Մաս – 6

 

 

ԱՍՏՈՒԱԾԻՄԱՍՏՈՒԹԻՒՆԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՇՐՋԱՆԻՆ

Theosophia in Contemporary Era

 

 

Ժամանակակից շրջանի սկիզբները, 19-րդ դարէն սկսեալ եւ 20-րդ դարուն, « աստուածիմաստութիւն» եզրոյթը կարեւոր դեր ունէր Յուդայականութեան ( Judaism ) մէջ եւ կը հանդիսանար կաբալայի ( Kabbalah ) հետազօտութեան կեդրոնական հասկացութիւններէն մէկը։

Կաբալայի աստուածիմաստական գաղտնուսոյց առաջին գաղափարները շատ հաւանաբար յառաջացած են Հին Կտակարանի (յուդայական Թանախի - Tanach) գրութեան շրջանին, սակայն որպէս համակարգ ձեւաւորուած է 10-րդ դարուն։ Այնուհետեւ, պատմութեան ընթացքին ունեցած է լաւ ու վատ շրջաններ, ինչպէս նաեւ տարբեր հոսանքներ ու ուղղութիւններ։ Իսկ ժամանակակից 19-րդ դարէն ի վեր շատ աւելի այժմէական դարձած է։  

Թէեւ Կաբալայ աստուածիմաստութիւնը սկսած է հնադարեան շրջանին եւ գաղտնուսոյց ըլլալով հասած է միայն ընտրեալ սակաւաթիւ անձերու, սակայն միայն ժամանակակից այս շրջանին, ան դադրած է գաղտնուսոյց համակարգ մը ըլլալէ եւ նոյնիսկ ճիգ թափուած է, որ ան հասանելի ըլլայ բոլորին համար։ Ժամանակակից այս շրջանին մէջ նաեւ հետազօտութիւններ ու մեկնաբանութիւններ կատարուած են, աւելի լաւ բացատրելու համար Կաբալան, իր զանազան խորհրդապաշտական ( Mystic) ու հոգեզմայլանքի (Ecstasy) տարբեր ընթացքներով։ Այս բոլորը պատճառ դարձան, որ Կաբալայի քննարկումը տեղադրուի ժամանակակից շրջանին մէջ։

Կաբալայի աստուածիմաստութիւն նիւթը, որոշ մանրամասնութեամբ պիտի քննարկուի առանձին գլուխի տակ (տե՛ս Ա. Գլուխ, էջ 255)։

 

Ժամանակակից շրջանի սկիզբները, 1875 թուականին, ամերիկեան Նիւ-Եորքի մէջ, կը հիմնադրուէր Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը (Theosophical Society), գլխաւորաբար Հ. Պ. Բլավատսկայայի (Helena Petrovna Blavatskaya, 1831 – 1899 թ. ) կողմէ։

Ընկերակցութեան հիմնադրութենէն ետք, « աստուածիմաստութիւն» հասկացութիւնը կը հեռանար իր արեւմտեան աստուածիմաստութեան ոլորտի արդէն ծանօթ իմաստէն եւ նոր բնորոշում ու նոր իմաստ կը ստանար, որու հիմքը կը կազմէր ժամանակակից թաքնապաշտութիւնն (Occultism) ու ոգեպաշտութիւնը (Spiritism), օգտագործելով արեւելեան (գլխաւորաբար՝ հնդկական) կրօնափիլիսոփայութեան աղբիւրները։

Զանազանելու համար աստուածիմաստութեան նախկին եւ նոր իմաստները, այս վերջինը կը ներկայանայ, որպէս՝ «արդիական աստուածիմաստութիւն» բառակապակցութեամբ։

Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը, իր որոշ մանրամասնութեամբ պիտի քննարկուի առանձին գլուխի տակ (տե՛ս Բ. Գլուխ, էջ 265)։

 

20-րդ դարու սկիզբները, Գերմանիոյ մէջ, Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան մասնաճիւղի ղեկավարներէն խորհրդապաշտ (Mystic) փիլիսոփայ Ռ. Շտայնէր (Rudolf Steiner, 1861 – 1925 թ. ), բազմաթիւ համախոհներու հետ, միասնաբար, բաժնուելով յիշեալ ընկերակցութենէն կը հիմնէր իր Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը (Anthroposophical Society), որ պիտի տարածուէր, նախ Եւրոպայի մէջ ապա այլուր։

Նաեւ Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը, որոշ մանրամասնութեամբ պիտի քննարկուի առանձին գլուխի տակ (տե՛ս Գ. Գլուխ, էջ 281)։



Ստորեւ պիտի քննարկուին վերոյիշեալ 3 նիւթերը, առանձնաբար. -

Ա. Գլուխ. - Կաբալա – աստուածիմաստութիւն    էջ 255

                                                (Kabbalah – Theosophy)

Բ. Գլուխ. - Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւն     էջ 265

                                                (Theosophical Society)

Գ. Գլուխ. - Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւն էջ 281

                                                (Anthroposophical Society)

 



 

           

Ա. Գլուխ

Կաբալա - Աստուածիմաստութիւն

Kabbalah - Theosophia

 

 

Ներածութիւն

Կաբալան, Յուդայականութեան մէջ,   խորհրդապաշտ (միստիկ) աւանդոյթ է, որու գլխաւոր նպատակը Աստուծոյ հետ անմիջական յարաբերութիւններ հաստատելու մարդու ձգտումն է, այլ խօսքով՝ աստուածիմաստութիւնը։

Կաբալա եզրոյթը ծագում առած է եբրայերէն քբլ [1] (qbl = קבל ) արմատէն, որ կը նշանակէ «ստանալ»։ Այստեղ կը նշանակէ՝ «ստանալ» այն գիտութիւնը ու աւանդոյթը, որոնցմով հաւանական պիտի ըլլայ Աստուծոյ հետ անմիջական յարաբերութիւն հաստատել։ Իսկ աւանդոյթը կրողը ու գործադրողը կը կոչուի կաբալայական [2] (Kabbalist)։

Կաբալայական ուսմունքի համաձայն, Աստուած ինչ որ տիեզերքի մէջ ընդհանրապէս ստեղծած է, ստեղծած է նաեւ մարդուն մէջ։ Այս գաղափարը մաս կը կազմէ վերեւի (մեծատիեզերքի = Macrocosm) եւ ներքեւի (մանրատիեզերքի = Microcosm) միջեւ՝ փոխադարձ համապատասխանատուութեան աշխարհայացքին։ Այլ խօսքով, ամբողջ ներքեւի աշխարհը եւ մարդը ստեղծուած են վերեւի օրինակով եւ մարդը ինքնին մանրատիեզերք մըն է, «Աստուծոյ պատկերին նման» [3] ստեղծուած (իմա՛ Աստուածակերպութիւն = Theomorphism)։

Աստուածային մեծատիեզերքի (Macrocosm) կատարելութիւնը, անշուշտ որ կ՚ընդօրինակուի մանրատիեզերք (Microcosm) մարդուն մէջ ոչկատարեալ ձեւով, այդուհանդերձ, հոն կը հաստատուի երկնայինին նոյնատիպը։ Անսահման ու յաւերժական Աստուած, կարիքը ունի իր կողմէ ստեղծուած մարդուն, որպէս միջնորդ, որ իր աստուածային ամենակարողութիւնը գործի լծուի «10 ոգեղէն ուժերու» միջոցով։

Կաբալայական ուսմունքի համաձայն, վերոյիշեալ « 10 ոգեղէն ուժերը », եբրայերէն սեփիրոթ (Sephiroth), աստուածային սկզբնական ուժերն են, որոնք կաբալայական «կենաց ծառի» տեսքով կը թափանցեն գոյութեան բոլոր մակարդակները։ Այս «կենաց ծառը», որու հետ առնչուած է նաեւ մարդը, կը ներկայացնէ «տիեզերքի մարմնաւորումը»։ Մարդու աստուածային ընդհանուր համակարգի մէջ այս ներհիւսուածութիւնը աստուածային ու մարդկային մակարդակներու փոխադարձ ազդեցութեան ներուժը կ՚ենթադրէ։ Այլ խօսքով, եթէ մարդը կը գտնուի տիեզերական ներուժի ամբողջական ազդեցութեան տակ, բայց փոխադարձաբար կրնայ նաեւ մարդը ազդել անոր վրայ։

Կաբալայական ուսմունքը կը թելադրէ «դուրս գալ սովորական առօրեայեսէն», յաղթահարելով անոր բոլոր սահմանափակումները եւ մուտք գործել հոգեզմայլանքի ^[ծ-32] (Ecstasy) մը մէջ, Աստուծոյ հետ անմիջական յարաբերութիւններ հաստատելու համար, որու միջոցով մարդ կը տիրանայ աստուածիմաստութեան։ Կաբալայի այս խորհրդապաշտական (միստիկ) թելադրանքը իրագործելու համար, կան տարբեր եղանակներ (մեթոդներ), որոնք որպէս գաղտնի ուսմունք կը փոխանցուին։ Սկզբնական շրջանին այս փոխանցումը կը կատարուէր բերանացի, կաբալայի ուսուցչի մը կողմէ, իսկ հետագային այս փոխանցումը կատարուեցաւ նաեւ գրաւոր։ Այդուհանդերձ ուսուցիչ–աշակերտ յարաբերութիւնը կարեւոր կը նկատուի Կաբալայի ուսման ընթացքին։

Կաբալայական ուսմունքին կատարեալ տիրանալը միայն հազուագիւտ անձերու վիճակուած է։ Շատեր կը յաջողին միայն քանի մը աստիճան բարձրանալ երկնային սանդուխին [4] վրայ։

Արտա–աստուածաշնչեան աւանդոյթի համաձայն, բոլոր կաբալայականները (Kabbalist), ժամանակի ընթացքին իրենց ձեռք բերած կարողութիւնները կը պահեն եւ նոյնիսկ իրենց ժառանգորդներուն կրնան փոխանցել։

Պատմական ակնարկ

Կաբալայի աւանդոյթը, ինչպէս նշուեցաւ, նախ փոխանցուած է բերանացի, այնուհետեւ յայտնուած են նախակաբալայական առեղծուածային գրութիւններ, ինչպէս օրինակ «Գաղտնիքներու գիրքը» (եբր. ՝ Sefer ha-Razim) ապա «Արարման գիրքը» (եբր. ՝ Sefer Yetzirah)։

Առաջին կաբալայական նկատուող գրութիւնը կը կոչուի «Լուսաւորութեան գիրքը» (եբր. ՝ Sefer ha-Bahir), իսկ այս շարքին վրայ, որպէս կաբալայական հիմնական գիրք, իր իւրայատուկ տեղը ունի 13-րդ դարու «Զոհար գիրքը» (եբր. ՝ Sefer ha-Zohar), որ կազմուած է Սպանիոյ մէջ։  

Վերոյիշեալ բոլոր գիրքերուն մասին, հարկ է հակիրճ անդրադառնալ. -

«Գաղտնիքներու գիրքը» (եբր. ՝ Sefer ha-Razim),

որ յայտնուած է մեր թուարկութեան 3-րդ դարու վերջաւորութեան։ Գիրքը ունի 7 մասեր, որոնք կը ներկայացնեն երկնքի 7 մակարդակները եւ կ՚օգտագործուի աւելի հրեշտակներու, քան Աստուծոյ հետ կապուելու համար։ 

«Արարման գիրքը» (եբր. ՝ Sefer Yetzirah),

որ յայտնուած է մեր թուարկութեան սկիզբը կամ շատ աւելի ուշ։ Գիրքը կը ներկայացնէ աշխարհի կազմաւորումն ու ստեղծագործութիւնը, որոնք կը տարբերին աստուածաշնչեան Գիրք Ծննդոցի տարբերակէն։  

«Լուսաւորութեան գիրքը» (եբր. ՝ Sefer ha-Bahir),

որ թէեւ հրատարակուած է 12-րդ դարուն, հարաւային Ֆրանսայի մէջ, բայց գրութիւնը շատ հաւանաբար մեր թուարկութեան սկզբնական շրջանէն է, երբ գոյութիւն ունեցած են   ձեռագիր գաղտնի պատճէններ։ 15-րդ դարու վերջաւորութեան գիրքը կը թարգմանուի լատիներէնի։ Գիրքը բաղկացած է 5 մասերէ, գրուած հարցպատասխանի ձեւով, երկխօսութիւն մը՝ ուսուցչին ու աշակերտին միջեւ։

«Զոհար գիրքը» (եբր. ՝ Sefer ha-Zohar),

որ յայտնուած է 13-րդ դարուն, Սպանիոյ մէջ, սակայն գիրքի կարեւոր մէկ մասը կու գայ մեր թուարկութեան 2-րդ դարէն։ Գիրքին մէջ տեղ գտած են Թորայի [5] (եբր. ՝ Thora՛) մեկնաբանութիւններ, Յուդայականութեան առեղծուածային կերպարներու պատմութիւններ եւ թիւերու ու տառերու մասին ենթադրութիւններ։ Կը նկատուի կաբալայականներու Սբ. Գիրքը։

 

12-րդ դարուն, հարաւային Ֆրանսայի մէջ հրատարակուած կաբալայական առաջին գիրքով ( «Լուսաւորութեան գիրքը» - Sefer ha-Bahir, 1180 թ. ) կարելի է որոշ ստուգութեամբ նշել՝ Կաբալայական շարժումի սկիզբը։

Շարժումի առաջին շրջանին, հրէական հնագոյն աւանդութիւններու պահպանումի պահանջի կողքին, կաբալայականներ, իրենց մեկնաբանութիւնները կը հիմնէին նաեւ Նոր-Պլատոնականութեան (Neo-Platonism) աշխարհայացքին վրայ, բան մը որ (ըստ մասնագէտ հետազօտողներու կարծիքին) յաճախ տեղի կ՚ունենար  անգիտակցաբար։ Երբեք զարմանալի չէ, որ կաբալայական այս շարժումը հանդիպեցաւ նաեւ քրիստոնէական եկեղեցւոյ ընդդիմութեան եւ զանազան հակազդեցութիւններուն։

Այնուհետեւ, կաբալայական այս շարժումը Ֆրանսայէն նախ տարածուեցաւ Սպանիա ապա եւրոպական այլ երկիրներ։ Սպանիոյ մէջ, ինչպէս նշուեցաւ, կը կազմուի կաբալայականներու Սբ. Գիրքը ( «Զոհար գիրքը» - Sefer ha-Zohar, 1174 թ. )։

15-րդ դարուն Իտալիոյ մէջ զարգացաւ քրիստոնէական–փիլիսոփայական Կաբալա մը, որու առաջին ներկայացուցիչներէն կը նկատուի «Վերածնունդի» շրջանէն՝ պլատոնական փիլիսոփայ Ջ. Պ. Դ. Միրանդոլա (Giovanni Pico Della Mirandola, 1463 – 1496 թ. )։ Կաբալայական այս նոր շարժումի հետեւորդները, աւելի հետաքրքրուած էին Կաբալայի մէջ գտնել յունական փիլիսոփայութիւն եւ քրիստոնէական բովանդակութիւն։ Միրանդոլա (եւ ուրիշներ), փորձեցին թագնապաշտ փիլիսոփայութիւն (Occult Philosophy) մը մշակել, ուր Հերմէսականութեան ^[ծ-31] (Hermetism), հրեայկաբալայական եւ յոյնդասական փիլիսոփայութեան գիտելիքները միաձուլուին, այնուհետեւ միանան քրիստոնէական աստուածաբանութեան հետ։

Սկզբնական շրջանին, թագնապաշտ փիլիսոփայութեան նոր գաղափարը որոշ յաջողութիւն գտաւ ու տարածուեցաւ, սակայն 16-րդ դարու վերջաւորութեան, ան կը դասուէր հակաբարեկարգչական շարժումներու կարգին։ Մինչ քրիստոնէական–փիլիսոփայական Կաբալան միշտ օրինականացուցած է թագնապաշտութիւնը, այժմ այդ նոյն պատճառով ան կ՚արժեզրկուի եւ կ՚առնչուի կախարդութեան (Magic)։

Գերմանիոյ մէջ, 1648-ին կազմաւորուելու սկսած Հասիդականութիւնը (եբր. ՝ Chassidus, անգլ. ՝ Hassidic Judaism) շուտով պիտի տարածուէր արեւելեան Եւրոպայի մէջ։ Այս բարեպաշտական–յուդայական շարժումին հիմնադիր կը նկատուի րաբունապետ Իսրայէլ Պէն Էլիսէր (Israel Ben Elieser, 1700 – 1760 թ. )։ Հասիդականները Շաբաթ օրերը կը հաւաքուէին իրենց րաբունապետի շուրջ եւ աղօթքով, երգով, պարով ու կրօնական հոգեզմայլանքով ^[ծ-32] (Ecstase) կը ջանային աւելի մօտենալ Աստուծոյ։ Հասիդականութեան մէջ, երաժշտութիւնը, որ ըստ աւանդոյթի աստուածային ծագում ունի, շատ կարեւոր կը նկատուի եւ երբեմն երգուած մեղեդիները շատ աւելի բարձր կը գնահատուին, քան արտասանուած աղօթքները։

Յուդայականութեան մէջ, Հասիդականութիւնը կը նկատուի խստաբարոյ ու ծայրայեղական ուղղութիւն մը։

Հրէական Կաբալան ընդհանրապէս եւ Հասիդականութիւնը յատկապէս, մինչեւ 19-րդ դար շատ տկարացան ու կորսնցուցին իրենց ունեցած ազդեցութիւնը։ Ասոր գլխաւոր պատճառը հրեայ գիտնականներու կողմէ խիստ արհամարհանքն էր, որովհետեւ անոնք կը մտածէին որ Կաբալան, յոյնդասական փիլիսոփայութեան եւ քրիստոնէական վարդապետութեան հետ միաձուլուելով յառաջացած է համահաշտութիւն (Syncretism) մը, ուր սակայն շատ քիչ բան մնացած է Հրէականութենէն։  

Հրէական Կաբալան եւ Հասիդականութիւնը Գերմանիոյ եւ Եւրոպայի մէջ, Համաշխարհային Բ. Պատերազմի նախօրեակին եւ պատերազմի շրջանին մեծ հարուած կը ստանան, երբ տեղի կ՚ունենայ հրեաներու ցեղասպանութիւնը։ Պատերազմէն ետք, սակայն, Հասիդականութիւնը յաջողութեամբ կը վերակազմակերպուի։

Նոր հաստատուած Հրէական Կաբալայի կեդրոններուն մէջ, այսօր եւս կը շարունակուի կաբալայական ու հասիդական աւանդոյթներու մշակումը։

Կաբալայի ուսմունքը

Կաբալայական ուսմունքին համաձայն, « 10 ոգեղէն ուժերը », եբրայերէն սեփիրոթ (Sephiroth), աստուածային սկզբնական լուսեղէն ուժերն են, որոնք կաբալայական «կենաց ծառի» տեսքով, որպէս լոյս, կը թափանցեն գոյութեան բոլոր մակարդակները։

Անսահման աշխարհի բոցավառ այս լոյսը պաշտպանելու համար եւ յառաջ բերելու այն փոքրիկ կէտը, ուր պէտք է ծնուեր մեր տիեզերքը, կը հաստատուին «10 վարագոյրներ», որոնցմէ իւրաքանչիւրը աւելի կը նուազեցնէ լոյսի արտահեղումը եւ աստիճանաբար նուազեցնելով անոր պայծառութիւնը կը հասցնէ գրեթէ կատարեալ մթութեան, խաւարին։ Այս «10 վարագոյրները», նոյնինքն յիշեալ «10 ոգեղէն ուժերն» են, որոնցմէ առաջինը (Kether)՝ բարձրագոյնն ու պայծառագոյնն է, իսկ վերջինը (Malkhuth)՝ ամենացածն ու ամենամութը, որ մեր տիեզերքն է։

Այս լոյսէն, ինչ որ մեր խաւար տիեզերքի մէջ մնացած է, փոքրիկ բոց մըն է, որ մարդկութեան կեանքի կենսահիւթն (Elixir) է եւ մեզ կենդանի կը պահէ։ Այս բոցը այն ուժն է, որ արեւներ ու աստղեր կը ստեղծէ եւ շարժման մէջ կը դնէ ամէն ինչ՝ ծիր կաթինէն (Galaxy) սկսեալ, մինչեւ մեր սրտի բաբախումը։

Մեր անսահման աշխարհը ոլորտ մըն էր՝ առանց ժամանակի եւ տարածութեան, ուստի լոյսը պէտք է ստեղծեր երկուքն ալ, բան մը, որ տեղի ունեցաւ այն պահուն, երբ լոյսը ծածկուեցաւ «10 վարագոյրներով»:

Մարդոց նպատակը, սակայն, իրենց կեանքը աւելի ու աւելի լուսաւոր դարձնելն է, յիշեալ «10 վարագոյրները» մէկը միւսին ետեւէն հեռացնելով, բան մը, որ կարելի է Կաբալայի ուսմունքի միջոցով։ Գոյացութիւն մը, որքան աւելի լոյս տենչայ ու ստանայ, այնքան աւելի մեծ կ՚ըլլայ իր մտացիութիւնն ու ինքնագիտակցութիւնը։

Կաբալայի ուսմունքին համաձայն, « 10 ոգեղէն ուժերէն » (Sephiroth) վեցին միաւորումով կը ստեղծուի տիեզերքը [6], որ ծանօթ է նաեւ «վերին աշխարհ» բառակապակցութեամբ։ Իսկ մնացեալ չորսը կը կազմեն այս մեծ տիեզերքի եռաչափութիւնը (երկարութիւն, լայնութիւն ու հաստութիւն) եւ տարածութեան ու ժամանակի միացեալ չափը (Dimension)։

Ստեղծագործութեան կաբալայական վերոյիշեալ բացատրութիւնը, մենք կը տեսնենք նաեւ արդի գիտութեան զանազան տեսութիւններուն մէջ, ինչպէս՝ տեսական բնագիտութեան «լարերու տեսութեան» [7] (String Theory) մէջ։

Մարդկային վերաբերմունքի մեծ մասը հակազդեցութիւններ (Reactions) են։ Մարդը, որպէս ստեղծուած էակ, ընդհանրապէս ուրիշներէն ազդուած կամ ուրիշներու արարքներէն դրդուած կը գործէ՝ հակազդեցութեամբ, որովհետեւ ան կը ցանկայ ուրիշներէն ընդունիլ կամ ստանալ, որպէսզի ինքզինք կատարելագործէ։    

Կաբալայական ուսմունքը, սակայն, մարդոց կը թելադրէ, որ կարելի եղած չափով հեռանան, սովորութիւն դարձած հակազդեցիկ (Reactive) վերաբերմունքէն եւ դառնան աւելի նախագործօն (Proactive)։ Այլ խօսքով՝ մարդիկ դառնան աւելի ինքնորոշ եւ իրենց արարքներու պատճառը ըլլայ ինքնաբուխ եւ ոչ թէ՝ ուրիշներէն դրդուած կամ թելադրուած։ Ուրեմն մարդկային կեանքի գլխաւոր նպատակը պէտք է ըլլայ՝ հոգեւոր վերափոխումով (Spiritual Transformation) հակազդեցիկ համակարգէն անցնիլ նախագործօն համակարգին, որ կարելի է կաբալայական ուսմունքի միջոցով։  

Մարդկային կեանքին մէջ, մարդու հիմնական պարտականութիւններէն կը նկատուի այն, որ մարդ ինքզինք շատ աւելի բարձր հոգեւոր մակարդակի մը հասցնէ։ Կաբալայական ուսմունքին համաձայն, մարդ օժտուած է ազատ կամքի (Free Will) աստուածային պարգեւով, որպէսզի նախ դիմակայէ հակազդեցիկ ազդակներէն յառաջացած ուժականութիւնը ապա իրագործէ հոգեւոր վերափոխումի հիմնական պարտականութիւնը։

Հոգեւոր վերափոխումի հիմնական պարտականութիւնը կատարելու ճանապարհին, սակայն, մարդ կը հանդիպի բազմատեսակ դիմադրութիւններու (Resistance), զորս պէտք է յաղթահարուին, որպէսզի հոգեւոր վերափոխումը  իրականանայ։ Յիշարժան են. -

Սեփական «Ես»ի ու եսասիրութեան դիմադրութիւնը,

Չար ազդակներու ու մոլութիւններու դիմադրութիւնը,

Մեղքի զգացումներու դիմադրութիւնը,

Սպասումներու եւ ակնկալիքի դիմադրութիւնը,

Ինքնավստահութեան պակասի դիմադրութիւնը,

Անապահովութեան ու անորոշութեան զգացումներու դիմադրութիւնը,

Տարակուսանքի ու վարանումներու դիմադրութիւնը, եւայլն…

Հակազդեցիկ ազդակներէն յառաջացած ուժականութիւնը դիմակայելու եւ վերոյիշեալ դիմադրութիւնները յաղթահարելու գործընթացին մէջ՝ հարկ է զանազանել մեր զգացումներու ճնշումին եւ հակազդեցիկ համակարգի անջատումին միջեւ։

Հակազդեցիկ համակարգի անջատումի գործընթացին սկիզբը, թէեւ առկայ է պայքարը, սակայն անոր կը հետեւի պարզութիւնն ու հանգստութիւնը։ Իսկ զգացումներու ճնշումի (զսպումի) պարագային կը յառաջանայ երկարատեւ              ճնշուածութիւն կամ գերյոյզ (Stress) իրավիճակ։ Զգացումներու ճնշումն ու վանումը (Repression), ժամանակի ընթացքին մարդոց անգիտակցութեան (Unconsciousness) ոլորտին մէջ կուտակուելով աւելի ուժականութիւն կը շահին ու վերջաւորութեան կը պոռթկան, պատճառ դառնալով հոգեմարմնական (Psycho-somatic) լուրջ տագնապներու։

Մարդ, որքան աւելի աշխատի՝ դիմակայելու իր հակազդեցիկ զգացումներն ու յոյզերը, այնքան աւելի կը յառաջդիմէ ու կը կատարելագործուի, այնքան աւելի կը ստանայ երկնային լոյսէն … եւ նոր փորձառութիւններով ու հոգեկան սկզբունքներու ընկալումներով տոգորուած, ան կը դառնայ աւելի հմուտ ու աւելի իրաւասու։ Այս գործընթացով, մարդ, հակազդեցիկ (Reactive) համակարգէն կ՚անցնի նախագործօն (Proactive) համակարգ, որու ընթացքին եւ անհրաժեշտաբար տեղի կ՚ունենայ իր հոգեւոր վերափոխումը (Spiritual Transform-ation), եւ սա՝ շնորհիւ Կաբալայի ուսմունքին։

Հոգեւոր վերափոխումը, սակայն, չի նշանակեր փախուստ տալ առօրեայ դժուարութիւններէն. ընդհակառակը՝ մարդ պէտք է դիմակայէ կեանքի բոլոր դժուարութիւններն ու խոչընդոտները, որովհետեւ այդ ճամբով մարդ աւելի հնարաւորութիւն կ՚ունենայ երկնային լոյսին կապուելու։ Որքան շատ ըլլան խոչընդոտները դիմակայելու ու յաղթահարելու մարդու արարքները, այնքան աւելի ան առիթ կ՚ունենայ իր հոգեւոր վերափոխումը իրագործելու ու երկնային լոյսին կապուելու։

Կաբալայական ուսմունքին մէջ, որոշ կարեւորութիւն կը տրուի Տիկկուն [8] (եբր. Tikkun) կրօնաբարոյական սկզբունքին, որ ունի երկակի իմաստ. - նեղ իմաստով ան կը նշանակէ՝ մարդու անցեալին կատարած կարգ մը սխալներու վերանայումը (եւ կարելիութեան պարագային ճշդումը), յետաձգուած գործերու իրականացումը կամ վանուած բազմաթիւ յիշատակներու ու պատահարներու վերամշակումը, իսկ աւելի լայն իմաստով ան կը նշանակէ՝ մեր աշխարհի բարելաւումը կամ վերանորոգութիւնը ՝ չարի վերացումով եւ ներդաշնակութեան (Harmony) վերականգնումով։  

Կաբալայական ուսմունքին մէջ, կարեւորութիւն կը տրուի նաեւ աստուածաշնչեան դրուագներու մեկնութիւններուն։ Բոլորիս ծանօթ է հրեաներու 400 տարուան ստրկութիւնը Եգիպտոսի մէջ եւ Մովսէս մարգարէի շնորհիւ անոնց ազատագրումը ու Եգիպտոսէն ելքը։ Երկարատեւ ստրկութենէն նոր ազատած հրեաները սակայն, անցնելով Կարմիր ծովը, Սինայի անապատի մէջ բողոքի ու դժգոհութեան առիթներ կը գտնեն ու շատեր նոյնիսկ Մովսէսէն կը խնդրեն, որ իրենց Եգիպտոս վերադարձնէ։

Այս պատմութեան կաբալայական մեկնութիւնը սակայն քիչերուն ծանօթ է։ Ծածկագիր հաղորդագրութիւն նկատուող մեկնութեան մէջ՝ «Եգիպտոս» կը ներկայանայ, որպէս նիւթական գոյութիւն՝ այս քաոսային աշխարհին մէջ, իսկ «փարաւոնը» խորհրդանիշն է «եսին» եւ անոր հակազդեցիկ (Reactive), եսասէր, անհանդուրժող, անհամբեր, նախանձոտ ու զայրացկոտ բնութեան։

«Եսէն» յառաջացած բոլոր յոյզերն ու զգացումները կը կառավարեն մեզ ու մշտապէս կը սահմանափակեն մեր գործունէութիւնը ու յառաջդիմութիւնը։ Սա տեսակ մը «տիրոջ ու ծառայի յարաբերութիւնն» է, որ կը բացայայտուի զանազան ձեւերով։ Բացատրենք քանի մը օրինակներով. -

Մարդը գերին է «եսին» մէջ հիմնուած նիւթական գոյութեան երեւոյթներուն, ինչպէս շքեղ ինքնաշարժներն ու տուները եւ այլ շքեղութիւնները։

Մարդը գերին է իր հակազդեցիկ տրամադրութեան եւ եսակեդրոն կիրքերուն ու ցանկութիւններուն։

Մարդ, ուրիշներու կարծիքներու ծանր ազդեցութեան տակ ըլլալով կը շեղի իր հիմնական նպատակէն։

Մարդ, երբեմն կը յայտնուի իր աշխատանքի ու այդ առնչութեամբ որոշ ձգտումներու թակարդին մէջ։ 

Ուստի, մարդ ձերբազատուելու է նմանօրինակ սահմանափակումներէն, որ տիրանայ ամբողջական ազատութեան։ Հոս կը կայանայ Կաբալայի ուսմունքի զօրութիւնը։  

Եզրակացութիւն

Ամփոփելով Կաբալայի ուսմունքի հիմնական գաղափարները, կը յանգինք կարգ մը եզրակացութիւններու՝

Մարդու կեանքի գլխաւոր նպատակն ու ցանկութիւնը պէտք է ըլլայ հոգեւոր լոյսին տիրանալը։

Մարդկային կեանքի իմաստը՝ հոգեւոր վերափոխումն է, հակազդեցիկ (Reactive) համակարգէն՝ նախագործօն (Proactive) համակարգ։

Դիմակայելով մարդկային հակազդեցիկ զգացումներն ու յոյզերը, երկնային լոյսէն աւելին կը ստանանք։

Կեանքի դժուարութիւններն ու խոչընդոտները, առիթներ են, երբ մարդ աւելի հնարաւորութիւն կ՚ունենայ երկնային լոյսին կապուելու։

Որքան մեծ ըլլան այդ խոչընդոտները, այնքան աւելի զօրաւոր կ՚ըլլայ երկնային լոյսը։

Նշանաւոր Կաբալայականներ

Հրէական աւանդութիւնը, Կաբալայի սկզբնաղբիւր կը նկատէ առաջին մարգարէներէն Աբրահամ (մօտ. 2000 մ. թ. ա. ), որ իր գիտելիքները, բանաւոր ձեւով, փոխանցած է իր զաւակներուն։ Հետագային, մարգարէ Մովսէս (մօտ. 1450 մ. թ. ա. ), գրաւոր ձեւով կը ներկայացնէ «10 պատուիրանները» [9], որոնք ծածկագիր (Cryptogram) հաղորդագրութիւններ կը նկատուին, եւ կը համապատասխանեն Կաբալայի «10 ոգեղէն ուժերուն» (Sephiroth)։ Մովսէսի կը վերագրուի նաեւ աստուածաշնչեան առաջին 5 գիրքերը (Հնգամատեան [10] ), ուր եւս թաքնուած կաբալայական գիտելիքներ կան։

Այնուհետեւ նշելու ենք հետեւեալ նշանաւոր կաբալայականները. -

Սիմէոն բեն Եոխայ (Shimon ben Yochai, 2-րդ դար)

Նշանաւոր խորհրդապաշտ (միստիկ) րաբունապետ, որ ապրած է 2-րդ դարուն։ Ան մահուան դատապարտուած է հռոմէական իշխանութենէն, սակայն փախուստ տալով, 13 տարի ապրած է քարայրի մը մէջ ու սերտած ամբողջ Սբ. Գիրքը ու գրի առած կաբալայական ուսմունքի տեղեկութիւնները։

Հադրիանոս կայսեր ( Traianus Hadrianus Augustus, 76 – 138 թ. ) մահէն ետք, Հռոմի մէջ Սիմէոն կը բուժէ պալատական իշխանուհի մը եւ կը շահի նոր կայսեր Անտոնինոսի   (Antoninus Pius, 86 – 161 թ. ) բարեկամութիւնը։ Սիմէոնի ազդեցութեամբ, նոր կայսրը չեղեալ կը համարէ իր նախորդին հակահրէական օրէնքները։   

Սիմէոնի կը վերագրուի Հնգամատեանի կարգ մը գիրքերու մեկնութիւնները եւ կաբալայական ուսմունքի գրութիւններ, որոնք մաս կազմած են «Զոհար գիրքին» (եբր. ՝ Sefer ha-Zohar)։ «Զոհար գիրքը» երկար դարերով գաղտնի մնալէ ետք, 13-րդ դարուն կը յայտնուի՝ Սպանիոյ մէջ, Մովսէս դե Լեոնի կողմէ (տե՛ս վարը)։

Մովսէս դե Լեոն (Moses de León, 1240 – 1305 թ. )

Սպանացի նշանաւոր կաբալայական րաբունապետ, որ առաջին անգամ ըլլալով, 1275 թուականին, հրատարակեց «Զոհար գիրքը»։

Կաբալայականներու Սբ. Գիրքը նկատուող «Զոհար գիրքի» բովանդակութիւնը եթէ մասամբ կը վերագրուի 2-րդ դարու Սիմէոն բեն Եոխայի, սակայն ամբողջացած է Մովսէս դե Լեոնի կողմէ։

Իսահակ Լուրիա (Isaac Luria, 1534 – 1572 թ. )

Հրեայ խորհրդապաշտ (միստիկ) րաբունապետը ծնած է Երուսաղէմ։ Հօրը վաղահաս մահէն ետք, մօրը հետ կը փոխադրուի Գահիրէ եւ հասակ կը նետէ իր քեռիի տան մէջ։ 22 տարեկանին կը քաշուի Նեղոսի կղզեակներէն մէկը, կ՚ապրի ճգնաւորական կեանքով ու 7 տարի կը պարապի «Զոհար գիրքի» սերտողութիւններով։ 35 տարեկանին, Իսահակ կը վերադառնայ Երուսաղէմ ու կը հաստատուի Գալիլիոյ Սաֆէդ գիւղաքաղաքին մէջ, ուր ան կը նուիրուի Կաբալայական ուսմունքին։

Իսահակ Լուրիա [11] խորացաւ «Զոհարի» առեղծուածային հրաշքներուն ու բարդ նիւթերուն մէջ եւ մաս առ մաս մեկնաբանեց զանոնք։ Այսօր, այս նոր մեկնութիւնները ընդունուած են «Լուրիական Կաբալա» անունին տակ։ Շատ շուտով Իսահակի Լուրիայի մեկնութիւնները կը թարգմանուին լատիներէնի եւ այս նոր գիտելիքները հասանելի կը դառնան ամբողջ Քրիստոնեայ Եւրոպայի մէջ, ինչպէս նաեւ որոշ ազդեցութիւն պիտի ունենար Եւրոպայի Վերածնունդի շրջանի (Renaissance) ռահվիրաներուն վրայ։

Իսահակ Լուրիայի համաձայն, ամբողջ Սբ. Գիրքը (Bible) ծածկագիր հաղորդագրութիւններու հաւաքածոյ մըն է, ուր առկայ են տիեզերքի գաղտնիքները եւ Կաբալայական ուսմունքը։ 

Եհուդա Աշլագ (Yehuda Ashlag, 1884 – 1954 թ. )

Վարշաւա (Warsaw) ծնած եւ Երուսաղէմի մէջ մահացած հրեայ նշանաւոր խորհրդապաշտ (միստիկ) րաբունապետ եւ կաբալայական ուսմունքի մասնագէտ։ Հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու։

Գրած է մանրամասն մեկնաբանութիւններ՝ «Զոհար գիրքի» եւ «Լուրիական Կաբալայի» մասին։

 

 

 

             

 

Բ. Գլուխ

Աստուածիմաստութեան Ընկերակցութիւն

Theosophical Society

 

 

Ներածութիւն

Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը (անգլ. ՝ Theosophical Society, գերմ. ՝ Theosophische Gesellschaft) թաքուն կազմակերպութիւն մըն է, որ հիմնադրուած է 1875 թուականին, ամերիկեան Նիւ-Եորքի մէջ։ Այս ընկերակցութիւնը հոգեւորական, մտաւորական, բարոյագիտական եւ ընդհանրական շարժում մըն է, որ կը ձգտի տիեզերական համընդհանուր եղբայրակցութեան մը։

Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան հիմքը կը կազմէ այն գաղափարը, որ աշխարհի բոլոր կենդանի էակները, իրենց հիմնական էութեամբ, իրարու առնչուած են՝ տիեզերական միացեալ գիտակցութեան մը միջոցով։ Այսպիսով, անոնք, համընդհանուր անխզելի եղբայրակցութեամբ մը կապուած են իրարու։

Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը չունի հաւատոյ հանգանակ, դաւանանք կամ ընդհանուր վարդապետութիւն (յուն. ՝ dógma)։ Ան որեւէ փիլիսոփայական կամ կրօնական շարժումի մը համակիր կամ ընդդիմադիր չէ եւ չի հետապնդէր քաղաքական շահեր։ Իր միակ սկզբունքը ճշմարտութեան ամենակարողութիւնն է, իսկ իր միակ դաւանանքը՝ ճշմարտութեան բացայայտումն ու տարածումը։  

Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը, թէեւ ընդունուած էր որպէս կազմակերպութեան անուն, բայց ան որեւէ կապ չունի կրօնական իմաստ ունեցող « Աստուածիմաստութիւն » (յուն. ՝ theosophía) ծանօթ եզրոյթին հետ, որ « հաւաքական անուանումն է աստուածաբանական ու փիլիսոփայական մտածողութեան, ուր խորհրդապաշտութեան (Mysticism), ներհայեցողութեան (Intuition) ու հայեցողութեան (Contemplation) միջոցներով, զԱստուած ճանչնալու կամ աստուածայինը իմանալու անմիջական ձգտում մը կայ»։

Ընկերակցութեան հիմնադիր գլխաւոր երեք անդամներն են. -

Հ. Պ. Բլավատսկայա (Helena Petrovna Blavatskaya, 1831 – 1899 թ. ). -

Ցարական Ռուսաստանէն եւ գերմանական ծագում ունեցող փիլիսոփայ, թաքնապաշտ (Occultist) եւ ներկայացուցիչ «Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան» շարժումին, որու առաջին ընդհանուր քարտուղարուհին էր։ Ան հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Հետագային, աւելի մանրամասն պիտի ներկայացուի ընկերակցութեան այս գլխաւոր անձնաւորութիւնը (տե՛ս էջ 269)։    

Հ. Օլկոթ   (Henry Steel Olcott, 1832 – 1907 թ. ). -

Ամերիկացի գիւղատնտեսագէտ եւ իրաւաբան։ Ընկերակցութեան հիմնադրութենէն ետք կը փոխադրուի Հնդկաստան, ուր կը դառնայ հետեւորդ մը Բուդդայականութեան (Buddhism)։ Ներկայացուցիչ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան շարժումին, որու առաջին նախագահն էր։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Վ. Ջաջ (William Quan Judge, 1851 – 1896 թ. ). -

Նիւ Եորքի (ԱՄՆ) մէջ բնակութիւն հաստատած իռլանդացի իրաւաբան եւ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան շարժումի ներկայացուցիչ։

Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան կանոնադրութեան համաձայն, ընկերակցութեան գլխաւոր 3 նպատակներն են. -

Տիեզերական համընդհանուր եղբայրակցութեան մը հիմնումը, ուր երբեք խտրութիւն չի դրուիր մարդոց, օրինակ սեռի, մաշկի գոյնի, հաւատքի եւ ծագման տարբերութիւններուն պատճառով։

Փիլիսոփայութեան, կրօնական եւ բնական գիտութիւններու, ինչպէս նաեւ թաքնապաշտութեան (Occultism) եւ գաղտնագիտութեան (Esoterics) համեմատական ուսումնասիրութիւնը։

Բնութեան անբացատրելի օրէնքներու եւ մարդկային թաքնուած ուժերու հետազօտութիւնը եւ ուսումնասիրութիւնը, ինչպէս նաեւ համաշխարհային բոլոր կրօններու առանցքը կազմող «հին գաղտնի ուսմունքներու» իւրացումը եւ այս հիմքի վրայ՝ նոր համաշխարհային կրօնի մը ստեղծումը։   

Հիմնադրութենէն ետք, սկզբնական խանդավառութեան շրջանին, տեղի կ՚ունենար ընկերակցութեան կայացում ապա կը յառաջանային մասնաճիւղեր ու դուստր կազմակերպութիւններ (օթեակ = Loge)։ Կարճատեւ աշխուժութենէ մը ետք, սակայն, կը յաջորդէին զանազան տեսակի դժուարութիւններ ու կը սկսէր լճացումի եւ երկփեղկումներու շրջան մը։ Բ ազմաթիւ երկփեղկումներու պատճառով եւ տարբեր երկիրներու մէջ հիմնադրուած նոր մասնաճիւղերերէն շատերը կը հեռանային Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան սկզբնական նպատակներէն, ինչպէս էր պարագան՝ Հնդկաստանի եւ Գերմանիոյ մէջ։

Հիմնադրութենէն շուրջ 3 տարիներ ետք, 1879 Փետրուարին, ընկերակցութեան 2 գլխաւոր հիմնադիրները (տիկին Հ. Պ. Բլավատսկայա եւ Հ. Օլկոթ ) կը փոխադրուէին ու կը հաստատուէին Հնդկաստանի մէջ, ուր անոնք կ՚ընդունէին Բուդդայականութիւնը [12] (Buddhism)։

Հնդկաստանի մէջ, Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը կը փորձէր մօտենալ Նոր-Հինդուականութեան (New-Hinduism) գաղափարներուն եւ նոր տիեզերածնութեան (Cosmogony) մը տեսութեան կ՚առնչուէր անհատի մտածելակերպը, ապրելակերպը եւ վարուելակերպը, որոնք կը կազմէին անհատի կարման (սնսկ. ՝ Karma), ինչպէս նաեւ կ՚ընդունուէր՝ հոգիի անմահութիւնն ու անոր վերամարմնաւորում ^[ծ-10] (Reincarnation)։ Ասոնց կողքին, ընկերակցութեան մէջ կը տարածուէին Տանտրականութիւնը ^[ծ-10] (Tantrism), գլխաւորաբար տանտրական մտավերացումը (Meditation), Եոգայի ^[ծ-10] (Yoga) ուսմունքն ու վարժութիւնները։ [13] 

Նոյն շրջանին, ընդհանրապէս կը ջնջուին Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան գաղտնի կազմակերպութիւն մը ըլլալու բնորոշիչ բոլոր յատկանիշերը, ինչպէս գաղտնի նշանները եւ ծածկագիրերը եւ ընկերակցութիւնը կը դառնայ աւելի բացայայտ եւ բոլորին մատչելի ու հասանելի։

Հնդկաստանի մէջ, ընկերակցութիւնը մօտաւորապէս 5 տարիներ յարատեւ վերելք մը արձանագրելէ ետք, 1884 թուականին, տիկին Բլավատսկայա կը մեղադրուի ծանր խարդախութեամբ եւ խաբեբայութեամբ, որոնք առնչուած էին «վարպետներու նամակներուն»։ Իրականութեան մէջ, տիկին Բլավատսկայա անձամբ գրած էր զանոնք եւ հրապարակած։ Այս ծանր մեղադրանքը եւ ընդհանրապէս ընկերակցութեան հնդկական մասնաճիւղի արեւելեան կրօնա–փիլիսոփայութիւններու, յատկապէս Հինդուականութեան եւ Բուդդայակա նութեան հետ ունեցած սերտ կապերը պատճառներ դարձան, որ ընկերակցութեան մէջ երկփեղկումներ ու դժգոհութիւններ յառաջանային, որոնց հետեւանքով, ամերիկեան ու հնդկական մասնաճիւղերը բոլորովին կը բաժնուին իրարմէ եւ կը դառնան անջատ ընկերակցութիւններ։

Յաջորդ տարուան (1885-ի) ընթացքին, բժիշկները, տիկին Բլավատսկայայի մօտ կը յայտնաբերեն անբուժելի հիւանդութիւն մը, որուն պատճառով, ինչպէս նաեւ վերոյիշեալ մեղադրանքին պատճառով, տիկին Բլավատսկայա կը լքէ Հնդկաստանը եւ կ՚ուղղուի դէպի Եւրոպա։

Հ. Օլկոթ կը մնայ Հնդկաստանի մէջ:

Այնուհետեւ, Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան բրիտանական մասնաճիւղի հիմը կը դրուի Լոնտոնի մէջ, 1887 թուականին, նոյնինքն տիկին Բլավատսկայայի կողմէ։

1895 թուականին, Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ, զանազան անհամաձայնութիւններու պատճառով կը բաժնուի 2 մասերու. - «Պասադենա» ( Pasadena) եւ «Ադեար» (Adyar) անուններու տակ։ Այնուհետեւ, նոր վէճեր եւ պառակտումներ կը յառաջանան, ընդհանրապէս պաշտօններու զբաղեցման հարցերով, որոնք իրենց կարգին նոր բաժանումներու առիթ պիտի տային։

1907- ին, Ա. Բեսանտ (Annie Besant, 1847 – 1933 թ. ) կ՚ընտրուի Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան «Ադեար» (Adyar) ճիւղի նախագահուհի եւ կը զօրացնէ հինդուական գաղափարներու ներմուծումը ընկերակցութենէն ներս, նոյնիսկ ան կ՚ընդունի նորհինդուական հանրածանօթ գուրու (Guru) եւ ուսուցիչ կրօնափիլիսոփայ Ջիդդու Կրիշնամուրտիի ( Jiddu Krishnamurti, 1895 – 1986 թ. ) պաշտամունքը, որպէս «վերստին ծնած Քրիստոսը»։ Հետագային, Կրիշնամուրտի անձամբ կը հրաժարի Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան հետ գործակցութենէն։   

Գերմանիոյ մէջ, թէեւ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան կարգ մը օթեակներ (Loge) արդէն հաստատուած էին Համբուրգի (Hamburg, 1879 թ. ), Էլբերֆելտի (Elberfeld, 1884 թ. ) եւ Լայպցիգի [14] (Leipzig, 1897 թ. ) մէջ, սակայն ընկերակցութեան գերմանական գլխաւոր մասնաճիւղին հիմը դրուեցաւ շատ աւելի ուշ, Բեռլինի (Berlin) մէջ՝ 1902 թուականին։

Ուրիշներու շարքին, ընկերակցութեան իր մասնակցութիւնը կը բերէ նաեւ գրող ու փիլիսոփայ Ռ. Շտայնէր [15] (Rudolf Steiner), որ կ՚ընտրուի Գերմանիոյ մասնաճիւղի առաջին ընդհանուր քարտուղարը։

10 տարիներ ետք, զանազան գաղափարախօսական ու այլ հարցերու պատճառով,  Ռ. Շտայնէր եւ բազմաթիւ համախոհներ կը լքեն Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը եւ Ռ. Շտայնէրի նորակերտ գաղափարներով կը հիմնուի Մարդիմաստութեան (Anthroposophía) ընկերակցութիւնը, որ իր կարգին, որոշ մանրամասնութեամբ պիտի քննարկուի (տե՛ս էջ 281)։ 

Այնուհետեւ, վիճաբանութիւններէն արդէն յոգնած ու տկարացած ընկերակցութիւնը կը շարունակէ իր գործունէութիւնը, գաղափարախօսութեան հիմնական փոփոխութեամբ, որ աւելի ուշ (1933-ին), կը յարմարցուի Հիտլերի բռնատիրական իշխանութեան։ Այդուհանդերձ, 1937 թուականին, ամբողջովին կ՚արգիլուին թէ՛ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան բոլոր մասնաճիւղերը եւ թէ անոր առնչուած որեւէ գրականութիւն։

Այսօր, Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան արեւելեան (հնդկական) թեւի հետեւորդները, մօտաւորապէս 40 հազար կը գնահատուին, իսկ արեւմտեան (ամերիկեան) թեւի հետեւորդները, հազիւ 2 հազարի կը հասնին։



Հ. Պ. Բլավատսկայա

եւ իր Աստուածիմաստութիւնը

Հելենա Պետրովնա Բլավատսկայա (Helena Petrovna Plavatskaya) ծնած է 1831 թուականին Ռուսական Կայսրութեան Եկատարինոսլաւ (= Ekaterinoslav այնուհետեւ վերակոչուած ուկրանական Դնեպր = Dnipro) քաղաքին մէջ եւ մահացած է 1891-ին Լոնտոնի մէջ։ Հայրը (Peter von Hahn), գերմանական ազնուական ծագում ունէր եւ Ռուսաստանի բանակին մէջ կը ծառայէր, որպէս բարձրաստիճան սպայ։ Մայրը (Elena Fadeyeva), ռուսական ազնուական ծագում ունէր եւ հանրածանօթ էր, որպէս գրողվիպասան, ինչպէս նաեւ անգլերէնի թարգմանիչ։

Հօր զինուորական պաշտօնին պատճառով, ընտանիքը յաճախ փոխած է իր բնակութեան վայրը։ Այս յաճախակի տեղափոխութիւնները, պատճառ պիտի դառնային, որ Հելենա Պետրովնան նաեւ հետագային թափառական կեանք մը ունենար՝ Ասիոյ, Ափրիկէի, Եւրոպայի եւ Ամերիկայի տարածքին վրայ ու տեղէ տեղ փոխադրուէր։

1842 թուականին, երբ Հելենա 11 տարեկան էր եւ մօր հետ ուկրանական Օդեսա (Odessa) քաղաքին մէջ կ՚ապրէր, կը մահանայ մայրը։ Այնուհետեւ, ան կ՚ապրի մեծ ծնողներու հետ, ռուսական Սարատով (Saratov) քաղաքին մէջ, ուր մեծ հայրը նահանգապետ կարգուած էր։

Մանկութեան եւ պատանեկութեան տարիներուն, Հելենա կը սիրէր նկարել, դաշնակ նուագել, կարդալ, պարել եւ ձիավարել։ Գերմաներէնի եւ ռուսերէնի կողքին սորված էր ֆրանսերէն եւ տիբէթերէն։ (Տիբէթերէն գիտութեան մասին, կարելի է կասկածանքով մօտենալ)։

Հելենա ազնուականութեան հանդէպ բոլորովին անտարբեր էր եւ կը նախընտրէր պարզ ապրելակերպը։ Ընթերցասէր պարմանուհին, մեծ հօր գրադարանին մէջ գտած էր տարբեր գիրքեր, որոնք գաղտնագիտութեան (Esoterics) եւ թագնապաշտութեան (Occultism) յատուկ էին եւ Հելենա Պետրովնայի մօտ նոր հետաքրքրութիւն մը կը յառաջանար, որ պիտի ստանար շարունակական բնոյթ եւ աւելի զարգանար։

Հելենայի մասին կ՚ըսուի նաեւ, որ մանկութեան եւ պատանեկութեան շրջանին, ան եղած է հիւանդագին քնաշրջիկ (Somnambulist) մը եւ իր բազմաթիւ երազներուն ու տեսիլքներուն մէջ կը տեսնէր նո՛յն «խորհրդաւոր ուրուականը» (որ հետագային՝ «վարպետ Մորիա» կոչուած է), եւ որուն, իր խոր պնդումով՝ Եւրոպայի մէջ հանդիպած է, բան մը որ շատ կասկածելի կը թուի։ 

1848 թուականին, Հելենա մեծ ծնողներու հետ կը գտնուէր կովկասեան Թիֆլիս քաղաքը, ուր մեծ հայրը նոր պաշտօնի էր կոչուած։ Նոյն տարին, 17 տարեկանին, Հելենա կ՚որոշէ ամուսնանալ 40-ամեայ Նիկիֆոր Բլավատսկիի ( Nikifor Blavatsky ) հետ, որ Երեւան կը բնակէր, ուր փոխնահանգապետն էր։ Երեւանի մէջ այս ամուսնական կեանքը հազիւ երեք ամիս կը տեւէ։ Ամուսինը լքելով կը վերադառնայ Թիֆլիս, իսկ այս ամուսնութենէն կը մնայ միայն իր Բլավատսկայա ազգանունը, որ կը պահէ մինչեւ մահը։

Այնուհետեւ կը սկսի տիկին Բլավատսկայայի թափառական կեանքը, որ կը տարածուէր Ասիոյ, Ափրիկէի, Եւրոպայի եւ Ամերիկայի աշխարհամասերուն վրայ։ Հօրը այցելութեան պատրուակով, դէպի Օդեսա ճամբորդութեան ընթացքին, տիկին Բլավատսկայա փախուստ տալով նախ կը հասնի Կոստանդնուպոլիս ապա անկէ կ՚անցնի՝ Եգիպտոս, Յունաստան եւ եւրոպական այլ երկիրներ (Բուլկարիա, Գերմանիա, Ֆրանսիա, Անգլիա ու աւելի ուշ՝ Իտալիա)։

Այնուհետեւ տիկին Բլավատսկայա կ՚ուղեւորուի նախ դէպի Կանադա ու Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, ապա՝ Ասիա (Հնդկաստան եւ Տիբէթ)։ Ան, միջանկեալ կը վերադառնայ կովկասեան Թիֆլիս, եւայլն…։ Բլավատսկայայի Տիբէթ այցելութիւնը, ապացոյցներու չգոյութեան պատճառով, կասկածելի է։

Ճամբորդական այս հարուստ տեղեկութիւններուն եւ անոնց հետ առնչուած զանազան հանդիպումներուն եւ բոլոր արկածախնդրութիւններուն գլխաւոր ու միակ աղբիւրը, նոյնինքն տիկին Բլավատսկայայի յայտարարութիւններն ու գրութիւններն են, որոնք սակայն այնքան ալ համոզիչ չեն թուիր ըլլալ եւ լի են հակասութիւններով եւ անճշդութիւններով։ Այս մասին, Բլավատսկայայի կենսագիրի խօսքով՝ «առասպելներու եւ իրականութեան միաձուլում» մըն են։

Տիկին Հ. Բլավատսկայայի հետագայ կենսագրութիւնը եւ գործունէութիւնը աւելի լաւ հասկնալի դարձնելու համար, հարկ է թուել անոր թափառական ժամանակաշրջանի բազմաթիւ ճամբորդութիւնները, այդ ընթացքին տեղի ունեցած կարգ մը ենթադրական հանդիպումները, հետաքրքրութիւններն ու երեւակայական արկածախնդրութիւնները… եւ այս բոլորին գլխաւոր ու միակ աղբիւրը, ինչպէս նշուեցաւ, նոյնինքն Տիկին Հ. Բլավատսկայայի սեփական գրութիւններն ու զանազան առիթներով իր արտայայտութիւններն են, որոնք կասկածներ կը յառաջացնեն. -

Գահիրէի մէջ, 1850 թուականին, տիկին Բլավատսկայա, իբր թէ հանդիպած է թաքնապաշտ (Occultist) եւ կախարդ [16] (Magician) եգիպտական ղպտի Պաւլոս Մետամոնին (Paulos Metamon), զոր իր առաջին ուսուցիչը կը նկատէ եւ որմէ շատ բան սորված պիտի ըլլայ։

Լոնտոնի մէջ, 1851 թուականին, իբր թէ հանդիպած է մանկութեան ու պատանեկութեան տեսիլքներու հերոս «խորհրդաւոր ուրուական»ին ( «վարպետ Մորիային» - Meister Morya), որ իրեն թելադրած է Ամերիկա երթալ … բան մը, որ զուտ ենթակայական է եւ փաստացի տուեալներ չկան։

Նոյն տարին իսկ, հետեւելով իր «խորհրդաւոր ուրուական»ի թելադրանքին, տիկին Բլավատսկայա, կը ճամբորդէ դէպի Կանադա, ուր Քվեբեկ (Quebec) նահանգին մէջ, կը սերտէ բնիկ ամերիկացիներու կրօնը, Շամանականութիւնը [17] (Shamanism)։ Այնուհետեւ, կը մեկնի Միացեալ Նահանգներ, ուր Նիւ-Օռլեանս (New Orleans) քաղաքին մէջ կը սերտէ ափրիկեան ծագում ունեցող Վուդու [18] (Voodoo) կրօնական պաշտամունքի տարրերը։

1852 թուականին, տիկին Բլավատսկայա, նախ շրջան մը կ՚անցնէ Լատին Ամերիկայի մէջ, ապա կ՚անցնի Հնդկաստան, ուր սակայն, հակառակ իր բուռն փափաքին, չի յաջողիր Տիբէթ մտնել ու կը վերադառնայ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ։ 

1856 թուականին, տիկին Բլավատսկայա, կը գտնուի Ֆրանսայի մէջ, ուր Մեսմերութիւնը [19] (Mesmerism), որպէս նոր շարժում կը տարածուէր։ Տիկին Բլավատսկայա, Փարիզի մէջ, մեծ հետաքրքրութեամբ կ՚ուսումնասիրէ այս նոր շարժումը եւ նոյն տարին իսկ կը դառնայ Ոգեպաշտութեան [20] (Spiri-tualism) գործօն հետեւորդ մը։

1858 թուականին, տիկին Բլավատսկայա, կը վերադառնայ Ռուսաստան, եւ կ՚ապրի ընտանեկան շրջանակին մէջ, արդէն ամուսնացած փոքր քրոջ հետ։ Հոն, յաջորդ հինգ տարիներուն ընթացքին, կը դառնայ Ոգեպաշտութեան քարոզիչ։ Այդ շրջանին կը ծնի իր Եուրի անունով մանչ զաւակը, որ հազիւ 5 տարիներու կեանք կ՚ունենայ։

1868-ին, իբր թէ տիկին Բլավատսկայա եւ իր «խորհրդաւոր ուրուականը» («վարպետ Մորիան»), միասնաբար կը ճամբորդեն դէպի Տիբէթ։ Այս ճամբորդութեան մասին յստակ փաստեր գոյութիւն չունին։ Նաեւ իր կենսագիրը կը բացայայտէ, որ ան երբեք Տիբէթ չէ գտնուած։  

1870-ին, տիկին Բլավատսկայա կը գտնուի Օդեսա, որ իրեն համար ծանօթ քաղաք մըն էր։  Այնտեղ կ՚ապրի դասական երգիչ Ա. Մետրովիչի ( Agardi Metrovich ) հետ։ Տարի մը ետք, անոնք միասնաբար ճամբայ կ՚ելլեն՝ դէպի եգիպտական Ալեքսանդրիա, ուր Մետրովիչ աշխատանքի հեռանկարներ ունէր։ Ճամբուն վրայ, նաւը վթարի կ՚ենթարկուի եւ կ՚ընկղմի։ Նաւու 400 ճամբորդներէն միայն 17 կը փրկուին, որոնց մէջ էր նաեւ տիկին Բլավատսկայան։ Մահացողներու շարքին էր՝ Մետրովիչը։ 

Շրջան մը Եգիպտոսի մէջ առանձին ապրելէ ետք, 1872 թուականին, տիկին Բլավատսկայա, Եգիպտոսի մէջ, կը հիմնէ «Ոգեհարցութեան միութիւն» մը, „ Société spirite“  անուան տակ։ Շատ չանցած, սակայն, աճպարարական խարդախութեան մը պատճառով, պիտի լուծուէր «Ոգեհարցութեան միութիւնը» եւ ինք, ստիպուած, փախուստ տար Եգիպտոսէն։

1873 թուականին, տիկին Բլավատսկայայի հետ, իբր թէ դարձեալ կը հաղորդակցի իր «խորհրդաւոր ուրուականը» («վարպետ Մորիան») եւ իրեն կը յայտնէ Նիւ-Եորք երթալու հարկաւորութիւնը։ Տիկին Բլավատսկայա նիւթական շատ թշուառ վիճակի մէջ կը հասնի Նիւ-Եորք, ուր յաջորդ տարի կը ծանօթանայ ամերիկացի գիւղատնտեսագէտ Հ. Օլկոթին (Henry Steel Ol-cott), որ նոյնպէս շատ հետաքրքրուած էր Ոգեհարցութեամբ (Spiritism) եւ յաճախ հանդէս կու գար որպէս ոգիներու հետ հաղորդակցութեան միջնորդ։ Այս ծանօթութեամբ, նաեւ կը բարելաւուէր տիկին Բլավատսկայայի նիւթական վիճակը։   

1875 թուականին, տիկին Բլավատսկայա եւ Հ. Օլկոթ, Նիւ-Եորքի մէջ, միասնաբար կը հիմնեն «Հրաշքակումբը» ( Miracle-Club), որ երկար կեանք պիտի չունենար։ Նկատի ունենալով, որ Ոգեհարցութիւնը կամ Ոգեպաշտութիւնը (Spiritism) մամուլի մէջ, շարունակական հալածանքի ու վարկաբեկումի կ՚ենթարկուէր, զոյգ հիմնադիրները, քանի մը ամիս ետք կը դադրեցնեն իրենց նոր սկսած գործունէութիւնը եւ նոյն տարուան վերջաւորութեան, դարձեալ երկուքով, յիշեալ «Հրաշքակումբը» կը կոչեն նոր անունով մը՝ «Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւն» (Theosophical Society), որ գաղտնի ընկերակցութիւն մըն էր։ Առաջին ընդհանուր ժողովի ընթացքին, Հ. Օլկոթ կ՚ընտրուէր նորակազմ ընկերակցութեան նախագահ, իսկ տիկին Բլավատսկայա՝ ընդհանուր քարտուղար։

1879 Փետրուարի կիսուն, տիկին Բլավատսկայա եւ Հ. Օլկոթ միասնաբար կը հասնին հնդկական Բոմբէյ [21] (Bombay) քաղաքը։ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան առաջին ժողովէն ետք, տիկին Բլավատսկայա հիմը կը դնէ ընկերակցութեան „The Theosophist“ [22] պաշտօնական ամսաթերթին, որուն կ՚աշխատակցի նաեւ Հ. Օլկոթ ։ Այդ շրջանին էր, որ նոյնպէս երկուքով, կ՚ընդունին Բուդդայականութիւնը (Buddhism)։

1884 թուականին, Հնդկաստանի մէջ, տիկին Բլավատսկայա կը մեղադրուի խարդախութեամբ, որ առնչուած էր «վարպետներ Մորիայի եւ Կուտ Հումիի նամակներուն», որոնք իրականութեան մէջ տիկին Բլավատսկայա անձամբ գրած էր։ Անշուշտ տիկին Բլավատսկայա կտրականապէս կը հերքէ յիշեալ մեղադրանքները, սակայն շատերու խորհուրդով իրաւական քայլերու չի ձեռնարկէր։ Այս ծանր մեղադրանքը եւ ընդհանրապէս ընկերակցութեան հնդկական մասնաճիւղի արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններու հետ սերտ շփումը պատճառներ դարձան, որ ընկերակցութեան մէջ երկփեղկումներ ու դժգոհութիւններ յառաջանային, որոնց հետեւանքով, ամերիկեան ու հնդկական մասնաճիւղերը բոլորովին կը բաժնուին իրարմէ եւ կը դառնան անջատ ընկերակցութիւններ։ 

1885 թուականի սկիզբը, Հնդկաստանի մէջ, տեղւոյն բժիշկները, տիկին Հ. Բլավատսկայայի մօտ կը յայտնաբերեն անբուժելի ծանր հիւանդութիւն մը։ Արդարեւ վերոյիշեալ խարդախութեան մեղադրանքները եւ հիւանդութիւնը պատճառներ դարձան, որ հոգեպէս ընկճուած տիկին Բլավատսկայա վերջնականապէս եւ աննկատ հեռանայ Հնդկաստանէն եւ իր վերջին տարիները անցնէ Եւրոպայի մէջ։

Նոյն տարուան (1885) ամռան, Եւրոպայի մէջ, տիկին Հ. Բլավատսկայա նախ կարճ շրջան մը կը բնակի Իտալիոյ մէջ, ապա կ՚անցնի Գերմանիոյ Վիւրցբուրգ (Würzburg) քաղաքը։ Այդ շրջանին, Հնդկաստանի մէջ, Society for Psy-chical Research  (SPR) կազմակերպութեան յանձնարարութեամբ, դատարանը կը հաստատէ, որ «վարպետներու նամակները» իրապէս կեղծ էին եւ մասամբ գրուած՝ նոյնինքն տիկին Բլավատսկայայի կողմէ։ Ճիշդ 100 տարիներ ետք, 1986 թուականին, յիշեալ նոյն կազմակերպութիւնը (SPR), նոր հետազօտութիւններու հիման վրայ կը յայտարարէր, որ վերոյիշեալ մեղադրանքները անհիմն էին։  

1886 տարուան ընթացքին՝ տիկին Բլավատսկայա նախ կ՚անցնի Բելգիա, Օստենդը (Ostende) քաղաքը եւ յաջորդ տարուան ամռան կը հաստատուի Անգլիոյ մայրաքաղաք Լոնտոնի մէջ, ուր որպէս վերջին հանգրուան պիտի ապրէր մինչեւ իր մահը։

1887 թուականին, տիկին Բլավատսկայա Լոնտոնի մէջ նախ հիմը կը դնէ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան բրիտանական մասնաճիւղին ապա նոյն տարուան ընթացքին կը հրատարակէ „Lucifer“ [23] անունով պաշտօնական ամսաթերթը, ուր լոյս կը տեսնեն իր կարգ մը յօդուածները։ Իսկ յաջորդ տարուան ընթացքին (1888 թ. ), լոյս կը տեսնէ նաեւ իր գլխաւոր երկը՝ «Գաղտնի ուսմունքը» ( The Secret Doctrine)։ 

1891 թուականին, Լոնտոնի մէջ, երկարատեւ հիւանդութենէ ետք կը մահանայ 60-ամեայ տիկին Հ. Բլավատսկայան։ 

Երկեր

Տիկին Հ. Բլավատսկայա ունի «Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան» գաղափարախօսութեան առնչուած 4 գլխաւոր երկեր, ուր կը բացայայտուին իր համահաշտութեան (Syncretism) աշխարհայացքն ու թաքնապաշտութեան (Occultism) ուսմունքը. -

«Բացայայտուած Իսիս» [24], (1877, Isis Unveiled) 2 հաստափոր հատորով, հրատարակուած Նիւ-Եորքի մէջ եւ հետագային արժանացած բազմաթիւ վերահրատարակութիւններու։ Այս երկին մէջ հեղինակը ամբողջովին կը հեռանայ «Ոգեհարցութենէն» (Spiritism) եւ կը յարի՝ նախ եգիպտական առասպելաբանութեան, ապա հինդուական ու բուդդայական կրօնա–փիլիսոփայութիւններուն։  

«Գաղտնի ուսմունքը – գիտութեան, կրօնի եւ փիլիսոփայութեան համադրութիւնը», (1888 թ., The Secret Doctrine – The Synthesis of Science, Religion and Philosophy ) 2 հատորներով, որոնց վրայ պիտի աւելնար յետ մահու հրատարակուած 3-րդ հատորը։

Ա. - Տիեզերքի ծագումնաբանութիւնը (Cosmogenesis),

Բ. - Մարդու ծագումնաբանութիւնը (Anthropogenesis) եւ

Գ. - Գաղտնագիտութիւնը (Esoterics)։

Այս երկին մէջ, հեղինակը կը հեռանայ եգիպտական առասպելաբանութիւններէն եւ կը մօտենայ հնդկական եւ տիբէթական աւանդութիւններուն։

«Լռութեան ձայնը», (1889 թ., The Voice of the Silence), լոյս տեսաւ Լոնտոնի մէջ։ Թարգմանութիւն մըն է տիբէթեան կրօնափիլիսոփայութենէն, որ կը կրէ «Ոսկեայ պատուէրներու գիրքը» (The Book of the Golden Precepts) անունը։ Այս երկին մէջ, կը ներկայացուի մարդու կեանքի դժուար ուղին, ինքնաշխատութեամբ՝ սեփական մոլութիւնները ջնջելով, յարատեւ վերածնունդի շրջանառութիւնը յաղթահարելով, նոյն ուղիին վրայ նաեւ այլոց օգնելով եւ վերջապէս առաքինութեան «7 դարպասները» [25] (The 7 Portals) անցնելով … նպատակ ունենալով անհատականութեան գիտակցութիւնը կորսնցնել ու միանալ՝ տիեզերքին։

«Աստուածիմաստութեան բանալին», (1889 թ., The Key to Theosophy ) որ միաժամանակ հրատարակուեցաւ Լոնտոնի եւ Նիւ-Եորքի մէջ։ Այստեղ, հարց ու պատասխանի ձեւով կը ներկայացուի աստուածիմաստութեան գիտական, բարոյագիտական եւ փիլիսոփայական ուսմունքը։

Տիկին Բլավատսկայա Աստուածիմաստութեան իր գլխաւոր ուսմունքը կը ներկայացնէ իր երկրորդ ( «Գաղտնի ուսմունքը» – The Secret Doctrine ) գիրքին մէջ, որ հիմնուած է հին տիբէթեան կրօնական «Ձեանի գիրքի» [26] (Book of Dzyan) ուսմունքին վրայ։

«Գաղտնի ուսմունքը» գիրքին մէջ, տիկին Բլավատսկայա ընտրականութեան [27] (Eclecticism) եղանակով, կ՚ընդունի նաեւ հինդուական եւ բուդդայական ուսմունքի կարգ մը տարրեր, ինչպէս մարդկային հոգիի անմահութիւնը, այդ  հոգիի վերամարմնաւորումները (Reincarnation), որուն համար նկատի առնելու է անհատի ապրելակերպը, մտածելակերպը եւ վարուելակերպը, մէկ խօսքով՝ կարմայի (սնսկ. ՝ karma) սկզբունքը։ Ասոնց վրայ կ՚աւելնար իր պայծառատեսութեան ( գերմ. ՝ Hellseherei, անգլ. ՝ Clairvoyance ) գերբնական կարողութիւնը, որու համար եւս գիտական ապացոյցներ չկան։

Տիկին Հ. Բլավատսկայա, իր չորրորդ գիրքին մէջ ( «Աստուածիմաստութեան բանալին» – The Key to Theosophy ), կը ներկայացնէ օրինակ Բուդդայի նեղ շրջանակի մէջ քննարկած նիւթերը, ինչպէս՝ հոգիի, յաւիտենականութեան, բնազանցութեան (Մետաֆիզիկա) եւայլն…, որոնք շատերուն համար գաղտնի կը մնային։ Ան նաեւ մանրամասնօրէն կը ներկայացնէ մարդու եւ տիեզերքի եօթնապատիկ ու խրթին կազմուածքը, իր զանազան հանգրուաններով։

Տիկին Բլավատսկայայի Աստուածիմաստութեան ոլորտի համար կարեւոր երեւոյթ մըն է նաեւ «վարպետներու» ներկայութիւնը։ Իր պատկերացումով, նման «վարպետներ» են օրինակ կրօնի հիմնադիրները (Բուդդա, Յիսուս, …) եւ այլ նշանաւոր մարդիկ, որոնք իրենց երկրային կեանքէն ետք, կը մտնեն հոգեւոր ոլորտ եւ կանխորոշուած ու որպէս «միջնորդ» ծառայող մարդոց միջոցով, կ՚որոշեն մարդկութեան ճակատագիրը։

Տիկին Բլավատսկայայի կենսագրութեան մէջ, իր իսկ նկարագրութեամբ, իր մանկութեան ու պատանեկութեան տեսիլքներու հերոսը եղած է՝ «վարպետ Մորիան», որուն իբր թէ հանդիպած է 1851-ին, Լոնտոնի մէջ։ Այս հանդիպման ժամանակ, «վարպետը» իրեն իբր թէ յայտնած է, որ ինք ընտրուած է կարեւոր առաքելութեան մը համար, որու նախապատրաստութիւնը պէտք է տեղի ունենայ Տիբէթի մէջ։

1868 թուականին, դարձեալ «վարպետ Մորիայի» հետ կապ հաստատելով, միասնաբար կը մեկնին Տիբէթ։ Այնտեղ «վարպետ Մորիա» կը հանդիպի տիբէթցի «վարպետ Կուտ Հումիի» (Koot Hoomi) հետ, որ տնօրէնն էր տեղւոյն բուդդայական դպրոցին։ Այս դպրոցին մէջ Տիկին Բլավատսկայա կը մնայ 2 տարի, որպէս ուսանող։ Այնուհետեւ, ան խորհրդակցական հանդիպումներ կ՚ունենայ Մերձաւոր Արեւելքի գաղտնագիտութեան (Esoterics) այլ «վարպետներու» հետ։ Հետագային, դէպի Նիւ-Եորք իր ճամբորդութիւնը (1873 թ. ), ապա 2 տարիներ ետք (1875 թ. ), «Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան» (Theosophical Society) հիմնադրութիւնը եւ վերջապէս 1879 թուականին, դէպի Հնդկաստան իր ճամբորդութիւնը, տեղի կ՚ունենային «վարպետ Մորիայի» բարձր թելադրութեամբ։

Տիկին Բլավատսկայայի Հնդկաստան կեցութեան շրջանին, փոփոխութեան կ՚ենթարկուի «վարպետներու» հանդէպ ունեցած իր նախկին պատկերացումը եւ զանոնք կը դասէ որպէս «Մեծ սպիտակ եղբայրակցութեան» [28] գլխաւոր անդամներ։ «Մեծ սպիտակ եղբայրակցութիւնը» (Great White Brotherhood) պէտք չէ շփոթել «Տիեզերական Սպիտակ Եղբայրակցութեան» հետ (Universal White Brotherhood), որ համահաշտական եղանակով կազմուած կրօնական աղանդ մըն է, հիմնադրուած 1900 թուականին, պուլկար հոգեւոր առաջնորդ Պետար Դանովի (Petar Danow, 1864 – 1944 թ. ) կողմէ։

Վերոյիշեալ «վարպետներու» առկայութիւնը յոյժ վիճելի հարց մըն է։ Այս ոլորտի կարգ մը մասնագէտներու, ինչպէս Պ. Ջոնսոնի (Paul Johnson, *1953 թ. ) կարծիքով, «վարպետները» ո՛չ իրական էին եւ ոչ ալ մտացածին։ Տիկին Հ. Բլավատսկայա պարզապէս կարգ մը իրական անձնաւորութիւններ, որոնք զինք ոգեշնչած ու իրեն օգնած էին, կը ներկայացնէ նոր դիմակներով կամ նոր ինքնութեամբ։ Օրինակ «վարպետ Մորիան» Կաշմիրի մահարաջա Ռ. Սինգհն ( Ranbir Singh, 1830 – 1885 թ. ) ըլլալու է, եւայլն…։

Տիկին Բլավատսկայայի համաձայն, վերջին հաշուով, իր կատարածը ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ հռչակումը գիտական հիմնաւորում ունեցող նոր կրօնի մը, որ համահաշտութեան ու ընտրականութեան եղանակով կազմուած է, նկատի ունենալով արդէն գոյութիւն ունեցող կրօններն ու փիլիսոփայական ուղղութիւնները։

Քննադատութիւն

«Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը» (Theosophical Society), իր զանազան նպատակներով, ինչպէս նաեւ անոր հիմնադիր Տիկին Հ. Բլավատսկայայի անձը եւ հոգեւոր ու գաղտնուսոյց աշխարհայեացքը կը բախին կարգ մը դժուարութիւններու եւ կարելի է քննադատութեան ենթարկել։

Քննադատութեան արժանի են հետեւեալ կէտերը. -

Տիկին Բլավատսկայա  

Տիկին Բլավատսկայայի անձին ու կենսագրութեան առնչութեամբ կարելի է բազմաթիւ անճշդութիւններ, հակասութիւններ եւ չափազանցութիւններ արձանագրել, որոնց հիմնական աղբիւրը նոյնինքն Տիկին Հ. Բլավատսկայայի գրութիւններն ու արտայայտութիւններն են։

Պիտի բաւարարուինք միայն քանի մը օրինակներով. -

Տիկին Բլավատսկայայի կենսագրութեան մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւէ իր մանկութեան տեսիլքներու հերոս «վարպետ Մորիանը» (կամ «խորհրդաւոր ուրուականը»), որ յաճախ իր հետ կը հաղորդակցի, որոշ թելադրութիւններ կու տայ, նոյնիսկ իր ճամբորդութիւններուն կ՚ընկերակցի։ Արդարեւ, ապացոյներու բացակայութեան պատճառով՝ յոյժ վիճելի հարց մը։

Տիկին Հ. Բլավատսկայա կը պնդէ, որ ինք, մանուկ հասակէն, գերբնական կարողութեամբ մը կամ պայծառատեսութեամբ ( գերմ. ՝ Hellseherei, անգլ. ՝ Clairvoyance ) օժտուած է, որ զուտ ենթակայական արտայայտութիւններ են եւ այս առնչութեամբ եւս կը պակսին գիտական ապացոյցները։ (Այստեղ նկատի առնելու է գիտութեան դիրքորոշումը, պայծառատեսութեան հանդէպ ընդհանրապէս)։

Տիկին Հ. Բլավատսկայայի անձնական տուեալներով, իբր թէ ան Տիբէթի մէջ մնացած է ընդհանուր 7 տարիներ։ Այս մասին բաւարար ապացոյցներ չկան եւ շատեր նոյնիսկ կը կասկածին որ ան երբեւէ Տիբէտ (Tibet) գացած ըլլայ կամ հոն ուսանած։ Կասկածելի է նաեւ Բլավատսկայայի տիբէթերէնի տիրապետութիւնը։

Տիկին Հ. Բլավատսկայա կեանքի ընթացքին 2 անգամ խարդախութեամբ մեղադրուած է. - նախ 1872-ին, երբ ան ստիպուած եղաւ լքել Եգիպտոսը, ապա 1884-ին, երբ ան ստիպուած եղաւ լքել Հնդկաստանը։      

Ցեղապաշտութիւն

Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան (Theosophical Society) գլխաւոր երեք նպատակներէն առաջինն է. -

« Տիեզերական համընդհանուր եղբայրակցութեան մը հիմնումը, ուր երբեք խտրութիւն չի դրուիր մարդոց, օրինակ սեռի, մաշկի գոյնի, հաւատքի եւ ծագման տարբերութիւններուն պատճառով»։

Այդուհանդերձ, տիկին Բլավատսկայա իր գրութիւններուն մէջ կ՚օգտագործէ «արմատական ցեղեր» [29] (գերմ. ՝ Wurzelrassen, անգլ. ՝ Root Races) բառակապակցութիւնը, որով յստակօրէն խտրութիւն կը դնէ տարբեր ցեղերու միջեւ։

Ց եղապաշտութեան [30] (Racism) գաղափարախօսութեան մէջ, խտրականութեան ծայրայեղ գաղափարներով, կարգ մը մասնագէտներու համաձայն, թէ՛ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը եւ թէ տ իկին Բլավատսկայա կը մօտենան կայսերապաշտութեան [31] (Imperialism) եւ գաղութատիրութեան [32] (Colonialism)։ Այլ մասնագէտներու շատ աւելի մեղմ դիրքորոշումով մը, անոնք  միայն ընտրանիութիւն [33] (Elitism) մը կը հաստատեն։    

Ց եղապաշտական (Racism) ծայրայեղ գաղափարները, այսօր կարգ մը երկիրներու մէջ պատժելի կը նկատուին։

Գիրքեր

Տիկին Բլավատսկայայի համաձայն, Աստուածիմաստութեան իր գլխաւոր ուսմունքը կը ներկայանայ իր երկրորդ երկով ( «Գաղտնի ուսմունքը», անգլ. բնագիր՝ The Secret Doctrine, 1888 թ. ), որ իբր թէ հիմնուած է հին տիբէթեան կրօնական գիրքի մը ( «Ձեանի գիրք» – Book of Dzyan) վրայ, որ գրուած պէտք է ըլլայ «սենզար» (Senzar) լեզուով։ Այս ոլորտի մասնագէտներուն համաձայն, թէ՛ «Ձեանի գիրք»ի իսկութիւնը եւ թէ «սենզար» լեզուի գոյութիւնը կասկածելի են, ապացոյցներու բացակայութեան պատճառով։

Տիկին Բլավատսկայայի բոլոր գիրքերուն մէջ, բայց մանաւանդ առաջինին ( «Բացայայտուած Իսիս» –  Isis Unveiled, 1877 թ. ) մէջ, այս ոլորտի մասնագէտները հաստատած են որոշ բանագողութիւններ (գերմ. ՝ Plagiat, անգլ. ՝ Plagiatism) ։ Այլ խօսքով, առանց որեւէ աղբիւրի յիշատակութեան, տարբեր գրութիւններու մէջ օգտագործուած ու մասամբ պատճէնուած են գրութիւններ, որոնք իր անձին չեն պատկանիր։

 

 

 

Գ. Գլուխ

Մարդիմաստութեան Ընկերակցութիւն

Anthroposophical Society

 

 

« Մ ար դը բոլոր իրերու չափանիշն է.

ե ՛ ւ գ ոյ երու, ինչպէս որ կան

եւ ոչգոյերու, ինչպէս որ չկան։» [34]

Պրոտագորաս

 

Ներածութիւն

Մարդիմաստութիւն եզրոյթը կազմուած է «մարդ» (յուն. ՝ anthrôpós) եւ «իմաստութիւն» (յուն. ՝ sophía) եզրոյթներէն։ Մարդիմաստութիւնը փիլիսոփայական գիտութիւն է, որ կ՚ուսումնասիրէ մարդկային բնութիւնը։

Մարդիմաստութիւնը գերման խորհրդապաշտ (միստիկ) փիլիսոփայ Ռ. Շտայնէրի (Rudolf Steiner, 1861 – 1925 թ. ) կողմէ հիմնուած հոգեւոր եւ գաղտնուսոյց աշխարհայեացք է, ուր կը փորձուի միացնել՝ Գերման Գաղափարապաշտութեան ^[ծ-14] (German Idealism) տարրերը, գերման գրող Ե. Վ. Գէօթէի (Johann Wolfgang Goethe, 1749 – 1832 թ. ) աշխարհայացքը, հնադարեան Ճանաչականութիւնը ^[ծ-33] (Gnosticism), քրիստոնէական Խորհրդապաշտութիւնը ^[ծ-25] (Mysticism), արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններու [35] (Eastern Religious Phi-losophy) ուսմունքը եւ ժամանակակից գիտական բացայայտումները։  

Մարդիմաստութիւն (Anthroposophía) հասկացութիւնը, պէտք է զանազանել մարդաբանութենէն (Anthropología), որ եւս մարդիմացութեան իւրայատուկ գիտութիւն մըն է, ուր մեր զգայարանքներով եւ անոնց սատարող մտքի միջոցով կ՚ուսումնասիրուի մարդը, իր կենսաբանական (թէ՛ մարմնական եւ թէ հոգեկան) յատկութիւններով, ինպէս նաեւ մարդոց ծագումնաբանութիւնը եւ ցեղային պատմութիւնը։

Մարդիմաստութեան հիմնական աղբիւրը գաղտնուսոյց գիտութիւնն է, որ Ռ. Շտայնէրի համաձայն կարելի է ձեռք բերել՝ հոգեւոր աշխարհի հետազօտութեամբ եւ խորաթափանց պայծառատեսութեամբ։ Ռ. Շտայնէր, նոյն գաղափարին վրայ կը հիմնէ իր Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը (Anthropo-sophical Society)։ 

Այսօր, մարդիմաստութիւն (Anthroposophía) եզրոյթն ու հասկացութիւնը եւ անոր առընթեր՝ Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը (Anthroposophical So-ciety) կ՚առնչուին գլխաւորաբար փիլիսոփայ Ռ. Շտայնէրի ուսմունքին։ Եզրոյթը յառաջացած եւ օգտագործուած է շատ աւելի կանուխ, Նոր Դարաշրջանի սկիզբէն (16-րդ դար) ի վեր, տարբեր մտաւորականներու կողմէ եւ տարբեր իմաստներով, որոնց մանրամասնութեան մէջ չենք մտներ։

Ռուդոլֆ Շտայնէր

եւ իր Մարդիմաստութիւնը

Փիլիսոփայ Ռուդոլֆ Շտայնէր ( Rudolf Steiner, 1861 – 1925 թ. ) ծնունդով աւստրիացի է եւ հանրածանօթ, որպէս Մարդիմաստութեան ( Anthroposophía ) հոգեւոր եւ գաղտնուսոյց աշխարհայացքի եւ ընկերակցութեան հիմնադիրը։ Շտայնէրի համաձայն, Մարդիմաստութեան էական գաղափարը հիմնուած է աներեւոյթ հոգեւոր աշխարհի պայծառատեսութեան [36] վրայ։

Շտայնէր, սկզբնական շրջանին, գործօն հետեւորդ մը եղած է գերման ծագում ունեցող Հ. Պ. Բլավատսկայայի (Helena Petrovna Blavatskaya, 1831 – 1891 թ. ) եւ ամերիկացի Հ. Օլկոթի (Henry Steel Olcott, 1832 – 1907 թ. ) հիմնած Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան [37] (Theosophical Society), որմէ բաժնուելէ ետք հիմնած է իր Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը (Anhropo-sophical Society)։ Շտայնէրի վրայ որոշ ազդեցութիւն գործած են նաեւ գերման գրող Գէօթէի (Johann Wolfgang Goethe) աշխարհայեացքը, գերման փիլիսոփայ Կանտը (Immanuel Kant), 19-րդ դարու Գերման Գաղափարապաշտութեան ^[ծ-14] (German Idealism) փիլիսոփայութիւնը, մասնաւորապէս փիլիսոփաներ Հեգէլ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) եւ Ֆիշտէ ( Johann Gottlieb Fichte), հնադարեան Ճանաչականութիւնը ^[ծ-33] (Gnosticism), հինդուական ու բուդդայական կրօնա–փիլիսոփայութիւնները եւ Քրիստոնէական կրօնը իր Խորհրդապաշտութեամբ ^[ծ-25] (Mysticism)։ 

Շտայնէր հասակ առած է խոնարհ ծագումով ընտանիքի մը մէջ։ Ունեցած է իրմէ փոքր քոյր մը եւ եղբայր մը։ Երկաթուղիի պաշտօնեայ հօր արհեստին պատճառով, ընտանիքը ստիպուած էր յաճախակի բնակավայր փոխել։ Նորածին Շտայնէր մկրտուած է կաթոլիկ ծէսով, ապա, որպէս դպիր ծառայած է կաթոլիկ եկեղեցւոյ մէջ։ Նախակրթութեան միայն առաջին չորս տարիներու ընթացքին, որպէս պարտաւորիչ նիւթ, ան ներկայ եղած է կրօնի դասերուն, այնուհետեւ օգտուելով ընտրութեան հնարաւորութենէն, հեռացած է կրօնի դասերէն։

Աւստրիոյ մայրաքաղաք Վիեննայի (Vienna) մէջ, Շտայնէր կը շարունակէ իր երկրորդական ուսումը, ապա նպատակ ունենալով ուսուցիչ դառնալ կը մտնէ բարձրագոյն վարժարան, որ սակայն նիւթական պատճառներով չաւարտեր։ Այդուհանդերձ, որպէս հիւրուսանող, կը հետեւի Վիեննայի համալսարանի գրականութեան ու փիլիսոփայութեան դասընթացքներուն։

Վիեննա գտնուած շրջանին (1879 – 1890 թ. ), ապրուստը շահելու համար, ուսումի կողքին կը դառնայ տնային ուսուցիչ՝ մեծահարուստ ընտանիքի մը մօտ եւ կը զբաղի հրատարակչական ու խմբագրական աշխատանքներով։ Այս շրջանին լոյս կը տեսնէ նաեւ իր հեղինակած առաջին փիլիսոփայական երկը, [38] որ գլխաւորաբար կ՚առնչուէր գերման նշանաւոր գրողներ Ե. Վ. Գէօթէի եւ Ֆ. Շիլլէրի (Friedrich Schiller, 1759 – 1805 թ. ) ։

Շտայնէր, Վիեննայի մէջ 11 տարի մնալէ ետք, կը փոխադրուի գերմանական Վայմար (Weimar) քաղաքը, ուր ապրած են յիշեալ գերման երկու մեծ գրողներ՝ Գէօթէն եւ Շիլլէրը։ Այս քաղաքին մէջ, Շտայնէր 6 տարիներ (1890 – 96 թ. ) պիտի ապրէր նոր այրիացած տիկին Աննա Եւնիկէի ( Anna Eunike) եւ անոր 5 զաւակներու տան մէջ։ Հետագային (1899 թ. ), Բեռլինի մէջ, Շտայնէր պիտի ամուսնանար յիշեալ այրի տիկնոջ հետ, որ իրմէ ութը տարի մեծ էր։

Վայմարի մէջ, Շտայնէր կը դառնայ նորաստեղծ «Գէօթէ եւ Շիլլէր արխիւ»ի աշխատակից ու ժամանակին մեծ մասը կը տրամադրէ Ե. Վ. Գէօթէի երկերու խմբագրութեան ու հրատարակութեան։ Այս շրջանին, եւ իր աշխատանքի կողքին, Շտայնէր կը հրապարակէ փիլիսոփայական բազմաթիւ յօդուածներ եւ քանի մը երկ, որոնցմէ ամենակարեւորը կը կոչուի՝ «Ազատութեան փիլիսոփայութիւնը» [39] (1894 թ., գերմ. բնագիր՝ Philosophie der Freiheit, անգլ. ՝ The Philoso-phy of Freedom)։

1896 թուականին Շտայնէր կը հանդիպի գերման փիլիսոփայ Ֆ. Նիցշէին (Friedrich Nietzsche, 1844 – 1900 թ. ), որ արդէն խելագար վիճակի մէջ, մօր ու քրոջ խնամքին կարօտ էր։ Յաջորդ տարուընէ սկսեալ, Շտայնէր կը դառնայ աշխատակիցը Վայմարի նորաստեղծ «Նիցշէարխիւ»ին, որու միահեծան վարիչը նոյնինքն Նիցշէի, 2 տարիով փոքր, Էլիզաբէթ (Elisabeth Förster-Nietzsche, 1846 – 1935 թ. ) քոյրն էր։ Այս շրջանին, Շտայնէր կը ծանօթանայ Նիցշէի արխիւին ու կը պատրաստէ անոր մեծ գրադարանի գրացուցակը ու առաջին մատենագրութիւնը։

Շտայնէր, Վայմարի մէջ 6 տարի մնալէ ետք, կը փոխադրուի Գերմանիոյ մայրաքաղաք Բեռլին (Berlin), ուր պիտի բնակէր 15 տարիներ (1897 – 1912 թ. )։

Բեռլինի մէջ, ինչպէս նշեցինք, 1899 թուականին Շտայնէր կ՚ամուսնանար Աննա Եւնիկէի հետ եւ 1903-ին կնոջ հետ կը փոխադրուէր դերասանուհի Մարի Սիվերսի (Marie Sivers, 1867 – 1948 թ. ) տան մէջ։ Քանի մը ամիս յետոյ, Շտայնէրի առաջին կինը կը հեռանար այդ տունէն եւ կ՚ամուսնալուծուէին։ Հետագային (1914 թ. ) Շտայնէր կը կնքէր իր երկրորդ ամուսնութիւնը՝ Մարի Սիվերսի հետ, որ իր քարտուղարուհին դարձած էր։ Այնուհետեւ, ան պիտի կոչուէր՝ Մարի Շտայնէր։ 

Շտայնէր, Բեռլինի մէջ կը շարունակէ իր խմբագրական եւ հրատարակչական աշխատանքները։ Առաջին 3 տարիներու ընթացքին, ան կը հրատարակէ „Magazin für Literatur“ գրականութեան ամսագիրը, որու նշանաբանը եղած էր՝ «բազմակողմանիութիւն եւ անաչառութիւն»։ Նոյն ամսագրին մէջ կ՚երեւին իր բազմերանգ յօդուածները։

1902 թուականին, Բեռլինի մէջ կը հիմնադրուի «Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան» (Theosophical Society) Գերմանիոյ մասնաճիւղը։ Իր քարտուղարուհիի, Մարի Սիվերսի հետ Շտայնէր կ՚անդամակցի անոր եւ կը դառնայ մասնաճիւղի առաջին ընդհանուր քարտուղարը։

Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան անդամակցելէ ետք, Շտայնէրի կեանքին մէջ կը յառաջանայ մեծ փոփոխութիւն, որ կարելի է բնութագրել, որպէս Շտայնէրի կեանքի հոգեմտաւոր փորձառութեան մէջ խորը շրջադարձ։ Մինչ այդ, Ռ. Շտայնէր հանրածանօթ էր, որպէս փիլիսոփայ, Կէօթէի երկերու խմբագիր ու հրատարակիչ, կրօնէն քննադատական հեռաւորութիւն պահող ու արեւելեան (հնդկական) կրօնափիլիսոփայութենէն ազդուած եւ մանաւանդ աստուածիմաստութիւնը մերժող անձ մը։ 1902-էն ետք սակայն, որպէս նոյն Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան ընդհանուր քարտուղար, Շտայնէր բոլորովին կը փոխուի ու կը սկսի աստուածիմաստութեան գաղափարներու իր իւրայատուկ մշակումը, ուր նաեւ տեղ կը տրուին Քրիստոնէական Խորհրդապաշտութեան (Mysticism) եւ եւրոպական աւանդական կարգ մը բարոյական արժէքներուն։

Շտայնէրի կեանքի այս հիմնական ու շրջադարձ փոփոխութիւնը շատեր կը նմանեցնեն Պօղոս առաքեալի Դամասկոսի մուտքին պատահած շրջադարձին, երբ քրիստոնեաները հալածող Սօղոս կը դառնար Քրիստոնէութիւն քարոզող Պօղոս առաքեալը։ Այս շրջանին, Շտայնէր հանդէս կու գայ բազմաթիւ գերմանական եւ եւրոպական քաղաքներու մէջ դասախօսական ելոյթներով [40], ուր կը ներկայացնէ աստուածիմաստութեան (theosophía) ի՛ր իւրայատուկ տարբերակը, որ հետագային մարդիմաստութիւն (Anthroposophía) պիտի կոչէր։

Նոյն շրջանին, Շտայնէրի քարտուղարուհի Մարի Սիվերս, Բեռլինի մէջ կը հաստատէր հրատարակչատուն մը (1908 թ. ), ընկերակցութեան կազմակերպչական բոլոր աշխատանքները անձամբ կը վարէր ու Գերմանիոյ զանազան քաղաքներու մէջ ընկերակցութեան նոր մասնաճիւղեր կը հիմնէր։ Իսկ ինքը, Շտայնէր, առաւելաբար կը կեդրոնանար իր բազմաթիւ դասախօսութիւններուն վրայ ինչպէս նաեւ կը հրատարակէր ընկերակցութեան պաշտօնական ամսագիրը, „Lucifer“ (Լուսաբեր Աստղ) անունով, որ հետագային պիտի կոչուէր „Lucifer-Gnosis“ ու կը գրէր յիշեալ ամսագրի համար տարբեր յօդուածներ ու կը հրատարակէր գաղափարախօսական գիրքեր։  

Այստեղ պիտի նշենք Շտայնէրի երկու կարեւորագոյն երկերը միայն. -

«Աստուածիմաստութիւն – ներածութիւն աշխարհի եւ մարդու ճակատագրի գերբնական գիտելիքներու» ( 1904 թ., գերմ. բնագիր՝ Theosophie – Einführung in übersinnliche Welterkenntnis und Menschen bestimmung, անգլ. ՝ Theosophy: An Introduction to the Spiritual Processes in Human Life and in the Cosmos), ուր Շտայնէր կը գրէ հոգեւոր աչքի մը մասին, որ մեծ հնարաւորութիւն կրնայ տալ՝ սովորական ֆիզիկական աշխարհի կողքին նաեւ ընկալել ու ուսումնասիրել մտաւոր եւ հոգեկան աշխարհը։ Այս գիրքը, Շտայնէրի կեանքի ընթացքին արդէն կ՚արժանանայ 9 յաջորդական հրատարակութիւններու եւ կը թարգմանուի տարբեր լեզուներու։   

«Գաղտնագիտութեան ակնարկ» (1910 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Geheimwissen-schaft im Umriss, անգլ. ՝ An Outline of Esoteric Science ), ուր Շտայնէր կ՚ակնարկէ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան հիմնադիր տիկին Բլավատսկայայի գլխաւոր երկին (The Secret Doctrine, 1888 թ. ), միշտ շեշտելով, որ իր հոգեւոր գիտելիքները, ի՛ր սեփական հոգեւոր աշխարհի հայեցողութեան արդիւնքն են։ Այս գիրքը, Շտայնէրի կեանքի ընթացքին արդէն կ՚արժանանայ 16 յաջորդական հրատարակութիւններու եւ կը թարգմանուի տարբեր լեզուներու։

Շտայնէրի համաձայն, վերոյիշեալ երկու երկերու մէջ արծարծուած բոլոր տեղեկութիւններն ու գիտելիքները հիմնուած են սեփական հոգեւոր աշխարհի մէջ ունեցած հայեցողութեան վրայ։ Այս իմաստով ան կը պնդէր, որ ինք կարողութիւնը ունէր գերբնական կերպով ընկալելու անցեալի իրադարձութիւնները։ Շտայնէր այս գերբնական կարողութիւնը կը նկարագրէր, որպէս «ի ծնէ ունեցած յետահայեաց պայծառատեսութիւն»։ 

Պայծառատեսութիւնը (գերմ. ՝ Hellseherei, անգլ. ՝ Clairvoyance ), զգայարանքներու (զգացողութեան) միջոցով անհասանելի իրադարձութիւններու եւ իրերու խորաթափանց ընկալումներու գերբնական կարողութիւն մըն է։ Նմանօրինակ ընկելումներու համար, սակայն, գիտականօրէն հաստատուած ապացոյցներ չկան։ Շտայնէրի համաձայն, այս գերբնական կարողութեամբ մարդկային ոգին ի վիճակի է ո՛չ միայն հասկացութիւններու եւ գաղափարներու միջոցով մտածել, այլեւ կարող է նաեւ ուղղակիօրէն զգալ (զգայարանքներուն միջոցով)։ Շտայնէրի նախատեսութեամբ, սակայն, յիշեալ զգացումը հարկ է որ ենթարկուի գիտութեան չափանիշներուն, որպէսզի դառնայ «հոգեւոր գիտութիւն»։ Շտայնէրի համաձայն, այս «հոգեւոր գիտութիւնը» ունի երեք տարբեր մակարդակներ։ Սովորական ճանաչողութեան ու գիտութեան կողքին, կան տակաւին 3 հետեւեալ մակարդակները. - «երեւակայականը» (Imaginary), «ներշնչականը» (Inspirative) եւ «ներհայեցողականը» (Intuitive)։

Դարձեալ Շտայնէրի համաձայն, իր կողմէ ընդունուած 6 առաքինութիւններով ու տքնաջան յարատեւ աշխատանքով կարելի է վերապատրաստուիլ ու հասնիլ ճանաչողութեան ու գիտութեան աւելի բարձր մակարդակներու, որոնք հնարաւորութիւն պիտի ստեղծեն մուտք գործելու՝ գերբնական աշխարհ։

Շտայնէրի կողմէ ընդունուած 6 առաքինութիւններն են. -

Մտքի վերահսկողութիւն (գերմ. ՝ Gedankenkontrolle, անգլ. ՝ Mind control), զոր կարելի է ձեռք բերել յարատեւ փորձով։

Գործի նախաձեռնութիւն (գերմ. ՝ Handlungsinitiative, անգլ. ՝ Initiative to act), որ գիտակցաբար եւ ազատօրէն նախ գործի մը ընտրութիւնն է, ապա անոր նախաձեռնութիւնը։

Մտքի անդորրութիւն (գերմ. ՝ Gelassenheit, անգլ. ՝ Equanimity), որ առանց զգացական խանգարիչ հանգամանքներու գործունէութիւնն է։ 

Անաչառութիւն (գերմ. ՝ Unbefangenheit, անգլ. ՝ Impartiality), որով կարելի է բարին ու գեղեցիկը տեսնել եւ անկողմնակալօրէն արժեւորել։

Նոր փորձառութիւններու հաւատք (գերմ. ՝ Glaube an neue Erfahrungen, անգլ. ՝ Belief in new experiences), երբ երբեմն անոնք, գրեթէ անկարելի կը թուին։ Եւ

Ներքին հաւասարակշռութիւն (գերմ. ՝ Inneres Gleichgewicht, անգլ. ՝ Inner ba-lance), որուն կարելի է վստահաբար հասնիլ յաղթահարելով 5 նախապէս յիշուած առաքինութիւնները։

Ճանաչողութեան ու գիտութեան վերոյիշեալ 3 մակարդակները, ինչպէս նաեւ իր 6 առաքինութիւնները հիմքը պիտի դառնային Շտայնէրի հիմնած «գաղտնուսոյց դպրոցին» (Esoterical School), ուր Շտայնէր իր աշակերտներուն կը սորվեցնէր իր ուրոյն «մտածողութեան փորձառութիւնը» եւ «հոգեւոր գիտութիւնը» կամ «գաղտնագիտութիւնը» (Esoterics)։

Շտայնէրի համաձայն, մարդը եւ ամբողջ (նիւթական ու հոգեկան) աշխարհը կը գտնուին յարատեւ փոփոխութեան, զարգացման եւ բարեշրջութեան (Evolution) մէջ։ Շտայնէրի եւ իր «գաղտնուսոյց դպրոցին» նպատակը միշտ եղած է, որ մարդ, ամբողջ կեանքի ընթացքին, գիտակցութեան աւելի բարձր մակարդակներու հասնի՝ ինքնակրթութեան (Self-Education) ու մտավերացման ^[ծ-10] (Meditation) միջոցներով։

1912 թուականին, Ռ. Շտայնէր, իր քարտուղարուհին (որ շուտով իր կինը պիտի դառնար) Մարի Սիվերս եւ բազմաթիւ համախոհներ ու հետեւորդներ դուրս գալով Աստուածիմաստութեան ընկերակցութենէն, Քէօլնի մէջ կը հիմնեն Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը (Anthroposophical Society), որու կեդրոնը կը դառնար Գերմանիոյ մայրաքաղաք Բեռլինը, ուր 1903-էն ի վեր Ռ. Շտայնէր եւ Մարի Սիվերս միասին պիտի բնակէին։

Հետագային, տեղի պիտի ունենային եւս երկու փոխադրութիւններ, նախ 1921 թուականին եւ միայն 2 տարուան համար ընկերակցութեան կեդրոնին հետ երկուքով կը փոխադրուէին գերմանական Շտութգարդ (Stuttgart) քաղաք, ապա Դեկտեմբեր 1923-ին, ընկերակցութեան կեդրոնը կը փոխադրուէր Զուիցերիոյ Դորնախ (Dornach) քաղաքը, ուր կը գտնուէր, նոյն տարին, Շտայնէրի կողմէ հիմնուած Goetheanum [41] մշակութային համալիրը եւ ազատ մարդասիրական բարձրագոյն վարժարանը։ 

  Այնուհետեւ, Շտայնէրի բառապաշարին մէջ մեծ փոփոխութիւն մը կը յառաջանայ եւ «աստուածիմաստութիւն» ( Theosophía ) եզրոյթին փոխարէն ան կ՚օգտագործէ «մարդիմաստութիւն» (Anthroposophía) եզրոյթը։

Վերոյիշեալ փոփոխութեան կողքին, կը շարունակուին Շտայնէրի դասախօսական բազմաթիւ ելոյթները եւ դաստիարակութեան, մանկավարժութեան, կրթութեան, պարարուեստի, ճարտարապետութեան, հողագործութեան, գիւղատնտեսութեան ու բժշկութեան ոլորտներու մէջ կը զարգանան Շտայնէրի կիրառական ու գործնական նոր գաղափարները, որոնց ազդեցութիւնները մինչեւ այսօր առկայ են։

Ստորեւ պիտի նշենք զանոնք՝

Դաստիարակութեան, մանկավարժութեան ու կրթութեան ոլորտներուն մէջ   կը յառաջանայ դպրոցներու ու մանկապարտէզներու նոր ցանց մը, որ կը կոչուի Վալդորֆեան (Waldorf) [42], ուր նկատի կ՚առնուին Շտայնէրի մարդիմաստական մարդու կերպարը եւ սկզբունքները։ Գերմանիայէն ետք, Վալդորֆեան մանկավարժական գաղափարը եւ դպրոցներն ու մանկապարտէզները տարածուեցան ամբողջ աշխարհի մէջ։

Պարարուեստի ոլորտին մէջ կը յառաջանայ Eurhythmy [43] ներդաշնակ ու համաչափ շարժումներով պարը, որ Վալդորֆեան դպրոցներու ծրագրին մաս կը կազմէ եւ միաժամանակ, բժշկութեան մէջ դարմանական եղանակ մըն է, որու հիմքը եւս Շտայնէրի մարդիմաստութիւնն է ։

Բժշկութեան ոլորտին մէջ, Շտայնէր, բժշկուհի Իտա Վեգմանի (Ida Wegman, 1876 – 1943 թ. ) հետ կը հիմնէ «մարդիմաստական բժշկութիւնը» ( Anthro-posophical Medicine ) եւ նոյն գաղափարէն յառաջացած՝ դարմանական զանազան եղանակներ։

Ճարտարապետութեան ոլորտին մէջ կը յառաջանան սրբազան շինութիւններ, ինչպէս օրինակ Զուիցերիոյ Դորնախ (Dornach) քաղաքի Goetheanum համալիրը եւ բազմաթիւ Վալդորֆեան դպրոցներու շէնքերը։

Հ ողագործութեան ու գիւղատնտեսութեան ոլորտներուն մէջ կը յառաջանայ biodynamic ( կենսաուժաբանական) գաղափարը, որու հիմքը եւս Շտայնէրի մարդիմաստութիւնն է ։ Այս ոլորտի մէջ ծանօթ անուն մըն է գիւղատնտեսութեան (Agriculture) արտադրութիւններու Demeter վաճառանիշը, ինչպէս նաեւ դիմահարդարման ու գեղախնամքի (Cosmetics) արտադրութիւններու Weleda վաճառանիշը, որոնց ընկերութիւններու ցանցը այսօր տարածուած է աւելի քան 60 երկիրներու մէջ։

Զանազան ոլորտներու մէջ վերոյիշեալ Ռ. Շտայնէրի մարդիմաստական (Anthroposophical) տարբեր գաղափարները, այսօր եւս ունին իրենց օգտաւէտ կիրարկութիւնը։ Օրինակ, այսօր, աշխարհի վրայ կան Վալդորֆեան աւելի քան 1200 դպրոցներ եւ աւելի քան 1850 մանկապարտէզներ։ Արդէն յիշեցինք, որ հ ողագործութեան ու գիւղատնտեսութեան ոլորտներուն մէջ Ռ. Շտայնէրի կենսաուժաբանական (Biodynamic) գաղափարը, որ ներկայիս, առողջապահական սննդառութեան հիմքը կը կազմէ, իր „organic“ կամ „bio“ բնական ու անարատ սնունդի արտադրութիւններով։ 

  1924 Սեպտեմբերին, Շտայնէր ա՛լ կարողութիւնը չունէր աշխատելու եւ կը ծառայէր անկողնին։ Շտայնէրի բժշկական խնամքը կը հոգար բժշկուհի Իտա Վեգմանը, որ այս առիթով փոխադրուած էր եւ կ՚ապրէր Շտայնէրի տան մէջ, մինչեւ անոր մահը, 1925 Մարտին։ Այնուհետեւ, Շտայնէրի դիակը կ՚այրուի՝ դիակիզարանի (Crematorium) մէջ եւ աճիւնի սափորը կը զետեղուի Զուիցերիոյ Դորնախ (Dornach) քաղաքի Goetheanum համալիրին մէջ։



Մարդիմաստութեան Ընկերակցութիւն

Anthroposophical Society

Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը ( գերմ. ՝ Anthroposophische Gesell - schaft, անգլ. ՝ Anthroposophical Society) կազմուած է Ռ. Շտայնէրի կողմէ, 1912 Դեկտեմբերին, Գերմանիոյ Քէօլն ( Cologne ) քաղաքին մէջ եւ որպէս կեդրոն ընտրուած է մայրաքաղաք Բեռլինը (Berlin, մինչեւ 1923 թ. ) ։

Բեռլինի մէջ, 1896 թուականին, կը միանան Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան (Theosophical Society) արդէն գոյութիւն ունեցող 8 խմբաւորումները կամ օթեակները (Lodge), եւ հետեւողութեամբ Միացեալ Նահանգներու ընկերակցութեան, հիմը կը դրուի Գերմանիոյ մասնաճիւղին։

Ինչպէս Ռ. Շտայնէրի կենսագրութենէն մեզի յայտնի է, 1902 թուականին, Շտայնէր, իր անձնական քարտուղարուհի Մարի Սիվերսի հետ կ՚անդամակցի Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան եւ կ՚ընտրուի մասնաճիւղի ընդհանուր քարտուղար։ Հետագային, 1912 թուականին, սակայն, Շտայնէր, Մարի Սիվերսի եւ աւելի քան 2500 համախոհներու հետ դուրս գալով Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան Գերմանիոյ մասնաճիւղէն, հիմը կը դնէ իր Մարդիմաստութեան ընկերակցութեան ( Anthroposophical Society) ։

Այս բաժանումը տեղի կ՚ունենար, գլխաւորաբար Ռ. Շտայնէրի եւ ընկերակցութեան նախագահուհի Ա. Բեզանտի ( Annie Besant, 1847 – 1933 թ. ) միջեւ յարուցուած բազմաթիւ սուր վէճերէն ետք։ Աւելի քան երկու տարի տեւող վէճերը կը կրէին կազմակերպչական եւ բովանդակութեան էական բնոյթ։ Մինչ Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը երթալով աւելի կը մօտենար արեւելեան (հնդկական) կրօնափիլիսոփայական գաղափարներուն, Շտայնէր բոլորովին հակառակ էր այդ մերձեցման եւ կը ջանար ի՛ր տարբերակը պնդել, որ պիտի ամրագրէր «Մարդիմաստութեան» ծիրէն ներս։

Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը մայրաքաղաք Բեռլինի մէջ կը շարունակէր իր գործունէութիւնը մինչեւ 1921 թ., որու ընթացքին եւ մանաւանդ Շտայնէրի ամուսնութենէն (1914 թ. ) ետք, նոր ու երիտասարդ անդամներու եւ հին անդամներու միջեւ վիճաբանութեան նոր նիւթեր կը ծագին։

Շտայնէր, 1921 Սեպտեմբերին, ընկերակցութեան կեդրոնը կը փոխադրէր գերմանական Շտութգարտ (Stuttgart) քաղաքը, ուր եւս կը շարունակուին նոյն վէճերը։ Ընկերակցութեան երիտասարդ անդամները ա՛լ չեն փափաքիր գաղտնի կազմակերպութիւն մը ունենալ եւ կը ջանան իրենց նոր հետաքրքրութիւններով, իրենց հագուստով ու բացայայտ բարքերով նոր շրջան մը սկսիլ։ Երկու տարի ետք, 1923 Դեկտեմբերին, Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը ժողովի մը ընթացքին, Զուիցերիոյ Դորնախ (Dornach) քաղաքին մէջ, նոր հաստատում ու պետական գրանցում կ՚ունենար։     

Շտայնէրի մահէն անմիջապէս ետք (1925 Մարտ), կը սկսին նոր վիճաբանութիւններ, որոնց գլխաւոր նիւթը Շտայնէրի յաջորդին ընտրութիւնն էր։

Գերմանիոյ մէջ, 1933-էն սկսեալ, նացիստական բռնապետութեան ժամանակաշրջանին, Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւնը կ՚արգիլուի, նաեւ կը փակուին Վալդորֆեան դպրոցները։

Բ. Աշխարհամարտէն ետք, կը սկսին «Մարդիմաստութեան ազատ ընկերակցութիւն»ներու նոր գործունէութիւն մը։ Այսօր, աշխարհի վրայ կը գտնուին մօտ. 50 հազար Մարդիմաստութեան ընկերակցութեան գործօն անդամներ եւ մարդիմաստութեան զանազան գաղափարներով զբաղող ազատ անձեր։



Քննադատութիւն

«Մարդիմաստութիւն» ( Anthroposophía ) փիլիսոփայական գիտութիւնը եւ այդ անունով կազմուած ընկերակցութեան հիմնադիր Ռ. Շտայնէրի ( Rudolf Steiner ) հոգեւոր ու գաղտնուսոյց աշխարհայեացքը կը բախին կարգ մը դժուարութիւններու եւ կարելի է քննադատութեան ենթարկել։ Քննադատութեան արժանի են՝ գիտականութեան, ցեղապաշտութեան եւ Քրիստոնէութեան ոլորտի հետեւեալ կէտերը. -

Գիտականութիւն

Շտայնէրի պնդումը, որ իր հոգեւոր ու գաղտնուսոյց գիտութիւնը, «Մարդիմաստութիւնը»,  փորձառականօրէն ստուգելի արդիւնքներով իսկական ու ճշգրիտ գիտութիւն մըն է, ինչպէս է պարագան օրինակ զանազան բնական գիտութիւններուն (Natural Sciences), պարզապէս անստոյգ յաւակնութիւն մըն է, որ ենթարկուած է բազմաթիւ ժխտական բնոյթի քննադատութիւններու։ Նոյնպէս Շտայնէրի պնդումը, որ իր անձի գերբնական կարողութիւնը, որ «ի ծնէ ունեցած յետահայեաց պայծառատեսութիւն» մըն է, բոլորովին համոզիչ չէ եւ յոյժ քննադատելի է։

Շտայնէրի ժամանակ եւ իրմէ ետք, «Մարդիմաստութեան» գաղափարախօսութեան եւ ընկերակցութեան ոլորտին մէջ, անձ մը չէ եղած, որ նոյնօրինակ պնդում մը կատարէ եւ գերբնական կամ պայծառատեսական կարողութիւններ ունենայ կամ զանոնք ցուցաբերէ։  

Վերջաւորութեան, կարելի է եզրակացնել, որ «Մարդիմաստութիւնը գիտութիւն է» Շտայնէրի պնդումը, կարելի չէ արդարացնել, նոյնինքն գիտականութեան (Scientism) պակասին պատճառով։   

Ցեղապաշտութիւն

Շտայնէրի «Մարդիմաստութեան» գրականութեան մէջ հաստատուած է ցեղապաշտութիւն (Racism) մը, որ եւս ժխտական քննադատութեան արժանի է։ Մարդկային ցեղերու մասին գրած կամ խօսած ատեն, Ռ. Շտայնէր յաճախ կ՚օգտագործէր «արմատական ցեղեր» [44] (գերմ. բնագիր՝ Wurzelrassen, անգլ. ՝ Root Races) բառակապակցութիւնը, որով խտրութիւն կը դնէր ցեղերու միջեւ։ Շտայնէրի ցեղապաշտական գաղափարները, այսօր, կարգ մը երկիրներու մէջ պատժելի կը նկատուին։

Քրիստոնէութիւն

Շտայնէր հոգեւոր եւ գաղտնուսոյց իր աշխարհայացքին (Մարդիմաստութեան) մէջ, թէեւ տեղ կու տայ Քրիստոնէութեան եւ անոր Խորհրդապաշտութ եան (Mysticism), սակայն միաժամանակ հոն կը գտնենք նաեւ հնադարեան Ճանաչականութեան ^{[ ծ -33]} (Gnosticism) եւ արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւններու (Հինդուականութեան ու Բուդդայականութեան) ուսմունքը, որոնք խոտոր կը համեմատին Քրիստոնէութեան հետ։

Դատողութիւններ

Շտայնէր հանրածանօթ դարձաւ, մանաւանդ իր Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան անդամակցելէն ետք։ Իրեն ժամանակակից մտաւորական դասակարգը բազմաթիւ դրական ու բացասական անդրադարձութիւններ ու մեկնաբանութիւններ ունեցած է Շտայնէրի հանդէպ, որոնցմէ քանի մը հատը յիշարժան են. -

Գերման գիտնական Ալբերտ Այնշտայն (Albert Einstein, 1879 – 1955 թ. ) ներկայ եղած է Շտայնէրի կարգ մը դասախօսութիւններուն եւ հաստատած է, որ Շտայնէրի մօտ կը պակսի գիտականութիւնը եւ անոր գերբնական կարողութիւնները որակած է որպէս «անհեթեթութիւն»։

Գերմանալեզու գրող Ֆրանց Կաֆկա (Franz Kafka, 1883 – 1924 թ. ) եւս ներկայ եղած է Շտայնէրի կարգ մը դասախօսութիւններուն, նոյնիսկ անգամ մը անձամբ հանդիպած է Շտայնէրին ու փորձած՝ զինք հասկնալ, սակայն բոլորովին յստակ դատողութեան մը չէ յանգած։

Գերման բարոյախօս–փիլիսոփայ, աստուածաբան, բժիշկ ու խաղաղասէր Ալբերտ Շվայցէր (Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ), կը դասուի Շտայնէրի համախոհներէն եւ իրենց առաջին հանդիպումէն ետք արդէն անոնք բարեկամացած էին։

Շտայնէրի բարեկամներու շարքին կը դասուէր նաեւ գերման յայտնի գրող Քրիստեան Մորգենշտեռն (Christian Morgenstern, 1871 – 1914 թ. ), որ նախ անդամակցած էր Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան ապա Շտայնէրի եւ այլ համախոհներու հետ դուրս գալով, կ՚անդամակցի Շտայնէրի կողմէ նոր հաստատուած Մարդիմաստութեան ընկերակցութեան։

Ք. Մորգենշտեռն հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ վերջին բանաստեղծութիւններու գիրքը, ձօնուած է Ռ. Շտայնէրին, հետեւեալ անունին տակ՝ «Մենք ուղի մը գտանք» (գերմ. բնագիր՝ Wir fanden einen Pfad)։ 

Մորգենշտեռնի կանխահաս մահէն ետք, աճիւնի սափորը Շտայնէրի կողմէ կը պահուի եւ հետագային կը զետեղուի Զուիցերիոյ մարդիմաստութեան կեդրոնական Goetheanum համալիրին մէջ։