ հիմնուելով, անհրաժեշտութիւն կը նկատէր լաւատեսական բարոյագիտութեան մը զարգացումը, որ իր կարգին պիտի օժանդակէր՝ մարդկային կեանքին իմաստալի նպատակին եւ անհատի բարոյական կատարելագործման նպաստին։

Այսուհանդերձ պէտք է զգուշանալ ոչիրապաշտ լաւատեսութենէն եւ մանաւանդ ծայրայեղ դրական մտածելակերպէն (անգլ. ՝ Positive Mental Attitude, գերմ. ՝ Positives Denken), որ կրնայ նաեւ կրօնական (աղանդաւորական) բնոյթ կրել եւ սին լաւատեսութեամբ դրական խոստումներ կատարել։ 

Յոռետեսութիւն

Յոռետեսութիւնը, կեանքի ըմբռնողութիւն կամ աշխարհայացք մըն է, ուր յոռետես մարդը աշխարհին եւ կենսական իրադարձութիւններուն առաւելաբար վատ կողմէն ու որոշ կասկածամտութեամբ կը դիտէ, նոյնպէս ապագան կը դիտէ՝ անյոյս, ոչդրական սպասումներով եւ առանց վստահութեան, որ բարին ու արդարութիւնը պիտի յաղթանակեն։

Եւրոպական լեզուներու մէջ օգտագործուած, օրինակ անգլերէն Pessimism կամ գերմաներէն Pessimismus եզրոյթները սեռած են լատիներէն՝ pessimus (= վատագոյնը) եզրոյթէն։

Յոռետեսութեան հականիշն է՝ լաւատեսութիւնը, ինչպէս նշեցինք։ 

Փիլիսոփայական տեսանկիւնէն դիտուած, յոռետեսութիւնը այս աշխարհը կը դատէ, որպէս վատ եւ դէպի լաւ զարգացում մը չի սպասեր։ Պատմութեան մէջ, որպէս յոռետես փիլիսոփաներ, կարելի է յիշել նախասոկրատեան շրջանէն՝ Անաքսիմանդրոս Միլետոսցին, Պարմենիդէս Էլեացին եւ Հերակլիտոս Եփեսոսցին, որ կոչուած է՝ «մռայլ փիլիսոփան»։ Իսկ Նոր Դարաշրջանէն կարելի է յիշել՝ գերման Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ), որ իր գլխաւոր երկին մէջ, «Աշխարհը որպէս կամք եւ պատկերացում» ( 1819 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Welt als Wille und Vorstellung, անգլ. ՝ The World as Will and Representation), կը բացայայտէ իր ծայրայեղ յոռետեսութիւնը։ «Ամբողջ կեանքը տառապանք է» կամ՝ «Լաւատեսութիւնը հիմնական սխալ մըն է, որ կեցած է ողջ ճշմարտութեան ճանապարհին» մէջբերումները, Շոպենհաուրի յոռետեսական հիմնական արտայայտութիւններէն են։

Ա. Շոպենհաուր իր արդարացումը ընդհանրապէս կը գտնէր՝ Արեւելքի կրօնափիլիսոփայութիւններու ու յատկապէս Բ ուդդայականութեան (Budd-hism) մէջ։ Շոպենհաուրի համաձայն, մարդ իր ամբողջ կեանքը կը վատնէ միայն ճգնելով, որպէսզի մարդկային ցանկութիւնները բաւարարութիւն ու գոհացում ստանան ապա կը հաստատէ, որ ամբողջական բաւարարութիւնն ու գոհացումը անկարելի ըլլալով, ան աւելի կը տառապի։ Վերջաւորութեան, մարդ կը գիտակցի մերկ ճշմատութեան, որ մարդկային գոյութեան վերջնանպատակը չի կրնար երջանկութիւնը ըլլալ։  

Յոռետեսական գաղափարներ կը գտնենք նաեւ ֆրանսացի փիլիսոփաներ՝ Վոլտէրի (Voltaire, 1694 – 1778 թ. ), Ժ. Ժ. Ռուսոյի (Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ) եւ Ա. Կամիւի (Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ) փիլիսոփայական գրութիւններուն եւ վէպերուն մէջ։ 

 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

լաւատեսութեան ու յոռետեսութեան մասին

 

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Լաւատեսութիւնը, թէ կրօններու եւ թէ փիլիսոփայութեան մէջ հիմնական սխալ է, որ կանգնած է ողջ ճշմարտութեան ճանապարհին»։

Դալայ Լամա (Dalai Lama *1935 թ. ). -

« Լաւատեսութիւնը շատ կարեւոր է մեր յառաջդիմութեան եւ գոյատեւման համար»։

Գ. Ուլենբրուք (Gerhard Uhlenbruck, 1929 – 2023 թ. ). -

«Յոռետեսները կ՚ապրին ա՛յն լաւատեսութեամբ, որ իրենք, ի վերջոյ, սխալած կրնան ըլլալ»։  

Ա. Տենցէր (Andreas Tenzer, *1954). -

«Իրականութեան կորստի երկու ամենատարածուած տարբերակները՝ լաւատեսութիւնն ու յոռետեսութիւնն են»։  

Անծանօթ. -

«Յոռետեսը վարդին փուշերը կը տեսնէ, մինչ լաւատեսը այդ փուշերէն վարդին բուրմունքը կը քաղէ»։

«Լաւատեսը, իւրաքանչիւր հարցի մէջ լուծում մը կը տեսնէ, մինչ յոռետեսը, իւրաքանչիւր լուծումի մէջ՝ հարց մը»։

«Յոռետեսները, յաճախ, հիասթափուած լաւատեսներն են»։ 

Չինական ասացուածք. -

«Յոռետեսը, ամէն առիթի մէջ սպառնալիք մը կը տեսնէ, մինչ լաւատեսը, ամէն սպառնալիքի մէջ՝ յարմար առիթ մը»։

Գերմանական ասացուածք. -

« Լաւատեսութիւնը, մեր կեանքին մէջ պղպջակն է, որ կը խանգարէ մեր անկումը»։

« Լաւատեսը այն անձն է, որ ցարդ անտեսած է յոռետեսութիւնը»։ 

Ֆրանսական ասացուածք. -

« Լաւատեսութիւնը եւ յոռետեսութիւնը կը տարբերին, միայն աշխարհի վերջի թուականով»։ 

 

 

 

 

 

ծ-23

Լուսաւորութիւն

Enlightenment

 

 

Լուսաւորութիւնը կ ը ներկայանայ, որպէս Նոր Դարաշրջանի առաջին մտաւորական շարժումը, որ սահմանուած է բանականութեամբ եւ կը յատկանշուի աւանդութիւններու, նախապաշարումներու, սնահաւատութեան ու հեղինակութիւններու հանդէպ ունեցած վերապահ կեցուածքով, ազատութեան վսեմ գաղափարով եւ հարցերու նկատմամբ՝ շինիչ քննադատական մօտեցումով ու տրամաբանական լուծման դրական արժեւորումով։

Ազատութեան կողքին, Լուսաւորութիւնը կ՚արժեւորէ նաեւ մարդկային իրաւունքները ու տաղանդներու զարգացումը. արդարեւ արժէքներ, որոնք մարդկային բնութեան մէջ հիմնաւորուած են։ Բնականօրէն, մարդ ո՛չ միայն կը ջանայ իրագործել այս արժէքները, այլեւ անհրաժեշտ իրաւունքը ունի անոր. եւ որեւէ խոչընդոտ կամ արգելք անարդար ու անիրաւ կը նկատուի։        

Լուսաւորութիւն ե զրոյթը, այլ լեզուներով. - լատ. ՝ illuminismus, ֆրնս. ՝ siècle des Lumières, անգլ. ՝ Enlightenment, գերմ. ՝ Aufklärung։   

Եւրոպայի, գլխաւորաբար Ֆրանսայի, Անգլիոյ ապա նաեւ Գերմանիոյ մէջ, 17-րդ եւ 18-րդ դարերը կոչուած են Լուսաւորութեան դարաշրջան (անգլ. ՝ Age of Enlightenment, ֆրնս. ՝ Siècle des Lumières, գերմ. ՝ Zeitalter der Aufklärung), որու ընթացքին բանականութեան դրօշին տակ տեղի կ՚ունենան լայնածաւալ փոփոխութիւններ՝ փիլիսոփայութեան, ինչպէս նաեւ ընկերահասարակական եւ քաղաքական–կրօնական ոլորտներէն ներս։ 

Լուսաւորութեան շրջանի կարեւոր մտաւորականներէն կը նկատուին. -

Ֆրանսայի մէջ՝ Վոլտէր (Voltaire) եւ Ժ. Ժ. Ռուսօ (Jean-Jacques Rousseau), 

Անգլիոյ մէջ՝ Թ. Հոբս (Thomas Hobbes) եւ  Ջ. Լոկ (John Locke), 

Գերմանիոյ մէջ՝ Գ. Վ. Լայբնից (Gottfried Wilhelm Leibniz), Ք. Վօլֆ (Christian Wolff) եւ Ի. Կանտ (Immanuel Kant)։   

Լուսաւորութիւն հասկացութեան եւ Լուսաւորութեան դարաշրջանի մասին մանրամասնութիւններ կան «Աստուածիմաստութիւնը Նոր Դարաշրջանին», վերնագրի տակ, Մաս-5, էջ 170։ Իսկ վերոյիշեալ փիլիսոփաներուն մասին, տե՛ս Մաս-9 Յաւելուած -ի «Անուանացանկ» բաժինը։ 

 

 

 

ծ-24

Խիղճ

Conscience

 

 

Ընդհանուր ըմբռնողութեամբ, խիղճը, մարդկային մտքի մէջ խարսխուած այն զգացողութիւնն է, որ կը զանազանէ բարին ու չարը, ճիշդն ու սխալը ... եւ անկէ յառաջացած անձնական համոզման պահանջքը՝ բարոյական վարմունք ունենալու։ Խիղճը կը կազմաւորուի ժամանակի ընթացքին, որպէս արդիւնք զանազան ազդեցութիւններու, ինչպէս՝ նկարագրի հիմնական յատկութիւնները, ընկերահասարակական, քաղաքական ու կրօնական կանոնները եւ դաստիարակութիւնը։ Այս իմաստով, ժամանակի ընթացքին վերոյիշեալ ազդեցութիւններու փոփոխութեան պարագային, նաեւ խիղճը փոփոխութեան ենթակայ է։ Խիղճը ներքին յոյզերու հայելին է։ Խիղճը նաեւ անկողմնակալ դատաւորն է, որ անսխալ կ՚որոշէ չարն ու բարին։

Խիղճը, որպէս հասկացութիւն, փիլիսոփայութեան կողքին, հետաքրքրութեան առարկան է նաեւ գիտական այլ ճիւղերու, ինչպէս՝ հոգեբանութեան, իրաւագիտութեան եւ մանաւանդ աստուածաբանութեան։  

Հայերէնի մէջ խիղճ եզրոյթէն կազմուած են բազմաթիւ բառեր, ինչպէս՝ խղճմտանք (=խիղճ մտաց), խղճամտութիւն, խղճահարութիւն կամ պատկերաւոր բառակապակցութեամբ՝ խիղճի խայթ կամ խիղճի տանջանք։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, խիղճին հոմանիշ է՝ անգլ. եւ ֆրնս. Conscience եզրոյթը, որ յառաջացած է լատիներէնէն։ Հետաքրքրական է հաստատել, որ թէ՛ հինյունարէնի syneidêsis եւ թէ՛ լատիներէնի conscientia բառերու մէջ գիտակցութիւնը եւ խիղճը կ՚արտայայտուին նո՛յն յիշեալ եզրոյթներով, որոնք բառացիօրէն նաեւ կը նշանակեն՝ «հետը գիտնալ» կամ «մէկտեղ գիտնալ» [135] ։ Իսկ գերմաներէնի մէջ, հոմանիշ նկատուող Gewissen եզրոյթին մէջ եւս առկայ է՝ գիտնալու (= Wissen) գաղափարը։

Խիղճը, աւստրիացի բժիշկ–հոգեբոյժ–հոգեվերլուծող Ս. Ֆրոյդի (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ) համաձայն, նոյնինքն « գեր–ես»ն է (անգլ. ՝ Super Ego, գերմ. ՝ Über-Ich), որ կը կազմուի դաստիարակութեան ու միջավայրի ազդեցութեան տակ։ Ան (« գեր–ես»ը կամ խիղճը )՝ «ես»ի (Ego) իդէալականացումն է ու անհատի գիտակցութեան մէջ կը պարփակէ՝ բարոյական արժէքները, պարտաւորութիւներն ու արգելքները։ Այս իմաստով եւ պատկերաւոր բացատրութեամբ՝ առանց անհատի բարոյական կողմնորոշման, խիղճը «պարապ» է. իսկ առանց անհատի պատասխանատուութեան՝ «կոյր»։

Հոգեբանութեան ոլորտին մէջ, կարելի է եզրակացնել, որ ընդհանրապէս, երբ մարդ խիղճով կը գործէ կամ բարեխիղճ է, ներքնապէս աւելի հանգիստ կը զգայ. իսկ եթէ անխիղճ կերպով գործէ՝ կը խղճահարի կամ խիղճի խայթ կ՚ունենայ։  

Քրիստոնէական աստուածաբանութեան համաձայն, խիղճը առնչուած է՝ աստուածային կամքին։ Հետաքրքրական է հաստատել, որ Հին Կտակարանին մէջ «խիղճ» եզրոյթը երբեք չէ յիշուած, անոր փոխարէն յաճախ օգտագործուած են մարդկային «սիրտը» եւ «երիկամը»։ Իսկ Նոր Կտակարանին մէջ յաճախ յիշուած է յունարէն խիղճ ( syneidêsis ) եզրոյթը։ Բողոքականութեան հիմնադիր Մ. Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), կը շեշտէ խիղճի կարեւորութիւնը եւ անոր ազատութիւնն ու անհատականութիւնը։   

Փիլիսոփայութեան բնագաւառին մէջ, խիղճը, հնադարեան ժամանակներուն, փիլիսոփայ Սոկրատէսի համաձայն՝ ներքին ձայնն է։ Աւելի ուշ, Միջնադարուն, Թ. Աքուինացին (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ), խիղճը կ՚առնչէ՝ բանականութեան։ Նոյնպէս, Արդի Դարաշրջանին, Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) խիղճը կ՚առնչէ գործնական բանականութեան։

Կանտի համաձայն, գործնական բանականութիւնը իր մէջ կը պարփակէ՝ բարոյականութիւնը կանխող, ի յառաջագունէ (a priori) հիմնական սկզբունք մը, որ կ՚որոշէ՝ բացարձակ եւ ամենուրեք գործող անպայմանական հրամայականը (Cathegorical Imperative)։ Հիմնական այս սկզբունքը կը ներկայանայ նաեւ որպէս մարդկային բարի խիղճը, որ շատ անհրաժեշտ է՝ լաւ ու բարի վարուելակերպին համար, սակայն Կանտի համաձայն ասիկա դեռ բաւարար չէ, այլ հարկաւոր է՝ պարտաւորութիւնը։

Նոյնպէս, Կանտի համաձայն, խիղճը՝ մարդկային «ներքին դատարանի գիտակցութիւնն է» [136] կամ «ինքնաուղղուած բարոյական դատողութիւնն է» [137] ։

Գերման լեզուաբան, քննադատ–փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ), խիղճը «պարտաւորութեան» ու «յանցանքին» հետ կը դնէ նոյն մակարդակին վրայ։ Այլ խօսքով, մարդոց մօտ՝ խիղճի խայթ կամ խիղճի տանջանք կը յառաջանայ, երբ մարդ իր պարտաւորութիւններուն մէջ կը թերանայ ու ինքզինք յանցաւոր կամ մեղաւոր կը զգայ։

Այսօր, խիղճի քննարկումը կը կատարուի, նկատի ունենալով իր զանազան հարցերը, ինչպէս՝ խիղճի ազատութիւնը, խիղճի անսխալականութիւնը, խիղճի բռնադատութիւնը, եւայլն... ։

Նշանաւոր խօսքեր՝

խիղճի ու խղճմտանքի մասին

 

Մ. Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ). -

«Ես չեմ կարող եւ չեմ ուզեր որեւէ բան հերքել, որովհետեւ խիղճի դէմ արարքը, ոչ անվտանգ է եւ ոչ ալ՝ յանձնարարելի»։

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Խիղճը բարոյականութեան լաւագոյն գիրքն է, որուն միշտ պէտք է դիմել»։

Ժ. Ժ. Ռուսօ (ֆրնս. ՝ Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ). -

«Բանականութիւնը յաճախ կը հիասթափեցնէ մեզ, խիղճը՝ երբեք»։

«Ի՞նչ կ՚օգնէ լռելը, երբ կ՚աղաղակէ խիղճը»։

«Խիղճը հոգիի ձայնն է, իսկ կիրքերը՝ մարմնի ձայներն են»։

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Խիղճը մարդու ներքին դատարանի գիտակցութիւնն է»։

«Խիղճը ինքնաուղղուած բարոյական դատողութիւնն է»։

«Մարդիկ ընդհանրապէս կրաւորական են իրենց խիղճի հետ»։

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Եթէ խիղճդ մաքուր է, ուրեմն դուն ազատ ես»։

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Խիղճը կ՚ըսէ. - Դուք պէտք է ըլլաք այնպէս, ինչպէս որ էք»։

Ա. Շվեյցէր ( գերմ. -ֆրնս՝ Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ). -

«Ազատութիւնը, ամէն բանէ առաջ, ա՛յն է, ինչ որ պէտք է ընել՝ խիղճի համաձայն»։

«Բարոյական անձի համար չկայ բարի խիղճ, այլ միշտ պայքար՝ միայն ինքն իր հետ»։ 

Անծանօթ. -

«Ներքին ձայնդ (խիղճդ) քեզի երկու անգամ չի յուշեր»։

«Յաճախ, հաճոյքի հետապնդումը, խիղճէն փախուստ կ՚ենթադրէ»։

«Խիղճը Աստուծոյ ներկայութիւնն է մարդուն մէջ»։

Չինական ասացուածք. -

«Ձեր խիղճը ձեր կռնակին մի՛ նետէք»։

«Ամենակարեւոր բաներու առաջինը, որ խիղճդ չխաբես»։ 

 

 

 

ծ-25

Խորհրդապաշտութիւն

Mysticism

 

 

Խորհրդապաշտութիւն հասկացութիւնը, կը բնորոշուի աստուածային կամ բացարձակ իրականութեան մը փորձառութեան վկայութիւններով կամ արտայայտութիւններով կամ նմանօրինակ փորձառութիւններ ունենալու ճիգով ու ջանքով։ Իսկ ամենօրեայ օգտագործման կամ հանրամատչելի գրականութեան մէջ, խորհրդապաշտութիւն եզր ոյթ ով կը հասկնանք ա՛յն հոգեկան եւ հոգեզմայլ ապրումները, զորս գիտականօրէն կարելի չէ առարկայացնել կամ բացատրել եւ հայեցողութեամբ ու հասկացութիւններով կարելի չէ իմանալի ու ճանաչելի դարձնել։

Խորհրդապաշտութիւն եզրոյթը, եւրոպական լեզուներու մէջ կը համապատասխանէ, օրինակ անգլ. ՝ Mysticism, ֆրնս. ՝ Mysticisme, լատ. ՝ mysticis եւ գերմ. ՝ Mystik եզրոյթներուն, որոնք սերած են յունարէն mystikós եզոյթէն, որ իր կարգին կը նշանակէ՝ խորհրդաւոր, առեղծուածային կամ գաղտնուսոյց։ Կ՚առնչուի նաեւ յունարէն mýein եզր ոյթ ին, որ կը նշանակէ՝ փակել (աչք եւ բերան), ինչ որ մասնակից անհատի մօտ պատկերաւոր իմաստ կը ստանայ՝ խորհրդապաշտական արարողութեան, օրինակ մտավերացման [ ծ- 10] (Meditation) ընթացքին։

Խորհրդապաշտութիւնը քննարկումներու ու հետազօտութ իւններու նիւթ է տարբեր կրօններու ու կրօնագիտութեանց ոլորտին մէջ, ինչպէս նաեւ փիլիսոփայութեան (Philosophy), հոգեբանութեան (Psychology) ու հոգեմարմնական բժշկութեան (Psychosomatic Medicine) ոլորտներուն մէջ։

Հարկ է, մեթոդական տեսանկիւնէն, խորհրդապաշտութիւնը զանազանել փիլիսոփայութենէն։

Փիլիսոփայութիւնը հարցերու քննարկումը կը սկսի «դուրսէն», առարկայական (Objective) աշխարհի երեւոյթներէն (ինչ որ բոլորին համար հասանելի է) եւ ինքնագիտակցութեան իրողութիւններէն … այլ խօսքով, ան կ՚անդրադառնայ զանազան տուեալներուն, կը վերլուծէ զանոնք, որով եւ համոզիչ կը դառնայ։ Փիլիսոփայութիւնը երբեք գուշակութիւններ չըներ եւ չի պնդեր, մանաւանդ ինչ որ անմատչելի ու թերեւս անիմանալի կը թուի։ Փիլիսոփայութեան մէջ, ինչ որ կարելի չէ հիմնաւորել ու փաստել, կ՚արհամարհուի կամ կը մերժուի։

Խորհրդապաշտութիւնը հարցերու քննարկումը կը սկսի «ներսէն», անձի ենթակայական (Subjective) ներքին աշխարհէն եւ դրական անհատական փորձառութիւններէն, որոնք միայն այդ անձին կը պատկանին, այս պատճառով ալ անոնք կը մնան անհատական հաստատումներ եւ ուրիշներու համար համոզիչ չեն դառնար։ Այսուհանդերձ բոլոր ժամանակներու խորհրդապաշտները իրենց վկայութիւններու առնչութեամբ համաձայն են, որ անոնք արդիւնքն են իրենց ներքին փորձառութեան, որուն մեծապէս կը վստահին ու խորապէս համոզուած են։

Գերման բարոյագէտ–փիլիսոփայ Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ), որ քաջ ծանօթ էր արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան ու անոր խորհրդապաշտութեան, իր գլխաւոր երկին մէջ ( «Աշխարհը որպէս կամք եւ պատկերացում» ), հետեւեալ հաստատ ումը կ՚ըն է. -

« Մեր գոյութեան ետին, պահուած է ուրիշ բան մը, որ մեզի մատչելի (հասանելի) կը դառնայ, երբ մենք աշխարհը թափահարենք» [138] ։

Աստուածային կամ Բացարձակ Իրականութեան մը վկայակոչումը, բազմաթիւ կրօններու մէջ ունի պատմական երկար աւանդութիւն։ Ոչ-կրօնական այլ աւանդութիւններ կը շեշտեն « աշխոյժ կեանքի » (լատ. ՝ vita activa) եւ « խորհրդածական կեանքի » (լատ. ՝ vita contemplativa) համարժէքութիւնը։ Հ աւանաբար երկու տարբերակներն ալ, որոշ չափով, իրարու կապուած են եւ զիրար կ՚ամբողջացնեն։

Միաստուածեան երեք կրօններու (Յուդայականութիւն, Քրիստոնէութիւն, Իսլամութիւն) պարագային, խորհրդապաշտական (միստիկ) փորձառութիւնը կ՚առնչուի՝ Աստուծոյ ու հաւատքին։

Իսկ ոչաստուածային, ասիական աւանդութիւններու ն, դաւանանքներու ն ու ընդհանրապէս արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններու [139] պարագային (Բուդդայականութիւն, Ջաինականութիւն, Դաոյականութիւն, Կոնֆուցիա կան ութիւն, եւայլն… ), խորհրդապաշտական (միստիկ) փորձառութիւնը տեղի կ՚ունենայ առանց աստուածային էութեան։

Ստորեւ, արեւելեան 5 կրօնափիլիսոփայութիւններու ն (Հինդուականութիւն, Ջաինականութիւն, Բուդդայականութիւն, Դաոյականութիւն, Կոնֆուցիակա նութիւն) եւ մ իաստուածեան 3 կրօններու ն (Յուդայականութիւն, Քրիստոնէութիւն, Իսլամութիւն) խորհրդապաշտութեան ց մասին հակիրճ տեղեկութիւն ներ. -

Հինդուականութիւն [140] (Hinduism)

Հինդուականութեան պարագային խորհրդապաշտութիւնը կը ներկայանայ աստուածային Պրահմանի (Brahman) հետ միութեամբ մը, զոր կարելի չէ մեր մարդկային բառերով նկարագրել։ Այս միստիկ խորհրդապաշտութեան ընթացքին, փոխաբերաբար՝ « կ՚ընդլայնի » հաւատացեալ անհատի գիտակցու թիւն ը դէպի անսահմանն ու անվերջը եւ անհատը կը վերանայ դէպի՝ անասելի լոյսը, որ կը ներկայացնէ նոյնինքն Պրահմա [141] աստուածը։

Աստուած կամ աստուածայինը, թէեւ իւրաքանչիւր անհատի մէջ ներկայ է, սակայն շատ դժուար է զայն ըմբռնելն ու ընկալելը։ Իսկ ըմբռնելու ու ընկալելու համար հարկ է խորաթափանց փորձառութիւնը՝ եոգայի [ծ-10] (Yoga) ու մտավերացման [ծ-10] (Meditation), ինչպէս նաեւ ընդունելու ճգնաւորական ապրելակերպը (Ascetism), որու միջոցով կարելի է ընդհանրապէս ձերբազատուիլ աշխարհային գրեթէ բոլոր կարիքներէն։

Ջաինականութիւն [142] (Jainism)

Ջաինականութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը ինքզինք կը բացայայտէ ՝ խիստ ճգնաւորական ապրելակերպով, ծոմապահութեամբ, պահեցողութեամբ (միայն բուսակերութեամբ – Vegeterian, Vegan), մարմնական անգործունէութեամբ, միշտ նպատակ ունենալով հոգիի «մաքրումը» եւ անոր (հոգիի) վերջնական փրկութիւնը, որ բազմաթիւ վերամարմնաւորումներէ [143] (Reincarnation) ետք, վերջապէս նիրվանայի [144] ( Nirvana ) արժանանալ ուն մէջ կը կայանայ ։

Բուդդայականութիւն [145] ( Buddhism)

Բուդդայականութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը կը ներկայանայ Մահայանա (Mahayana) գործնական ուղղութեան աւանդութեամբ։

Բուդդայականութեան համաձայն, հոգին միութիւն մըն է, սակայն այս գաղափարը կը մնայ անգիտակից, որովհետեւ հոգին կառչած է «ես»ին եւ այն կարծիքը կը յառաջանայ, որ «ես»ը կրնայ գոյութիւն ունենալ անկախ այլ երեւոյթներէ։ Այս բարդ իրավիճակէն կը յառաջանան՝ հոգիի տառապալից «երեք թոյները». - ագահութիւն, ատելութիւն եւ մոլորութիւն։ Այս իրավիճակէն դուրս գալու համար, հարկ է՝ գիտակցութեամբ «մաքրել» վերոյիշեալ երեք թոյները եւ փարատել «ես»ի վերոյիշեալ թիւր պատկերացումը։ Այս բոլորը, գործնականապէս կարելի կը դառնայ՝ մտավերացման [ ծ-10 ] (Meditation) ու աղօթքի զանազան միջոց ներ ով, ինչպէս նաեւ եոգա յի [ծ-10] (Yoga) եւ տանտրա յի [ ծ-1 0] (Tantra) յարատեւ գործադրութեամբ։

Չինաստանի մէջ, որպէս կրօնական նոր հոսանք սկսած ու արագօրէն տարածու ած ( նախ հարեւան երկիրներու մէջ ապա Եւրոպա ո ւ Ամերիկա ), Չան-Բուդդայականութիւնը (Chan-Buddhism) կը յատկանշուի իր խորհրդապաշտական զօրաւոր հակումներով, խմբային մտավերացման [ ծ-10 ] փորձերով եւ յատուկ արարողութիւններով։

Դաոյականութիւն [146] (Daoism)

Դաոյականութեան խորհրդապաշտութիւնը սկզբնական շրջանին կը ներկայանար 3 ուղղութիւններու աւանդութեամբ, որոնք (7-րդ դարուն) միանալով գործնականապէս կը կազմեն 3 բաժիններով նոր միստիկ խորհրդապաշտութիւն մը. - մարմնական ապա գիտակցութեան վարժութիւններ, որոնց կը հետեւի մուտքը՝ երկնային վերանցական կամ անդրանցական (Transcendental) աշխարհին։

Այս խորհրդապաշտութենէն քաղուած հմտութեամբ, անհատը կը ստանայ տիեզերական նոր (անիղձ ու անյոյզ) ինքնութիւն մը ու կը միանայ Դաոյին կամ սկզբնական Ցիին [147] (Qi)։

Կոնֆուցիականութիւն [148]   (Confucianism)

Կոնֆուցիականութեան մէջ, խորհրդապաշտութիւնը իր իւրայատուկ տեղը չունի։

Կոնֆուցիականութեան գերագոյն նպատակը՝ մարդու կատարելագործումն է եւ մարդկային յարաբերութիւններու բարելաւումը, թէ՛ ընտանիքին եւ թէ՛ հասարակութեան մէջ։ Բարոյագիտութեան ոլորտի մէջ հիմնական դեր կը կատարէ մարդասիրութիւնը (յուն՝ philanthrôpía)։

Կոնֆուցի ոսի (կամ Կոնֆուցիականութեան ) կը վերագրուի նաեւ հնադարեան « ոսկեայ կանոնի » [149] մէկ տարբերակը, հետեւեալ բանաձեւով ․ -

«Վարուէ՛ այնպէս, ինչպէս որ կ՚ուզես որ քեզի հետ վարուին» ։  

11-րդ դարուն, Կոնֆուցիականութիւնը կ ը բարեկարգու ի եւ կը հաստատուի նոր ուղղութիւն մը, որ հետագային կը կրէ Նոր-Կոնֆուցիականութիւն (Neo-Confucianism) անունը։ Հոս, աւանդական Կոնֆուցիականութեան մէջ մուտք կը գործեն՝ բուդդայական եւ դաոյական ուսմունք ի տարրեր, ինչպէս նաեւ ասոնց հետ առնչուած խորհրդապաշտութիւն ( Mysticism) մը։  

Իսլամութիւն [150] (Islamism)

Իսլամական կրօնի պարագային, խորհրդապաշտութիւնը կը ներկայանայ Սուֆիզմ (Sufism, արաբ. ՝ tasawwuf = تَصَوُّف ) ուղղութեան աւանդութեամբ։

Սուֆիզմը կը յատկանշուի ճգնաւորական, հոգեւորական ու խորհրդապաշտական (միստիկ) հակումներով, նպատակ ունենալով Աստուծոյ հետ միութիւն մը (արաբ. ՝ tauhid = توﺣﻴﺪ )։ Սուֆիզմի հետեւորդը կը կոչուի «սուֆի» ( Sufi, արաբ. ՝ صوفي ), որ պէտք է թափանցէ իսլամական սուրբ գիրքի Քուր՚անի (արաբ. ՝ Qur‘an = القرآن ) ներքին իմաստին, Ճանաչականութեան [ ծ -33] (Gnosticism) իմաստով, որ արաբերէնի մէջ ծանօթ է irfân ( արաբ. = عرفان ) եզրոյթով։   

Սուֆիզմը, իր սկզբնական ձեւին մէջ, ծնունդ առած է` 7-րդ. եւ 8-րդ. դարերուն, այսօրուան Իրաքի մէջ ապա տարածուած՝ արաբական ու իսլամական աշխարհի մէջ։

Այնուհետեւ, փիլիսոփայ աստուածաբաններու կողմէ, ինչպէս Ալ-Ղազալի (Al-Ghazali, 1058 – 1111 թ. ) եւ ուրիշներ, կը մշակուին զանազան գիրքեր, ուր Սուֆիզմը կը բացատրուէր ու կը կարգաւորուէր։

12-րդ. դարէն սկսեալ հաստատուեցան Սուֆիզմի տարբեր «ուղիներու» (արաբ. ՝ tariqa = ﻃﺮﻳﻘﺔ ) զուտ կրօնական միաբանութիւններ, որոնցմէ հանրածանօթ են՝ Մեվլեւիները (Mevlevi), իրենց «պտտուող դերվիշներ» հետեւորդներով, 14-րդ դարուն Կեդրոնական Ասիայէն ծագում առած՝ Նաքշբանդիները (Naqshbandi), եւայլն…։

Խորհրդապաշտութիւնը, նաեւ իսլամական Ալավիներու (Alawi) հաւատքին մէջ իր իւրայատուկ տեղը ունի։ 

Յուդայականութիւն [151] (Judaism)

Յուդայականութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը կը ներկայանայ Կաբալա (Kabbalah) ուղղութեան աւանդութեամբ։

Կաբալան կը յատկանշուի մարդու Աստուծոյ հետ ունեցած յարաբերութեամբ եւ փորձառութեամբ։ Թէեւ Կաբալայի բազմաթիւ գրութիւններ կան, սակայն բոլորին կողմէ ընդունուած միացեալ ուսմունք մը կամ վարդապետութիւն մը չկայ։ Խորհրդապաշտական Կաբալայի ընթացքին, անհատը, պէտք է գիտակցօրէն յաղթահարէ առօրեայ ու սովորական «ես»ը եւ մուտք գործէ հոգեզմայլանքի (Ecstasy) մէջ։ Գործնական այս ընթացքը գաղտնուսոյց է եւ կարելի է սորվիլ, սակայն ամէն մարդ չի կրնար յաջողութեան հասնիլ, այլ խօսքով, հոգեզմայլանքի մէջ մտնել եւ աստուածիմաստութեան (Theosophy) տիրանալ։ Կաբալայի պատմական աւանդութիւնը նաեւ կ՚ընդգրկէ՝ Ճանաչականութեան (Gnosticism), Նոր-Պլատոնականութեան (Neo-platonism) եւ Քրիստոնէութեան յատուկ տարրեր։ 

Քրիստոնէութիւն [152] (Christianity)

Քրիստոնէութեան պարագային, խորհրդապաշտութիւնը իր գործընթացով, նպատակ ունի Աստուծոյ հետ միութիւն մը (լատ. ՝ unio mystica), այլ խօսքով, խորհրդապաշտութեան միջոցով, անհատը Աստուծոյ անմիջական ներկայութեան գիտակցութիւնը պէտք է ունենայ։

Նկատի ունենալով, որ քրիստոնեայ խորհրդապաշտութեան ամենաբեղուն շրջանը եղած է Միջնադարը, ուրեմն այս նիւթը, որոշ մանրամասնութեամբ քննարկուած է առանձնաբար, Մաս-2, Գ. Գլուխի տակ, էջ 1 18 ։

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

խորհրդապաշտութեան մասին

 

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

« Խորհրդապաշտութիւնը անդրանցականութիւնն (Transcendence) է եւ անջատումը որեւէ առարկայէն, զոր իր ետին թողած կը կարծէր »։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Նոր Կտակարանի մէջ, ինչ որ մեզի քողարկուած ու աղօտ կ՚երեւի, խորհրդապաշտական երկերուն մէջ կ՚երեւի՝ առանց քողի, իր ամբողջ պարզութեամբ ու յստակութեամբ»։

Ա. Շվեյցէր ( գերմ. -ֆրնս՝ Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ). -

«Խորունկ մտածողութիւնը կը յանգի՝ խորհրդապաշտութեան»։

 

 

ծ-26

Կամք

Will

 

 

Այս ծանօթագրութեան մէջ պիտի քննարկուին հետեւեալ 4 հասկացութիւնները, որոնք որոշ չափով իրարու առնչուած են. -

Կամք (Will),

Կամեցողութիւն (Volition),

Բարի կամք (Good Will) եւ

Ազատ կամք (Free Will) կամ կամքի ազատութիւն։

Կամք

Կամքը, մարդու այն կարողութիւնն է, որով ան կրնայ ընտրել եւ որոշել՝ զանազան կարելի վարմունքներու միջեւ, մասնաւորաբար՝ եթէ այդ վարմունքը նպատակային է կամ բարոյական հիմնաւորում ունի։ Այս իմատով ան, որպէս փիլիսոփայական հասկացութիւն, բարոյագիտութեան հիմնական յենարաններէն մէկն է։

Կամք (լատ. ՝ Voluntas, անգլ. ՝ Will, գերմ. ՝ Wille) հասկացութիւնը առնչուած է ուզելուն, որմէ՝ «կամայ» (ժխտականը՝ «ակամայ») եզրը, որ կը նշանակէ՝ «ուզելով» (ժխտականը՝ «չուզելով»), ինչպէս նաեւ՝ կամովի, կամաւոր ու կամայական բառակազմութիւնները, որոնք եւս կը նշանակեն՝ ուզելով… (կամայականը, իր մէջ կը կրէ նաեւ քմահաճութեան մը իմաստը)։ Ուզելը պէտք է զանազանենք «փափաքիլ» եզրէն, քանզի փափաքները յաճախ առնչուած են այնպիսի բաներու, որոնք մեր կարելիութեան կամ ազդեցութեան սահմաններէն դուրս են, ինչպէս օրինակ մարդու անմահութեան հասնելու կամ մշտական երջանիկ ըլլալու փափաքները։ Նաեւ քմահաճ վարմունքը, բնազդը (Instinct), գրգիռը (Impulse) եւ անդրադարձը (Reflex) հեռու են կամքէն բխած վարմունքէն։

Հոգեբանութեան ոլորտէն ներս, յաճախ, կամք եզրոյթը փոխարինուած է՝ պատճառարկութիւն կամ շարժառիթ (Motivation) եզրոյթներով։

Դասական Հնադարեան (Անտիկ) փիլիսոփայութեան ընթացքին, Հին Յունաստանի մէջ, ինչպէս Պլատոնի ( Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) եւ իր աշակերտ Արիստոտէլի (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ) մօտ, կամք յղացքը կամ հասկացութիւնը համազօր էր՝ բանականութենէ յառաջացած ձգտումին։ Այս իմաստով Պլատոնի եւ Արիստոտէլի բարոյագիտութիւնը կը կոչուի նաեւ «Ձգտումի բարոյագիտութիւն», որ ազատ վարմունքի եւ բանականութենէ յառաջացած որոշումի արդիւնքն է։

Հետագային, Միջնադարեան քրիստոնէական փիլիսոփայութեան մէջ, ինչպէս Օգոստինոս Երանելիի (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) մօտ, կամքը, իւրայատուկ ու բանականութենէ անկախ կարողութիւն մը կը նկատուի։ Օգոստինոս կը հետեւի Պօղոս Առաքեալին, որ հռոմայեցիներուն ուղղեալ նամակին մէջ կ՚ըսէ՝ «Բարին որ կը կամենամ, չեմ ըներ, այլ կ՚ընեմ չարը, որ չեմ ուզեր» (Romans 7/19) ։ Օգոստինոսի համաձայն, չարը կը յառաջանայ, երբ կամքը Աստուծմէ կը հեռանայ։

13-րդ դարուն, փիլիսոփայական աստուածաբանութեան ոլորտի մէջ սուր բանավէճի նիւթ էր՝ բանականութեան եւ կամեցողութեան նախապատուութեան հարցը։ Բանավէճը կը կայանար Դոմինիկեան միաբան Թ. Աքուինացիի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) ու իր հետեւորդներու բանապաշտութեան եւ ֆրանչիսկեան միաբան Դունս Սկոտի (Johannes Duns Scot, 1266 – 1308 թ. ) ու իր հետեւորդներու կամապաշտութեան միջեւ։     

Նոր Դարաշրջանի սկիզբն իսկ, վերոյիշեալ բանավէճին ժամանակաւորապէս վերջ կը դրուէր։ Նոր Դարաշրջանին, կամքը, իր տեղը կը զիջէր բանականութեան։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ, (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) բարոյագիտութեան իր երկասիրութիւններուն մէջ, մեծ կարեւորութիւն կու տայ կամքին եւ ինքնավարութեան (Autonomy), ինչպէս նաեւ կը զանազանէ՝ կամքը (Will) կամեցողութենէն (Volition) ու կը շեշտէ բարի կամքին (Good Will),  բացառապէս բարի ըլլալու հանգամանքը։ Այս իմաստով, Կանտի բարոյագիտութիւնը կը կոչուի նաեւ՝ «Ինքնավարութեան բարոյագիտութիւն»։   

Այնուհետեւ, գերման գաղափարապաշտ փիլիսոփայութեան ժամանակաշրջանին (19-րդ դար), Ի. Կանտի «Ինքնավարութեան բարոյագիտութիւն»ը մերժողներ եղան։

Շելլինգ (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, 1775 – 1854 թ. ) կը կասկածէր բանականութեան բոլորովին ինքնավար ըլլալու հանգամանքին. իսկ Ֆիխտէ (Johann Gottlieb Fichte, 1762 – 1814 թ. ) կը պնդէր, որ մենք ընդհանրապէս չենք կրնար զուտ բանականօրէն որոշել։ Ա. Շոպենհաուր (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ), իր «Աշխարհը, որպէս կամք եւ պատկերացում» (գերմ. բնագիր՝  Die Welt als Wille und Vorstellung, 1819, անգլ. ՝ The World as Will and Representa-tion) երկով գերակայութիւնը կու տայ տիեզերական կամքին, որմէ պիտի յառաջանայ՝ անհատի կամքը, որ իր կարգին, անձնականութեան որեւէ երեւոյթէ աւելի զօրաւոր կը նկատէ։ Այս իմաստով կը յառաջանայ նոր կամապաշտութիւն (Voluntarism) մը, որ դարձեալ կու գար կամքը բաժնել՝ բանականութենէն։ 

Հետագային, գերման քննադատ փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ), իր «կամք՝ առ իշխանութիւն» (գերմ. բնագիր՝ Wille zur Macht, անգլ. ՝ Will to Power) գաղափարով, կամքը կը նկատէր շինիչ՝ մարդկային կեանքին համար։

Թէ՛ Ա. Շոպենհաուր եւ թէ Ֆ. Նիցշէ, այս իմաստով, իրենց ազդեցութիւնը ունեցան 20-րդ դարու Գոյապաշտութիւն (Existentialism) կոչուած շարժումին եւ անոր նշանաւոր ներկայացուցիչ ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. -Պ. Սարտրըի (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ) վրայ, որու համաձայն ազատ կամքի պատճառով, մարդ ոչ միայն ստիպուած է ընտրել ազատութիւնը, այլեւ ան «դատապարտուած է ազատութեան»։

Կամք հասկացութիւնը, ընդհանրապէս առնչուած է ա՛յն զգացումին, ա՛յն տպաւորութեան կամ անորոշ գիտակցութեան, որ մարդ իր կամեցողութեամբ՝ ազատ է. այս ազատ կամքը (Free Will) կամ կամքի ազատութիւնը, փիլիսոփայական իրականութեան մէջ, յոյժ վիճելի երեւոյթ մըն է, ինչպէս պիտի տեսնենք, քիչ ետք։  

Կամեցողութիւն

Կամեցողութիւնը (անգլ. ՝ Volition, գերմ. ՝ Willkür) նպատակային եւ յարատեւ վարմունքն է՝ իրագործելու համար կամքը։ Այստեղ վարմունքը կրնայ հետեւողական աշխատանք մը ըլլալ, ինչպէս՝ քննութեան մը յաջողելու կամքը. կրնայ նաեւ զանցառում մը ըլլալ, ինչպէս՝ ծխելէ ձերբազատուելու կամքը։ Յիշեալ երկու պարագաներուն ալ, անհրաժեշտ է ունենալ՝ կամքի զօրութիւն կամ ուժ (յուն. ՝ enkrateia, անգլ. ՝ Willpower, գերմ. ՝ Willenskraft), որպէսզի առանց վհատելու ու հետեւողական կամեցողութեամբ նպատակադրում մը յաջողի։

Կ ամքի զօրութեան կը հակադրէ կամքի տկարութիւնը (յուն. ՝ akrasia, անգլ. ՝ Acrasia, գերմ. ՝ Willensschwäche), երբ անհատ մը վարմունք մը կը կատարէ, գիտնալով հանդերձ որ շատ աւելի լաւ տարբերակներ կան իր կատարածը փոխարինող։ Այս գործընթացի որպէս պատճառ կարելի է յիշել՝ ներքին եւ արտաքին խանգարիչ ազդակները։ 

Տարբեր պատճառներով նպատակադրումի մը ձախողութիւնը, անհատը կրնայ առաջնորդել՝ դէպի յուսախաբութիւն եւ հիասթափութիւն. մինչ նպատակի մը յաջողութիւնը, անհատը մեծապէս կը գոհացնէ եւ անոր ինքնագիտակցութիւնն ( Self-consciousness ) ու ինքնարժեւորումը ( Self-evaluation ) կը զօրացնէ։

Ինչպէս յիշեցինք, Կանտ կամքը կը զանազանէ կամեցողութենէն։

Կամքը, Կանտի համաձայն, գործնական բանականութիւնն իսկ է եւ կը բնութագրուի որպէս նպատակադրումի կարողութիւնը ու տեսակ մը՝ ուզելաձեւը, որ անպայմանական հրամայականին (Cathegorical Imperative) կը համապատասխանէ, իր բարոյական իմաստով։ Իսկ կամեցողութիւնը, դարձեալ Կանտի համաձայն, մարդկային այն գործնական կարողութիւնն է, որով կարելի է զանազան տարբերակներու միջեւ ազատօրէն ընտրութիւն կատարել։ Այս իմաստով, եթէ կամեցողութիւնը ազատ է, կամքը կը մնայ ինքնավար, որովհետեւ ինքն է օրէնսդիրը, ինքնիրեն համար օրէնքներ դնողը։       

Բարի կամք

Բարի կամքը (Good Will) կամ բարեացակամութիւնը, Կանտի համաձայն, կարելի է բացառապէս բարի համարել։ Մինչ կամքը յառաջ կու գայ մարդու բանականութենէն (անգլ. ՝ Reason, Rationality, գերմ. ՝ Vernunft) եւ զանազան հակումներէն (անգլ. ՝ Tendency, գերմ. ՝ Neigung), բարի կամքը յառաջ կու գայ միա՛յն բանականութենէն։ Կանտ բարի կամքը կը կոչէ նաեւ «գործնական բանականութիւն»։

Բարի կամքը միայն ուզելու միջոցով է, որ բարի կը դառնայ։ Վարմունքի մը արդիւնքը կամ հետեւանքը չէ, որ բարոյական արժեւորման պէտք է ենթարկուի, այլ այն իրողութիւնը, որ այդ վարմունքը ուզելով կատարուած է։ 

Կ ամք ի ազատութիւն

Ազատ կամք (Free Will) կամ կամքի ազատութիւն հասկացութիւնը յստակ բնորոշում մը չունի. ընդհանուր գիծերուն մէջ սակայն, կարելի է ըսել, որ ան մարդու այն կարողութիւնն է, որով ան կրնայ ազատօրէն նպատակադրել իր վարմունքը, զանազան կարելիութիւններու մէջէն ընտրութիւն կատարել կամ մերժել զանոնք։

Բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս, կամքի ազատութիւնը իւրայատուկ կարեւորութիւն ունի, որովհետեւ կամքի ազատութեամբ միայն կարելի է իրագործել բարոյական բարի ու բարոյական ճիշդ վարմունքը։

Կամքի ազատութեան, կը հակադրուի որոշականութիւնը (Determinism), ուր մարդու վարմունքը կանխորոշուած կ՚ըլլայ, նախապէս գոյութիւն ունեցող որոշ պատճառներու միջոցով։ Այս պատճառները շատերուն համար ճակատագրա կան կամ աստուածային են. իսկ ուրիշներու համար անոնք ունին՝ բնական, հոգեկան կամ տնտեսական բնոյթ։ Այլ խօսքով, որոշականութեան պարագային, բոլոր իրադարձութիւնները, որոնք տեղի կ՚ունենան, պարտադիր ու անխուսափելի հետեւանքներն են նախընթաց իրադարձութիւններէ գոյացած շղթայի մը, միշտ հետեւելով «պատճառհետեւանք» տեսութեան։

Որոշականութեան հետեւիլ կը նշանակէ՝ մերժել կամքի ազատութիւնը. այս դիրքորոշումը պատճառ կը դառնայ, որ բարոյագիտութիւնը բախի մեծ դժուարութիւններու։ Այս իմաստով, պէտք է պատկերացնել, որ անհատի մը կողմէ վարմունք մը իրագործուելէ առաջ, ատիկա արդէն նախապէս որոշուած է, որպէս հետեւանք՝ կարգ մը այլ պատճառներու։ Որոշականութեան պարագա յին, ուրեմն, չկա՛յ կամքի ազատութիւն, չկա՛յ վարմունքի վերահսկողութիւն (Control), հետեւաբար՝ չկայ նաեւ մարդկային բարոյական պատասխանատուութիւն ։    

Փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ, Հնադարեան ժամանակաշրջանէն ի վեր, կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան յարաբերութիւնը (այսինքն՝ անոնց համաձայնութիւնը կամ անհամաձայնութիւնը) յոյժ վիճելի հարց մը դարձած է` «Ազատութիւն եւ Որոշականութիւն» պիտակին տակ։ Այս տարբերութիւնը բացայայտելու համար, հարկ է քննարկման ենթարկել հետեւեալ հարցադրումը. -

Եթէ որոշականութիւնը ճշմարիտ ըլլայ, արդեօք կարելի՞ է կամքի ազատութիւն մը, որ մեր գործնական բարոյականութեան նախապայմանն է։

Հոս, վերոյիշեալ հարցադրման մանրամասնութիւնները չենք քննարկեր, այլ մեզի համար հարկաւոր է՝ ազատութեան եւ որոշականութեան հանդէպ մեր ունեցած տարբեր դիրքաւորումները։ Հակառակ անոր, որ կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան անհամաձայնութիւնը, որոշ չափով համոզիչ ներհայեցողական երանգ մը ունի, այսուհանդերձ բազմաթիւ փիլիսոփաներ կը մերժեն զայն եւ կը պնդեն հակառակը։

Ազատութեան եւ որոշականութեան լարուած յարաբերութիւնը հարթելու ճանապարհին, կը հանդիպինք երկու դիրքորոշումներու. անոնցմէ առաջինը՝ երկու կողմերու միջեւ անհամաձայնութիւն մը կը նկատէ, իսկ երկրորդը՝ համաձայնութիւն մը. -

Ա. - Անհամաձայնութեան դիրքորոշում (Incompatibilism)

Այս դիրքորոշման հետեւորդները, կոչենք անհամաձայնականները (մեծ մասամբ՝ որոշականութեան ջատագովներ) կը պնդեն, որ թէ՛ աշխարհը եւ թէ մարդը անմիջականօրէն ենթակայ են որոշականութեան եւ այս պատճառով անհատը չի կրնար ազատ ըլլալ։ Այլ խօսքով, ազատութիւնը պատրանք մըն է ։

Բ. - Համաձայնութեան դիրքորոշում (Compatibilism)

Այս դիրքորոշման հետեւորդները, կոչենք համաձայնականները (մեծ մասամբ՝ ազատութեան ջատագովներ) որոշ չափով կ՚ընդունին ազատութեան եւ որոշականութեան համատեղելիութիւնը։ Անոնց համար որոշականութիւնը որոշ ձեւով կը յարմարի մեր գործնական բարոյականութեան, ընդունելով հանդերձ, որ երբեմն ալ այդ սպասուած կամ նախատեսուած համաձայնութիւնը տեղի չունենար։

Վերոյիշեալ երկու դիրքորոշումներու ընդդիմադիր հետեւորդները սակայն համաձայնաբար կ՚ընդունին, որ մեր գործնական բարոյականութեան համար (օրինակ՝ բարոյական վարմունք) անհրաժեշտ ու արտաքին նախապայման մըն է՝ ազատութիւնը, որ այս պարագային բնազանցական (Metaphysics) բնոյթ ունի։ Այս իմաստով, երկու դիրքորոշումներու ընդդիմադիր հետեւորդները կը վիճին պարզապէս արտաքին նախապայմանի մը շուրջ, որ կը կոչուի բնազանցական ազատութիւն (Metaphysical Freedom)։ Ահա այս բնազանցական ազատութեան եւ որոշականութեան յարաբերութիւնն է, որ պէտք է քննարկել եւ բացայայտել։ 

Նախ պէտք է յիշել, որ ազատութիւն հասկացութիւնը ընկալել ու է իր երկու տեսակներով. - 

1. Վարմունքի ազատութիւն, երբ անհատը՝ իր զանազան փափաքներն ու նպատակները ազատօրէն իրագործել կարենայ։ Ազատութեան այս ձեւի պարագային, կը բաւէ որ վարմունքին պատճառը նոյնինքն, վարմունքը կատարող անհատին մէջ ըլլայ, առանց արտաքին մարմնական բռնութեան կամ հոգեկան ճնշումի ու ստիպողութեան։ 

2. Կամքի ազատութիւն, երբ անհատը՝ իր փափաքներն ու նպատակները նախ ազատօրէն որոշել ապա անձնապէս իր կամքի բովանդակութիւնը ազատօրէն ընտրել կարենայ։ Ազատութեան այս ձեւի պարագային, չի բա ւ եր որ անհատը կատարէ, ինչ որ ուզէ, այլեւ պէտք է կարենայ ուզել, ինչ որ կ՚ուզէ։ Ահա այս կամքի ազատութիւնն է, որ վերոյիշեալ հարցի կամ վիճաբանութեան նիւթ կը դառնայ։

Որպէս եզրակացութիւն, կարելի է հաստատել, որ պատասխանատու վարմունքի կամ վարուելակերպի համար, չի բաւեր որ անհատը միայն վարմունքի ազատութիւն ունենայ, այլ ան պէտք է ունենայ նաեւ՝ կամքի ազատութիւն։ Օրինակ թմրամոլները կրնան վարմունքի ազատութիւն ունենալ եւ ընել, ինչ որ ուզեն. այսուհանդերձ անոնց մօտ կը պակսի կամ կը բացակայի կամքի ազատութիւնը։ Այլ խօսքով, թմրամոլները ներքին ազատութիւն չունին եւ ենթակայ են ներքին անխուսափելի հարկադրանքներու։

Մեր գործնական բարոյականութեան համար, հետեւաբար, հարկ է քննարկել կամքի (բնազանցական) ազատութեան եւ որոշականութեան յարաբերութեան կարելիութիւնը։ Այլ խօսքով, եթէ հաստատուի որ որոշականութիւնը ճիշդ եւ ճշմարիտ է եւ ամբողջ աշխարհը պարզապէս ենթակայ է որոշականութեան, այն ատեն երկու հարցադրումներ կը ծագին. -

Համաձայնութեան դիրքորոշման (Compatibilism) պարագային, արդեօք կարելի՞ է անոնց հետեւորդներուն նման պարզապէս համաձայնութիւն մը տեսնել՝ կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան միջեւ։ Ապա

Անհամաձայնութեան դիրքորոշման (Incompatibilism) պարագային, եթէ նկատի առնենք անոնց հետեւորդներու տեսակէտը, որ կամքի ազատութեան եւ որոշականութեան անհամաձայնութիւնն է, արդեօք կարելի՞ է բաւարարուիլ ասով եւ ի՜նչ հետեւանքներ կրնայ ունենալ այս տեսակէտը՝ մեր գործնական բարոյականութեան համար։

Եւ վերջապէս, պէտք է որոշել, թէ մեր գործնական բարոյականութեան համար, ո՞ր տեսակէտը աւելի յարմար, ընդունելի ու կիրառելի է՝ համաձայնութեան դիրքորոշումը թէ անհամաձայնութեան դիրքորոշումը։

Այս խրթին հարցը լուծելու համար, վերոյիշեալ երկու դիրքորոշումներու ընդդիմադիր հետեւորդները, բնազանցական ազատութեան հանդէպ ունեցած իրենց միացեալ դիրքը կը բարեփոխեն։ … Մինչ սկիզբը (ինչպէս վերը յիշուած է), մեր գործնական բարոյականութեան համար (օրինակ՝ բարոյական վարմունք), արտաքին նախապայման կը նկատուէր՝ բնազանցական ազատութիւնը, այժմ գործողութեան յիշեալ եղանակը կը շրջուի։ Այլ խօսքով, այժմ, մեր գործնական բարոյականութեան առնչութեամբ, արտաքին նախապայման նկատուող՝ բնազանցական ազատութեան փոխարէն, տեղ կը գրաւէ՝ ներքին յոյժ պատասխանատու ազդակ մը, որ գերման փիլիսոփայ Կանտի համաձայն կը կոչուի՝ «բարոյագիտական ազատութիւն» (Ethical Freedom) կամ աւելի գործածական՝ «բարոյական պատասխանատուութիւն» (Moral Responsibility) ։

Այսպիսով կը հաստատուի, որ մեր գործնական բարոյականութեան համար որոշականութիւնը չի կրնար պատշաճ, գործնական ու կիրառելի տեսակէտ մը հանդիսանալ։ Այսպիսով յառաջացած կ՚ըլլայ նաեւ նոր, բարոյական պատասխանատուութեան դիրքորոշում մը, որու հետեւորդները կը պնդեն կամքի ազատութեան գոյութիւնը, հակառակ ազատութիւնը խանգարող կարգ մը ազդակներու, ինչպէս օրինակ՝ պարտադրանքն ու ստիպողութիւնը կամ անձնական անկարողութիւնը։

Վերոյիշեալ բարոյական պատասխանատուութիւն տեսակէտի հետեւորդները պնդելով կամքի ազատութեան գոյութեան վրայ, կը յիշեն բարոյական ու իրաւական պատճառաբանութիւններ, ինչպէս օրինակ. - 

եթէ մարդիկ իրենց արարքներուն բարոյական պատասխանատուութիւնը չեն ստանձներ, այն ատեն մեր ընկերութեան կարգն ու կառոյցը կը քանդուին. եւ

եթէ մարդիկ իրենց արարքներուն իրաւական պատասխանատուութիւնը չեն ստանձներ, այն ատեն յանցաւոր չեն կրնար նկատուիլ՝ դատարաններու առջեւ։  

  Նշանաւոր խօսքեր՝

Կամքի եւ կամքի ազատութեան մասին

 

Մ. Տ. Կիկերոն (հռոմ. ՝ Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

«Ընկերութիւնը չի բխիր զուտ առաւելութեան մասին մտածելէն։ Ընկերութեան հիմքը, ոչ թէ արտաքին ճնշումն ու հարկադրանքն են՝ առաւելութիւն մը ունենալու համար, այլ՝ ազատ կամքն է»։ 

Բ. Պասկալ ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

«Ճշմարտութիւնները մեր մտքին կը հասնին երկու ճանապարհներու՝ մեր բանականութեան եւ կամքի միջոցներով։ Առաւել բնականը՝ առաջին ուղին է, բայց աւելի սովորականը՝ երկրորդը»։

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Եթէ երեխաներուն կամքը կատարես, երես կ՚առնեն (կը շփանան), իսկ եթէ անոնց կամքին ու փափաքներուն հակառակ վարուիս, բոլորովին սխալ դաստիարակած կ՚ըլլաս»։

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Բարոյական–փորձառական աշխարհը, մեծ մասամբ միայն չար կամքէն ու նախանձէն բաղկացած է»։

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Ինծի համար, մարդու մէջ յաւերժականը ու անխորտակելին, որ նաեւ իր մէջ կեանքի սկզբունքը կը կազմէ, հոգին չէ, այլ հոգիի արմատականութիւնը, որ նոյնինքն կամքն է»։  

Ֆ. Նիցշէ ( գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Մարդու մէջ ամենալաւ զարգացածը անոր կամքն է՝ առ իշխանութիւն»։

«Մարդկութեան նպատակը՝ առաւելագոյնն է, ինչ որ կամքը որպէս ցնորք կրնայ մեզի առաջարկել»։

«Իրականութեան մէջ, շատ քիչերը ճշմարտութեան կը ծառայեն, քանզի միայն քիչերը արդար ըլլալու բարի կամքը ունին եւ անոնցմէ տակաւին աւելի քիչերը՝ արդար ըլլալու ուժը»։    

Անծանօթ. -

«Երջանկութիւնը, իրականութեան մէջ, միայն երջանիկ ըլլալու կամքն է»։

«Մարդ յաճախ, կամքին հակառակ, նոր յանցագործութիւն մը կը կատարէ, պարզապէս ամօթալի հին արաքէ մը խուսափելու համար»։   

Գերմանական ասացուածք. -

«Հոն ուր կամք կայ, կայ նաեւ՝ ճանապարհ »։

«Կամքը կեանք է»։

Չինական ասացուածք. -

«Գործունեայ մարդու դժուարութիւնները որքան աւելնան, այնքան կ՚աւելնայ անոր կամքը»։  

 

 

 

 

ծ-27

Կասկածապաշտութիւն

Scepticism   կամ

Պիռհոնականութիւն

Pyrrhonism

 

 

Կասկածապաշտութիւնը կամ Սկեպտիկութիւնը փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որ կասկածելի ու տարակուսելի կը գտնէ իմացութեան բոլոր կարելիութիւնները եւ որուն համաձայն իրականութեան եւ ճշմարտութեան ճանաչողութիւնը՝ հարցական, յարաբերական կամ ընդհանրապէս անկարելի է։

Կասկածապաշտութիւնը, բարոյագիտութեան հանդէպ եւս ունի վերոյիշեալ նոյն դիրքը. ան կասկածամտութեամբ կը մօտենայ օրինակ, բոլորին կողմէ ընդունուած Գերագոյն Բարիի գոյութեան։ Այս իմաստով, կասկածապաշտութիւնը մեծ վտանգ կը սպառնայ բարոյագիտութեան հիմնաւորման որեւէ ծրագրի։  

Յունարէնի մէջ սկեպտիկութիւն (sképsis) եզրոյթը կը նշանակէ հետազօտութիւն. իսկ սկեպտիկը (skeptikós) նոյնինքն հետազօտող անձն է, կամ մեր պարագային՝ կասկածապաշտ (կասկածամիտ) անձը։

Կասկածապաշտութիւնը, ժամանակի ընթացքին եղած է աւելի կամ նուազ տիրապետող ուղղութիւն մը։ Այս ուղղութեան հիմնադիր կը նկատուի յոյն փիլիսոփայ Պիռհոնը (Pyrrho, յուն. ՝ Pyrrhôn, 360 – 270 մ. թ. ա. ), իսկ ուղղութիւնը, իր անունով նաեւ կը կոչուի Պիռհոնականութիւն (Pyrrhonism)։ 

  Նշանաւոր խօսքեր՝

կա սկածապաշտ ութեան մասին

 

Վ. Հիւգօ ( ֆրնս. ՝ Victor Hugo, 1802 – 1885 թ. ). -

«Կասկածապաշտութիւնը, որ հազուադէպ չէ մտաւորականութեան մօտ, կը խանգարէ անոնց, իրենց գործունէութիւնը իդէալներուն նուիրելու»։

 

 

 

ծ-28

Կրօնական Միաբանութիւն

Religious Order

 

 

Կրօնական Միաբանութիւնը, ընդհանրապէս վանքերու մէջ այրերու կամ կիներու խմբաւորումներու համատեղ ապրելակերպն է, որ կը բնորոշուի միաբանութեան յատուկ կարգ ու կանոնով, ինչպէս նաեւ սրբագործուած, հոգեւոր ու որոշ չափով խստակեաց կեանքով։ Վանականներ միաբանութեան անդամ կրնան դառնալ՝ որոշ ուխտ (երդում, խոստում) մը ստորագրելէ յետոյ։ Վերջին տասնամեակներուն, ընդհանրապէս նուազած է վանական դառնալու հետաքրքրութիւնը։

Կրօնական միաբանութիւններ կան զանազան կրօններու մէջ, ինչպէս՝ Հինդուականութիւն (Hinduism), Բուդդայականութիւն (Buddhism), Իսլամութիւն (Islam) եւ Քրիստոնէութիւն (Christianity)։ Այստեղ, առաւելաբար պիտի նշուին ու քննարկուին քրիստոնէական այն միաբանութիւնները, որոնք յիշատակուած են այս գրքին մէջ։

Հայ Եկեղեցին եւս ունեցած է եւ ունի կրօնական միաբանութիւններ, ինչպէս Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ նուիրապետական աթոռներու միաբանութիւնները, Հայ Կաթոլիկ Մխիթարեան միաբանութիւնը, որոնք սակայն այստեղ պիտի չմանրամասնուին։   

Կրօնական միաբանութիւններէն անպայման զանազանելու է ճգնաւորութիւնը [153] (Asceticism)։

Ճգնաւորութեան պարագային, անհատներ (այր կամ կին) մեկուսացած ու յատուկ կարգ ու կանոնով ճգնաւորական (ճգնակեցութեան) կեանք կ՚ապրին, ընդհանրապէս անապատային կամ անմարդաբնակ վայրերու (մենաստաններու) մէջ, որոնք կը կոչուին՝ ճգնարաններ (Hermitage)։ Ճգնաւորութիւնը նաեւ կը յատկանշուի սեփական մարմնի դէմ որոշ թշնամանքով եւ ինքնազրկմամբ։ Ճգնաւորներ (Ascetic), իրենց մենակեաց ու բարեպաշտ կեանքով կը ձգտին աստուածտեսութեան – Theoptia (Աստուծոյ հետ հանդիպման կամ Աստուծոյ ներկայութեան գիտակցումի իմաստով) եւ իրենց անձնական փրկութիւնը կը փնտռեն՝ ժուժկալութեան, ապաշխարութեան, մշտական աղօթքի եւ լռութեան կամ լռակեցութեան (Taciturnity) մէջ։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, «միաբանութիւն» եզրոյթը կը ներկայանայ իր լատիներէն ծագումով՝ „ordo“, որ կը նշանակէ «կարգ ու կանոն». - անգլերէն՝ „Order“, ֆրանսերէն՝ „Ordre“, գերմաներէն՝ „Orden“։

Միաբանութեան անդամները հանդիսաւոր ուխտ (երդում) կը կատարեն, որ պիտի հետեւին միաբանութեան կարգ ու կանոնին, պիտի հնազանդին իրենց մեծաւորին (վանահայր) եւ պիտի ապրին աւետարանական խորհուրդներու համաձայն։

Կուսակրօնութիւնը (անգլ. ՝ Celibacy, գերմ. ՝ Zölibat) եւս կրօնական միաբանութեանց մէջ, մինչեւ Միջնադարու վերջաւորութեան գրեթէ պարտադրական էր։ Նոր Դարաշրջանի սկիզբը, սակայն, Բողոքականութեան հիմնադիր Մարտին Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), որ նախապէս Օգոստինոսեան ճգնաւորական միաբանութեան մը կը պատկանէր, իր կրօնաեկեղեցական բարեկարգչական (Reformation) ուսմունքին մէջ նախ կը մերժէ միաբաններու կուսակրօնութիւնը [154] ։ 

Հնադարուն, Քրիստոնէութեան սկզբնական շրջանէն ի վեր, երբ կրօնական միաբանութիւնները հաստատուեցան, անոնք նոր կրօնի տարածման մեծապէս սատարեցին, այսպէս կոչուած միսիոնարական (քարոզչական) իրենց աշխատանքով։ 

Նոր Դարաշրջանի սկիզբը, Ամերիկայի յայտնաբերումը եւ եւրոպացիներու կողմէ անոր գրաւումն ու շահագործումը, պատեհ առիթը հանդիսացաւ, որպէսզի կարգ մը կրօնական միաբանութիւններ (ինչպէս Ֆրանսիսկեաններ եւ Դոմինիկեաններ ) Քրիստոնէութիւնը Ամերիկայի մէջ տարածէին եւ տեղացի բնիկ ժողովուրդը (երբեմն բռնի ուժով) դաւանափոխ դարձնէին։ 

Նոր Դարաշրջանին աշխարհիկացումը [155] (Secularization) եւ ընդհանրապէս եկեղեցւոյ տկարացումը մեծապէս ազդեցին կրօնական միաբանութիւններուն վրայ։ Եթէ մէկ կողմէն միաբանութիւնները զգալիօրէն տկարացան եւ անոնց վանքերն ու կալուածները պետականացուեցան, միւս կողմէ սակայն անոնց գործընթացն ու նպատակը՝ փոփոխութիւններու ենթարկուեցան, դառնալով աւելի բարենպաստ ու բարենպատակ։ Միաբանութիւններ սկսան օժանդակել համաժողովրդական կրթութեան, ինչպէս նաեւ երեխաներու ու հիւանդներու խնամքին։ Ասոր լաւագոյն օրինակներէն մէկն է Բողոքական Եկեղեցւոյ մէջ Բեթէլ [156] (Bethel) հաստատութիւնը, որ քրիստոնէական «մերձաւորի սէրը» պատուիրանով կ՚օժանդակէ օգնութեան կարօտ երեխաներուն ու հիւանդներուն, ինչպէս նաեւ հասարակութեան կողմէ անարդարօրէն անտեսուած ու մոռցուած կարօտեալներուն։

Ստորեւ նշանաւոր ու կարեւորագոյն միաբանութիւնները, որոնցմէ շատերը յիշուած են այս գրքի զանազան մասերուն մէջ։ Անոնք պիտի ներկայացուին ժամանակագրական կարգով. -

Օգոստինոսեան միաբանութիւն ( Augustine Order ),

Բենեդիկտեան միաբանութիւն (Benedictine Order),

Ցիստերցեան միաբանութիւն (Cistercian Order),

Դոմինիկեան միաբանութիւն (Dominican Order),

Ֆրանցիսկեան միաբանութիւն (Franciscan Order),

Յիսուսեան միաբանութիւն (Jesuitan Order) եւ

Կրօնական այլ միաբանութիւններ։

Օգոստինոսեան Միաբանութիւն

Օգոստինոսեան միաբանութիւնը (Augustine Order), Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ մէջ պաշտօնապէս 13-րդ դարուն հաստատուած միաբանութիւն է, որ եթէ նշանաւոր հիմնադիր մը չունի, սակայն կ՚ընդունի Օգոստինոս Երանելիի 5-րդ դարու միաբանական կարգն ու կանոնը։

Օգոստինոս Երանելի [157] (անգլ. ՝ Augustine of Hipo) եղած է հայրաբանական շրջանի հանրածանօթ աստուածաբան փիլիսոփայ մը։ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ սրբադասուած է, իսկ Ուղղափառ Եկեղեցիներու կողմէ ան դասուած է որպէս երանելի։

Օգոստինոս Երանելի, թէեւ անձամբ միաբանութիւն մը չէ հիմնած, սակայն իրմէ ետք եւ իր անունով հիմնուած առաւելաբար ճգնաւորական միաբանութիւնները (497 թ. սկսեալ) կ՚ընդունին Օգոստինոսի միաբանական կարգն ու կանոնը, անոր աստուածաբանութիւնն ու աստուածապաշտութիւնը, ինչպէս նաեւ անոր որոշ գաղափարները. - աւետարանական աղքատութիւն, անձնուրաց ծառայութիւն, առաքելական եղբայրութիւն, մերձաւորի սէր, խոնարհութիւն, համբերութիւն եւ բարեսրտութիւն։  

Միջնադարուն (13-րդ դարէն սկսեալ), Եւրոպայի մէջ նշանաւոր դարձան «Օգոստինոսեան ճգնաւորներու միաբանութիւնը» [158] (Augustinian Hermits Order), որ շուտով (Նոր Դարաշրջանի սկիզբը) իր անուանումէն կը հեռացնէ «ճգնաւորներու» վերադիրը, որովհետեւ ա՛լ չէր համապատասխաներ իր միաբանութեան ապրելակերպին։ Նոյն ժամանակաշրջանէն ծանօթ է նաեւ «Օգոստինոսեան Մուրացիկներու ու ոտաբոբիկներու միաբանութիւնը» [159] („Augustinian Order of Mendicants and Discalced“):

Ինչպէս նշուեցաւ, Բողոքականութեան հիմնադիր Մարտին Լութեր, մինչեւ 1517 թուական անդամ էր Օգոստինոսեան միաբանութեան։ Օգոստինոսեան միաբաններու շարքին կարելի է թուել Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ պապեր, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ այլ նշանաւոր աստուածաբաններ, գրողներ, բարեկարգիչներ ու միսիոնարներ (քարոզիչներ)։  

Նոր Դարաշրջանի սկիզբը, գաղութացման (Colonialism) շրջանին, Օգոստինոսեան միաբաններ դարձան նշանաւոր միսիոնարներ (կամ քարոզիչներ), որոնք Քրիստոնէութիւնը տարածեցին մասնաւորաբար Լատին Ամերիկայի եւ Ասիոյ մէջ (Ճապոնիա, Չինաստան, Հնդկաստան)։

Օգոստինոս Երանելիի միաբանական կարգ ու կանոնին, որոշ չափով, կը հետեւին նաեւ այրերու եւ կիներու յատուկ այլ միաբանութիւններ, ինչպէս Կա-թոլիկ Եկեղեցւոյ՝

«Դոմինիկեան միաբանութիւնը» ( Dominican Order ),  

«Գթութեան եղբայրակցութիւնը» [160] ( Mercy Brotherhood ),  

«Մալթայի միաբանութիւնը» [161] (Order of Malta) եւ ուրիշներ։

Բենեդիկտեան Միաբանութիւն

Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ Բենեդիկտեան միաբանութիւնը (Benedictine Order), որ հիմնուած է 6-րդ դարուն, իտալացի Բենեդիկտոս Նուրսիացի աստուածաբան կրօնաւորին կողմէ։ Տասնամեակ մը ետք, ան գրած է միաբանութեան կարգն ու կանոնը, որ այսօր իր անունը կը կրէ (լատ. ՝ Regula Benedicti)։  

Բենեդիկտոս Նուրսիացի (անգլ. ՝ Benedict of Nursia, լատ. ՝ Benedictus Nur-siae, իտալ. ՝ Benedetto da Norcia, 480 – 547 թ. ) ծնած է Իտալիոյ մէջ։ Եղած է ճգնաւոր վանական մը եւ հիմնադիրը կրօնական միաբանութեան, որ   հետագային իր անունով կոչուած է։ Սկզբնական շրջանին, տարիներով քաշուած է Հռոմի մօտիկ գտնուող քարայրի մը մէջ, ուր ապրած է որպէս ճգնաւոր։ Այդ քարայրին վրայ, 12-րդ դարուն, կառուցուած է Սբ. Բենեդիկտոս վանքը, որու մէկ մասը դեռ կանգուն կը մնայ։ Բենեդիկտոս սրբադասուած է Ուղղափառ, Կաթոլիկ եւ Հայ եկեղեցիներու կողմէ։    

Բենեդիկտեան միաբանութեան կը վերագրուի միջնադարեան վանական «աղօթէ՛ եւ աշխատէ՛» (լատ. ՝ „ora et labora“) ասացուածքը։

Բենեդիկտեան միաբանի 3 երդումներն են. - հնազանդութիւնը, վանական ապրելակերպն ու հետեւողականութիւնը։ Միաբանութիւնը կարեւոր կը նկատէ նաեւ Նոր Կտակարանի «… որպէսզի ամէն ինչով Աստուած փառաւորուի» խօսքը [162] ։  

Բենեդիկտեան միաբանութեան կարեւոր գործունէութեան մաս կը կազմեն՝ քրիստոնէական կրթութեան եւ դաստիարակութեան հետամուտ վանական դպրոցները եւ ընդհանրապէս գիւղատնտեսութիւնը (հողագործութիւն, խաղողագործութիւն, անասնաբուծութիւն, եւայլն…)։ Միաբանութեան անդամները գործօն մասնակցութիւն կը բերեն նաեւ Քրիստոնէութեան տարածման, իրենց միսիոնարական (քարոզչական) աշխատաքով։ Բենեդիկտեան վանքերու մէջ, առկայ են նաեւ բազմաթիւ մատենադարաններ ու թանգարաններ։

Միջնադարու ընթացքին, Բենեդիկտեան միաբանութեան տկարութեան պատճառներ դարձան, 11-րդ դարուն, իրմէ բաժնուած ու աւելի խստակեաց  Ցիստերցեան միաբանութեան (Cistercian Order, տե՛ս նաեւ հետագայ էջ 554-ի յօդուածը, ինչպէս նաեւ էջ 106, տողատակի ծանօթագրութիւնը) հաստատումը, ինչպէս նաեւ 13-րդ դարուն մէջ, մրցակից Դոմինիկեան եւ Ֆրանցիսկեան միաբանութեանց հաստատումը։ Իսկ Միջնադարու վերջաւորութեան, Բողոքականութեան տարածումը, այլ ու ազդեցիկ հարուած մըն էր։

Բենեդիկտեան միաբանութիւնը, 19-րդ դարուն, պիտի ապրէր իր վերածնունդը։ 1893 թուականին, Բենեդիկտեան վանական 19 հաստատութիւններ, Հռոմի մէջ, միաձուլուելով կը կազմեն Բենեդիկտեան Համադաշնութիւն մը (լատ. ՝ Confoederatio Benedictina )։

Բենեդիկտեան միաբանութեան նշանաւոր անդամներէն յիշարժան են. - աստուածաբան – փիլիսոփաներ՝ Մեծն Գրիգոր Ա. պապը ( Gregorius I, 540 – 604 թ., տե՛ս նաեւ էջ 101), Անսելմ Քանտրբերցի (Anselm of Canterbury, 1033 – 1109 թ., տե՛ս նաեւ էջ 104), վանամայր Հիլդեգարդ Բինգէնցի ( Hildegard von Bingen, 1098 – 1179 թ., տե՛ս նաեւ էջ 125), ինչպէս նաեւ ընդհանուր 10 պապեր, 5 Եկեղեցւոյ Հայրեր եւ բազմաթիւ սուրբեր ու սրբուհիներ։

Այսօր, գլխաւորաբար Եւրոպայի մէջ եւ այլուր, գոյութիւն ունին աւելի քան 240 Բենեդիկտեան վանքեր, 40 հազար վանականներով, միանձնուհիներով, եւ գործակիցներով։    

Ցիստերցեան Միաբանութիւն

Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ Ցիստերցեան միաբանութիւնը (Cistercian Order), որ ինչպէս տեսանք, Բենեդիկտեան միաբանութենէն 1075 թուականին բաժնուած վանական խստակեաց ճիւղ մըն է, հիմնադրուած ֆրանսական Ցիտօ ( Cîteaux, լատ. ՝ Cistercium ) վանքին մէջ, որմէ միաբանութիւնը կը ստանայ նաեւ իր անունը։ Այնուհետեւ հիմնուած են բազմաթիւ Ցիստերցեան վանքեր, նախ եւրոպական երկիրներու մէջ, ապա այլուր։ Ցիստերցեան միաբանութեան հիմնադիր կրօնաւորներու գլխաւորը կը նկատուի ֆրանսացի Ռոբերտ Մոլեսմացին։ Ցիստերցեան միաբանութեան կեդրոնը եւ մայրավանքը կը գտնուի Հռոմի մէջ։ Անոնց նշանաբանն է՝ «Եկէք ապրինք՝ մէկ սիրոյ մէջ, մէկ կանոնի տակ եւ միատեսակ վարքով» (լատ. ՝ „ Una caritate, una regula similibusque vivamus moribus“ )։

Ռոբերտ Մոլեսմացի (Robert of Molesme, 1028 – 1111 թ. ) ծնած է Ֆրանսա եւ կանուխէն դարձած է Բենեդիկտեան միաբան։ Ջատագով էր՝ Բենեդիկտեան միաբանութեան բարեկարգչական, աւելի խիստ կանոններով շարժումին եւ 7 ճգնաւորներու հետ, 1075 թուականին կը հիմնէ Մոլեսմի (Molesme) ճգնաւորական վանքը։ Աւելի ուշ, 1098 թուականին Ցիտոյի ( Cîteaux) վանքը, որով կը հաստատուէր Ցիստերցեան միաբանութիւնը ։ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ կը սրբադասուի (1222 թ. )։

Ցիստերցեան միաբանութիւնը նախ կը տարածուի ամբողջ Եւրոպայի մէջ։ Նոր վանքերու հիմնադրութեան կողքին, Ցիստերցեան միաբանութեան հովանիին տակ կը մտնեն նաեւ այլ միաբանութիւններու պատկանող վանքեր, ընդունելով Ցիստերցեան խստաբարոյ կարգն ու կանոնը։ Տարածման շրջանի յիշարժան անուններէն կը նկատուի ֆրանսացի Ցիստերցեան միաբանութեան նշանաւոր անդամ, վանահայր եւ «Եկեղեցւոյ ուսուցիչ» (լատ. ՝ „doctor ecclesia“),   Բեռնարդ Քլերվոսացի ( Bernhard de Clairvaux, 1090 – 1153 թ., տե՛ս նաեւ էջ 106 եւ 125)։

Եւրոպայի մէջ, Մարտին Լութերի (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), կրօնաեկեղեցական բարեկարգչական շարժումէն (Reformation) ետք, Ցիստերցեան միաբանութեան բազմաթիւ վանքեր անցան Բողոքական Եկեղեցւոյ հովանիի տակ։ Ֆրանսական Յեղափոխութենէն ետք, միաբանութեան կեդրոնը կը փոխադրուի՝ Հռոմ, ուր կը գտնուին՝ միաբանութեան մայրավանքը եւ գլխաւոր աբբահօր նստավայրը։

Ցիստերցեան միաբանութիւնը ներքին կազմակերպչական դրութեամբ կը բաժնուի երկու անջատ մասերու. - կրօնաւորներու եղբայրակցութիւնը եւ աշխարհականներու եղբայրակցութիւնը, որոնք վանքին մէջ ունին՝ կեցութեան անջատ վայրեր եւ բոլորովին տարբեր պարտականութիւններ։ Ցիստերցեան միաբանութեան մէջ կայ տակաւին աւելի խստապահանջ խմբակցութիւն մը, որ կը կոչուի «Ցիստերցեան Տրապիստներու խմբակցութիւն» կամ կրճատ՝  « Տրապիստներ » (Trappists)։

Այսօր, աշխարհի 5 ցամաքամասերու վրայ եւ մասնաւորաբար Եւրոպայի մէջ կան Ցիստերցեան միաբանութեան բազմաթիւ վանքեր, իրենց վանաբնակ բազմաթիւ միաբաններով։   

 

Դոմինիկեան Միաբանութիւն

Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ Դոմինիկեան միաբանութիւնը (Dominican Order), որ նաեւ կը կոչուի «Քարոզիչներու միաբանութիւն», հիմնուած է 13-րդ դարու սկիզբը, սպանացի Դոմինիկոս կրօնաւորին կողմէ, նկատի առնելով Օգոստինոս Երանելիի միաբանական կարգն ու կանոնը։

Դոմինիկոս (անգլ. ՝ Dominic, լատ. ՝ Dominicus, սպան. ՝ Domingo, 1170 – 1221 թ. ) ծնած է Սպանիոյ մէջ։ Ուսանած է աստուածաբանութիւն ու փիլիսոփայութիւն եւ կուսակրօն քահանայ ձեռնադրուելով կը դառնայ շրջուն քարոզիչ։ 1215 թուականին Թուլուզի (Ֆրանսա) մէջ կը հիմնէ իր միաբանութիւնը, նպատակ ունենալով քարոզել Քրիստոնէութիւնը եւ պայքարիլ հերետիկոսութեան դէմ։ Միաբանութիւնը շատ շուտով կը տարածուի եւ նոր վանքեր կը հիմնուին նախ Ֆրանսայի ու Սպանիոյ մէջ ապա Եւրոպայի այլ երկիրներու մէջ։ Իր մահէն ետք, Դոմինիկոս, 1234 թուականին, կը սրբադասուի Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ։

Դոմինիկեան միաբանութեան սկզբնական շրջանի աւետարանական աղքատութեան խիստ կանոնը 15-րդ դարուն մեղմանալով կը չեզոքանայ։

Միջնադարուն, հերետիկոսներու դէմ պայքարելու փորձառութիւն շահած Դոմինիկեան միաբանութեան կը վստահուի հաւատաքննութեան (Inquisition) եւ հերետիկոսները հետապնդելու պապական որոշումը։ Այս առնչութեամբ Դոմինիկեաններու լուրջ գործունէութիւնը պատճառ կը դառնայ, որ անոնք, բառախաղով մը կոչուին „Domini canes“, («Տիրոջ շուները»)։ Այսօր, նոյնինքն Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ եւ Դոմինիկեան միաբանութեան խոստովանութեամբ, հաւատաքննութիւնը, որպէս անմարդկային գործելակերպ, կը ներկայանայ, իրենց պատմութեան մութ, ճնշիչ ու ամօթալի էջերէն մէկը։ 

Դոմինիկեան միաբանութեան հիմնադիր Դոմինիկոսի կողքին նշանաւոր այլ անդամներէն յիշարժան են. - գերման աստուածաբան – փիլիսոփաներ Ալբերտ մեծ (Albertus Magnus, 1206 – 1280 թ., տե՛ս նաեւ էջ 107), Մայստեր Էքհարտ (Meister Eckhart, 1260 – 1328 թ., տե՛ս նաեւ էջ 112) եւ Յովհաննէս Տաուլէր (Johannes Tauler, 1300 – 1361 թ., տե՛ս նաեւ էջ 112), իտալացի Թոմաս Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ., տե՛ս նաեւ էջ 108), մայրապետ Կատարինէ Սիենացի (Caterina da Siena, 1347 – 1380 թ., տե՛ս նաեւ էջ 129) եւ բազմաթիւ այլ բարձրաստիճան կրօնականներ։

Դոմինիկեաններու շարքին կան բազմաթիւ նշանաւոր հաւատաքննիչներ (Inquisitor), ինչպէս՝ ֆրանսացի Բեռնարդ Գուի (Bernard Gui, 1261 – 1331 թ. ) եւ ուրիշներ, բայց կան նաեւ հաւատաքննութեան նշանաւոր զոհեր, ինչպէս՝ իտալացի մտաւորական Ջորդանօ Բրունօ (Giordano Bruno, 1548 – 1600 թ. ) եւ ուրիշներ։

Այսօր, Դոմինիկեան միաբանութիւնը ունի ժողովրդավարական կանոնադրութիւն մը։ Բոլոր առաջնորդները կ՚ընտրուին որոշ ժամանակի մը համար եւ բոլոր կարեւոր որոշումները կը կայանան ընդհանուր ժողովի մէջ։ Հռոմի մէջ կը գտնուի Դոմինիկեան միաբանութեան կեդրոնը։

Այսօր, գոյութիւն ունին Դոմինիկեան 6 հազար այր միաբաններ, 3 հազար միանձնուհիներ ու մայրապետներ եւ 30 հազար աշխարհական գործակիցներ, որոնց գլխաւոր նպատակը Քրիստոնէութեան եւ անոր հոգեւորականութեան տարածումն է, գլխաւորաբար ոչքրիստոնեայ շրջանակներուն մէջ, ինչպէս նաեւ արդարութեան տարածումը՝ ամբողջ աշխարհի մէջ (գոյութիւն ունեցող զանազան միջոցներով)։ 

Ֆրանցիսկեան Միաբանութիւն

Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ Ֆրանցիսկեան միաբանութիւնը (Franciscan Order), որ նաեւ կը կոչուի «Կրտսեր եղբայրներու միաբանութիւն», հիմնուած է 13-րդ դարու սկիզբը, իտալացի Ֆրանցիսկոս Ասսիզեցիի կողմէ, 1210 թուականին։

Ֆրանցիսկոս Ասսիզեցի (անգլ. ՝ Francis of Assisi, լատ. ՝ Franciscus Assisiensis, իտալ. ՝ Francesco d'Assisi, 1182 – 1226 թ. ), հիմնադիրն է «Կրտսեր եղբայրներու միաբանութեան» (լատ. ՝ Ordo fratrum minorum ), որ հետագային կը կոչուի իր անունով։ Ֆրանցիսկոս, հարուստ վաճառական իր հօր ծրագրին հակասելով, փոխանակ վաճառական դառնալու, կ՚ապրի Յիսուս Քրիստոսի օրինակով [163] (լատ. ՝ imitatio Christi) եւ այս ապրելակերպը կը հաստատուի Ֆրանցիսկեան միաբանութեան կարգ ու կանոնին մէջ։ Ան հեղինակ է բազմաթիւ երկերու ու աղօթքներու։ Իր մահէն միայն երկու տարի ետք, ան կը սրբադասուի՝ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ։

Հետեւելով Ֆրանցիսկոս Ասսիզեցիի, նոյնպէս Ասսիզի (Իտալիա) մէջ ծնած  Կլարա Ասսիզեցի (անգլ. ՝ Clare of Assisi, իտալ. ՝ Chiara Offreduccio, 1194 – 1253 թ. ), որ մահուընէ 2 տարի ետք Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ սրբադասուած է, կը հիմնէ կիներու յատուկ Կլարայի միաբանութիւնը (լատ. ՝ Ordo Sanctae Clarae )։ Ֆրանսայի մէջ միաբանութեան անդամները կը կոչուին նաեւ «պարանաւոր» (Cordellier), որովհետեւ որպէս գօտի պարան կը գործածէին։ Կլարայի միաբանութիւնը կ՚ընդունի ֆրանցիսկեան վանական կարգն ու կանոնը։ 13-րդ դարու կէսերուն, Եւրոպայի մէջ արդէն գոյութիւն ունէր 111 կիներու յատուկ վանքեր, դար մը ետք վանքերու թիւը կը հասնի 400-ի։

1525 թուականին, Ֆրանցիսկեան միաբանութենէն կը բաժնուի շատ աւելի խստապահանջ խմբակցութիւն մը, որ կը կոչուի «Կապուչինեան կրտսեր եղբայրներու միաբանութիւն» (լատ. ՝ Ordo Fratrum Minorum Capucinorum ), որու անունը յառաջացած է իրենց կնգուղի նմանող գլխանոցէն (ֆրնս. ՝ Capuche, գերմ. ՝ Kapuze, անգլ. ՝ Hood)։ Կապուչինեան միաբանութեան հիմնադիր կը նկատուի իտալացի բարեկարգիչ Մաթէօ Բասսիացի ( Matteo de Bascio, 1495 – 1552 թ. )։ 

Նշանաւոր Կապուչինեաններու կողքին, կը յայտնուի նաեւ Հայ Կաթոլիկ եպիսկոպոս էրզրումցի Կիւրեղ Յովհաննէս Զոհրաբեանի (իտալ. ՝ Cirillo Gio-vanni Zohrabian, 1881 – 1972 թ. ) անունը։

Ֆրանցիսկեան միաբանութիւնը, կարճ ժամանակուան մը ընթացքին, կը տարածուի ամբողջ Եւրոպայի մէջ։ 2013 թուականին, նորընտիր պապը, իրեն համար ընտրեց Ֆրանցիսկոս անունը։

Յիսուսեան Միաբանութիւն

Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ Յիսուսեան միաբանութիւնը (Jesuitan Order), որ նաեւ կը կոչուի «Ճիզվիտներու միաբանութիւն», հաստատուած է 1540 թուականին, սպանացի Իգնատիոս Դէ Լոյոլա կրօնաւորին կողմէ, որ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ ծիրին մէջ բարեկարգչական նպատակ ունէր։

Իգնատիոս Դէ Լոյոլա (անգլ. ՝ Ignatius of Loyola, սպան. ՝ Ignacio de Loyola, 1491 – 1556 թ. ) ծնած է Սպանիոյ Բասկեան (Basque) շրջանին մէջ։ Ան կ՚ուսանի փիլիսոփայութիւն ու աստուածաբանութիւն։ Որպէս սպայ զինուորական իր ասպարէզին մէջ վիրաւորուելէ ետք, 1537 թուականին կը ձեռնադրուի՝ քահանայ եւ շատ չանցած կը հիմնէ իր կրօնական միաբանութիւնը։ Իգնատիոս կը սրբադասուի Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ, 1622 թուականին։ 

  Յիսուսեան միաբանութեան գլխաւոր նպատակը, միսիոնարական ուղիով Քրիստոնէութեան քարոզչութիւնն ու տարածումն է, յատկապէս ոչքրիստոն-եայ երկիրներուն մէջ, ինչպէս Ճապոնիա, Չինաստան, Հնդկաստան, սկզբնական շրջանին նաեւ՝ Ամերիկա։

Միաբանութեան գործունէութիւնը կը տարածուի նաեւ կրթական ոլորտին մէջ, ուր դպրոցներ ու բարձրագոյն վարժարաններ հիմնելով իրենց օժանդակութիւնը բերած են։

Նոր Դարաշրջանի սկիզբէն եւ մինչեւ 20-րդ դարու կիսուն միաբանութիւնը, զանազան պատճառներով հալածուած եւ կարգ մը երկիրներու մէջ նոյնիսկ արգիլուած է։

Այսօր, Յիսուսեան միաբանութիւնը, որու կեդրոնը կը գտնուի Հռոմի մէջ, Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ ամենամեծ միաբանութիւնը կը նկատուի, իր աւելի քան 16 հազար միաբաններով։

Կրօնական այլ Միաբանութիւններ

Այստեղ, առանց մանրամասնելու պիտի նշուին նաեւ կրօնական այլ միաբանութիւնները. -

Ասպետներու միաբանութիւններ (անգլ. ՝ Order of Chivalry or Order of Knights, գերմ. ՝ Ritterorden), հիմնուած է 1148 թուականին։ Անոնց նպատակը քրիստոնեայ ուխտաւորներու ուղեկցումն ու պաշտպանութիւնն էր։ Յայտնի ասպետական միաբանութիւն մըն է «Տաճարականներու միաբանութիւնը» (անգլ. ՝ Templar Order, գերմ. ՝ Templerorden)։

Նոր ժամանակաշրջանին (19-րդ դար) հաստատուած այլ ասպետական միաբանութիւն մըն է՝ «Երուսաղէմի սուրբ գերեզմանի ասպետներու միաբանութիւնը» (անգլ. ՝ Order of the Holy Sepulchre of Jerusalem, գերմ. ՝ Ritterorden vom Heiligen Grab zu Jerusalem)։

Յովհաննէսի միաբանութիւններ (անգլ. ՝ St. John Order, գերմ. ՝ Johanniter-orden), որ այսօր նախկին ասպետներու միաբանութենէն ծագում առած Բողոքական Եկեղեցւոյ միաբանութիւն մըն է, հիմնուած է 1538 թուականին, Գերմանիոյ մէջ։

Կարմելիտներու միաբանութիւններ (անգլ. ՝ Order of Carmelites, գերմ. ՝ Karmelitenorden), հիմնուած է 1150 թուականին։ Կը կոչուի նաեւ «Կարմելոս [164] լեռան սուրբ կոյս Մարիամի եղբայրներու միաբանութիւն»։

Լեհահայ «Գաւազանակիր Միանձնուհիներու» միաբանութիւն ( անգլ. ՝ Order of "Scepter-bearing Nuns" ), որ հաստատուած էր Լեհաստանի մէջ, 14-րդ դարուն, Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ ծիրէն ներս։ Հետագային (17-րդ դար), տեղի կ՚ունենայ Հայ Եկեղեցիէն բաժանումը եւ միաբանութիւնը կը դառնայ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ ծիրէն ներս գործող Բենեդիկտեան միաբանութեան մէկ ճիւղը։

1701 թուականին, Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ հովանիին տակ, երբ հիմը կը դրուէր Լեհաստանի «Գաւազանակիր Միանձնուհիներու» [165] Բենեդիկտեան միաբանութեան, նոյն տարուայ աշնան, Վենետիկի մէջ, Մխիթար Սեբաստացի կը հիմնէր « Մխիթարեան Միաբանութիւնը » (անգլ. ՝ Order of Mekhitarists), որ նոյնպէս ընդունած էր Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ Բենեդիկտեան միաբանութեան ուղին։ 

 

 

 

ծ-29

Հայեցողութիւն

Contemplation

 

 

Հայեցողութիւն հասկացութիւնը, փիլիսոփայութեան ու աստուածաբանութեան ոլորտներու մէջ կը բնութագրուի որպէս կեդրոնացած խոր հայացք, որ ընդհանրապէս կը վերաբերի ոչառարկայական, հոգեւոր աշխարհին, ուր մարդ խորաթափանց զննումով, նկատումով ու խորհրդածութեամբ գիտելիք ձեռք կը բերէ։ Կրօնական ոլորտի մէջ, որպէս գիտելիք, խնդրոյ առարկայ կը դառնայ Աստուած կամ աստուածային ներգործութիւնը։

Քննախօսական–բանական միջոցներով գիտելիք ձեռք բերելու կողքին, հայեցողութիւնն ու ներհայեցողութիւնը կը ներկայանան, որպէս այլընտրանք ու ամբողջացնելու միջոցներ։  

Յունարէնի մէջ Հայեցողութիւն եզրոյթին կը համապատասխանէ „theôría“ եզրոյթը, որ հոգեւոր ու խորաթափանց տեսութիւնն ու դիտումն է։ Հետագային, լատիներէնի մէջ ընդունուեցաւ „contemplatio“ եզրոյթը, որ նոյնպէս կը շեշտէ խորաթափանց զննումն ու դիտումը կամ աչքերը յառել ու որոշ բանի մը վրայ կեդրոնանալ։ Լատիներէն եզրոյթէն յառաջացան անգլերէն „Contemplation“ եւ այլ լեզուներու նմանօրինակ եզրոյթերը։ Իսկ որպէս ածական կ՚օգտագործուի «հայեցողական» (Contemplative) ձեւը։ 

Մարդկային կեանքին մէջ, նկատի առնելով մարդու մտածելակերպն ու ապրելակերպը, հնադարեան ժամանակներէն ի վեր, նախապատուութիւն տրուած է տեսական ու հայեցողական կեանքին ( լատ. ՝ „vita contemplativa“), զանազանելով գործնական ու աշխոյժ կեանքէն ( լատ. ՝ „vita activa“ )։ Այս իմաստով, յոյն նշանաւոր փիլիսոփայ Արիստոտէլ եւս, հետեւելով իր ուսուցչին, Պլատոնի, կը գերադասէր տեսական ու խորհրդածական կեանքը (յուն. ՝ bíos theôrêtikos), ի տարբերութիւն այլ կենսակերպերու։

Հին Դարաշրջանին, հայեցողութեան մասին զանազան մտապատկերները նախ քննարկուեցան ու մշակուեցան փիլիսոփայական տարբեր դպրոցներու մէջ, ապա, Քրիստոնեայ Միջնադարուն, առաջին շրջանի Եկեղեցւոյ Հայրերէն սկսեալ, հայեցողութիւնը գլխաւորաբար ուղղուած էր դէպի միակ Աստուածն ու աստուածայինը, լայնօրէն քննարկուած ու մշակուած է աստուածաբանութեան ու հոգեւոր գրականութեան մէջ։ Այլ խօսքով, բարեպաշտ հաւատացեալներու կեանքի հիմնական իմաստը, աւանդականօրէն, կը կազմէ Աստուծոյ ու աստուածայինի մասին հայեցողութիւններն ու խորհրդածութիւնները, ակնկալելով, Աստուծոյ ներկայութեան փորձառութիւնը կամ աստուածտեսութիւնը (Theoptia)։

Բազմաթիւ աստուածաբաններու համաձայն, մարդ նմանօրինակ ակնկալութիւնները ինքնուրոյն չի կրնար իրականացնել, այլ անոնք՝ միայն աստուածային շնորհի (լատ. ՝ favor Dei) մը արդիւնքը կրնան ըլլալ։

Հայեցողութեան մասին, այլ մանրամասնութիւններ կարելի է գտնել գրքիս տարբեր մասերուն մէջ եւս։ 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

հ այեցողութեան մասին

 

Յ. Բուր ք հարթ (զուից. ՝ Jacob Burckhardt, 1818 – 1897 թ. ). -

«Մեր հ այեցողութիւնը, ոչ միայն իրաւունք ու պարտաւորութիւն է, այլ միաժամանակ մեծ կարիք։ Ան մեր ազատութիւնն է ահռելի ընդհանուր կաշկանդուածութեան ու անհրաժեշտութեան հոսքի գիտակցութեան մէջ»։

 

 

 

 

 

 

ծ-30

Հեթանոսութիւն

Paganism

Հայ Հեթանոսութիւն

Armenian Paganism

 

 

Նախ պիտի քննարկուի Հեթանոսութիւն հասկացութիւնը, իր ընդհանուր իմաստով, գլխաւորաբար Եւրոպայի մէջ, ապա պիտի քննարկուի ու մանրամասնուի Հայ Հեթանոսութիւնը։

Հեթանոսութիւն

Հեթանոսութիւնը կրօնափիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որ բնութեամբ բազմաստուածեան (Polytheism) է։

Հեթանոս եզրոյթի ծագումնաբանութիւնը յունական է եւ կու գայ էթնոս (éthnos) բառէն, որ կը նշանակէ «ազգ» (ցեղ), այլ խօսքով «ազգային» կամ «ազգին պատկանող»։ Հետագային յունարէն էթնոս եզրոյթի սկիզբը կ՚աւելնայ «հ» յաւելեալ սկզբնահնչիւնը, որ կ՚երեւի հայերէն « հեթանոս» բառին մէջ։ Շատ հաւանաբար գերմ. ՝ Heidentum = հեթանոսութիւն եզրոյթը եւս ունի նոյն ծագումնաբանութիւնը (ուր եւս կ՚երեւի «հ» սկզբնահնչիւնը)։  

Հեթանոս եզրոյթը, նախաքրիստոնէական շրջանին կ՚օգտագործուէր բոլոր անոնց համար, որոնք Հրէական (Մովսիսական) կրօնը ընդհանրապէս չէին ընդունած։ Քրիստոնէութեան առաջին շրջանին հեթանոս կը կոչուէին յոյները, որոնք դեռ քրիստոնեայ չէին, նոյնպէս Պօղոս առաքեալ կը կոչուէր «առաքեալ հեթանոսաց»։ Այնուհետեւ հեթանոս կոչուեցան բոլոր ոչքրիստոնեաները։

Հ եթանոս բառը ունեցաւ եւ տակաւին ունի փոխաբերական–բացասական իմաստ, որ կը նշանակէ՝ անօրէն, բարբարոս։ Նոյն ձեւով, արաբերէնի մէջ կայ «Քաֆիր» (արաբ. ՝ kâfir = كافر ) բացասական հասկացութիւնը, որ կը նշանակէ՝ անհաւատ, կամ ան որ Իսլամութիւնը չէ ընդունած։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, հեթանոս եզրոյթին համարժէք է լատինական ծագումով pagan եզրոյթը, որմէ լատ. ՝ paganismus = հեթանոսութիւն եզրոյթը։ Pagan լատիներէն կը նշանակէ «գիւղային», յառաջացած է լատ. ՝ pagus = գիւղ եզրոյթէն։

Ժամանակակից դարաշրջանին, մանաւանդ 20-րդ դարու սկիզբները յառաջացաւ Նոր Հեթանոսութիւն (Neo-Paganism) մը, որ կոչուեցաւ հայկական «հեթանոսին» համահունչ, անգլ. ՝ Heathenry, գերմ. ՝ Heathentum կամ Germanisches Neu-Heidentum։     

Պատմական ակնարկ

Քրիստոնէութենէն շատ առաջ, հակառակ անոր որ Հրեաներու մօտ առկայ էր միաստուածեան Յուդայականութիւնը, բայց գոյութիւն ունէր նաեւ Հեթանոսութիւնը (Paganism), իր բազմաթիւ ճիւղերով, որոնք ազգային բնոյթ ունէին, ինչպէս յունական, հռոմէական կամ հայկական հեթանոսական կրօնները եւ իրենց բազմաթիւ աստուածները։  

Քրիստոնէութեան տարածումով Հեթանոսութիւնը ապրեցաւ իր անկումը՝ հեթանոսները հալածուեցան, քանդուեցան անոնց մեհեանները եւ մեծ մասով ոչնչացան հեթանոսական գիրք ու գրականութիւն։

Առաջին անցումային շրջանին, երբ կը հաստատուէին Քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն ընդունող երկիրներ, յառաջացան համահաշտական (Syncretism) բնոյթով խառն կրօններ, ուր հեթանոսական կրօնական աւանդութիւններ կը միանային քրիստոնէական բովանդակութեամբ ծէսերու ու պաշտամունքներու հետ։ Հեթանոսութեան ու Քրիստոնէութեան միջեւ եղած փոխազդեցութիւնները կամ համահաշտական երեւոյթները, մինչեւ այսօր առկայ են։

Հետագային, մեր թուարկութեան 7-րդ դարուն յառաջացած եւ տարածուած Իսլամութիւնը (Islam) եւս կը զանազանէր «Գրքի մարդոց» (Քրիստոնեաներն ու հրեաները) եւ «անհաւատներուն» (հեթանոսներուն ու քաֆիրներուն) միջեւ։ Իսլամութեան պարագային եւս կարելի է հաստատել համահաշտական երեւոյթներ։

Միջնադարուն, մանաւանդ Եւրոպայի մէջ, ուր ազդեցիկ ներկայութիւն էր Քրիստոնէութիւնը, «հեթանոս» եզրոյթը ունէր փոխաբերական–բացասական իմաստ։ Խաչակրութեան (Crusades) շրջանին, նոյնիսկ իսլամները «հեթանոս» կոչուեցան։

Հետագային, նոր աշխարհամասեր գտնելէ յետոյ, սկսան քրիստոնէական  քարոզչական աշխատանքները, միսիոնարութիւն (Missionary) անուան տակ, որպէսզի տեղւոյն բնակչութիւնը քրիստոնեայ դառնան։ Այս շրջանին մոռցուեցաւ «հեթանոս» բառի ժխտական իմաստը։

Ժամանակակից դարաշրջանին, մանաւանդ 20-րդ դարու սկիզբները Նոր Հեթանոսութիւն մը (Neo-Paganism կամ Heathenry) յառաջացաւ, որ շատ աւելի տարածուեցաւ 1970 թուականէն ետք, երբ ուշադիր մարդիկ սկսան գիտակցիլ, որ բնապահպանութիւնը (Ecology) յոյժ կարեւոր ազդակ մըն է, այլ խօսքով, երբ «բնութեան ամբողջականութիւնը», «բնութեան հետ ներդաշնակ» ապրելու ձգտումը եւ մարդոց հոգեկանութիւնը (Spirituality), որպէս նոր աշխարհայացք, կեդրոնական հետաքրքրութեան նիւթեր դարձան։

Նոր Հեթանոսութեան մէջ մուտք գործեցին զանազան տարրեր եւ ծէսեր, որոնք անկախ պատմական ու աշխարհագրական տուեալներէն, կու գային՝ այսպէս կոչուած «բնութեան առնչուող կրօններէն» (գերմ. ՝ Naturreligion, անգլ. ՝ Nature-Based Religion), որոնցմէ յիշարժան են. -

Համաստուածութիւնը [166] (Pantheism),

Ոգեպաշտութիւնը [167] ( Spiritualism, Animism),

Շամանութիւնը [168] ( Sha m an ism) եւ

Վիկկա [169] (Wicca) կրօնը։ 

Հեթանոսական

Ինչպէս նշեցինք, Հեթանոսութիւնը բազմաստուածեան բնոյթ ունի, ուր առկայ է բազմաթիւ աստուածներու եւ աստուածուհիներու հանդէպ հաւատքը եւ անոնց պաշտամունքը՝ յատուկ ծիսակատարութեամբ։ Հեթանոսութեան մէջ յատկանշական է զոհաբերութեան արարողութիւնները, որոնք կը կատարուին հեթանոսական տաճարներու ( մեհեան [170] = Temple) մէջ, զոհաբերութեան սեղանին ( բագին = Pagan Altar) վրայ, քուրմերու ներկայութեան։

Հեթանոսութիւնը իր էութեամբ առասպելական [171] (Mythology) է եւ ունի իր իւրայատուկ դիցաբանութիւնը [172], աստուածներու հոյլը։ «Իւրայատուկ» է, ա՛յն իմաստով, որ իւրաքանչիւր ազգային հեթանոսական համակարգ (ինչպէս՝ յունական, հռոմէական, հայկական, եւայլն…) ունի իրեն յատուկ աստուածները եւ աստուածուհիները։   

Առասպելաբանութիւնը, որ նաեւ կրօնական–աւանդական աշխարհայացք մըն է, առաւելաբար այլաբանօրէն կը նկարագրէ՝ աշխարհի սկիզբը ու վերջը, աստուածներու ծագումնաբանութիւնը կամ դիցածնութիւնը (Theogony), կենդանիներու ու մարդոց ստեղծումը, բնութեան կարգ մը երեւոյթները, ինչպէս նաեւ մշակոյթի մը մէջ խարսխուած հիմնական սովորութիւններու յառաջացումը։ Աշխարհի գրեթէ բոլոր մշակոյթները ունեցած են իրենց իւրայատուկ առասպելաբանութիւնները։

Հեթանոսութեան շրջանին, մարդիկ անհիմն ու կոյր սնահաւատութեամբ [173] (Superstition) կ՚երկրպագէին աստուածներուն, կը վախնային անոնցմէ եւ զոհ կը մատուցանէին անոնց։ Մարդոց, աստուածներու հետ յարաբերութիւնը եւ անոնց հանդէպ սէրը արգիլուած էին, որովհետեւ մարդիկ նախ «անմաքուր» էին ապա այլ աստուածներու մօտ կարելի էր խանդ յառաջանալ, որու պատճառով մարդիկ կրնային պատժուիլ։

Մարդիկ, երկրային կեանքի ընթացքին, նախ պէտք է մաքրէին իրենց հոգիի բոլոր արատները ու անողոք ու ամենախիստ դատաստանի կողմէ «մաքուր» հռչակուէին, այնուհետեւ յաւերժական Ելիզեան դաշտերուն [174] (Elysian Fields) մէջ պիտի կարենային աստուածներուն մօտենալ եւ դրախտային կեանք մը ունենալ։

Հեթանոսութեան աստուածները բազմաթիւ են եւ իրենց բնոյթով նման են մարդոց (մարդակերպ = յուն. ՝ anthropomorph) թէ՛ տեսքով եւ թէ վերաբերմունքով։ Անոնք ունին մարդկային յատկանիշներ, ինչպէս՝ ուրախութիւն, վախ, տխրութիւն, բարկութիւն, կիրք, անոնք իրարու դէմ կը մղեն պատերազմներ։ Հեթանոսութեան ա ստուածները մարդոցմէ աւելի զօրաւոր ու կարող են, բայց «ամենակարող» չեն։

Հեթանոսութեան մէջ, աստուածային բոլոր օրէնքները, իրականութեան մէջ մարդկային գոռոզութենէն ու անբարտաւանութենէն յառաջացած օրէնքներ էին, որոնք որպէս «աստուածներու կամք» կը ներկայացուէին։ Այդ օրէնքները սկզբունքով հակասական էին, ուստի մարդիկ միշտ ենթակայ էին ծանր պատիժներու։ Աստուածային օրէնքները գործադրուելու պատասխանատուն ազդեցիկ ու զօրութիւն ունեցող քրմապետն էր, իր քուրմերով (Pagan Priest), որոնք կը նկատուէին միջնորդները՝ աստուածներու ու մարդոց միջեւ։ 

Հեթանոսական հաւատքը վարդապետութիւն (Dogma) չունի։ Հեթանոսին թոյլատրուած է ազատօրէն եւ իր սեփական պատասխանատուութեան, խղճի ու   բարոյականութեան տակ զարգացնել իր ընդունակութիւններն ու ձիրքերը։ Այս ազատութիւնը, պէտք է իրագործուի կեանքին լաւագոյն ինքնակենսագործում տալու համար։ Այլ խօսքով կրօնական պարտաւորութիւն կը նկատուի, որ հեթանոսը ուժեղ ու հիացմունքի արժանի անձնաւորութիւն մը դառնայ, այսպիսով ան կը պատուէ նաեւ իր աստուածները։  

Տարբեր շրջաններու մէջ, բազմաթիւ հեթանոսական ուղղութիւններ կան, իրենց հարիւրաւոր աստուածութիւններով, որոնց մասին կարելի չէ այստեղ, ծանօթագրութեան այս էջերուն մէջ, անդրադառնալ։ Ստորեւ, հակիրճ ձեւով պիտի անդրադառնամ յունական եւ հռոմէական հեթանոսութիւններուն, ապա պիտի մանրամասնեմ հայ հեթանոսութիւնը։

Յունական Հեթանոսութիւն

Հին Յունաստանի առասպելաբանութեան մէջ, կարելի չէ զանազանել աշխարհի ու աստուածներու ծագումնաբանութեան միջեւ։

Աշխարհի ու աստուածներու ստեղծագործութեան ամենատարածուած ու առաջին պատմութիւնը, գրի առնուած է յոյն բանաստեղծ Հեսիոդոսի (յուն. ՝ Hêsíodos, անգլ. ՝ Hesiod, մօտ.  8րդ – 7րդ դար մ. թ. ա. ) կողմէ, իր «Դիցածնութիւն» (յուն. ՝ Theogonía) երկին մէջ։ Ասոր կողքին, շատ կարեւոր աղբիւրներ կը նկատուին, յոյն բանաստեղծ Հոմերոսի (յուն. ՝ Hómêros, անգլ. ՝ Homer, 8րդ – 7րդ դար մ. թ. ա. ) «Իլիական» ու «Ոդիսական» (յուն. ՝ Iliás & Odýsseia) դիւցազներգական երկերը։

Յունական հեթանոսութեան 12 գլխաւոր աստուածները կը բնակէին Յունաստանի բարձրագոյն ու սրբազան լեռան՝ Օլիմպոսի (կամ Ողիմպոս, յուն. ՝ Ólympos) [175] վրայ։ Յետագային այլ աստուածութիւններ եւս ընդունուեցան եւ Օլիմպոսի բնակիչները շատցան։ Անոնք Զեւսի հետ առնչուած էին, որպէս՝ քոյրեր, եղբայրներ, կիներ, զաւակներ, եւայլն…։

Առանց մանրամասնութիւններու կը նշեմ կարեւորները միայն. -

Զեւս (Zeus), աստուածահայր, տիրակալ երկինքի, կրտսեր որդին տիտաններ Կռոնոսի (Cronus) եւ Հռէայի (Rhea)։ Զեւս եղբայրն էր 5 հետեւեալ աստուածութիւններու՝ Պոսեյդոն (Poseidon), Հադէս (Hades), Հեստիա (Hestia), Դեմետր (Demeter) եւ Հերա (Hera)։ Որպէս կողակից ունեցած է իր քոյրը, Հերա աստուածուհին եւ ունեցած են չորս զաւակներ, որոնք եւս աստուածներ են. - Արէս (Ares), Հեբէ (Hebe), Հեփեստոս (Hephaestus) եւ Իլիթիա (Eileithyia)։ Զեւս, բացի իր առաջին կողակիցէն (Հերա), ունեցած է բազմաթիւ սիրուհիներ, որոնցմէ մաս մը աստուածուհիներ էին (թիւով՝ 8), իսկ մաս մը՝ մահկանացուներ (թիւով՝ 13)։ Զեւս ունեցած է նաեւ բազմաթիւ այլ զաւակներ, աստուածուհիներէն ծնած աստուածներ եւ մահկանացուներէն ծնած՝ կիսաստուածներ [176] (Demigod)։ Զեւսի զաւակներէն ամենակարեւորները պիտի յիշուին առանձնաբար։

Հերա (Hera), քոյր եւ կին Զեւս աստուածահօր, աստուածուհի՝ ընտանիքի, ամուսնութեան եւ մայրութեան։ Հերա շատ կասկածամիտ ու խանդոտ էր եւ կը հետապնդէր Զեւսի սիրուհիները ու անոնցմէ ծնած զաւակները, եւ խստօրէն կը պատժէր զանոնք։ Ինչպէս նշեցինք, Զեւսի հետ ունեցան 4 զաւակներ՝ Արէս (Ares), Հեբէ (Hebe), Հեփեստոս (Hephaestus) եւ Իլիթիա (Eileithyia)։ ։

Պոսեյդոն (Poseidon), մեծ եղբայրը՝ Զեւսի, աստուած՝ ջուրի ու ծովերու։ Ամուսնացած է յաւերժահարս (Nymph) Ամփիտրիտէի (Ampitrite) հետ եւ ունէր բազմաթիւ սիրուհիներ եւ բազմաթիւ զաւակներ, որոնցմէ յիշարժան է՝ հերոս Օրիոնը (Orion), միականի կիկլոպ Պոլիփեմոսը (Polyphemus) եւ թեւաւոր ձի Պեգասոսը (Pegasus)։

Դեմետր (Demeter), քոյր եւ սիրուհի՝ Զեւսի, աստուածուհի՝ երկրի, սերմի ու հացահատիկի պտղաբերութեան։ Մայր՝ Պերսեփոնէի (Persephone), որ յետոյ արեւանգուեցաւ եւ դարձաւ ստորերկրեայ Հադէս (Hades) աստուծոյ կինը։

Ապոլլոն (Apollon), որդի Զեւսի ու Լետոյի (Lêtô), երկուորեակ եղբայրը Ար-տեմիս աստուածուհիի, աստուած՝ լոյսի, արեւի ու բնութեան, հովանաւոր մուսաներուն, որոնք կ՚օժանդակէին արուեստագէտները, իրենց ստեղծագործական աշխատանքին մէջ։ Իր որդին էր կիսաստուած Ասկլեպիոսը (Asclepius), որ հովանաւորն էր բժշկութեան։ 

Արտեմիս (Artemis), դուստր Զեւսի ու Լետոյի (Lêtô), երկուորեակ քոյրը՝ Ապոլլոն աստուծոյ։ Աստուածուհի՝ որսորդութեան, պտղաբերութեան ու լուսնի, հովանաւորը երիտասարդութեան, յատկապէս երիտասարդ կիներու։ Արտեմիս չէր ամուսնացած եւ զաւակ չէր ունեցած։ Իրեն նուիրուած գլխաւոր մեհեանը, Եփեսոսի Արտեմիսիոն (Artemision) տաճարն է։ 

Աթենա (Athene), դուստր Զեւսի ու Մետիսի (Metis), որ Զեւսի առաջին սիրուհին ու խորհրդատուն էր։ Աստուածուհի՝ իմաստութեան, հովանաւոր՝ հերոսներուն ու քաղաքներուն (Յունաստանի մայրաքաղաքը կոչուած է իր անունով)։ Առասպելական աւանդութեամբ, Զեւս կլլած է յղի Մետիսին, երբ Հեփիստոս կը գլխատէ իր հայրը, Զեւսի կացինահար գլուխէն կը ծնի Աթենա։

Հերմէս [177] (Hermes), որդի Զեւսի ու Մայայի (Maia), որ 7 յաւերժահարսերէն մէկն էր, տիտան Ատլասի (Atlas) դուստրը։ Աստուած՝ ճամբորդներուն,  ուղեւոր առեւտրականներուն ու հովիւներուն։ Եղած է նաեւ մեռեալներուն դէպի անդենական առաջնորդող ուղեկիցը, ինչպէս նաեւ աստուածներու, գլխաւորաբար Զեւսի, սուրհանդակն ու բանբերը։

Ափրոդիտէ (Aphrodite), դուստր Զեւսի ու Դիոնէի (Dione), աստուածուհի սիրոյ, գեղեցկութեան ու կիրքի, հովանաւոր սեռականութեան (Sexuality) եւ մարդոց բազմացման։ Ամուսնացած էր Հեփիստոս (Hephaistos) աստուծոյ հետ եւ ունէր բազմաթիւ սիրահարներ։ Ափրոդիտէ անունը յառաջացած է յուն. ՝ aphrós = ծովու փրփուր եզրոյթէն։ Այլ աւանդութեան մը համաձայն, ան ծնած է «ծովու փրփուր»էն։

Արէս (Ares), որդի Զեւսի ու Հերայի, աստուած՝ պատերազմի։ Սիրահարն էր Ափրոդիտէի (Aphrodite), որ ամուսնացած էր իր եղբօր Հեփիստոսի հետ։ Արէսի կ՚առնչուի վախի ու սարսափի փոքր աստուածութիւններ ներկայացնող՝ Դեյմոսի (Deimos) եւ Փոբոսի (Phobos), որոնք Արէսի որդիներն են։ Արէս թէեւ պատերազմասէր ու կատաղի էր, բայց անպարտելի չէր։ Ան սիրուած չէր, ո՛չ մարդոց եւ ոչ աստուածներու կողմէ։

Հեփիստոս (Hephaistos), որդի Զեւսի ու Հերայի, աստուած դարբիններու, արհեստաւորներու, ինչպէս նաեւ կրակի ու հրաբուխի։ Ամուսնացած էր Ափրոդիտէի (Aphrodite) հետ, որ դաւաճանեց զինք Արէս (Ares) պատերազմի աստուծոյ հետ։ Ան եղաւ իր հօր Զեւսի գլխատողը։  

Հեստիա (Hestia), մեծ քոյրը՝ Զեւսի, կոյս աստուածուհին՝ օջախի կրակին (նաեւ՝ մեհեաններու կրակին)։ Քաղաքներու մեծամասնութիւնը ունէին իր անունով կոչուած հանրային կրակարաններ։ Հեստիա նաեւ հովանաւորն էր ընտանեկան միասնութեան։ 

Հեբէ (Hebe), դուստր Զեւսի ու Հերայի, աստուածուհի երիտասարդութեան։ Աստուածներուն նեկտար ու այլ հիւթեր հրամցնող բաժակակիրը։ Ամուսնացաւ Հերակլէսի (Heracles) հետ, ասոր ողիմպիական հոյլին միացումէն ետք։

Իլիթիա (Eileithyia), դուստր Զեւսի ու Հերայի, աստուածուհի ծննդաբերութեան։ Իր խանդոտ մօր Հերայի պահանջով, Իլիթիա ստիպուած, որոշ դժուարութիւններ յարուցած է Զեւսի սիրուհի Ալկմենէի (Alcmênê, Հերակլէսի մօր) եւ Լետոյի (Lêtô, Ապոլլոն ու Արտեմիս երկուորեակներու մօր) ծննդաբերութիւններուն ատեն։  

Հերակլէս (Heracles), որդի Զեւսի ու իր մահկանացու սիրուհի Ալկմենէի (Alcmênê)։ Իր ուժով յայտնի յոյն հերոսը, կ՚արժանանայ աստուածային մեծ պատիւին ու կ՚ընդունուի ողիմպիական հոյլին մէջ, որմէ ետք կ՚ամուսնանայ Հեբէի հետ։

Դիոնիսոս (Dionysos), որդի Զեւսի ու իր մահկանացու սիրուհի Սեմելէի (Semele), աստուած՝ գինիի եւ հոգեզմայլանքի [ծ-32] (Ecstasy)։ Խանդոտ Հերա կը հակառակի Սեմելէի, որ կը մահանայ։ Հետագային, Դիոնիսոս մահացած մօրը կ՚ազատէ ստորերկրեայ անդրաշխարհէն ու երկուքով կ՚ընդունիուին ողիմպիական հոյլին մէջ։

Հադէս (Hades), մեծ եղբայր՝ Զեւսի, աստուած՝ ստորերկրեայ մեռեալներու անդրաշխարհին։ Ան կը սիրահարուի Պերսեփոնէի, որուն հայրը (Զեւս) թէեւ համաձայն էր, բայց մայրը (Դեմետր) համաձայն չէր։ Հադէս կը բախցնէ իր սիրած Պերսեփոնէին, որ կը դառնայ իր կինը։ Հադէս, Պոսեյդոն եւ Զեւս, 3 եղբայրները, իրենց հօր Կռոնոսի (Cronus) գահընկեց ընելէ ետք տիեզերքը կը բաժնեն իրենց միջեւ ու Հադէսի բաժին կ՚իյնայ ստորերկրեայ մեռեալներու անդրաշխարհը, Պոսեյդոն կը տիրէ ջուրին ու ծովերուն, իսկ ցամաքը կը մնայ՝ Զեւսի։ Ստորերկրեայ անդրաշխարհը բաժնուած էր 2 շրջաններու. - ա) Էրեբոս (Érebos = յուն. ՝ խաւար), որ կը ղեկավարուէր Հերմէս աստուծոյ կողմէ, որ մեռեալները դէպի անդրաշխարհ կ՚ուղեկցէր, եւ բ) Տարտարոս (Tartarus), որ երկաթեայ պատերով շրջապատուած ամենախոր շրջանն էր, որ կը հսկուէր եռագլուխ ու օձապոչ շան Կերբերոսի (Cerberus) կողմէ։ Ախերոն (Acheron) ու Ստիքս (Styx = յուն. ՝ ատելի) գետերը անդրաշխարհը կը բաժնէին վերին աշխարհէն։ Լաստավար Քարոն (Cha-ron), մեռեալները գետի վրայով կը փոխադրէր անդրաշխարհ (ճանապարհածախսը կը դրուէր մեռեալի բերնին մէջ)։ Այստեղ բանտարկուած էին՝ տիտաններ Տանտալոսն (Tantalus) ու Սիսիփոսը (Sisyphos)։ [178]   

Պերսեփոնէ (Persephone), դուստր Զեւսի ու իր քրոջ ու սիրուհի Դեմետրի (Demeter), աստուածուհի՝ երկրի ու գիւղատնտեսութեան։ Ան ստորերկրեայ մեռեալներու անդրաշխարհի թագուհին է։ Կը բախցուի Հադէսի կողմէ, այնուհետեւ կը դառնայ անոր կինը։ Զեւսի օգնութեամբ, մայրը (Դեմետրի) կը գտնէ դստեր, որմէ ետք ան ստիպուած էր միայն տարւոյն մէկ մասը Հադէսին հետ անցնել՝ ստորերկրեայ աշխարհին մէջ։

Ուրեմն, ողիմպիական 12 գլխաւոր աստուածութիւնները կը կազմեն Զեւս ու Հերա, իրենց 2 քոյրերը, 1 եղբայրը, ինչպէս նաեւ իրենց 7 զաւակները։ Վերջին 6 աստուածութիւնները, հետագային, ընդունուած են ողիմպիական հոյլին մէջ։

Հռոմէական Հեթանոսութիւն

Հռոմէական սկզբնական առասպելաբանութիւնը եւ բազմաստուածեան հեթանոսութիւնը մեծապէս ազդուած է յունականէն։ Ժամանակի ընթացքին, հռոմէացիները, յունական հաւատալիքներ ընդունելով, ամբողջացուցին հեթանոսական իրենց աւանդոյթը։ Այս պատճառով, կարելի է աստուածներու 2 խումբեր կազմել՝ հռոմէական նախնական գլխաւոր աստուածները եւ հետագային ընդունուած աստուածները։

Հռոմէացիներու նախնական աւանդութեան մէջ շատ քիչ կրօնական ծիսակատարութիւններ ու տօներ կային, որոնք նուիրուած էին՝ պտղաբերութեան ու խղճի հանգստութեան։ Հետագային, հռոմէական հեթանոսութեան մէջ, նոր աստուածներուն հետ մուտք գործեցին նաեւ նոր ծէսեր ու տօներ։ Ժամանակի ընթացքին, այդ աստուածները ունեցան իրենց պաշտամունքի մեհեանները, որոնք ճարտարապետական կոթողներ էին։

Յունական աստուածներու գլխաւոր յատկանիշներէն մարդակերպութիւնը (Anthropomorphism) ընդունուեցաւ նաեւ հռոմէական հեթանոսութեան մէջ։ Իսկ կայսերական ժամանակաշրջանին, հռոմէական հեթանոսութիւնը կեդրոնացած էր կայսերական տան վրայ, այն աստիճան, որ կայսեր մահէն ետք, ան կ՚ընդունուէր աստուածներու շարքին մէջ։ Հռոմէական հեթանոսութեան մէջ մուտք գործած էին նաեւ օտար աստուածութիւններ, ինչպէս եգիպտական աստուածուհի Իսիս [179] (Isis) եւ հնդկական–պարսկական աստուած Միթրաս [180] (Mithras)։

Հետագային, Հռոմ ընդունեցաւ նաեւ նոր կրօնը, Քրիստոնէութիւնը, որ նախ (313 թուականին) կրօններու ազատութեան հրովարտակով, ամբողջ կայսրութեան մէջ արտօնուեցաւ կայսր Կոստանդիանոս Ա. ի (Costantine I., 272 – 337 թ. ) կողմէ։ Ապա, պետական կրօն դարձաւ կայսր Թէոդոսիոս Ա. ի (Theodosius I., 347 – 395 թ. ) կողմէ, 380 թուականին։ Քանի մը տարի ետք, 392 թուականին, նոյն կայսեր հրովարտակով, արգիլուեցաւ հռոմէական հեթանոսութիւնը։

Ստորեւ համապատասխան յունական ու հռոմէական աստուածութիւնները եւ իրենց առասպելական դերը. -

 

Յունական ու Հռոմէական աստուած-/ուհիներ

Յունական

Հռոմէական

Առասպելական դեր

Զեւս - Zeus

Եուպիտէր - Jupiter

աստուածահայր

Հերա - Hera

Եունօ - Juno

ընտանիքի, ամուսնութեան, մայրութեան  

Պոսեյդոն - Poseidon

Նեպտոն - Neptun

Աստուած՝ ջուրի ու ծովերու

Դեմետր - Demeter

Կերէս - Ceres

ածուհի՝ երկրի, սերմի, պտղաբերութեան

Ապոլլոն - Apollon

Ապոլլօ - Apollo

Աստուած՝ լոյսի, արեւի / բնութեան

Արտեմիս - Artemis

Դիանա - Diana

որսորդութեան, պտղաբերութեան / լուսնի

Աթենա - Athene

Միներվա - Minerva

իմաստութեան, հերոսներու, քաղաքներու

Հերմէս - Hermes

Մերկուրիոս - Mercurius

ճա մբորդ ներու, հովիւներու / սուրհանդակ

Ափրոդիտէ - Aphrodite

Վեներա - Venus

ածուհի՝ սիրոյ, գեղեցկութեան / կիրքի

Արէս - Ares

Մարս - Mars

աստուած պատերազմի

Հեփիստոս - Hephaistos

Վուլկանոս - Vulcanus

դարբիններու, արհեստաւորներու / կրակի

Հեստիա - Hestia

Վեստա - Vesta

ածուհի՝ օջախի ու մեհեաններու կրակի

Հեբէ - Hebe

Եուվենտա - Iuventas

բաժակակիր ածուհի երիտասարդութեան

Դիոնիսոս - Dionysos

Բաքոս - Bacchus

աստուած՝ գինիի ու հոգեզմայլանքի

Հադէս - Hades

Պլուտոն - Pluto

աստուած՝ մեռեալներու անդրաշխարհի

Կռոնոս - Cronus

Սատուռնոս - Saturn

աստուած, տիտաններու տիրակալ

Հռէա - Rhea

Օպս - Ops

աստուածներու մայր

Էրոս - Eros

Ամոր - Amor

աստուած՝ զգայական տռփական սիրոյ

Հիպնոս - Hypnos

Սոմնոս - Somnus

աստուած՝ քունի

 

Հայ հեթանոսութեան անցնելէ առաջ, տեսնենք թէ հայկական աստուածութիւններէն որո՞նք կը համապատասխանեն յունականին։

Ար – Արամազդ                        →                     Զեւս

Անահիտ                                              →                     Hera

Վահագն                                              →                     Արէս

Աստղիկ                                                           →                     Ափրոդիտէ

Միհր                                                                →                     Հեփիստոս

Տիր                                                                  →                     Հերմէս

Նանէ                                                   →                     Աթենա

Սպանդարամետ                      →                     Հադէս

Հայ Հեթանոսութիւն

Հայ Հեթանոսութիւնը հայոց կրօնն էր, մինչեւ Քրիստոնէութեան պետական կրօն հռչակումը, 301 թուականին։

«Հեթանոս» եզրոյթի ստուգաբանութիւնը նշեցինք արդէն (տե՛ս էջ 424), որ կու գայ յունարէն էթնոս (éthnos = ազգ) բառէն, որու սկիզբը աւելցած է «հ» սկզբնահնչիւնը։ Նոյնն է պարագան նաեւ գերմ. ՝ Heidentum եւ անգլ. ՝ Heathenry հոմանիշներուն։ Կ՚օգտագործուի նաեւ Paganism հոմանիշը։

Պատմական ակնարկ

Հայ Հեթանոսութեան, որպէս սկիզբ, կարելի է ընդունիլ մ. թ. ա. 3-րդ դարը, թէեւ հայկական այս կրօնին արմատները կ՚երթան մինչեւ վաղ ուրարտական ժամանակաշրջանը, երբ Խալդիականութիւն (Khaldi) նախնական կրօնը, պիտի անցնէր հեթանոսութեան։

Ուրարտական ժամանակաշրջանին, հայկական լեռնաշխարհի Վանի թագաւորութեան [181] մէջ, գլխաւոր կրօնը բազմաստուածեան Խալդիականութիւնն էր, իր աստուածային երրորդութեամբ՝ Խալդի, Թեյշեբա եւ Շիվինի. -

Խալդի [182] (Khaldi), գերագոյն ու ռազմի աստուած, հովանաւոր բազմաթիւ երեւոյթներու։ Իրեն նուիրուած էին բազմաթիւ մեհեաններ։ Խալդիի գլխաւոր տաճարը կը գտնուէր Վանայ եւ Ուրմիոյ լիճերու միջեւ, Մուսասիր (Musa-sir) քաղաքին մէջ։ Այս տաճարին մէջ, նաեւ տեղի կ՚ունենային ուրարտական թագաւորներու օծումն ու թագադրութիւնը։ Ան կը պատկերացուի, որպէս մարդակերպ, առիւծի վրայ կեցած։ Խալդիի կինը՝ գլխաւոր աստուածուհի Արուբանին (Arubani) է։

Թեյշեբա (Theisheba), քամիի ու անձրեւի աստուած։ Կը պատկերացուի, որպէս մարդակերպ, ցուլի վրայ կեցած։ Կինը՝ աստուածուհի Խուբան ( Huba) էր։

Շիվինի (Shivini), արեւի աստուած։ Կը պատկերացուի, որպէս ծնրադիր- մարդակերպ, գլխուն վրայ թեւաւոր արեւը։ Կինը՝ աստուածուհի Տուշպույան (Tushpuea) էր։

Հայկական լեռնաշխարհի Վանի թագաւորութեան մէջ, հակառակ անոր որ բազմաստուածութիւնը ընդունուած էր, սակայն, ամենապաշտելի աստուածը Խալդին էր, որ կը վայելէր միաստուածութեան (Monotheism) յատկանիշներ։ Իսկ բազմաթիւ մեհեանները, պաշտամունքի ու զոհաբերութեան սրբատեղիներ ըլլալով հանդերձ, անոնք եղած են նաեւ գիտութեան ու մշակոյթի կարեւոր կեդրոններ։

Հայկական լեռնաշխարհի մէջ, մ. թ. ա. 6-րդ դարուն (570 թ. ), ուրարտական Վանի թագաւորութեան անկումէն ետք, յայտնուած էին արիական Արմէնները, որոնք ժամանակի ընթացքին պիտի յաջողէին տէրութիւն ստեղծել, յանձինս Երուանդունիներու հարստութեան (Orontid Dynasty), որու հիմնադիր արքան էր Երուանդ Ա. Սակաւակեացը։ Անոնք, նախ որպէս սատրապներ կը կառավարեն շրջանը, Իրանի Աքամենեան կայսրութեան մէջ, այնուհետեւ, մ. թ. ա. 331 թուականին, սատրապ Երուանդ Գ. (Orontes III., մահ՝ մ. թ. ա. 260) կը հիմնէ հայկական թագաւորութիւնը, Արմաւիր մայրաքաղաքով։

Երուանդունիներու հայկական թագաւորութիւնը պիտի զարգանար ու շարունակուէր աւելի քան մէկ դար, մինչեւ մ. թ. ա. 201 թուականը։ Հայկական այս թագաւորութեան շրջանի 4-րդ ու 3-րդ դարերուն, տեղի կ՚ունենային կրօնական հիմնական փոփոխութիւններ եւ Խալդիականութիւնը աստիճանաբար կը փոխարինուէր հայ հեթանոսութեամբ։

Կարճ ժամանակ ետք, մ. թ. ա. 190 թուականին, կը հիմնուէր Արտաշէսեան հարստութիւնը (Artaxiad Dynasty), Արտաշէս Ա. թագաւորի կողմէ (Artaxias I., մահ՝ մ. թ. ա. 160), Արտաշատ մայրաքաղաքով։ Արտաշէսեաններու ամենահզօր շրջանը Մեծն Տիգրան Բ. (Tigranes II., մ. թ. ա. 140 – 55) թագաւոի կայսրութեան բարգաւաճ շրջանն էր։ Նոր մայրաքաղաքը Տիգրանակերտն էր։ Արտաշէսեան հարստութիւնը պիտի շարունակուէր մինչեւ 1 թուական։  

Արտաշէսեան հարստութեան ժամանակաշրջանին, հայ հեթանոսութիւնը աւելի կազմակերպուեցաւ ու հաստատուեցաւ։ Ամբողջացաւ աստուածներու հոյլը, մասամբ փոխ առնելով յունական ու հռոմէական դիցաբանութիւններէն։ Հարեւան Իրանի ազդեցութեան տակ, հայոց գերագոյն աստուածը կոչուեցաւ Արամազդ (Aramazd), որ Իրանի մազդէական [183] կամ զրադաշտական կրօնի մէջ Ահուրա-Մազդային (Ahura-Mazda) կը համապատասխանէր։ Բայց ասիկա երբեք պատճառ չեղաւ, որ հայերը մազդէական կամ զրադաշտական կրօնին հետեւէին։ Հայկական Արամազդը, կորսնցնելով Ահուրա-Մազդայի իրանական յատկանիշներն ու նկարագիրը, աւելի մօտեցաւ յունական Զեւսին (Zeus)։ Այս շրջանին, բազմաթիւ նոր մեհեաններ կառուցուեցան ու գրուեցան դիւցազնավէպեր։

Արտաշէսեան հարստութեան անկումէն ետք, ամբողջ կէս դար, Հայաստան թէեւ որոշ չափով ինքնավար էր, բայց ան գլխաւորաբար հռոմէական տիրապետութեան տակ մնաց։ Հայերը ընդհանրապէս դժգոհ մնացին օտար թագաւորներէն ու վերջաւորութեան անոնք դիմեցին հարեւան Իրանի Արշակունի պարթեւներուն [184], որոնց օգնութեամբ Հայաստանի գահին վրայ կու գայ հաստատուիլ Իրանի Արշակունի Վաղարշ Ա. թագաւորի ( Vologases I., 25 – 78  թ. ) փոքր եղբայրը, Տրդատ Ա. թագաւորը (Tiridates I., 28 – 88 թ. ), որ պիտի դառնար Արշակունեաց հարստութեան (Arsacid Dynasty) հիմնադիրը։ Այդ շրջանին, մայրաքաղաքներ եղած են. - Արտաշատ, Վաղարշապատ եւ Դուին։ Հայաստանի համար դժուար ժամանակաշրջան մը, երբ կը փորձուէր երկու հզօր տէրութիւններու, Հռոմի եւ Իրանի միջեւ սեփական իշխանութիւնը պահել։ Հայ Արշակունեաց հարստութիւնը վերջ կը գտնէր 428 թուականին։

Արշակունեաց հարստութեան ժամանակաշրջանին, հայ հեթանոսութիւնը շարունակուեցաւ։ Կառուցուեցան մեհեաններ, որոնցմէ դեռ կանգուն մը մնայ Գառնիի հեթանոսական տաճարը (առաջին դարու երկրորդ կէսէն), որ Միհր աստուծոյ նուիրուած է։ Հայոց գլխաւոր հեթանոսական սրբավայրերը եղած են Տարօնի շրջանին մէջ, ինչպէս Աշտիշատի տաճարը, որ նուիրուած էր Անահիտ աստուածուհիին։ Անտառներու մէջ կառուցուած տաճարները շրջապատուած էին գեղեցիկ բնութեամբ եւ պարտէզներով։

Երկրին մէջ քրմապետը եւ իր բազմաթիւ քուրմերը շատ մեծ ազդեղութիւն ունէին։ Մեհեաններու մէջ կեդրոնացած էին դպրոցներն ու կրթութիւնը, լեզուն ու գրականութիւնը։ Հեթանոսական տաճարները տէր էին մեծ հարստութեան ու լայնատարած հողերու։ Հակառակ պետութեան մէջ ունեցած հզօրութեան, քրմապետն ու քուրմերը հաւատարիմ կը մնային թագաւորութեան եւ յաճախ կ՚օժանդակէին երկրի կայունացման։

Հայ մեծ գրող Րաֆֆի (Յակոբ Մելիք Յակոբեան, 1835 – 1888 թ. ), «Սամուէլ» պատմական վէպին մէջ կը նկարագրէ հեթանոսական ամանորին (Օգոստոս 24) նուիրուած հանդիսաւոր տօնակատարութիւն մը, օրուան թագաւորին ու քրմապետին ներկայութեան։ Հոն, տեղի կ՚ունենային հանճարի ու քաջութեան զանազան մրցումներ ու մարտական տարբեր խաղեր։ Հոն, բանաստեղծը իր քերթուածը կ՚արտասանէր, երաժիշտը իր երգը կը նուագէր, ըմբիշը իր ուժը կը ցուցադրէր, եւայլն…։

Արշակունեաց հարստութեան ժամանակաշրջանին, Տրդատ Գ. թագաւորի ( Tiridates III, 250 – 330 թ. ) իշխանութեան ատեն, Հայաստան Քրիստոնէութիւնը պիտի ընդունէր, որպէս պետական կրօն (301 թուականին) եւ թագաւորն ու արքունի անդամները կը մկրտուէին ծագումով պարթեւ Գրիգորին [185] կողմէ, որ պիտի դառնար Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ առաջին կաթողիկոսը, Գրիգոր Լուսաւորիչ անունով, հետագային՝ սրբացուած։

Քրիստոնէութիւնը, Հայաստանի մէջ սկսած է տարածուիլ առաջին դարէն, երբ Թադէոս ու Բարթողիմէոս առաքեալները Հայաստան կու գան, նոր կրօնը քարոզելու համար եւ Հայաստանի մէջ ալ կը նահատակուին։ Անոնց գործը կը շարունակուի նոր քարոզիչներու կողմէ, որոնք ընդհանրապէս կու գային անտիոքէն ու Եդեսիայէն։ Անոնք բաւական ուժեղ դիմադրութեան հանդիպեցան թէ՛ հայկական պետութեան եւ թէ ժողովուրդին կողմէ։

301 թուականէն ետք, Հայաստան կը դառնար առաջին երկիրը, որ ընդունած էր Քրիստոնէութիւնը եւ պետական կրօն դարձուցած։ Այս քրիստոնէացումը, սակայն, տեղի կ՚ունենար զանազան դժուար պայմաններու մէջ եւ արիւնալի դրուագներով։ Հայաստանի բնակչութիւնը սերտօրէն կապուած էր իր աւանդական հաւատալիքներուն, բազմաստուածեան հեթանոսութեան։ Մանաւանդ Տարօնի շրջանին մէջ, ուր կը գտնուէր հեթանոսական գլխաւոր սրբատեղին ու բազմաթիւ այլ մեհեաններ, դիմադրութիւնը մեծ եղաւ։ Քրմապետ Արձանը եւ իր որդին, բազմաթիւ քուրմերու հետ գլխաւորեցին յուսահատ դիմադրութիւնը եւ անհաւասար կռիւները ու բնաջնջուեցան։ Քանդուեցան հեթանոսական մեհեանները, ու անոնց աւերակներուն վրայ, Գրիգոր Լուսաւորիչ բարձրացուց առաջին եկեղեցիները։

Աւելի քան մէկ դար, հայ հեթանոսները հալածուեցան, որոնցմէ շատեր կը դիմէին արտագաղթի կամ ստիպուած՝ կ՚ընդունէին Քրիստոնէութիւնը։ Այստեղ պէտք է նշել նաեւ, որ Քրիստոնէութիւնը, Հայաստանի մէջ որոշ ճկունութիւն ունեցաւ եւ հեթանոսական որոշ ծիսակատարութիւններ ու սովորութիւններ իւրացուց, անոնց տալով քրիստոնէական մեկնաբանութիւն։ Հեթանոսական մեհեաններու ամբողջ հարստութիւնը, հողային տարածքներն ու կալուածները անցան Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ, որ այնուհետեւ մեծ դեր պիտի խաղար Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի հետագայ պատմութեան համար, որ դուրս կը մնայ այս յօդուածի սահմաններէն։

Հեթանոսական

Հայաստանի քրիստոնէացումով, ո՛չ միայն քանդուեցան հեթանոսական, ճարտարապետական կոթողներ նկատուող մեհեանները, այլեւ մեծ մասամբ կորսուեցան հեթանոս Հայաստանի պատմական ու կրօնական վաւերագրերը, դիւցազնավէպերը, բազմաթիւ մեհեաններուն առնչուած կարեւոր հետքերն ու մանրամասնութիւնները։ Այս բոլորը, վստահաբար կը ներկայացնէին երկրին համար պատմական անհուն շահեկանութիւն եւ անոնց անհետացումը եղաւ անդարմանելի կորուստ մը։

Քրիստոնէութենէն յետոյ, հայ հեթանոսութեան մանրամասնութիւնները կը մնան անյայտ։

Հայ հեթանոսութիւնը վերածնունդ կ՚ապրի 19-րդ դարուն, երբ հայ մտաւորականութիւնը (ինչպէս Դանիէլ Վարուժան [186] եւ այլ յայտնի գրողներ) կը վերարժեւորէ հայոց նախաքրիստոնէական հին հաւատքը։ Անոնք, 1914 թ ուականին կը խմբուին «Մեհեան» գրական ամսաթերթի շուրջ, որու 5 հիմնադիր անդամներն էին՝ Դանիէլ Վարուժան, Կոստան Զարեան, Յակոբ Օշական, Գեղամ Բարսեղեան եւ Ահարոն Տատուրեան։

Հայ հեթանոսութեան վերածնունդը առնչուած է նաեւ 20-րդ դարու յայտնի զօրավար Գարեգին Նժդեհին [187] ։ Ան հիմնադիրը եղած է «Ցեղակրօն» ազգային գաղափարախօսութեան, որու գլխաւոր նպատակը հայ ժողովուրդի միաւորումն է պատմական Հայաստանի տարածքին վրայ։ Ցեղակրօնութեան մէջ մեծ կարեւորութիւն կը տրուի հայու ինքնութեան ճանաչման, որ կը պարփակէ ցեղային բոլոր որակական ու բարոյական արժէքները, ցեղասիրութիւնն ու հայրենասիրութիւնը եւ ամբողջ հայոց պատմութիւնը սկիզբէն մինչեւ մեր օրերը։ Ցեղակրօնութեան մէջ իրենց իւրայատուկ տեղը ունին նաեւ Վահագն աստուած ու Հայկ նահապետ, որոնք կը մարմնաւորեն ռազմական քաջութիւնն ու յաղթանակը։

Ցեղակրօն բարդ բառը կազմուած է «ցեղ» եւ «կրօն» երկու արմատներէն, իսկ «կրօնը» յառաջացած է կիր (կրել) արմատէն եւ օն մասնիկէն։ Այլ խօսքով, մարդ իր մէջ կը կրէ օրէնքի հաւատը։

Անկախ Հայաստանի կարճատեւ (1918-1920) շրջանէն ետք, սովետական վարչակարգի հաստատման ժամանակաշրջանին, կը տիրէին նիւթապաշտ գաղափարախօսութիւնը (Materialism) եւ Անաստուածութիւնը [ծ-07] (Atheism)։

Սովետական Միութեան փլուզումէն ետք, 1991 թուականին, Հայաստան վերանկախացաւ, առիթ տալով կրօնքի ազատութեան։ Վերստին յայտնուեցաւ Հայ Հեթանոսութիւնը, կատարուեցան կազմակերպչական աշխատանքներ, ստեղծուեցաւ քուրմերու խորհուրդ, Գառնի հեթանոսական տաճարը դարձաւ նոր կեդրոն մը, ուր աւանդական հին տօները նոր կեանք կը ստանային։

Հայաստանի առաջին հայ հեթանոսական կազմակերպութիւնը կոչուեցաւ «Հայ Արորդիներու ուխտ», որ որպէս հոգեւոր կազմակերպութիւն պաշտօնապէս  գրանցուած է Հայկական պետութեան կողմէ։ Կազմակերպութեան հիմնադիրը կը նկատուի Սլակ Կակոսեան [188] ։

Որպէս այլախոհ, Կակոսեան նախ կ՚աքսորուի Սիբիր (Siberia) ապա ան կը վտարուի Սովետական Միութենէն։ ԱՄՆու մէջ, ան կը ծանօթանայ ու կ՚ուսումնասիրէ Գարեգին Նժդեհի գործերը եւ կ՚ընդունի Ցեղակրօնութիւնը։ Շրջան մը ետք, 1988-ին, Հայաստան կը վերադառնայ ու 2 տարի ետք ան կը հիմնէ «Հայ Արորդիներու ուխտ» կազմակերպութիւնը եւ կը դառնայ հայ հեթանոսներու առաջին քրմապետը։ Գրած է կարգ մը աշխատութիւններ, որոնցմէ յիշարժան է «Ուխտագիրք»ը, որ կը նկատուի Հայ Արորդիներու սուրբ գիրքը։ Այդ գրքին մէջ Գարեգին Նժդեհ կը համարուի Վահագն աստուծոյ վերակենդանացումը՝ երկրի վրայ։

«Ուխտագիրք»ը բաղկացած է 7 գիրքերէ (463 էջ)։ Որպէս նախաբան ունի ուղերձ մը, իսկ որպէս վերջաբան՝ Արտի օրէնքը (կամ Արիներու կենսակերպը). -

Աստուածաշունչ (Հայոց լեզուի խորհրդարան),

Ծագումնարան (Արարատեան դիցաբանութիւն),

Աւետարան (Գիրք կտակարանի),

Ձօնարան (Գիրք տաղերու),

Վեհարան (Գիրք վսեմութեան),

Պատգամարան (Գիրք պատուիրաններու),

Հիմներգարան (Գիրք օրհներգներու)։

 

Աստուածներ

Ինչպէս նշուեցաւ, Հայաստանի քրիստոնէացումով, քանդուեցան գրեթէ բոլոր Հայ հեթանոսութեան առնչուած մեհեաններն ու կոթողները ու կորսուեցան կրօնական վաւերագրերը։ Այդուհանդերձ, որոշ տեղեկութիւններ [189] կը մնան պահուած, մանաւանդ հայ հեթանոս աստուածներու եւ աստուածուհիներու մասին, զորս կը նշեմ ամփոփ ձեւով. -

Ար – Արամազդ ( Aramazd) ,

Հայ հեթանոսութեան գերագոյն աստուածը կը կոչուի Ար [190], որ հետագային, իրանական ազդեցութեան տակ դարձած էր Արամազդ, հետեւելով Իրանի    մազդէականութեան (Զրադաշտականութեան = Zoroastrianism) գերագոյն աստուծոյ Ահուրա-Մազդայի (Ahura-Mazda)։ Հայկական Արամազդը, սակայն կորսնցնելով Ահուրա-Մազդայի իրանական յատկանիշներն ու նկարագիրը, աւելի մօտեցաւ յունական Զեւս (Zeus) գերագոյն աստուծոյ։

Արամազդ կը նկատուի հայ հեթանոսութեան աստուածահայր, որ արարիչն է երկնքի ու երկրի։ Ստեղծագործարարիչ աստուած մը ըլլալու յատկանիշով, ան կը տարբերի յունական եւ հռոմէական դիցաբանութեանց մէջի գերագոյն աստուածներէն (Զեւս եւ Եուպիտէր), որոնք արարիչ չէին։

Արամազդի նուիրուած գլխաւոր մեհեանը կառուցուած էր Անի-Կամախի (Երզնկայէն հարաւարեւելք, այսօր՝ թրքական Քեմահի շրջան) մէջ, ուր եւ հաստատուած էր մեհենական դպրութեան կեդրոն մը։ Մեր թուարկութեան առաջին դարերուն, եղած է Հայ Արշակունի արքայատոհմի գերեզմանոցը։ Հայաստանի քրիստոնէացումէն ետք, Արամազդի մեհեանը քանդուած է եւ շրջակայ կալուածները յանձնուած են Հայ Եկեղեցւոյ։

Սկիզբէն կար Ար ստեղծագործ ու արարիչ աստուածը, որ կը կազմէ ամբողջ տիեզերքի սկզբունքը։ Ան եղած է բարութիւն, արիութիւն, լիութիւն պարգեւող աստուածահայրը։

Հայ հեթանոսութեան դիցարանին մէջ Ար կամ Արամազդ կը գրաւէ միւս աստուածներէն անհամեմատ բարձր տեղ։

Արամազդ ու Վահագն աստուածները եւ Անահիտ աստուածուհին կը կազմեն հայ հեթանոսութեան աստուածային երրորդութիւնը։

Անահիտ ( Anahit)

Հայ հեթանոսութեան մէջ ընդհանրապէս Հայաստանի պաշտպան, նաեւ պտղաբերութեան ու ծննդաբերութեան աստուածուհի Անահիտ, դուստրն է Արամազդի (ծնած է առանց մօր)։ Ան կը համապատասխանէ յունական Արտեմիս (Artemis), հռոմէական Դիանա (Diana) եւ պարսկական Անահիտա (Anahita) աստուածուհիներուն։

Հայաստանի քրիստոնէացումէն (301 թ. ) ետք, Անահիտի պաշտամունքը փոխարինուած է Յիսուսի մօր, Մարիամ Աստուածածնի պաշտամունքով։ Ինչպէս ժամանակին կը ներկայացուէր Անահիտը, փոքր երեխայի հետ, նոյն ձեւով Հայ Եկեղեցւոյ գրեթէ բոլոր մայր խորաններուն վրայ պատկերուած կը տեսնենք Մարիամ Աստուածածինն ու Յիսուս մանուկը։

Անահիտ աստուածուհիի գլխաւոր մեհեանը կառուցուած էր Երիզա (հետագային՝ Երզնկա, Մեծ Հայք) աւանին մէջ եւ գաւառը կը կոչուէր «Եկեղեաց» կամ «Անահիտական»։ Երիզայի գլխաւոր մեհեանին մէջ դրուած էր Անահիտի ոսկեայ արձանը [191] ։ Անահիտի նուիրուած բազմաթիւ այլ մեհեաններ եւս կային Արմաւիրի, Արտաշատի, Աշտիշատի, Բագարատի եւ այլ շրջաններու մէջ։

Նաւասարդի [192] սկիզբը կը նշուէր նաեւ Անահիտի գլխաւոր տօնը, որ կապ ունէր բերքի արգասաւորութեան հետ։

Անահիտ կը համարուէր բարերարուհի՝ ամբողջ մարդկութեան, ինչպէս եւ խոհեմութեան, պարկեշտութեան ու զգաստութեան մայր, սնուցանող, խնամող ու ապրեցնող մայր եւ կը կոչուէր «Մեծ Աստուածամայր» (լատ. ՝ magna mater deorum)։

Վահագն (Vahagn)                               

Հայ հեթանոսութեան մէջ, վիշապաքաղ Վահագն աստուածն էր ռազմական քաջութեան ու յաղթանակի։ Ան նաեւ կրակի աստուածն էր եւ կը խորհրդանշուէր արեւով։ Վահագն կը համապատասխանէ յունական Արէս (Ares) եւ հռոմէական Մարս (Mars) աստուածներուն։

Վահագնը հայոց ամենասիրուած աստուածներէն էր։ Իրեն հետ կապուած բազմաթիւ առասպելական աւանդութիւններ կան։ Առաջին օրինակը անոր փառահեղ ծնունդն է [193], ամբողջ տիեզերքի բուռն երկունքի ժամանակ, երբ այրող եղէգնի բոցէն դուրս կը վազէ պատանի Վահագն, որ ունէր հրեղէն մազեր, բոցավառ մօրուք եւ արեգակնափայլ աչքեր։

Վահագն ստացած է վիշապաքաղ առասպելական մակդիրը, որովհետեւ ան պայքարած է՝ խաւարը ու բոլոր չար ուժերը մարմնաւորող վիշապներուն դէմ ու յաղթած։ Վահագնին կ՚առնչուի նաեւ այլ աւանդութիւն մը, որ կը կոչուի «Յարդգողի ճանապարհը»։ Կը պատմուի, որ Վահագն յարդ կը գողնայ Ասորեստանէն ու իր Հայաստան վերադարձի ճամբուն վրայ երկնքին վրայ հետքեր կը յայտնուին։ Հայաստանի բարձր լեռները նկատի առնուած են, որպէս Վահագնի երկրային սրբազան կայաններ։

Վահագնի սիրուհին ու հարսնցուն եղած է սիրոյ ու գեղեցկութեան Աստղիկ աստուածուհին։ Հայկական հին աւանդութեան մը համաձայն, Աստղիկի ու Վահագնի ամուսնութեան ատեն, աստուածահայր Արամազդ, աւանդութեան համաձայն Աստղիկի ուսերուն կը դնէ լաւաշ [194] հացը, որ սակայն, գետին կ՚իյնայ։ Արամազդ շատ կը զայրանայ ու կը հրամայէ, որ նման պարագային հարկ է ամուսնութիւնը չեղեալ նկատել։ Այս ձեւով, Աստղիկ ու Վահագն կը մնան յաւերժ սիրահարներ։

Վահագնի գլխաւոր մեհեանը կը գտնուէր Տարօն գաւառի Աշտիշատ աւանին մէջ։ Անոր կողքին կային՝ Անահիտ ու Աստղիկ աստուածուհիներու նուիրուած 2 մեհեանները։ Վահագնի սիրուհի Աստղիկի մեհեանը կոչուած է «Վահագնի սենեակ»։

Հայաստանի քրիստոնէացումէն (301 թ. ) ետք, Վահագնի մեհեանը կը կործանուի ու հոն կը կառուցուի Սբ. Կարապետ վանքը։ Հայաստանի տարբեր շրջաններուն մէջ եւս եղած են Վահագն աստուծոյ նուիրուած զանազան մեհեաններ։  

Աստղիկ (Astghik)        

Հայ հեթանոսութեան մէջ, ջուրի, սիրոյ ու գեղեցկութեան աստուածուհին էր Աստղիկ, ինչպէս նաեւ սիրուհին ու հարսնցուն՝ Վահագն աստուծոյ։ Ան կը համապատասխանէ յունական Ափրոդիտէ (Aphrodite ) եւ հռոմէական Վեներա (Venus) աստուածուհիներուն։

Հայերու համար շատ սիրելի աստուածուհիին հետ կապուած բազմաթիւ առասպելական աւանդութիւններ կան։ Կը պատմուի, որ աստուածուհին գիշերները Արածանի գետի մէջ կը լողար։ Երիտասարդներ կը հաւաքուէին, որպէսզի տեսնէին Աստղիկին ու հիանային անոր գեղեցկութեամբ, բայց Աստղիկ այդ շրջանը մշուշով կը պատէր, որ հետաքրքիր երիտասարդներ զինք չտեսնեն։ Այդ մշուշէն յառաջացած կրնայ ըլլալ «Մուշ» անունը։

Այլ աւանդութեան մը համաձայն, Աստղիկ եղած է Նոյ նահապետի դուստրը, եւ ունեցած 3 եղբայրներ՝ Զրվան, Տիտան եւ Յաբեթոսթէ, որոնք կը համապատասխանեն աստուածաշնչեան՝ Սեմ, Քամ եւ Յաբեթ եղբայրներուն։

Աստղիկի գլխաւոր մեհեանը կը գտնուէր Տարօն գաւառի Աշտիշատ աւանին մէջ, Վահագնի նուիրուած գլխաւոր մեհեանի ճիշդ կողքին։ Աստղիկի մեհեանը կը կոչուէր նաեւ «Վահագնի սենեակ», ուր երկու սիրահարները կը հանդիպէին։ Հայաստանի քրիստոնէացումէն (301 թ. ) ետք, Աստղիկի մեհեանը եւս կը կործանուի։ Աստղիկի նուիրուած այլ մեհեաններ կային Հայաստանի տարբեր շրջաններուն մէջ։

Աստղիկի տօնը տեղ կ՚ունենար ամռան ընթացքին, կը կոչուէր Վարդավառ եւ մեծ շուքով կը նշուէր ամբողջ Հայաստանի մէջ, երբ իրարու վրայ ջուր կը սրսկէին ու իրարու վարդեր կը նուիրէին։ Հայաստանի քրիստոնէացումէն (301 թ. ) ետք, Հայ Եկեղեցին պահպանեց Վարդավառի տօնը ու վերածեց՝ Քրիստոսի այլակերպութեան [195] տօնին։

Միհր (Mihr)                               

Հայ հեթանոսութեան մէջ, երկնային լոյսի ու արեւի աստուածն էր լուսաճաճանչ Միհրը, որ Արամազդի որդին էր, Անահիտի ու Նանէի եղբայրը։

Ան կը համապատասխանէ յունական Հեփիստոս (Hephaistos ), հռոմէական Վուլկանոս (Vulcanus) եւ իրանական Միթրաս (Mithras) աստուածներուն։

Միհրի գլխաւոր մեհեանը կը գտնուէր Դերջան գաւառի Բագառիճ աւանին մէջ։ Միհրի նուիրուած այլ մեհեաններ կային Հայաստանի տարբեր շրջաններուն մէջ, որոնցմէ կանգուն կը մնայ Գառնի հեթանոսական մեհեանը։ Հեթանոսական տաճար նշանակող հայերէն «մեհեան» եզրոյթը, հայկական տոմարի 7-րդ ամիսը, «մեհեկան»՝ (որ կը համապատասխանէ Փետրուար ամիսին), ինչպէս նաեւ հայկական կարգ մը արական անուններ (Միհրան, Մհեր, եւայլն…) յառաջացած են Միհր աստուծոյ անունէն։

Հայկական լեռնաշխարհի Նեմրութ լեռան վրայ կը գտնուի Անտիոքոս Ա. թագաւորի (Antiochos I., մ. թ. ա. 69 – 36)  դամբարանը, որու մօտ կառուցուած արձանախումբին մէջ կը գտնուի նաեւ Միհրը՝ նստած Արամազդ աստուծոյ ձախ կողքին։

Միհր աստուծոյ անունը, պահպանուած է «Սասնայ Ծռեր» աւանդական հերոսապատումին մէջ, նախ որպէս Մեծ Մհեր (Սանասարի որդին), որ նաեւ կոչուեցաւ Առիւծ Մհեր, ապա վերջինիս թոռը, Փոքր Մհեր (Սասունցի Դաւիթի որդին), որ իր հօր անէծքով կը դառնայ անմահ ու անժառանգ եւ փակուած կը մնայ Վանի մօտ, Աքռաւաքար ժայռին մէջ, որ կը կոչուի նաեւ «Մհերի դուռ»։

Տիր (Tir)                                                          

Հայ հեթանոսութեան մէջ, Տիր կը ներկայանայ, որպէս՝ դպրութեան, պերճախօսութեան, գիտութիւններու ու արուեստներու աստուածը։ Ան նաեւ Ար կամ Արամազդ աստուածահօր ատենադպիրն ու սուրհանդակն էր։ Ան նաեւ մահացողները կ՚ուղեկցէր դէպի անդրաշխարհ։ Տիր կը համապատասխանէ յունական Հերմէս (Hermes ) եւ հռոմէական Մերկուրիոս (Mercurius) աստուածներուն։

Տիր աստուծոյ գլխաւոր մեհեանը կը գտնուէր հին Արտաշատի մօտիկ, որ թէ՛ Տիրի աշխատասենեակն էր եւ թէ գիտութիւններու ուսուցման մեհեան։ Այստեղ հոգեւոր դպրանոց էր եւ կը պատրաստուէին հայ հեթանոսութեան քուրմերը։ Քրմական գիտութիւններուն մաս կը կ՚ազմէին գուշակութիւնը եւ երազներու մեկնութիւնը։ Տիր նաեւ երազագէտ ու երազահան աստուած էր, որու հետեւութեամբ քուրմերը հաւատացեալներու երազներուն առնչուած գուշակութիւններ կ՚ընէին։

Տիրի նուիրուած այլ մեհեաններ կային Հայաստանի տարբեր շրջաններուն մէջ, որոնցմէ յիշարժան են ներկայ Զուարթնոցի, Գեղարդի, Հաղպատի ու Տաթեւի քրիստոնէական եկեղեցիներուն տեղ գոյութիւն ունեցած նախկին մեհեանները։

Տիր աստուծոյ գլխաւոր տօնը կը կոչուի «տիրական»։ Հայկական տոմարի 4-րդ ամիսը, «տրէ» (որ կը համապատասխանէ Նոյեմբեր ամիսին), ինչպէս նաեւ հայկական կարգ մը արական անուններ (Տիրան, Տրդատ, եւայլն…) յառաջացած են Տիր աստուծոյ անունէն։

Նանէ (Nane)                           

Հայ հեթանոսութեան մէջ, Նանէ կը ներկայանայ, որպէս՝ իմաստու թեան աստուածուհի։ Ան դուստրն էր Արամազդ աստուածահօր եւ քոյրը՝ Միհրի ու Անահիտի։ Նանէ կը համապատասխանէ յունական Աթենա (Athene ) եւ հռոմէական Միներվա (Minerva) աստուածուհիներուն։

Նանէ աստուածուհիի պաշտամունքը սերտօրէն առնչուած է Անահիտի պաշտամունքին հետ։ Նանէի գլխաւոր մեհեանը կը գտնուի Անահիտի մեհեանի մօտիկ, Եկեղեաց գաւառի Թիլ աւանին մէջ։ Հայաստանի քրիստոնէացումէն (301 թ. ) ետք, Նանէի մեհեանը եւս կը կործանուի։

Նանէ եղած է նաեւ ընտանիքի պահապան աստուածուհին։ Նանէ սիրուած է հայ ժողովուրդի կողմէ եւ իր անունով կը կոչուի ընտանիքի մեծ մայրը (տատիկը), փաղաքշական ձեւով՝ նան, նանի, նանէ կամ նենէ։

Սպանդարամետ ( Spandaramet )

Հայ հեթանոսութեան մէջ, Սպանդարամետ կամ Սանդարամետ եղած է ստորերկրեայ մեռեալներու անդրաշխարհի աստուածը։ Սպանդարամետ անունը ծագում առած է իրանական երկրի աստուածութիւնը ներկայացնող Սպենտա-Արմայիտ դիցուհիի անունէն։ Այս իմաստով, ան նաեւ կը համապատասխանէ յունական Հադէս (Hades ) եւ հռոմէական Պլուտոն (Pluto) աստուածներուն։   

Սկզբնական ժամանակաշրջանին, Սպանդարամետ եղած է նաեւ գինիի ու այգիներու հովանաւոր աստուածը։ Այս իմաստով, կը համապատասխանէ յունական Դիոնիսոս (Dionysos ) եւ հռոմէական Բաքոս (Bacchus) աստուածներուն։

Հետագային, ան դարձած է՝ ստորերկրեայ մեռեալներու անդրաշխարհի աստուածը։

Հերոսներ ( Heroes ). -

Հայ հեթանոսութեան մէջ, վերոյիշեալ 8 գլխաւոր աստուածութիւններէն զատ, կան նաեւ հերոսներ կամ դիւցազններ, որոնք առասպելական կամ աստուածային ծագում ունէին։ Անոնք ընդհանրապէս հսկայ, հզօր, արի ու կորովի հերոսներ էին։

Ինչպէս յունական ու հռոմէական առասպելաբանութեան մէջ բազմաթիւ հերոսներ կային, նոյնպէս հայկական առասպելաբանութեան մէջ կան հերոսներ, զորս առանց յաւելեալ մանրամասնութիւններու պիտի նշուին. -

 

Հայկ նահապետ (Hayk),

որ ըստ աւանդութեան Նոյ նահապետի 3-րդ որդի, Յաբեթի սերունդէն է, հանդիսանալով Նոյի 5-րդ սերունդը, որդի Թորգոմի։ Ան ապստամբեցաւ   Ասորեստանի թագաւոր Բէլի (Belos) դէմ, պատերազմեցաւ ու յաղթեց անոր, որով հաստատուեցան՝ հայ ազգի անունը, հայոց երկիր Հայքը եւ առաջին հայկական իշխանութիւնը՝ Հայկազունիներու հարստութիւնը (մ. թ. ա. 2492 թ. )։

Հայկ նահապետի որդիները (մ. թ. ա. 21-րդ դար) …

Որդիներէն կը յիշուին. - Արամանեակ, Խոռ, Մանաւազ եւ Ապահ, որոնք 4 տոհմերու նախահայրերը կը նկատուին։

Արամ նահապետ (Aram, մ. թ. ա. 19-րդ – 18-րդ դար)

Հայկի սերունդէն, Գեղամի թոռը, Հարմայի որդին եւ Արա գեղեցիկի հայրը։ Հիմնադիրն էր Հայքի թագաւորութեան (մ. թ. ա. 1827 թուականին)։

Արա գեղեցիկ (Ara, the handsome, մ. թ. ա. 18-րդ դար)

Արամի որդին եւ Կարդոսի հայրը։ Ան հայ հեթանոսութեան մէջ սիրուած ու պաշտուած էր, որպէս մեռնող եւ յառնող աստուած։ Արա-Շամիրամ առասպելական աւանդութեան մէջ, Ասորեստանի թագուհին կը սիրահարի Արա գեղեցիկին, որմէ սակայն մերժում կը ստանայ։ Շամիրամ պատերազմ կը յայտարարէ, որու ընթացքին Արա կը մահանայ։

Արա Բ. Կարդոս (Ara II Kardos, մ. թ. ա. 18-րդ դար)

Որդի Արա գեղեցիկի, հայր՝ Անուշաւան Սօսանուէրի։

Անուշաւան Սօսանուէր (Anushavan, մ. թ. ա. 17-րդ դար)

Արա գեղեցիկի թոռը, Արա Բ. Կարդոսի որդին, Պարէտի հայրը։ Ան կը կոչուի «Սօսանուէր», որովհետեւ մանկութեան ատեն նուիրուած էր՝ մայրաքաղաք Արմաւիրի Սօսեաց անտառին։

Տորք Անգեղ ( Tork Angegh )

Հայկ նահապետի ծոռը, որ հսկայ, հուժկու ու բարձրահասակ հերոս մըն էր։ Իր խիստ տգեղութեան ու վախազդեցիկ տեսքին պատճառով ան կը կոչուի «անգեղ»։ Աստղիկ աստուածուհիի միջնորդութեամբ Տորգ Անգեղ վերջապէս կը գտնէ իր կողակիցը, չքնաղ Հայկանուշը։

 

 

 

 

 

ծ-31

Հերմէս (Hermes)

Հերմէսականութիւն (Hermetism)

 

 

Հերմէս

Հերմէս (յուն. ՝ Hermês ) կը նկատուի յունական դիցաբանութեան ողիմպիական 12 գլխաւոր աստուածներէն մէկը, որդին աստուածահայր Զեւսի ( Zeus ) եւ Մայայի (Maia), որ 7 յաւերժահարսերէն մէկն էր, տիտան Ատլասի ( Atlas) դուստրը ։ Հերմէսի բազմաթիւ սիրուհիներէն մին կը նկատուի գեղեցկութեան ու սիրոյ աստուածուհի փրփրածին Ափրոտիդէն ( Aphrotide ), որ նոյնպէս ողիմպիականի 12 գլխաւոր աստուածներէն մէկն էր։

Հերմէս եւ Ափրոդիտէ կը նկատուին ծնողները իրենց Հերմափրոդիտոս (Hermaphrotidos) անունով զաւկին, որ յայտնի էր իր միջսեռականութեամբ [196] (Intersexuality)։

Հերմէս կը նոյնացուի հռոմէական առասպելաբանութեան Մերկուրիոս ( Mercurius ) աստուծոյ, ինչպէս նաեւ եգիպտական Թոտ ( Thot ) եւ հայկական Տիր (Tir) աստուածներուն հետ։ Հերմէս կը կրէ եռամեծար (յուն. ՝ trismégistos) տիտղոսը, որ կը նշանակէ՝ երիցս մեծարելի ու յարգելի՝ մեծագոյն փիլիսոփայ – մեծագոյն աստուածաբան – մեծագոյն թագաւոր։

Հերմէս պահապան աստուածն է բոլոր հովիւներուն, ճանապարհներուն, ճամբորդներուն եւ ուղեւոր առեւտրականներուն, այս վերջիններուն ապահովելով բախտաբեր շահեր։ Հերմէս եղած է նաեւ մեռեալներուն դէպի անդենական առաջնորդող ուղեկիցը։ Այս իմաստով, ան նման է նաեւ եգիպտական առասպելաբանութեան Անուբիս (Anubis) աստուծոյ, որ մահացածներու հոգիներու դէպի անդենական ուղեկիցն էր։

Հերմէս, աստուածներու (գլխաւորաբար Զեւսի), սուրհանդակն ու բանբերն էր։ Ան, ոչ միայն աստուածներու պատգամները կը հասցնէր մահկանացու մարդոց, այլեւ այդ պատգամները կը բացատրէր ու հասկնալի կը դարձնէր։ Այս իմաստով, փիլիսոփայութեան մէջ ան կը նոյնացուի «բան»ին (յուն. ՝ logos) եւ կը մեկնաբանուէր որպէս աստուածներու կողմէ ուղարկուած մարդկային բանականութիւն։

Հերմէս նաեւ աստուածն է մարմնամարզութեան ու հռետորութեան, ան հնարած է թիւերն ու գիրերը (յունական այբուբենը), չափն ու կշիռը։

 

Հերմէսականութիւն

Յունական առասպելաբանութեան Հերմէս եռամեծար աստուծոյ անուն ով ճանչցուած է նաեւ հնադարեան համահաշտական ( Syncretism) կրօնա փիլիսոփայական խմբաւորում նկատուող Հերմէսականութիւնը (Hermetism)։

Հերմէսականութիւնը գաղտնուսոյց ( Esoterical ) բնոյթ կրող հնադարեան կրօնափիլիսոփայական յայտնութեան ուսմունք մըն է, որ կը բովանդակէ զանազան պատգամներ։ Այդ պատգամները բխած են գլխաւորաբար Զեւս աստուածահօրմէն եւ Հերմէս, որպէս Զեւսի սուրհանդակն ու բանբերը, որ այդ պատգամները կը հասցնէր մարդոց։ Յիշեալ պատգամներուն մէջ որոշ բացատրութիւններ կը տրուին աշխարհի ծագման, կազմութեան ու բնոյթին մասին եւ մարդոց հրահանգներ կը տրուին իմաստութեան հասնելու եւ հոգիի փրկութեան ու լուսաւորութեան համար։

Հերմէսականութիւնը, կրօնափիլիսոփայական յայտնութիւններու կողքին, կը բովանդակէ նաեւ գործնական կախարդութեան (Magic) ու գիտելիքներու   թագնապաշտութիւն (Occultism) մը, որու հիմքը կը կազմեն բնութեան ուժերն ու օրէնքները եւ որոնք կ՚օգտագործուէին հնադարեան աստղաբանութեան ու բժշկութեան մէջ։

Հերմէսականութեան կրօնափիլիսոփայական գրութիւններէն շատերը, մեր թուարկութենէն առաջ (Ա. դարուն) յայտնուած են։ Անոնցմէ, սակայն, միայն փոքր մաս մը մեզի հասած է։ Հնադարեան նշանաւոր եկեղեցւոյ հայրերէն Կղեմէս Ալեքսանդրացիի (Clement of Alexandria, 150 – 215 թ. ) համաձայն, 42 «Հերմէսի գիրքեր» գոյութիւն ունեցած են։ Յունարէն գրուած այդ գիրքերէն, միայն որոշ մասեր հասանելի են մեզի՝ լատիներէն, ղպտերէն կամ հայերէն թարգմանութիւններով։ Հետագային, 11-րդ դարուն, վերոյիշեալ լատիներէն թարգմանութիւններէն կարեւոր մաս մը հաւաքուեցան „Corpus Hermeticum“ ժողովածուին մէջ։

 

 

 

 

        


 

ծ-32

Հոգեզմայլանք

Ecstasy

 

 

Հոգեզմայլանքը հաւաքական անուանումն է առանձնայատուկ, հոգեկան խոր իրավիճակի մը, ուր կարելի է հաստատել գիտակցութեան ծանրակշիռ ու կտրուկ փոփոխութիւններ, ոգեւորութիւն, հիացում, ինքնիրմէ դուրս գալով՝ հոգեվերացում (Trance) ու զանազան անդրանցական (Transcendence) փորձառութիւններ։

Հոգեզմայլանքի ժամանակ, անձը ինքնիրմէ դուրս գալով, կը յայտնուի այլ ոլորտի մը մէջ, որ անհատին համար որպէս «իրականութիւն» կը ներկայանայ։ Յետադարձ ակնարկով, այդ «իրականութիւնը» խնդրոյ առարկայ անձին համար՝ աւելի կարեւոր, արժէքաւոր ու իրական կը թուի, քան առօրեայ ոլորտը։

Եւրոպական լեզուներու մէջ «հոգեզմայլանք» եզրոյթը կը սերի յունարէն „écstasis“ եզրոյթէն, որ «ինքնիրմէ դուրս գալու» ապրումն է, որ կրնայ նաեւ պատահիլ թմրանիւթերու օգտագործումով, երբ յուզական հարբածութիւն մը կը յառաջանայ։

Յունարէն եզրոյթը նոյնութեամբ մուտք գործեց լատիներէնի մէջ՝ „ecstasis“, ապա տարածուեցաւ այլ լեզուներու [197] մէջ։

Կրօնական Հոգեզմայլանք

Հոգեզմայլանքի երեւոյթը եւ փորձառութիւնները կարելի է նաեւ գտնել կրօնական (յուդայական, քրիստոնէական, իսլամական …) եւ մանաւանդ արեւելեան կրօնափիլիսոփայական (հինդուական, բուդդայական …) ոլորտներուն մէջ։

Շամանականութեան (Shamanism) հետեւորդներ, գիտակցաբար հոգեզմայլանքի վիճակի մը կը հասնին, յատուկ ծիսակատարութեան միջոցով, որու ընթացքին կ՚օգտագործուին նաեւ թմբուկներով ու ծնծղաներով երաժշտութիւն, երգ ու պար։

Յունական հեթանոսութեան Դիոնիսոս (Dionysos) աստուածը, ինչպէս նաեւ հռոմէական հեթանոսութեան Բաքոս (Bacchus) աստուածը  ծանօթ էին, որպէս աստուածներ՝ գինիի ու հոգեզմայլանքի։

Աստուածաշնչեան Հին Կտակարանին մէջ, (Գիրք Ծննդոց, Gen. 28/12), կը նկարագրուի Յակոբի երազը կամ հոգեզմայլական տեսիլքը, ուր կ՚երեւի երկրի ու երկինքի միջեւ երկարող սանդուխ մը, որու վրայ հրեշտակներ կ՚ելլէին ու կ՚իջնէին։ Պահ մը, նոյն սանդուխին վրայ կը յայտնուի նաեւ Աստուած, որ կը խօսի Յակոբի։

Հին Կտակարանի այլ մարգարէներ, ինչպէս Եզեկիէլ (Ezekiel) ու Դանիէլ (Daniel) եւս ունեցած են հոգեզմայլական փորձառութիւններ։

Իսլամական կրօնի խորհրդապաշտ ական (միստիկ) ուղղութ իւ ն նկատուող Սուֆիզմ ի [198] (Sufism, արաբ. ՝ tasawwuf = تَصَوُّف ) աւանդութեամբ, երգի ու պարի ընթացքին հաւատացեալներ կ՚ունենան հոգեզմայլական փորձառութիւններ, նպատակ ունենալով Աստուծոյ հետ միութիւն մը (արաբ. ՝ tauhid = توﺣﻴﺪ )։

Քրիստոնէութեան պարագային եւս, թէ՛ Նոր Կտակարանին մէջ եւ թէ այլուր, կը յիշատակուին հոգեզմայլական տարբեր փորձառութիւններ։ Օրինակներ տալու համար յիշենք՝

Յիսուսի այլակերպութիւնը ( յուն. ՝ metamórphosis, լատ. ՝ transfiguratio,   անգլ. ՝ Transformation, գերմ. ՝ Verklärung, տե՛ս Մատթէոս 17/1, Մարկոս 9/2 եւ Ղուկաս 9/28), երբ Յիսուսի 3 առաքեալները (Պետրոս, Յակոբոս եւ Յովհաննէս) այլակերպուած Յիսուսի լոյսը, հոգեզմայլական մթնոլորտի մը մէջ կը տեսնեն։

Հոգեգալուստ, Պենտէկոստէ ( յուն. ՝ pentêkostê, լատ. ՝ pentecosten,  անգլ. ՝ Pentecost, գերմ. ՝ Pfingsten, տե՛ս Գործք Առաքելոց 2/1 ), երբ Երուսաղէմի մէջ, Յիսուսի առաքեալներուն վրայ, հոգեզմայլական մթնոլորտի մը մէջ կ՚իջնէ սուրբ Հոգին, որմէ ետք անոնք կը սկսին տարբեր լեզուներով խօսիլ (Glossolalia)։

Միջնադարուն, քրիստոնէական խորհրդապաշտութեան [199] (Mysticism) մէջ եւս կը հանդիպինք հոգեզմայլական բազմաթիւ փորձառութիւններու, երբ վանական հոգեւորականներ ու միանձնուհիներ, հոգեզմայլական մթնոլորտի մը մէջ տեսիլքներ (Vision) կ՚ունենային։

 

 

  

 

ծ-33

Ճանաչականութիւն

Gnosticism

 

 

Ճանաչականութիւնը, Նոր Դարաշրջանի եզրոյթ մըն է, որ կ՚օգտագործուի 17-րդ դարէն սկսեալ, սակայն նկատի ունի 2-րդ դարէն սկսեալ յառաջացած կրօնափիլիսոփայական խմբաւորումներու ամբողջութիւն մը, ուր կարելի է գտնել հեթանոսական եւ փիլիսոփայական զանազան հոսանքներ։ Գոյութիւն ունեցած են նաեւ յուդայական, քրիստոնէական եւ իսլամական ճանաչական խմբաւորումներ։

Ճանաչականութիւնը յառաջացած է «ճանչնալ» եզրոյթէն (յուն. ՝ gnôsis), իսկ անոր հետեւորդները եղած են Հին Դարու հելլենիստական հեթանոսներու, հրեաներու եւ քրիստոնեաներու մտաւորական դասակարգը։ Աւելի ուշ, Նոր Դարաշրջանին, անգլիացի աստուածաբան ու փիլիսոփայ Հ. Մուր (Henry More, 1614 – 1687 թ. ) «Ճանաչականութիւն» եզրոյթի տակ համախմբեց բոլոր Քրիստոնէութեան կողմէ հալածուած հերետիկոսութիւնները, բան մը, որ վիճելի երեւոյթ դարձաւ։

Ճանաչական խմբաւորումներու կեդրոնական նպատակը՝ աստուածիմաստութիւնն (Theosophia) է։ Ասոր կողքին, յատկանշական կը նկատուի երկապաշտութիւն ( Dualism ) մը, ուր կը զանազանուին «Բարին ու Չարը», «Լոյսն ու Խաւարը», «Հոգին ու Մարմինը», բայց նաեւ «Գերագոյն, կատարեալ, անդրանցական Աստուածը ու երկրորդական, ստեղծագործ, արարիչ Աստուածը (օրինակ՝ Դեմիուրգոս - յուն. ՝ Dêmiourgós, որ նաեւ չար նկատուող նիւթը եւ մարդը ստեղծած է )»։

Որպէս ճ անաչական խմբաւորում, կարելի է քանի մը անուն յիշատակել. -

Պարսկաստանի մէջ 3- րդ դարուն ծնունդ առած եւ մեծ տարածում գտած Մանիքէութիւնը (Manichaeism ),

Իտալիոյ մէջ, 2- րդ դարուն յառաջացած քրիստոնէական Վալենտինականութիւնը ( Valentinianism ), որ այնքան տարածում չունեցաւ, 

Միջին Արեւելքի մէջ յառաջացած՝ իսլամական կարգ մը խմբաւորումները, ինչպէս՝ Իսմայիլականութիւնը ( Ismailism ), Դրուզները ( Druzes ), Ալավիները ( Alawites ), եւայլն…։

Ամփոփ ձեւով մանրամասնելու ենք վերոյիշեալ կրօնափիլիսոփայական խմբաւորումները, որոնցմէ միայն Մանիքէութիւնը պիտի երեւի, որպէս առանձին յօդուած, տե՛ս Մաս-8 Ծանօթագրութիւններ, [ ծ-35 ] էջ 598։

 

Վալենտինականութիւն ( Valentinianism ). -

Եգիպտական Ալեքսանտրիոյ մօտիկ ծնած, Ալեքսանտրիոյ մէջ ուսանած ապա Հռոմ փոխադրուած Ճանաչականութեան նշանաւոր յոյն ուսուցիչ Վալենտինոսի (յուն. ՝ Valentínos, 100 – 160 թ. ) ուսմունքն է, որ ազդուած էր Քրիս տոնէութենէն ( Christianity ), Պիւթագորականութենէն ( Pythagorean - ism ), Պլատոնականութենէն ( Platonism ) եւ Զրադաշտականութենէն ( Zo - roastrianism )։ Իր անունով կոչուած ուղղութիւնը ( Վալենտինականութիւն) այնքան ալ տարածում չունեցաւ։

Իսմայիլականութիւն ( Ismailism, արաբ. ՝ Ismailieh = الإسماعيلية ). -

8- րդ դարուն յառաջացած կրօնական խմբաւորում մը, իսլամական Շիա (արաբ. ՝ شيعة ‎‎ ) ուղղութեան ոլորտին մէջ։ Հետագային այս խմբաւորումը եւս ունեցաւ իր զանազան բաժանումները։ Մեծապէս ազդուած է Հնադարեան Ճանաչականութենէն։ 

Դրուզներ ( Druzes, արաբ. ՝ Druz = دروز ). -

11- րդ դարուն Իսմայիլականութենէն բաժնուած կրօնական խմբաւորում մը, որ տարածուած է Միջին Արեւելքի մէջ։ Դրուզներու ուսմունքը մեծապէս ազդուած է Պլատոնականութենէն, Նոր-Պլատոնականութենէն եւ Ճանաչականութենէն։

Ալավիներ ( Alawites, արաբ. ՝ Alawieh = علوية ). -

9- րդ դարուն յառաջացած կրօնական խմբաւորում մը, իսլամական Շիա (արաբ. ՝ Shia = شيعة ‎‎ ) ուղղութեան ոլորտին մէջ, որ տարածուած է գլխաւորաբար Սուրիոյ ծովեզերեան շրջանին մէջ։ Ալավիներու ուսմունքը եւս ազդուած է Ճանաչականութենէն։ 

 

 

 

 

ծ-34

Ճշմարտութիւն

Truth

 

 

Ի՞նչ է ճշմարտութիւնը եւ ի՞նչ չափանիշներով կարելի է ճշմարտութեան որոշ տեսութիւններ մշակել։

Ճշմարտութիւնը հիմնական հասկացութիւններէն մէկն է եւ ճշմարտութեան ճանաչումն ու իմացումը՝ գլխաւոր հարցադրումներէն մէկը, հնադարեան ժամանակներէն ի վեր, թէ՛ փիլիսոփայութեան ու իրաւաբանութեան եւ թէ աստուածաբանութեան ու կրօնական ոլորտներէն ներս։

Ճշմարտութիւն [200] եզրոյթը, հայերէնի մէջ կը սերի ճիշդ (ճիշտ) արմատէն, որմէ նաեւ ճշմարիտ, որ կը նշանակէ՝ իրաւ, ճշգրիտ, ուղիղ, ստոյգ, հաւաստի…։ Ճիշդ արմատին հականիշն է՝ սխալ եզրոյթը։

Յունական դիցաբանութեան մէջ` Alêtheia, իսկ հռոմէական դիցաբանութեան մէջ` Veritas եղած են ճշմարտութեան աստուածուհիներ։

Ճշմարտութիւնը արտայայտութեան մը կամ գաղափարի մը իրականութեան հետ համաձայնութիւնն է։ Ընդհանրապէս ճիշդ ու ճշմարիտ է, ինչ որ անպայմանօրէն կը հակասէ սխալին կամ սուտին [201] ։

Ճշմարտութեան վերոյիշեալ բնորոշումը, ինչպէս նաեւ հետագայ ճշմարտութեան չափանիշները, կը բախին կարգ մը դժուարութիւններու, որոնց մասին հարկ է անդրադառնալ։

Գերման փիլիսոփայ Կանտ, (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) օրինակ, ճշմարտութիւն հասկացութեան կողքին, աւելի կը շեշտաւորէ ճշմարտացիութիւնը, որ ստախօսութեան հականիշն է։

Քրիստոնէական կրօնին համաձայն, «բացարձակ ճշմարտութիւն» մըն է, ինքը՝ Աստուած։ Յիսուս Քրիստոս Նոր Կտակարանի Յովհաննէսի աւետարանին մէջ, ինքնիրեն համար կ՚ըսէ. - «Ե՛ս եմ ճամբան, ճշմարտութիւնը եւ կեանքը» (Joh. 14/6)։ Նոյն աւետարանին մէջ նաեւ կ՚ըսէ. - «Ես ծնած եւ աշխարհ եկած եմ մէկ բանի համար, որպէսզի վկայեմ ճշմարտութեան» (Joh. 18/37) ։  

Իսլամական կրօնի սրբազան մատեան Քուր՚անի (արաբ. ՝ Al-qur՚an = القرآن ‎ ) մէջ եւս, Աստուած եւ աստուածային ուսմունքը, բազմիցս, կը ներկայանան, որպէս ճշմարտութիւն (արաբ. ՝ Al-haqq = الحق )։ Ճշմարտութիւնը նաեւ Իսլամութեան մէջ Աստուծոյ 99 անուններէն մէկն է։ Անուններ, որոնք նաեւ կը ներկայանան որպէս Աստուծոյ յատկանիշները։

Ստորեւ, ճշմարտութեան տեսութիւններ մշակելու գլխաւոր չորս չափանիշները եւ անոնց քննադատութիւնը, համոզիչ առարկութիւններով. -

1.       Համաձայնութիւն   

Ընկերութեան մը մէջ կամ անոր անդամներուն միջեւ, համաձայնաբար կ՚որոշուի թէ տուեալ ընկերութեան մէջ ո՞րն է ճիշդ ու որը՝ սխալ։

Քննադատութիւն. - ընկերութեան մը անդամներուն միջեւ կատարուած համաձայնութիւն մը կրնայ սխալ հիմք ունենալ։ Այլ խօսքով, համաձայնութիւն մը, ինքնին, արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը առարկայական ճշմարտութիւնը չի նշանակեր։

2.       Ներքին կապակցութիւն կամ յարակցութիւն

Ընդհանուր դրութեան մը մէջ, նկատի կ՚առնուին արտայայտութիւններու ներքին կապակցութիւնը կամ յարակցութիւնը (Coherence)։ Այլ խօսքով, որոշ դրութեան մը մէջ գտնուող արտայայտութիւն մը, ճշմարիտ կը նկատուի, եթէ ան կը համապատասխանէ դրութեան այլ ճշմարիտ տարրերուն եւ չի հակասեր անոնց։

Քննադատութիւն. - արտայայտութիւններու դրութեան մը յարակցութիւնը կարելի չէ ընդունիլ, որպէս ճշմարտութեան չափանիշ։ Օրինակ, տեսակէտի մը առնչուած Ա. դրութեան կողքին, կարելի է այլ, Բ. դրութիւն մը տեղադրել, որ թէեւ նոյն տեսակէտին կ՚ակնարկէ, սակայն Ա. դրութեան հետ խոտոր կը համեմատի եւ այսպիսով կրնանք միաժամանակ՝ քանի մը ճշմարտութիւններ ունենալ։

3.       Գործնական օգտակարութիւն

Այստեղ նկատի կ՚առնուի արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը գործնական օգտակարութիւնը։ Այստեղ օգտակարը, բարին ու ճշմարիտը, որպէս եռեակ կը նոյնանան. գաղափար մը, որ փիլիսոփայական բարոյագիտութեան մէջ կը համապատասխանէ՝ Օգտապաշտութեան [202] (Utilitarianism)։

Քննադատութիւն. - երբեմն սխալանքը ու մոլորումը եւս կրնան օգտակար ըլլալ կամ յաջող արդիւնք ունենալ. ուրեմն՝ գործնական օգտակարութիւնը չի բաւեր ճշմարտութիւն մը արտայայտելու համար։

4.       Ներհայեցողական ակնյայտնութիւն

Այստեղ նկատի կ՚առնուի արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը ներհայեցողական ակնյայտնութիւնը։ Այստեղ, արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը ճշմարտութիւնը պէտք է անմիջականօրէն ակնյայտ ու համոզիչ երեւի, ինչպէս է պարագան անմիջականօրէն ընկալելի (տեսանելի, լսելի, շօշափելի, եւայլն…) իրադարձութիւններուն կամ ուսողական (մաթեմատիկայի) հիմնական դրոյթներուն ( System)։

Քննադատութիւն. - եթէ նկատի առն ենք ներհայեցողական (Intuitive) իմացութիւնը, պիտի տեսնենք որ ան կրնայ յաճախ սխալիլ ու մոլորիլ։

Վերոյիշեալ չափանիշներու քննադատութենէն ու համոզիչ առարկութիւններէն ետք, կարելի է եզրակացնել, որ բոլորը ենթակայ են սխալմունքի եւ զանոնք կարելի չէ ընդունիլ, որպէս բացարձակ ճշմարտութեան չափանիշներ։ Այսուհանդերձ, ճշմարտութիւնը կը մնայ որպէս կարեւոր յատկանիշ մը, որով կ՚որոշուի արտայայտութեան կամ տեսակէտի մը յարաբերութիւնը՝ իրակա նութեան հետ։

Ժամանակի ընթացքին, մշակուած են ճշմարտութեան զանազան տեսութիւններ, որոնցմէ պիտի ներկայացուին կարեւորները միայն՝ ամփոփ ձեւով։

Ա.               Համապատասխանութեան տեսութիւն (Correspondence). -

Այս տեսութեան համաձայն, արտայայտութիւն մը կամ տեսակէտ մը ճշմարիտ է, երբ իրականութեան կը համապատասխանէ։ Այլ խօսքով ճշմարտութիւնը այստեղ համապատասխանելի յարաբերութիւնն է՝ երկու իրարու հետ առնչութիւն ունեցող կէտերու. օրինակ համապատասխանելիութիւնը ենթակայի (Subject) եւ առարկայի (Object) միջեւ։

Ճշմարտութեան այս տեսութիւնը, որ ծնունդ առած է յունական դասական փիլիսոփայութեան ժամանակաշրջանին ( Պլատոնի եւ Արիստոտէլի օրով), հետեւորդներ ունեցած է թէ ՛ Միջնադարուն եւ թէ Նոր ու Ժամանակակից շրջաններուն։ Ան առկայ է նաեւ ժողովուրդի ամենօրեայ խօսակցական հասկացողութեան ու լեզուի ն մէջ։

Բ.               Յարակցութեան տեսութիւն (Coherence). -

Այս տեսութեան համաձայն, արտայայտութիւն մը կամ տեսակէտ մը ճիշդ ու ճշմարիտ է, երբ ան ճիշդ ու ճշմարիտ արտայայտութիւններու ընդհանուր դրութեան մը մէջ կ՚ընդգրկուի, առանց հակասութեան բախելու։ 

Ճշմարտութեան այս տեսութիւնը յայտնուած է՝ Եւրոպայի մէջ, 19-րդ դարու վերջաւորութեան։ Տեսութեան գլխաւոր 3 երեւոյթներն են. -

1.       Ընդարձակութիւնը (Comprehensiveness), այսինքն՝ բոլոր պատշաճ ու կիրառելի արտայայտութիւնները նկատի կ՚առնուին.

2.       Կայունութիւնը (Consistence), այսինքն՝ տեսութեան մէջ հակասութիւն ներ չկան եւ բոլոր արտայայտութիւնները տրամաբանական են. եւ

3.       Յարակցութիւնը (Coherence), այսինքն՝ տեսութեան արտայայտութիւն ներ ը կը բացատրուին ընդհանուր դրութեան մէջ գտնուող այլ ճշմարիտ արտայայտութիւններով։

Գ.      Գործնապաշտութեան տեսութիւն (Pragmatism). -

Այս տեսութեան համաձայն, արտայայտութիւն մը կամ տեսակէտ մը ճիշդ ու ճշմարիտ է, երբ գործնական օգտակարութիւն մը կը մատուցանէ։ Գործնապաշտութիւնը գաղափարի մը ազդեցութեան հետեւանքը շատ աւելի կարեւոր կը նկատէ, քան անոր պատճառը։ Գործնապաշտութիւնը կը մերժէ հարցերու վրայ մտածել, որմէ գործնական որեւէ օգուտ կարելի չէ սպասել։ Ասկէ զատ ան կը շեշտէ ճշմարտութեան յարաբերական ըլլալը, ըստ ժամանակի, վայրի եւ հետապնդուած նպատակի։   

Գործնապաշտութիւնը [203] (Pragmatism, յուն. ՝ pragma = գործ), 19-րդ դարու վերջաւորութեան, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ յառաջացած փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, որու հիմնադիրը կը նկատուի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ու փիլիսոփայ Պիրս (Charles Sanders Peirce)։ Միաժամանակ գործնապաշտութեան կը հետեւին, զայն կը զարգացնեն ու կ՚ընդհանրացնեն, ամերիկացի երկու հոգեբան–փիլիսոփաներ՝ Ջէյմս (William James) եւ Դյուի (John Dewey)։  

Դ.      Համաձայնութեան տեսութիւն (Consensus). -

Այս տեսութեան համաձայն, արտայայտութիւն մը կամ տեսակէտ մը ճշմարիտ է, երբ ընկերութեան մը որոշ անդամներու կողմէ եւ քննախօսութեան (Dis - course) միջոցով, համաձայնութիւն մը կը գոյանայ եւ հոն՝ ճշմարտութիւն մը կ՚որոշուի, որ ընդունելի պիտի ըլլայ ամբողջ ընկերութեան մէջ։

Գերման ժամանակակից ընկերաբան–փիլիսոփայ Հաբերմաս (Jürgen Ha - bermas, *1929 թ. ), իր «Ճշմարտութեան տեսութիւններ» (1973 թ., գերմ. բնագիր՝ Wahrheitstheorien, անգլ. ՝ Truth Theories) գրութեան մէջ, մանրամասնօրէն կը ներկայացնէ այս տեսութիւնը։ Հաբերմասի ճշմարտութեան բնորոշումը, որպէս ելակէտ ունի տեսակէտի մը ճշմարտութեան հասնելու կիրառելի այն պահանջը, որ քննախօսութեան միջոցով իրաւացի կը դառնայ։ Հաբերմաս, կիրառելի 4 հիմնական պահանջներ կը ներկայացնէ, որոնք պէտք է քննախօսութեան (Discourse) ենթարկուին. -

Հասկնալիութիւնը, այսինքն՝ քննախօսութեան ժամանակ, խօսողին կողմէ օգտագործուած արտայայտութիւնները, պէտք է բոլորին համար հասկնալի ըլլան.

Ճշմարտացիութիւնը, այսինքն՝ քննախօսութեան մասնակիցները պէտք է փոխադարձ ճշմարտացիութիւն ու վստահութիւն վայելեն, այլապէս կը զրկուին իրենց մասնակցութեան իրաւունքէն.

Ճշմարտութիւնը, այսինքն՝ քննախօսութեան ժամանակ ներկայացուած տեսակէտները պէտք է ճշմարտութեան վերագրում ունենան, այլապէս՝ քննարկելու է պահանջի իրաւացիութիւնը.

Ճշդութիւնը, այսինքն՝ քննախօսութեամբ հաստատուած արդիւնքը պէտք է բոլորին կողմէ, որպէս ճիշդ, ընդունուի։

 

Առարկութիւններ՝ ճշմարտութիւն հասկացութեան դէմ

Արդէն յիշեցինք, որ ճշմարտութեան չափանիշները, ընդհանրապէս, ենթակայ են սխալմունքի։ Նաեւ  ճշմարտութեան տեսութիւններու եւ առհասարակ ճշմարտութիւն հասկացութեան դէմ կան բազմատեսակ առարկութիւններ, որոնցմէ պիտի ներկայացուին գլխաւորները միայն՝ ամփոփ ձեւով։

Տրամաբանական առարկութիւն. -

Եթէ հետեւինք՝ միակ ճշմարտութիւն սկզբունքին, պիտի տեսնենք որ որպէս ճշմարիտ բնորոշուածը եւ զայն դատողը բոլորովին կը բաժնուին իրարմէ։ Ճշմարիտին այս ամբողջական անկախութիւնը առարկելի է, որովհետեւ նախ երկուութիւն (Dualism) մը կը յառաջացնէ ապա ինչ որ ճշմարիտ է, չի կրնար ինքզինք բնորոշել։

Նիցշէական առարկութիւն. -

Գերման քննադատ փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ) ընդհանրապէս ճանաչողութեան (Epistemology) եւ այս պարագային ճշմարիտի դատողութեան ետին կը տեսնէ մարդկային հետաքրքրութիւնները, հակումները, մղումները ու մանաւանդ՝ կամքը։

19-րդ դարու վերջաւորութեան, պատմութեան խոր գիտակցութիւնը եւ   զանազան մշակոյթներու ճանաչումը պատճառներ էին, որ ճշմարտութեան առնչութեամբ կասկածամտութիւն (Scepticism) ու տարակուսանք յառաջանան ու նոր հարցադրումներ յայտնուին. - արդեօք, ճշմարտութեան պարագային, առկայ չէ՞ բազմաթիւ տեսակէտներու գոյութիւնը եւ ճշմարտութիւնը կախեալ չէ՞ տուեալ մշակոյթի զարգացումէն։ Այլ խօսքով կարելի չէ՞ արդեօք, որ ճշմարտութիւնները նկատուին, որպէս կառոյցներ՝ որոշ մշակոյթի մը սահմաններուն մէջ։

Ենթակայականութեան առարկութիւն. -

Գերման գաղափարապաշտութեան (German Idealism) հետ սկսած եւ 19-րդ դարուն զարգացած է ենթակայականութեան [204] (Subjectivity) սկզբունքը։ Այս փիլիսոփայական ուղղութիւնը կ՚արժեւորէ անհատը (ենթական) եւ իր իմացական տեսակէտները։ Այս իմաստով, եթէ անհատէն դուրս գտնուող առարկայականութիւն [205] (Objectivity) չկայ, ուրեմն աւելորդ կը դառնան արտաքին աշխարհի բոլոր ճշմարտութիւնները՝ առանց անհատի (ենթակայի) գոյութեան։ Այս ուղղութեան հետեւորդները աւելի հետաքրքրուած են՝ ճշմարտութեան կարելիութեան պայմաններով եւ անոր (ճշմարտութեան) կու տան յարաբերական բնոյթ։

Կառուցապաշտութեան առարկութիւն. -

Կառուցապաշտութիւնը [206] (Structuralism), 20-րդ դարուն յառաջացած փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է, ուր վերոյիշեալ ենթակայականութիւնը կը շեշտուի՝ լեզուական–վերլուծական միջոցներով։ Այս իմաստով, գոյութիւն ունին՝ միայն իրար հետ մրցող ենթակայական ճշմարտութիւններ, զորս կարելի չէ իրար հետ բաղդատել։ Այսպիսով, ուղղութեան հետեւորդները բոլորովին կը հրաժարին՝ միակ ճշմարտութիւն սկզբունքէն եւ անոնց ծայրայեղականները նոյնիսկ՝ ճշմարտութիւն հասկացութենէն։

Յետկառուցապաշտ ութիւն [207] (Post-Structuralism) փիլիսոփայական ուղղութեան մէջ, փոխան ճշմարտութեան շատ աւելի արժեւորուած են՝ կարեւորութիւն, անհրաժեշտութիւն, հետաքրքրութիւն եւ նմանօրինակ այլ հասկացութիւններ։   

Նշանաւոր խօսքեր՝

ճշմարտութեան մասին

 

Դեմոկրիտոս (յուն. ՝ Dêmókritos, 460 – 371 մ. թ. ա. ). -

«Իրականութեան մէջ ոչինչ կը ճանչնանք, որովհետեւ Ճշմարտութիւնը ինկած է խորութեան մէջ»։

Պլատոն (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ). -

«Ոչ ոք աւելի ատելի է, քան ա՛ն, որ ճշմարտութիւնը կ՚ըսէ»։

Արիստոտէլ  (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

«Պլատոնը կը սիրեմ, բայց ճշմարտութիւնը աւելի կը սիրեմ»։

Ֆ. Բեկոն (անգլ. ՝ Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ). -

« Ճշմարտութիւնը առանց օժիտի հարս մըն է»։

Գալիլէօ Գալիլէյ  ( իտալ. ՝ Galileo Galilei, 1564 – 1642 թ. ). -

«Երկու ճշմարտութիւններ զիրար երբեք չեն հակասեր»։

Ջ. Լոկ (անգլ. ՝ John Locke, 1632 – 1704 թ. ). -

«Աչքի համար ոչինչ այնքան գեղեցիկ է, որքան՝ ճշմարտութիւնը հոգիի համար եւ մտքի համար ոչինչ այնքան տգեղ ու զզուելի է, որքան՝ սուտը»։

Ֆ. Վոլտեր (ֆրնս. ՝ François Marie Voltaire, 1694 – 1778 թ. ) . -

«Ինչ որ կ՚ըսես պէտք է որ ճշմարիտ ըլլայ, բայց ոչ ամէն ճշմարտութիւն պէտք է ըսել»։

«Անվիճելի ճշմարտութիւններ չկան»։    

Դ. Դիդրօ (ֆրնս. ՝ Denis Diderot, 1713 – 1784 թ. ). -

«Տարակուսանքը դէպի ճշմարտութիւն տանող առաջին քայլն է»։

«Առատօրէն կը խմենք հրապուրիչ սուտը, սակայն միայն կաթիլկաթիլ կուլ կու տանք դառն ճշմարտութիւնը »։

Ի. Կանտ ( գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1802 թ. ). -

«Տկար մարդիկ կը ձեւացնեն, որ մտահոգուած են միայն ճշմարտութեամբ եւ անոր տարածմամբ, բայց իրականութեան մէջ անոնք զբաղած են միայն՝ իրենց ունայնութեամբ»։

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Առաջին տպաւորութեան պարագային, տարօրինակ է, որ ան խառնուրդն է՝ ճշմարտութեան եւ ստի»։

«Նոյնիսկ ամենակոպիտ սուտին մէջ, յաճախ խառնուած կ՚ըլլայ ճշմարտութեան նշոյլ մը»։

 

Ա. Շոպենհաուր (գերմ. ՝ Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

«Եկէք ճշմարտութիւնը ըսենք. - Կեանքը շատ կարճ է իսկ երկարակեաց ճշմարտութիւնը՝ շատ հեռու»։  

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Եթէ չես կրնար ստել, չես գիտեր ճշմարտութեան ինչ ըլլալը»։

«Զիս ցնցեց, ո՛չ թէ այն, որ ինծի ստեցիր, այլ ա՛յն, որ ես այլեւս քեզի չեմ հաւատար»։

Ա. Կամիւ (ֆրնս. ՝ Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ). -

«Մարդ, ընդհանրապէս իր ճշմարտութիւններուն զոհը եղած է»։

Յունական ասացուածք. -

«Ճշմարտութեան եւ ստի միջեւ առկայ է լռութեան պահեստի ելքը»։

Գերմանական ասացուածք. -

«Հին սխալանքը միշտ աւելի ընդունուած է, քան նոր ճշմարտութիւնը»։

«Սուտ մը յայտնէ, որ ճշմարտութիւնը իմանաս»։

«Ճշմարտութիւնը կարելի է ճնշել, բայց երբեք՝ կեղեքել»։

 

 

 

 

ծ-35

Մանիքէութիւն

Manichaeism

 

 

Մանիքէութիւնը, երկապաշտական (Dualism) կրօնափիլիսոփայութիւն կը նկատուի, ուր յաւիտենական պայքարի մէջ կը գտնուին՝ մէկ կողմէն լոյսի բարի ու հոգեղէն աշխարհը, իսկ միւս կողմէն խաւարի չար ու նիւթեղէն աշխարհը։

Կրօնափիլիսոփայութիւնը կոչուած է իր հիմնադիրին, պարսիկ Մանիի (Mani, 216 – 277 թ. ) անունով, որ վաւերական կը նկատէր աւելի հին կրօնները եւ համահաշտութեան (Syncretism) եղանակով իր կրօնափիլիսոփայութեան մէջ կը համախմբէր, գլխաւորաբար Զրադաշտականութեան (Zoroastrianism), բայց նաեւ Բուդդայականութեան (Buddhism) եւ Քրիստոնէութեան (Christianity) ուսմունքի տարբեր տեսակէտները։ Մանի ինքզինք կը նկատէր կրօնի մեծ հիմնադիրներու (Զրադաշտ, Բուդդա եւ Քրիստոս) իրաւայաջորդը։ Ի տարբերութիւն վերոյիշեալ կրօնի երեք հիմնադիրներուն, Մանի հեղինակ է եօթը երկերու, որոնցմէ հատուածներ մնացած են միայն։  

3-րդ դարուն Պարսկաստանի մէջ սկսած այս կրօնափիլիսոփայութիւնը, շուտով պիտի տարածուէր Չինաստանէն մինչեւ Արեւմտեան Եւրոպա։ Սա-սանեան [208] արքայ Շապուհ Ա. (Shapur I., 205 – 270 թ. ), իր գահակալութենէն ետք (240 թ. ), նախ կ՚օժանդակէ Մանիի նոր կրօնափիլիսոփայութեան տարածման, զայն նկատելով Զրադաշտականութիւնը (Zoroastrianism) բարեկարգող մէկ ուղղութիւն, հետագային սակայն կը սկսի հալածել Մանին ու իր բազմաթիւ հետեւորդները։ Շապուհ Ա. ի մահէն ետք, իրեն կը յաջորդէ կրտսեր որդին, Հայաստանի մարզպան Որմիզդ Ա. (Hormizd I. ), որ կարճատեւ իշխանութեան շրջանին (270 – 271 թ. ), Մանիի եւ իր հետեւորդներուն հանդէպ հանդուրժողութիւն ցոյց կու տայ։ Որմիզդ Ա. ի մահէն ետք գահ կը բարձրանայ Շապուհ Ա. ի անդրանիկ որդին (Որմիզդի խորթ եղբայր) Վահրամ Ա. (Bahram I. ), որու օրով Մանի ու իր հետեւորդները կը հալածուին ու կը բանտարկուին։ Բանտին մէջ Մանի կը մահանայ։

Հռչակաւոր աստուածաբան ու փիլիսոփայ Օգոստինոս Երանելին (լատ. ՝ Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ), 33 տարեկանին Քրիստոնեայ մկրտուելէն առաջ, նախ յունական դասական փիլիսոփայութիւնը ուսումնասիրած էր, ապա 10 տարիներ շարունակ՝ Մանիքէութեան հետեւորդ մը եղած էր։

Մանիքէութեան ուսմունքը

Մանի, իր հետեւորդները բաժնած էր 2 խումբերու. - Ա) ունկնդիրներ (լատ. ՝ auditores) եւ Բ) ընտրեալներ (լատ. ՝ electi)։ Ընտրեալներուն համար սահմանած էր 3 բարոյական կանոններ, որոնք «կնիք» կը կոչուէին։ Անոնք ամէն օր, պէտք է գործադրուէին, իսկ ունկնդիրները պէտք է հետեւէին անոնց, գոնէ Կիրակի օրերը։ Այդ 3 կանոնները, կամ «կնիքներն» են. -

Բերանի կնիքը, որով կ՚արգիլուի միսի, արեան, գինիի ու միրգի օգտագործումը, ինչպէս նաեւ անէծքի արտասանութիւնը.

Ձեռքերու կնիքը, որով կ՚արգիլուի ֆիզիկական աշխատանքը։ Բարեւելու համար, կարելի է միայն աջ ձեռքը օգտագործել.

Ժուժկալութեան կնիքը, որով կ՚արգիլուին սեռական բոլոր տեսակի յարաբերութիւնները։

Մանի, ծիսակատարութիւններու առնչութեամբ կը կարեւորէր՝ ամենօրեայ աղօթքներն ու շարականներու երգեցողութիւնը, ինչպէս նաեւ ամենշաբաթեայ խոստովանութիւնն ու հաղորդութիւնը։ Մանի, սահմանած էր աղօթքներու ուղղութիւնը եւ քանակը. - օրուան ընթացքին աղօթողները կը դառնային դէպի արեւ, իսկ գիշերուան ընթացքին՝ դէպի լուսին. ընտրեալները պէտք է աղօթէին  օրական 7 անգամ, իսկ ունկնդիրները՝ 4 անգամ։ Աղօթքէն առաջ, պարտադիր տեղի կ՚ունենար ծիսական լուացումը։

Մանիքէութեան ուսմունքին մէջ, մեծ կարեւորութեամբ կը ներկայանայ փրկութեան պատմութիւնը, որ առնչուած է մարդկութեան անցեալին ու ապագային։

Սկիզբէն Աստուծոյ լոյսի թագաւորութիւնը կար, որու էութեան մէջ ընդգրկուած են խորհրդածելու 5 ձեւերը. - բանականութիւն, մտածողութիւն, իմացութիւն, զգացողութիւն ու կշռադատում։ Անոր հակառակ կանգնած է խաւարի թագաւորութիւնը, որ իր կարգին կ՚ընդգրկէ. - ծուխը, կրակը, քամին, ջուրը ու խաւարը։ Այս ոլորտին մէջ կը տիրեն՝ անհամաձայնութիւնն ու կռիւը, ընդդէմ լոյսին։ Խաղաղասէր Աստուած իր որդին ճակատամարտ կ՚ուղարկէ, որպէսզի խաւարէն գերեվարուի։ Աստուծոյ որդիի զոհաբերութեամբ, լոյսի թագաւորութիւնը նախ կը մնայ անվթար, ապա կը պատրաստուի խաւարին դէմ իր վերջնական յաղթանակին։ Լոյսի տարրերը փրկելու համար կը ստեղծուի աշխարհը եւ մարդը։ Այնուհետեւ, լոյսի եւ խաւարի թագաւորութիւններուն միջեւ պայքարը կը շարունակուի, մինչեւ որ խաւարէն փրկուին լոյսի տարրերը։ Փրկութեան այս պատմութիւնը կ՚աւարտի լոյսի ու խաւարի ամբողջական ու վերջնական բաժանումով։   

 

 

 

ծ-36

Մեկնագիտութիւն

Hermeneutics

 

 

Նոր Դարաշրջանի 19-րդ դարուն, որպէս նոր հասկացութիւն, կը յառաջանար մեկնագիտութիւն եզրոյթը, որ Հնադարեան ժամանակներէն ի վեր եւ աստուածաբանական ու կրօնական ոլորտի մէջ օգտագործուած հասկացութիւն մըն էր։

Եւրոպական լեզուներու մէջ ան կը համապատասխանէ „Hermeneutics“ եզրոյթին, որ ծագում առած է յունարէն „hermêneúein“ (մեկնել, բացատրել) բայէն։ Այս եզրոյթը առնչութիւն ունի նաեւ յունական դիցաբանութեան Հերմէս (Hermes) [209] աստուծոյ հետ, որ լրաբեր սուրհանդակն էր թէ՛ աստուածներու միջեւ եւ թէ աստուածներու ու մարդոց միջեւ։

Հնադարեան յոյն փիլիսոփայ Պլատոնի ( Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) համաձայն, պէտք է հասկնալ գոյութեան երկու կողմերը. - զգայական ընկալելի յատկութիւնը եւ ոչզգայական ընկալելի էութիւնը։ Իսկ հոգին կը ձգտի ոչ թէ գոյի զգայական ընկալելի յատկութեան, այլ գոյի էութեան։

Միջնադարուն, նախ կը զարգանար աստուածաբանական մեկնութիւնը (Exegesis), որու միջոցով կը բացատրուէր գլխաւորաբար Աստուածաշունչ մատեանը։ Իսկ 19-րդ դարուն, կը զարգանայ փիլիսոփայական մեկնագիտութիւնը շնորհիւ երկու գերման փիլիսոփաներու. - Ֆ. Շլայերմախէր (Friedrich Schleiermacher, 1768 – 1834 թ. ) եւ Վ. Դիլթայ (Wilhelm Dilthey, 1833 – 1911 թ. )։ Անոնց գլխաւոր նպատակը կը կայանար, բացատրութեան ճամբով հասկնալուն մէջ, հասկնալը, որպէս իմացութեան հիմնական աշխատանք։

20- րդ դարուն, փիլիսոփայական մեկնագիտութիւնը մուտք կը գործէր Է. Հուսեռլի (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ) Երեւութաբանութիւն (Phenomeno-logy) փիլիսոփայական ուղղութեան մէջ։ «Հասկնալ» հասկացութիւնը աւելի կ՚ընդլայնուէր ու կը դառնար յատկանշական՝ մարդոց, աշխարհի հանդէպ ունեցած յարաբերութեան։ Այսպիսով, ճշմարտութիւնը կը դառնար ճանաչող անհատէն եւ անոր մեկնաբանական կարողութիւններէն կախեալ պարզաբանուած իրողութիւն մը։

Հետագային, Երեւութաբանութիւն փիլիսոփայական ուղղութեան մաս պիտի կազմէր նաեւ Հուսեռլի աշակերտը՝  Մ. Հայդեգէր (Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. )։ 

Այնուհետեւ, Հայդեգէրի աշակերտած Հ. Գ. Գադամէր (Hans Georg Gada-mer, 1900 – 2002 թ. ), այս հարցը պիտի քննարկէր իր 1960 թուականին հրատարակած «Ճշմարտութիւն եւ մեթոդ» (գերմ. բնագիր՝ Wahrheit und Methode, անգլ. ՝ Truth and Method) երկին մէջ։ Հայդեգէրի եւ Գադամէրի համաձայն, ամբողջը հասկնալու համար անհրաժեշտ է անոր մասերը հասկնալ եւ հակառակը՝ մասերը հասկնալի կը դառնան միա՛յն ամբողջին ընկալումով։ Եւ անոնք, հասկնալու այս ընթացքը կը կոչէին՝ մեկնագիտական շրջանակ (Hermeneutic Circle)։

Ֆրանսացի փիլիսոփայ Պ. Ռիկէօր [210] (Paul Ricœur, 1913 – 2005 թ. ), Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) եւ Գոյութեան փիլիսոփայութիւն ( Existentialism ) ուղղութիւններու մասին գրած իր երկերուն կողքին, հետազօտած է նաեւ փիլիսոփայական մեկնագիտութիւնը, կեդրոնանալով խորհրդանշանի (Sym-bol) իմաստին վրայ։

Ռիկէօրի համաձայն, խորհրդանշանը իր արտայայտած իմաստի կողքին, թաքուն կամ քօղարկուած յաւելեալ իմաստ մըն ալ ունի, զոր անհատին (իր բառերով) «մտածել կու տայ»։ Ռիկէօրի, 1960 թուականին հրատարակուած, «Չարին խորհրդագիտութիւնը» (ֆրնս. բնագիր՝ La Symbolique du Mal, անգլ. ՝ The Symbolism of Evil ) երեւութաբանական մեկնաբանութեան տիպար օրինակ մըն է, ուր հեղինակը Աստուածաշունչի մեկնութեան միջոցով կը վերլուծէ՝ անգիտակցութեան հոգեվերլուծական պարզաբանումը, ինչպէս նաեւ չարին փոխաբերական իմաստը։

 

 

 

ծ-37

Միւռոն

Chrism

 

 

Միւռոն վերնագրի տակ պիտի քննարկուի միւռոն հասկացութիւնը, ինչպէս նաեւ   խորհուրդ հասկացութիւնը եւ անոնցմէ բաղկացած միւռոնի խորհուրդ բառակապակցութիւնը՝ ընդհանրապէս եկեղեցական եւ մասնաւորաբար Հայ Եկեղեցւոյ ծիրէն ներս։ [211]

Միւռոն

Միւռոն բառը յունական ծագում ունի ( μύρον = mýron ) եւ կը նշանակէ «անուշաբոյր իւղ»։ Հայերէնի մէջ, անցեալին օգտագործուած են նաեւ «մեռոն» եւ «միռոն» եզրոյթները։

Իսկ եւրոպական լեզուներու մէջ, օրինակ՝ լատիներէն crisma եզրոյթը, յառաջացած է հին յունարէն χρῖσμα (khrisma = խրիզմա) եզրոյթէն, որ կը նշանակէ «օծման իւղ», որմէ նաեւ՝ անգլերէն Chrism, գերմաներէն Chrisam եւայլն…։

Միւռոնի բաղադրութեան գլխաւոր նիւթը ձիթապտուղի իւղն է, ձէթը, որուն կը խառնուին բազմաթիւ (մօտ. 60) համեմունքներ։ Այդ համեմունքներուն մաս կը կազմեն՝ կարգ մը ծառերէ հոսող բուրումնաւէտ խէժի տեսակները՝ խունկ (Incense), կնդրուկ (Olibanum), զմուռս (Myrrh) ու բալասան (Balsam), նաեւ կարգ մը բոյսերերու ծաղիկներէն ու տերեւներէն պատրաստուած եթերային իւղերը (Etherial oil) եւ ջուրերը (վարդաջուր, ծաղկաջուր), սեւ խաղողի գինի, եւ այլ համեմունքներ…։

Միւռոնը կը գործածուի գլխաւորաբար հետեւեալ պարագաներուն՝

Եկեղեցական խորհուրդներու (լատ. ՝ sacramentum) ատեն, ինչպէս օրինակ մկրտութեան խորհուրդի ժամանակ, երբ մկրտուողը կը դրոշմուի սուրբ միւռոնով կամ ձեռնադրութեան ատեն, երբ ընծայեալը (քահանայ, եպիսկոպոս, կաթողիկոս) միւռոնով կ՚օծուի։

Կարգ մը ծիսակատարութիւններու (լատ. ՝ ritus) ատեն, ինչպէս օրինակ ջըրօրհնէքի պարագային։ Միւռոնով կ՚օծուին նորակերտ եկեղեցւոյ մը խորանը (խորանները), մկրտարանը կամ մկրտութեան աւազանը, աւանդատունը, գլխաւոր սիւներն ու բոլոր սրբանկարները։      

Խորհուրդ

Խորհուրդ հասկացութիւնը ունի բազմաթիւ իմաստներ։

Եւրոպական լեզուներու, օրինակ յունարէնի մէջ կը համապատասխանէ μυστήριον (mystêrion = միւստէ՛րիոն) եզրին, որմէ կը յառաջանան լատիներէնը եւ գերմաներէնը՝ mysterium, անգլերէնը՝ Mystery եւ կարգ մը այլ լեզուներու մէջ՝ misterija։

Լատիներէնի մէջ, որպէս հոմանիշ ունինք նաեւ sacramentum եզրը, որմէ յառաջացած են. - անգլերէն ու ֆրանսերէն՝ Sacrament, գերմաներէն՝ Sakrament, եւայլն…, որ եւս ծիսակատարութիւնն է, որու կատարման ընթացքին «տեսանելի արարողութեամբ» կը խորհրդանշուի «անտեսանելի Աստուծոյ» իրականութիւնն ու ներկայութիւնը եւ բարեպաշտ հաւատացեալներ կրնան իրենց մասնակցութիւնը բերել այդ արարողութեան։

«Խորհուրդ» եզրոյթը, լատիներէնի մէջ ունի երկու հոմանիշներ՝ mysterium ու sacramentum։ Երկրորդ դարուն, սակայն, լատիներէն այդ երկու եզրոյթները միաձուլուած կը նկատուին եւ բոլորովին նոյն իմաստը կը պարզեն։

Հայերէնի մէջ, խորհուրդ հասկացութեան բազմաթիւ իմաստներէն կարեւորներն են՝

«Գաղափար» (յուն. ՝ idéa, անգլ. ՝ Idea, գերմ. ՝ Idee),

եւ որպէս մերձանիշ եզրոյթեր՝ «միտք», «խոհ»,  «մտայղացում», «մտածում»

«Գաղտնիք» (յուն. ՝ mystírio, անգլ. ՝ Secret, գերմ. ՝ Geheimnis)

կամ «թաքուն գիտելիք»,  

«Մարդոց ժողով» (լատ. ՝ consilium, անգլ. ՝ councel, գերմ. ՝ Rat),

ինչպէս պետական, պատգամաւորական, եկեղեցական (թեմական կամ ծխական), դպրոցական, գիտական եւ այլ բնոյթի «խորհուրդներ»։ 

«Կրօնական կամ եկեղեցական ծէսեր ու արարողութիւններ»,

ինչպէս՝ ջուրով մկրտութեան, միւռոնով դրոշմի, պատարագի հաղորդութեան, ապաշխարութեան, ամուսնութեան, վերջին օծման եւ ձեռնադրութեան «7 խորհուրդները»։  

Միջնադարեան հայ աստուածաբան–փիլիսոփայ Գրիգոր Տաթեւացի [212], իր «Գիրք Հարցմանց» երկին մէջ (էջ 587) կը բացատրէ, որ 7 խորհուրդները բարեպաշտ հաւատացեալները կը պատրաստեն իւրացնելու 7 առաքինութիւնները. - Մկրտութիւնը օրինակ խորհուրդն է հաւատքին, միւռոնով դրոշմը՝ յոյսին, պատարագի հաղորդութիւնը՝ սիրոյ, ապաշխարութիւնը՝ արդարութեան, միւռոնով օծումը՝ արդարութեան լրումին, միւռոնով ձեռնադրութիւնը՝ խոհեմութեան եւ ամուսնութիւնը՝ ողջախոհութեան։

Միշտ մնալով աստուածաբանութեան ծիրէն ներս, կարելի է հաստատել, որ սկզբնական շրջանին ընդունուած էին միայն մկրտութեան եւ հաղորդութեան խորհուրդները. ժամանակի ընթացքին անոնք աւելցան եւ հասան եօթի, զորս յիշեցինք, որոնցմէ քանի մը հատին անդրադառնալու է, որպէսզի բացայայտուի ու ըմբռնելի դառնայ խորհուրդին կրօնական իմաստը, որ անտեսանելի բաներու յայտնութիւնն է՝ արարողութեան կամ ծիսակատարութեան ընթացքին։ Աստուածաբանական «խորհուրդ» հասկացութիւնը, կարելի է ըմբռնել միայն կրօնական ջերմ հաւատքով ու բարեպաշտութեամբ։

Հայ եկեղեցւոյ հետեւեալ խորհուրդներու ծիսակատարութեան ընթացքին անհրաժեշտ է միւռոնի գործածութիւնը։

Մկրտութեան եւ Դրոշմի Խորհուրդները

Մկրտութեան [213] (Babtism) պարագային, մկրտուողին քրիստոնեայ դառնալը եւ եկեղեցւոյ անդամ դառնալը, ինքնին խորհուրդ մըն է… որպէս՝ անտեսանելիին յայտնութիւնը։

Ջուրով մկրտութիւնը, եթէ մէկ կողմէն՝ լուացում ու մաքրութիւն կը նշանակէ, կրօնական իմաստով սակայն, ան մաքրութիւնն է մարդուն, իր սկզբնական մեղքէն [214] (Original Sin) եւ մկրտուող մարդու վերստին ծնունդը, որպէս քրիստոնեայ։

Դրոշմը [215] (Confirmation) սուրբ միւռոնով օծման խորհուրդն է, որպէս նշան՝ քրիստոնէական հաւատքի հաստատման։ Ասոր կողքին, դրոշմ կը նշանակէ նաեւ «կնիք», որմէ յառաջացած է մկրտութեան «կնունք» անուանումը։ Իսկ դրոշմել բայը, կը նշանակէ՝ հաստատել, կնքել։

Միւռոնով դրոշմի խորհուրդը կը կատարուի յատուկ արարողութեամբ, ան անբաժան մէկ մասն է մկրտութեան խորհուրդին։ Դրոշմը կը խորհրդանշէ սուրբ Հոգիին շնորհքը, որ «կ՚իջնէ» մկրտուողին վրայ։

Մկրտութեան խորհուրդէն ետք, դրոշմի խորհուրդը կը կատարուի մարմնի 9 տարբեր մասերու միւռոնով օծմամբ։ Արդարեւ, 5 զգայարաններու կողքին, միւռոնով կ՚օծուին՝ մկրտուողին սիրտը, կռնակը, ձեռքերն ու ոտքերը։

Յիսուս, երբ Յովհաննէս Մկրտիչի ձեռամբ մկրտուեցաւ Յորդանան գետին մէջ, աղաւնակերպ սուրբ Հոգին «իջաւ» անոր վրայ։ Յիսուս, 12 առաքեալները ղրկեց, որ ամենուրեք քարոզեն եւ բոլոր ազգերը մկրտեն՝ « սուրբ երրորդութեան» [216] անունով։

Ձեռնադրութեան Խորհուրդը

Ձեռնադրութեան խորհուրդը եւս կը կատարուի յատուկ արարողութեամբ եւ միւռոնով կ՚օծուին ձեռնադրուողին ճակատն ու ձեռքերը։

Ձեռնադրութեան խորհուրդով, աշխարհական անձեր (ընծայեալներ) կը ստանան եկեղեցական կարգ ու պաշտօն եւ հաւատքի հասկացողութեամբ կը հաղորդուին աստուածային շնորհով ու բիւր պարգեւներով։ Հայ եկեղեցւոյ մէջ, փոքր աստիճաններէն (ինչպէս՝ դպիր, սարկաւագ…) զատ կան նաեւ 4 գլխաւոր աստիճաններ՝ քահանայութիւնը, վարդապետութիւնը, եպիսկոպոսութիւնը եւ կաթողիկոսութիւնը։  

Վերջին Օծման Խորհուրդը

Վերջին օծման խորհուրդը եւս կը կատարուի միւռոնով, յատուկ արարողութեան մը ընթացքին։

Նախաքրիստոնէական սովորութիւն մըն է, որ թէ՛ մահամերձ հիւանդները եւ թէ ննջեցեալները միւռոնով կ՚օծուէին։ Այս աւանդութիւնը, ժամանակի ընթացքին կորսնցուցած է իր կարեւորութիւնը։ Այժմ, Հայ եկեղեցւոյ մէջ միայն ննջեցեալ կղերականներու վերջին օծում կը կատարուի։ Այս եւս կորսնցուցած է իր «խորհուրդ» մը ըլլալու հանգամանքը։

Գրիգոր Տաթեւացի, իր «Գիրք Հարցմանց» երկին մէջ (հոն՝ էջ 604) կը բացատրէ, որ Հայ եկեղեցւոյ մէջ, մկրտութեան խորհուրդի ատեն թէ՛ առաջին օծումը (դրոշմը) եւ թէ վերջին օծումը միասնաբար կը կատարուին։

Միւռոնի Խոհուրդը

Հնադարեան լատին աստուածաբան–փիլիսոփայ Օգոստինոս Երանելի [217] նոյնինքն Յիսուս Քրիստոսի մարդացման մէջ կը գտնէ մեծագոյն խորհուրդը։ Օգոստինոս առաջինն էր, որ կը կազմէ խորհուրդներու հիմնական համակարգ (System) մը, որու հիմքը, միաժամանակ աստուածաբանական եւ փիլիսոփայական էր։

Օգոստինոս նաեւ կը զանազանէր «բան»ին (լատ. ՝ rem) եւ «նշան»ին (լատ. ՝ signum) միջեւ։

«Բանը» այն իրն է, որ իրականութեան մէջ ինքնին կայացած գոյութիւն ունի, ինչպէս միւռոնը, ջուրը, հացն ու գինին։ Իսկ «նշանը», Օգոստինոսի համաձայն, միշտ կը վերաբերի այլ բանի մը։ Օրինակ «բնական նշան» մըն է ծուխի գոյութիւնը, որ կը վկայէ կրակի մասին։ Իսկ «տրուած նշան» („given sign“) կը նկատուի օրինակ ձեռնադրութիւնը, երբ եպիսկոպոսը ձեռքերը թեկնածուի գլխուն դնելով, այլ բանի մը կը միտի։ Օգոստինոսի համաձայն, նաեւ արտասանուած բառերն ու խօսքերը (օրինակ միւռոնով մկրտութեան դրոշմի, ձեռնադրութեան կամ ջրօրհնէքի ատեն) «տրուած նշան» կը նկատուին, այլ խօսքով տեսանելի բաներու միջոցով բարեպաշտ հաւատացեալը կ՚առաջնորդուի դէպի անտեսանելի իրողութիւններ։ [218]

Օգոստինոս «աստուածային շնորհը» անմիջականօրէն կը կապէ կամքի ազատութեան (Free Will) եւ սկզբնական մեղքի (Original Sin) հարցերու հետ։ Օգոստինոսի համաձայն, սկզբնական մեղքի պատճառով մարդ չի կրնար յաղթահարել իր մեղքի հակումը, որ սահմանափակ կամքի ազատութիւն կը նշանակէ, հետեւաբար մարդ արարածը կախեալ կը մնայ աստուածային շնորհէն (որու մասին՝ քիչ ետք)։

Միջնադարեան Դպրական փիլիսոփայութիւնը [219] (Scholastics), ընդհանրապէս եւ իր նշանաւոր ներկայացուցիչ՝ Թոմաս Աքուինացին [220] մասնաւորաբար, որպէս հիմք ընդունեցին բարեփոխուած յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի [221] փիլիսոփայութիւնը։ Այս իմաստով կարգախօս կը դառնայ հետեւեալ գաղափարը. -

Խորհուրդներու ներգործութիւնը իրենց տրուած նշանակութեան մէջ կը կայանայ, որ սերտօրէն առնչուած է, «շնորհ» (լատ. ՝ gratia, անգլ. ՝ Grace, գերմ. ՝ Gnade) հասկացութեան հետ։ Թոմասի համաձայն, այդ «շնորհը» կը բխի Աստուծմէ, որպէս «առաջին պատճառ» եւ սրբազան խորհուրդներէն, զորս Աստուած Յիսուս Քրիստոսի միջոցով վստահած է իր եկեղեցիին, որպէս «երկրորդ պատճառ»։ Այսպիսով, յիշեալ 7 խորհուրդները կը բացատրուին, որպէս ստեղծողարարիչ ու ամենափրկիչ Աստուծոյ ներգործութիւնը մարդկային գոյութեան վրայ։ Այլ խօսքով, Աստուած, սրբազան խորհուրդներու միջոցով, որոնք փրկութեան միջնորդութեան ուղիներն են, մարդոց կը հաղորդէ իր «շնորհը»։

Արիստոտէլի համաձայն, բոլոր խորհուրդները բաղկացած են «նիւթէն» (յուն. ՝ hýlê = հիւլէ) եւ «ձեւէն» (յուն. ՝ morphê = մորփէ)։ «Նիւթը», որ կը համապատասխանէ Օգոստինոսի «բանը» հասկացութեան, այն իրն է, որ իրականութեան մէջ ինքնին գոյութիւն ունի, ինչպէս միւռոնը (դրոշմի ու ձեռնադրութեան պարագային), ջուրը (մկրտութեան պարագային), հացն ու գինին (պատարագի հաղորդութեան պարագային)։ Իսկ «ձեւը», որ կը համապատասխանէ Օգոստինոսի «նշանը» հասկացութեան, կը ներկայանայ որպէս բառեր ու խօսքեր, որոնք կ՚արտասանուին սրբազան խորհուրդի արարողութեան պարզաբանման ընթացքին։

Հետեւելով Արիստոտէլի նիւթաձեւապաշտութեան ( Hylemorphism ) Թոմաս Աքուինացի կը բացատրէ, որ միւռոնը, որպէս «նիւթ» արդէն իր մէջ կը պարունակէ «ձեւը», որ նոյնինքն կարողութիւնն է գոյանալուն եւ փոխուելուն։ Գրեթէ միաժամանակ յառաջացած «կայացում» (Subsistence) եւ «գոյացութիւն» (Substance) հասկացութիւնները գերման յայտնի փիլիսոփայ Իմանուէլ Կանտ [222] (Immanuel Kant) որպէս «անհրաժեշտութիւն» (Necessity) կը նկատէ։ Կանտի համաձայն, իրերու գոյութիւնը հիմնուած է գոյացութեան մը վրայ, որ ինքնին չի կրնար այլ բանի մը նախադրեալը ըլլալ։ [223] 

Այսպիսով, միւռոնի խորհուրդը հիմնականօրէն կ՚իմաստաւորուի եւ անոր ներգործութեան վեհ եղանակը կը բացատրուի։

Աստուածային Շնորհ

Արդէն նշեցինք, որ Աստուած, սրբազան խորհուրդներու ու   ծիսակատարութիւններու միջոցով, որոնք փրկութեան միջնորդութեան ուղիներն են, իր «շնորհը» կը հաղորդէ մարդոց։ Նաեւ նշեցինք միւռոնի խորհուրդի մասին եւ անոր ունեցած դերը կարգ մը ծիսակատարութիւններու ընթացքին, օրինակ՝ միւռոնի միջոցով աստուածային շնորհը կ՚իջնէ մկրտուող երեխային եւ ձեռնադրուող ընծայեալ անձին վրայ։

«Շնորհ» [224] հասկացութիւնը, աստուածային շնորհէն զատ, ունի նաեւ այլ իմաստներ, ինչպէս՝

«Պարգեւ», «նուէր», որմէ՝ շնորհել = պագեւել, նուիրել …

«Երկնային ձիրք», որով օժտուած է տուեալ անձը …

«Առանձնաշնորհում», որպէս յատուկ արտօնութիւն / բարեհաճութիւն,

«Երեք շնորհները» (3 Graces), որոնք յունական դիցաբանութեան մէջ՝ Եւփրոսինէ ( Euphrosyne = ուրախը ), Թալիա ( Thalia = ծաղկունը ) եւ Ագլայա ( Aglaia = փայլունը ) 3 աստուածուհիներ էին՝ Զեւս աստուածահօր դուստրերէն։

Այստեղ նկատի պիտի ունենանք միայն աստուածային շնորհը, որ Աստուծոյ պարգեւած կամ տուած կարողութիւնը, ձիրքն ու ընդունակութիւնն են բարեպաշտ հաւատացեալներուն, որպէսզի անոնք կատարեն իր կամքը։ Այս գաղափարին մէջ քրիստոնէական վարդապետութիւնը կը շեշտէ «որպէսզի անոնք կատարեն իր կամքը» ։ Այլ խօսքով, մարդուն ունեցած աստուածատուր կարողութիւնները, ձիրքերն ու ընդունակութիւնները պէտք է գործեն Աստուծոյ կամքին ծառայելու համար։

Քրիստոնէութեան մէջ ընդհանրապէս եւ Հայ Եկեղեցւոյ համաձայն, շնորհ ու ողորմութիւն, կը նկատուին Աստուծոյ հիմնական յատկանիշներէն, որոնք կը նկարագրեն նաեւ Աստուծոյ եւ մարդոց յարաբերութիւնը։ Հետեւաբար, բոլոր խորհուրդներն ու արարողութիւնները, որոնց նպատակը բարեպաշտ հաւատացեալներուն Աստուծոյ մերձեցումն է, արդիւնքն են աստուածատուր «շնորհին»։

Աստուածաշունչին մէջ կան բազմաթիւ օրինակներ, ուր աղօթքի մը սկիզբը կը յիշուին՝ «շնորհք ըրէ՛» եւ «ողորմէ՛ ինծի» աղաչանքները։ Բազմաթիւ օրինակներ կարելի է գտնել Հին Կտակարանի Գիրք Սաղմոսաց ին մէջ (4/1, 6/2, 9/13, 26/11, 30/10, 56/1, 86/3 … եւայլն) եւ այլուր։  

Նոր Կտակարանին մէջ եւս կը գտնենք «շնորհն» ու «ողորմութիւնը» նշող բազմաթիւ օրինակներ, ինչպէս Յովհաննու Աւետարանի, Պօղոս առաքեալի ու Յակոբոս Տեառնեղբօր նամակներուն մէջ եւ այլուր՝

Յովհաննու Աւետարան (Joh., 1/14 - 17 ). -

«Եւ Բանը մարդ եղաւ եւ մեր մէջ բնակեցաւ, եւ մենք տեսանք անոր փառքը, փառքը Միածինին, որ Հօրմէն եկաւ՝ շնորհով ու ճշմարտութեամբ լեցուն… Անոր լիառատ շնորհէն է, որ մենք բոլորս շնորհ ստացանք, որովհետեւ Օրէնքը Մովսէսի միջոցով տրուեցաւ, իսկ շնորհն ու ճշմարտութիւնը՝ Յիսուս Քրիստոսի միջոցով»։ 

Ա. Կորնթացիներուն (1. Kor, 15/10 ). -

«Բայց հիմա ինչ որ եմ՝ Աստուծոյ շնորհին կը պարտիմ, եւ կրնամ ըսել՝ թէ Աստուծոյ ինծի տուած շնորհը ապարդիւն չեղաւ»։ 

Գաղատացիներուն (Gal, 1/15 ). -

«Բայց Աստուած, որ ծնելէս առաջ զիս ընտրած եւ իր շնորհովը զիս այս պաշտօնին կոչած էր…»։ 

Հռոմայեցիներուն (Romans, 6/14 ). -

«Մեղքը ձեր վրայ պէտք չէ իշխէ, քանի դուք օրէնքին ենթակայ չէք, այլ՝ շնորհին»։

Հռոմայեցիներուն (Romans, 15/15 ). -

«Աստուած ինծի իր շնորհը տուաւ, որպէսզի Քրիստոսի սպասաւորը ըլլամ՝ հեթանոսներուն համար»։

Յակոբոսի նամակէն (James, 1/17 ). -

«…միայն բարի ցանկութիւններն ու կատարեալ պարգեւներն (շնորհներն) են, որ կու գան երկինքէն, Հօր Աստուծմէ, որ լոյսի արարիչն է»։

Շնորհի ուսմունքը կամ շնորհի աստուածաբանութիւնը (Theology of Grace), ընդհանրապէս տարածուած է թէ՛ արեւմտեան կաթոլիկ եւ թէ արեւելեան ուղղափառ եկեղեցիներուն մէջ։

Արդէն նշեցինք Հին Դարաշրջանի աստուածաբան–փիլիսոփայ Օգոստինոս Երանելիի տեսակէտը, որ աստուածային շնորհը կ՚առնչէր ազատ կամքի (Free Will) եւ սկզբնական մեղքի (Original Sin) հարցերուն հետ։

Միջնադարուն, անգլիացի աստուածաբան–փիլիսոփայ Անսելմ Քանտրբերցի (Anselm of Canterbury, 1033 – 1109 թ. ) կը պնդէր, որ միայն Քրիստոսի խաչին վրայ կատարած կամաւոր զոհաբերութենէն ետք է, որ նոր պայմաններ ստեղծուեցան, որպէսզի Աստուած կարենայ մարդոց շնորհ ու ողորմութիւն պարգեւել։

Միջնադարուն, ի տալացի աստուածաբան–փիլիսոփայ Թոմաս Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) կը զանազանէր չստեղծուած շնորհին (լատ. ՝ gratia increata) եւ ստեղծուած շնորհին (լատ. ՝ gratia creata) միջեւ։ Մինչ առաջինը (չստեղծուածը) առկայ է նոյնինքն անստեղծ ու անսկիզբ Աստուծոյ մէջ, երկրորդը (ստեղծուածը), Աստուծոյ կողմէ մարդոց տրուած գերբանական ու գերբնական պարգեւն է։

Բողոքականութեան հիմնադիր գերման աստուածաբան Մարտին Լութեր (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ), շնորհ եզրոյթը գլխաւորաբար կը հասկնար, որպէս Աստուծոյ բարեհաճութիւնը (լատ. ՝ favor Dei)։   

Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ տիեզերական 19-րդ երկարատեւ Տրենդոյի ժողովը (Council of Trient), հաստատեց շնորհի ուսմունքը կամ շնորհի աստուածաբանութիւնը, որ մշակուած էր Թոմաս Աքուինացիի կողմէ։

Տրենդոյի ժողովին [225] նաեւ հաստատուեցաւ, որ աստուածային շնորհը, թէ՛ նախապայմանը եւ թէ հետեւանքն է բարի գործերուն։ 

Եզրակացութիւն

«Միւռոն» եւ «Խորհուրդ» հասկացութիւններու մասին հակիրճ լեզուական ու բացատրական տեղեկութիւններ ներկայացնելէ ետք, այստեղ քննարկուած է «Միւռոնի խորհուրդը» բառակապակցութիւնը, որոշ մանրամասնութեամբ եւ վերջաւորութեան կատարուած են նաեւ անդրադարձութիւններ աստուածային շնորհին, որ միւռոնի եւ խորհրդակատարութեան միջոցով կը հաղորդուի մարդոց։

 

 

 

 

ծ-38

Յարաբերապաշտութիւն

Relativism

 

 

Յարաբերապաշտութիւնը փիլիսոփայական տեսութիւն մըն է, որուն համաձայն ընդհանուր եւ բացարձակ իմացութիւն կամ ճանաչողութիւն չկայ եւ ամէն ինչ յարաբերական (Relative), պայմանական (Conditional) կամ ենթակայական (Subjective) է։ Այլ խօսքով ենթադրութեան մը ճշմարտութիւնը կախեալ է որոշ պայմաններէ, որոնք իրենց կարգին կախեալ են այլ պայմաններէ… եւ այսպէս շարունակաբար։ Պայմանաւորուածութեան այս շղթան վերջ կը գտնէ տեղ մը, որպէս՝ կամայական սկզբունք կամ ենթակայական համոզում։

Սկիզբէն ի վեր եւ մինչեւ այսօր, յարաբերապաշտութիւնը միշտ ընկերակցած է փիլիսոփայական  բարոյագիտութեան եւ միշտ ալ՝ մերժուած, որովհետեւ փիլիսոփայական այս ուղղութեան համաձայն, չկան նաեւ ընդհանուր եւ բացարձակ բարոյական արժէքներ, այլ ամէն ինչ յարաբերական է։ 

Յարաբերապաշտութեան գլխաւոր պատճառը կը կայանայ տարբեր երկիրներու ու մշակոյթներու, ինչպէս նաեւ տարբեր անձերու նոյն հարցին հանդէպ ունեցած տարբեր դիրքաւորումներուն մէջ։

Հնադարեան ժամանակներէն ի վեր, տարբերութիւններու այս վիճելի հարցը յաճախ արծարծուած է։ Յոյն պատմահայր Հերոդոտոս (Herodotus, յուն. ` Hêrodotos, 484 – 424 մ. թ. ա. ), օրինակի համար, իր երկերուն մէջ կը յիշէ մահացածներուն հանդէպ ունեցած տարբեր երկիրներու տարբեր սովորութիւնները (օրինակ Հնդկաստանի մէջ՝ մահացածներու այրումը, իսկ Յունաստանի մէջ` անոնց թաղումը, եւայլն…), եւ կ՚աւելցնէ որ որեւէ մշակոյթ պատրաստ չէ այս առնչութեամբ իր հիմնական սովորութիւնները փոխել կամ զիջողութիւններ կատարել։ Յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ) եւս, իր նշանաւոր «Նիկոմաքոսի Բարոյագիտութիւն» երկին մէջ, կը մատնանշէ մասնաւորաբար «բարիի ու արդարի» վերաբերեալ տարբերութիւնները, թէ՛ անհատներու միջեւ եւ թէ՛ տարբեր ժողովուրդներու ու պետութիւններու պարագային։

Այս իմաստով, եթէ արարք մը, բարոյականօրէն՝ բարի, արդար կամ ճիշդ կը կոչուի, ան ի զօրու կրնայ ըլլալ որոշ անհատի կամ որոշ հասարակութեան մը համար եւ որոշ օրինաչափի մը համաձայն։ Այսինքն՝ նոյն արարքը կրնայ այլ անհատի կամ այլ հասարակութեան մօտ, եւ այլ օրինաչափի համաձայն բոլորովին տարբեր ընկալում ունենալ եւ տարբեր եզրակացութեան յանգիլ։

Եթէ զանազան մշակոյթներու աշխարհայացքի տարբերութիւնները, յարաբերական նկատելով ընդունինք եւ նոյնիսկ իրաւահաւասար նկատենք զանոնք, կը ցուցաբերենք յոյժ գնահատելի հանդուրժողութիւն մը, որ ինքնին բարոյական առաքինութիւն մըն է։

Այլ անհատներու կամ խմբակցութիւններու բարոյական արժէքներուն հանդէպ հանդուրժողութիւն (անգլ. ՝ Toleration, գերմ. ՝ Toleranz) կամ համբերատարութիւն (անգլ. ՝ Endurance, գերմ. ՝ Duldsamkeit) ցուցաբերելը, սակայն, չի նշանակեր, որ մենք պէտք է բոլորովին հրաժարինք սեփական բարոյական հիմնական արժէքներէն։ Այս հարցին մէջ, սակայն, որոշ դժուարութեան կը բախինք, երբ ուզենք մեր հանդուրժողութեան սահմանը որոշել եւ անհատներու կամ հասարակութիւններու միջեւ տարբերութիւններու պատճառով յառաջացած ընդհարում մը կանխել կամ մեղմել։

Նշանաւոր խօսքեր՝

յարաբերապաշտութեան մասին

 

Անծանօթ. -

« Յարաբերապաշտութիւնը անհատի անսխալականութեան վարդապե տութիւն մըն է »։

«Մոլեռանդութ եա ն (Fanaticism) մէջ սկզբունքը կ՚արդարացնէ իւրաքանչիւր արարք։ Իսկ յարաբերապաշտութեան մէջ այս սկզբունքը կ՚արդարացնէ որեւէ արարք»։    

 

 

 

 

ծ-39

Նեռ (Հակա-Քրիստոս)

Anti-Christ

 

 

Աստուածաշնչեան Նոր Կտակարանի վերջաւորութեան, Յովհաննէսի գրութիւններուն մէջ կը յիշատակուի Յիսուս Քրիստոսի հակառակորդ եղող գործիչ մը, որ կը կոչուի Հակա-Քրիստոս (Anti-Christ) [226], հայերէնով նաեւ նեռ(ն)։ Այս վերջին ժամանակներու գործիչը կը սպասուի որ Յիսուս Քրիստոսի երկրորդ գալուստէն անմիջապէս առաջ յայտնուի եւ հակաքրիստոնէական կեղծ ու սուտ ուսմունք տարածէ։ Ան համեմատելի է հրէական Արմիլոսին [227] (Armilos) եւ իսլամական Դաջջալին [228] (արաբ. ՝ Dajjal = دجّال ) հետ։

Եկեղեցւոյ պատմութեան ընթացքին, «Հակա-Քրիստոս» հասկացութիւնը կը տարածուի նաեւ տարբեր մարդոց ու ուժերու նկատմամբ, որոնք կը ներկայանան որպէս հակառակորդները Քրիստոնէութեան, կը մերժեն Քրիստոսի Աս-տուծոյ որդի ըլլալը եւ անոր մարդեղութիւնը, ինչպէս նաեւ աստուածային երրորդութիւնը։

Հակա-Քրիստոսը, յիշատակուած է Յովհաննէսի նամակներուն մէջ, քանի մը տեղ. -

Յովհաննէսի ընդհանրական Ա. նամակի 2-րդ գլուխէն՝

«Զաւակներս, վերջին ժամանակը հասեր է։ Դուք լսած էք թէ Քրիստոսի հակառակորդը (նեռը) պիտի գայ։ Արդ բազմաթիւ Հակա-Քրիստոսներ երեւան ելած են, որմէ կը գիտնանք, որ վերջին ժամանակն է…»։ (1 Joh. 2/18)

«Հետեւաբար ո՞վ է ստախօսը, եթէ ոչ ան՝ որ կ՚ուրանայ թէ Յիսուս Քրիստոսն է։ Հակա-Քրիստոսն է այնպիսին, որ կ՚ուրանայ թէ՛ Հայրը եւ թէ Որդին, որովհետեւ ով որ մերժէ Որդին՝ Հայրն ալ մերժած կ՚ըլլայ, իսկ ով որ կ՚ընդունի Որդին՝ Հայրն ալ ընդունած կ՚ըլլայ…»։ (1 Joh. 2/22)

Յովհաննէսի ընդհանրական Ա. նամակի 4-րդ գլուխէն (1 Joh. 4/2-3)

«Ով որ կը խոստովանի, թէ Յիսուս Քրիստոս աշխարհ գալով իրապէս մարդացաւ՝ անիկա Աստուծոյ Հոգիով կը խօսի։ Իսկ ով որ չի խոստովանիր թէ Յիսուս Քրիստոս աշխարհ գալով մարդացաւ՝ անիկա Աստուծոյ Հոգիով չէ որ կը խօսի, այլ Նեռին՝ Հակա-Քրիստոսի դրդումովը, անոր որուն մասին լսած էիք թէ պիտի գայ, եւ ահա արդէն իսկ աշխարհի մէջ է։»

Յովհաննէսի ընդհանրական Բ. նամակէն (2 Joh. 7)

«Աշխարհի մէջ բազմաթիւ մոլորեցուցիչներ մէջտեղ ելեր են, որոնք կը մերժեն ընդունիլ՝ թէ Յիսուս Քրիստոս աշխարհ գալով իրապէս մարդացաւ։ Այդպիսիները մոլորեցուցիչ են եւ Հակա-Քրիստոս»։

Նոր Կտակարանի մէջ, միայն Յովհաննէսի [229] նամակներուն եւ յայտնութեան մէջ յիշատակուած Հակա-Քրիստոսը, թէեւ չի յիշուիր 4 աւետարաններուն մէջ, սակայն հոն կ՚օգտագործուին մերձիմաստ արտայայտութիւններ, «սուտ» կամ «կեղծ» վերադիրներով՝ «օծեալ», «մարգարէ», «ուսուցիչ», «առաքեալ», որոնց մասին անդրադարձած է նոյնինքն Յիսուս Քրիստոս։ Օրինակներ՝

Մարկոսի Աւետարան ( Marcus 13/5-6)

«Զգոյշ եղէք, չըլլայ որ որեւէ մէկը ձեզ խաբէ, որովհետեւ շատեր պիտի գան իմ անունով եւ ըսեն՝ ես եմ Քրիստոսը եւ պիտի մոլորեցնեն»։

Մարկոսի Աւետարան ( Marcus 13/21-23)

«Այն ատեն, երբ մէկը ձեզի ըսէ՝ ահաւասիկ հոս է Քրիստոսը, մի՛ հաւատաք, որովհետեւ սուտ քրիստոսներ եւ սուտ մարգարէներ պիտի յայտնուին …»։

Պօղոսի Կորնթացիներու Բ. նամակէն (2 Kor. 11/13)

«Սուտ առաքեալներ են անոնք, խաբեբայ մարդիկ, որոնք կ՚ուզեն իբրեւ Քրիստոսի առաքեալ ներկայանալ …»։

Պետրոսի ընդհանրական Բ. նամակէն (2 Petrus 2/1)

«Բայց անցեալին սուտ մարգարէներ ալ կը յայտնուէին ժողովուրդին մէջ, ինչպէս հիմա եւս սուտ ուսուցիչներ պիտի յայտնուին…»։

Վերոյիշեալ հակառակորդ չարագործները հրապուրուած ու գրաւուած են սատանային կողմէ, դառնալով սատանային գործիքները, ինչպէս օրինակ Յուդա Իսկարիոտացին (Judas Ischariot) ՝

Ղուկասի Աւետարան ( Lucas 22/3)

«Ապա սատանան մտաւ Իսկարիոտացի կոչուած Յուդային մէջ, որ 12 աշակերտներէն մէկն էր…»։

Նոր Կտակարանի վերջին գրքի, Յովհաննէսի «Յայտնութեան» մէջ, կը ներկայացուի ապագան, 7 տեսիլքներով, որոնք բաժնուած են 3 շրջաններու մէջ։ Այստեղ կը   յիշատակուին Յիսուս Քրիստոսի (Գառն Աստուծոյ) ըղձալի երկրորդ գալուստն ու գահակալութիւնը եւ իր միջոցով Քրիստոնէութեան բոլոր թշնամիներուն (ներառեալ՝ Սատանան ու Հակա-Քրիստոսը) վերջնական պարտութիւնը, որմէ ետք պիտի բացուի բոլորովին նոր ու պանծալի ժամանակաշրջան։

Այստեղ սատանան ու Հակա-Քրիստոսը կը յայտնուին գազանային տարբեր ու արտասովոր կերպարներով [230], որոնք կը պայքարին Յիսուս Քրիստոսի դէմ, անկէ իշխանութիւնը առնելու նպատակով։ Հակա-Քրիստոսը ունի նաեւ 666 թիւը [231], որպէս խորհրդանիշ։

Պատմական ակնարկ

Քրիստոնէութեան պատմութեան ընթացքին, Հակա-Քրիստոսի մասին շատ կանուխէն կատարուած են բազմաթիւ անդրադարձութիւններ։ Հակիրճ ձեւով պիտի նշենք զանոնք։

Հայրաբանական շրջանին, «Եկեղեցւոյ հայրերը», որոշ չափով առնչուած են Հակա-Քրիստոսի կերպարին, ինչպէս նաեւ մանրամասնօրէն վկայակոչած են աստուածաշնչեան այն հատուածները, ուր «Հակա-Քրիստոս» եզրոյթը բնաւ չէ օգտագործուած, այլ նկարագրուած է մերձիմաստ բացատրութիւններով, ինչպէս «սուտ ու կեղծ մարգարէ», «սատանայի մարմնաւորում», եւայլն։

Հնադարեան փիլիսոփայ–աստուածաբան Ա. Օգոստինոս ( Երանելի, Aurel-ius Augustinus, 354 - 430 թ. ), իր «Աստուծոյ պետութեան մասին» (420 թ., լատ. բնագիր՝ De civitate Dei) երկին մէջ կը մեկնաբանէ Հակա-Քրիստոսի առնչուած աստուածաշնչեան գրութիւնները եւ անոր հակաքրիստոնէական իմաստը կը տարածէ Քրիստոնէութեան բոլոր հակառակորդներուն վրայ, նկատի առնելով բոլոր ժամանակները։

Միջնադարեան շրջանին, «վերջին ժամանակի» [232] գաղափարը որոշ կարեւորութիւն ստացաւ, ուր ժխտական դեր ունէր Հակա-Քրիստոսի կործանիչ գործունէութիւնը։

Միջնադարեան գերման նշանաւոր եկեղեցական գործիչ ու պատմագիր Օ. Ֆրեյզինգացի (Otto von Freising, 1111 – 1158 թ. ) Հակա-Քրիստոսի ներկայութիւնը կը հաստատէ 4 տարբեր շրջաններու մէջ. -

Որպէս քրիստոնեաներ հալածող՝ Հռոմէական կայսրութեան շրջանին,

Որպէս քայթակղիչ՝ Եկեղեցւոյ հերետիկոսութիւններու միջոցով,

Որպէս կեղծաւոր՝ որ փորձած է Եկեղեցին աշխարհիկացնել ու ապականել,

Վերոյիշեալ 3 հակաքրիստոնէական միջոցներու միաւորումի ձեւով։

Միջնադարու վերջաւորութեան, Հակա-Քրիստոսի հետքերու որոնումը կը դառնայ հանրային հարց, այնպէս որ հակառակորդին «Հակա-Քրիստոս» անուանելը սովորական երեւոյթ դարձաւ իշխանութեան հետամուտ զանազան խմբաւորումներու պայքարի ընթացքին։ Օրինակի համար, 1239 թուականին, Կայսր Ֆրիդրիշ Բ. (Friedrich II, 1194 – 1250 թ. ) եւ Հռոմի Գրիգոր Թ. պապը (Gregor IX, 1167 – 1241 p. ) զիրար «Հակա-Քրիստոս» անուանեցին, երբ իրենց միջեւ նախամեծարութեան հարցը սրած էր արդէն։

Վերածնունդի ( Renaissance ) Անցման շրջանին, Բողոքականութեան հիմնադիր եւ եկեղեցական բարեկարգութեան (Reformation) ջատագով աստուածաբան Մարտին Լութեր ( Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ) հիմնականապէս փոխեց «Հակա-Քրիստոս»ի միջնադարեան կերպարը եւ Յիսուս Քրիստոսը դարձուց քրիստոնէական կեանքի միակ ու ճշմարիտ չափանիշը։ Ան անվաւեր հռչակեց եկեղեցական աւանդոյթի մեծ մասը, ներառեալ «Հակա-Քրիստոս»ի առասպելը։ Հետագային, սակայն, Մ արտին Լութեր Հռոմի պապերը պիտի անուանէր՝ «Հակա-Քրիստոս»։ Այնուհետեւ բողոքական–կաթոլիկ հակամարտութիւնները աւելի խորացան եւ շարունակուեցան, Մ. Լութերի մահէն ետք։

Վերոյիշեալ հակամարտութիւնները շարունակուեցան, մինչեւ Նոր Դարաշրջան, երբ Լուսաւորութեան ( Enlightenment) գաղափարներով տոգորուած, վախճանաբանական «Հակա-Քրիստոս»ի գոյութիւնը մասամբ հերքուեցաւ եւ նոր մեկնաբանութեամբ դարձաւ ժխտական ու անբարոյական յատկանիշներ կրող, բայց որոշ զօրութիւն ունեցող անձնաւորութիւններ։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804) Աստուածաշունչի բովանդակութիւնը կ՚ընկալէր, որպէս բարոյականութեան խթան։ Կանտի համաձայն, փիլիսոփաները պէտք է որ Աստուածաշունչը մեկնաբանէին, հոն առկայ բարոյական սկզբունքներու հիման վրայ։ Այս իմաստով, Կանտ կը գրէ իր «Կրօնը, լոկ բանականութեան սահմաններուն մէջ» ( 1793 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft, անգլ. ՝ Religion Within the Bounds of Bare Reason) երկին մէջ (էջ B 205), ուր Կանտի համաձայն, «Հակա-Քրիստոսը» կը ներկայանայ որպէս անբարոյականութեան ու անխոհեմութեան խորհրդանիշ. -

«Հակա-Քրիստոսի յայտնութիւնը, քիլիազմը (chiliasm) եւ աշխարհի վերջը մօտենալու մասին յայտարարութիւնը, կրնան բանականութեան առջեւ իրենց խորհրդանշական (Symbolic) լաւ իմաստը ստանձնել։»

Կանտ վերոյիշեալ խօսքին մէջ, գլխաւորաբար նկատի կ՚առնէ Քրիստոսի Բ. գալուստի հաւատացեալները։ Կանտի օգտագործած «քիլիազմ» (chiliasm), յունարէն եզրոյթը կը նշանակէ՝ հազար տարի։ Նոյնն է պարագան լատիներէն millennialism (հազար տարիի հաւատք) եզրոյթին։ Այս հաւատքին համաձայն, փրկչական հազար տարուան [233] շրջան մը պիտի հաստատուի «վերջին դատաստանէն» առաջ։

Նոր դարաշրջանին, սատանայի ու «Հակա-Քրիստոս»ի չար կերպարները շարունակուեցան քննարկման նիւթ դառնալ, մանաւանդ ժամանակաշրջանի գրողներուն եւ արուեստագէտներուն գործերուն մէջ։ Անոնցմէ յիշարժան են. - Վ. Բլէյք (William Blake, 1757 – 1827 թ. ), Լորդ Բայրոն (George Byron, 1788 – 1824 թ. ) եւ ուրիշներ։

Այս շրջանին, յաճախ կատարուած է «բարիի» ու «չարի», ինչպէս նաեւ Սատանայի ու Քրիստոսի դերերու վերաիմաստաւորումը, այնպէս որ յաճախ Սատանան կը դառնար դրական ուժ եւ բռնակալները դիմադրող ապստամբ, ինչպէս է պարագան Վ. Բլէյքի «Դրախտի ու դժոխքի ամուսնութիւնը» (1794 թ., անգլ. բնագիր՝ The Marriage of Heaven and Hell) երկին մէջ։

Առանձնապէս պիտի անդրադառնանք գերման քննադատ–փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէի ( Friedrich Nietzsche, 1844  – 1900 թ. ) «ՀակաՔրիստոսը» ( 1895 թ., գ երմ. բնա գ իր ` Der Antichrist, անգլ. ՝ The Anti-Christ) երկին, որ գլխաւորաբար Քրիստոնէութեան դէմ քննադատութիւն մըն է։

Ժամանակակից Դարաշրջանի ընթացքին, 20-րդ դարու Ա. Աշխարհամարտի օրերուն, Արեւմտեան պետութիւնները եւ Ռուսիա զիրար որպէս «Հակա-Քրիստոս» կը վարկաբեկէին։

Բ. Աշխարհամարտի շրջանին շարունակուեցան չարախօսութիւններու ու վարկաբեկումներու վարքագիծը։ Գերման քաղաքական գործիչ ու բռնապետ նացիստական Գերմանիոյ (1933 – 1945 թ. ) Ա. Հիտլէր ( Adolf Hitler, 1889 – 1945 թ. ), հրեաները վարկաբեկեց, որպէս «Հակա-Քրիստոս» ։ Իսկ ա ւստրիացի գրող Ֆ. Վերֆէլ ( Franz Werfel, 1890 – 1945 թ. ) բռնապետ ու Բ. Աշխարհամարտի նախաձեռնող Ա. Հիտլէր ը կոչեց «Հակա-Քրիստոս» ։

Ներկայիս, էկումենիզմը ( Ecumenism), որ քրիստոնէական եկեղեցիներու միութեան շարժում մըն է, իր միջեկեղեցական փոխըմբռնման միջոցներով կարողացաւ վերոյիշեալ փոխադարձ վարկաբեկումներն ու չարախօսութիւնները կասեցնել եւ աւելի փոխադարձ հանդուրժողականութիւն տարածել։

Նիցշէի «ՀակաՔրիստոսը» երկը

Գերման դասական լեզուաբան ու փիլիսոփայ, Գաղափարապաշտութիւն (Idealism), Կեանքի փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Life) եւ Ոչնչապաշտութիւն (Nihilism) փիլիսոփայական ուղղութիւններու իւրայատուկ ներկայացուցիչ Ֆ. Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844  – 1900 թ. ) յայտնի է նաեւ որպէս քննադատ։ 1888 թուականին գրած ու 1894-ին լոյս տեսած Քրիստոնէութիւնը քննադատող երկը կը կոչուի «ՀակաՔրիստոսը» (գ երմ. բնա գ իր ` Der Antichrist, անգլ. ՝ The Anti-Christ), որ որպէս ենթավերնագիր կը կրէ «Անէծք Քրիստոնէութեան վրայ» (գ երմ. բնա գ իր ` Fluch auf das Christentum, անգլ. ՝ Curse on Christianity)։

Երկի Կառոյցը

Գիրքը կը բովանդակէ հակիրճ նախաբան մը եւ 62 ընդհանրապէս կարճ գլուխներ։ Գիրքը տարածուած է 72 էջերու վրայ ։

Նախաբանը կը սկսի արդէն նախադասութեամբ մը, որ կը յայտնէ թէ այս գիրքը շատ քիչերուն համար է, թերեւս անոնց համար, որոնք կը հասկնան իր « Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը » երկը (1883-85 թ., գ երմ. բնա գ իր ` Also sprach Zarathustra, ան գ լ. ` Thus spoke Zarathustra)։

Երկի առաջին գլուխներուն մէջ, հեղինակը կը ներկայացնէ իր գնահատման չափանիշը կազմող «Գերմարդը» ( գ երմ. ` Übermench, անգլ. ՝ Overman) յղացքը կամ հասկացութիւնը ։ Ապա կը յայտնէ, որ Քրիստոնէութիւնը պայքարած է գերմարդու գաղափարին դէմ, իր «Կարեկցութեան բարոյագիտութեամբ» (գերմ. ՝ Mitleidsethik, անգլ. ՝ Ethics of Compassion), որ իր կարգին պատճառ դարձած է մարդկութեան փչացման։

Այնուհետեւ, 8-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ աստուածաբաններն ու կարգ մը փիլիսոփաները կը ներկայացնէ, որպէս իր հակառակորդները։ Կը քննադատէ նաեւ գերման փիլիսոփայ Կանտը (11-րդ գլուխ) եւ իր բարոյագիտութիւնը, որ պարտագիտական է, զայն «մահացու–վտանգաւոր» անուանելով։

15-րդ գլուխին մէջ, Նիցշէ մեծապէս կը քննադատէ Քրիստոնէութիւնը, որ ընդհանրապէս կեանքէն տառապողներուն կ՚օգնէ, զանոնք իրականութենէն հեռացնելով։ Կը քննադատէ նաեւ Քրիստոնէութեան Աստուածը (16-րդ գլուխէն սկսեալ), որ այլասերուած է, կը հակասէ ասդենական աշխարհի կեանքին եւ լաւ է միայն աղքատներուն ու հիւանդներուն համար։

20-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ կը համեմատէ Քրիստոնէութիւնն ու Բուդդայականութիւնը, որոնք թէեւ նման են, որպէս տառապողներուն դիմողօգնող ու աշխարհը չարիք համարող, բայց Բուդդայականութիւնը շատ աւելի իրատես ու խելացի է քան Քրիստոնէութիւնը։ Բուդդայականութեան մօտ կը բացակային թէ՛ Աստուծոյ գաղափարը եւ թէ աշխարհի բարոյական ուղղումը, իսկ «մեղք» (Sin) հասկացութիւնը ունի բոլորովին տարբեր բացատրութիւն, այստեղ չկայ օրինակ՝ «սկզբնական մեղքը» (Original Sin)։

24-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ կը քննադատէ հրէական Հին Կտակարանը եւ քրիստոնէական Նոր Կտակարանը, դատապարտելով կղերականութիւնը, որ մեղքին համար պատիժներ կը սահմանէ, իսկ բարեպաշտութեան համար որոշ վարձատրութիւն, եւ այս բոլորին նպատակը, որպէսզի մարդիկ ենթարկուին կղերականութեան։

28-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ կը փորձէ ներկայացնել Յիսուսը, ինքնատիպ ու հոգեբանական մեկնաբանութեամբ։ Ան Յիսուսը չի նկատեր, որպէս հերոս (Hero) կամ հանճար (Genius), այլ՝ ապուշ (Idiot), որ բազմիմաստ եզրոյթ մըն է։ Օրինակ յունարէնի մէջ, Idiotes, կը նշանակէ միայնակ ու ապաքաղաքական անձ։ Նիցշէ, այդ եզրոյթով կ՚ակնարկէ նաեւ ռուս նշանաւոր գրող Ֆ. Դոստոեւսկիի (Fyodor Dostoevsky, 1821 – 1881 թ. ) « Ապուշը » (1869 թ., անգլ. ՝ The Idiot) վէպ ին ։  Նիցշէի համաձայն, Յիսուս, իր տառապանքի ու գրգռուելու ծայրայեղ ընդունակութեամբ, ընդունակ էր միայն համատարած սիրոյ։ Յիսուս նաեւ չէր ընկալեր պարզ իրականութիւնը եւ իր ներքին վիճակը կ՚արտայայտէր միայն խորհրդանշաններու (Symbol) միջոցով։ Յիսուսի համար, «Աստուծոյ թագաւորութիւնը» (գերմ՝. Reich Gottes, անգլ. ՝ Kingdom of God ) ապագայի իմաստ չունի, այլ կը մեկնաբանուի, որպէս համապատասխան արարքներու միջոցով, որեւէ ատեն հասանելի՝ համապարփակ սիրոյ ու ներքին խաղաղութեան հոգեվիճակ մը։

36-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ կը քննարկէ Քրիստոնէութեան պատմութիւնը եւ կը հաստատէ անոր կեղծումն ու խեղաթիւրումը։ Նիցշէ, 38-րդ գլուխի մէջ, իր բառերով կը նշէ՝

«Այսօր պէտք է իմանալ, որ աստուածաբանը, քահանան, պապը, իրենց արտասանած իւրաքանչիւր նախադասութեամբ, ոչ միայն կը սխալին, այլեւ կը ստեն … բոլորը գիտեն, որ չկայ Աստուած, չկայ մեղաւոր ու չկայ փրկիչ»։

39-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ կը բացատրէ, որ Յիսուսի մահէն ետք ինչպէ՞ս կազմուեցաւ քրիստոնէական եկեղեցին, որ կեղծիքի վրայ հիմնուած էր։ Այս կեղծիքի գլխաւոր մեղաւորը Պօղոս առաքեալն էր, որ չարաշահեց Յիսուսի բոլոր խօսքերը։ Ան հաստատեց՝ մեղքի ու ներման, հոգիի անմահութեան ու վերջին դատաստանի մերժելի ուսմունքները։  

47-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ կը քննարկէ Քրիստոնէութեան ու գիտութեան յարաբերութիւնը։ Հին Կտակարանի Ծննդոց գիրքէն, ան կը մեկնաբանէ նաեւ «սկզբնական մեղքի» քրիստոնէական հայեցակարգը, եւ կ՚առնչէ գիտութեան հանդէպ եղած վախին։ Ապա կը հաստատէ, որ ընդհանրապէս բարոյական սկզբունքներու ու մեղքի մասին քրիստոնէական ողջ ուսմունքը, յօրինուած է բնական պատճառները քօղարկելու համար։ Ապա կ՚եզրակացնէ, որ իր Քրիստոնէութեան հանդէպ ունեցած հակադրութիւնը, ո՛չ միայն անոր համար է, որ բնութեան ու պատմութեան մէջ որեւէ Աստուած չէ գտած (անաստուածութեան – Atheism – իմաստով), այլ ա՛յն պատճառով, որ ինչ որ Քրիստոնէութեան մէջ կը փառաբանուի, մեծարանքի արժանի չէ։

50-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ կը քննարկէ ընդհանրապէս հաւատացեալներու, ինչպէս նաեւ նահատակներու ու մոլեռանդներու հոգեբանութիւնը։ Ասոնք, Նիցշէի համաձայն, խելագար ու մոլորեալ անձեր են, եւ եկեղեցին մեղադրելի է, որ մեծապէս կը նպաստէ, կը քաջալերէ ու կ՚օգտագործէ նման անձերն ու իրենց արարքները, նոյնիսկ կը սրբացնէ զանոնք։

58-րդ գլուխէն սկսեալ, Նիցշէ պատմութեան էջերուն մէջ կը հաստատէ՝ Քրիստոնէութեան քաղաքական կործանարար ու քայքայիչ ուժը, որ առկայ է ամենուրեք։ Քրիստոնէութիւնը, հազարամեայ Միջնադարու ընթացքին, նախ ոչնչացուց նախաքրիստոնէական բոլոր (յունական, հռոմէական, հայկական, եւայլն…) ապա Խաչակրութեան արշաւանքներու ընթացքին Արեւելքի կրօնամշակութային արժէքաւոր ժառանգութիւնները։

Նիցշէի համաձայն, Միջնադարէն ետք, բարելաւման վերջին հնարաւորութիւնը կրնար Վերածնունդի Դարաշրջանը (Renaissance) ըլլալ, քանի որ այս դարաշրջանին ամէն ինչ պատրաստ էր Քրիստոնէութեան նկատմամբ յաղթանակի մը համար, բայց բողոքականութեան հիմնադիր Մ. Լութերի (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ) կրօնական բարեկարգութիւն (Reformation) շարժումը խանգարեց ու արգելք հանդիսացաւ։

62-րդ ու վերջին գլուխը տեսակ մը եզրակացութիւն է, ուր Նիցշէ անգամ մը եւս կը դատապարտէ Քրիստոնէութիւնը եւ կը մեղադրէ՝ ամենասարսափելի մեղադրանքներով. - Քրիստոնէութիւնը բոլոր արժէքները արժեզրկեց, բոլոր ճշմարտութիւնները հերքեց եւ բոլոր ուղղամտութիւնները կործանեց։ Նիցշէ իր երկը կը փակէ հետեւեալ տողերով. -

«Ես Քրիստոնէութիւնը կ՚անուանեմ, որպէս միակ մեծ անէծքը, միակ մեծ ներքին ապականութիւնը, վրէժի միակ մեծ բնազդը… մարդկութեան միակ անմահ բիծը»։

Նիցշէ, ընդհանրապէս իր վերջին շրջանի գրութիւններուն մէջ, ինչպէս նաեւ այստեղ, կը փիլիսոփայէ հին արժէքներու վերարժեւորումի մը մասին։ Ասիկա երբեք չի նշանակեր բարոյական արժէքներու արժէքազրկում կամ արժէքաբեկում, այլ՝ արժէքային նոր հիմքի վրայ յառաջացած արժէքներու փոփոխութիւնը կամ վերարժեւորումը։ Այս վերարժեւորումէն ետք, սակայն, չի յառաջանար Ոչնչապաշտութիւն (Nihilism) մը, այլ կը յառաջանան բարոյական դրական նոր արժէքներ, որոնք կը բխին մարդկային ազատութեան բնազդէն, զոր Նիցշէ կը կոչէ՝ «կամք առ իշխանութիւն» (գերմ. ՝ Wille zur Macht, անգլ. ՝ Will to Power)։

 

 

 

ծ-40

Ներհայեցողութիւն

Intuition

 

 

Ներհայեցողութիւնը այն ինքնաբեր (կամ ինքնեկ) ճանաչողութիւնն է, որ հասկացութիւններու անդրադարձին վրայ չի հիմնուիր, ինչպէս է պարագան՝ բանականութեան եւ իմացականութեան ոլորտներու մէջ։ Ներհայեցողութիւնը մտքի այն կարողութիւնն է, որով կարելի է իրավիճակները, տեսակէտները, օրինաչափութիւնները կամ ենթակայական համաձայնութիւնները արագօրէն եւ անմիջականօրէն (ուղղակիօրէն) ըմբռնել եւ որոշումներ կայացնել, ինչպէս յիշուեցաւ, առանց մտային - իմացական քննարկութեան եւ առանց գիտակից հետեւութիւններու կամ եզրայանգումի։

Ներհայեցողութիւնը անդրանցական (Transcendence) ընկալումն է, որ կրնայ ստեղծագործական գործունէութիւն յառաջացնել։ 

Ներհայեցողութիւնը, եւրոպական կարգ մը լեզուներու մէջ կը ներկայանայ` Intuition եզրոյթով, որ կը սերի լատիներէն intuitio բառէն։ Ան կը նշանակէ նայիլ, հայիլ՝ կրաւորական իմաստով (այսինքն՝ նայուիլ), որով անմիջական առնչութիւն ունի ներշնչումի հետ։ 

Ներհայեցողութիւնը ձիրք կամ բնազդ է, որոշումները անմիջապէս եւ ինքնաբերաբար կայացնելու։ Ան, յուզական կարողութիւն մըն է, որուն պատճառները պէտք է որոնել նոյնինքն մարդու անգիտակցութեան (անգլ. ՝ Un-consciousness, գերմ. ՝ Unbewusstsein) մէջ, ուր ամբարուած են. -

1. գիտութեան,

2. փորձառութեան եւ

3. զգացումներու

հսկայական պաշար։ Այս իմաստով, ներհայեցողութիւնը անգիտակցութեան առաւելաբար ուժն ու զօրութիւնը կը ներկայացնէ։

Արեւմտեան փիլիսոփայութեան հնագոյն պատմութեան մէջ, առաջին անգամ ըլլալով, յոյն փիլիսոփայ Պիւթագորաս Սամոսցին (Pythagoras of Samos, 570 – 500 մ. թ. ա. ) արտայայտուած է ներհայեցողութեան մասին։

Քրիստոնէութեան մէջ, ներհայեցողութիւնը միջոց մը եղած է՝ զԱստուած ճանչնալու։

Նոր Դարաշրջանէն սկսեալ, ներհայեցողութեան յատուկ կարեւորութիւն տուած են փիլիսոփաներ՝ հոլանդացի Բ. Սպինոզա (Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ), ֆրանսացի Հ. Բերգսոն (Henri Bergson, 1859 – 1941 թ. ) եւ գերման Է. Հուսեռլ (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ), որոնց մասին հարկ է որոշ չափով անդրադառնալ։

Սպինոզայի համաձայն, ներհայեցողութիւնը ճանաչողութեան բարձրագոյն աստիճանն է, որ զգայարանքներու վրայ հիմնուած է. շատ աւելի բարձր քան փորձառական–գիտական ճանաչողութիւնը ։

Բերգսոն կը զանազանէ ներհայեցողութիւնը բանականութենէն։ Թէեւ բանականութիւնը, իր վերլուծական եղանակով կը ճանչնայ մեր նիւթական աշխարհը, սակայն անկարող է ըմբռնել կեանքին էութիւնը։ Այս իմաստով բանականութեան ճանաչողութիւնը յարաբերական է եւ ոչ բացարձակ, ինչպէս է ներհայեցողութեան պարագային։

Հուսեռլի երեւութաբանութեան (Phenomenology) համաձայն, իրի մը էական կառոյցին թափանցելու համար մարդ կարիքը ունի ներքին դիտարկումի՝ ներհայեցողութեան։

Փիլիսոփայութեան կողքին, ներհայեցողութիւնը քննարկութեան առարկայ է նաեւ հոգեբանութեան ոլորտէն ներս, մասնաւորաբար զուիցերիացի հոգեբոյժ Կ. Գ. Եունգէն (Carl Gustav Jung, 1875 – 1961 թ. ) սկսեալ։

Եունգ, որ վերլուծական հոգեբանութեան հռչակաւոր հիմնադիրն է, ներհայեցողութիւնը կը նկատէ հոգեբանական չորս հիմնական պաշտօններէն առաջինը. աստիճանական կարգով անոր կը հետեւին՝ զգացողութիւնը (Sen-sation), զգացումն (Feeling) ու մտածումը (Thinking)։ Մինչ առաջին երկուքը (ներհայեցողութիւնն ու զգացողութիւնը) կը պատկանին անգիտակցութեան (Unconsciousness) ոլորտին, վերջին երկուքը (զգացումն ու մտածումը) մաս կը կազմեն՝ գիտակցութեան (Consciousness)։ 

Գիտահետազօտութեան նորագոյն արդիւնքները կը ցուցաբերեն տեսութիւն մը, որուն համաձայն ներհայեցողութեամբ երբեմն աւելի լաւ որոշումներ կարելի է կայացնել, քան գիտակից բանականութեամբ, որ աւելի ճշգրիտ կը սեպուի։

Այս տեսութիւնը կը բացատրուի անով, որ անգիտակցութիւնը (Unconscious-ness) ի վիճակի է շատ կարճ ժամանակուան մը մէջ շատ աւելի տեղեկութիւններ նկատի առնել, քան բանական գիտակցութիւնը։

Նշանաւոր ասոյթի մը համաձայն, ներհայեցողութիւնը ներքին գերագոյնին հետ երկխօսութիւն (Dialogue) մըն է, միաժամանակ ներքին կողմնացոյցը, որ ճիշդ ուղղութիւնը ցոյց կու տայ։

Այսուհանդերձ, որպէս եզրակացութիւն կարելի է ըսել, որ գիտութիւնը կը համադրէ զոյգ բանականութիւնն ու ներհայեցողութիւնը, անոնց համակեցութեան մէջ շատ աւելի գործակցութիւն գտնելով։ Այլ խօսքով, մեր որոշումները (ընդհանրապէս) արդիւնքն են միաժամանակ` թէ՛ բանականութեան եւ թէ ներհայեցողութեան։

Նշանաւոր խօսքեր՝

ներհայեցողութեան մասին

 

Ք. Քեմպֆէր (գերմ. ՝ Kersten Kämpfer, *1958 թ. ). -

« Ներհայեցողութիւնը բազմաթիւ յաջողութիւններու գաղտնիքն է, անդրանցական (Transcendent) ընկալումով, որ տեղի կ՚ունենայ յանկարծակի շփումով»։   

« Ներհայեցողութիւնը երկխօսութիւնն (Dialogue) է մեր գերագոյն եսին հետ»։

« Ներհայեցողութիւնը կը պատասխանէ նաեւ այն հարցերուն, որոնք մենք դեռ կ՚ուզէինք տալ»։

« Ներհայեցողութիւնը կը հրահրէ ստեղծագործութիւնը»։

«Ստեղծագործութիւնը կը պահանջէ՝ գիտելիք, ներհայեցողութիւն, ինքնաբերութիւն (Spontaneity) եւ հաստատակամութիւն»։

Անծանօթ. -

«Ներհայեցողութիւնը շտապող բանականութիւնն է»։

«Խելամիտ տղամարդիկ կը վստահին կանացի ներհայեցողութեան»։  

Գերմանական ասացուածք. -

« Ներհայեցողութիւնը ներքին կողմնացոյցդ է, որ քեզի ճիշդ ուղղութիւնը կը մատնանշէ»։

Իտալական ասացուածք. -

«Ներհայեցողութիւնը շատ մեծ արագութեամբ բանիմացութիւնն է»։

 

 

 

 

ծ-41

Նոր-Պլատոնականութիւն

Neo-Platonism

 

 

Հին Դարու վերջաւորութեան, որպէս վերջին փիլիսոփայական ուղղութիւն կը ներկայանայ Նոր-Պլատոնականութիւնը, որ կը պարփակէ Պլատոնի (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) գաղափարներու (յուն. ՝ eidos) ուսմունքն ու Ստոյիկեան բարոյագիտութիւնը, ինչպէս նաեւ Պիւթագորասի (Pythagóras, 570 – 500 մ. թ. ա. ) եւ Փիլոն Ալեքսանդրիացիի (Philon Alexandreos, 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ) կարգ մը տեսակէտներն ու խորհրդապաշտական (միստիկ, յուն. ՝ mystikos) հայեացքները։

Այստեղ պիտի չմանրամասնուի «Նոր-Պլատոնականութիւն»ը, որովհետեւ հետեւեալ 2 ենթաբաժիններով ներկայացուած է. -

Մաս-2, Գ. Գլուխ, փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիր Պլոտինոսի ( Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ) յատկացուած ենթաբաժնին տակ, տե՛ս էջ 66 եւ

Մաս-2, Դ. Գլուխ, «Նոր-Պլատոնականութիւն» ենթաբաժնին տակ, տե՛ս էջ 82։  

 

 

 

 

ծ-42

Նպատակաբանութիւն

Teleology

 

 

Նպատակաբանութիւն հասկացութիւնը, հոմանիշն է եւրոպական զանազան լեզուներու մէջ ներկայացող, օրինակ անգլերէն Teleology (տելեոլոգիա) բառին, որ իր կարգին կազմուած է՝ յունարէն télos եւ lógos արմատներէն, télos կը նշանակէ՝ նպատակ, վախճան. իսկ lógos կը նշանակէ՝ բան, խօսք. որմէ ՝ նպատակաբանութիւն, նպատակաբանական եւայլն…։

Հայերէնի մէջ նպատակը կը ներկայանայ մի քանի իմաստներով. - նախ նպատակը այն մտադրութիւնն է, որով մարդ կը ձգտի՝ բանի մը հասնիլ. ապա կը նշանակէ՝ վախճան, թիրախ, փափաք ու նպատակակէտ։

Նպատակաբանութիւնը, որպէս աշխարհայեացք, կը հիմնուի արտաքին ու ներքին վերջին նպատակներուն (լատ. ՝ causa finalis, անգլ. ՝ Final Cause, գերմ. ՝ Zweckursache) վրայ. -

Արտաքինը՝ անդրանցական (Transcendental) ըմբռնումն է, որով նպատակադիր ուժի մը պատճառով կազմուած է աշխարհի նպատակայարմար կարգը։ Այդ ուժը՝ Հերակլիտի (յուն. ՝ Herákleitos 550 – 480 մ. թ. ա. ) համաձայն բանականութիւնն (յուն. ՝ lógos) է, Պլատոնի (յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ) համաձայն՝ արտերկրեայ անդրանցական գաղափարը (յուն. ՝ eidos), իսկ Քրիստոնէական աստուածաբանութեան համաձայն՝ նոյնինքն Աստուած (յուն. ՝ theós)։

Ներքինը՝ ներյատուկ (Immanent) ըմբռնումն է, ինչպէս Արիստոտէլի (յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ) մօտ, որ «վերջին նպատակ»ը կը տեղադրէր նոյնինքն իրին մէջ, անոր վերագրելով նպատակասլաց ձգտումի մը ողջ կարողութիւնը։

Մինչ երկապաշտութեան (Dualism) համաձայն, նպատակաբանութիւնը կը հակադրուի պատճառականութեան (Causality), միապաշտութեան (Monism) համաձայն, սակայն, անոնք կը ներկայանան որպէս զիրար ամբողջացնող երեւոյթներ։

Հնադարեան ժամանակներէն սկսեալ, նպատակաբանութիւնը քննարկումի նիւթ եղած է բազմաթիւ փիլիսոփաներու մօտ։ Շատեր նպատակաբանութեան դէմ դիրքորոշուելով, յստակօրէն կը պաշտպանէին պատճառականութիւնը։

Լեւկիպոսին (յուն. ՝ Leukippos, 500 – 440 մ. թ. ա. ) կը վերագրուի պատճառականութեան օրէնքը, որ կ՚ըսէ. -

«Ոչինչ տեղի կ՚ունենայ պատահաբար, այլ՝ որեւէ պատճառով եւ անհրաժեշտաբար»։

Արիստոտէլ, հակաճառելով իր ուսուցչին՝ Պլատոնի, կը պնդէր որ ամէն իր (կամ գոյ) իր մէջ, ներյատուկ (Immanent) ըմբռնումով արդէն կը կրէ վերջին նպատակը, որ իր գոյութեան կամ կեցութեան պատճառն է։ Արիստոտէլ, վերջին նպատակի կողքին, կ՚ընդունէր 3 այլ սկզբնապատճառներ եւս. -

Նիւթի սկզբնապատճառը (լատ. ՝ causa materialis), որ նիւթն (Materia) է, իր մէջ կրող գոյութեան կամ կեցութեան հնարաւորութեամբ.

Ձեւի սկզբնապատճառը (լատ. ՝ causa formalis), որ գոյութեան կամ կեցութեան արդէն իրականութիւնն է.

Ներգործութեան սկզբնապատճառը (լատ. ՝ causa efficiens), որ շարժում կը յառաջացնէ հիմք ունենալով փոփոխութիւնը. եւ

Վերջին նպատակի սկզբնապատճառը (լատ. ՝ causa finalis), ինչպէս վերը յիշեցինք, որ իրադարձութեան կամ դէպքի մը նպատակադրութիւնը կը մատնանշէ։

Քրիստոնէական Միջնադարուն, նպատակաբանութիւնը առնչուած էր Աստուծոյ եւ կը հաւատային, որ ամէն ինչ տեղի կ՚ունենայ միայն Աստուծոյ կամքով։ Այնուհետեւ, Նոր Դարաշրջանին, Աստուծոյ հետ առնչուած գաղափարը կը մերժուի եւ վերստին կը յայտնուին վերոյիշեալ գլխաւոր երկու ուղղութիւնները. -

1. Նպատակաբանութիւնը (անդրանցական ու ներյատուկ ըմբռնումներով) եւ 2. Պատճառականութիւնը։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804), իր երրորդ քննադատութեան մէջ [234], կտրուկ կերպով կը մերժէր նպատակաբանական որեւէ գործողութիւն՝ բնութեան ոլորտի մէջ։

Կանտի համաձայն, բնագիտութեան (Physics) ոլորտին մէջ ամէն ինչ պէտք է բացատրել պատճառականութեամբ (Causality), որ իր տեղը երբեք չի զիջիր նպատակաբանութեան ( Teleology)։ Այլ խօսքով, պատճառականութեամբ կամ պատճառ եւ հետեւանք [235] տեսութեամբ բացատրուած գործողութիւն մը անվերջ գործընթաց է։ Ասոր կողքին, բնութեան մէկ կազմակերպուած արտադրութիւնը միաժամանակ կրնայ թէ՛ միջոց եւ թէ նպատակ ըլլալ, ինչպէս է պարագան՝ կենսաբանութեան (Biology) մէջ։ 

Նաեւ բարոյագիտութեան տեսութիւն մը կարելի է նպատակաբանական անուանել, երբ նկատի ունենանք վարմունք մը, իր բարի նպատակով ու դիտաւորութեամբ։ Այստեղ կարեւորութեամբ կը շեշտուին վարմունքի հետեւանքը կամ հետեւանքները, առանց նկատի առնելու այդ վարմունքի բարոյական արժէքն ու պարտաւորութիւնները կամ վարմունքի հեղինակ անհատի կամ ենթակայի որոշ իւրայատկութիւնները (ինչպէս՝ նկարագիրը եւ զգացումները)։

Նպատակաբանական բարոյագիտութեան (Teleological Ethics) լաւագոյն օրինակը Օգտապաշտութիւնն [236] (Utilitarianism) է։  

Նշանաւոր խօսքեր՝

նպատակաբանութեան մասին

 

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

« Ն պ ատակաբանութիւնը բնութիւնը կը նկատէ, որպէս նպատակներու տիրոյթ, բարոյականութիւնը՝ նպատակներու հնարաւոր ոլորտը կը նկատէ որպէս բնութեան տիրոյթ։ Այնտեղ, նպատակներու ոլորտը տեսական գաղափար է, բացատրելու ա՛յն, որ կայ։ Այստեղ, նպատակներու ոլորտը գործնական գաղափար է, իրականացնելու ա՛յն, որ չկայ, բայց կարող է իրականանալ մեր արարքներու միջոցով»։ [237]

 

 

 

ծ-43

Ոչնչապաշտութիւն

Nihilism

 

 

Ոչնչապաշտութիւն հասկացութիւնը, ընդհանրապէս գոյութիւնը, ճանաչումը, իմացութիւնը եւ բարոյական ու դրական արժէքները բոլորովին ժխտող փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է։ Եզրոյթը յառաջացած է ոչինչ (լատ. ` nihil) արմատէն եւ ունի հակաճառական իմաստ՝   փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան ոլորտներէն ներս։

Վերոյիշեալ բնորոշումով ոչնչապաշտութիւնը, ընդհանրապէս, կը հակաճառէ մարդկային կեանքին եւ աշխարհի գոյութեան իմաստին, կը հակաճառէ ճանաչելի իրողութիւններու իմացութեան, ինչպէս նաեւ` տարբեր հասարակութիւններու մէջ ընդունուած, բարոյական կանոններուն ու դրական արժէքներուն։ Այլ խօսքով, ոչնչապաշտութեամբ՝ դրական բոլոր արժէքները արժեզրկուած են։

Ոչնչապաշտութեան գլխաւոր ներկայացուցիչ կը նկատուի գերման փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէ [238] (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ), որու համաձայն. -

Չկա՛յ բարոյականութիւն ( Morality), որովհետեւ բարոյական արժէքները չունին գործող անպայմանական կիրառութիւն, այլ անոնք միայն որոշ պարագաներու համար օգտակար կամ անօգուտ են։ Սակայն բարոյական ու ընդունուած արժէքներու արժեզրկմամբ, ապա անոնց վերարժեւորումով պէտք է յառաջանան բոլորովին նոր արժէքներ ու մանաւանդ Նիցշէի բառով՝ գերմարդը (գերմ. բնագիր` Übermensch, լատ. ` homo superior), որ իդէալական մարդն է, ան որ կը յատկանշուի սովորական կամ «բնական» մարդոցմէ շատ աւելի բարձր ըլլալու իր փափաքով, ձգտումով ու համարձակութեամբ։

Չկա՛յ ճշմարտութիւն (Truth ), որովհետեւ ընդհանրապէս չկան բացարձակ յատկութիւններն ու ինքնին իրը (գերմ. ` Ding an sich, անգլ. ` Thing in itself). իսկ առարկայական ճշմարտութիւնները, իր ամբողջութեան մէջ, ճանաչելի չեն։

Չկա՛յ կեանքի իմաստ ու նպատակ, որովհետեւ անվերջ ու անվախճան պատմութիւնը, իր «յաւերժական վերադարձ»ով (գերմ. ` die ewige Wieder-kehr, անգլ. ` the eternal return ), բոլորովին անիմաստ ու աննպատակ է։ Սակայն «յաւերժական վերադարձ»ով հաւանական կը դառնայ Նիցշէի «գերմարդու» (գերմ. ` Übermensch, անգլ. ` Overman) յառաջացումը, որ պիտի ունենայ` «Կամք առ Իշխանութիւն» (գերմ. ` Wille zur Macht, անգլ. ` Will to Power)։

Չկա՛յ Աստուած ու չկայ վերադաս յաւիտենական ատեան ու հեղինա կութիւն, որու հետեւանքով` մարդ բոլորովին լքուած է ինքն իր վիճակին։ Նիցշէ, իր երկերուն մէջ, քանի մը տեղ կը կրկնէ «Աստուած մեռած է» արտայայտութիւնը. արդարեւ ոչնչապաշտական ու հակակրօնական ծայրայեղ դիրքաւորում մը, ուր եւս վերոյիշեալ « գերմարդու» յառաջացման գաղափարը կ‏՚արտացոլայ։

Նիցշէ, իր իւրայատուկ եղանակով, այսինքն՝ ոչնչապաշտութեամբ, կը քննադատէ բարոյականութիւնը եւ ընկերութ իւն ն երու մէջ տիրող բարոյական արժէքները, նպատակ ունենալով արժէքներու վերարժեւորում մը, որ պիտի հաստատուի նոր հիմքերու վրայ ։ Այդ հիմքը, նոյնինքն կամքի ազատութիւնն է, Նիցշէի բառերով՝ «Կամք առ իշխանութիւն»ը։ Փոխան դիմակազերծուած անդենական արժէքներու, Նիցշէ յառաջ կը մղէ ասդենական արդարացումը։ Այլ խօսքով, փոխան ստրուկի յատուկ բարիի ու չարի բարոյականութեան, Նիցշէ յառաջ կը մղէ տիրոջ յատուկ բարիի ու վատի բարոյականութիւն մը, ուր բարին կը ներկայանայ որպէս շատ զօրաւոր, երեւելի ու գերադաս, իսկ վատը՝ որպէս տկար ու արհամարհելի։

Նիցշէի համաձայն, ոչնչապաշտութեան նախնական կամ սկզբնական ձեւը՝ յոռետեսութիւնն [239] (Pessimism) է, ուր աշխարհը կը դատ ուի, որպէս վատ եւ աշխարհին դէպի լաւ զարգացում մը չի սպաս ուի ր։ 

Յոռետեսութիւնը կը վերաբերի նաեւ գերման նշանաւոր փիլիսոփայ Ա. Շոպենհաուրի   (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ) փիլիսոփայական շարժման, որու համաձայն, գոյութիւն ունեցող աշխարհը վատ է եւ դէպի լաւ զարգացում մը կարելի չէ ակնկալել։ «Աշխարհը, որպէս կամք եւ պատկերացում» (1819 թ., գերմ. բնագիր` Die Welt als Wille und Vorstellung, անգլ. ՝ The World as Will and Representation) երկին մէջ, «ամբողջ կեանքը տառապանք է» սկզբունքով, եւ ազդուած  արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններէն (յատկապէս Բուդդայականութենէն), ան կը ներկայացնէ իր արմատական–բնազանցական ու ծայրայեղ յոռետեսութիւնը։

Ոչնչապաշտութեան, որոշ չափով առնչուած է նաեւ՝ փիլիսոփայական անհեթեթապաշտութիւնը [240] (Absurdism), որ մարդկային անկարողութիւնն է՝ կեանքին մէջ տարած իր անխոնջ ջանքերուն՝ նոյնինքն այդ կեանքին որոշ բացատրութիւն մը կամ իմաստ մը տալու։

Ոչնչապաշտութեան, որոշ չափով առնչուած է նաեւ՝ քաղաքական փիլիսոփայութեան մաս կազմող անիշխանականութիւնը [241] ( Anarchism), որ առանց պետական համակարգի, բոլորովին ազատ ընկերային հասարակութեան մը յոյժ վիճելի գաղափարախօսութիւնն է։

Նշանաւոր խօսքեր՝

ոչնչապաշտութեան մասին

 

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Մարդ կը հաւատայ, որ առանց կրօնական հիմքի լոկ բարոյականութեամբ կը բաւարարուի, բայց ասոր համար անհրաժեշտ է ոչնչապաշտութեան ուղին»։

 

 

 

 

 

ծ-44

Պարտաւորութիւն

Duty

 

 

Պարտաւորութիւն հասկացութիւնը, փիլիսոփայութեան մէջ ընդհանրապէս եւ բարոյագիտութեան ոլորտէն ներս մասնաւորաբար, կը նշանակէ ներքին բարոյական օրէնքէն (Moral Law) յառաջացած ինքնակոչ եւ անձնուրաց վարմունքը, որ հարկադրաբար կը կատարուի, ինչպէս նաեւ կրնայ անհատէ մը սպասուիլ կամ պահանջուիլ։

Հայերէնի մէջ պարտք եզրոյթէն յառաջացած՝ պարտաւորութիւն կամ պարտականութիւն հասկացութիւնները կը նշանակեն, «ինչ որ մարդ պարտաւոր կամ պարտական է կատարելու»։ Հայերէնի մէջ, Պարտք եզրոյթէն յառաջացած այլ բառեր են. - պարտադիր, պարտագիտակ, պարտազանց, պարտաճանաչ, պարտաթուղթ, պարտատոմս, պարտական, պարտապահանջ, պարտապան, պարտատէր, եւայլն…։ Պարտք եզրոյթով կան նաեւ պատկերաւոր բառակապակցութիւններ ․ - «պարտքի տակ իյնալ», «պարտքի մէջ խեղդուիլ», «պարտքէն աչքը չբանալ», «պարտ ու պատշաճ», եւայլն…։

Եւրոպական լեզուներու մէջ, օրինակ պարտքի հոմանիշ անգլերէն Dept եզրոյթը յառաջացած է լատիներէն նոյնիմաստ debitum եզրոյթէն ․ նոյնպէս՝ Duty (= պարտաւորութիւն) եզրոյթը։ Յունարէնի մէջ, որպէս հոմանիշ ունինք՝ kathêkon եզրոյթը ․ իսկ գերմաներէն Pflicht (= պարտաւորութիւն) եզրոյթը աւելի հարկադրական իմաստ ունի։

Բարոյական պարտաւորութիւնը յարաբերական առնչութիւն ունի բարոյական իրաւունքին հետ. մինչ առաջինը բարոյական վարմունք մը կատարելու պահանջը կը ներկայացնէ, երկրորդը՝ արտօնութիւն եւ իրաւունք կու տայ այդ բարոյական վարմունքը [242] կատարելու։

Պարտաւորութիւնը կը զանազանուի նաեւ ստիպողութենէն (անգլ ․ ՝ Force, Coercion, գերմ ․ ՝ Zwang, Nötigung)։ Մինչ պարտաւորութիւն մը կատարողը իր վարմունքի անհրաժեշտութեան եւ պատասխանատուութեան գիտակ է, ստիպողութեան պարագային անհատի արարքը տեղի կ՚ունենայ հարկադրաբար, առանց անհատի հաւանութեան։

Հնադարեան ժամանակներէն սկսեալ, պարտաւորութիւնը նիւթ եղած է բազմաթիւ փիլիսոփաներու պարագային։ Ստոյիկութիւնը (Stoicism) պարտաւորութեան մէջ կը տեսնէր իմաստուն մարդու օրէնքը՝ բնական, բանական, գիտակից ու պատասխանատու կեանք մը վարելու համար։

Գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) համաձայն, պարտաւորութիւնը բարոյական անպայմանական հրամայական (Categorical Imperative) մըն է, որ կը հակադրէ յոյզերէ կամ զգացական գրգիռներէ յառաջացած հակումներուն։ Բարոյական վարմունք մը կ՚առաջնորդուի ու կ՚իրագործուի միայն ու միայն՝ պարտաւորութեան զգացումէն մղուած։ Այլ խօսքով, պարտաւորութեան պատճառը ո՛չ արտաքին հեղինակութիւն մը, ոչ ալ հասարակութեան ընկալեալ սովորութիւններն են, այլ միայն ու միայն սեփական բանականութիւնը։

Կանտ կը զանազանէ պարտաւորութեան երկու գլխաւոր տեսակ. -

պարտաւորութիւն իր անձին հանդէպ եւ

պարտաւորութիւն ուրիշներու հանդէպ։

Ա.               Մարդու պարտաւորութիւնները՝ ինքնիրեն հանդէպ

1.        Մարդու պարտաւորութիւնները ինքնիրեն հանդէպ,

         որպէս կենդանի էա կ. -

Ինքնապահպանումը (գերմ. ՝ Selbsterhaltung, անգլ. ՝ Self-preservation) կամ անձնական կեանքի ու մարմնի մասերու պահպանումը, որով արգիլուած կը համարուին անձնասպանութիւն ը եւ մարմնի որեւէ մասի վնասումը (խեղումը)։

Մոլութիւններէ ձերբազատումը, ինչպէս ձերբազատումը՝ հարբեցողութենէն, թմրամոլութենէն եւ որկրամոլութենէն, իրենց բազմաթիւ տեսակներով, որոնք կը վնասեն մարմնին։ 

2.        Մարդու պարտաւորութիւնները ինքնիրեն հանդէպ,

         որպէս բարոյական էա կ. -

Իր անձի հանդէպ՝ ճշմարտացիութիւնը, որով արգիլուած կը համարուի որեւէ ինքնախաբէութիւն կամ ստախօսութիւն։ Այլ խօսքով, պէտք է ձերբազատուիլ այդ մոլութիւններէն։

Իր անձի հանդէպ՝ ժլատութիւնը, ոչ թէ ընչաքաղցութեան կամ շահասիրութեան իմաստով, այլ իր անձի զրկումը՝ բարեկեցիկ կեանք մը ունենալէ։ 

Իր արժանապատուութեան եւ բարոյական ինքնարժեւորման պահպանումը, որով արգիլուած կը համարուին որեւէ ստրկամտութիւն եւ ստորաքարշութիւն. այսուհանդերձ ինքնարժեւորման մեր գնահատականը պէտք չէ չափազանցել, չիյնալու համար անբարտաւանութեան եւ մեծամտութեան գիրկը։

3.        Մարդու պարտաւորութիւնները ինքնիրեն հանդէպ,

որպէս ինքնիր դատաւոր ը. -

Իր խիղճի [ ծ-24 ] ( Conscience ) ներգործութիւնը, որպէս ներքին հաշուետուութիւն՝ կատարած կամ կատարուելիք վարմունքներուն համար։ Խիղճը, որպէս բանական ու բարոյական անձի «ներքին դատաւորը» կամ «ներքին ձայնը», որ կը զանազանէ «բարի»ն ու «չար»ը, «ճիշդ»ն ու «սխալ»ը ... եւ անկէ յառաջացած անձնական համոզման պահանջը՝ բարոյական վարմունք ունենալու։

Ինքնաճանաչումը  բարոյական պարտաւորութիւններու նկատմամբ եւ ներքին արգելքներու վերացումը, հասնելու համար բարի կամեցողութեան։   

4.        Մարդու պարտաւորութիւնները ինքնիրեն հանդէպ,

որպէս ինքզինք կատարելագործողը. -

Իր անձի կատարելագործումը, այլ խօսքով իր ունեցած զանազան տաղանդներու զարգացումն ու ծաւալումը, կատարելագործութեան ձգտելով։ Մարդու այս ինքնիրեն հանդէպ ունեցած պարտաւորութիւնը, նաեւ աշխարհի հանդէպ է։

Բ.               Մարդու պարտաւորութիւնները՝ ուրիշներու հանդէպ

●        Մարդու պարտաւորութիւնները ուրիշներու հանդէպ,

որպէս կենդանի եւ բարոյական էակ. -

Ուրիշներու հանդէպ՝ ճշմարտացիութիւնը, որով արգիլուած կը համարուի որեւէ ստախօսութիւն [ ծ-47 ] ։ Պարտաւորութիւն մը, որ մարդ ունի նաեւ իր անձին հանդէպ, ինչպէս նշեցինք։

Ուրիշներուն օգնելու պատրաստակամութիւնը, որ կը բացայայտնուի այլոց հանդէպ՝ սիրով ու յարգանքով. իսկ համերաշխութեան ու ընկերութեան պարագային փոխադարձ յարաբերութիւն մը կ՚ակնկալուի ։

Որոշ չափով մանրամասնելու է, ուրիշներու հանդէպ վերոյիշեալ սէրը ( Love ), յարգանքը ( Respect ), համերաշխութիւնը (Solidarity) եւ ընկերու թիւն ը (Friendship). -

1)         Ուրիշներու հանդէպ սէրը [ ծ-16 ] այստեղ, առաջին հերթին կը նշանակէ մարդասիրութիւնը (Philanthropy ) եւ երբեք նկատի չառնուիր անձնական զգացական սէրը, որ չի կրնար պարտաւորութիւն մը ըլլալ, այլ նկատի կ՚առնուի միայն ընդհանուր մարդասիրութիւնը, որ կը բացայայտնուի այլոց հանդէպ՝ սիրով [243] (Այլասիրութիւն = Altruism), բարեգործութեամբ, (Beneficence) այլոց օժանդակութեան համար՝ երախտապարտութեամբ ( Gratitude ) եւ այլոց հանդէպ համակրանքով (Sympathy), մասնակից դառնալով անոնց ուրախութեան (խնդակցութեամբ) եւ ցաւին (ցաւակցութեամբ)։

Սիրոյ ( կամ մարդասիրութեան) պակասի կամ չգոյութեան պատճառով կը յայտնուին անընդունելի մոլութիւններ, ինչպէս՝ ատելութիւնը, նախանձը, չարախնդութիւնն ու ապերախտութիւնը։

2)  Ուրիշներու հանդէպ յարգանքը (Respect), անոնց արժանապատուութեան ճանաչումն ու անոնց հանդէպ ուշադրութիւնն է։ Յարգանքը փոխադարձ է։ Յարգանքի պակասի կամ չգոյութեան պատճառով կը յայտնուին անընդունելի մոլութիւններ, ինչպէս՝ գոռոզութիւն (մեծամտութեամբ), չարախօսութիւն (բամբասանքով) եւ հեգնանք (արհամարհանքով)։

3)  Ուրիշներու հետ Համերաշխութիւն (Solidarity), որ կը նշանակէ՝ ընկերութեան (կամ խմբակցութեան) մը մէջ անհատներու (կամ կողմերու) փոխադարձ օժանդակութեան երաշխաւորութիւն, մանաւանդ վտանգի կամ այլ դժուարութեանց պարագային, ուր կարելի է նաեւ նկատել՝ անհատներու միջեւ գտնուող զգացական կապ մը, որ կը սատարէ համերաշխութեան։

4)  Ուրիշներու հետ ընկերութիւն (Friendship), որ կը նշանակէ՝ փոխադարձ համակրանքի, վստահութեան, մանաւանդ սիրոյ եւ յարգանքի վրայ հիմնուած ինքնակամ կապ կամ յարաբերութիւն՝ երկու անձերու միջեւ։ Ընկերութիւնը մարդու պարտաւորութիւնն է՝ թէ՛ ինքնիրեն հանդէպ եւ թէ՛ ուրիշներուն հանդէպ։

Պարտագիտութիւն

Պարտագիտութիւն հասկացութիւնը, նոյնինքն վերոյիշեալ պարտաւորութեան ուսմունքն է։

Եւրոպական լեզուներու մէջ օգտագործուած, օրինակ անգլերէն՝ Deonto-logy բառը կը սեռի յունարէն deontología բառէն, որ կազմուած է երկու մասէ՝ déon (= պահանջուածը, պարտաւորուածը) եւ lógos (= բան, ուսմունք)։ Առաջին անգամ Deontology եզրոյթը օգտագործած է անգլիացի բարոյագէտ փիլիսոփայ Ջ. Բենթամ (Jeremy Bentham, 1748 – 1832 թ. ), որմէ ետք,  նոյնպէս անգլիացի բարոյագէտ փիլիսոփայ Չ. Բրոդ (Charles D. Broad, 1887 – 1971 թ. ) աւելի կը մանրամասնէ եզրոյթի բնորոշումը։   

Պարտագիտական բարոյագիտութիւն տեսութիւնը [244] գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտի նշանաւոր տեսութիւնն է, ուր բարոյական արժեւորման որպէս ելակէտ կը նկատուին՝ մարդկային վարմունքները, որոնք կը կատարուին ներքին պարտաւորութենէ մղուած։ Այլ խօսքով վարմունքի շարժառիթը պարտաւորիչ բնոյթ կը կրէ եւ կը բխի ներքին բարոյական օրէնքէն (Moral Law)։

Պարտագիտական բարոյագիտութեան տեսութիւնը, որ յատկանշուած է ներյատուկ բնոյթով մը, կը տարբերի օրինակ նպատակաբանական (Teleology) կամ հետեւանքային (Consequentialism) տեսութիւններէն, որոնք արտաքին նպատակ մը կը հետապնդեն կամ որոշ հետեւանքներու կարեւորութիւնը կը շեշտեն, ինչպէս օրինակ Օգտապաշտութեան (Utilitarianism) պարագային։

Նշանաւոր խօսքեր՝

պարտաւորութեան մասին

 

Կոնֆուցիոս (չին. ՝ Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

«Եթէ պարտաւորութիւն մը շրջանցած էք, մի խուսափիք անոր վերադառնալէն»։

Ի. Կանտ (գերմ. ՝ Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

«Ինքզինք կատարելագործելու գործնական իմաստով կարելի է ըսել. - կրօն ունենալը մարդու պարտաւորութիւնն է, ինքն իրեն հանդէպ»։ [245]

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Մղում մըն է, հետեւաբար՝ պարտաւորութիւն»։

«Սէրը կարող է շատ բան ընել, բայց պարտաւորութիւնը՝ աւելին»։

Օ. Ուայլդ (իռլանդ. ՝ Oscar Wilde, 1854 – 1900 թ. ). -

«Առողջութիւնը կեանքին մէջ առաջին պարտաւորութիւնն է»։

Անծանօթ. -

«Իւրաքանչիւր յետաձգուած պարտաւորութիւն, դարձեալ կը յայտնուի 7 նոր պարտաւորութիւններով»։

«Այնտեղ, որտեղ իրաւունքը անիրաւութեան կը վերածուի, դիմադրութիւնը կը դառնայ պարտաւորութիւն»։

Գերմանական ասացուածք. -

«Ով արդար է, ան կրնայ միայն պարտաւորութեան միջոցով հաշտուիլ»։

 

 

 

ծ-45

Պ իւթագորականութիւն

Pythagoreanism

Նոր-Պ իւթագորականութիւն

Neo-Pythagoreanism

 

 

Պիւթագորաս Սամոսցի (Pythagoras of Samos, յուն. ՝ Pythagóras, 570 – 500 մ. թ. ա. ), ծնած է Միլետոս քաղաքէն ոչ հեռու, Սամոս կղզիի վրայ (Փոքր Ասիոյ արեւմտեան ծովափին)։ Քաղաքական պատճառով, ստիպողաբար ան լքած է իր ծննդավայրը եւ շրջան մը թափառելէ ետք հաստատուած է Հարաւային-Իտալիոյ յունական Կրոտոն (Croton) քաղաքը։ Ան հիմնադիրն է՝ Կրոտոնի դպրոցին եւ իր անունով կոչուած փիլիսոփայական շարժման, որուն հետեւորդները կը կոչուին Պիւթագորականներ։ Այս շարժումը ունէր իր գաղտնի ու աղանդանման միութիւնը եւ ընկերասիրական ու հաւաքական ապրելակերպի տեսակը։

Պիւթագորասի օրով, առաջին անգամ ըլլալով կը հանդիպինք յունարէն philosophía (փիլիսոփայութիւն) եզրոյթին։ Նշանաւոր փիլիսոփան միաժամանակ ուսողագէտ ( մաթեմատիկոս ), աստղագէտ եւ բարոյախօս մըն էր։

Պիւթագորականները կարելի է ժամանակագրական առումով բաժնել երկու մեծ խումբերու. -

Վաղ Պիւթագորականներ (մ. թ. ա. 6-րդ – 4-րդ դարերուն) եւ

Նոր Պիւթագորականներ ( մ. թ. ա. Ա. դարէն սկսեալ ) ։

Պիւթագորասի համաձայն հոգին, որ բանտուած է մարմնին մէջ՝ անմահ է. եւ մարդու կեանքի բարձրագոյն նպատակը պէտք է ըլլայ մաքրումը հոգիին, որ պիտի ազատագրուի մահէն ետք՝ այլ մարմնով մը վերստին ծնելու համար (հոգիի վերամարմնաւորումը [ ծ-10 ] = Reincarnation)։ [246]

Հ ոգիի մաքրումը կը կատարուի առաքինի եւ ժուժկալ կեանք ապրելով, բուսակերութեամբ եւ յատուկ կրօնական արարողութիւններու հետեւելով։ Իսկ հոգիի վերամարմնաւորումը տեղի կ՚ունենայ, երբ մարդ իր կեանքի ընթացքին չէ կրցած հոգին բոլորովին մաքրել. որովհետեւ վերջին նպատակը՝ հոգիի յարատեւ շրջագայութեան կասեցումն է։ (Պիւթագորաս եւ բազմաթիւ Պիւթա գ որականներ բուսակեր եղած են։)

Պիւթագորաս կը հաւատար մոլորակներէն յառաջացած ու ներդաշնակ ոլորտային երաժշտութեան (Music of the Spheres) մը եւ զարգացուցած էր երաժշտաբուժութիւն մը, որ նաեւ մաս կը կազմէր պիւթա գ որականներու կրօնական արարողութիւններուն եւ ունկնդիրներուն ոլորտային կամ երկնային ներդաշնակութիւն ու հանգստութիւն կը պարգեւէր։

Պիւթագորականները առաջիններն էին, որոնց համաձայն երկիրը գունդի ձեւ ունի եւ մոլորակներու շարուածքը՝ ներդաշնակութիւն մը կը կազմէ։

Պիւթագորաս նաեւ առաջին փիլիսոփա ն է ր, որ արտայայտուած է ներհայեցողութիւն (Intuition) հասկացութեան մասին։

Պիւթա գ որասի համա ձայն ընկերն ու ընկերութիւնը շատ կարեւոր դեր կը խաղան։ Ք անի որ տիեզերքը, (իր բաղկացուցիչ մասերով), ներդաշնակ համագործակցութեամբ համախմբուած միասնութիւն մը կը նկատուէր, ուրեմն բոլոր կենդանի էակներուն (ներառեալ աստուածները) միջեւ բնականաբար սերտ ընկերութիւն մը պէտք է յառաջանար, որ մասնաւորաբար կը շեշտուէր Պիւթակորականներու միջեւ։

Պիւթագորական ուսողութիւնը (մաթեմատիկա, Mathematics), ընդհանրապէս, կը յատկանշուի իր զուտ տեսական նկարագրով եւ մասնաւորաբար իր բարոյական նկարագրով։ Պիւթագորական « թիւերու ուսմունքը » տեսակ մը թուանշաններու խորհրդապաշտութիւն (Mysticism) մըն էր եւ Պիւթա գ որասի խօսքերով՝ «ամէն բան թիւ էր»։ Այլ խօսքով, պիւթագորական թուաբանու թիւն ը եւ երկրաչափութիւնը գործնական ծառայութիւններ չէին մատուցաներ եւ թուանշանները ունէին բարոյական արժէքներ։ Պիւթագորասի համաձայն, կարգ մը թուանշաններ կը նշանակեն՝ արդարութիւն, երկպառակութիւն կամ ներդաշնակութիւն … առանց մեզի համար հասկնալի պատճառներու կամ համոզիչ տուեալներու։

Հիմնադրի մահէն ետք, Պիւթա գ որականութիւնը վերջ կը գտնէր մ. թ. ա. 4- րդ դարուն։

Մօտաւորապէս 3 դարեր ետք, մ. թ. ա. Ա. դարուն, դարձեալ կը յայտնուէր, այս անգամ Նոր -Պ իւթա գ որականութիւն անուան տակ, որ գլխաւորաբար ( ինչպէս նշուեցաւ ) հիմնուած էր Պիւթագորասի ուսմունքին վրայ։ Ծագումով անյայտ քաղաքագէտ ու գիտնական Նիգիդիոս ( Nigidius Figulus,  100 – 45 մ. թ. ա. ), կը նկատուի հիմնադիրը Նոր-Պիւթագորականութիւն (Neo-Pythagoreanism) փիլիսոփայական ուղղութեան։  

 

 

 

 

ծ-46

Սկզբնական Մեղքը

The Original Sin

 

 

Աստուածաշնչեան « սկզբնական մեղքը » [247] բառակապակցութիւնը, որպէս հիմք ունի « մեղք » կրօնական հասկացութիւնը, որ կը նշանակէ կրօնական պատուիրաններու կամ աստուածային օրէնքներու ուղղակի կամ անուղղակի խախտումը, անոնցմէ հեռանալը կամ զանցառութիւնը։ Մեղքը նաեւ առաքինութեան [248] հականիշ մոլութիւնն [249] է։

Քրիստոնէական վարդապետութեան մէջ մեղք գործած (մեղապարտ կամ մեղաւոր) անձը կը գտնուի Աստուծմէ բաժնուած մարդու անկատար իրավիճակին եւ անոր սխալ ապրելակերպին մէջ։

Յունարէնի մէջ որպէս հոմանիշ օգտագործուած hamartia եզրոյթը, ինչպէս նաեւ եբրայերէն  chat’at ( חַטָּ֣את ) եւ արաբերէն chatiát ( خطيئة ) եզրոյթները կը նշանակեն «նպատակին չհասնիլ» կամ պարզապէս «ձախողիլ»։

Լատիներէն Sunnia, անգլերէն Sin եւ գերմաներէն Sünde հոմանիշները կը սեռին ընդհանուր արմատէ մը, որ կը մատնանշէ «գոյութեան արտակարգ իրավիճակ»։

Հայերէնի մէջ մեղք եզրոյթը ունի բազմաթիւ իմաստներ. -

1) մեղքը կրօնական տեսակէտէն աստուածային օրէնքներու խախտումն է,

2) մեղքը ընդհանրապէս նոյնինքն յանցանքն է,

3) մեղքը նաեւ առաքինութեան հականիշ մոլութիւնն է,

4) մեղքը մարդկային ափսոսանքն ու խղճահարութիւնն է, որ ընդհանրապէս գութ կը յառաջացնէ։

Հայերէն մեղք եզրոյթէն յառաջացած են բազմաթիւ բառեր, ինչպէս մեղաւոր, մեղապարտ, մեղադրել, մեղանչել, մեղսաբեր, մեղսագործ, մեղսաթաթաղ, մեղսածին, մեղսակիր, մեղսակից, մեղսունակ, մեղքնալ, եւայլն…։

Կրօնական իմաստով կան գլխաւոր կամ մահացու 7 մեղքեր, որոնք են [250]. -

1.         Գոռոզութիւն (յոխորտանք), [անգլ. ՝ Haughtiness, Pride, յուն. ՝ hyperephania, լատ. ՝ superbia, գերմ. ՝ Hochmut, Eitelkeit], որ չափազանց ու ծայրայեղ հպարտութիւնն է։ Հականիշն է՝ խոնարհութիւնը։  

2.         Ագահութիւն (ժլատութիւն), [անգլ. ՝ Greed, Avarice, յուն. ՝ philargyría, լատ. ՝ avaritia, գերմ. ՝ Habgier, Geiz], որ չափազանց ու ծայրայեղ կծծիութիւնն է։ Հականիշն է՝ առատաձեռնութիւնը։

3.         Ցոփութիւն (տռփոտութիւն), [անգլ. ՝ Lust, Lewdness, յուն. ՝ porneia, լատ. ՝ luxuria, գերմ. ՝ Wollust], որ չափազանց ու ծայրայեղ վաւաշոտութիւնն ու շուայտութիւնն է։ Հականիշն է՝ ողջախոհութիւնը։ 

4.         Զայրոյթ (ոխակալութիւն), [անգլ. ՝ Wrath, Rage, յուն. ՝ orge, լատ. ՝ ira, գերմ. ՝ Zorn, Rachsucht], որ չափազանց ու ծայրայեղ բարկութիւնը, մոլեգնութիւնն ու վրէժխնդրութիւնն է։ Հականիշն է՝ համբերութիւնը։

5.         Որկրամոլութիւն (շատակերութիւն), [անգլ. ՝ Gluttony, յուն. ՝ gastrimargia, լատ. ՝ gula, գերմ. ՝ Völlerei, Maßlosigkeit], որ նոյնինքն ծայրայեղ չափազանցութիւնն է։ Հականիշերն են՝ չափաւորութիւնն ու ժուժկալութիւնը։

6.         Նախանձ (մախանք), [անգլ. ՝ Envy, Jealousy, յուն. ՝ zelia, phtonos, լատ. ՝ invidia, գերմ. ՝ Neid, Eifersucht], որ չափազանց ու ծայրայեղ խանդն ու ատելութիւնն է։ Հականիշերն են՝ բարեացակամութիւնն ու ազնուութիւնը։  

7.         Ծուլութիւն (թուլամորթութիւն), [անգլ. ՝ Laziness (Sloth), յուն. ՝ akedia, լատ. ՝ acedia, գերմ. ՝ Faulheit (Trägheit)], որ ծայրայեղ ու չափազանցուած մեղկութիւնն է։ Հականիշն է՝ ժրաջանութիւնը։

« Սկզբնական մեղքը », քրիստոնէական վարդապետութեան համաձայն, մարդու բնածին մեղսունակութիւնն է, որ կ՚առնչուի դրախտին մէջ տեղի ունեցած Ադամի ու Եւայի մեղանչումին։ Այս մեղքը նաեւ ժառանգականօրէն փոխանցուած է հետագայ սերունդներուն։ 

Աստուածաշունչի Հին Կտակարանի Գիրք Ծննդոցի 3-րդ գլուխին մէջ կը յիշատակուի թէ ինչպէս նախամարդ Ադամն ու Եւան, օձէն խաբուած խախտեցին Աստուծոյ պատուիրանը ու կերան բարիի ու չարի իմացութեան ծառի պտուղը, որու պատճառով ալ դրախտէն վտարուեցան ու Աստուած պատժեց օձը, Եւան ու Ադամը (Genesis 3/16-19). -

«…եւ Եւային ըսաւ, յղութեանդ ցաւերը խիստ պիտի շատցնեմ, ցաւով զաւակ ծնանիս ու ամուսինդ քու վրադ իշխէ։ Եւ Ադամին ըսաւ, … երկիրը քու պատճառով անիծեալ ըլլայ, եւ կեանքի բոլոր օրերուն մէջ նեղութիւնով ուտես անկէ, եւ փուշ ու տատասկ բուսցնէ քեզի եւ դաշտին խոտը ուտես։ Երեսիդ քրտինքովը հաց ուտես, մինչեւ գետինը դառնալդ, ուրկէ առնուեցար, քանզի հող էիր ու հողին պիտի դառնաս։»

Քրիստոնէական վարդապետութեան համաձայն, նախամարդու նախնական անմեղ վիճակի այս կորուստը կը մեկնաբանուի, որպէս բոլոր սերունդներու սկզբնական մեղքը եւ ժառանգականօրէն խարսխուած մարդկային հակումը՝ դէպի չարը։

Նոր Կտակարանի մէջ, թէեւ կը խօսուի փրկութեան կարիքը ունեցող մարդկային էութեան մասին, սակայն երբեք՝ «սկզբնական մեղքին» մասին։ Այս իմաստով կարելի է մէջբերել Պօղոս առաքեալի նամակը, հռոմէացիներուն (Roman. 5/12 եւ 5/17), ուր կը յիշուի մեղքը ժառանգած ողջ մարդկութիւնը, որ Յիսուս Քրիստոսի միջոցով փրկութեան կարիքը ունի. -

  «Մէկ անձի պատճառով էր, որ մեղքը աշխարհ մտաւ, եւ մեղքին պատճառով աշխարհ մտաւ մահը։ Եւ այսպիսով մահը տիրեց բոլոր մարդոց, որովհետեւ բոլորն ալ մեղք գործեցին։ … Եթէ ճշմարիտ է, որ մէկ հոգիի պատճառով բոլոր մարդիկ դատապարտութեան ենթարկուեցան ու մահը թագաւորեց, աւելի՛ ճշմարիտ է, որ Աստուծոյ առատ շնորհը ստացողները պիտի արդարանան եւ կեանք ունենան, միակ անձի մը՝ Յիսուս Քրիստոսի միջոցով։»

Վերոյիշեալ գաղափարը Պօղոս առաքեալ կը կրկնէ նաեւ Կորնթացիներուն ուղղեալ Ա. նամակին մէջ (Kor. 15/22). -

«… Ինչպէս Ադամով բոլորն ալ կը մեռնին, Քրիստոսով բոլորն ալ պիտի կենդանանան։»

Քրիստոնէութեան մէջ սկզբնական մեղքի հարցը տարբեր ընկալումներ ունի Կաթոլիկ, Ուղղափառ եւ Բողոքական եկեղեցիներու կողմէ։

Քրիստոնէութեան կաթոլիկ ճիւղաւորումին մէջ, լատին աստուածաբան փիլիսոփայ Օգոստինոս Երանելին (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) կը նկատուի հիմնադիրը սկզբնական մեղքի վարդապետութեան, որ 418 թուականին հաստատուեցաւ Կարթագէնի [251] եկեղեցական ժողովին (Council of Car-thage) մէջ։ Կարթակէնի ժողովին կը մասնակցէին նոյնինքն Օգոստինոս եւ 214 այլ եպիսկոպոսներ, օրակարգ ունենալով՝

Սկզբնական մեղքի վարդապետութիւնը (Dogma of original sin) եւ անոր սերունդէ սերունդ ժառանգականութեան հարցը, որ նշուած է՝ 1 – 3 կանոններով, եւ

Աստուածային շնորհի (Grace) միջոցով փրկութեան վարդապետութիւնը (Dogma of Salvation), որ նշուած է՝ 3 – 8 կանոններով։

Օգոստինոսի համաձայն, մարդ կը ծնի սկզբնական մեղքով ծանրաբեռնուած։ Իսկ փրկութեան համար, ան կարիքը ունի աստուածային շնորհին։ Սա հնարաւոր դարձաւ Յիսուս Քրիստոսի մարդեղութեան, խաչելութեան ու յարութեան շնորհիւ։ Այդ իսկ պատճառով, Պօղոս առաքեալ Յիսուս Քրիստոսի մասին կը խօսէր, որպէս «նոր Ադամը»։ Մարդ փրկութիւն կը գտնէ քրիստոնէական մկրտութեան խորհուրդի (Babtism) միջոցով, քանի որ մկրտուած անձը այլեւս սկզբնական մեղքէն մաքրուած է։ Հետեւաբար, Օգոստինոս կողմնակից էր երախաներու մկրտութեան, որպէսզի անչափահաս երախան կանուխէն ազատի սկզբնական մեղքէն, եւ չըլլայ որ չմկրտուած մահանայ։ Այնուամենայնիւ մարդ սկզբնական մեղքին պատճառով կը մնայ՝ մահկանացու։

Նախամարդ Ադամէն ու Եւայէն ետք, սկզբնական մեղքը ժառանգականօրէն կը փոխանցուի յաջորդ սերունդներուն։ Այլ խօսքով մարդ կը զրկուի իր սկզբնական սրբութենէն։ Սկզբնական մեղքի փոխանցումը առեղծուած մըն է, որ կը բացատրուի իր փոխաբերական իմաստով, այսինքն մեղք մըն է, որ որպէս արարք մարդուն կողմէ չէ կատարուած, այլեւ անիկա իրավիճակ մըն է, զոր մարդը ստացած է։

Օգոստինոսի ժամանակակից, բայց Օգոստինոսի սկզբնական մեղքի վարդապետութեան բոլորովին հակառակ էր ծագումով բրիտանացի, Հռոմ ապրող ճգնաւոր - վանական Պելագիոսը (Pelagius, 350 – 420 թ. ) եւ իր գլխաւորած Պելագիականութեան (Pelagianism) շարժումը։

Պելագիոսի եւ Պելագիականութեան համաձայն՝

1) մարդ իր սեփական հոգիի փրկութեան համար առանձնաբար կը կրէ ամբողջական պատասխանատուութիւնը,

2) նախամարդ Ադամի ու Եւայի սկզբնական մեղքը չէ փոխանցուած հետագայ սերունդներուն,

3) աստուածային շնորհի դերը երկրորդական է,

4) Յիսուս Քրիստոսի գալուստէն առաջ ալ անմեղ սուրբեր եղած են,

5) Յիսուս Քրիստոս տիպար օրինակ մըն է, բայց փրկիչ չէ։

Պելագիականութեան հարցը քննարկուած ու դատապարտուած է 418 թուականին Կարթագէնի եկեղեցական ժողովին, որուն կը մասնակցէր նաեւ Օգոստինոս (ինչպէս յիշեցինք), իսկ 431 թուականին Եփեսոսի [252] տիեզերական ժողովի ընթացքին հռչակուեցաւ, որպէս հերետիկոսութիւն (Heresy)։

Քրիստոնէութեան ուղղափառ ճիւղաւորումին մէջ, ոչ թէ նախամարդ Ադամի ու Եւայի մեղանչումը, որպէս սկզբնական մեղք ժառանգական է, այլ անոր հետեւանքը եղող մահն է որ ժառանգական է։ Դրախտէն վտարումէն ետք, մարդ այլեւս չէր կրնար Աստուծոյ գալ, այդ պատճառով ալ Աստուած ինք եկաւ մարդոց մօտ, Քրիստոսով, եւ վերստին հաշտութիւն կայացաւ Աստուծոյ եւ մարդոց միջեւ։

Քրիստոնէութեան բողոքական ճիւղաւորումին մէջ, նախամարդ Ադամի ու Եւայի յաջորդած բոլոր սերունդները (բացի Յիսուսի մօր Մարիամէն) ենթակայ են սկզբնական մեղքին, որ սակայն ամբողջութեամբ կը սրբուի քրիստոնէական մկրտութեան միջոցով։

Քրիստոնէութեան աւելի ազատական ճիւղաւորումներուն մէջ, սկզբնական մեղքը այլեւս որեւէ աստուածաբանական նշանակութիւն չունի։

Միաստուածեան կրօններ Յուդայականութեան (Judaism) ու Իսլամութեան (Islam) մէջ կը բացակայի սկզբնական մեղքի ուսմունքը։

Յուդայական կրօնի համաձայն, Ադամի ու Եւայի մեղանչումով (բարիի ու չարի իմացութեան ծառի պտուղէն ճաշակելով), իրենց մէջ կ՚արթննայ «չարի բնազդը», որ այն ատենէն ի վեր առկայ է իւրաքանչիւր մարդու մէջ եւ կ՚ազդէ մարդկային արարքներուն վրայ։

Մարդկային հոգին ինքնին Աստուծոյ կայծն է, հետեւաբար՝ մաքուր ու սուրբ։ Իսկ եթէ մարդ մեղանչէ (մեղք գործէ), պղծած կ՚ըլլայ իր հոգին։ Նախնիներու մեղքերը ոչ մէկ ազդեցութիւն ունին մարդու հոգիին վրայ։ Մարդ կրնայ սակայն անկեղծ ապաշխարութեան ու այդ մեղքը վերստին չգործելու որոշման միջոցներով իր հոգին վերամաքրել, քանի որ Աստուած ողորմած է ու պիտի ներէ մարդուն։

Իսլամական կ րօնի մատեան Քուր՚անի (արաբ. ՝ Al-qur՚an = القرآن ‎ ) մէջ թէեւ քանի մը տեղ կը յիշուի Ադամի ու Եւայի մեղանչումը եւ դրախտէն վտարումը, սակայն երբեք չի յիշուիր սկզբնական մեղքը։ Նոյնիսկ յստակօրէն կը յիշուի, որ Աստուած արդէն ներած էր Ադամին ու Եւային։ [253] Այսպիսով սկզբնական մեղքի քրիստոնէական վարդապետութեան կը հակադրուի ամենաներող Աստուծոյ իսլամական ուսմունքը։ Իսլամութեան համաձայն, իւրաքանչիւր անհատ միայն իր արարքներուն համար պատասխանատու է։

Փիլիսոփայական ու հոգեբանական կարգ մը շրջանակներուն մէջ, փոխան սկզբնական մեղքի կ՚օգտագործուի «յաւիտենական մեղաւոր կամ յանցաւոր» բառակապակցութիւնը, որ կրօնական բնոյթ չի կրեր։ 

 

Նշանաւոր խօսքեր՝

մեղքի մասին

 

Գիրք Առակաց (Prov. 14/34). -

«Արդարութիւնը ազգը կը բարձրացնէ, բայց մեղքը ժողովուրդներուն անարգանք է»։ 

Աւետարան ըստ Ղ ուկասու (Luk. 5/10). -

«Յիսուս պատասխանեց՝ չեկայ արդարները ապաշխարութեան հրաւիրելու, այլ՝ մեղաւորները»։

Աւետարան ըստ Յովհաննու (Joh. 8/10). -

«Յիսուս հարցուց շնացող կնոջ՝ ո՛վ կին, ո՞ւր են քեզ ամբաստանողները, մէկը քեզ չդատապարտե՞ց։ Կինը պատասխանեց՝ ո՛չ մէկը, Տէր։ Յիսուս ըսաւ՝ ես ալ քեզ չեմ դատապարտեր, գնա՛ եւ ասկէ ետք մի՛ մեղանչեր»։ 

Լ. Ա. Սենեկա  (հռոմ. ՝ Lucius Annaeus Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ). -

«Մեծ տարբերութիւն կայ, այլեւս մեղք գործել չցանկանալու եւ այլեւս մեղք գործել չկարենալու միջեւ»։

Մ. Աւրելիոս ( հռոմ. ՝ Marcus Aurelius, 121 – 180 թ. ). -

«Ով կը մեղանչէ, մեղք կը գործէ իր դէմ, կատարուած որեւէ անարդարութիւն կ՚անդրադառնայ յանցագործին վրայ՝ ինքն իրեն վատացնելով»։

Հ. Բինգէնցի (գերմ. ՝ Hildegard von Bingen, 1098 – 1179 թ. ). -

«Հոգին հակում ունի դէպի բարին, իսկ մարմինը՝ դէպի չարը»։

Թ. Աքուինացի (իտալ. ՝ Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ). -

«Ամէն ինչ, որ կը հակասէ խղճին, մեղք է»։

«Հոգիի անկարգութեան պատճառով կը յառաջանայ մեղքը, ինչպէս մարմնի անկարգութեան պատճառով՝ հիւանդութիւնը»։

Մ. Լութեր (գերմ. ՝ Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ). -

«Մարդը կ՚ատէ պատիժը, բայց կը սիրէ մեղքը»։

Օ. Ուայլդ (իռլանդ. ՝ Oscar Wilde, 1854 – 1900 թ. ). -

«Մարդոց աղօթքը առ ամենաարդարն Աստուած պէտք է ըլլայ՝ ոչ թէ „ ներէ՛ մեր մեղքերը “, այլ՝ „ պատժէ՛ մեր չարագործութիւններուն համար “ »։

Գերմանական ասացուածք. -

«Գաղտնի մեղքը պէտք է թաքուն քաւուի»։  

 

 

 

ծ-47

Սուտ

L ie

 

 

Ի՞նչ է սուտը կամ ստախօսութիւնը, ինչո՞ւ մարդ կը ստէ, եւ մենք ի՞նչ վերաբերմունք կ՚ունենանք սուտին ու ստախօսին հանդէպ։

Սուտը [254] գրաւոր կամ բերանացի դիտաւորեալ արտայայտութիւն մըն է, որ ընդհանրապէս ճիշդ (ճշմարիտ) չէ կամ չի համապատասխաներ իրականութեան։ Սուտ արտայայտութիւն կատարողը (այսինքն՝ ստողը, սուտասանը կամ ստախօսը), գիտէ որ այդ խօսքը կամ արտայայտութիւնը ճիշդ (ճշմարիտ) չէ կամ պարզապէս սխալ է։

Սուտ հասկացութիւնը կը հակադրուի ճշմարտութիւն [255] հասկացութեամբ, իսկ ստախօս (ստախօսութիւն) եզոյթրին հականիշն է ճշմարտացի (ճշմարտացիութիւն) եզրոյթը։ Հայերէնի մէջ, սուտ եզրոյթը որոշ նմանութիւն ունի իր հին յունարէն հոմանիշ pseudos եզրոյթին. - ψευδος, յունարէն ps ( ψ ) տառէն ինկած է p-հնչիւնը եւ պահուած միայն s-ը։

Ստախօսը, իր սուտ խօելով, առաւելութիւն մը կը նպատակադրէ. օրինակ, ան կը ստէ՝ սխալ կամ արգիլեալ արարք մը թաքցնելու համար։ Մարդ կը ստէ՝ եղծանելու կամ ձախողեցնելու համար այլոց ծրագիրները եւ պահպանելու կամ յաջողեցնելու համար անձնական ծրագիրներն ու հետաքրքրութիւնները։ Մարդ ընդհանրապէս կը ստէ՝ քաղաքավարութեան, ամօթի, նախանձի, վախի ու այլ պատճառներով։ Սուտը, որոշ չափով կ՚առնչուի նաեւ խաբեբայութեան, խարդախութեան, զրպարտութեան եւ սադրանքի։

Սուտը, որպէս հասկացութիւն, փիլիսոփայութեան կողքին, հետաքրքրութեան առարկան է նաեւ այլ ճիւղերու, ինչպէս՝ իրաւագիտութեան, հոգեբանութեան եւ աստուածաբանութեան։

Իրաւագիտութեան ոլորտէն ներս, օրինակ դատարանին առջեւ, վկաները երդում կ՚ընեն, որ «միա՛յն ճշմարտութիւնը, ողջ ճշմարտութիւնը եւ ոչինչ՝ բացի ճշմարտութենէն» յայտնելու են։ Այս պարագային, սուտ վկայութիւնը եւ սուտ երդումը կամ երդմնազանցութիւնը պատժի ենթակայ են։ Այսուհանդերձ վկան իրաւունք ունի նաեւ լռելու։ Այստեղ, չենք յիշեր սուտ հասկացութեան հետ առնչուած՝ զանազան քրէական եւ քաղաքացիական իրաւունքներու մանրամասնութիւնները, որոնք կը տարբերին՝ երկրէ երկիր։ 

Հոգեբանութեան ոլորտէն ներս, գլխաւորաբար, կը զանազանուին գիտակից եւ անգիտակից սուտերը։ Ստախօսութեան հիւանդագին երեւոյթը ծանօթ է նաեւ ստաբանութիւն (Pseudology) անուան տակ, երբ անհատը, յաճախ, հիւանդագին պահանջն ու ցանկութիւնը ունի սուտ խօսելու։ Այստեղ չենք յիշեր հիւանդութեան ախտաճանաչման եւ դարմանման զանազան մանրամասնութիւնները։

Այս ոլորտէն ներս, նաեւ գիտահետազօտութեան նիւթ է՝ սուտը յայտնաբերող բազմագիր (Polygraph) գործիքները (ծանօթ նաեւ ստախոյզ գործիք = Lie Detector անունով), որոնք սակայն անվստահելի են եւ իրաւագիտական ոլորտէն ներս՝ անընդունելի։

Աստուածաբանութեան ոլորտէն ներս, օրինակ, Հին Կտակարանի տասնաբանեայ պատուիրաններուն [256] մէջ, կը յիշուի 9-րդ պատուիրանը. - «Սուտ վկայութիւն մի՛ ըներ» (Գիրք Ելից, Exodus 20/2-17 եւ Գիրք Բ. Օրինաց, Dtn. 5/6-21) կամ՝ «սուտ խօսքը արդարին ատելի է» (Գիրք Առակաց, Prov. 13 / 5)։ Իսկ Նոր Կտակարանի մէջ սատանային ակնարկելով կը յիշուի. - «ստախօս մըն է եւ սուտին հայրը» (Յովհ., Joh. 8/44)։ Այսուհանդերձ, առաւելաբար Հին Կտակարանին մէջ կը գտնուին կարգ մը ստախօսութիւններ կամ սուտեր, որոնք արտօնելի կամ գոնէ ընդունելի համարուած են, օրինակ «հաւատքի տիպարը» նկատուող Աբրահամ մարգարէի կրկնակի սուտը (Ծննդոց, Genesis 12/10-20 եւ 20/2), երբ երկու անգամ իր Սառա կինը, որպէս իր քոյրը կը ներկայացնէր՝ Եգիպտոսի մէջ, փարաւոնին առջեւ եւ Գերարայի (Gerar) Աբիմելէք (Abimelek) թագաւորին մօտ, ինչպէս նաեւ Երեմիա մարգարէի սուտը (Երեմիա, Yerem. 38/27), առնչուած՝ Սեդեկիա (Zedekiah) թագաւորին, եւայլն…։

‏Աստուածաբանութեան եւ փիլիսոփայութեան ոլորտներէն ներս, սուտ հասկացութեան մասին անդրադարձած են բազմաթիւ աստուածաբաններ ու փիլիսոփաներ։ Յիշենք անոնցմէ չորսը, ժամանակագրական կարգով՝ Օգոստինոս Երանելին, Թոմաս Աքուինացին, Իմմանուէլ Կանտը եւ Ֆրիդրիշ Նիցշէն։

Օգոստինոս Երանելի

Աստուածաբան–փիլիսոփայ Օգոստինոս Երանելիի (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) համաձայն, մարդ բնականօրէն խօսքի միջոցով կը հաղորդէ իր միտքերը։ Սուտի պարագային, խօսքի բնական այս միջոցը կը խանգարուի եւ ինքնահակասում մը կը յառաջանայ։ Այս իմաստով, Օգոստինոս սուտը բացարձակապէս կը մերժէ եւ ճշմարտութիւնը, որպէս Գերագոյն Բարին, կը փառաբանէ։ Աստուածաբան Օգոստինոս անթոյլատրելի սուտը մեղք նկատելով, զայն կը նմանեցնէ հոգիի մահուան։ Օգոստինոսի համաձայն, սակայն, ծանր եւ թեթեւ սուտեր կան։ Ան Սուտը ծանր կը նկատէ, մանաւանդ երբ առնչուած է անձնական կրօնական հաւատքին կամ ուրիշներու վնաս պատճառելուն, իսկ Հին Կտակարանի մէջ յայտնուած սուտերը թոյլատրելի կը համարէ։

Թոմաս Աքուինացի

Միջնադարեան աստուածաբան–փիլիսոփայ Թոմաս Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) կը հետեւի Օգոստինոսի օրինակին։ Թոմաս Աքուինացի սուտը կը նկատէ մեղք իսկ ճշմարտացիութիւնը՝ առաքինութիւն ։ Թոմասի համաձայն, թոյլատրելի չեն նաեւ ճշմարտութիւն ներ ը թաքուն պահելը (լռելու իմաստով) կամ երկդիմի խօսքերն ու արտայայտութիւնները։

Իմմանուէլ Կանտ

Գերման փիլիսոփայ Իմմանուէլ Կան տ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) իր բարոյագիտական գրութիւններուն մէջ կը դատապարտէ ստախօսութիւնը իսկ ճշմարտացիութիւնը կը նկատէ իրաւական պարտաւորութիւն մը, որ երբեք բացառութիւն չընդունիր։ Կանտի համաձայն, մարդ բնական հակում մը ունի սուտին հանդէպ եւ կը բնորոշէ զայն որպէս՝ մարդկային բնութեան մէջ գտնուող մէկ « վատ արատ»։ Կանտ, ստախօսութիւնը մարդկային արժանապատուութեան արհամարհանքը կը նկատէ, որովհետեւ սուտասանը կ՚արտայա յ տուի՝ հակադրելով իր մտածումներուն։ Այստեղ, Կանտ կը զանազանէ ներքին սուտը՝ արտաքին սուտէն։ Այլ խօսքով, սուտասանը, իր մտածումներուն հակադրելով (ներքին սուտ), նախ կ՚արհամարհէ ինքզինք ու ի՛ր անձի արժանապատուութիւնը ապա այլոց հանդէպ ստախօսութեամբ (արտաքին սուտ)՝ կ՚արհամարհէ նաեւ այլոց արժանապատուութիւնը։ 

Կանտի համաձայն, մարդը՝ որպէս բանական–բարոյական էակ, չի կրնար ինքզինք՝ պարզապէս որպէս միջոց գործածել, առանց նկատի առնելու իր իսկ բանական մտածումներուն եւ արտայայտած խօսքերուն համաձայնական առնչութիւնը։ Կանտի այս գաղափարը կը բխի իր բարոյագիտութեան հիմքը կազմող «անպայմանական հրամայականի» (Categorical Imperative) մարդկութեան բանաձեւէն, ուր կ՚ըսէ. -

«Այնպէս վարուէ՛, որ դուն մարդկութիւնը, քու անձի եւ ուրիշ անձի համար, երբեւիցէ, որպէս նպատակ եւ երբեք լոկ որպէս միջոց օգտագործես։»

Այսինքն՝ մարդու վերաբերմունքը թէ՛ իր անձի ն եւ թէ՛ այլոց նկատմամբ, ըլլայ որպէս նպատակի եւ երբեք` որպէս միջոցի վերաբերմունք։ Այլ խօսքով, Կանտ, իր անպայմանական հրամայականով կը շեշտէ ներքին բարոյական օրէնքին հանդէպ ունեցած մարդու խոր յարգանքն ու պարտաւորութիւնը։ Այս իմաստով եւ ներքին բարոյական օրէնքին անսալով` ես չեմ ստեր, որովհետեւ պարտաւոր եմ չստել (եւ ոչ թէ՝ ես չեմ ստեր, որովհետեւ չեմ ուզեր մարդոց վստահութիւնը իմ նկատմամբ կորսնցնել կամ որեւէ այլ պատճառով)։

Կանտ հետաքրքրական կը գտնէ, որ Աստուածաշունչի մէջ, առաջին մեղա ւ որ յանցանքը սուտը յիշուած է, դեռ Կայէնի եղբայրասպան ոճիրէն առաջ։    

«Մարդասիրութենէ մղուած ստելու կարծեցեալ իրաւունքի մը մասին» (գերմ. բնագիր` Über ein vermeintes Recht aus Menschenliebe zu lügen, անգլ. ` On a supposed right to lie from philanthropy), 1797 թուականին հրատարակուած մեն ագրութեան մէջ, Կանտ կը քննարկէ ստախօսութիւնը, որ հաւանաբար առաւելութիւն մը կրնայ բերել, միշտ ելլելով մարդասիրական զգացումէն, որ Կանտի համար կը պարփակէ համայն մարդկութիւնը։ 

Արդեօք յանցա՞նք (կամ մե՞ղք) մըն է բարեսրտութենէ մղուած սուտը, որով կարելի է, հաւանաբար, այլ մարդոց կեանքը փրկել։ Արդեօք կարելի՞ է ստել` հարկադրաբար ( ստիպողաբար ), երբ անհատը անել իրավիճակի մը մէջ կը գտնուի։

Կանտ, բարեսրտութենէ մղուած սուտի հետեւեալ օրինակը կը բերէ. - ոճրագործ մը մտադրած է տանդ մէջ ապաստանած ընկերդ սպաննել եւ քեզի կը հարցնէ` ընկերոջդ կեցութեան վայրը։ Դուն, գիտնալով ոճրագործին մտադրու թիւն ը, երկընտրանքի մը առջեւ կը գտնուիս. ճշմարտութիւնը յայտնե՞լ թէ ստել, փրկելու համար ընկերոջդ կեանքը։ Կանտի համաձայն, ճշմարտացիութիւնը, միանշանակ, մարդկային բացարձակ պարտաւորութիւն մըն է, բայց միայն անոնց հանդէպ, որոնք ճշմարտութիւնը իմանալու իրաւունքը ունին։

Կանտ, որոշ մանրամասնութեամբ, կը քննարկէ նաեւ յիշեալ իրաւունք եւ պարտաւորութիւն հասկացութիւնները, միշտ շեշտելով ճշմարտացիութեան անձեռնմխելիութիւնը եւ ընդհանրականացման հրամայականը։

Ֆրիդրիշ Նիցշէ

Գերման լեզուաբան–փիլիսոփայ Ֆրիդրիշ Նիցշէ (Friedrich Nietzsche, 1844  – 1900 թ. ), որ բարոյականութեան քննադատութեան մարզէն ներս ծանօթ անուն մըն է։ Իր «Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը» (գերմ. բնագիր ` Also sprach Zarathustra ) նշանաւոր երկին մէջ կ՚ըսէ. -

«Ով որ չի կրնար ստել, չի գիտեր ճշմարտութեան ի՞նչ ըլլալը»։

Լեզուական հարցերու մասին գրութեան մը մէջ, Նիցշէ կը քննարկէ սուտ եւ ճշմարտութիւն հասկացութիւններու ծագումնաբանութիւնը եւ կ՚եզրակացնէ, որ ընդհանրապէս, բառերու բնորոշման անճշգրտութեան պատճառով կը խաթարուի ճշմարտութիւնը եւ կը հետեւցնէ, որ լեզուն չի կրնար ճշմարտութեան հիմք ծառայել։ Սակայն, քանի որ մարդիկ ընկերային ու բանական էակներ են եւ կը հաղորդակցին լեզուի միջոցով, հետեւաբար անոնք ստիպուած են ոչճշգրիտ բնորոշում ունեցող բառեր օգտագործել եւ որպէս արդիւնք՝ ստել։ Այս իրավիճակը յաղթահարելու համար, Նիցշէի համաձայն, հարկ է քայքայել ընկալուած եւ գործածութեան մէջ եղող հին ու տկար փոխաբերութիւնները, ձերբազատուիլ անոնցմէ եւ փոխարինել զանոնք սեփական, նորակերտ ու աւելի ճշգրիտ բնորոշում ունեցող ստեղծագործութիւններով։  

Նշանաւոր խօսքեր՝

սուտի մասին

 

Բուդդա (Buddha, մօտ. 563 – 483 մ. թ. ա. ). -

«Ոչ մէկ նպատակ կրնայ սուտը արդարացնել»։

Օգոստինոս Երանելի (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

«Աւելի լաւ է ճշմարտութեամբ պարտուիլ, քան ստով յաղթել»։

Մ. Լութեր (գերմ. ՝ Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ). -

«Սուտը ձիւնագունդի նման է, որքան երկար գլորէք, այնքան կը մեծնայ»։

Ե. Վ. Գէօթէ (գերմ. ՝ Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ). -

«Առաջին տպաւորութեան պարագային, տարօրինակ է, որ ան խառնուրդն է՝ ճշմարտութեան եւ ստի»։

«Նոյնիսկ ամենակոպիտ սուտին մէջ, յաճախ խառնուած կ՚ըլլայ ճշմարտութեան նշոյլ մը»։

Ֆ. Նիցշէ (գերմ. ՝ Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ). -

«Եթէ չես կրնար ստել, չես գիտեր ճշմարտութեան ինչ ըլլալը»։

«Զիս ցնցեց, ո՛չ թէ այն, որ ինծի ստեցիր, այլ ա՛յն, որ ես այլեւս քեզի չեմ հաւատար»։  

Յունական ասացուածք. -

«Սուտի եւ ճշմարտութեան միջեւ առկայ է լռութեան պահեստի ելքը»։

Ֆրանսական ասացուածք. -

«Յաճախ կը ստեն աչքերը, բայց բերանը՝ շատ աւելի յաճախ»։

Ռուսական ասացուածք. -

«Սուտը սկսաւ աշխարհին հետ ու կը մահանայ՝ աշխարհին հետ»։

 

 

 

ծ-48

Ստոյիկութիւն

Stoicism

 

 

Ստոյիկութիւնը, որպէս փիլիսոփայական ուղղութիւն, հիմնուած է յոյն փիլիսոփայ Զենոն Կիտիոնացիի ( յուն. ՝ Zênôn ó Kitieús, 333 – 261 մ. թ. ա. ) կողմէ, որ հետագային կոչուած է «Զենոն Կրտսերը» (զանազանելու համար մ. թ. ա. 5- րդ դարու Զենոն Էլեացիէն)։ Ստոյիկութեան համաձայն փիլիսոփայութեան 3 գլխաւոր ճիւղերն են. - տրամաբանութիւնը (Logic), բնագիտութիւնը (Physics) եւ բարոյագիտութիւնը (Ethics) ։ Իսկ յիշեալ 3 ճիւղերը կը ներկայացուէին մրգաստանի պատկերաւոր բացատրութեամբ, ուր տրամաբանութիւնը մրգաստանի ցանկապատն է, բնագիտութիւնը՝ անոր պտղատու ծառերը եւ բարոյագիտութիւնը՝ անոր պտուղները։

Հետագային, Ստոյիկութեան Միջին շրջանին (Ա. դար մ. թ. ա. ), հելլենական մշակոյթի այս դպրոցը Աթէնքէն փոխադրուեցաւ Հռոմ, ուր Ստոյիկութեան Ո ւշ շրջանին, նշանաւոր դարձան հռոմէացի քանի մը փիլիսոփաներ, ինչպէս՝ Կիկերոն (Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ), Սենեկա (Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ) եւ Մարկոս Աւրելիոս (Marcus Aurelius, 121 – 180 թ., Հռոմի կայսր)։

Փիլիսոփայական այս ուղիի բարոյագիտութիւնը եւս, Էպիկուրականութեան նման նպատակաբանական է եւ կը ձգտի՝ հանգիստ ու երջանիկ կեանքին, շեշտելով բանականութեան ուղին ։ Ստոյիկութեան համաձայն, մարդու գլխաւոր նպատակը պէտք է ըլլայ բնութեան մէջ համերաշխ ու ինքնաբաւ ապրելով, առաքինութիւններ ունենալով եւ իր ճակատագրին անսալով՝ երջանկութեան կամ երանութեան հասնիլը։ Երջանիկ ըլլալու համար սակայն մարդ պէտք է ձերբազատուի բոլոր տեսակի յոյզերէն եւ գրգիռներէն (տենչանքներ, մղումներ ու կիրքեր), որպէսզի կարենայ իր ճակատագրին հնազանդիլ եւ իր հոգեկան անդորրն ու անխռովութիւնը գտնել։

Մինչ Էպիկուրականութիւնը ներաշխարհի անդորրը գլխաւորաբար ան խռովութեան (յուն. ՝ ataraxía) մէջ կը փնտռէ, Ստոյիկները ասոր կողքին, ու դեռ ծայրայեղութեան երթալով, ներաշխարհի անդորրը կը փնտռեն անտարբերութեան ու նոյնիսկ անզգայութեան (յուն. ՝ apátheia) մէջ։ Օրինակ ծայրայեղ Ստոյիկներու համաձայն, իմաստունը, ո՛չ թէ կարեկցութեան պատճառով այլոց օգնութիւն պէտք է ցոյց տայ, այլ զուտ բանականութենէն բխած պարտաւորութեան պատճառով։ [257]

Ստոյիկները մեծ կարեւորութիւն կու տային ճակատագրին ( անգլ. ՝ Fate, գերմ. ՝ Schicksal), որ աստուածներու կողմէ սահմանուած անհրաժեշտութիւն մըն է եւ զորս պէտք է ընդունիլ ու անոր լիովին հնազանդիլ, որովհետեւ մարդ չի կրնար փոխել աստուածային այս կարգը։ Այս գաղափարէն կը յառաջանար Ճակատագրապաշտութիւն ( Fatalism ) փիլիսոփայական ուղղութիւնը։      

Ստոյիկներու բարոյագիտութեան գլխաւոր հիմք կը ծառայէ „oikeosis“ը (յուն. ՝ oikeioun = իւրացնել բայէն), որ ժամանակի ընթացքին, մարդուն կողմէ, իր իսկ բանականութեան ծանօթացումը եւ իւրացումն է։ Այլ խօսքով, ժամանակի ընթացքին, մարդ ինքզինք աւելի լաւ կը ճանչնայ եւ կ՚իւրացնէ ինչ որ իր բնութեան կը յարմարի։ Եթէ մէկ կողմէն ասիկա ցոյց կու տայ մարդու ինքնապահպանման (անգլ. ՝ Self-preservation, գերմ. ՝ Selbsterhaltung) բնազդը, միւս կողմէն սակայն, տեսակ մը ինքնակատարելագործումն է մարդկային վսեմ ու ազնուագոյն յատկանիշներուն (առաքինութիւններուն), որոնք մարդը պիտի առաջնորդեն դէպի հոգեկան հանգստութ իւ ն, բոլորովին անկախ արտաքին հանգամանքներէն։

Ստոյիկներու համար կատարելագործման այս ընթացքը, բացի իր անհատական  իմաստէն, ունի նաեւ տիեզերական կապակցութիւն։ Այլ խօսքով, ժամանակի ընթացքին, անհատի բանականութեան իւրացումը Ստոյիկներու համար, աշխարհի ընդհանուր օրէնքին հետ ՝ աստիճանական ներդաշնակութիւն ու հաւասարեցում կը նշանակէ։ Այս ընթացքով, երբ անհատ մը իր բանականութեամբ մասնակից կը դառնայ աշխարհի ընդհանուր օրէնքին, տեղի կ՚ունենայ ներքին կապակցութիւն մը եւ սկզբունքային հաւասարութիւն մը՝ բոլոր մարդոց միջեւ։ Ստոյիկներու բարոյագիտութեան վերոյիշեալ գաղափարները, հետագային, օրինակ ծառայեցին, նա եւ մասամբ ընկալուեցան Քրիստոնէութեան կողմէ։

 

 

 

 

ծ-49

Քննախօսութիւն

D iscourse

 

 

Ի՞նչ է Քննախօսութիւնը, մանաւանդ փիլիսոփայութեան ոլորտէն ներս։

Հայերէնի մէջ, քննախօսութիւնը, նորամուտ եզրոյթ մը կը նկատուի, որու եւրոպական կարգ մը լեզուներու հոմանիշը կու գայ լատիներէն discursus եզրոյթէն, ինչպէս անգլ. ՝ Discourse, ֆրնս. ՝ Discours, գերմ. ՝ Diskurs, որ կը նշանակէ՝ քննարկում, խօսոյթ, խօսակցութիւն, բանավէճ։

Քննախօսութիւնը, այն տրամաբանական ընթացք ունեցող առարկութիւններու շղթան է, որ կանոնաւոր ձեւով կրնայ ամբողջութիւն մը իր բաղկացուցիչ մասերէն վերակազմել։ Այս իմաստով քննախօսական (Discoursive) կը նկատուի օրինակ՝ անուղղակի ու հասկացութիւններու միջոցով կատարուած մտածողութիւնը, որ կ՚արտայայտուի՝ բանականութեան վրայ հիմնուած խօսոյթով կամ խօսակցութեամբ, բոլորովին տարբեր ներհայեցողականէն [ծ-40] (Intuition), որ իր կարգին՝ ինքնաբեր (Spontanious), ուղղակի (անմիջական) ճանաչողութիւնն է ու հասկացութիւններու (Concept) անդրադարձին վրայ չի հիմնուիր։ 

Քննախօսութիւնը, տեղի կ՚ունենայ նուազագոյն երկու անհատներու միջեւ կատարուած երկխօսութեամբ (= Dialogue), սակայն աւելի ընթ]ացիկ է խումբ մը անհատներու միջեւ կատարուած խօսոյթով։

Քննախօսութիւն եզրոյթը, բացի փիլիսոփայութեան ոլորտէն, կ՚օգտագործուի նաեւ՝ լեզուաբանութեան (Philology), ընկերաբանութեան (Sociology) եւ բազմաթիւ այլ ոլորտներէ ներս… ոլորտներ, ուր հաւաքական քննարկման ու խօսոյթի կարիքը կը տեսնուի։

Քննախօսութիւնը ունի իր կանոնները, որոնց պէտք է ենթարկուին բոլոր քննախօսութեան մասնակիցները (= խօսակիցները), առանց բացառութեան։ Քննախօսութեան կանոնները կարելի է բաժնել հետեւեալ 3 մասերու. -

Մասնակցութեան կանոններ,

Տրամաբանութեան կանոններ եւ

Երկխօսութեան կանոններ,

որոնք մանրամասնուած են Քննախօսութեան բարոյագիտութիւնը տեսութեան քննարկման ընթացքին։

Լաւագոյն պայմաններ ստեղծող վերոյիշեալ կանոնները, պիտի ծառայեն այն նպատակին, որ քննախօսութիւն մը ընթանայ՝ հաւասարութեան եւ արդարութեան սկզբունքներով։ Այս կանոնները, պէտք է ներհայեցողութեամբ (Intuition), ինքնաբերաբար հասկնալի ըլլան բոլոր մասնակիցներուն համար։ Այլ խօսքով, այս կանոնները պայմանագրութեամբ մը չեն ներկայանար, այլեւ՝ որպէս նախապայման կամ նախահամարում (Presupposition), որոնց խախտումը կամ զանցառումը՝ որոշ հակասութիւններու կ՚առաջնորդէ։

Քննախօսութիւն մը յաջող կը համարուի, եթէ անոր բոլոր մասնակիցները, միաժամանակ՝ ճշմարտացի ու վստահելի ըլլան.

ճշմարտացի՝ այն իմաստով, որ մասնակիցներու արտայայտութիւնները իրենց դիտաւորութեան համապատասխանեն. իսկ

վստահելի՝ այն իմաստով, որ մասնակիցներու արտայայտութիւնները տեղ գտնեն իրենց վարուելակերպին մէջ։

Քննախօսութեան վերոյիշեալ՝ մասնակցութեան, տրամաբանութեան եւ երկխօսութեան կանոններու վրայ հիմնուած ու մետաբարոյագիտութեան (Meta-Ethics) հիմունքներ պարունակող տեսութիւն մըն է ։

Իսկ ք ննախօսութեան բարոյագիտութիւնը ( անգլ. ՝ Discourse Ethics, գերմ. ՝ Diskursethik), որ յառաջացաւ ու զարգացաւ Գերմանիոյ մէջ, 20-րդ դարու 70-ական եւ 80-ական թուականներուն, ժամանակակից բարոյագէտ փիլիսոփա ներ ՝ Ապէլի (Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ), Հաբերմասի (Jürgen Habermas, *1929 թ. ) եւ ասոնց աշակերտներուն կողմէ։  

Քննախօսութիւնը, ընկերաբան–փիլիսոփայ Հաբերմասի համաձայն, հաղորդակցական բանականութեան (Communicative Rationality), փաստարկային երկխօսութեան եւ միջենթակայական (Intersubjective) գործողութիւններու վայրն է։ Հաբերմաս տակաւին քննախօսութեան հորիզոնը ընդարձակելով, զայն ատակ կը նկատէ իրաւական համակարգի մէջ կիրարկութեան եւ «արդի իրաւական պետութեան» մը կազմաւորման ընթացքին, արդարեւ գաղափարներ, որոնք մեծ դժուարութիւններու կը բախին։ 

Նշանաւոր խօսքեր՝

քննախօսութեան մասին

 

Ապէլ (գերմ. ՝ Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ). -

« Քննախօսութեան բարոյականութեան սկզբունքը կարելի չէ բոլորովին հեռացնել իրաւական ու քաղաքական ոլորտներէն»։

 

 

 

ծ-50

Օրինականութիւն

Legalism

 

 

Չինաստանի մէջ, Օրինականութիւնը [258] (Legalism) կրօնափիլիսոփայութիւն մը ըլլալէ աւելի քաղաքական փիլիսոփայութիւն մըն է, որ սկսած է, մ. թ. ա. 4-րդ դարուն ։ Չինարէնի մէջ, փիլիսոփայական այս նոր ուղղութիւնը կը կոչուի՝ «Օրէնքի դպրոց» ( չին. ՝ Fǎ Jiâ, ուր՝ Fǎ = օրէնք եւ Jiâ = դպրոց կը նշանակեն)։

Օրինականութիւնը, որպէս քաղաքական փիլիսոփայութիւն եւ պետական վարչակարգ, հիմնուած է 3 գլխաւոր սկզբունքներու վրայ. -

Օրէնքը ( չին. ՝ Fǎ), որպէս պետութեան հիմքը,

Քաղաքականութեան մեթոդը կամ ռազմավարութիւնը ( չին. ՝ Shù), միայն բարոյականութիւնը բաւարար չէ՝ կառավարելու համար, եւ

Զօրութիւնը ( չին. ՝ Shì), որով կը կերտուի ու կը պաշտպանուի պետութիւնը։    

Օրինականութեան համաձայն, պետութիւնը ձեւաւորուած պէտք է ըլլայ մարդոց վարքագծի իրողութեան վրայ, բայց քանի որ մարդիկ ընդհանրապէս եսասէր ու անհեռատես են, ուրեմն ընկերային համերաշխութիւն մը կարելի չէ ապահովել։ Միայն ուժեղ պետական վերահսկողութեամբ եւ իշխանութեան հանդէպ մարդոց բացարձակ հնազանդութեամբ կարելի է՝ ընկերային ներդաշնակ կեանք մը ապահովել։ Օրինականութեան համաձայն, պետութիւնը օրէնքներու դրութիւն մը պէտք է հաստատէ, որու հիման վրայ, մարդոց զանազան վարմունքները պէտք է արժեւորուին՝ կամ խիստ պատիժներու սահմանումով եւ կամ տարբեր պարգեւներու գնահատումով։ Վերջապէս, մարդոց վարմունքները ու գործունէութիւնը, նպատակ պէտք է ունենան՝ աջակցիլ պետութեան ու զօրացնել զայն։   

Չինաստանի պատմութեան մէջ, իւրայատուկ տեղ կը գրաւէ խռովայոյզ «մարտնչող իշխանութիւններու ժամանակաշրջանը» [259] (475 – 221 մ. թ. ա. ), որու ընթացքին կը յայտնուի Օրինականութիւնը (Legalism), որպէս քաղաքական փիլիսոփայութիւն։ Այնուհետեւ, կը սկսի կայսերական Չինաստանի ժամանակաշրջանը, որ կը տեւէ մինչեւ 1912 թուական։

Չինաստանի մէջ, փիլիսոփայական Օրինականութեան առաջին հիմնադիրներէն կը նկատուին՝ փիլիսոփայ եւ քաղաքագէտ Շանգ Եանգ ( Shâng Yǎng ) եւ Շէն Բուհայ ( Shên Bùhài )։ Հետագային ասոնց վրայ կու գան աւելնալ՝ Հան Ֆէյ (Hán Fêi) եւ Լի Սի (Lǐ Sî), որոնք միասնաբար աշակերտած էին չին կրօնա–փիլիսոփայ, Կոնֆուցիականութեան բարեկարգիչ Շուն-Ցիի ( Xún-Zǐ, մօտ. 298 – 220 մ. թ. ա. )։ Այս մասին տե՛ս նաեւ էջ 331 ։

Շանգ Եանգ ( չին. ՝ Shâng Yǎng, 390 – 338 մ. թ. ա., կոչուած նաեւ՝ Wei Yǎng ). -

Օրինականութեան փիլիսոփայ, քաղաքագէտ, նախարարապետ՝ Ցին (Qin) քաղաքպետութեան մէջ։ Ցինի տիրակալ իշխանին հետ միասին կարգ մը Օրինականութեան բարեկարգութիւններով կը զօրացնէ պետութիւնը, որ հետագային (221 մ. թ. ա. ) ամբողջ Չինաստանը պիտի համախմբէր իր հովանիին ներքեւ։ 

Շէն Բուհայ ( չին. ՝ Shên Bùhài, 385 – 337 մ. թ. ա. ). -

Օրինականութեան փիլիսոփայ, քաղաքագէտ, նախարարապետ՝ Հան (Han) քաղաքպետութեան։ Իրեն կը վերագրուի՝ «Շէնցի» (Shen-zi) քաղաքական – փիլիսոփայական երկը, որ որոշ չափով կը կրէ Դաոյականութեան ազդեցութիւնը։

Հան Ֆէյ (չին. ՝ Hán Fêi, 280 – 233 մ. թ. ա. ). -

Օրինականութեան փիլիսոփայ, կը նկատուի Շէն Բուհայի նշանաւոր յաջորդը, նոյնպէս Հան (Han) քաղաքպետութեան մէջ։ Ան հեղինակն է «Հան Ֆէյցի» (Han Fei-zi) քաղաքական–փիլիսոփայական երկին, ուր գլխաւոր 55 մասերու մէջ կը ներկայացնէ Օրինականութեան փիլիսոփայութիւնը։ Հան Ֆէյ, կը կրէր ազդեցութիւնը իր կոնֆուցիական նշանաւոր ուսուցչին (Շուն-Ցիի) եւ Դաոյական կրօնափիլիսոփայութեան։ Իր օրով, Հան քաղաքպետութիւնը կը գրաւուի Ցին իշխանապետութենէն (Qin-Dynasty) եւ Հան Ֆէյ գերի կը դառնայ. ապա դասընկերոջ, Լի Սիի թելադրութեամբ թոյնով անձնասպանութեան կը դիմէ։  

Լի Սի (չին. ՝ Lǐ Sî, 280 – 208 մ. թ. ա. ). -

Օրինականութեան փիլիսոփայ, վերոյիշեալ Հան Ֆէյի հետ Շունցիի աշակերտելէ ետք, կ՚անցնի Ցին (Qin) քաղաքպետութիւն, ուր շատ չանցած, կը դառնայ նախարարապետ։ Տիրակալ իշխանապետին հետ միասին, կը ծրագրեն ամբողջ Չինաստանը միացնել եւ կը սկսին Հան (Han) քաղաքպետու-թենէն ( 233 մ. թ. ա. ) ։ Ամբողջ Չինաստանի միութենէն ետք ( 221 մ. թ. ա. ), Լի Սի կը դառնայ Ցին (Qin) արքայատոհմի (չինական առաջին կայսրութեան) նախարարապետը, պաշտօն մը, որ կը վարէ մինչեւ իր սպանութիւնը։    

Ցին (Qin) արքայատոհմի (Չինական Ա. Կայսրութեան, 221 – 207 մ. թ. ա. ) կարճատեւ, միայն 14 տարիներու ժամանակաշրջանին, տիրող քաղաքական փիլիսոփայութիւնը Օրինականութիւնն էր։ Ցին արքայատոհմի անկման հետ նաեւ, որոշ չափով, վերջ կը գտնէր Օրինականութիւնը։ Կը շեշտեմ՝ «որոշ չափով» բառակապակցութիւնը, որովհետեւ, հետագային, կարգ մը իշխանութիւններու պարագային, Օրինականութեան, առաւել կամ նուազ չափով հետեւողներ եղան։ Ցին արքայատոհմէն ետք, Հան արքայատոհմը, անմիջապէս որպէս կայսրութեան գլխաւոր գաղափարախօսութիւն կ՚ընդունէր Կոնֆուցիականութիւնը (Confucianism, տե՛ս էջ 329)։   

Իսկ հետագային, Օրինականութեան հետեւող այդ իշխանութիւններէն կարելի է յիշել՝ չինական Հան արքայատոհմի կայսրութեան (Han Dynasty, 206 մ. թ. ա. – 220 թ. ) ապա Մինգ արքայատոհմի կայսրութեան (Ming Dynasty, 1368 – 1662 թ. ) կարգ մը ղեկավարները եւ նորագոյն ժամանակաշրջանին, Մաո Ցեդոնգի [260] ( չին. ՝ Máo Zédông ) իշխանութիւնը։

Օրինականութեան բարոյագիտութիւնը

Օրինականութեան, ինչպէս նաեւ կոնֆուցիական փիլիսոփայ Շունցիի ( չին. ՝ Xúnzǐ) եւ իր աշակերտներուն համաձայն, մարդը բնականաբար չար ու վատ է, որովհետեւ իր բնական մղումով, եսասիրութեան ու անձնական հաճոյքի հակամէտ է։ Ասոր որպէս ընդհանուր հետեւանք, կը յառաջանան մարդոց դժգոհութիւնները եւ ընկերային անդորրի ու կարգապահութեան խանգարումները։ Մարդոց դժգոհութեան պատճառը՝ տարբերութիւններու գիտակցութիւնն է. - գեղեցիկ / ոչգեղեցիկ կամ տգեղ, օգտակար / ոչօգտակար կամ վնասակար, բարի / ոչբարի կամ չար, եւայլն … տարբերութիւններ, որոնք բնութեան համար անկարեւոր ու անիմաստ են։  

Ինչպէս նշեցինք (տե՛ս էջ 648), Չինաստանի մէջ, Օրինականութիւնը (Legal-ism, չին. ՝ „ Fǎ Jiâ“ = «Օրէնքի դպրոց» ), որպէս քաղաքական փիլիսոփայութիւն, յայտնուած է խռովայոյզ «մարտնչող իշխանութիւններու ժամանակաշրջանին» (475 – 221 մ. թ. ա. ), երբ Չինաստանի ինքնավար իշխանապետութիւնները իրարու դէմ կը պատերազմէին ու ընկերային շրջանակներու մէջ անհանդարտ վիճակ մը կը տիրէր։ Այս թէժ իրավիճակին մէջ, Օրինականութեան նպատակը եղած է, յատուկ օրէնքներու դրութեամբ, ռազմավարական մեթոդով ու հնազանդ բնակչութեան աջակցութեամբ զօրացնել պետութիւնը։ Միայն այս միջոցով, այսինքն պետութեան անհամեմատ զօրացումով, կարելի պիտի ըլլար հասնիլ ներդաշնակ, համերաշխ ու հանդարտ ընկերային–հասարակական կեանքին։

Օրինականութիւնը կամ «Օրէնքի դպրոց»ը, կարելի է պարզապէս կոչել փորձագէտներու դպրոց, ուր մարդոց զանազան վարմունքները արժեւորելու համար, հետեւելով տուեալ օրէնքներու դրութեան, միայն նկատի կ՚առնէին պետութեան վրայ այդ վարմունքներու դրական կամ ժխտական (բացասական) ազդեցութիւնը. այսինքն նկատի կ՚առնէին՝ պետութեան զօրացումը կամ տկարացումը։ Եթէ անհատի մը վարմունքը օրէնքին համաձայն եւ որպէս պետութեան զօրացման նպաստաւոր արժեւորուի ու գնահատուի, արժանի կ՚ըլլայ պարգեւներու, իսկ եթէ անհատի վարմունքը օրէնքին դէմ եւ որպէս պետութեան զօրացման աննպաստ արժեւորուի, այն ատեն անհատը կ՚ենթարկուի խստագոյն պատիժներու։ 

Օրինականութեան համաձայն, միայն պետական օրէնքներով կը բնորոշուէր վարմունքի մը արտօնեալ կամ արգիլեալ ըլլալը։ Այստեղ, երբեք նկատի չէին առնուեր բարոյագիտութիւնը եւ չինական բարոյական կանոնները։ … Օրինակ, Չինաստանի մէջ աւանդական բարոյագիտութեան համաձայն, ընտանիքի մը անդամներու նախապատուութիւնը պարտաւորութիւն մըն էր պաշտօեային համար։ Օրինականութիւնը, սակայն, կը պահանջէր, որ բոլորը ենթարկուէին նո՛յն օրէնքին, առանց խտրութեան կամ նախապատուութեան։ Այս իմաստով, Օրինականութեան եւ Կոնֆուցիականութեան միջեւ մեծ տարբերութիւն կայ։ Մինչ Կոնֆուցիականութիւնը կը շեշտէ բարոյականութեա՛ն ( չին. ՝ Lǐ ) առաջնահերթութիւնը, Օրինականութեան համաձայն, օրէ՛նքը ( չին. ՝ Fǎ ) առաջնահերթ կը նկատուի։

 

 

 

 


[1] Ազատութիւն (այլ լեզուներով). - յուն. ՝ elevthería, լատ. ՝ libertas, անգլ. ՝ Liberty, Freedom, գերմ. ՝ Freiheit

[2]    Վախճանաբանութիւն (Eschatology). -
աստուածաբանական - փիլիսոփայական եզրոյթը յառաջացած է հին յունարէնէն՝ éschata = վերջին եւ lógos = ուսմունք արմատներէն։ Ան կը ներկայացնէ տիեզերքի վախճանը ու աշխարհի վերջը։

Վախճանաբանական տարբեր տեսութիւններ կը գտնենք նաեւ արեւելեան կրօնա–փիլիսոփայութիւններու (Հինդուականութիւն, Բուդդայականութիւն, Զրադաշտականութիւն…), միաստուածեան կրօններու (Յուդայականութիւն, Քրիստոնէութիւն, Իսլամութիւն), ինչպէս նաեւ ընդհանրապէս փիլիսոփայութեան եւ գիտութեան մէջ։

[3]    Կանտի յիշեալ արտայայտութիւնը կարելի է գտնել «Ի՞նչ է լուսաւորութիւնը» (Was ist Aufklärung?) գրութեան սկիզբը, որ լոյս տեսած է 1784 Դեկտեմբերին, Berlinischen Monatsschrift ամսագրին մէջ։

Բնագիրը. - „Ausgang des Menschen aus seiner selbstverschuldeten Unmündigkeit“.

[4]        Ճակատագրապաշտութիւն (Fatalism). -

Աշխարհայացք, որու համաձայն բնութեան եւ ընկերային հասարակութեան բոլոր իրադարձութիւնները կանխորոշուած են գերագոյն ուժով կամ տրամաբանական անհրաժեշտութեամբ։

[5]   Որոշականութեան դասակարգումը քաղուած է ամերիկացի փիլիսոփայ Պ. Էդուարդսի (Paul Edwards, 1923 – 2004 թ. ) «Փիլիսոփայութեան Հանրագիտարան» ( Encyclopedia of Philosophy ) 10-հատորեան երկէն։

[6]    Գոյութեան փիլիսոփայութիւն (Existentialism). -

19-րդ դարու փիլիսոփայական ուղղութիւն, որու հիմնադիրը կը նկատուի դանիացի Ս. Կիրկեգոր (Søren Kierkegaard )։
Այստեղ, պէտք զանազանել գոյութիւն (անգլ. ՝ Being, Existence, գերմ. ՝ Dasein, Existenz) եւ էութիւն (անգլ Essence, գերմ. ՝ Wesen) եզրերը։ Մինչ գոյութիւնը « կեցութիւն » կամ « ներկայ ըլլալ » կը նշանակէ, էութիւնը բանի մը « ինչպէս ըլլալ »ու մասին կ՚արտայայտուի։ Գոյութեան փիլիսոփայութիւնը կը շեշտէ նախ եւ առաջ մարդու գոյութիւնը (ներկայութիւնն ու կեցութիւնը) ապա կ՚արտայայտուի անոր էութեան («ինչպէս ըլլալուն», օրինակ՝ կենսականութեան ու բանականութեան) մասին։
20- րդ դարուն, գոյութեան փիլիսոփայութիւնը կամ գոյութենապաշտութիւնը (Existentialism) պիտի ունենար նոր հետեւորդներ ՝ Գերմանիոյ եւ Ֆրանսայի մէջ, ինչպէս գերման փիլիսոփա յ ՝ Մ. Հայդեգէր (գերմ. ՝ Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ), իր 1927 թուականի « Գոյութիւն եւ Ժամանակ» (գերմ. բնագիր՝ „Sein und Zeit", անգլ. ՝ „ Being and Time“ ) գլխաւոր երկով եւ ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. - Պ. Սարտրը (ֆրնս. ՝ Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ), իր 1943 թուականի « Գոյութիւնը եւ Ոչնչութիւնը » (ֆրնս. բնագիր՝ „ L’être et le néant“, անգլ. ՝ „ Being and Nothingness“ ) գլխաւոր երկով։

[7]        Ոչնչապաշտութիւն (Nihilism). -

Հասկացութեան մասին տե՛ս Մաս-8 Ծանօթագրութիւններ [ծ-43] յօդուածը, էջ 628։

[8]    «Հիւանդութիւնը մինչեւ մահ » ( 1849 թ., դան. բնագիր՝ Sygdommen til Døden, անգլ. ՝ The Sickness unto Death, գերմ. ՝ Krankheit zum Tode )։ Իսկ գլուխ գործոց «Կամ – Կ ամ» երկը (դան. բնագիր՝ Enten – Eller, անգլ. ՝ Either – Or, գերմ. ՝ Entweder – Oder ) հրատարակուած է 1843 թուականին։

[9]           Աստուածարդարացում (Theodicy). -

Հ ասկացութեան մասին, տե՛ս Մաս-8 Ծանօթագրութիւններ [ծ-09] յօդուածը, էջ 432։

[10] Ա. Կամիւի 1952-ին հրատարակած «Ըմբոստ մարդը», ( ֆրնս. բնագիր՝ L’homme révolté, անգլ. ՝ The Rebel, գերմ. ՝ Der Mensch in der Revolte) երկը, ուր կը ներկայացուի լուծման ա՛յս տարբերակը, որ իրեն համար աւելի ընդունելի է։     

[11]       Վեդա (սնսկ. ՝ Veda). -

Սանսկրիտերէն կը նշանակէ «գիտութիւն»։ Վեդաները, հինդուական ոլորտի մէջ, նախ բերանացի ապա գրական ժողովածուներով աւանդուած կրօնափիլիսոփայական ուսմունք է։

Գլխաւոր չորս վեդաները յառաջացած են մ. թ. ա. 1750 – 1200 թուականներուն։

Այս մասին տե՛ս նաեւ Մաս-8 Ծանօթագրութիւններ [ծ-10] յօդուածը, էջ 445։

[12]       Կառուցապաշտութիւն (Structionalism). -

Կառուցապաշտութիւնը, ժամանակակից գիտական դրութիւններու ուղղութիւն մըն է։ Ան, «մաս»երէն աւելի նախապատուութիւն կու տայ «ամբողջին» եւ կը փորձէ երեւոյթները որպէս կառոյցներ ըմբռնել։ Կառոյցները, ձեւականօրէն (Formal), առանց բովանդակութիւնը նկատի առնելու, կը կազմակերպեն իրականութիւնը։

[13]       « Մարդը բոլոր իրերու չափանիշն է ». -

Նկատի կ՚առնուի նախասոկրատեան փիլիսոփայ Պրոտագորասի (յուն. ՝ Prôtagóras, 490 – 411 մ. թ. ա. ) նշանաւոր մէկ խօսքը։

[14]       Նախապաշարում (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ prokatálipsi, լատ. ՝ praeiudicium, անգլ. ՝ Prejudice, գերմ. ՝ Vorurteil,

[15]       Առաքինութեան բարոյագիտութիւն (Vitue Ethics). -

Բարոյագիտական այս տեսութիւնը մանրամասնօրէն քննարկուած է հեղինակին « Բարոյագիտութիւն – փիլիսոփայական ակնարկ» (2021 թ., Անթիլիաս, Բ. հրատարակութիւն, Ethics – philosophical approach) երկին մէջ, հոն՝ էջ 193։  

[16]       « Բարոյականութեան բնազանցութիւնը ». -

Կանտի բարոյականութեան մասին 3-րդ երկը, հրատարակուած 1797/98 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Metaphysik der Sitten, կրճատ. ՝ MS, անգլ. ՝ The Metaphysics of Morals։

Միւս 2 երկերն են. - «Հիմունք՝ բարոյականութեան բնազանցութեան» ( 1785 թ., գերմ. ՝ Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, անգլ. ՝ Groundwork of the Metaphysic of Morals ), եւ «Քննադատութիւն՝ գործնական բանականութեան» ( 1788 թ., գերմ. ՝ Kritik der praktischen Vernunft, անգլ. ՝ Critique of Practical Reason)։

 

[17]       Աստուած (այլ լեզուներով). - 

յուն. ՝ Theós,  լատ. ՝ Deus,  իտլ. Dio,  սպն. ՝ Dios,   անգլ. ՝ God,  ֆրնս. ՝ Dieu,   գերմ. ՝ Gott,  եբր. ՝ JHWH (Jahwe), արաբ. ՝ Allah ( ﷲ ),  պրսկ. ՝ Խուդա = Xuda ( خُدا ),

[18]       Փռիւգիա (Phrygia). -

Պատմական պետութիւն (մ. թ. ա. 8-րդ դար) մը, Փոքր Ասիոյ (այսօրուան Թուրքիոյ) արեւմտեան կողմը, Բիւզանդիոնի արեւելքը։

Փռիւգերէնը եղած է հնդեւրոպական լեզու մը։

[19]       Արտաբխում կամ արտահեղում. -

Փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան ոլորտներու բնազանցական (Meta-physics) հասկացութիւն։ Բանի մը բնազանցական յառաջացումը իր սկզբնաղբիւրէն, ինչպէս օրինակ հոգիի արտաբխումը՝ ոգիէն։ Կարելի է փոխաբերական իմաստով նմանեցնել նաեւ ջուրին, որ իր աղբիւրէն կը բխի կամ լոյսին, որ օրինակ արեւէն կը ճառագայթէ։ Արտաբխումը, սակայն, բնազանցական բնոյթ կը կրէ եւ ժամանակի ընթացքին ու տարածութեան մէջ տեղի ունեցող որեւէ գործողութիւն չէ։  

Եւրոպական լեզուներու մէջ, օրինակ յունարէնի մէջ կ՚օգտագործուի „ apórrhoia” եզրոյթը, իսկ լատիներէնի մէջ ունինք „ emanation” եզրոյթը, որ նաեւ կ՚օգտագործուի անգլերէնի, ֆրանսերէնի, գերմաներէնի եւ այլ լեզուներու մէջ։

[20]       Աստուծոյ վերագրուած յատկութիւններուն մասին, տե՛ս էջ 199։

[21]       Աստուծոյ գոյութեան ապացոյցներուն մասին, տե՛ս էջ 201։

[22]       Էշնատոն (Echnaton, մ. թ. ա. 14-րդ դար). -

Հին Եգիպտոսի փարաւոն, որդի Ամենհոտէպ Գ. (Amenhotep III) փարաւոնի, նախապէս կը կոչուի՝ Ամենհոտէպ Դ. (Amenhotep IV), իշխանութեան 5-րդ տարին Ատոն (Aton) աստուծոյ կու տայ առաջնահերթութիւն եւ ինքզինք կը կոչէ՝ Էշնատոն (= Ատոնին օգտակար) եւ կը կառուցէ նոր մայրաքաղաքը՝ Աշէնատոն (Achen-Aton)։

[23]       Հնգամատեան ( Pentateuch ). -

Հին Կտակարանի Մովսէսի առնչուած առաջին 5 գիրքերը (Ծննդոց-Genesis, Ելից-Exodus, Ղեւտացւոց-Levitikus, Թուոց-Numeri եւ Երկրորդ Օրինաց-Deuteronomium)։

[24]       Ժխտական Աստուածաբանութիւն (Negative Theology). -

Այս նիւթը, առանձին յօդուածով եւ որոշ մանրամասնութեամբ ներկայացուած է։ Տե՛ս Մաս-8, Ծ անօթագրութիւններ, [ ծ-21] յօդուածը, էջ 510։

[25] Երրորդութիւն ( այլ լեզուներով ). -

յուն՝ triás, լատ՝ trinitas, անգլ՝ Trinity, գերմ՝ Trinität, Dreieinigkeit:

Քրիստոնէութեան մէջ «Երրորդութիւնը» կը ներկայանայ, որպէս երեք անձեր՝ Հայր, Որդի եւ Հոգի, բայց մէկ աստուածութիւն։

[26]       Թանախ (Tanach - TNK). -

Յուդայականութեան Սբ. Գիրքը, որ կազմուած է 3 մասերէ. - Թորա (Torah), նոյնինքն Հին Կտակարանի կամ մովսիսական հնգամատեանը (Pentateuch), Մարգարէներ (Prophets = Nevi'im), թիւով 19, ապա Գրութիւններ (Writings = Ketuvim), որոնք կը բովանդակեն հետեւեալ գիրքերը՝ Սաղմոսաց, Առակաց եւ Երգ-Երգոց։

Յիշեալ 3 մասերու առաջին տառերէն կը կազմուի TNK = TaNaKh կրճատումը։

[27] Դիցաբանութիւն հասկացութեան առաջին արմատը (դից) յառաջացած է դիք = աստուածներ եզրոյթի գրաբարեան սեռական հոլովէն եւ կը գործածուի, որպէս բառակերտումի բաղադրիչ, ինչպէս օրինակ՝ դիցաբան, դիցաբնակ, դիցապաշտ, դիցակերպ, դիցանման, դիցամայր, դիցուհի, եւայլն…։

[28] Ջայինականութիւնը (Jainism), կը մեծարէ որոշ ոգիներ, որոնք կը կրեն «ջին» (Jinn) անուանումը։ Ջին եզրոյթը կը կը սերի արաբերէնէն (Ալ-ջին= ﺍﻟﺠﻦ, անգլ. տառադարձութեամբ՝ Jinn)։ Ջիները առասպելական ու գերբնական ոգիներ են, ընդհանրապէս անտեսանելի (միայն բացառիկ պարագաներուն՝ տեսանելի)։

Յիշատակուած են՝ նախաիսլամական դարաշրջանին, ինչպէս նաեւ Իսլամութենէն ետք (նաեւ տեղ գտած է իսլամական գլխաւոր գ ի րքին՝ ﺍﻟﻘﺮﺁﻥ = Քուր՚անին մէջ)։

[29]       Համահաշտութիւն (Syncretism). -

Համահաշտութիւն հասկացութիւնը կը նշանակէ՝ տարբեր գաղափարներու կամ կրօնափիլիսոփայական տեսակէտներու նոր համակարգի կամ դրութեան (System) մէջ համադրութիւնը, միախառնումը կամ միաձուլումը։

Բացի կրօնափիլիսոփայական ոլորտէն կ՚օգտագործուի նաեւ լեզուաբանութեան, գրականութեան ու քաղաքականութեան ոլորտներուն մէջ։

Համահաշտութիւնը առնչուած է նաեւ ընտրականութիւն ( Eclecticism ) եզրոյթին, որ տարբեր գաղափարներու եւ տեսակէտներու ընտրութիւնն է, համադրութեան մը նպատակով։

 

[30] Հեթանոսութիւն եւ Հայ Հեթանոսութիւն նիւթերու մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8 Ծանօթագրութիւններ [ծ-30] յօդուածը, էջ 561-էն եւ 571-էն սկսեալ։

[31] Բանականութիւն (Rationality) յղացքին կամ հասկացութեան մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8 Ծանօթագրութիւններ [ծ-11] յօդուածը, էջ 457։

[32]  Յոյզ (Emotion) հասկացութեան մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8 Ծանօթագրութիւններ [ծ-19] յօդուածը, էջ 505։

[33] Կամք (Will) հասկացութեան մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8  Ծանօթագրութիւններ [ծ-26] յօդուածը, էջ 540։ 

[34]       Մէջբերումը քաղուած է յայտարարութեան լատիներ հետեւեալ բնագրէն. -

„praedicandus est re et essentia a mundo distinctus“ ։

[35]       Արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններ (Eastern Religious Philosophy). -

Արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններու համար յատկացուած է առանձին մաս մը Մաս – 7, էջ 293-էն սկսեալ, ուր աստուածիմաստութեան տեսակէտէն քննարկուած են վերոյիշեալ եւ այլ կրօնափիլիսոփայական ուղղութիւններ։

[36] « Ծայրայեղական գիտական աշխարհայացքներ » - որոնց կարգին կարելի է յիշել. - Մարքսականութիւնը (Marxism), Հոգեվերլուծութիւնը (Psychoanalysis) եւ Նոր-Դրապաշտութիւնը (Neo-Positivism)։ 

[37]       Աշխարհիկութիւն (Secularism). -

Աշխարհիկութիւնը աշխարհայացք է, ուր ընկերային հասարակութեան մէջ տիրող դեր կը կատարէ մարդոց աշխարհիկ կեանքն ու մտածելակերպը, առանց բնազանցական (Metaphysics) կամ կրօնական (Religious) բացատրութիւններու կարիքին կամ պահանջին։ Այստեղ պետութեան ու կրօնի միջեւ շատ յստակ տարանջատում մը առկայ է։

Աշխարհիկը (Secularist)՝ աշխարհիկութեան հետեւորդ մըն է։

[38] Մէջբերումը քաղուած է բողոքական կրօնագէտ ու հրապարակախօս Ռավի Զաքարիասի (Ravi Zacharias, 1946 – 2020 թ. ) խօսքերէն։

[39]       Բարեշրջութիւն կամ եղափոխութիւն (Evolution). -

Անգլիացի բնագէտ Չ. Դարվինի (Charles Darwin, 1809 – 1882 թ. ) բարեշրջական տեսութիւնն է, որ պիտի զարգանար ու դառնար փիլիսոփայական նոր ուղղութիւն մը՝ բարեշրջապաշտութիւն (Evolutionism) անուան տակ։ Բարեշրջական տեսութեան համաձայն, կենսաբանական (ժառանգական յատկանիշներու) փոփոխութեան պատճառով կը յառաջանայ կենսաբանական բազմազանութիւնը։

[40] Իմմանուէլ Կանտի այս գաղափարը քաղուած է իր բարոյագիտութեան մասին գրած 3-րդ երկէն «Բարոյականութեան բնազանցութիւնը» ( 1797/98 թ գերմ. բնագիր՝ Die Metaphysik der Sitten, կրճատ. ՝ MS., անգլ. ՝ The Metaphysics of Morals) երկէն։

[41]         Արդարութիւն (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ dikaiosýnê, լատ. ՝ iustitia, անգլ. եւ ֆրնս. ՝ Justice, գերմ. ՝ Gerechtigkeit։

[42] Adikia (յուն. ՝  A δικία ) յունական դիցաբանութեան մէջ՝ անարդարութեան իսկ Diké (յուն. ՝ D ί k η )՝ արդարութեան աստուածուհիներն են։

[43] «Անարդարութիւն գործելը աւելի վատ է, քան անարդարութիւն կրելը» արտայայտութիւնը     կը վերագրուի Սոկրատէսի, ան յիշուած է Պլատոնի երկերէն «Գորգիաս»ի մէջ (Gorgías, էջ 469 c եւ 474 b )։

(Բնագիրը. - τὸ ἀδικεῖν τοῦ ἀδικεῖσθαι κάκιον …)

[44] Iustitia – հռոմէական դիցաբանութեան մէջ՝ արդարութեան աստուածուհին, որ սերտօրէն առնչուած է հռոմէական Aequitas հաւասարութեան աստուածուհիին։ Iustitia կը համապատասխանէ յունական դիցաբանութեան Diké (յուն. ՝ D ί k η ) արդարութեան աստուածուհիին եւ հայկական դիցաբանութեան Միհր աստուծոյ, որ նաեւ արեւի (լոյսի) աստուածն է։ 

[45] Յիշեալ Գաղափարը առկայ է փիլիսոփայ աստուածաբաններ Ա. Օգոստինոսի (Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ) «Աստուծոյ քաղաքի մասին» ( De civitate Dei) երկին մէջ եւ Թ. Աքուինացիի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) «Համամատեան աստուածաբանութեան» (Summa theologica) երկին մէջ։

[46] Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism). -

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան նպատակաբանական ուղղութիւն, որու հիմնական ու բնորոշող նպատակ ը հետեւեալ ն շանաբանն է. -

« Ա ռաւելագոյն չափով երջանկութիւն՝ առաւելագոյն թիւով մարդոց համար» կամ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» ։  

[47] Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-48] բաժինը, էջ 649։

[48]       Գործնական բանականութիւն (ըստ Կանտի). -

Կանտի համաձայն, մարդոց գործնական բանականութիւնը իր մէջ կը պարփակէ՝ բարոյականութիւնը կանխող, ի յառաջագունէ (նախափորձնական, a priori) հիմնական սկզբունք մը, որ կ՚որոշէ՝ բացարձակ եւ ամենուրեք գործող անպայմանական հրամայականը (Cathegorical Imperative), որ պարտագիտական բնոյթ կը կրէ։

Հիմնական այս սկզբունքը կը ներկայանայ նաեւ որպէս մարդկային բարի խիղճը, որ անհրաժեշտ է՝ լաւ ու բարի վարուելակերպին համար, սակայն Կանտի համաձայն ասիկա դեռ բաւարար չէ, այլ հարկաւոր է՝ պարտաւորութիւնը։

Կանտ, բարի կամքը եւս կը կոչէ գործնական բանականութիւն։

[49]       Աստուածային արդարութիւն (այլ լեզուներով). -

անգլ. ՝ Divine Justice, լատ. ՝ iustitia divina, գերմ. ՝ Göttlische Gerechtigkeit

[50]       Պօղոսի նամակը հռոմայեցիներուն (Romans, 3/10). -

«… բոլորն ալ մեղքի տակ են։ Ինչպէս որ Սբ. Գիրքը կ՚ըսէ՝ մէկ հատիկ արդար իսկ չկայ»։

[51]       Պօղոսի նամակը հռոմայեցիներուն (Romans, 3/22). -

«Առանց խտրութեան, բոլոր անոնք որոնք Քրիստոս Յիսուսի կը հաւատան, Աստուծոյ առջեւ կ՚արդարանան»։

[52]       Չարը (յուն. ՝ kakós, լատ. ՝ malum, անգլ. ՝ The Evil, ֆրնս. ՝ Le mal, գերմ. ՝ das Böse). -

Չարը, բարոյագիտական բարիին հականիշն է, որ դատապարտման արժանի նշանակութիւն ունի եւ որմէ պէտք է խուսափիլ։

Չարը անհատի մը վարմունքին եւ բարոյական ընդունուած կանոններու կամ օրէնքներու անհամաձայնութիւնն է։ Ան հիմքն ու պատճառն է աշխարհի վրայ գտնուող ցաւին, տառապանքին ու ապերջանկութեան։

[53] « Շատերուն » մէջ, կայ օրինակ գերման կաթոլիկ աստուածաբան–փիլիսոփայ Պ. Կնաուէր (Peter Knauer, *1935 թ. ), որ հանրածանօթ է իր էկումենեան հիմնարար աստուածաբանութեամբ ( Fundamental Theology )։

[54]       Չարը, որպէս ոչգոյ ու բարիի բացակայութիւն. -

Այս գաղափարը որոշ չափով մանրամասնուած է նաեւ հեղինակի 2021 Հոկտեմբերին Անթիլիասի մէջ լոյս տեսած « Բարոյագիտութիւն – փիլիսոփայական ակնարկ» երկին մէջ, «Բարին ու Չարը» հասկացութեան տակ, հոն՝ Մաս-9, էջ 427։

[55] Մէջբերումը եւ գաղափարը քաղուած են փիլիսոփայ–աստուածաբան Օգոստինոս Երանելիէն եւ յիշուած գերման ժամանակակից փիլիսոփայ Ն. Հէօրստէրի (Norbert Hoerster, *1937 թ. ) «Հաւատք եւ Բանականութիւն» (1988 թ., գերմ. բնագիր՝ Glaube und Vernunft) երկին մէջ, հոն՝ էջ 108։

[56] Մէջբերումը եւ գաղափարը քաղուած են աւստրիացի ժամանակակից փիլիսոփայ Գ. Շտրեմինգէրի ( Gerhard Streminger, *1952 թ. ) «Աստուծոյ բարութեան եւ աշխարհի տառապանքներու մասին» (2003 թ., գերմ. բնագիր՝ „Von der Güte Gottes und die Leiden der Welt“), այսինքն աստուածարդարացման մասին գրուած երկէն, հոն՝ էջ 93-103։

[57] Մէջբերումը, Հեգէլի «Դասախօսութիւններ պատմութեան փիլիսոփայութեան մասին» (1837 թ., գերմ. բնագիր՝ Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte ) երկի 51-րդ գլուխէն։ 

[58] Կառլ Բարթի նշանաւոր տարօրինակ կամ յարակերպ (paradoxical) մէջբերումի գերմ. բնագիրն է՝ Das Böse ist die „unmögliche Möglichkeit“։

[59] Գաղափարը եւ մէջբերումը քաղուած են գերման ժամանակակից բողոքական աստուածաբան Ալֆրէտ Բուսէն (Alfred Buß, *1947 թ. ), որ հեղինակ է բազմաթիւ գրութիւններու։  

[60] Մէջբերումը եւ գաղափարը քաղուած են Հանս Կիւնգի «Քրիստոնեայ ըլլալ» (1974 թ., գերմ. բնագիր՝ „Christ sein“, անգլ. ՝ „On Being a Christian“) երկէն, հոն՝ էջ 528 եւ 357։

[61]       Խաւարամտութիւն (անգլ. ՝ Obscurantism, գերմ. ՝ Obskurantismus). -

Կազմուած «խաւար» եւ «միտք» արմատներէն։ Եւրոպական լեզուներու մէջ, ան ծագում առած է լատիներէն՝ „obscuritas“ եզրոյթէն։ Կը նշանակէ՝ լուսաւորութեան եւ յառաջդիմութեան դէմ եղող գաղափարներով ուղղութիւն։ Իսկ այս ուղղութեան մէջ գտնուող անձը կը կոչուի՝ «խաւարամիտ» (Obscurant)։ Փոխաբերաբար նաեւ՝ տգիտութիւն, յետադիմութիւն։

[62] Երկու մէջբերումները քաղուած են գերման աստուածաբան–փիլիսոփայ Ա. Կրայնէրի «Աստուած տառապանքի մէջ» (1997 թ., գերմ. բնագիր՝ Gott im Leid) երկէն, հոն՝ էջ 77։

[63] Երկապաշտական (Dualism) աշխարհայացք ունին օրինակ հին պարսկական Զրադաշտականութիւնը (Zoroastrianism) եւ անկէ յառաջացած Մանիքէութիւնը (Manicaeism)։

[64] Գաղափարը քաղուած է Բ. Ռասէլի «Ինչո՞ւ ես քրիստոնեայ մը չեմ» (1927 թ., անգլ. բնագիր՝ Why I am not a Christian?) երկէն, հոն՝ էջ 40։

[65] Գաղափարը քաղուած է Ջ. Լ. Մաքիի «Աստուածականութեան հրաշքը» (1982 թ., անգլ. բնագիր՝ The Miracle of Theism ) երկէն, հոն՝ էջ 279։

[66] Վիլհելմ Բուշ (Wilhelm Busch), Գերման գրող եւ բողոքական քարոզիչը պէտք է զանազանել նոյնանուն Վիլհելմ Բուշ (Wilhelm Busch, 1832 – 1908 թ. ) գերման երգիծաբան բանաստեղծէն, որ նաեւ նկարիչ ու գիրքերու նկարազարդող մըն էր։ 

[67] Մանտրա կամ մանտրաս (Mantras) սանսկրիտ եզրոյթի ստուգաբանութեամբ հոն կը գտնենք 2 արմատներ. - մանաս (manas) = ոգի եւ տրամ (tram) = գործիք կամ պաշտպանութիւն։ Այլ խօսքով՝ ոգիի պաշտպանութիւնը կամ գործիքը, որ մարդու մտածողութիւնն է։

[68]     Իմացականութիւն. - (յուն. ՝ nóesis, nous, լատ. ՝ intellectus, անգլ. ՝ Understanding, Nous, Intelligence, գերմ. ՝ Verstand, Intelligenz)
Իմացականութիւնը մտային կարողութիւնն է՝ իմանալու եւ հասկնալու, ինչպէս նաեւ դատողութեամբ ու տրամաբանութեամբ մտածելու եւ բացայայտելու։

[69]   Աղիւսակը քաղուած է „dtv-Atlas Philosophie“ (1991 թ. ) հատորէն։

[70] Խորհրդապաշտութիւն եւ Հոգեզմայլանք հասկացութիւններուն մասին, տե՛ս Մաս-8, առանձին յօդուածները, [ծ-25] եւ [ծ-32], յաջորդաբար՝ էջ 532 եւ 586։

[71] Գաղափարը կը տեսնենք նախ Հին Կտակարանի Յոբի գրքին մէջ (Hiob 42/6) ապա Նոր Կտակարանի Գործք Առաքելոցի մէջ (Acts 26/20) եւ Պօղոս առաքեալի հռոմէացիներուն ուղղուած նամակին մէջ (Romans 6/1)։

[72]    Բարին (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ agathón, լատ. ՝ bonum, անգլ. ՝ The Good, գերմ. ՝ das Gute …

[73] Պլատոնի «Պետութիւն» - յուն. ՝ Politeía երկէն քաղուած է այս գաղափարը, հոն՝ էջ 509b, 518c եւ 526e։

[74] Պլատոնի «Պետութիւն» - յուն. ՝ Politeía երկէն քաղուած է այս գաղափարը, հոն՝ էջ 504e – 505a։

[75] Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism). -

Փիլիսոփայական ուղղութեան եւ իր «Բարիին» մասին, տե՛ս Մաս-2, Դ. Գլուխ, էջ 82 եւ Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-41] յօդուածը, էջ 624։

[76]    Առաջնամիակը . -

Գերագոյն աստուածութիւն Նոր-Պլատոնականութեան ծիրէն ներս, այս մասին տե՛ս նաեւ Մաս-2, Դ. Գլուխ, էջ 72։

[77] Ստոյիկութիւն (Stoicism). -

Փիլիսոփայական ուղղութեան մասին, տե՛ս Մաս-2, էջ 30 եւ Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-48] յօդուածը, էջ 649։

[78] Կամք հասկացութեան մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-26] յօդուածը, էջ 540։

[79] Պարտագիտական բարոյագիտութիւն (Deontological Ethics). -

  Բարոյագիտական տեսութիւն, որու հեղինակը գերման փիլիսոփայ Կանտն է ։ Ան իր տեսութիւնը հիմնած է անպայմանական հրամայականին (Categorical Imperative) վրայ, որ բարոյական օրէնք (Moral Law) մըն է եւ որու նախապայմանը ենթակային ինքնավարութիւնն ու գերիշխանութիւնն է։ Այստեղ Կանտի բարոյական սկզբունքը ձեւական է, որովհետեւ որոշ կացութեան մը չի վերաբերիր, այլ անկախ որեւէ կացութենէ եւ անկախ զանազան հանգամանքներէ, ան մի՛շտ կը գործէ եւ մի՛շտ ուժի մէջ կը մնայ։ Իսկ բանաձեւը՝ «Վարուէ՛ միայն այնպիսի անձնական կանոնով (մաքսիմ), որով միաժամանակ կարենաս ցանկալ, որ այդ՝ ընդհանուր օրէնք դառնայ»։

[80]   Նպատակաբանական բարոյագիտութիւն (Teleological Ethics). -

Բարոյագիտական տեսութիւն, ուր մարդոց վրայ տարածուած բարոյական պահանջը, որոշ բարի նպատակ կամ հետեւանք կը հետապնդէ. այս պատճառով ալ ան նաեւ կը կոչուի՝ հետեւանքային բարոյագիտութիւն կամ հետեւականութիւն (Consequentialism), որ աւելի ճիշդ եզրաբանական ձեւն է։ Այստեղ եւս կը շեշտուի վարմունքի հեղինակին լայնապարփակ ինքնավարութիւնը։

Նպատակաբանական բարոյագիտութեան տեսութեան մաս կը կազմեն. -

-     Արիստոտէլի բարոյագիտութիւնը, որ երջանկապաշտական (Eudaimonism) հնադարեան տեսութիւն մըն է, ինչպէս նաեւ անոր ժամանակակից հետեւորդները. եւ

-     18-րդ դարուն յառաջացած՝ Օգտապաշտութեան (Utilitarianism) տեսութիւնը, որու նախահայրն է բրիտանացի բարոյագէտ փիլիսոփայ. - Ֆ. Հոչեսոն (Francis Hutcheson, 1694 – 1746 թ. ), իսկ նշանաբանը՝ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» („the greatest happiness of the greatest number“) ։

[81]  Նիցշէէն յիշեալ մէջբերումը կատարուած է՝ 1888-ին գրուած, սակայն 1894-ին հրատարակուած «Հակաքրիստոսը» („Der Antichrist“) երկի առաջին էջէն։   

Գերմաներէն բնագիր. - “Was ist gut? – Alles, was das Gefühl der Macht, den Willen zur Macht, die Macht selbst im Menschen erhöht. “  

[82]       Գերագոյն Բարին (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ to agathón, լատ. ՝ summum bonum, անգլ. ՝ The Highest Good, ֆրնս. ՝ Le grand biene, գերմ. ՝ das höchste Gut։

[83] «Արմատական չարը» (գերմ. բնագիր՝ Radikal Böse, անգլ. ՝ Radical Evil). - յիշատակուած է Կանտի 1792 Ապրիլին, Berlinische Monatsschrift ամսագրի մէջ հրատարակուած յօդուածին մէջ, զոր կը կրէր հետեւեալ վերնագիրը՝ «Մարդկային բնութեան մէջ արմատական չարի մասին» (գերմ. բնագիր՝ „ Über das radikal Böse in der menschlichen Natur“, անգլ. ՝ „ About the Radical Evil in Human Nature “)։ Տարի մը ետք (1793 թ. ), յօդուածի բովանդակութիւնը մաս պիտի կազմէր, իր կրօնի մասին հրատարակած գլխաւոր երկին. - «Կրօնը, լոկ բանականութեան սահմաններուն մէջ» (գերմ. բնագիր՝ Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft, անգլ. ՝ Religion within the bounds of bare Reason) ։ Իսկ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ) փիլիսոփային մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-9 Յաւելուած -ի «Անուանացանկ» բաժինը։

[84] Ս. Կիրկեգորի գլուխ գործոց «Կամ – Կամ» երկը (դան. բնագիր՝ „Enten – Eller”, անգլ. ՝ Either – Or, գերմ. ՝ Entweder – Oder ) հրատարակուած է 1843 թուականին։

[85]  Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism). -

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան նպատակաբանական ուղղութիւն, որու հիմնական ու բնորոշող նպատակ ը հետեւեալ ն շանաբանն է. -

« Ա ռաւելագոյն չափով երջանկութիւն՝ առաւելագոյն թիւով մարդոց համար» կամ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» ։

[86]     Դրապաշտական վէճ (այլ լեզուներով). -

գերմ. ՝ Positivismusstreit, անգլ. ՝ Positivism Dispute ։

[87]    Ֆրանկֆուրտի դպրոց (գերմ. ՝ Frankfurter Schule, անգլ. ՝ Frankfurt School). -

Ֆրանկֆուրտի դպրոցին առնչուած են 20-րդ դարու խումբ մը փիլիսոփաներ ու գիտնականներ, որոնք ներկայացուցիչներն էին «Քննադատական ​​Տեսութեան» (Critical Theory), որ ընկերային–փիլիսոփայական ուղղութիւն մըն է։ Ֆրանկֆուրտի դպրոցին համար, որպէս հիմնական երկ կը նկատուի գերման թնկերաբանփիլիսոփաներ Մ. Հորկհայմէրի (Max Horkheimer, 1895 – 1973 թ. ), Թ. Ադորնոյի (Theodor Adorno, 1903 – 1969 թ. ), «Լուսաւորութեան դիալեկտիկան» (գերմ. ՝ Dialektik der Aufklärung, անգլ. ՝ Dialectic of Enlightenment)։

Քննադատական տեսութիւնը, ընդհանրապէս, ազդուելով Մարքսականութենէն (Marxism), Դրապաշտութենէն (Positivism) եւ Ս. Ֆրոյդի (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ) Հոգեվերլուծութենէն (Psychoanalysis), կը քննադատէ ընկերային զանազան յոռի բարքերը, Դրամատիրութեան (Capitalism) անարդար համակարգն ու Դիւանակալութիւնը (անգլ. ՝ Bureaucracy, գերմ. ՝ Bürokratie)։    

[88]   Սէր ( այլ լեզուներով). -

լատ. ՝ amor, իտլ. ՝ Amore, ֆրնս. ՝ Amour, անգլ. ՝ Love, գերմ. ՝ Liebe …

[89] Մէջբերումը՝ Գիրք Ղեւտացւոց (Leviticus 19/18) եւ

Մարկոսի աւետարան (Marcus 12/29)։

[90] Մէջբերումը՝ Մատթէոսի աւետարան (Matteus 5/44) եւ

Ղուկասի աւետարան (Lucas 6/27)։

[91] Մէջբերումի գաղափարը քաղուած է կրօնափիլիսոփայ Մ. Բուբէրի «Ես եւ Դուն» (1923 թ., գերմ. բնագիր՝ Ich und Du, անգլ ․ ՝ I and thou) փիլիսոփայական գլխաւոր երկէն, հոն էջ 6։

[92] Սէրը ( կրօնական իմաստով). -

Հեթանոսութեան (բազմաստուածութեան) ժամանակաշրջանին, կը հանդիպինք սիրոյ բազմաթիւ աստուածութիւններու, ինչպէս օրինակ. -

–     Հինդուականութեան սիրոյ աստուած՝ Կամադեվա (Kamadeva),

–     Միջագետքի բաբելոնական սիրոյ աստուածուհի՝ Իշտար (Ishtar)

–     Եւրոպայի մէջ, յունական դիցաբանութեան սիրոյ աստուածուհի Ափրոդիտէ (յուն. ՝ Aphrodítê ), որու որդին, տռփական սիրոյ աստուած Էռոսն (յուն. ՝ Erôs) է։ Իսկ Հռոմէական դիցաբանութեան սիրոյ աստուածուհի Վեներա (լատ. ՝ Venus ), որու որդին, տռփական սիրոյ աստուած Ամորն (Amor) է։

–     Իսկ հայկական դիցաբանութեան մէջ, սիրոյ աստուածուհի Աստղիկը, կը համապատասխանէ յունական Ափրոդիտէին եւ հռոմէական Վեներային։

[93] Եսամոլութիւն (Solipsism), կը նշանակէ «միայն ինքնասիրութիւն» ( լատ. ՝ solus = միայն եւ ipse = ինքն )… համեմատաբար նոր եզրոյթ՝ 19-րդ դարէն, որ օրինակ մըն է ծայրայեղ եսասիրութեան ։

[94] Նարկիսականութիւնը (Narcissism) ինքնասիրահարութիւնն է, ծագում առած յունական դիցաբանութենէն, ուր առասպելական գեղատեսիլ պատանի Նարկիսոս (յուն. ՝ Narkissos) սիրահարուած էր ինքնիր անձին։ Նարկիսական անհատականութիւն ունեցողը ա՛յն ծայրայեղ եսասէրը կամ եսամոլն է, որ նաեւ կ՚անտեսէ ընկերային հասարակութեան մէջ այլ մարդոց շահերը։

[95] « Խիղճի ձայնը» (անգլ. ՝ Voice of Conscience, գերմ. ՝ Stimme des Gewissens). -

Ընդհանուր ըմբռնողութեամբ, խիղճը կամ խիղճի ձայնը մարդկային մտքին մէջ խարսխուած այն զգացողութիւնն է եւ անկողմնակալ դատաւորը, որ կը զանազանէ բարին ու չարը, ճիշդն ու սխալը, եւ անկէ յառաջացած անձնական համոզման պահանջքը՝ բարոյական վարմունք ունենալու։ Քրիստոնէական աստուածաբանութեան համաձայն, խիղճը առնչուած է՝ աստուածային կամքին, իսկ խիղճի ձայնը Աստուծոյ ձայնն է՝ մարդոց մէջ։

Խիղճ հասկացութեան մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-24] յօդուածը, էջ 529։

[96]       Ատելութիւնը (կրօնական իմաստով). -

Ատելութիւնը (յուն. ՝ misó, լատ. ՝ odium, անգլ. ՝ Hate, գերմ. ՝ Hass) սիրոյ հականիշն է։ Զանազան կրօններու մէջ ատելութիւնը բացասական իմաստով կը ներկայանայ։ Բուդդայական (Buddhism) բարոյագիտութեան մէջ, ան մաս կը կազմէ հոգիի երեք թոյներուն (ատելութիւն, ագահութիւն, մոլորութիւն)։ Կոնֆուցիականութեան (Con-fucianism) մէջ կը պահանջուի, որ մարդ «ուրիշներու» հետ վարուի բարութեամբ ու անձնուրացութեամբ, առանց նախանձի ու ատելութեան։ Քրիստոնէութեան Հին ու Նոր Կտակարաններուն մէջ եւս ատելութիւնը կը դատապարտուի։ Օրինակներ են՝ «Եղբայրդ սրտիդ մէջ չատես» (Ղեւտ., 19 / 17), «Ով որ եղբայրը կ՚ատէ՝ մարդասպան մըն է» (Յովհ. Ա. նամակէն, 3/15) իսկ լեռան քարոզին մէջ Յիսուս նոյնիսկ կ՚ըսէ՝ «Սիրեցէ՛ք ձեր թշնամիները» (Մատթէոս, 5 / 44)։

[97]       Գիտակցութիւն (յուն. ՝ syneidêsis, լատ. ՝ conscientia, անգլ. ՝ Consciousness,   ֆրնս. ՝ Conscience, գերմ. ՝ Bewusstsein). -

Գիտակցութիւն հասկացութիւնը կը քննարկուի չորս տարբեր դպրոցներու կողմէ, (Բնապաշտութիւն=Naturalism, Երեւութաբանութիւն=Phenomenology, Լեզուի փիլիսոփայութիւն=Language Philosophy, Գիտակցութեան փիլիսոփայութիւն= Conscious-ness Philosophy), որոնք միմիանց երբեք ուշադրութիւն չեն դարձներ։ Ընդհանուր առմամբ կը նշանակէ «գիտնալ», աւելի ճիշդ՝ «հետը գիտնալ», «մէկտեղ գիտնալ», որով յունարէն syn- եւ լատիներէն, ֆրանսերէն ու անգլերէն con- նախամասնիկները   կը նշանակեն՝ «հետը» կամ «մէկտեղ»… հայերէնի մէջ աւելցած է «կից» արմատը, որ նոյն իմաստը կու տայ։

Հետաքրքրական է, որ յունարէնի եւ լատիներէնի մէջ, գիտակցութիւնը եւ խիղճը կ՚արտայայտուին նո՛յն յիշեալ եզրոյթներով։  

[98] Հեգէլի յիշեալ գաղափարը քաղուած է իր գլխաւոր երկի, «Ոգիի երեւութաբանութիւն» (1807 թ., գերմ. բնագիր՝ Phänomenologie des Geistes), «Ինքնագիտակցութեան ինքնուրոյնութիւն եւ կախեալութիւն - գերիշխանութիւն եւ ստրկութիւն» (Selbstständigkeit und Unselbstständigkeit des Selbstbewusstseins - Herrschaft und Knechtschaft) նշանաւոր գլուխէն։ Հոն, էջ 109 – 115։

[99] Կանտի համադրական դրոյթի յիշեալ կարեւոր գաղափարը քաղուած է փիլիսոփայի գլուխգործոցը նկատուող «Քննադատութիւն զուտ բանականութեան» (գերմ. ՝ Kritik der reinen Vernunft, KrV, 1781/1787 թ., անգլ. ՝ Critique of Pure Reason) երկէն, հոն էջ 087։  

[100] Սարտրըի այս գաղափարը քաղուած է փիլիսոփայի գլուխգործոցը նկատուող « Գոյութիւնը եւ Ոչնչութիւնը » երկէն ( 1943 թ., ֆրնս. բնագիրը՝ L’être et le néant) ։  

[101] Պատճառականութիւնը (անգլ. ՝ Causality, գերմ. ՝ Kausalität), պատճառի ու անոր հետեւանքի յարաբերութեան տեսութիւնն է, ան կը վերաբերերի վիճակներու ու իրադարձութիւններու յաջորդականութեան, որոնք իրարու հետ կապ ունին։ Իսկ ինքնապ ատճառականութիւնը առնչուած է նոյնինքն անհատին։  

[102] Ազատութիւն [ծ-01] (անգլ. ՝ Liberty, Freedom, յուն. ՝ elevthería, լատ. ՝ libertas, գերմ. ՝ Freiheit) հասկացութիւնը, ընդհանրապէս, «բան մը ընելու» կամ «բան մը չընելու» հնարաւորութիւնն ու կարողութիւնն է։

[103] Որոշականութիւնը (անգլ. ՝ Determinism, գերմ. ՝ Determinismus) այն տեսութիւնն է, ուր բոլոր իրադարձութիւններն ու պատահարները յստակօրէն սահմանուած են նախապայմաններով։ Հականիշը՝ անորոշականութիւնն (Indeterminism) է։

Իսկ որոշականութեան եւ ազատութեան յարաբերութիւնը բաւական լարուած իրավիճակ մը կը պարզէ։ Շատեր անոնց միջեւ անհամաձայնութիւն մը կը նկատեն, իսկ ուրիշներ՝ զանոնք, որոշ չափով համատեղելի կը սեպեն։   

[104] Քրիստոնէական Աստուծոյ մարդացումը,. -

Բացայայտ է, որ կ՚ակնարկուի «Որդի Աստուծոյ», որպէս Յիսուս Քրիստոսի մարդացումին, մարդեղութեան եւ մարդոց հետ հանդիպումին։

[105] Ակնարկութիւն՝ Աստուծոյ գոյութեան պատճառականութեան ապացոյցին, որու համաձայն, աշխարհի վրայ ինչ որ գոյութիւն ունի, եղած է պատճառի մը հետեւանքով, սակայն պէտք է գոյութիւն ունենայ առաջին ոչ պայմանական պատճառ մը (լատ. ՝ causa prima), որ ինքնին չի հետեւիր որեւէ պատճառի։ Այլ խօսքով, այդ սկզբնապատճառը կամ առաջին պատճառը, որ ինքնին անպատճառ է, կը կոչենք Աստուած։

[106] Ակնարկութիւն՝ Աստուծոյ գոյութեան նպատակաբանական ապացոյցին, որու համաձայն, աշխարհի վրայ կան կարգկանոն ու նպատակայարմարութիւն, որոնք կը ներկայանան բնութեան զանազան իմաստալից օրէնքներով։ Այս բոլորի ետին, եւ անհրաժեշտաբար, պէտք է գոյութիւն ունենայ գերագոյն մտածող մը ու կարգաւորողկանոնաւորող էակ մը, զոր կը կոչենք Աստուած։   

[107] Ակնարկութիւն՝ Աստուծոյ գոյութեան շարժումի ապացոյցին, որու համաձայն, միայն Աստուած կրնայ շարժման առաջնաշարժիչը (լատ. ՝ primum movens) ու մղիչ առաջին ուժը ըլլալ։

[108] Բ արի կամք (Good Will) կամ բարեացակամութիւն հասկացութիւնը, Կանտի համաձայն կարելի է բացառապէս «բարի» համարել։ Մինչ կամքը յառաջ կու գայ մարդու բանականութենէն (անգլ. ՝ Reason, Rationality, գերմ. ՝ Vernunft) եւ զանազան հակումներէն (անգլ. ՝ Tendency, գերմ. ՝ Neigung), բարի կամքը սակայն՝ յառաջ կու գայ միա՛յն բանականութենէն։

Կամք հասկացութեան մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-26] յօդուածը, էջ 540։

[109]      Երջանկութիւն (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ eudaimonía, լատ. ՝ felicitas, անգլ. ՝ Happiness, գերմ. ՝ Glück

Երանութիւն. - լատ. ՝ beatitudo, անգլ. ՝ Beatitude, գերմ. ՝ Glückseligkeit

[110] Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism). -

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան նպատակաբանական ուղղութիւն, որու հիմնական ու բնորոշող նպատակ ը հետեւեալ ն շանաբանն է. -

« Ա ռաւելագոյն չափով երջանկութիւն՝ առաւելագոյն թիւով մարդոց համար» կամ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» ։

[111] Պարտագիտական Բարոյագիտութիւն (Deontological Ethics). -

Բարոյագիտական տեսութիւն, որու հեղինակը գերման փիլիսոփայ Կանտն է ։ Ան իր տեսութիւնը հիմնած է անպայմանական հրամայականին (Categorical Imperative) վրայ, որ բարոյական օրէնք (Moral Law) մըն է եւ որու նախապայմանը ենթակային ինքնավարութիւնն ու գերիշխանութիւնն է։ Այստեղ Կանտի բարոյական սկզբունքը ձեւական է, որովհետեւ որոշ կացութեան մը չի վերաբերիր, այլ անկախ որեւէ կացութենէ եւ անկախ զանազան հանգամանքներէ, ան մի՛շտ կը գործէ եւ մի՛շտ ուժի մէջ կը մնայ։ Իսկ բանաձեւը՝ «Վարուէ՛ միայն այնպիսի անձնական կանոնով (մաքսիմ), որով միաժամանակ կարենաս ցանկալ, որ այդ՝ ընդհանուր օրէնք դառնայ»։

[112] Կանտի յիշեալ «անուղղակի պարտաւորութիւն» բնութագրումը նշուած է իր հետեւեալ 2 երկերուն մէջ. -

–     « Հիմունք՝ բարոյականութեան բնազանցութեան », 1785 / 86 թ., գերմ. բնագիր՝ Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, կրճատ՝ GMS, անգլ. ՝ Groundwork of the metaphysics of morals ։ Հոն, GMS IV: էջ 399  եւ 

–     «Բարոյականութեան բնազանցութիւնը» ( 1797/98 թ., գերմ. ՝ Die Metaphysik der Sitten, կրճատ. ՝ MS, անգլ. ՝ The Metaphysics of Morals։ Հոն, MS VI: էջ 388

[113] Կանտի յիշեալ «անորոշ հասկացութիւն» բնութագրումը նշուած է հետեւեալ երկին մէջ. - « Հիմունք՝ բարոյականութեան բնազանցութեան », 1785 / 86 թ., գերմ. բնագիր՝ Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, կրճատ՝ GMS, անգլ. ՝ Groundwork of the metaphysics of morals ։ Հոն, GMS IV: էջ 418 

[114] Գերագոյն Բարին (The Highest Good). -

Բառակապակցութեան մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ, [ծ-13] բաժինը, էջ 468։

[115] Բանականութիւն (Rationality) ու իմացականութիւն (Understanding) հասկացութիւններուն մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-11] յօդուածը, էջ 457:

[116] Ժխտական Աստուածաբանութիւն (կրճատ. ՝ Ժ. Ա. ). -

յուն. ՝ theología apophatikê, լատ. ՝ theologia negativa, անգլ. ՝ Negative Theology, գերմ. ՝ Negative Theologie …

[117] Պլատոնի «Պետութիւն» (Politea) երկին մէջ, հոն՝ էջ 508a – 509b։

[118] Պլատոնի «Տիմաիոս» (Timaios) երկին մէջ, հոն՝ էջ 28c։

[119]      Պլատոնի «Կրատիլոս» (Kratylos) երկին մէջ, հոն՝ էջ 400d։

[120] Փիլոն Ալեքսանդրացիին մասին տե՛ս Մաս-2, ամբողջ Բ. Գլուխը, էջ 50, տե՛ս նաեւ Մաս-9 Յաւելուած -ի «Անուանացանկ» բաժինը։

[121] Պլոտինոսին նուիրուած է Մաս-2, ամբողջ Գ. Գլուխը, տե՛ս էջ 66։ Այս մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-9 Յաւելուած -ի «Անուանացանկ» բաժինը։  

[122] Պրոկլոսի մասին, աւելի մանրամասն յիշուած է Մաս-2, Դ. Գլուխին մէջ, «Նոր-Պլատոնականութիւն» վերնագրի տակ (տե՛ս էջ 87)։ Այս մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-9 Յաւելուած -ի «Անուանացանկ» բաժինը։  

[123]      Աստուծոյ եզականութիւնը (Uniqueness). -

Յիշատակուած է Հին Կտակարանի նախ Ելից Գիրքին մէջ ( Exodus 20/3-5) ապա Երկրորդ Օրինաց Գիրքին մէջ (5/7-9)

– … «Ինձմէ զատ ուրիշ աստուածներ չունենաս»։ …

[124]      Աստուծոյ անդրանցականութիւնը (Transcendence). -

Յիշատակուած է Նոր Կտակարանի Յովհաննու Աւետարանին մէջ (1/18) – … «Որեւէ մէկը երբեք զԱստուած չէ տեսած» եւ Պօղոս առաքեալի Տիմոթէոսին ուղղեալ առաջին նամակին մէջ (Deuteronomium 6/16)

– … «Ան, որ անմատչելի լոյսին մէջ կը բնակի, զոր մարդոցմէ ո՛չ ոք տեսած է եւ ոչ ոք ալ կրնայ տեսնել»։

[125]      Անծանօթ Աստուած. -

Բառակապակցութիւնը յիշուած է Նոր Կտակարանի Գործք Առաքելոցին մէջ (Acts, 17/23), երբ Պօղոս առաքեալ նման յայտարարութիւն կ՚ընէ, յոյներուն առջեւ։

–     … երբ կը պտտէի եւ աչքէ կ՚անցնէի ձեր պաշտամունքի վայրերը, տեսայ բագին մը, որուն վրայ գրուած էր «Անծանօթ Աստուծոյ»։ …

[126]      Լատերան (Lateran). -

Հռոմի կեդրոնական քաղաքամասին մէջ գտնուող շրջան, որ Մեծն Կոստանդիանոս Ա. (լատ. ՝ Constantinus, 272 – 337 թ. ) կայսրի օրով շրջանը կը դառնայ եկեղեցական կալուած, ուր կը գտնուին պապական Սբ. Յովհաննէս տաճարը իր մկրտարանով, որ այժմ Հռոմի թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցին է։ Ան, մինչեւ 1309 թուական, եղած է նաեւ կաթոլիկ պապերու նստավայրը։ Վատիկանէն միայն 5 կմ. հեռու է։

Լատերանի մէջ տեղի ունեցած են հինգ եկեղեցական ընդհանուր ժողովներ (լատ. ՝ concilium), որոնցմէ մասնակիցներու տեսակէտէն ամենամեծը եղած է Լատերանի 4-րդ ժողովը, 1215 թուականին։     

[127]      Հաւատաքննութիւն (Inquisition). -

Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ 13-րդ դարուն, Եւրոպայի մէջ հիմնուած ատեան, որ կը պայքարէր հերետիկոսութեան դէմ եւ բոլոր այն բաներուն դէմ, որոնք «Եկեղեցին կ՚արատաւորէին»։ Մինչեւ 18-րդ դար շարունակուած այս դաժան երեւոյթը Կաթոլիկ եկեղեցւոյ պատմութեան ամենամութ ու դատապարտելի էջերէն է։

[128]      Հերետիկոս (յուն. ՝ aireticós, լատ. ՝ hereticus, անգլ. ՝ Heretic, գերմ. ՝ Häretiker ). -

Կրօնաեկեղեցական եզրոյթ, կը բնութագրէ այն անձը, որ շեղած է կրօնի ճշմարիտ եւ պաշտօնապէս ընդունուած դաւանանքէն ու վարդապետութենէն։ Հերետիկոսութիւնը յառաջացած է Քրիստոնէութեան կազմաւորման առաջին դարերուն։ Հերետիկոսութեան դէմ պայքարը, տարբեր ժամանակներու մէջ ստացած է տարբեր ձեւեր, հալածանքներէն սկսեալ, մինչեւ ծանր պատիժի զանազան տեսակները (բանտարկութիւն, մահապատիժ…)։

[129]      Նիկոլայոս Կուզանացի (լատ. ՝ Nicolas Cusanus, 1401 – 1464 թ. ). -

Գերման աստուածաբան փիլիսոփայի մասին տե՛ս Մաս-2, էջ 113-117, ինչպէս նաեւ Մաս-9 Յաւելուած -ի «Անուանացանկ» բաժինը։

[130]      Թաբօրի լոյս (Tabor Light). -

Գալիլիայի Թաբօր լեռան վրայ, Յիսուսի երեք առաքեալներուն (Պետրոսի, Յակոբոսի եւ Յովհաննէսի) կողմէ տեսնուած լոյսը, կը նկատուի Աստուծոյ ներգործութեան ուժի մէկ օրինակը, որ նոյնինքն Յիսուսի այլակերպութիւնն (յուն. ՝ metamórphosis, անգլ. ՝ Transformation, գերմ. ՝ Verklärung) է։

Թաբօրի լոյսը նշուած է Նոր Կտակարանի մէջ. - Մատթէոսի ( Matt. 17/1-6), Մարկոսի (Marcus 9/2-8) եւ Ղուկասի (Lucas 9/28-36) աւետարաններուն մէջ։

[131]      Immanuel Kant: «Կրօնը, լոկ բանականութեան սահմաններուն մէջ». -

Գերմ. բնագիր՝ „ Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft“, 1793, անգլ. ՝ „ Religion within the Bounds of Bare Reason“։ Կանտի նշանաւոր այս երկը, իրաւամբ կը նկատուի իր առաջին 3 քննադատական երկերէն ետք՝ չորրորդը։ Եթէ «Քննադատութիւն՝ զուտ բանականութեան» կարեւոր երկը կը հանդիսանայ Կանտի գլուխգործոցը, իր երկերուն մէջ ամենախնդրայարոյցը կը հանդիսանայ՝ «Կրօնը՝ լոկ բանականութեան սահմաններուն մէջ» երկը։  

[132] Կանտի յիշեալ մէջբերումները նշուած են իր գլուխգործոցը նկատուող երկի, 1787 թուականի Բ. հրատարակութեան մէջ, էջ B-846 / B-847. - «Քննադատութիւն զուտ բանականութեան» (գերմ. բնագիր՝ „Kritik der reinen Vernunft“, կրճատ. ՝ KrV, անգլ. ՝ „Critique of Pure Reason“)։

[133]      Պարտագիտական բարոյագիտութիւն

         ( գերմ. ՝ Pflichtethik, անգլ. ՝ Deontological Ethics ). -

Բարոյագիտական այս տեսութիւնը մանրամասնօրէն քննարկուած է հեղինակին « Բարոյագիտութիւն – փիլիսոփայական ակնարկ» (2021 թ., Անթիլիաս, Բ. հրատարակութիւն) երկին մէջ, հոն՝ էջ 160։

[134]      Ապակառուցապաշտութիւն (Deconstructivism). -

Փիլիսոփայական ուղղութիւն, որու հիմնադիրն է ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. Դերիդա ( Jacques Derrida, 1930 – 2004 թ. )։ Այս ուղղութեան մէջ, գրութեան մը ընթերցումն ու վերլուծումը կը տարբերին մեկնագիտական տեսութիւններէն (Hermeneutics) եւ անոնց մեկնաբանական գործընթացէն։ Այս իմաստով Դերիդայի գլխաւոր երկն է «Գրութիւնը եւ տարբերութիւնը» (1967 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L’écriture et la différence, անգլ. ՝ Writing and Difference) եւ «Տարբերութիւնը» (1972 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La différance, որ Դերիդայի կողմէ նորարարութիւն մը կը նկատուի, եւ դիտմամբ սխալ ուղղագրութեամբ գրուած է, փոխան La différence-ի)։ 

[135] Conscience (անգլերէն եւ ֆրանսերէն), ինչպէս նաեւ conscientia (լատիներէն) եւ syneidêsis (յունարէն) բառերուն մէջ con- եւ syn- նախամասնիկները կը նշանակեն՝ «հետը» կամ «մէկտեղ», որոնցմէ՝ «հետը գիտնալ» կամ «մէկտեղ գիտնալ» բառակապակցութեանց նշանակութիւնները։

[136] Մէջբերումը ՝ Կանտի «Հիմունք՝ բարոյականութեան բնազանցութեան» երկէն ( գերմ. ՝ „Grundlegung zur Metaphysik der Sitten“, 1785 թ. )։

[137] Մէջբերումը ՝ Կանտի «Կրօնը, լոկ բանականութեան սահմաններու մէջ» երկէն ( գերմ. ՝ „Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft“, 1793 թ. )։

[138] Մէջբերումը ՝ Ա. Շոպենհաուրի «Աշխարհը որպէս կամք եւ պատկերացում» (1819 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Welt als Wille und Vorstellung, անգլ. ՝ The world as will and representation) երկէն (I, § 70)։

[139]      Արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններ (Eastern Religious Philosophy). -

Արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններու համար յատկացուած է առանձին մաս մը ( Մաս – 7 ), էջ 293-էն սկսեալ։

Տե՛ս նաեւ հեղինակին « Բարոյագիտութիւն –փիլիսոփայական ակնարկ» (Անթիլիաս, Բ. հրատարակութիւն, 2021 թ. ) երկը, հոն՝ Մաս-8, էջ 284-366։

[140]      Հինդուականութիւն (Hinduism). -

Հնդկաստանի մէջ, կրօնափիլիսոփայութեանց առաջին նշանները կարելի է տեսնել 5 հազարամեակներ առաջ, սակայն վեդայական ժամանակաշրջանին (մ. թ. ա. 1750)  եւ առանց հիմնադրի յիշատակութեան, կը կազմուի Հինդուականութիւնը, որ կը կոչուի նաեւ՝ «յաւիտենական օրէնքը» (սնսկ. ՝ sanâtana dharma ), իր բազմաթիւ ճիւղաւորումներով, իր կրօնական իւրայատուկ աշխարհայացքով, գործնական բարոյագիտութեամբ եւ փիլիսոփայական պատկերացումներով, ինչպէս նաեւ իր բազմաթիւ աստուածներով (սնսկ. ՝ Deva )։ Հինդուական գլխաւոր 3 աստուածները Բրահմա (Brahma), Վիշնու (Vishnu) եւ Շիվա (Shiva) կը կազմեն եռամիասնականութիւն մը (սնսկ. ՝   Trimûrti )։

Ներկայիս, Հինդուականութեան կը հետեւի աւելի քան մէկ միլիառ մարդ։

[141] Պրահմա (Brahma). -

Հինդուականութեան ստեղծիչարարիչ գերագոյն աստուած։ Իրմէ յառաջ եկած է իր կինը՝ Սարասվատի (Saraswati) իմաստութեան աստուածուհին։ Վիշնու (Vishnu) եւ Շիվա (Shiva) աստուածներուն հետ կը կազմեն Հինդուականութեան եռամիասնականութիւնը (սնսկ. ՝ Trimurdi)։

[142]      Ջաինականութիւն (Jainism). -

Ջաինականութիւնը, ինչպէս նշուեցաւ յառաջ եկաւ որպէս արդիւնք Հինդուական կրօնի բարեկարգութեան, մ. թ. ա. 6-րդ դարուն, Բուդդայականութենէն անմիջապէս առաջ։ Հնդկական կրօնափիլիսոփայական այս ուղղութեան հիմնադիրն է՝ իշխան Վարդհամանա (Vardhamana), որ ստացած է Մահավիրա (սնսկ. ՝ Mahavira = մեծ հերոս) ու Ջինա (սնսկ. ՝ Jina = յաղթական) տիտղոսները։ Ջաինականութիւնը կը մերժէ՝ որեւէ աստուածութեան կամ աստուծոյ մը գոյութիւնը։

Ներկայիս, Ջաինականութեան կը հետեւի հազիւ 5 միլիոն մարդ։

[143]      Հոգիի վերամարմնաւորում (Reincarnation). -

Հնդկական կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ եւս կը խօսուի մարդկային հոգիի անմահութեան մասին, բայց նաեւ այդ հոգիի «վերամարմնաւորման» մասին, որով կը սկսի « ծնունդի եւ մահուան յարատեւ ու տառապալի շրջանառութիւնը» ( սնսկ. ՝ Samsara )։ Մարդու վերջնական նպատակը, սակայն, ձերբազատուիլն ու փրկուիլն է, այս յարատեւ տառապանքէն եւ արժանանալ՝ գերագոյն բերկրանքին, կատարեալ գոհունակութեան ու յաւիտենական երանութեան, որ Հինդուականութեան մէջ կը կոչուի մոկշա (Moksha) եւ Բուդդայականութեան ու այլ կրօնափիլիսոփայական աւանդութիւններու մէջ՝ նիրվանա (Nirvana)։

[144]     Նիրվանա (Nirvana). - 

Սանսկրիտ լեզուով կը նշանակէ՝ «հանգում» կամ «շիջում», ինչպէս նաեւ՝ կատարեալ գոհունակութիւն, գերագոյն բերկրանք ու յաւիտենական երանութիւն։

[145]      Բուդդայականութիւն ( Buddhism). -

Բուդդայականութիւնը յառաջացած է հինդուական կրօնի բարեկարգութեան որպէս արդիւնք, մ. թ. ա. 6-րդ դարուն, Ջաինականութենէն անմիջապէս ետք։ Հնդկական կրօնափիլիսոփայական այս ուղղութեան հիմնադիրն է՝ իշխան Սիդհարթա Գաուտամա, որ ստացած է Բուդդա (Buddha) տիտղոսը ։ Բուդդայականութիւնը եւս չէ ընդգրկած բնազանցական (Metaphysics) աստուծոյ մը գաղափարը կամ սուրբ գրային վարդապետութիւն մը՝ Ջաինականութեան նման։ Հնդկաստանէն դուրս, Բուդդայականութիւնը տարածուեցաւ հարեւան երկիրներու մէջ (Չինաստան, Ճապոնիա), ուր տեսակ մը համահաշտութիւն (Syncretism) գոյացաւ տեղական աւանդական կրօններուն հետ։ Ապա տարածուեցաւ նաեւ դէպի Արեւմուտք (Եւրոպա, Ամերիկա)։

Ներկայիս, Բուդդայականութեան կը հետեւի աւելի քան 500 միլիոն մարդ։

 

[146]      Դաոյականութիւն (Daoism). -

Դաոյականութիւնը, որպէս արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւն եւ աշխարհայացք, թէեւ սկսած է Չինաստանի մէջ մ. թ. ա. 5-րդ կամ 6-րդ դարերուն, սակայն ազդուած է կարգ մը գաղափարներէ, որոնք կու գային աւելի հին ժամանակներէն։ Որպէս հիմնադիր կը նշուի առասպելական չին կրօնափիլիսոփայ Լաոցի (Lao-z ǐ, մ. թ. ա. մօտ. 6-րդ դար), որ գրած պիտի ըլլայ կրօնափիլիսոփայական այս ուղղութեան հիմնական մատեանը, «Դաոդէջինգ» ( Dàodéjîng) անունով։

Դաո (Dao) կը նշանակէ՝ «ուղին» կամ «ճիշդ ուղին»։ Դաոյականութեան հիմնադիր Լաոցիի (Lao-z ǐ, մօտ. 601 – 520? մ. թ. ա. ) համաձայն, ան ամբողջ աշխարհի գերագոյն սկզբունքն է (Principle), գերագոյն իրողութիւնը, գերագոյն առեղծուածը (Mystery), նախասկզբնական միութիւնը, տիեզերական օրէնքը (Cosmic law), բարոյական ճիշդ ուղին եւ բացարձակը (Absolute)։

[147] Qi (Ցի կամ Չի). -

Դաոյական կրօնափիլիսոփայութեան ծիրէն ներս Qi կը նշանակէ՝ «կենսական ուժ ու շունչ», որմէ գոյացած է ամբողջ տիեզերքը։

[148]      Կոնֆուցիականութիւն (Confucianism). -

Կոնֆուցիականութիւնը, որպէս արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւն եւ աշխարհայացք, սկսած է Չինաստանի մէջ, մ. թ. ա. 6-րդ դարուն։ Հիմնադիրն է Կոնֆուցիոս (լատ. ՝ Confucius,  551 – 479 մ. թ. ա. ), որու անունով կոչուած է՝ Կոնֆուցիականութիւն։ Լատինացուած այս անունը, չինարէնի մէջ ծանօթ է որպէս Kŏng Fû-zǐ կամ Kŏng Zǐ, որ կը նշանակէ՝ «ուսուցիչ Կոնգ» )։ Կոնֆուցիականութիւն ը եւս, որպէս հիմք չունի որեւէ բնազանցական (Metaphysics) ատեան կամ աստուածութիւն։

[149]      Ոսկեայ Կանոն (Golden Rule). -

Պատմութեան ընթացքին, կարելի է հանդիպիլ ոսկեայ կանոնի բազմաթիւ բանաձեւերու, որոնք նախ կու գան ասիական կրօնափիլիսոփայական ուղղութիւններէն ապա յունական հին մշակոյթէն ու փիլիսոփայութենէն, ինչպէս նաեւ զանազան կրօններու մօտ. - Յուդայականութիւն, Քրիստոնէութիւն եւ Իսլամութիւն։

Պատմութեան ընթացքին, նաեւ քննադատուած է ոսկեայ կանոնը։ Հակառակ այդ բազմաթիւ քննադատութիւններուն, ոսկեայ կանոնը կարելի է նկատել մարդկային խոհեմութեան ուղղուած կոչ մը, որպէսզի անհատը խորհրդածէ իր վարմունքի առաւելութիւններուն ու թերութիւններուն մասին. կոչ մը՝ դէպի արդարութիւն եւ մարդկային արժանապատուութիւն։

[150] Իսլամութիւնը (Islamism), որպէս միաստուածեան կրօն, հաստատուած է 7-րդ դարուն, Մուհամմադի (Muhammad, 570 – 632 թ. ) կողմէ, որ իսլամութեան հիմնադիրն ու մարգարէն կը նկատուի։ Իսլամութեան գլխաւոր ու սուրբ գիրքը Քուր՚ան (արաբ. ՝ Qur‘an = القرآن ) կը կոչուի, որու բնագիրը արաբերէն է, հետագային ան թարգմանուած է զանազան լեզուներու։

Պատմութեան ընթացքին, Իսլամութեան մէջ մուտք գործեցին բազմաթիւ բաժանումներ, որոնցմէ կարեւորներն են. - Սուննիները (Sunni) եւ Շիաները (Shia)։ Այսօր, Իսլամութեան կը հետեւի աւելի քան 1, 8 միլիառ մարդ, որով ան կը նկատուի աշխարհի, քանակական տեսանկիւնէն, երկրորդ կրօնը, Քրիստոնէութենէն ետք։

[151] Յուդայականութիւնը ( Judaism ), որպէս միաստուածեան կրօն, ունի աւելի քան 3 հազար տարուան պատմութիւն։ Յուդայականութեան Սուրբ Գիրքը կը կոչուի՝ Թանախ (Tanach), որ կազմուած է 3 մասերէ. - Թորա (Torah), որ նոյնինքն Հին Կտակարանի կամ մովսիսական հնգամատեանն (Pentateuch) է ապա Մարգարէներ (Prophets), թիւով 19, վերջաւորութեան՝ Գրութիւններ (Writings), որոնք կը բովանդակեն՝ հետեւեալ գիրքերը՝ Սաղմոսաց, Առակաց եւ Երգ-Երգոց։

Յուդայականութեան պատմութեան ընթացքին յառաջացան հետեւեալ գլխաւոր ճիւղաւորումները. - Աշկենազներ (Ashkenazi), որոնք եւրոպական հրեաներն են, Միզրահի (Mizrahi), որոնք արեւելեան հրեաներն են եւ Սեֆարտի (Sephardi), որոնք իբերեան հրեաներն են (15-16-րդ դարուն տեղահանուած ու ցրուած)։

Ներկայիս, Յուդայականութեան կը հետեւի մօտ 15 միլիոն մարդ, գլխաւորաբար Իսրայէլի եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ։

[152] Քրիստոնէութիւնը (Christianity), որպէս միաստուածեան կրօն, ունի աւելի քան 2 հազար տարուան պատմութիւն։ Քրիստոնէութեան Սուրբ Գիրքը կազմուած է Հին եւ Նոր Կտակարաններէն։ Հին Կտակարանը, նոյնինքն Հրեաներու Թանախն է, իսկ Նոր Կտակարանը, իր չորս աւետարաններով եւ առաքեալներու գրութիւններով, կը ներկայացնէ Յիսուս Քրիստոսը, որպէս՝ Որդի Աստուծոյ եւ միաստուածեան անբաժան Երրորդութեան (Հայր - Որդի - Հոգի) երկրորդ անձը, որ միաժամանակ ճշմարիտ Աստուած եւ ճշմարիտ մարդ է ։ Ան, մարդոց մեղքերուն համար նախ մարդացաւ ապա խաչուեցաւ, թաղուեցաւ եւ երրորդ օրը յարութիւն առաւ։

Քրիստոնէութեան պատմութեան ընթացքին, յառաջացան հետեւեալ երեք գլխաւոր ճիւղաւորումները. - Կաթոլիկ (Catholic), Բողոքական (Protestantic) եւ Ուղղափառ (Orthodox) եկեղեցիները։ Այսօր, Քրիստոնէութեան կը հետեւի աւելի քան 2, 2 միլիառ հաւատացեալ, որով ան կը նկատուի աշխարհի, քանակական տեսակէտէն, առաջին կրօնը։        

[153] Ճգնաւորութիւն. - յուն. ՝ askêsis („askeín“ = «վարժուիլ» բայէն), լատ. ՝ ascetica, անգլ. ՝ Asceticism, Eremetism, գերմ. ՝ Askese, Eremitismus.

Ճգնարան. - լատ. ՝ heremitagium, անգլ. ՝ Hermitage, գերմ. ՝ Eremitage.

Ճգնաւոր. - յուն. ՝ askitís, eremítês, անգլ. ՝ Ascetic, Eremite (Hermit), գերմ. ՝ Asket, Eremit.

(Eremit = անապատաբնակ, յուն. ՝ érêmos = անապատ եզրոյթէն)

[154] Մարտին Լութեր, սկզբնական շրջանին գոնէ, դէմ չէր կամաւոր կուսակրօնութեան։

[155] Աշխարհիկացում (Secularization). -

Լատիներէնէն ծագում առած „saeculum“ եզրոյթն է, որու ածականը „saecularis“ կը նշանակէ «աշխարհիկ» (աշխարհականի յատուկ)։

[156] Բեթէլ (Bethel) . -

«Բեթէլ» եզրոյթի ծագումը եբրայերէն է՝ „Bet-El“, որ կը նշանակէ «Աստուծոյ տուն»։

Հիմնադրուած է 1867 թուականին։

[157] Օգոստինոս Երանելի (լատ. ՝ Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

Օգոստինոսի մասին, որոշ մանրամասնութեամբ ներկայացուած է գրքիս Մաս-3 ի մէջ ( էջ 98) եւ Մաս-9 Յաւելուած ի «Անուանացանկ» բաժնին մէջ ։

[158] « Օգոստինոսեան ճգնաւորներու միաբանութիւն ». -

անգլ. ՝ „Augustinian Order of Hermits“, գերմ. ՝ „Augustiner-Eremiten-Orden“, որմէ հետագային պիտի հեռացուէր «ճգնաւորներու» վերադիրը։

[159] « Օգոստինոսեան Մուրացիկներու ու ոտաբոբիկներու միաբանութիւն » ( անգլ. ՝ Augustinian Order of Mendicant and Discalced, գերմ. ՝ Augustiner Bettel- und Barfüßerorden ) անուանումով, կը յատկանշուէին այր ու կին վանական միաբանները, որոնք ոտաբոբիկ (կամ տրեխներով – Sandal) կը շրջէին, իրենց ապրուստը կը մուրային եւ Քրիստոնէութիւն կը քարոզէին։

[160] « Գթութեան եղբայրակցութիւն » (անգլ. ՝ Mercy Brotherhood, գերմ. ՝ Barmherz-ige Brüder), որու անդամները հիմնականօրէն կը զբաղին ծերերու եւ հիւանդներու խնամատարութեամբ։  

[161] « Մալթայի միաբանութիւն » (անգլ. ՝ Order of Malta, գերմ. ՝ Malteseorden), որ մարդասիրական օգնութեամբ զբաղող ասպետական կաթոլիկ միաբանութիւն է։

[162] Նոր Կտակարանի խօսքը, նշուած է Պետրոսի Ա. ընդհանրական նամակին մէջ (1 Petrus 4/11). - «Խօսելո՞ւ պարգեւ ունի, թող Աստուծոյ պատգամները մատակարարէ։ Ծառայելո՞ւ պարգեւ ունի, թող ծառայէ՝ որքան որ Աստուած կարողութիւն կու տայ. որպէսզի ամէն ինչով Աստուած փառաւորուի»։     

[163] Յիսուս Քրիստոսի օրինակը (Մատթէոս, Matt. 19/21). -

«Եթէ կ՚ուզես կատարեալ ըլլալ, գնա՛, ինչ որ ունիս՝ ծախէ եւ աղքատներուն տուր… եւ յետոյ՝ հետեւէ՛ ինծի»։  

[164]      Կարմելոս լեռ (Mount Carmel). -

Միջերկրականի ափին գտնուող Հայֆա քաղաքի մօտ լեռ, որու վրայ հաստատուած էր վանք մը, իր «Կարմելիտներու միաբանութեամբ»։ Նոյնանուն միաբանութիւններ կան նաեւ Եւրոպայի մէջ։ Այստեղ գոյութիւն ունեցած են նաեւ ճգնաւորներու մենաստաններ։

[165] « Գաւազանակիր Միանձնուհիներու » Բենեդիկտեան միաբանութեան միայն մայրապետները, իրաւունք ունէին առաջնորդական գաւազան եւ մատանի կրելու։

[166]      Համաստուածութիւն (Pantheism). -

Յիշատակուած է առանձին՝ «Աստուած»  յօդուածի տակ, Մաս-8, [ծ-07], էջ 411։

[167]      Ոգեպաշտութիւն (Spiritualism, Animism). -

Յիշատակուած է Մաս-6, Բ. Գլուխ, էջատակի ծանօթագրութեամբ, էջ 272։

[168]      Շամանութիւն (Shamanism). -

Յիշատակուած է Մաս-6, Բ. Գլուխ, էջատակի ծանօթագրութեամբ, էջ 271։

[169]      Վիկկա (Wicca, «կախարդ» իմաստով). -

Յիշատակուած է առանձին՝ «Աստուած» յօդուածի տակ, Մաս-8, [ծ-07], էջ 410 ։

[170]      Մեհեան (Temple). -

Հեթանոսական տաճար։ Եզրոյթը յառաջացած է Միհր աստուծոյ անունէն եւ սկիզբը միայն Միհրի նուիրուած տաճարները կը կոչուէին՝ «մեհեան», որմէ՝ մեհենական, մեհենաշէն, մեհենապետ (Քրմապետ)։ Մեհեաններուն յատկանշական էին. - զոհաբերութեան սեղանը (= բագին) եւ կրակարանը (= ատրուշան)։ 

[171]      Առասպելաբանութիւն (Mythology). -

Ժողովրդական աւանդութիւն, երբեմն՝ չափազանցուած, առեղծուածային, շինծու, անհաւանական ու անհաւատալի։ Սկզբնական շրջանին առասպելները փոխանցուած են բերանացի, այնուհետեւ՝ գրաւոր։ Առասպելաբանութիւնները ազգային բնոյթ ունին, ինչպէս՝ յունական, հռոմէական, հայկական, եւայլն…։

[172]      Դիցաբանութիւն. -

Առասպելական աւանդութիւն, հնադարեան ազգերու աստուածներուն մասին։ Յա-ռաջացած է «դիք» (= հեթանոսական աստուածներ) եզրոյթի յոգնակի սեռական հոլովէն (դից), որմէ նաեւ՝ դիցուհի, դիցարան, դիցաբնակ, դիցապաշտ, դիցաբան, դիւցազն, եւայլն…։

[173]      Սնահաւատութիւն (անգլ. ՝ Superstition, գերմ. ՝ Aberglaube). -

Սնահաւատութիւն կամ սնապաշտութիւն կը նշանակէ, բանի մը հանդէպ անհիմն, անիրական, հակագիտական ու սին (սնոտի, դատարկ) հաւատք ու պատկերացումներ ունենալ։

[174]      Ելիզեան դաշտեր ( Elysian Fields ). -

Գլխաւորաբար յունական առասպելութեան մէջ աշխարհի ծայրագոյն արեւմուտքը գտնուող «երանելիներու կղզին», ուր կը հաւաքուին աստուածներու կողմէ մաքուր հռչակուած ու յաւերժական կեանքի տիրացած շնորհալի մարդիկ, որոնք կ՚ապրին դրախտային կեանք մը։ Յունարէն՝ Elysion (լատ. ՝ Elysium), կը հակադրուի յունական «տարտարոս»ի ( Tartaros), որ անդրաշխարհի պատիժի դժոխային վայրն է։  

[175]      Օլիմպոս (կամ Ողիմպոս, յուն. ՝ Ólympos, անգլ. ՝ Olympus). -

Յունաստանի բարձրագոյն (2918 մետր) լեռը, որ ըստ առասպելաբանութեան յոյն գլխաւոր 12 աստուածներու բնակութեան վայրն էր։ Այս լեռան անունով կը կոչուին հնադարեան ողիմպիական խաղերը, որոնք տեղի կ՚ունենային 4 տարին անգամ մը եւ սկսած էին մ. թ. ա. 776 թուականին։ Նոր ժամանակներու ողիմպիական խաղերը սկսած են 1894 թուականին։

[176]      Կիսաստուած (Demigod). -

Առասպելական կերպար, որ յառաջացած է աստուծմէ մը եւ ոչաստուածային կամ մարդկային մահկանացու էակէ մը։ Կը նկատուի ոչկատարեալ աստուածութիւն։ Այլ մշակոյթներու (հնդկական, չինական…) եւ կրօնափիլիսոփայութիւններու մէջ եւս կը հանդիպինք տարբեր իմաստներով կիսաստուածներու։ Հասկացութիւնը ունի նաեւ փոխաբերական իմաստ։

Այլ լեզուներով. - յուն. ՝ hemitheos, լատ. ՝ semideus, անգլ. ՝ Demigod, գերմ. ՝ Halbgott։

[177]      Հերմէս (Hermes). -

Հերմէս աստուծոյ եւ Հերմէսականութիւն (Hermetism) հասկացութեան մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8 Ծանօթագրութիւններ [ծ-31] յօդուածը, էջ 584 ։ 

[178]      Տանտալոս (Tantalus) ու Սիսիփոս (Sisyphos). -

Տիտաններ Տանտալոս (Փռիւգիայի թագաւոր) եւ Սիսիփոս ( Կորինթոսի թագաւոր ) մեղանչելով աստուածներուն դէմ, արժանացան տարտարոսի ծանրագոյն տանջանքներուն։

[179]      Իսիս (Isis). -

Եգիպտական առասպելաբանութեան մէջ մայրութեան, ծնունդի, վերածնունդի եւ մահուան աստուածուհի, կին՝ Օսիրիս (Osiris) աստուծոյ։

[180]      Միթրաս (Mithras). -

Հնդկականպարսկական առասպելաբանութեան մէջ Միթրա (Mithra), հետագային նաեւ հռոմէական հեթանոսութեան մէջ արեւու աստուածն էր, որ ծնած էր ժայռէ մը։ Կը համապատասխանէ հայ հեթանոսութեան Միհր արեւի ու լոյսի աստուծոյ, որուն նուիրուած է Գառնիի հեթանոսական տաճարը։

[181]      Վանի թագաւորութիւն (Kingdom of Van). -

Աստուածաշունչին մէջ յիշատակուած է, որպէս Արարատեան թագաւորութիւն, որ տարածուած է հայկական լեռնաշխարհի մէջ, Վանայ լիճի շուրջ, մ. թ. ա. 9 – 6-րդ դարերուն։ Վանայ լիճի հիւսիսը գտնուող սկզբնական մայրաքաղաք Արզաշկունի (Arzashkun) անկումէն ետք, նոր մայրաքաղաքը կը դառնայ Վանայ լիճի հարաւային շրջանի Տուշպան (Tushpa), որու աւերակները ներկայ Վան քաղաքի կողքին են։ 

[182] Խալդի անուան հետ, կարգ մը արեւելագէտներ կ՚առնչեն «հայ» անունը, Խալդիի «խալ» մասի հնչիւնափոխութիւնը նկատի առնելով։

[183]      Մազդէականութիւն (Mazdeism). -

Իրանի մէջ, գերագոյն աստուած Ահուրա-Մազդայէն (Ahura-Mazda) յառաջացած եզրոյթ, որ նոյնինքն Զրադաշտականութիւնն (Zoroastrianism) է։

[184]      Պարթեւական հարստութիւն (Barthian Empire, մ. թ. ա. 247 – 224 թ. ). -

Իրանի մէջ, մօտ 5 դարեր իշխող արշակունիներու տէրութիւնը, որու հիմնադիրն էր Արշակ Ա. (Arsaces I, մօտ. 255 – 217 մ. թ. ա., չշփոթել 35 թ. մահացած Արշակ Ա. հայոց թագաւորի հետ)։ Երբ 224 թուականին վերջ կը գտնէր Իրանի Պարթեւական հարստութիւնը ու կը հիմնուէր Սասանեան հարստութիւնը (Sasanian Empire) Արտաշիր Ա. ի  (Artashir I, 180 – 242 մ. թ. ա. ) կողմէ։ Այս շրջանին Իրան կոչուեցաւ Պարսկաստան (Persia) եւ Զրադաշտականութիւնը (Zoroastrianism) դարձաւ Սասանեաններու պետական կրօնը։ … Հայ Արշակունիներու թագաւորութիւնը տակաւին երկա՜ր պիտի շարունակուէր, մինչեւ 428 թուական։ 

[185]      Գրիգոր Լուսաւորիչ (Gregory the Illuminator, 239 / 257 – 326 / 328 թ. ). -

Ծագումով պարթեւ Գրիգորը, որդին էր 258 կամ 287-ին, Տրդատ Գ. թագաւորի հօր, հայոց Խոսրով Բ. ի սպաննող Անակ Պարթեւին։ Աւանդութեան համաձայն, Գրիգոր, իր ընտանիքի սպանդէն միակ ազատածը, կը փախցուի Կեսարիա, ուր Գրիգոր կը մեծնայ, կը կրթուի ու Քրիստոնէութիւնը կ՚ընդունի։ Կեսարիոյ մէջ կ՚ամուսնանայ Մարիամի մը հետ եւ կ՚ունենան 2 որդիներ՝ Վրթանէս ու Արիստակէս։ Հետագային ան կը ծառայէ Տրդատ Գ. թագաւորին, առանց իր ինքնութիւնը յայտնելու։ Առիթով մը, երբ թագաւորը Անահիտ աստուածուհիի տաճարին մէջ էր, կը բացայայտուի Գրիգորի ինքնութիւնը եւ Արտաշատի Խոր Վիրապը կը նետուի։ 13 տարիներ ետք, թագաւորի ծանր հիւանդութիւնը եւ Գրիգորի անոր բուժումը պատճառ կը դառնար, որ ան բանտէն ազատի։ Հաւատացեալ հայերու համար, ան երկրորդ «լուսաւորիչն» է, Ա. դարուն Հայաստան եկող 2 առաքեալներ Թադէոսէն ու Բարթողիմէոսէն ետք։  

[186]      Դանիէլ Վարուժան (1884 – 1915 թ. ). -

Արեւմտահայ նշանաւոր բանաստեղծ, որու ստեղծագործութեան էութիւնը եղաւ՝ գեղեցկութեան, ուժի ու աշխատանքի տարերքը: Իր գլխաւոր երկերն են՝ «Սարսուռներ», «Ցեղին սիրտը», «Հեթանոս երգեր» եւ «Հացին երգը»։ Անոնցմէ «Հեթանոս երգեր»ը (1912 թ. ) հայ հեթանոսութեան վերածնունդի տիպար արտայայտութիւն մըն է։ Այլ օրինակ մըն է, որ ան եղաւ «Մեհեան» գրական ամսաթերթի 5 հիմնադիրներէն մէկը։ Նահատակուեցաւ 1915-ին, հայկական Ցեղասպանութեան օրերուն։ 

[187]      Գարեգին Նժդեհ (1886 – 1955 թ. ). -

Հայ փիլիսոփայ, ռազմական ու պետական նշանաւոր գործիչ, «Ցեղակրօն» ազգային գաղափարախօսութեան հիմնադիր։ Շրջան մը անդամակցած է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան։ 

[188]      Սլակ Կակոսեան (S. Kakosyan, 1936 – 2005 թ. ). -

Բուն անունով Եդուարդ Վարդանի Կակոսեան, աւարտած է Երեւանի Պետական Համալսարանի բանասիրութեան բաժանմունքը եւ շրջան մը աշխատած է, որպէս ուսուցիչ։ 1964 թուականին, որպէս այլախոհ, ան կ՚աքսորուի Սիբիր, իսկ 1979-ին կը վտարուի երկրէն եւ կը հաստատուի ԱՄՆու մէջ։ Հոն կ՚ուսումնասիրէ Գարեգին Նժդեհի գործունէութիւնը եւ կ՚ընդունի Ցեղակրօնութիւնը։ 1988-ին կը վերադառնայ Հայաստան։ Երկու տարի ետք կը հիմնադրէ «Հայ Արորդիներու ուխտ» կազմակերպութիւնը եւ կը դառնայ հայ հեթանոսներու առաջին քրմապետը։ Գլխաւոր աշխատութիւնն է «Ուխտագիրք»ը։

[189] Տեղեկութիւնները քաղուած են հայկական հետեւեալ աղբիւրներէն. -

–     Մովսէս Խորենացի (Movses Khorenatsi, 410 – 490 թ. ) պատմահայր, որ գրած է «Հայոց Պատմութիւն» երկը։  

–     Փաւստոս Բիւզանդ (4 – 5-րդ դար), հայ պատմիչ, գրած է «Պատմութիւն Հայոց» երկը, իր անձի մասին քիչ տեղեկութիւն կայ։

–     Ագաթանգեղոս  (5 – 6-րդ դար), հայ պատմիչ, որ գրած է «Պատմութիւն Հայոց» երկը, իր անձի մասին քիչ տեղեկութիւն կայ։

–     Սեբէոս պատմիչ (6 – 7-րդ դար), որ Սեբէոս եպս. Բագրատունին է։ Գրած է իր անունով կոչուող «Պատմութիւն» երկը։

[190]      Ար (Ar). -

Ըստ հայ հեթանոսներուն կամ արորդիներուն, «Ար» աստուածահօր անունով եւ «ար» արմատով կազմուած են հայերէն բազմաթիւ բառեր, ինչպէս՝ արարիչ, արի, արեւ, արիւն, արգանդ, արմատ, արուեստ, արական, եւայլն… եւ կը նշանակէ՝ «կեանք տուող», «կենսատու»։

Հր. Աճառեան իր «արմատական բառարանին» մէջ թէեւ կարգ մը տեղեր յիշած է «ար» մասնիկը, բայց որպէս արմատ բառ, առանձնապէս չէ յիշած։ Այլ բառարաններու մէջ եւս «ար» արմատը չէ յիշուած։

[191] Անահիտի ոսկեայ արձանը քանդուած է մ. թ. ա. 34 թուականին, հռոմէական յարձակումներու ընթացքին, գլխաւորութեամբ Մարկ Անտոնիոսի (Marcus Antonius, 86 – 30 մ. թ. ա. )։

[192]      Նաւասարդ (Navasard). -

Հայկական տոմարի առաջին ամիսը (11 Օգոստոսէն մինչեւ 9 Սեպտեմբեր), որու առաջին օրը, Նոր Տարի է, ժողովրդական խրախճանքի տօնական օր։ Եզրոյթը ունի պարթեւական ծագում եւ կազմուած է նաւ (նոր) եւ սարդ (տարի) արմատներէն։ Կը մեծարուէին Անահիտ եւ Աստղիկ աստուածուհիները եւ Վահագն աստուածը։ Տեղի կ՚ունենային մարզական զանազան մրցումներ եւ երգուպարով կերուխումի խնճոյքներ։

[193] Վահագնի ծնունդը. - Նկարագրութիւնը քաղուած է պատմահայր Մովսէս Խորենացիի «Վահագնի երգը» բանաստեղծութենէն, բաղկացած 3 տուներէ. -

Երկնէր երկին, երկնէր երկիր,

Երկնէր եւ ծովն ծիրանի.

Երկն ի ծովուն ունէր եւ զկարմրիկն եղեգնիկ.

Ընդ եղէգան փող ծուխ ելանէր,

Ընդ եղէգան փող բոց ելանէր

Եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ.

Նա հուր հեր ունէր,

Բոց ունէր մօրուս,

Եւ աչքունքն էին արեգակունք։

[194]      Լաւաշի աւանդութիւնը. -

Հայաստանի մէջ, տակաւին կը շարունակուի նորապսակներու ուսին՝ լաւաշ հաց դնելու աւանդութիւնը, որ կու գայ հեթանոսական ժամանակներէն։ Այս պարագային լաւաշը օրհնութեան ու առատութեան նշան է։ 

[195]      Քրիստոսի այլակերպութիւն (Transfiguration Christi). -

Քրիստոսի յայտնութեան իրադարձութիւն մը, որ տեսած են Յիսուսի 3 առաքեալները (Պետրոս, Յակոբոս եւ Յովհաննէս), երբ Յիսուս Քրիստոս այլակերպուած տեսքով եւ Մովսէս ու Եղիա մարգարէներու հետ կ՚երեւի լեռան վրայ (այս լեռան անունը թէեւ չի յիշուիր, բայց հաւանաբար Գալիլիա շրջանի Թաբօր լեռան կ՚ակնարկուի)։

Յիշատակուած է Նոր Կտակարանի 3 աւետարաններուն մէջ՝ Մատթէոսի (Mat. 17/1), Մարկոսի (Mar. 9/2) եւ Ղուկասի (Luk. 9/28)։

Այլակերպութիւն (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ metamórphosis, լատ. ՝ transfiguratio, անգլ. ՝ Transfiguration, գերմ. ՝ Verklärung։

[196]      Միջսեռականութիւն (Intersexuality). -

Ծինաբանական, կազմախօսական ու հորմոնային յատկանիշներով սեռական մէկ տարբերակ, ուր յստակ չէ խնդրոյ առարկայ անձին արական կամ իգական սեռի պատկանելիութիւնը։ Խորհրդանշանն է՝ ⚥, որ կ՚ընդգրկէ թէ՛ արական ♂ եւ թէ իգական ♀ խորհրդանշանները։ Կը կոչուի նաեւ որձեւէգութիւն (Androgyny) կամ Հերմափրոդիտականութիւն (Hermaphroditism)։  

[197] Հոգեզմայլանք (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ écstasis,   լատ. ՝ ecstasis,   անգլ. ՝ Ecstasy,   ֆրնս. ՝ Extase,   իտլ. ՝ Estasi, գերմ. ՝ Ekstase

[198] Սուֆիզմի (Sufism) մասին տես Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-25] յօդուածը, Խորհրդապաշտութիւն վերնագրի տակ, էջ 537։

[199]      Քրիստոնէական խորհրդապաշտութիւն (Mysticism). -

Այս մասին տե՛ս Մաս-3, Գ. Գլուխ, էջ 118։

[200]      Ճշմարտութիւն (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ alêtheia, լատ. ՝ veritas, անգլ. ՝ Truth, գերմ. ՝ Wahrheit։

[201]        Սուտ (Lie). -

Այս հասկացութեան մասին տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ, [ծ-47], էջ 644։

[202] Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism). -

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան նպատակաբանական ուղղութիւն, որու հիմնական ու բնորոշող նպատակ ը հետեւեալ ն շանաբանն է. -

« Ա ռաւելագոյն չափով երջանկութիւն՝ առաւելագոյն թիւով մարդոց համար» կամ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» ։

[203] Գործնապաշտութիւն ( Pragmatism ). -

19-րդ դարուն, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ յառաջացած փիլիսոփայական ուղղութիւն, ուր ճշմարտութեան որպէս չափանիշ կը նկատուի գործնական մարդկային վարքագիծը։ Այստեղ գործնական ու օգտաշատ վարմունքները աւելի կը գնահատուին, քան տեսական բանականութիւնը։

Գործնապաշտութեան հիմնադիրը կը նկատուի ամերիկացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) - փիլիսոփայ Պիրս (Charles Sanders Peirce, 1839 – 1914 թ. )։ Միաժամանակ գործնապաշտութեան կը հետեւին, զայն կը զարգացնեն ու կ՚ընդհանրացնեն, ամերիկացի երկու հոգեբանփիլիսոփաներ՝ Ջէյմս (William James, 1842 – 1910 թ. ) եւ Դյուի (John Dewey, 1859 – 1952 թ. )։

Գործնապաշտութիւն ( Pragmatism ) եզրոյթը, յառաջացած է յունարէն pragma = վարմունք, գործ արմատէն։

[204] Ենթակայականութիւն ( Subjectivity ). -

Հասկացութեան մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-05], էջ 381։

[205] Առարկայականութիւն (Objectivity). -

Հասկացութեան մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-05], էջ 381։

[206] Կառուցապաշտութիւն (Structuralism). -

Լեզուաբանական ոլորտի մէջ ծագում առած կառուցապաշտութենէն (կառոյց = Structure  եզրոյթէն), Ֆրանսայի մէջ, 1950-ականներուն կը յառաջանայ փիլիսոփայական ժամանակակից գիտական դրութիւններու ուղղութիւնը։ Ան, «մաս»երէն աւելի նախապատուութիւն կու տայ «ամբողջին» եւ կը փորձէ երեւոյթները որպէս կառոյցներ ըմբռնել։ Կառոյցները, ձեւականօրէն (Formal), առանց բովանդակութիւնը նկատի առնելու, կը կազմակերպեն ողջ իրականութիւնը։

[207] Յետկառուցապաշտութիւն (Post-Structuralism). -

Յետկառուցապաշտութիւնը, Ֆրանսայի մէջ, 1960-ականներու վերջաւորութեան, կառուցապաշտական ուղղութենէն բաժնուած եւ յաճախ անոր հակառակ փիլիսոփայական նոր ուղղութիւններու հաւաքածոյ մըն է, որ շատ աւելի մօտ է՝ Ժ. Դերիդայի ապակառուցապաշտութեան (Deconstructivism)։ Այստեղ, ենթական (Subject) կը նկատուի ոչ թէ որպէս ստեղծագործ ու ինքնավար էակ, այլ միայն որպէս օտարի կամ ուրիշի ազդեցութեան տակ գտնուող արտադրանք մը։

[208]      Սասանեան հարստութիւն (Sasanian Empire, 224 – 651 թ. ). -

Պարսկաստանի մէջ, Պարթեւներու յաջորդած արքայատոհմի, ազգայնական Սա-սանեաններու թագաւորութիւն, որու շրջանին գլխաւոր կրօնափիլիսոփայութիւնն էր Զրադաշտականութիւնը (Zoroastrianism)։

[209]      Հերմէս (Hermes). -

Հերմէս աստուծոյ մասին տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-31] յօդուածը, էջ 584։

[210] Յօդուածին մէջ տեղ գտած փիլիսոփաներուն մասին, տե՛ս Մաս-9, Յաւելուած, «Անուանացանկ» բաժինը։

[211] «Միւռոնի Խորհուրդը» վերնագրի տակ լոյս տեսած է ՀԱՍԿ պաշտօնաթերթի 2022 թիւ 7-8 համարին մէջ, որպէս յօդուած, Անթիլիասի Միւռօնօրհնէքին առիթով։

[212]      Գրիգոր Տաթեւացի (Gregory of Tatev, 1346 – 1410 թ. ) . -

Միջնադարեան հայ աստուածաբան–փիլիսոփային մասին տե՛ս Մաս-3, Դ. Գլուխի յատուկ բաժինը, էջ 154 եւ Մաս-9, Յաւելուած ի «Անուանացանկ» բաժինը։

[213]      Մկրտութիւն (յուն. եւ լատ. ՝ baptisma, անգլ. ՝ Baptism, գերմ. ՝ Taufe). -

Մկրտութեան խորհուրդը յատուկ արարողութեամբ կը կատարուի, ջուրով։

[214] Սկզբնական մեղք (լատ. ՝ peccatum originale, անգլ. ՝ Original Sin, գերմ. ՝ Erbsünde). -

որ կը բնութագրուի որպէս մարդու աղիտալի (չար) իրավիճակը եւ անոր ի ծնէ մեղաւոր ըլլալը, մեղքը ժառանգած ըլլալով Ադամէն ու Եւայէն, որոնք դրախտին մէջ, անհնազանդ եղան եւ մեղանչեցին։ Սկզբնական մեղքը, Ադամէն ու Եւայէն ժառանգաբար անցած է համայն մարդկութեան։ Այլ խօսքով, ընդհանրապէս ամէն մարդ մասնակից կը դառնայ սկզբնական մեղքին։  

[215]      Դրոշմ (լատ. ՝ confirmatio, անգլ. ՝ Confirmation, գերմ. ՝ Firmung). -

Դրոշմի խորհուրդը յատուկ արարողութեամբ կը կատարուի, սուրբ միւռոնով։ Միւռոնով կ՚օծուին մկրտուողի մարմնի 9 մասերը։ 

[216]      Երրորդութիւն (լատ. ՝ trinitas, անգլ. ՝ Trinity, գերմ. ՝ Dreieinigkeit). -

Միաստուածեան Քրիստոնէութեան մէջ, «երրորդութիւն» կը կազմեն մէկ Աստուծոյ երեք անձերը՝ Հայրը, Որդին եւ սուրբ Հոգին։ Այս իմաստով, «Երրորդութիւն» եզրոյթը կազմուած է 4-րդ դարուն։

[217]      Օգոստինոս Երանելի (Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

Լ ատին աստուածաբան–փիլիսոփայի մասին յիշատակուած է հատորի տարբեր մասերուն մէջ եւ Մաս-9, Յաւելուած ի «Անուանացանկ» բաժնին մէջ։

[218] Օգոստինոսի յիշեալ գաղափարը (խորհուրդը, որպէս սուրբ նշան մը) քաղուած է իր « Աստուծոյ քաղաքի մասին » (426 թ., լատ. բնագիր՝ „de civitate dei“, անգլ. ՝ „City of God“) նշանաւոր երկէն։ 

[219]      Դպրական փիլիսոփայութիւն (Scholastics). -

Դպրական փիլիսոփայութեան շրջանը կը սկսի 9-րդ դարուն. ան կը յատկանշուի դպրոցներու ու համալսարաններու հաստատումով եւ ուսման իւրայատուկ եղանակով։ Կը յատկանշուի նաեւ փիլիսոփայ - աստուածաբաններու կողմէ մատուցուած՝ Աստուծոյ գոյութեան զանազան ապացոյցներով եւ անոնց հանդէպ թեր ու դէմ քննարկութիւններով։

[220]      Թոմաս Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ). -

Ի տալացի աստուածաբան–փիլիսոփայի մասին յիշատակուած է հատորիս տարբեր մասերուն մէջ եւ Մաս-9, Յաւելուած ի «Անուանացանկ» բաժնին մէջ։  

[221]      Արիստոտէլ ( յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական բարոյագէտ–փիլիսոփայի մասին յիշատակուած է հատորիս տարբեր մասերուն մէջ եւ Մաս-9, Յաւելուած ի «Անուանացանկ» բաժնին մէջ։  

[222]      Իմանուէլ Կանտ (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). -

Գ երման գիտնական բարոյագէտ–փիլիսոփայ ի մասին յիշատակուած է հատորի տարբեր մասերուն մէջ եւ Մաս-9, Յաւելուած ի «Անուանացանկ» բաժնին մէջ։

[223] Կանտի տեսակէտը քաղուած է իր մէկ երկէն՝ « Պրոլեգոմէններ – ապագայ ամէն մետաֆիզիկայի, որ կը կարողանայ ինքզինք ներկայացնել, որպէս գիտութիւն» (1783 թ., գերմ. բնագիր՝ Prolegomena zu einer jeden künftigen Metaphysik, die als Wissenschaft wird auftreten können, անգլ. ՝ Prolegomena to any future metaphysics)։

[224]      Շնորհ (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ cháris, լատ. ՝ gratia, անգլ. ՝ Grace, գերմ. ՝ Gnade …

[225]      Տրենդոյի ժողով (Council of Trient). -

Կաթոլիկ եկեղեցւոյ 19-րդ տիեզերական ժողովը, որ տեղի ունեցաւ հիւսիսային Իտալիոյ Տրենդօ (իտալ. ՝ Trento, լատ. ՝ Tridentium) քաղաքին մէջ, որ տեւեց ամբողջ 18 տարիներ (1545 – 1563 թ. ) եւ ընդհանուր նիստերու 3  ժամանակահատուածներու ընթացքին, հրաւէրով յաջորդական 3 պապերու, եւ աւելի քան 200 մասնակիցներու։

Ժողովի գլխաւոր նպատակը եղած է Կաթոլիկ եկեղեցւոյ բարեկարգութիւնները, որպէս պատասխան Բողոքականութեան։ (Նիստերէն մաս մը տեղի ունեցաւ նաեւ իտալական Բոլոնիա – Bologna – քաղաքին մէջ)։

[226]      Հակա-Քրիստոս (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ Antichristos, լատ. ՝ Antichristus, անգլ. ՝ Anti-Christ, գերմ. ՝ Antichrist …

Հայերէն նաեւ դերաքրիստոս կամ նեռ(ն), որմէ նեռնագործ = չարագործ։

[227]      Արմիլոս (Armilos). -

Հրէական վախճանաբանութեան ( Eschatology) մէջ, վերջին ժամանակներու կեղծ ու խաբեբայ փրկիչը, սատանայի որդին, որ Երուսաղէմի վրայ կարճատեւ իշխանութենէ ետք պիտի պարտուի եւ սպանուի։

[228]      Դաջջալ (Dajjal, արաբ. = دجّال ). -

Իսլամական վախճանաբանութեան ( Eschatology) մէջ, վերջին ժամանակներուն յայտնուող կեղծ ու խաբեբայ փրկիչը, որ կարճատեւ իշխանութենէ ետք պիտի պարտուի եւ սպանուի։

[229]      Յովհաննէս (Johannes, 6 – 100 թ. ). -

Յիսուս Քրիստոսի 12 առաքեալներէն, որդի Զեբեդէոսի ու կրտսեր եղբայր Յակոբոս առաքեալի։ Իրեն կը վերագրուին հեղինակութիւնը, Նոր Կտակարանի՝

–     4-րդ աւետարանին (Աւետարան ըստ Յովհաննու – Gospel of Joh n ),

–     3 նամակներուն՝ Ա., Բ. եւ Գ. (Joh. 1., 2., 3. ) եւ

–     Յովհաննու Յայտնութիւն (անգլ. ՝ Revelation, գերմ. ՝ Offenbarung) երկին։

[230] Գազանային կերպարները յիշատակուած են Յովհաննէսի Յայտնութիւն գրքին մէջ, հոն՝ Rev. 13/1-18։

[231] 666 թիւը, աստուածաշնչեան թիւ մըն է, որ կը յիշատակուի Նոր Կտակարանի Յովհաննէսի Յայտնութիւն գրքին մէջ (13/18), որ կը խորհրդանշէ Հակա-Քրիստոսը։ Այս թիւը, իր յատուկ նշանակութիւնը ունի՝ Թագնապաշտութեան (Occultism) մէջ։

[232]      Վերջին ժամանակ (անգլ. ՝ End-Time, գերմ. ՝ Endzeit). -

Վերջին ժամանակը կարելի է բնորոշել, որպէս աշխարհի վերջը, երբ տեղի պիտի ունենայ «Վերջին դատաստանը» (անգլ. ՝ Last Judgment, գերմ. ՝ Jüngstes Gericht), նաեւ պիտի յայտնուի «փրկիչը» (Քրիստոնէութեան պարագային՝ Յիսուս Քրիստոսի Բ. գալուստը)։ Կրօնական ուսմունքը կը կոչուի «Վախճանաբանութիւն» (Eschatology)։

[233] «Հազար տարի» բառակապակցութիւնը քանի մը անգամ յիշուած է նաեւ Նոր Կտակարանի Յովհաննէսի Յայտնութիւն գիրքին մէջ (Joh. Rev. 20/2-6)։ Արդարեւ «վերջին դատաստանէն» առաջ, հազարամեայ ժամանակաշրջան մը, որու ընթացքին սատանան շղթայուած ու բանտարկուած պիտի մնայ եւ Յիսուս Քրիստոս, իր ընտրեալներուն հետ պիտի իշխէ։

[234] «Քննադատութիւն դատողութեան ուժի» (1790 թ., գերմ. բնագիր՝ Kritik der Urteilskraft, կրճատ. ՝ KdU, անգլ. ՝ Critique of the Power of Judgment) կը նկատուի Կանտի քննադատական երրորդ երկը։ Միւս երկուքն են. -

1)     «Քննադատութիւն՝ զուտ բանականութեան», 1781/87 թ., գերմ. բնագիր՝ Kritik der reinen Vernunft, կրճատ՝ KrV, անգլ. ՝ Critique of pure reason

2)     « Քննադատութիւն՝ գործնական բանականութեան », 1788 թ., գերմ. բ նագիր՝ Kritik der praktischen Vernunft, կրճատ՝ KpV, անգլ. ՝ Critique of practical reason

[235] Պատճառ եւ Հետեւանք տեսութիւն. -

       անգլ. ՝ Cause and Effect Theory, գերմ. ՝ Ursache und Wirkung Theorie

Պատճառականութիւնը (Causality) պատճառի ու անոր հետեւանքի (հետեւանքներու) յարաբերութեան տեսութիւնն է, ան կը վերաբերի վիճակներու ու իրադարձութիւններու յաջորդականութեան ու շարունակականութեան, որոնք իրարու հետ անմիջական կապ ունին։

[236]      Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism). -

Փիլիսոփայական բարոյագիտութեան նպատակաբանական ուղղութիւն, որու հիմնական ու բնորոշող նպատակ ը հետեւեալ ն շանաբանն է. -

« Ա ռաւելագոյն չափով երջանկութիւն՝ առաւելագոյն թիւով մարդոց համար» կամ «գերագոյն երջանկութիւնը, բազմաթիւ մարդոց համար» ։

[237] Կանտի նշանաւոր խօսքը քաղուած է իր « Հիմունք՝ բարոյականութեան բնազանցութեան » երկէն ( 1785/86 թ., գերմ. բնագիր՝ Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, կրճատ՝ GMS, անգլ. ՝ Groundwork of the metaphysics of morals), հոն էջ BA 81, որպէս էջատակի ծանօթագրութիւն։

[238] Ֆ. Նիցշէի մասին եւ արծարծուած նիւթերու մասին, կարելի է գ տնել Մաս-9, Յաւելուած -ի «Անուանացանկ» բաժնին մէջ, տե՛ս Նիցշէի ամբողջական երկերը։

[239] Յոռետեսութիւն (Pessimism). -

Յոռետեսութիւնը աշխարհայացք մըն է, ուր յոռետես մարդը աշխարհի կենսական իրադարձութիւններուն առաւելաբար վատ կողմէն ու որոշ կասկածամտութեամբ կը մօտենայ, ան նոյնպէս ապագան կը դիտէ՝ անյոյս կամ յուսալքուած, ոչդրական սպասումներով եւ առանց վստահութեան, որ արդարութիւնն ու բարին երբեւէ պիտի յաղթանակեն։

Յոռետեսութիւն եզրոյթը յառաջացած է «յոռի» (= վատ) արմատէն։ Նոյնպէս լատ. ՝ pessimismus եզրոյթը յառաջացած է նոյն ձեւով՝ pessimus (=վատագոյն) արմատէն։

Յոռետեսութեան հականիշն է՝ լաւատեսութիւնը (Optimism)։

[240] Անհեթեթապաշտութիւն (Absurdism). -

Փիլիսոփայական ուղղութեան մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-02], առանձին յօդուածը,   էջ 372։ 

[241]      Ա նիշխանականութիւն (Anarchism). -

Քաղաքական փիլիսոփայութեան մաս կազմող գաղափարախօսութիւն մը, ուր կը մերժուի մարդոց գերիշխանութիւնը այլ մարդոց վրայ, շեշտելով ու կարեւորելով մարդոց ամբողջական ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ ինքնիշխանութիւնը։ Կան բազմաթիւ անիշխանականութեան ենթատեսակներ։

[242] Բարոյական վարմունք (Moral Action). -

Վարմունք (անգլ. ՝ Action, գերմ. ՝ Handlung) հասկացութիւնը կը բնորոշուի որպէս՝ անձի մը կողմէ կատարուած դիտումնաւոր իրադարձութիւն մը, որ կրնայ արտաքին (տեսանելի) կամ ներքին (մտային) բնոյթ ունենալ։ Իսկ բարոյական վարմունքը, ընկերային հասարակութեան կողմէ ընդունուած բարի ու ճիշդ վարմունքն է, որ ունի իր նպատակը եւ հետեւանքը։ Վարմունքը կատարողը կը կրէ իր վարմունքին լման պատասխանատուութիւնը (Responsibility)։ 

[243] Այլասիրութիւն (Altruism) եւ Եսասիրութիւն (Egoism). -

Զոյգ հասկացութիւններուն մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ ծ-16], ա-ռանձին յօդուածը, էջ 477։

[244] Պարտագիտական բարոյագիտութիւն (այլ լեզուներով). -

անգլ. ՝ Deontological Ethics, գերմ. ՝ Pflichtethik

[245] Կանտի նշանաւոր խօսքը քաղուած է իր «Բարոյականութեան բնազանցութիւնը» երկէն ( գերմ. ՝ Die Metaphysik der Sitten, կրճատ. ՝ MS, 1797/98 թ., անգլ. ՝ The Metaphysics of Morals), հոն՝ Մաս-2, «Առաքինութեան ուսմունքը» բաժին, էջ A110։

 

[246] Հոգիի վերամարմնաւորման մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-10] յօդուածը, էջ 445։

[247]      Սկզբնական մեղքը (այլ լեզուներով). -

լատ. ՝ peccatum originale, անգլ. ՝ Original Sin, գերմ. ՝ Erbsünde

[248]      Առաքինութիւն (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ aretê, լատ. ՝ virtus, անգլ. ՝ virtue, գերմ. ՝ Tugend

[249]      Մոլութիւն (այլ լեզուներով). -

յուն. ՝ kakia, լատ. ՝ vitium, անգլ. ՝ vice, գերմ. ՝ Laster

[250] Մահացու 7 մեղքերը քաղուած են հեղինակին « Բարոյագիտութիւն – փիլիսոփայական ակնարկ» երկի Բ. հրատարակութենէն (Անթիլիաս, 2021), հոն՝ էջ 398։

[251]  Կարթագէն (Carthage, Karthago, قرطاج ). -

Հիւսիսային Ափրիկէի մէջ (այսօրուան Թունիս - Tunis - քաղաքի մօտ) հնադարեան կարեւոր քաղաք, հիմնուած մ. թ. ա. 9-րդ դարուն։ Հետագային (մ. թ. ա. 146) կը գրաւուի Հռոմի կողմէ եւ կը դառնայ կայսրութեան 4-րդ մեծագոյն քաղաքը եւ հռոմէացի կառավարիչի նստավայրը։ Քրիստոնէութեան տարածումէն ետք ան կը դառնայ Ափրիկէի քրիստոնեայ կեդրոններէն մէկը, ուր տեղի ունեցած է Կարթագէնի եկեղեցական 16 ժողովները։

[252]      Եփեսոս (Ephesos, Ephesus). -

Փոքր Ասիոյ մէջ հնադարեան կարեւոր քաղաք, ուր գտնուած է յունական հեթանոսութեան աստուածուհի Արտեմիսի (Artemis) տաճարը, ժամանակուան աշխարհի 7 հրաշալիքներէն մէկը։ Այսօր, Զմիւռնիա ( Izmir ) քաղաքի հարաւային կողմը կը գտնուին Եփեսոսի աւերակները։ Եփեսոս, հռոմէական կայսրութեան շրջանին եղած է մեծ քաղաք ու կայսրութեան ասիական շրջանի կառավարիչի նստավայր։

Հետագային դարձած է քրիստոնէութեան կարեւոր կեդրոններէն մէկը, ուր տեղի ունեցած է Եփեսոսի տիեզերական եկեղեցական ժողովը (431 թ. )։

[253]      Գաղափարը քաղուած է Քուր՚անէն՝ Կովի սուրա = البقرة  سورة 2 / այա = الآية 37։

[254]      Սուտ (այլ լեզուներով). -

յուն. ` pseudos, լատ. ՝ mendacium, անգլ. ՝ Lie, գերմ. ՝ Lüge

[255] Ճշմարտութիւն (Truth). -

Այս հասկացութեան մասին, տե՛ս Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ, [ծ-34], էջ 590։

[256] Տասնաբանեայ պատուիրաններ (այլ լեզուներով). -

անգլ. ՝ 10 Commandments, գերմ. ՝ 10 Gebote։   Այս մասին տե՛ս նաեւ Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ [ծ-06] Առաքինութիւն յօդուածը, էջ 387։ 

[257] Այս գաղափարը (օգնութիւն ցոյց տալ, զուտ բանականութենէն բխած պարտաւորութեան պատճառով), հետագային պիտի գտնենք նաեւ գերման փիլիսոփայ Կանտի բարոյագիտական տեսութեան մէջ։

[258] Օրինականութիւն (Legalism). -

Օրինականութիւնը, արեւելեան (կամ չինական) փիլիսոփայութեան իմաստի կողքին, կ՚օգտագործուի նաեւ արեւմտեան փիլիսոփայութեան (Western Philosophy) եւ աստուածաբանութեան (Theology) ոլորտներէն ներս։

1.    Արեւմտեան փիլիսոփայութեան ոլորտին մէջ, Օրինականութիւնը, իրաւական բոլոր հարցերուն, օրէնքին (սահմանադրութեան, օրէնսդրութեան, կանոնադրութեան) համաձայն, տրամաբանական հիմնաւորմամբ վերլուծումն է, առանց նկատի առնելու ընկերային, տնտեսական եւ քաղաքական ազդակները։

2.    Աստուածաբանութեան ոլորտին մէջ, Օրինականութիւնը, Մովսիսական Օրէնքի աւելի արժեւորումն ու գնահատումն է, քան «Նոր Կտակարանը»։ Այստեղ իսկական հարցը մարդու արդարացումն ու փրկութիւնն է, որոնք տեղի կ՚ունենան «Օրէնք»ին հետեւելով եւ բարի արարքներ կատարելով, կամ միայն հաւատքով ու ապաւինելով Աստուծոյ շնորհին ու ողորմածութեան։ 

[259] Չինաստանի մէջ, « մարտնչող իշխանութիւններու ժամանակաշրջանը » (անգլ. ՝ Warring States Period, գերմ. ՝ Zeit der streitenden Reiche) կը սկսի մ. թ. ա. 475-ին, երբ 16 ինքնավար իշխանապետութիւններ իրարու դէմ կը պատերազմէին, իրենց սահմանները ընդարձակելու ու զօրանալու նպատակներով։ Մ. թ. ա. 300 թուականին, մնացած էին միայն 7 գլխաւոր իշխանապետութիւններ, որոնք դեռ կը պատերազմէին։ Այս խռովայոյզ ժամանակաշրջանը, սակայն, վերջ պիտի գտնէր մ. թ. ա. 221-ին, երբ հզօրագոյն Ցին արքայատոհմի իշխանապետութիւնը (Qin-Dynasty), իր հովանիի տակ պիտի միացնէր ամբողջ Չինաստանը եւ որպէս առաջին կայսրութիւն իշխէր մինչեւ մ. թ. ա. 206 թուականը։

[260]      Մաո Ցեդոնգ   ( Máo Zédông, 1893 – 1976 թ. ). -

Չին պետական եւ քաղաքական գործիչ, հիմնադիր՝ Մաոյականութեան (Maoism) ուղղութեան եւ աշխարհայացքին։