Մաս – 9

 

 

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ

Appendix

 

 

Կրճատումներու ցանկ   658

List of Abbreviations

Մատենագիտական ցանկ   660

Bibliography

Անուանացանկ    670

List of Names

Բառացանկ 737

List of Words

 

ՎԵՐՋԱԲԱՆ    786

EPILOGUE

 

ՀԵՂԻՆԱԿԸ    788

THE AUTHOR

 

 

1

Կրճատումներու Ցանկ

List of Abbriviations

 

 

 

 

(AM)     հայ.      հայերէն

(E)        անգլ.    անգլերէն, անգլիացի

(F)        ֆրնս.   ֆրանսերէն, ֆրանսացի

(G)        գերմ.    գերմաներէն, գերման

(CH)      զուից.  զուիցերիացի

(I)         իտալ.   իտալերէն, իտալացի

‏(IRL)      իրլ.       իրլանդերէն, իրլանդացի

(N)        հոլ.       հոլանդերէն, հոլանդացի

(H)        յուն.     հինյունարէն, յոյն

(L)         լատ.     լատիներէն, լատին 

(Heb)    եբր.      եբրայերէն, եբրայեցի

(P)        պորտ. պորտուգալերէն, պորտուգալցի

(SCT)    սկոտ.  սկոտլանդերէն, սկոտլանդացի

(AR)      արաբ. արաբերէն, արաբ

(PER)    պրսկ.   պարսկերէն, պարսիկ

(AV)      աւես.   աւեստերէն (հին պարսկերէն)

(J)         ճապ.    ճապոներէն, ճապոնացի

(CN)     չին.      չինարէն, չին

(TI)       տիբ.     տիբէթերէն, տիբէթցի

(SK)      սնսկ.    սանսկրիտերէն (Sanskrit, հնդկական լեզու մը)

 

 

ԱՄՆ     Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ (United States of America)

ՄԲ       Մեծն Բրիտանիա (Great Britain)

թ.         թուական

թրգմ.   թարգմանութիւն

խմբ.     խմբագրութիւն

կրօն.    կրօնական, կրօնագիտական

ՄԱԿ     Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն

մ. թ. ա. մեր թուարկութենէ առաջ (Քրիստոսէ առաջ)

մօտ.     մօտաւորապէս

փիլ.      փիլիսոփայութիւն, փիլիսոփայական

 

 

Art.      Article, Յօդուած

BGB      Bürgerliche Gesetzbuch,

            Գերմանիոյ Քաղաքացիական Օրինագիրք

BGG     Bundesgrundgesetz,

            Գերմանիոյ Հիմնական Օրէնք, (Սահմանադրութիւն)                     

StGB    Strafgesetsbuch,

            Քրէական Օրինագիրք (Գերմանիոյ)

UNEP   United Nations Environment Programme =

         ՄԱԿի շրջակայ միջավայրի ծրագիր

UNESCO          United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization =           ՄԱԿի կրթական, գիտական եւ մշակութային կազմակերպութիւն

UNO   United Nations Organization =

         ՄԱԿ, Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն

USA    United States of America =

         ԱՄՆ, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ

WB     World Bank =

         ՀԴ, Համաշխարհային Դրամատուն

WHO   World Health Organization,

         ՀԱԿ, Համաշխարհային Առողջապահութեան Կազմակերպութիւն 

WMA   World Medical Association,

            ՀԲԸ, Համաշխարհային Բժշկական Ընկերակցութիւն

§           Paragraph, Հատուած (օրինագրքի)

Ed.       Edition, Հրատարակութիւն

            First, Առաջին (նաեւ Ա. )

 

 

 

 

2

Մատենագիտական Ցանկ

Bibliography

 

 

 

ՀԱՅԵՐԷՆ ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

Ազնաւորեան, Զարեհ Արք.  

ԶԱստուած Տեսնել, (ժողովածու)

Եր եւ ան, 2014

«Հաւատամք»ի Մեկնութիւն,

            Եր եւ ան, 2016

Ասատրյան, Մ. Վ.  

Փիլիսոփայության Ներածություն,

Երևան, 2004

Արամ Ա. Կաթողիկոս

Որդի Աստուծոյ Որդի Մարդոյ,

Անթիլիաս, 1999

Ար եվ շատյան, Ս. Ս.

Դավիթ Անհաղթ, Երկեր

Երևան, 1980

Արեվշատյան, Ս. Ս. և Միրումյան, Կ. Ա.

Հայոց Փիլիսոփայութ յ ան Պատմություն,

Երևան, 2007

Հայ Միջնադարյան Փիլիսոփայություն,

(Մաս Ա – Հին Շրջան և Վաղ Միջնադար), Էջմիածին, 2014

Բալայան, Ա.  

Փիլիսոփայություն,

Երևան, 2012

Բրուտյան, Գ. Ա.

Դավիթ Անհաղթ, Ուսմունքը տրամաբանութեան մասին

Երևան, 1980

Գաբրիելյան, Հենրի

Հայ Փիլիսոփայ ակ ան Մտքի Պատմություն, (4 հատորով ),

Երևան, 1956 - 65

Հայ Փիլիսոփայութ յ ան Պատմություն, ( Սկզբից Մինչեվ Մեր Օրերը )

Երևան, 1976

Գլնճեան, Յակոբ Արք.  

Հաւատի եւ Բանականութեան հետքերով,

Երեւան, 2014

Դուրեան, Եղիշէ Պատրիարք

Բարոյագիտութիւն,

            Երուսաղէմ, 1936

Զաքարյան, Սեյրան

Փիլիսոփայության Պատմություն,

Երևան, 2000

Տաթեվի Համալսարանի Իմաստասերները, ( Հովհան Որոտնեցի, Գրիգոր Տաթևացի, Առաքել Սյունեցի, Մատթեոս Ջուղայեցի ), Երևան, 2018

Հովհան Որոտնեցի,

Երևան, 2017  

Ունիվերսալիաների Հիմնահարցը Միջնադարյան Հայ Փիլիսոփայության Մեջ, Երևան, 2014

Հայ Իմաստասերներ, Գրիգոր Տաթեւացի, Մատենաշար 3,

Երևան, 1998

Թապագեան, Եփրեմ Արք.   ( Աշխարհաբարի վերածեց )

Յովհան Մանդակունի Հայրապետ - Ճառեր,

Անթիլիաս, 2002

Հակոբյան, Ս. Մ.

Փիլիսոփայության Հիմունքներ,

            Երևան, 1994

Նաճարեան, Մովսէս Անդրանիկի ( Գրաբարէն թարգմանեց )

Յաճախապատում, Մեսրոպ Մաշտոցի

Հալէպ, 2005

Չալոյան, Վ. Կ.

Հայոց Փիլիսոփայութ յ ան Պատմություն (Հին եւ Միջին Դարեր),

Երևան, 1975

Պէրպէրեան, Շահան

Արժէքաբանութիւն կամ Արժէքներու Իմաստասիրութիւն,

Անթիլիաս, 1976

Պատմութիւն Իմաստասիրութեան,

Անթիլիաս, 1977          

Իմաստասիրական Ժողովածու,

Անթիլիաս, 1992

Սարգիսեան, Գարեգին վրդ.   (ապա կաթողիկոս)

Քրիստոնէական Բարոյագիտութիւն,

(«Աստուածաբանութիւն» հատորէն),

Գանատա, 2005

Սարգիսեան, Հրաչ սրկ. և Ասլանյան, Վարդան սրկ.  

Կենսաէթիկայի Հիմնահարցեր,  

Էջմիածին, 2015

Սենեկա, (թրգմ. ՝ Արտաշես Տեր-Հովհաննիսյան)

Նամակներ Լուցիլիուսին բարոյական կյանքի մասին

Երևան, 2011

Սիրունեան, Եդուարդ վրդ.  

Միջին Ընթացք Իմաստասիրութեան,  

Վենետիկ, 1899

Տէմիրճեան, Վարդան Եպս.  

Ծաղկեփունջ, քարոզներու եւ ուսումնասիրութիւններու

Պէյրութ, 1981

Քէհեաեան, Սարգիս

Բարոյագիտութիւն - փիլիսոփայական ակնարկ,

Բ. Հրատարակութիւն, Անթիլիաս, 2021

Ա. Հրատարակութիւն, Էջմիածին, 2018

Օգոստինոս Երանելի (թրգմ. ՝ Խաչիկ Գրիգորյան)

Խոստովանություններ,

Բ. հրատարակութիւն, Երևան, 2008



ԲԱՌԱՐԱՆՆԵՐ

Բարոյագիտական Բառարան, խմբ. ՝ Ի. Ս. Կոնի,

Երևան, 1985

Հայերէն Արմատական Բառարան, Հրաչեայ Աճառեան,

Երևան, 1926

Հայերէն Բացատրական Բառարան, Ստեփան Մալխասեանց,

Երևան, 1944

Հանրամատչելի Բժշկական Հանրագիտարան

Երևան, 2001

Հոգեբանական Բառարան, խմբ. ՝ Ա. Ա. Նալչաջյան,

Երևան, 1984

Փիլիսոփայական Բառարան, խմբ. ՝ Մ. Մ. Ռոզենտալի,

Երևան 1975

Փիլիսոփայական Բառարան (Անգ. -Հայ. -Ռուս. ), կազմող Գագիկ Դավթյան

Երևան 2015

Meyers Enzyklopädisches Lexikon, (32 հատոր) 

         Mannheim 1981

Kant Lexikon, (3 հատոր)

         Frankfurt/M 2015



ԱՆԳԼԵՐԷՆ ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

Adams, Robert:

Motive Utilitarianism, (Journal of Philosophy, 1976)

Anscombe, Elizabeth:

Modern Moral Philosophy, Minneapolis, 1958

On Promissing and its Justice, Minneapolis, 1969

Aram I:

Turning to God - Praying & Reflecting at a time of Pandemic, Lebanon 2020

Ayer, Alfred Jules:

Language, Truth and Logic, London, 1936

Bentham, Jeremy:

An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, 1789, (2. Ed. ), Oxford 1996

Boghossian, Paul:

Fear of Knowledge. Against Relativism and Constructivism, Oxford 2006

Cicero:

On the Nature of the Gods, engl. Translation, London 1896

Faivre, Antoine:

Christian Theosophy, Leiden/Boston 2006

Dictionary of Gnosis and Western Esotericism, Leiden 2006

Foot, Philippa:

Moral Dilemmas and other Topics in Moral Philosophy, Oxford 2002

Natural Goodness, Oxford 2001

Virtues and Vices, Oxford 1978

Theories of Ethics, Oxford 1967

Moral Beliefs, Proceedings of the Aristotelian Society, 1961

Geach, Peter:

The Virtues, Cambridge 1977,

Godwin, Joscelyn:

The Theosophical Enlightenment, Albany 1994

Hare, Richard M.:

The Language of Morals, Oxford 1952

Moral Thinking, Oxford 1981

Heinemann, Robert:

Aristotle and Moral Realism, London 1995

Hume, David:

An Enquiry Concerning the Principles of Morals, 1751, Oxford 1975

A Treatise of Human Nature, Oxford 1978

Moore, Georg Eduard:

Principia Ethica, Cambridge 1903

Nagel, Thomas:

The Possibility of Altruism, Oxford 1970

Rawls, John:

A theory of justice, London 1971

Lectures on the History of Moral Philosophy, London 2000

Scholem, Gershom:

Major Trends in Jewish Mysticism, New York 2011

Singer, Marcus George:

Generalization in Ethics, New York 1961

Singer, Peter:

Practical Ethics, (3. Ed. ), Cambridge 2011

Cambridge Textbook of Bioethics, Cambridge 2008

Smith, Adam:

The Theory of Moral Sentiments, 1759, New York 2011 

Stevenson, Charles L.:

Ethics and Language, New Haven 1945

Versluis, Arthur:

Theosophia - Hidden Dimensions of Christianity, Hudson 1994

Christian Theosophy, 2006

Wiggins, David:

Eudaimonism and Realismin Aristotle’s Ethics: A Reply to John McDowell

Williams, Bernard:

Ethics and the Limits of Philosophy, London 1985

Morality. An Introduction to Ethics, London 1976

 

Walker, Williston:

A History of the Christian Church, 1918

            Հայացուց, Նարեկ Արք. Ալեէմէզեան

Ընդհանուր Եկեղեցիի Պատմութիւն (2 հատորով), Թեհրան 2024

 



 

 

ԳԵՐՄԱՆԵՐԷՆ ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ

Apel, Karl-Otto:

Das Apriori der Kommunikationsgemeinschaft und die Grundlagen der Ethik,        in: Transformation der Transzendentalphilosophie, Frankfurt/M 1976

Diskurs und Verantwortung - Das Problem des Übergangs zur     postkonventionellen Moral -, Frankfurt/M 1988

Aristoteles:

1. Analytik (Organon III), (թրգմ. ՝ Eugen Rolfes), Hamburg 1977

2. Analytik (Organon IV), (թրգմ. ՝ Eugen Rolfes), Hamburg 1978

Ethica Eudemia, Berlin 1960

Nikomachische Ethik, (թրգմ. ՝ F. Dirlmeier), Stuttgart 2013

Aristoteles‘ Metaphysik (թրգմ. ՝ Hermann Bonitz), Hamburg 1991

Aristotélês: Politica, Politik, München 1978

Augustinus: 

Bekenntnisse und Gottesstaat (թրգմ. ՝ Joseph Bernhart), Leipzig 1930

(թարգմանուած է նաեւ հայերէնի)

Aurel, Marc:

Selbstbetrachtungen, 10. Ed., Stuttgart 1963

Baum, Manfred:

Wahrheit bei Kant und Hegel,

(in: Kant oder Hegel?) Stuttgart 1993

Recht und Ethik in Kants praktische Philosophie,

(in: Kant in der Gegenwart), Berlin 2007

Positive und Negative Freiheit bei Kant,

(in: Jahrbuch Recht und Ethik), Band 16, 2008

Politik und Moral in Kants praktischer Philosophie,

(in: Kant und die Zukunft der europäischen Aufklärung), Berlin 2009

Das ethische Gemeinwesen in Kants Religionsphilosophie,

Berlin 2013

Beierwaltes, Werner:

Plotin, Enneade III 7, Frankfurt/M 1967

Denken des Einen (Neu-Platonische Philosophie), Frankfurt/M 1985 

Böhme Jakob:

Theosophische Sendbriefe,  (2 հատորով ), 1979 եւ 1995

Aurora oder die Morgenröte im Aufgang, Berlin 1992

Christosophia, Berlin 1992

Bollnow, Otto Friedrich:

Wesen und Wandel der Tugenden, Frankfurt/M 1958

Buber, Martin

Ich und Du, (11. Ed. ), Heidelberg 1983

Diemer, Alwin / Frenzel, Ivo: 

Das Fischer Lexikon, Philosophie, Frankfurt/M 1961

Ditte & Giovanni Bandini:

Who’s Who im Himmel, München 2005

(Die Götterwelt von A-Z)

Düwell, Marcus / Hübenthal, Christoph / Werner, Micha:

Handbuch Ethik, Stuttgart 2002

Faivre, Antoine:

Esoterik im Überblick, Freiburg 2001

Foot, Philippa:

Die Natur des Guten (Übersetztung), Frankfurt/M 2004

Die Wirklichkeit des Guten, (Übersetztung), Frankfurt/M 1997

Gehlen, Arnold:

Moral und Hypermoral, Eine Pluralistische Ethik, Bonn 1969

Grabner -Heider, Anton:

Philosophie der Weltkulturen, Wiesbaden 2006

Habermas, Jürgen:

Diskursethik – Notizen zu einem Begründungsprogramm, in: Moralbewußtsein und kommunikatives Handeln, Frankfurt/M 1983

Zwischen Naturalismus und Religion, Berlin 2005

Auch eine Geschichte der Philosophie (2 հատորով), Berlin 2019 

Hager, Fritz Peter:

Der Geist und das Eine, Bern/Stuttgart 1970

Hahmann, Andree:

Was ist Willensfreiheit? Marburg 2005

Hare, R. M.:

Die Sprache der Moral, 3. Ed., Frankfurt/M 2013

Hirsch, Walter:

Platons Weg zum Mythos, Berlin/New York 1971

Hirschberger, Johannes:

Der Gott der Philosophen, Mainz 1967

Geschichte der Philosophie, (2 հատորով ) Freiburg 1948 

Höffe, Otfried:

Aristoteles, Die Nikomachische Ethik, Berlin 1995

Ethik, Eine Einf ü hrung, München 2013

Lebenskunst und Moral, oder: Macht Tugend glücklich? München 2007

Huch, Ricarda:

Urphänomene, 4. Ed., Zürich 1966

Hume, David:

Eine Untersuchung über die Prinzipien der Moral, Hamburg 2003

Jonas, Hans:

Das Prinzip Verantwortung - Versuch einer Ethik für die technologische    Zivilisation -, Frankfurt/M 1979

Quante, Michael:

Einführung in die Allgemeine Ethik, (2. Ed. ), Darmstadt 2006

Menschenwürde und personale Autonomie, Hamburg 2010

Kang, Ji-Young:

Die allgemeine Glückseligkeit (Kantstudien – Band 184), Berlin 2015

                        (Zur systematischen Stellung und Funktionen der Glückseligkeit bei Kant)   

Kant, Immanuel: (I. Kant: Werke, Band II & IV & V, 7. Ed., Darmstadt, 2011)

Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, Riga 1786  

Kritik der reinen Vernunft, Riga 1787

Kritik der Praktischen Vernunft, Riga 1788 

Kritik der Urteilskraft, Berlin 1790

Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft, Königsberg 1793

Die Metaphysik der Sitten, Königsberg 1797-98

Über ein vermeintes Recht aus Menschenliebe zu lügen, Königsberg 1797

Kierkegaard, Søren:

Enteder – Oder I/II, ( դան. բնագիր՝ Enten – Eller, 1843 ), Berlin 2017

Der Begriff Angst ( դան. բնագիր՝ Begrebet Angest, 1844), Gütersloh 1991

Die Krankheit zum Tode ( դան. բնագիր՝ Sygdommen til Døden, 1849), München 1969

Kristeller, Paul Oskar:

Der Begriff der Seele in der Ethik Plotins, Tübingen 1929

Kühn, Manfred:

Kant. Eine Biographie, München 2003

Kunzmann, P., Burkard F. -P., Wiedmann F.:

dtv-Atlas Philosophie, (13. Ed. ), München 2007

Ludwig, Ralf:

Der kategorische Imperativ, Eine Lese Einführung, (4. Ed. ) München 1997

Lutz -Bachmann, Mathias:

Grundkurs Philosophie, Band 7, Ethik, Stuttgart 2013

Mill, John Stuart:

Utilitarianism, 1874, գերմ. ՝ Utilitarismus, Stuttgart 2008

Mann, Thomas:

Joseph und seine Brüder, (Tetralogie – 4 հատորով ), 1933 – 1943

(առաջին երկուքը՝ Berlin, երրորդը՝ Wien, չորրորդը՝ S tockholm)

Nietzsches Philosophie im Lichte unserer Erfahrung, Berlin 1958

McDowell, John:

Wert und Wirklichkeit: Aufsätze zur Moralphilosophie Frankfurt/M 2002

Moore, George Edward:

Principia Ethica, 1903,

Գերմ. ՝ Principia Ethica, Stuttgart 1970

Nebel, Gerhard:

Plotins Kategorien der intelligiblen Welt, Tübingen 1929

Nietzsche, Friedrich: in Werke Band III, II, I, Frankfurt/M 1979

1887, Zur Genealogie der Moral

1886, Jenseits von Gut und Böse

1883-85, Also sprach Zarathustra

1882, Die fröhliche Wissenschaft

1881, Morgenröte – Gedanken über die moralichen Vorurteile,

1878, Menschliches, Allzumenschliches

1895, Der Antichrist

Pépin, Charles ( ֆրանսերէնէ թրգմ. ՝ Caroline Gutberlet )

Kleine Philosophie der Begegnung, München 2022

( Բնագիր՝ La Rencontre. Une Philosophie)

Platon: in Werke (թրգմ. ՝ F. Schleiermacher), Hamburg 2004

Band I (Apologie, Kriton, Euthyphron, Protagoras, Gorgias)

Band II (Symposion, Phaidon, Politea)

Band III (Parmenides, Theaitetos, Sophistes, Politikos)

Band IV (Timaios, Nomoi)

Plotin:

Schriften, Band I (թրգմ. ՝ Richard Harder), Hamburg 1956,

Schriften, Band II – VI , Hamburg 1960 – 1971.

Rawls, John:

Geschichte der Moralphilosophie (Hume, Leibniz, Hegel, Kant),

            Frankfurt 2002

Röd, Wolfgang:

Der Weg der Philosophie, München, Band I 1994

Der Weg der Philosophie, München, Band II 1996

Ruppert, Hans-Jürgen:

Theosophie – unterwegs zum okkulten Übermenschen, Neukirchen 1993

Schopenhauer, Arthur:

Die Welt als Wille und Vorstellung, 1819, Köln 2009

Über die Grundlage der Moral, 1841, Hamburg 2007

Seneca:

Philosophische Schriften (թրգմ. ՝ Otto Apelt), Wiesbaden 2004

Siegmann, Georg:

Plotins Philosophie des Guten, Würzburg, 1990

 

Steigleder, Klaus:

Kants Moralphilosophie, Stuttgart. Weimar, 2002

Swedenborg, Emanuel:

Die Weisheit der Engel, (2 հատորով ) Zürich 1997

Tugendhat, Ernst:

Vorlesungen über Ethik, Frankfurt am Main 1993

Vieth, Andreas:

Einführung in die Angewandte Ethik, Darmstadt 2006

Vorländer, Karl:

Immanuel Kant - der Mann und das Werk -, Wiesbaden 2003

Walter, Nigg:

Heimliche Weisheit. Mystisches Erleben in der evangelischen Christenheit, München 1987

Williams, Bernard:

Ethik und die Grenze der Philosophie, (թրգմ. ), Hamburg 1999

Wolf, Ursula:

Aristoteles' Nikomachische Ethik, Darmstadt 2002

 

 

 

 

 

 

 

3

Անուանացանկ

List of Names

 

 

Անուանացանկ բաժնին մէջ հաւաքուած են ներկայ աշխատասիրութեան մէջ տեղ գտած (թիւով՝ 351) յատուկ անունները (գլխաւորաբար փիլիսոփաներ ու աստուածաբաններ)։ Այբբենական շարքով ներկայացուած հայերէնին դիմաց յիշուած են ընդհանրապէս անգլերէն գրելաձեւը, կենսագրական սեղմ տուեալներով. - ծննդեան ու մահուան թուականներ, ազգութիւն, մասնագիտութիւններ։ Անոնց մէջ կան ժամանակակից ու ապրող անձնաւորութիւններ։ Ապրողներու ծննդեան թուականէն առաջ տեղադրուած է աստղանիշ (*)։ 

Անուններու անգլերէն գրելաձեւի կողքին երբեմն, յաւելեալ, յիշուած է նաեւ անոր բնագիր գրելաձեւը: Օրինակներ. - Պլատոն (Plato, յուն. ՝ Plátôn) կամ Արիստոտէլ (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês), Պլոտինոս (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos) կամ Դեկարտ (René Descartes, լատ. ՝ Renatus Cartesius)։

Յունարէն կարգ մը կարեւոր եզրոյթներու եւ յատուկ անուններու պարագային, յունարէն գիրերը փոխանակուած են լատիներէն գիրերով, օգտագործելով ընդունուած յաւելեալ նշանները (â, ê, ô) եւ եզրին կամ յատուկ անունին շեշտաւորումը ( ՛ ), ինչպէս օրինակ. -

 

 

 

Ա

Ադորնօ, Թ.   (Theodor Adorno, 1903 – 1969 թ. ). -

Գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ. գլխաւոր ներկայացուցիչ՝ Քննադատական Տե-սութիւն (Critical Theory) ընկերային–փիլիսոփայական ուղղութեան եւ ղեկավար՝ «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ին ու Ֆրանկֆուրտի «Ընկերային հետազօտութեան հիմնարկ»ին։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ «Նուազագոյն Բարոյականութիւն» (1951 թ., լատ. ՝ Minima Moralia )։  

Աթանաս Ալեքսանդրացի ( յուն. ՝ Athanásios Alexandreías, 296 – 373 թ. ). -

Յոյն քրիստոնեայ աստուածաբան ու գրող։ Եգիպտական Ալեքսանդրիոյ մէջ ծնած ու ուսանած Աթանաս, 326 թուականին կը դառնայ Ալեքսանդրիոյ պատրիարք, յաջորդելով իր ուսուցիչ Ալեքսանդր (Alexanter) պատրիարքին։ Մասնակցած է Նիկիոյ Ա. տիեզերական ժողովին (325 թ. ), որմէ ետք բուռն ու անզիջող պայքար մղած է՝ Արիոսականութեան (Arianism) դէմ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնք ունին դաւանաբանական բնոյթ, պաշտպանելով նիկիական ժողովի սկզբունքները, ընդդէմ հերետիկոսութեան (Heresy)։ Յունարէն գրուած երկերու մեծ մասը նաեւ թարգմանուած է հայերէնի։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

Ալբերտ, Հ. (Hans Albert, 1921 – 2023 թ. ). -

Գերման ընկերաբան ու փիլիսոփայ, համալսարանի դասախօս։ Ներկայացուցիչ Քննադատական բանապաշտութիւն (Critical Rationalism) փիլիսոփայական ուղղութեան, որպէս վճռական անաստուած (Atheist), խստօրէն քննադատած է բոլոր կրօնները։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու. -

«Բանագրութիւն քննադատական բանականութեան մասին» (1968 թ., գերմ. բնագիր՝ Traktat über kritische Vernunft, անգլ. ՝ Treatise on Critical Reason),

«Աստուածաբանութեան թշուառութիւնը» (1979 թ., գերմ. բնագիր՝ Das Elend der Theologie, անգլ. ՝ The misery of theology) եւ

«Կրօններու վերլուծումի ու քննադատութեան համար» (2017 թ., գերմ. բնագիր՝ Zur Analyse und Kritik der Religionen, անգլ. ՝ For the analysis and criticism of religions)։

Ալբերտ Մեծ (լատ. ՝ Albertus Magnus, 1206 – 1280 թ. ). -

Գերման միջնադարեան աստուածաբան–փիլիսոփայ ու դոմինիկեան միաբան, Կա-թոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ, նախ կը դասուի երանելիներու շարքը (1622 թ. ) ապա կը սրբադասուի (1931 թ. )։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, ինչպէս՝

«Բարիի մասին» (լատ. ՝ De bono ) եւ

«Գերագոյն բարիի մասին» (լատ. ՝ De summo bono )։

Ալեքսանդր Գ. Մակեդոնացի (Alexander III of Macedon, 356 – 323 մ. թ. ա. ). -

Նաեւ ծանօթ որպէս Մեծն Ալեքսանդր՝ թագաւոր Մակեդոնիոյ, որ աշակերտած է յոյն դասական փիլիսոփայ Արիստոտէլի։ Որդին Ֆիլիպ Բ. Մակեդոնիոյ թագաւորի։ Ան, իր կարճատեւ (336 – 323 մ. թ. ա. ) տիրապետութեան շրջանին, կ՚ընդարձակէ երկրի արեւելեան եւ հարաւային սահմանները, մինչեւ Հնդկաստան ու Եգիպտոս։ Այս ձեւով կը սկսի հելլենական նոր դարաշրջանը, յունական մշակոյթի տարածմամբ։ Ալեքսանդրի վաղահաս մահէն ետք, ընդարձակ կայսրութիւնը կը բաժնուի երեք հելլենական մեծ պետութիւններու։ Իր արշաւանքներու ընթացքին, Ալեքսանդր Գ. հիմնած է բազմաթիւ (մօտ. 70, շատերը նաեւ իր անունով) քաղաքներ, որոնցմէ ամենանշանաւորը Եգիպտոսի Ալեքսանդրիան է։

Ալեքսի, Ռ. (Robert Alexy, *1945 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան ներկայացուցիչ. հետեւորդ՝ Հաբերմասի։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ «Հիմնական իրաւունքներու տեսութիւն» (1994 թ., գերմ. բնագիր՝ Theorie der Grundrechte )։

Ալ- Խատտաբ, Օմար իբն ( Omar ibn Al-khattab = ﺍﻟﺨﻄﺎﺏ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ, 592 – 644 թ. ). -

Մուհամմադ մարգարէէն ետք, արաբ իսլամական երկրորդ խալիֆան, որ իշխեց լման 10 տարիներ, մինչեւ իր եղերական մահը։ Իր օրով, գրաւուեցան ամբողջ Միջին Արեւելքը, Եգիպտոսը եւ Պարսկաստանը։

Ալկինոս ( յուն. ՝ Alkínoos, 2-րդ դար). -

Յոյն փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ Միջին-Պլատոնականութեան, եւ որու ծննդեան եւ մահուան ճշգրիտ թուականները անյայտ են, ինչպէս նաեւ անյայտ կը մնան կենսագրական այլ տուեալներ։

Իրեն վերագրուող գլխաւոր երկը կը կոչուի «Դիդասկալիկոս» ( յուն. ՝ „Didaskalikós“), որ 3 բաժիններով դասագիրք մըն է Պլատոնի փիլիսոփայութեան նուիրուած. -

1) Տրամասութիւն (դիալեկտիկա = յուն. ՝ dialektiké),

2) Տեսական փիլիսոփայութիւն (Theoreticals) եւ

3) Գործնական փիլիսոփայութիւն (Practicals), որ բարոյագիտութիւնն է (Ethics)։

Պէտք չէ շփոթել նոյն անունը ( Alkínoos) կրող յունական առասպելական հերոսին, որ Սպարտայի (Sparta) առասպելական թագաւոր Հիւպպոկոնի (Hyppokoon) 12 (կամ 20) որդիներէն մէկն էր։

Ալ-Ղազալի   (Al-Ghazali = ﺍﻟﻐﺰﺍﻟﻲ , 1058 – 1111 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Համիդ Մուհամմադ Ալ-Ղազալի, արաբ. ՝ أبو حامد محمد الغَزَّالي = Abû Hâmid Muhammad Al-Ghazâlî, ծագումով պարսիկ իսլամ խորհրդապաշտ փիլիսոփայ ու իսլամ աստուածաբան։ Միջնադարու Ա րաբական փիլիսոփայութեան եւ Սուֆիական խորհրդապաշտութեան (Mysticism) ներկայացուցիչ։ Գլխաւորաբար ապրած է Պաղտատի ու Դամասկոսի մէջ։ Հեղինակ է աւելի քան 70 արաբերէն գրուած փիլիսոփայական, բարոյագիտական ու աստուածաբանական երկերու։

Ալ-Ֆարաբի   (Al-Farabi = ﺍﻟﻔﺎﺭﺍﺑﻲ , 875 – 950 թ. ). -      

Բուն անունով Աբու Նասր Մուհամմադ Ալ-Ֆարաբի, արաբ. ՝ أبو نصر محمد الفارابي = Abû Nasr Muhammad Al-Fârâbî, ծնած է Միջին Ասիա, ծագումը անյայտ, արաբագիր իսլամ փիլիսոփայ։ Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան ներկայացուցիչ։ Ապրած է գլխաւորաբար Պաղտատի եւ Հալէպի մէջ։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, աստուածաբանական ու երաժշտագիտական երկերու։

Ամբրոսիոս Միլանեցի (լատ. ՝ Ambrosius, 339 – 397 թ. ). -

Եղած է Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ սկզբնական շրջանի չորս սրբադասուած Եկեղեցւոյ Հայրերէն առաջինը։ Ամբրոսիոս, նշանաւոր քաղաքագէտ մըն էր, նշանակուած էր հիւսիսային Իտալիոյ Միլան քաղաք ի եպիսկոպոս, ուր 387 թուականին, քրիստոնեայ մկրտած է Օգոստինոս Երանելին (տե՛ս վարը)։ Սրբադասուած Ամբրոսիոս շարք մը երկերու եւ շարականներու հեղինակ է։ Կը նկատուի Քրիստոնէութեան սկզբնական շրջանի չորս կարեւոր Եկեղեցւոյ Հայրերէն։

Ամոնիոս Սակաս   (Ammonius Saccas, յուն. ՝ Ammonios Sakkas, 175 – 242 թ. ). - 

Յոյն փիլիսոփայ. նախահայր՝ Նոր-Պլատոնականութիւն փիլիսոփայական ուղղութեան եւ հիմնադիր եգիպտական Ալեքսանդրիոյ դպրոցին։ Ուսուցիչ՝ Պլոտինոսի, որ կը նկատուի հիմնադիրը Նոր-Պլատոնականութեան։

Այէր, Ա. Ջ.   (Alfred Jules Ayer, 1910 – 1989 թ. ). -

Բրիտանացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ Տրամաբանական փորձապաշտութիւն (Logical Empiricism) փիլիսոփայական ուղղութեան եւ ներկայացուցիչ Մետաբարոյագիտութեան (Meta-Ethics)։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝ «Լեզու, Ճշմարտութիւն եւ Տրամաբանութիւն» ( 1936 թ. / 1946 թ., անգլ. բնագիր՝ Language, Truth and Logic) եւ «Խաղաղութիւն ու Բարոյականութիւն» (1984 թ., անգլ. բնագիր՝ Freedom and Morality):

Այնշտայն, Ա.   ( Albert Einstein, 1879 – 1955 թ. ). -

Գերման աշխարհահռչակ ֆիզիկոս գիտնական, հեղինակ «Յարաբերականութեան տեսութեան» (գերմ. ՝ Relativitätstheorie, անգլ. ՝ Theory of Relativity), արժանացած է իր գիտաճիւղի Նոբէլեան մրցանակին ( 1921 թ. )։ Միջազգային իր համբաւը օգտագործած է նաեւ աշխարհի խաղաղութեան ոլորտէն ներս։     

Անանիա Նարեկացի   (Anania Narekatsi, մահ՝ 978 թ. ). -

Միջնադարեան հայ փիլիսոփայ–աստուածաբան, վանահայր Նարեկավանքի եւ հիմնադիր վանքի աստուածաբանական դպրոցին։ Համագիւղացի, ազգական եւ ուսուցիչ Գրիգոր Նարեկացիի։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Որպէս Նարեկավանքի վանահայր, իրեն յաջորդած է իր աշակերտը, Գրիգոր Նարեկացին։ Երկուքն ալ բուռն պայքար մղած են Թոնդրակեան շարժումին դէմ։

Անաքսագորաս  (Anaxagoras, 499 – 428 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան բազմապաշտ (Pluralist) փիլիսոփայ։ Եղած է փիլիսոփայութիւնը Փոքր Ասիայէն Աթէնք փոխադրողը։  

Անաքսիմանդրոս  (Anaximander, յուն. ՝ Anaximandros, 611 – 546 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. աշակերտ՝ իմաստուն Թալէսի։ Միլետոսեան դպրոցի ներկայացուցիչ։

Անաքսիմենէս  (Anaximenes, 585 – 525 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Անաքսիմանդրոսի։ Միլետոսեան դպրոցի ներկայացուցիչ։

Անսելմ Քանտրբերցի   (Anselm of Canterbury, 1033 – 1109 թ. ). -

Անգլիացի աստուածաբան–փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ վաղ դպրական (Scholas-tics) ժամանակաշրջանի։ Հեղինակ Աստուծոյ գոյութեան էաբանական (ontological) ապացոյցին։ Բենեդիկտեան միաբան, հետագային՝ Արքեպիսկոպոս Քանթերբերիի։

Հեղինակ բազմաթիւ փիլիսոփայական–աստուածաբանական երկերու, ինչպէս՝

«Մոնոլոգիոն» (1078 թ., Monologion) եւ

«Պրոսլոգիոն» (1078 թ., Proslogion)։    

Անսկոմբը, Ե.  ( Elizabeth Anscombe,  1919  – 2001 թ. ). -

Բրիտանացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ, աշակերտուհի Լ. Վիտգենշտայնի։ Հիմնադիր՝ Արդի առաքինութեան բարոյագիտութեան (Modern Virtue Ethics)։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝ „Modern Moral Philosophy“ եւ „ Human Life, Action and Ethics “.

Անտիգոնոս Ա.  (Antígonos I, 382 – 301 մ. թ. ա. ). -

Ծանօթ նաեւ «միականի» վերադիրով։ Ալեքսանդր Մակեդոնացիի մահէն ետք (323 մ. թ. ա. ), Մակեդոնիայի Անտիգոնեան հարստութեան հիմնադիր թագաւորն է։ Անտիգոնեաններու թագաւորութիւնը պիտի տապալէր (168 մ. թ. ա. ) Հռոմէական արշաւանքներու ընթացքին։  

Աշոտ Ա., Մեծն թագաւոր   ( Ashot I. of Armenia, 820 – 890 թ. ). -

Մեծն Աշոտ Ա. ի օրով (885 թ. ), կը սկսի Բագրատունեաց թագաւորութիւնը (Անի մայրաքաղաքով), որ ունեցաւ տխուր անկում 1045 թուականին, երբ Հայաստան անցաւ Բիւզանդական կայսրութեան տիրապետութեան տակ։

Ապէլ, Կ. -Օ.  (Karl-Otto Apel, 1922 – 2017 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան հիմնադիրներէն: Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ «Քննախօսութիւն եւ Պատասխանատուութիւն» (1988 թ., գերմ. բնագիր՝ Diskurs und Verantwortung, անգլ. ՝ Discourse and Responsibility)։

Ապոլլոնիոս Թիանացի   ( Apollonius of Tyana, 40 – 1 2 0 թ. ). -

Յոյն փիլիսոփայ, Ն որ -Պ իւթա գ որական ութեան ( Neo-Pythagoreanism ) հետեւորդ։ Ան նաեւ ծանօթ էր, որպէս շրջուն քարոզիչ ու հրաշագործ։ Փիլիսոփայական իր գրութիւններու մեծ մասը կորսուած կը նկատուի։ Գրած է նաեւ Պիւթագորասի կենսագրութիւնը։

Առաքել Սիւնեցի   ( Arakel of Siounik, 1350 – 1425 թ. ). -

Միջնադարեան հայ փիլիսոփայ ու աստուածաբան։ Ուսանած է Տաթեւի համալսարանին մէջ, ուսուցիչ ունենալով Յովհան Որոտնեցին ու Գրիգոր Տաթեւացին (որ իր մօրեղբայրն էր)։ Ան պայքարած է կաթոլիկեան Ունիթորական (միարարական) շարժումին դէմ։ Առաքել Սիւնեցի եղած է Սիւնեաց թեմի առաջնորդ եպիսկոպոսը։ Ան հեղինակ է բազմաթիւ տաղերու եւ կրօնաբարոյական քերթուածներու։

Ատսուտանէ, Հիրատա   (Hirata Atsutane, 1776 – 1843 թ. ). -

Ճապոնացի փիլիսոփայ, որ փորձեց շինտոճապոնական ուսմունքը առնչել արեւմտեան գիտական աշխարհին հետ։

Արիստակէս Լաստիվերտցի   ( Aristakes Lastivertsi, 1002 – 1080 թ. ). -

11-րդ դարու նշանաւոր հայ պատմաբան–աստուածաբան, որու գլխաւոր գործը, 1079 թուին աւարտած իր «Պատմութիւն» երկն է։ Ան, որպէս ժամանակաշրջանի ականատեսը, մանրամասնօրէն անդրադարձած է Թոնդրակեաններու անկման պատմութեան, ինչպէս նաեւ նկարագրած է այլ իրադարձութիւններ, ինչպէս՝ Անիի գրաւումը (1064 թ. ), որպէս սելճուքեան արշաւանքներու հետեւանք եւ Բագրատունեաց թագաւորութեան անկումը ու այս առնչութեամբ Բիւզանդիոնի նենգ քաղաքականութիւնը, եւայլն…։

Արիստիպոս Կիւրենացի  (Aristippus, յուն. ՝ Aristippos, 435 – 355 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն դասական բարոյագէտ–փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Սոկրատէսի. հիմնադիր՝ Կիւրենեան դպրոցի։ Հիմնադիր՝ Հաճոյապաշտութիւն (Hedonism) փիլիսոփայական բարոյագիտական ուղղութեան։

Արիստոտէլ  (Aristotle, յուն. ՝ Aristotélês, 384 – 322 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական բարոյագէտ–փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Պլատոնի։ Ուսուցիչ Ալեքսանդր Մեծի։ Համապարփակ հետազօտող գիտնական, հիմնադիրն է՝ կարգ մը գիտական ճիւղերու, ինչպէս տրամաբանութիւն (Logics), բարոյագիտութիւն (Ethics), բնագիտութիւն (Physics)։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան մեծագոյն դէմքերէն։ Իր անունով կոչուած է փիլիսոփայական ուղղութիւն Արիստոտէլականութիւնը։ Աթէնքի մէջ հիմնած է իր դպրոցը (Peripatos = Ճեմարան)։ Գլխաւոր երկերն են՝

«Երջանկութեան Բարոյագիտութիւն» (յուն. ՝ ê thiká eudaimonía) եւ

«Նիկոմաքոսի Բարոյագիտութիւն» (յուն. ՝ êthiká Nikomácheia )։

Արշակ Ա.   (Arsaces I, մօտ. 255 – 217 մ. թ. ա. ). -

Եփրատ գետի արեւելեան շրջանին վրայ տարածուող, Իրանի Արշակունիներու Պարթեւական հարստութեան (Barthian Empire, մ. թ. ա. 247 – 224 թ. ) հիմնադիր եւ առաջին թագաւոր։ Այնուհետեւ պարթեւական տէրութեան ընդարձակումով կը յառաջանար նաեւ հայ Արշակունիներու թագաւորութիւնը, որ տեւեց մինչեւ 428 թ. ։ Չշփոթել Արշակ Ա. (մահացած 35 թ. ) հայոց թագաւորի հետ։

Արտաշիր Ա.  (Artashir I, 180 – 242 մ. թ. ա. ). -

Սասանեան հարստութեան (Sasanian Empire, 224 – 651 թ. ) հիմնադիր եւ առաջին արքայ։ Այնուհետեւ Իրան պիտի կոչուէր Պարսկաստան, Զրադաշտականութիւնը պիտի հռչակուէր պետական կրօն։

 

Բ

Բաբա Ս. Ս.  ( Sathya Sai Baba, 1926 - 2011 թ. ). -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Իրեն կը վերագրուին կարգ մը հրաշագործութիւններ։  

Բայրոն, Ջ.   ( George Byron, 1788 – 1824 թ. ). -

Անգլիացի բանաստեղծ, Ռոմանտիզմի ներկայացուցիչ։ Վենետիկի Մխիթարեան Միաբանութեան մօտ սորված է հայերէն եւ իր օժանդակութեամբ կատարուած են թարգմանութիւններ ու կազմուած անգլերէն–հայերէն բառարան։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ՝ «Դոն Ժուան» (1824 թ., բնագիր՝ Don Juan)։

Բարդողիմէոս Բոլոնիացի   ( Bartolomeo da Bologna, մահ՝ 1333 թ. ). -

Իտալացի աստուածաբան – փիլիսոփայ եւ դոմինիկեան միաբան, քարոզիչ։ Եղած է ջատագովը Ունիթորական շարժման եւ գործած Հայաստանի մէջ։ Մահացած է 1333 թուականին Նախիջեւանի հայկական Սբ. Աստուածածին վանքին մէջ։ Դէպի Հա-յաստան, իրեն կ՚ընկերակցէր Պետրոս Արագոնիացին ( Petrus de Aragonia, մահ՝ 1347 թ. ), որու հետ միասնաբար սորված են հայերէն եւ հայերէնի թարգմանած՝ Թոմաս Աքուինացիի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ) եւ Ալբերտ Մեծի (Albertus Magnus, 1206 – 1280 թ. ) երկերը։

Բարթ, Կ.   (Karl Barth, 1886 – 1968 թ. ). -

Զուիցերիացի ժամանակակից բողոքական յայտնի աստուածաբան, էկումենեան շարժումի ջատագով, եկեղեցւոյ բարեկարգիչ, աստուածաբանութեան դասախօս՝ Գերմանիոյ Գէօթինգէն (Göttingen), Միւնստեր (Münster) եւ Բոնն (Bonn) քաղաքներու համալսարաններուն մէջ։ Հիմնադիր՝ «Դիալեկտիքական Աստուածաբանութեան» (Dialectical Theology կամ Neo-orthodoxy) ուղղութեան եւ հեղինակը (անաւարտ մնացած) «Եկեղեցական Դաւանաբանութիւն» ( գերմ. բնագիր՝ Kirchlische Dogmatik, անգլ. ՝ Church Dogmatics) 13 հատորնոց երկին։ Հեղինակ է բազմաթիւ այլ երկերու։ (1933 թուականէն ետք, ընդդիմադիր Հիտլէրի նացիստական - Nazism – բռնապետութեան։ Եղած է «Բարմէնի յայտարարութեան» - Barmen Declaration - խմբագիր, որմէ ետք իրեն կ՚արգիլեն խօսքն ու քարոզը։ Այնուհետեւ կը լքէ Գերմանիան ու կը հաստատուի Զուիցերիա։) 

Բարթ ս, Ռ.   (Roland Barthes, 1915 – 1980 թ. ). - 

Ֆրանսացի գրականագէտ–փիլիսոփայ։ Կառուցապաշտութիւն (Structionalism) եւ Յետ-Կառուցապաշտութիւն (Post-Structionalism) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Հեղինակ բազմաթիւ, աւելի քան 30 երկերու։ Հանրածանօթ երկ մըն է՝ «Առասպելաբանութիւններ» (1957 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Mythologies) ։ 

Բարսեղ Կեսարացի   ( յուն. ՝ Basíleios, 330 – 379 թ. ). -

Յոյն քրիստոնեայ աստուածաբան ու գրող, յայտնի ճգնաւոր, Կեսարիա քաղաքի արքեպիսկոպոս։ Պաշտպան՝ Երրորդութեան հաւատքին ու ընդդիմադիր՝ Արիոսականութեան (Arianism), որ Որդի Աստուածը եւ Հոգի Աստուածը համազօր չէր նկատեր Հայր Աստուծոյ հետ։ Իր եղբօր, Գրիգոր Նիւսացիի եւ իր գործակից, Գրիգոր Նազիանզացիի հետ կը կազմէ Եկեղեցւոյ հայրերու Կապադովկիոյ նշանաւոր եռեակը։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Նշանաւոր երկերն են. -

«Գիրք հարցողաց – 55 կանոններու մասին» (Asceticon I – Regulae fusius tractatae )

«Վեցօրեայք» (Hexameron), ստեղծագործութեան 6 օրերուն մասին,

«Ճգնակեցութեան հրահանգներ» (Moralia & Asketika),

բազմաթիւ նամակներու եւ քարոզներու ժողովածուներ։

Երկերու մեծ մասը նաեւ թարգմանուած է հայերէնի։ Իր մահէն ետք կը ստանայ «Մեծն» տիտղոսը։ Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», ան մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։ Սրբադասուած է քրիստոնէական համայն եկեղեցւոյ կողմէ։ 

Բաուէր, Բ.  (Bruno Bauer, 1809 – 1882 թ. ). -  

Գերման պատմաբան, աստուածաբան–փիլիսոփայ եւ Աստուածաշունչի քննադատ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, որոնք յատկապէս Նոր Կտակարանի մեկնութիւններն ու քննադատութիւններն են։ 

Բեկոն, Ֆ.  (Francis Bacon, 1561 – 1626 թ. ). -

Անգլիացի քաղաքագէտ փիլիսոփայ, նախահայրը դասական փորձապաշտութեան ու քաջալերողը՝ գիտութեան փիլիսոփայութեան։ Իրեն կը վերագրուի՝ «Գիտութիւնը զօրութիւն է» ասոյթը։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր ամբողջական երկն է՝ «Քաղաքավարական եւ բարոյական խորհուրդներ»   (1625 թ., անգլ. բնագիր՝ Counsels Civil and Moral )։

Բենթամ, Ջ.  (Jeremy Bentham, 1748 – 1832 թ. ). -

Անգլիացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝ «Ներածութիւն՝ բարոյականութեան եւ օրէնսդրութեան սկզբունքներուն» (1780 թ., անգլ. բնագիր՝   Introduction to the Principles of Morals and Legislation )։

Բեսանտ, Ա.   ( Annie Besant, 1847 – 1933 թ. ) . -

Բրիտանացի գրող, քաղաքագէտ, յեղափոխական գործիչ, կանանց իրաւունքներու պաշտպան եւ Աստուածիմաստութեան «Ադեար» (Adyar) ընկերակցութեան հետեւորդ (Theosophist) ապա նախագահուհի (1907 թ. )։ 1889 թուականին, Լոնտոնի մէջ կը ծանօթանայ ընկերակցութեան երկու գլխաւոր հիմնադիրներուն, կը դառնայ գործօն անդամ եւ 3 տարի ետք, 1893-ին, կը հաստատուի Հնդկաստանի մէջ։ 1895-ին, երբ «Աստուածիմաստութեան ընկերակցութիւնը» կը բաժնուի (արեւելեան–հնդկական եւ ամերիկեան մասերու), Ա. Բեսանտ կը հակի հնդկական բաժնին եւ 1907-ին, կը դառնայ արեւելեան ընկերակցութեան նախագահուհին։ Հեղինակ է բազմաթիւ գաղափարախօսական եւ աստուածիմաստութեան երկերու։ Անոնցմէ՝

«Աստուծոյ բնութեան ու գոյութեան մասին» (1875 թ., անգլ. բնագիր՝ On The Nature And The Existence Of God),

«Ինչո՞ւ ես աստուածիմաստութեան հետեւորդ մը դարձայ» (1889 թ., անգլ. բնագիր՝   Why I became a Theosophist),

«Աստուածիմաստութիւն եւ նոր հոգեբանութիւնը» (1904 թ., անգլ. բնագիր՝ Theosophy and the new psychology ) 

«Եոգայի ներածութիւն մը» (1908 թ., անգլ. բնագիր՝ An Introduction to Yoga), 4 դասախօսութիւններու ժողովածու։

Բերկլի, Ջ.  (George Berkeley, 1685 – 1753 թ. ). -

Ի րլանդացի փիլիսոփայ եւ անգլիկան աստուածաբան ։ Լուսաւորութեան շրջանի, Փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Իր նշանաբանը կը նկատուի «Կեցութիւնը ընկալելն է» (լատ. Esse est percipere) խօսքը։ Գլխաւոր երկը կը նկատուի՝ «Բանագրութիւն մարդկային գիտելիքներու սկզբունքներու վերաբերեալ» (1710 թ., անգլ. բնագիր՝ A treatise Concerning the Principles of Human Knowledge)։

Բերգէր, Կ.   (Klaus Berger, 1940 – 2020 թ. ). -

Գերման ժամանակակից նշանաւոր աստուածաբան՝ նախ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ,  ապա Բողոքական Եկեղեցւոյ եւ մասնագէտ Նոր Կտակարանի։ Ստացած է նաեւ փիլիսոփայական ուսում։ Իր բազմաթիւ երկերուն մէջ հանրածանօթ են, Աստուածաշունչի (մանաւանդ Նոր Կտակարանի) գիտական ուսումնասիրութիւնները, հնադարեան գրութիւններու գիտական թարգմանութիւնները, ինչպէս նաեւ Յիսուսի մասին գրութիւնները («Յիսուս» – 2004 թ., գերմ. բնագիր՝ Jesus)։ Բերգէր եղած է դասախօս, գլխաւորաբար Հայդելբերգի (Heidelberg) համալսարանին մէջ։ 

Բերգսոն, Հ.  (Henri Bergson, 1859 – 1941 թ. ). -

Ֆ րանսացի բարոյագէի–փիլիսոփայ եւ գրող։ Գրականութեան Նոբէլեան մրցանակակիր (1927 թ. )։ Կեանքի փիլիսոփայութիւն փիլ իսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, յիշարժան են. -

«Գիտակցութեան անմիջական տուեալներու մասին» (1889 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Essai sur les donées immédiates de la conscience)։

«Ստեղծագործ Բարեշրջութիւնը»   (1907 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L’évolution créatrice),

«Բարոյականութեան եւ կրօնի երկու աղբիւրներ» (1932 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Les deux sources de la morale et de la réligion) ։

Բէօլէր, Դ.  (Dietrich Böhler, *1942 թ. ). -

Գերման ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան ներկայացուցիչ: Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ «Բարոյագիտութիւն՝ ապագայի համար» (1994 թ., գերմ. բնագիր՝ Ethik für die Zukunft )։

Բէօմը, Յ.   ( Jakob Böhme, 1575 – 1624 թ. ). -

Գերման խորհրդապաշտ (միստիկ) փիլիսոփայ ու աստուածաբան, որու երկերը հիմնուած են տեսլական լուսաւորութեան ու յարակից խորհրդապաշտական - առեղծուածային փորձառութիւններու վրայ։ Իր կարեւորագոյն երկը կը հանդիսանայ Aurora - «Արշալոյսի ծագումը», որու պատճառով հալածուեցաւ։

Բլէյք, Վ.   (William Blake, 1757 – 1827 թ. ). -

Անգլիացի խորհրդապաշտ (միստիկ) բանաստեղծ ու արուեստագէտ նկարիչ։ Բլէյք, իր տեսիլքներու բովանդակութիւնը նիւթ կը դարձնէր իր խորհրդապաշտ (միստիկ) բանաստեղծութիւններուն ու նկարչական արուեստին մէջ։

Որպէս բանաստեղծ հեղինակ է բազմաթիւ քերթողական երկերու, իսկ որպէս արուեստագէտ նկարազարդած է իր եւ այլ հեղինակներու գիրքերը։  

Բոդհիդհարմա  (Bodhidharma, 440 – 528 թ. ). -

Բուդդայական հնդիկ վանական եւ մեծ ուսուցիչ, որ Չինաստանի Շաոլին վանքին մէջ հիմնադրած է յատուկ «մտավերացման դպրոցը» (School of Meditation), ուր եւ հիմնադրած է Չինաստանի Չան-Բուդդայականութիւնը (Chan-Buddhism), որուն առաջին ղեկավարը կը նկատուի։

Բոդրիյար, Ժ.  (Jean Baudrillard, 1929 – 2007 թ. ). -

Ֆրանսացի ընկերաբան–փիլիսոփայ, դասախօս Փարիզի համալսարանին մէջ։ Յոյժ վիճելի ներկայացուցիչ Յետկառուցապաշտութիւն (Post-structionalism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, իր գլխաւոր երկը կը նկատուի՝

«Խորհրդանշական փոխանակում եւ մահ» (1976 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L'échange symbolique et la mort, անգլ. ՝ Symbolic exchange and death)։

Բոետիոս   ( Anicius Manlius Severinus Boethius, մօտ. 480 – 526 թ. ). -

Հռոմէացի նշանաւոր քաղաքագէտ ու գիտնական, նոր–պլատոնական փիլիսոփայ ու աստուածաբան։ Ան դաւադրութեամբ մը կը ձերբակալուի, եւ որպէս պետութեան դաւաճան մահուան կը դատապարտուի։ Կրթական նոր ծրագիր մը իրականացնելու ձգտումով, ան լատիներէնի կը թարգմանէ ու կը մեկնաբանէ յոյն փիլիսոփաներ Պլատոնի ու Արիստոտէլի երկերը։ Իր գլխաւոր երկը կը նկատուի՝ բանտարկութեան շրջանին գրած « Փիլիսոփայութեան մխիթարութիւնը» (լատ. ՝ Consolatio philoso-phiae)։

Բուբէր, Մ.   (Martin Buber, 1878 – 1965 թ. ). -

Հրէական ծագումով, Վիեննա ծնած, Գերմանիոյ մէջ ապրած կրօնափիլիսոփայ։ Ուսանած է Վիեննայի, Ցիւրիխի, Լայբցիկի ու Բեռլինի մէջ։ Նշանաւոր կը դառնայ իր երկխօսութեան փիլիսոփայութեան (Dialogue Philosophy) ուսումնասիրութիւններով։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝ «Ես եւ Դուն» (1923 թ., գերմ. բնագիր՝ Ich und Du, անգլ ․ ՝ I and thou) փիլիսոփայական գլխաւոր երկը, որ նաեւ թարգմանուած է այլ լեզուներու։

1938 թուականէն ետք, փախուստ տալով նացիական Գերմանիայէն, կը հաստատուի Երուսաղէմ, ուր եւ կը մահանայ։ Վարած է դասախօսի պաշտօններ գերմանական Ֆրանկֆուրտի եւ Երուսաղէմի համալսարաններուն մէջ։

Բուդդա  (Buddha, մօտ. 563 – 483 մ. թ. ա. ). -

Բուն անունով Սիդհարթա Գաուտամա ( Siddhartha Gautama ), ծագումով հնդիկ իշխան, հետագային կոչուած է Բուդդա տիտղոսով, որ Սանսկրիտերէն կը նշանակէ՝ «զարթնածը»։ Ան կը նկատուի հիմնադիրը Բուդդայականութեան (Buddhism), որ թէ՛ Արեւելքի եւ թէ Արեւմուտքի մէջ տարածուած արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։

Բուր ք հարթ, Յ.   (Jacob Burckhardt, 1818 – 1897 թ. ). -

Զուիցերիացի մշակութա–պատմաբան։ Երկար տարիներու դասախօս Զուիցերիոյ Բազէլի (Basel) համալսարանին մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Բրենտանօ, Ֆ.  (Franz Brentano, 1838 – 1917 թ. ). -

Գերման հոգեբան փիլիսոփայ։ Հիմնադիր՝ Նիւթական արժէքի բարոյագիտութեան ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Բարոյական իմացութեան ծագումը» (1889 թ., գերմ. բնագիր՝ Ursprung sittlicher Erkenntnis, անգլ. ՝ The Origin of our Knowledge of Right and Wrong )։ 

Բրոդ, Չ.  (Charles D. Broad, 1887 – 1971 թ. ). -

Անգլիացի ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, որոնք առնչուած են փիլիսոփայական գրեթէ բոլոր ճիւղերուն։ Անոնցմէ յիշարժան է՝

«Կրօն, փիլիսոփայութիւն եւ բնագիտական հետազօտութիւն» (1953 թ., անգլ. բնագիր՝ Religion, philosophy and psychical research) ։  

Բրունօ, Ջորդանօ   (Giordano Bruno, 1548 – 1600 թ. ). -

Իտալացի հոգեւորական, փիլիսոփայ եւ աստղագէտ։ Հաւատաքննութեան շրջանին (Inquisition), Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ կողմէ, որպէս հերետիկոս դատապարտուեցաւ եւ խարոյկի վրայ այրուելով մահացաւ։

2000 թուականին, օրուան Կաթոլիկ պապը (Յովհաննէս-Պողօս Բ. ) նաեւ մտաւորական Ջորդանօ Բրունոյի մահապատիժը սխալ համարեց, սակայն փիլիսոփայ գիտնականի հեղինակութեան ամբողջական վերականգնումը տեղի չունեցաւ, որովհետեւ անոր փիլիսոփայական համաստուածութիւնը (Pantheism) համատեղելի չէր եւ չէ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ վարդապետութեան հետ։

Ջորդանօ Բրունօ հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական, փիլիսոփայական եւ աստղագիտական երկերու։         

 

Գ

Գաբլէր, Գ. Ա.  (Georg Andreas Gabler, 1786 – 1853 թ. ). -

Գ երման փիլիսոփայ, որ կը դասուի «հին կամ աջ Հեգէլականներ»ու շարքը։ Ենայի համալսարանին մէջ ուսանած շրջանին ուսուցիչ կ՚ունենայ նոյնինք ն փիլիսոփայ Հեգէլ։ Հետագային, Բեռլինի համալսարանին մէջ կը յաջորդէ Հեգէլի։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Մարդու ազատութիւնը եւ Աստուծոյ անհատականութիւնը» (1938 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Freiheit des Menschen und die Persönlichkeit Gottes) ։

Գադամէր, Հ. - Գ.   (Hans-Georg Gadamer, 1900 – 2002 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Մեկնագիտութիւն (Hermeneutics) փիլ իսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հեղինակ բազմաթիւ փիլիսոփայական ու բ արոյագիտական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Ճշմարտութիւն եւ մեթոդ» (1960 թ., գերմ. բնագիր՝ Wahrheit und Methode, անգլ. ՝ Truth and Method)

« Պլատոնի դիալեկտիկական բարոյագիտութիւն » (2000 թ., գերմ. բնագիր՝ Platos dialektische Ethik ) ։

Գալիլէօ Գալիլէյ   (Galileo Galilei, 1564 – 1642 թ. ). -

Իտալացի համայնագէտ, գիտնական, աստղագէտ եւ փիլիսոփայ։ Ջատագով՝ աշխարհի արեւակեդրոն (Heliocentric) համակարգի։ 1616 թուականին Կաթոլիկ հաւատաքննութեան (Inquisition) ճամբով կը դատապարտուի։

Գալլիենոս   (Gallienus, 218 – 268 թ. ). -

Հռոմի կայսր (253-էն սկսեալ), ամուսնացած էր կայսրուհի Սալոնինայի (Salonina)  հետ։ Իր իշխանութեան ժամանակաշրջանը եղած է ճգնաժամային, լի բազմաթիւ ապստամբութիւններով։

Կայսրուհի կնոջ հետ մեծապէս քաջալերած է Նոր-Պլատոնականութեան հիմնադիր փիլիսոփայ Պլոտինոսի։

Գանդի, Ի.   (Indira Gandhi, 1917 – 1984 թ. ). -

Հնդիկ քաղաքական գործիչ եւ վարչապետուհի։ Դուստր Ջավահարլալ Նեհրուի (Jawaharlal Nehru, 1889 – 1964 թ. ), որ ազատագրուած Հնդկաստանի առաջին վարչապետը եղած է։ Ինդիրա Նեհրու, ծանօթ է նաեւ ամուսնի ազգանունով՝ Գանդի, որ սակայն կապ չունի Մահադմա Կանտիի հետ։ Կը սպանուի անձնական երկու սիկհ թիկնապահներու կողմէ։ 

Գանդի, Մ.   (Mahatma Gandhi, 1869 – 1948 թ. ). -

Բուն անունով Մոհանդաս Կարամչանդ Գանդի (Mohandas Karamchand Gandhi), կոչուած է Մահատմա (Mahatma), որ կը նշանակէ « մեծ հոգի » ։ Հնդիկ նշանաւոր փաստաբան, բարոյախօս, խաղաղասէր (Pacifist), Նոր - Հինդուականութեան հետեւորդ ու հանդուրժողութիւն քարոզող մըն էր։ Ղեկավարն էր Հնդկաստանի, առանց բռնութեան ազատագրական շարժումին, որ պսակուեցաւ Հնդկաստանի ազատագրութեամբ (1947 թ. ) ։ Կը սպանուի հակառակորդի մը կողմէ։

Գելէն, Ա.  (Arnold Gehlen, 1904 – 1976 թ. ). -

Գերման ընկերաբան ու փիլիսոփայ։ Մարդաբանութիւն (Anthropology) փիլ իսոփայական ո ւղղութեան ներկայացուցիչ։ Եղած է ծայրայեղ բարոյաքննադատ մը։  Հեղինակ բազմաթիւ երկերու։ Յիշարժան է՝

« Բարոյականութիւն եւ Գերբարոյականութիւն » (1969 թ., գերմ. բնագիր՝ Moral und Hypermoral ) ։

Գերտրուդ Հաքեբորնցի   (Gertrud of Hackeborn, 1232 – 1292 թ. ). -

Գերման խորհրդապաշտ միանձնուհի, Ցիստերցեան միաբան։ Վանամայր Հելֆտա (Helfta) կիներու յատուկ վանքին, որ խորհրդապաշտութեան շարժումի կեդրոն մը կը դառնայ՝ Գերմանիոյ մէջ։ Կաթոլիկ եկեղեցւոյ կողմէ ան կը սրբադասուի։  

Գերտրուդ Հելֆտացի   (Gertrud of Helfta, 1256 – 1302 թ. ). -

Գերման խորհրդապաշտ միանձնուհի, Ցիստերցեան միաբան եւ Հելֆտա վանքի խորհրդապաշտութեան շարժումին մասնակից։ Իր առաջին Քրիստոսի տեսիլքէն ետք, Գերտրուդի (ամբողջ ուսմունքը եւ գրութիւնները կը կեդրոնանան «Աստուծոյ սիրոյ» վրայ։ Գլխաւոր 2 լատիներէն երկերն են՝

«Հոգեւոր վարժութիւններ» (Exercitia spiritualia) եւ

«Աստուածային բարեպաշտութեան դեսպանը» ( Legatus divinae pietatis )։

Գէօդէլ, Կ.   (Kurt Gödel, 1906 – 1978 թ. ). -

Աւստրիացի ուսողագէտ –փիլիսոփայ ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Science) ուղղութեան ներկայացուցիչ. անդամ՝ Նորդրապաշտական « Վիեննական շրջանակ » ի։

Գէօթէ, Ե. Վ.   (Johann Wolfgang Go e the, 1749 – 1832 թ. ). -

Գերման հռչակաւոր գրող, քնարերգու բանաստեղծ, վիպասան, թատերագիր եւ իրաւաբան։ Գլխաւոր գործերէն կը նկատուի «Ֆաուստ» (Faust) ողբերգութիւնը, որ կազմուած է 2 մասերէ։

Գէօշէլ, Կ. Ֆ.   (Carl Friedrich Göschel, 1781 – 1861 թ. ). -

Գ երման գրող, որ կը դասուի «հին կամ աջ Հեգէլականներ»ու շարքը։ Գրութիւնները ընդհանրապէս աստուածաբանական–փիլիսոփայական բնոյթ կը կրեն։ 

Գիշտէլ, Ե. Գ.   ( Johan Georg Gichtel, 1638 – 1710 թ. ). -

Գերման իրաւաբան եւ խորհրդապաշտ (միստիկ) աստուածաբան։ Հրատարակած է Յակոբ Բէօմըի ամբողջական երկերը։

 

Գորգիաս   (Gorgias, 485 – 380 մ. թ. ա. ). -

Յոյն սոփեստ –փիլիսոփայ. ժամանակակից՝ Սոկրատէսի։ Յարաբերապաշտական փիլիսոփայութեան (Relativism) ներկայացուցիչ։

Գորդեան Գ.   (Gordian III, 225 – 244 թ. ). -

Հռոմի կայսր (238 – 244 թ. )։ Նշանաւոր կը դառնայ իր դէպի Միջագետք կատարած արշաւանքներով, ընդդէմ Սասանեան Պարսկաստանի։ Եթէ առաջին արշաւանքը (243 թուականի սկիզբը) կը յաջողի, սակայն երկրորդը (243 աշնան) ձախողութեան կը մատնուի։ Պէտք չէ շփոթել Փռիւգիոյ (Phrygia) թագաւոր Գորդիոսի (Gordios) հետ, որու անունին կապուած է «Գորդեան հանգոյց» բառակապակցութիւնը։  

Գուատարի, Պ. Ֆ.   (Pierre Félix Guattari, 1930 – 1992 թ. ). -

Ֆրանսացի հոգեբոյժ, հոգեվերլուծող եւ փիլիսոփայ։ Յետկառուցապաշտութիւն (Post-structionalism) փիլ իսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Առանձնաբար հ եղինակ է բազմաթիւ հոգեբանական–փիլիսոփայական երկերու, ինչպէս նաեւ գիրքեր հրատարակած է ֆրանսացի փիլիսոփայ Ժ. Դելէօզի (Gilles Deleuze) հետ, միասնաբար ։

Գուի, Բեռնարդ   (Bernard Gui, 1261 – 1331 թ. ). -

Ֆրանսացի Դոմինիկեան միաբան եւ նշանաւոր հաւատաքննիչ (Inquisitor)։ Հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու եւ հաւատաքննութեան (Inquisition) մասին հատորի մը։ Իր գլխաւորութեամբ եւ հերետիկոսները հալածելու անուան տակ հաւատաքննչական բազմաթիւ դատավարութիւններ կատարած է եւ վճռած է բազմաթիւ մահապատիժներ ։

Գուտենբերգ, Ե.   (Johannes Gutenberg, 1400 – 1468 թ. ). -

Գերման գիւտարար. հեղինակ՝ մետաղեայ տառերով տպագրութեան գիւտին, որ արագօրէն տարածուեցաւ ամբողջ աշխարհի մէջ։ Տպագրութեան գիւտը, երկրորդ հազարամեակի կարեւորագոյն գիւտերէն մէկը կը նկատուի, որ իր ազդեցութիւնը ունեցաւ զանազան ոլորտներէ ներս։

Գուրու Նանակ   (Guru Nanak, 1469 – 1539 թ. ). -

Հնդիկ փիլիսոփայ, հիմնադիր արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան մը, որ հնդկա կան միաստուածեան նոր կրօն մըն է՝ Սիկհականութիւնը (Sikhism), իր հինդուական եւ ի սլամական ազդեցութիւններով։ Նաեւ եղած է իր կրօնին մէջ՝ սրբացուած գուրու (Guru = սնսկ. ՝   ուսուցիչ ) ։ Ան սիկհական 10 գուրուներէն առաջինն է։

Գրեգորիոս Պալամաս   ( յուն. ՝ Gregorios Palamas, 1296 – 1359 թ. ). -

Վախճանումէն 9 տարի ետք սրբադասուած յոյն նշանաւոր աստուածաբան եւ գրող։ Արքեպիսկոպոս Թեսաղոնիկէի, երկար շրջան մը ապրած է որպէս վանական եւ հետեւած՝ Խաղաղականութեան (Hesychasm), որ հոգեհմայութեան (Spiritualism) տեսակ մըն է։ Իր կողմէ հաստատուած աստուածաբանական ուղղութիւնը կը կոչուի Պալամասականութիւն (Palamism)։

Գրիգոր Ա. Պապ, Մեծն   ( լատ. ՝ Gregorius I, 540 – 604 թ. ). -

Ազնուական ընտանիքի զաւակ, ծնած է Հռոմի մէջ։ Որպէս աշխարհական քաղաքագէտ նախ կը վարէ բարձր պաշտօններ։ 35 տարեկանին, կը դառնայ վանական, իսկ 590 թուականին կ՚ընտրուի Հռոմի պապ։ Իր սրբադասումը կը կատարուի բաւական ուշ (1295 թ. )։ Հեղինակ է բազմաթիւ կրօնական երկերու։ Միջնադարուն, իրեն վերագրուեցան «Գրիգորեան շարականները, խմբերգները, եւայլն…», պարզապէս իր հեղինակութիւնը բարձրացնելու համար։ Կը նկատուի Քրիստոնէութեան սկզբնական շրջանի չորս կարեւոր Եկեղեցւոյ Հայրերէն։

Գրիգոր Թ. Մուսաբէկեան   ( Grigor IX Musabekyan, ? – 1446 թ. ). -

Ծննդեան եւ մահուան թուականները անյայտ են։ Սիսի մէջ, 1439 թուականին կ՚ընտրուի կաթողիկոս եւ կը գահակալէ մինչեւ 1446 թուական։ 1441 թուականին, երբ կաթողիկոսական աթոռը Էջմիածին կը փոխադրուէր, ինք մերժելով Էջմիածին երթալ, Սիս կը մնայ ու Սիսի մէջ կը շարունակուի կաթողիկոսական աթոռը, որ այնուհետեւ կը կոչուի՝ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւն։ Սիսի մէջ իրեն կը յաջորդէ Կարապետ Եւդոկացի կաթողիկոսը (1446 – 1478 թ. )։

Հետագային (1915 թուականէն ետք) Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը կը ստիպուի լքել Սիսը ու իր վերջնական կայքը կը հաստատէ Լիբանանեան Անթիլիաս աւանին մէջ, Սահակ Բ. Խապայեան կաթողիկոսի օրով։

Գրիգոր Նազիանզացի   ( յուն. ՝ Gr ê gόrios Nazianzeuós, 3 29 – 39 0 թ. ). -

Յոյն աստուածաբան եւ գրող։ Որպէս Կոստանդնուպոլսոյ արքեպիսկոպոս, 381-ին մասնակցած է Տիեզերական 2-րդ ժողովին (որ կը կոչուի նաեւ Կոստանդնուպոլսոյ Ա. ժողով), որու ընթացքին մաս կազմած է «Երրորդութիւն» գաղափարի մշակման։ Գործակից ու ընկեր Բարսեղ Կեսարացիի եւ անոր եղբօր Գրիգոր Նիւսացիի, որոնց հետ կը կազմէ Եկեղեցւոյ հայրերու Կապադովկիոյ նշանաւոր եռեակը։ Հեղինակ է դաւանաբանական ու աստուածաբանական բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ շատերը հայերէնի թարգմանուած են։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։ Սրբադասուած է քրիստոնէական համայն եկեղեցւոյ կողմէ։  

Գրիգոր Նարեկացի   (Gregory of Narek, յուն. ՝ Gr ê g ό rios, 950 – 1003 թ. ). -

Հայ փիլիսոփայ, աստուածաբան, բանաստեղծ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Իր գլուխգործոցը կը նկատուի հանճարեղ՝ «Մատեան Ողբերգութեան» (1002 թ., անգլ. ՝ Book of Laminations, գերմ. ՝ Buch der Klagelieder ), նաեւ ծանօթ «Նարեկ» (Narek) անունով, որ աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկ մըն է։ Աշակերտած է Անանիա Նարեկացիի ու եղած Նարեկավանքի վանահայր։

Գրիգոր Նարեկացիի ժամանակաշրջանը կը զուգադիպի՝ կրօնական աղանդաւորական Թոնդրակեան շարժումի ( Tondrakianism) տարածման, որու դէմ իր ուսուցչի հետ եղած է գործօն պայքարողներէն։

Գրիգոր Նարեկացի սրբադասուած է Հայ եկեղեցւոյ կողմէ, իսկ 2015 թուականին ան Ֆրանցիսկոս պապի կողմէ դասուած է՝ «Կաթոլիկ եկեղեցւոյ ուսուցիչ»ներու (լատ. ՝ doctor ecclesia) շարքին։ 2021 թուականին, Կաթոլիկ Եկեղեցին 2 Փետրուարը ընդունած է որպէս Նարեկացիի «յիշատակի օր»։   

Գրիգոր Նիւսացի   ( յուն. ՝ Gr ê gόrios Nýsses, 335 – 394 թ. ). -

Յոյն աստուածաբան եւ գրող։ Եպիսկոպոս հայաբնակ Նիւսա քաղաքի (այսօր՝ թրքական Նեւշեհիր)։ Մեծ եղբօր Բարսեղ Կեսարացիի եւ իրենց գործակից Գրիգոր Նազիանզացիի հետ կը կազմէ Եկեղեցւոյ հայրերու Կապադովկիոյ նշանաւոր եռեակը։ 381 թուականին մասնակցած է Տիեզերական 2-րդ ժողովին (կը կոչուի նաեւ Կոստանդնուպոլսոյ Ա. ժողով), ուր մասնակցած է «Երրորդութեան» գաղափարի մշակման։ Ունի դաւանաբանական, մեկնաբանական, բարոյախրատական երկեր, ինչպէս նաեւ՝ նամակներու եւ քարոզներու հաւաքածոներ։ Երկերէն կարեւոր մէկ մասը հայերէնի թարգմանուած է։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

Գրիգոր Տաթեւացի   (Gregory of Tatev, յուն. ՝ Gr ê g ό rios, 1346 – 1409 թ. ). -

Միջնադարեան հայ փիլիսոփայ ու աստուածաբան։ Սրբադասուած՝ Հայ Եկեղեցւոյ կողմէ։ Ուսանած է Տաթեւի համալսարանին մէջ, հետագային կը դառնայ Տաթեւի համալսարանի ուսուցչապետ, յաջորդելով ուսուցչին՝ Յովհան Որոտնեցիի։ Գրիգոր Տաթեւացի մեծապէս ազդուած է եւրոպական դպրական փիլիսոփայութենէն։ Ան բուռն պայքար մղած է կաթոլիկեան Ունիթորական (միարարական) շարժումին դէմ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են. -

«Գիրք Հարցմանց», 1397 թ., մեծածաւալ հատորը,

«Գիրք Քարոզութեան…» երկու՝ «Ձմեռան» եւ «Ամառան» հատորներով,

«Գիրք, որ կոչի Ոսկեփորիկ», 1401 թ.,

«Համառօտ լուծումն Պորփիւրիոսի ներածութեան»,

«Համառօտ լուծումն Դաւիթ Անյաղթի տեսութեան»,

«Ընդդէմ տաճկաց»։

 

Դ

Դալայ Լամա, 14-րդ  (Dalai Lama, XIV, *1935 թ. ). -

(բուն անունով՝ Lhamo Thondup, կրօնական անունով՝ Tenzin Gyatso )

Հիմալայեան լեռնաշրջանի Վաջրայանա-Բուդդայականութեան վանական, հոգեւոր պետ, կրօնափիլիսոփայ եւ խաղաղապաշտ (Pacifist)։ Խաղաղութեան Նոբէլեան մրցանակակիրը (1989 թ. ) հեղինակ է բազմաթիւ կրօնաբարոյական երկերու։

Տիբէտի Գելուգեան (Gelug) նշանաւոր դպրոցի շառաւիղ, վերջին, 14-րդ Դալայ Լաման, այժմ կ՚ապրի հնդկական աքսորի մէջ։

«Դալայ Լամա» բառակապակցութիւնը բառացիօրէն կը նշանակէ «Իմաստութեան ովկիանոս»։ Մոնղոլերէն՝ Դալայ = ովկիանոս, տիբէտերէն՝ Լամա = վերածնած հոգեւոր իմաստուն։

Դարեհ Գ.   (Darius III, 380 – 330 մ. թ. ա. ). -

Իրանեան Աքեմենեան հարստութեան (553 – 330 մ. թ. ա. ) վերջին թագաւորը, որդի Արշամի։ Նախապէս եղած է Հայաստանի սատրապ։ Իր օրով, Մեծն Ալեքսանդր Մակեդոնացի (356 – 323 մ. թ. ա. ) կը նուաճէր Իրանը։  

Դարվին, Չ.   (Charles Darwin, 1809 – 1882 թ. ). -

Բ րիտանացի նշանաւոր բնագէտգիտնական ։ Հեղինակ՝ Բարեշրջապաշտութեան (Evolutionism):  Գլխաւոր երկն է՝ «Տեսակներու ծագումը» (1859 թ., անգլ. բնագիր՝ The origin of species)։

Դաւիթ Անյաղթ   (յուն. ՝ David Arménios, 475 – 550 թ. ). -

Ծագումով հայ նոր–պլատոնական փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ, փիլիսոփայ։ Ուսումը ստացած է եգիպտական Ալեքսանդրիոյ (Museion) դպրոցին մէջ, ուր երկար ատեն ուսուցչական պաշտօն կը վարէ եւ Հայաստան կը վերադառնայ, երբ արդէն ծերացած էր։ Թէեւ իր ողջութեան հայ կղերին կողմէ կը հալածուի, բայց հետագային, Հայ Եկեղեցւոյ կողմէ կը սրբադասուի։

Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Սահմանք իմաստասիրութեան»,

«Վերլուծութիւն „Ներածութեանն“ Պորփիւրիոսի»,

«Մեկնութիւն „Ստորոգութեանցն” Արիստոտէլի» եւ

«Մեկնութիւնն ի „Վերլուծականն” Արիստոտէլի»։

Դեկարտ, Ռ.   (René Descartes, լատ. ՝ Renatus Cartesius, 1596 – 1650 թ. ). -

Ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), բնագէտ եւ փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան շրջանի, Բանապաշտութիւն (Rationalism) փիլիսոփայկան շարժումի ներկայացուցիչ։ Հեղինակ՝ բազմաթիւ երկերու, յիշարժան են՝

«Քննախօսութիւն՝ բանականութեան ճիշդ օգտագործման եւ ճշմարտութեան գիտական հետազօտութեան մեթոդի մասին» (1637 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Discours de la méthode  pour bien conduire sa raison et chercher la vérité dans les sciences), 

«Մտորումներ առաջին փիլիսոփայութեան մասին» (1641 թ., լատ. բնագիր՝ Meditationes de prima philosophia),

«Փիլիսոփայութեան սկզբունքները» (1644 թ., լատ. բնագիր՝ Principia philoso-phiae)։  

Դելէօզ, Ժ.   (Gilles Deleuze, 1925 – 1995 թ. ). -

Ֆրանսացի գրականագէտ եւ փիլիսոփայ։ Յետկառուցապաշտութիւն (Post-struc-tionalism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Առանձնաբար հ եղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են. -

«Կանտի քննադատական փիլիսոփայութիւնը» (1963 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Philo-sophie critique de  Kant),

«Տարբերութիւն ու կրկնութիւն» ( 1968 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Différence et repetition),

«Իմաստի տրամաբանութիւնը» (1969 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Logique du sens),

ինչպէս նաեւ գիրքեր հրատարակած է ֆրանսացի փիլիսոփայ Պ. Ֆ. Գուատարիի (Pierre Félix Guattari ) հետ, միասնաբար, օրինակ՝

«Հակաէդիպ, Դրամատիրութիւն եւ Հերձամտութիւն Ա. » (1972 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Anti-Œdipe, Capitalisme et Schizophrénie I. )

«Հազար սարահարթեր, Դրամատիրութիւն եւ Հերձամտութիւն Բ. » (1972 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Mille plateaux, Capitalisme et Schizophrénie I I. )

Դեմոկրիտոս   (Democritus, յուն. ՝ Dêmókritos, 460 – 371 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ ։ Աշակերտ ած է ՝ Լեւկիպոսի (յուն. ՝ Leukippos, 500 – 440 մ. թ. ա. )։ Իր ո ւսուցչին հետ կը նկատուի հիմնադիր ը Հիւլէական (Atomist) փիլ իսոփայական ուղղութեան։ Իր լաւատեսութեան պատճառով կ ոչուած է՝ «խնդուն փիլիսոփան»։

Դերիդա, Ժ.   (Jacques Derrida, 1930 – 2004 թ. ). -

Ֆրանսացի փիլիսոփայ ու գրականագէտ։ Հիմնադիր՝ Ապակառուցապաշտութիւն (Deconstructivism) եւ ներկայացուցիչ՝ Յետկառուցապաշտութիւն (Post-structional-ism) փիլ իսոփայական ուղղութեանց։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական երկերու, յիշարժան են՝

«Գրութիւնը եւ Տ արբերութիւնը» (1967 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L՚écriture et la difference),

«Փիլիսոփայութեան լուսանցքները» (1972 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Marges – de la philosophie),

«Քաղաքականութիւն եւ Ընկերութիւն» ( 1994 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Politiques de l'amitié ),  

Դիդրօ, Դ.   (Denis Diderot, 1713 – 1784 թ. ). -

Ֆրանսացի գրող, արուեստագէտ, գրականագէտ ու փիլիսոփայ։ Կարեւոր ներկայացուցիչ «Լուսաւորութեան» շրջանի։

Դիլթայ, Վ.   (Wilhelm Dilthey, 1833 – 1911 թ. ). -

Գերման հոգեբան, աստուածաբան եւ փիլիսոփայ։ Հոգեբանութեան (Psychology) եւ Մեկնութեան (Hermeneutics) հիմքերու վրայ կը զարգացնէ իր Կեանքի փիլիսոփայութիւնը (Philosophy of Life), որու նշանաւոր ներկայացուցիչներէն կը նկատուի։

Հեղինակ՝ բազմաթիւ երկերու (ամբողջական երկերը՝ 26 հատորով)։ 

Դիոնիսիոս Արիոպագացի   ( յուն. ՝ Dionysios Ariopagites, Ա. դար ). -

Յոյն դատաւոր, որ առաջին դարուն, Աթէնքի մէջ, Պօղոս առաքեալի քարոզը լսելով քրիստոնեայ կը դառնար եւ առաքեալի կողմէ կը կարգուէր Աթէնքի եպիսկոպոս։ Յիշատակուած է Նոր Կտակարանի «Գործք Առաքելոց»ին մէջ (Acts 17/19-34)։ Աշակերտ՝ Ռեթէոս Աթենացիի։

Հետագային, 6-րդ դարուն յայտնուած կարգ մը երկեր, որոնք նաեւ հայերէնի թարգմանուած են, սխալմամբ, կը վերագրուին Ա. դարու դատաւոր ապա եպիսկոպոս Դիոնիսիոս  Արիոպագացիին ։ Այժմ, այդ երկերուն որպէս հեղինակ կը նկատուի 5-րդ եւ 6-րդ դարերուն ապրած Նոր-Պլատոնականութեան (յատկապէս Պրոկլոսի) հետեւորդ յոյն փիլիսոփայ մը, որուն կը տրուի Կեղծ- Դիոնիսիոս  անունը։

Որպէս «Եկեղեցւոյ Հայր», ան մաս կը կազմէ սրբացուած «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

Դյուի, Ջ.   (John Dewey, 1859 – 1952 թ. ). -

Ամերիկացի հոգեբան, մանկավարժ եւ փիլիսոփայ։ Եղած է Գործնապաշտութիւն (Pragmatism) փիլ իսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, մանկավարժական ու բարոյագիտական երկերու, յիշարժան են՝

«Փիլիսոփայութիւն եւ քաղաքակրթութիւն» (1931 թ. ՝ անգլ. բնագիր՝ Philosophy and Civilisation),

«Բարոյագիտութիւն» (1932 թ. ՝ անգլ. բնագիր՝ Ethics ),

«Ընդհանուր հաւատք մը» (1934 թ. ՝ անգլ. բնագիր՝ A Common Faith), 3 մասերով՝ 1) կրօնը ընդդէմ կրօնականի,

2) հաւատքը եւ իր նպատակը, եւ

3) կրօնական գործառոյթի մարդկային բնակավայրը։

Դոստոեւսկի, Ֆ.   (Fyodor Dostoevsky, 1821 – 1881 թ. ). -

Ռուս հռչակաւոր գրող–փիլիսոփայ։ Ռուս գրականութեան դասական ներկայացուցիչներէն, որ համաշխարհային հ ա մբ աւ կը վայելէ։

Իր գ լխաւոր վէպերն են ( որոնք նաեւ հայերէնի թարգմանուած են ). -

«Ոճիր եւ պատիժ» (1866 թ., անգլ. ՝ Crime and Punishment),

«Խաղամոլը» (1867 թ., անգլ. ՝ The Gambler),

«Ապուշը» (1869 թ., անգլ. ՝ The Idiot) եւ

«Կարամազով եղբայրները» (1880 թ., անգլ. ՝ The brothers Karamazov)։  

Դունս Սկոտ, Ե.   (Johannes Duns Scot, 1266 – 1308 թ. ). -

Սկոտլանդացի աստուածաբան, բարոյախօս եւ փիլիսոփայ։ Միջին դպրական փիլիսոփայութեան (Scholastic) գլխաւոր ներկայացուցիչներէն. իր անունով կոչուած է յատուկ ուղղութիւն մը՝ Սկոտականութիւնը (Scotism)։ Երանելիներու կարգ անցած՝ Ֆրանսիսկեան միաբան։ Կոչուած է՝ «սրամիտ դոկտոր» (Doctor subtilis)։

Ունի գրական հարուստ ժառանգութիւն։

 

Ե

Եասպերս, Կ.   (Karl Jaspers, 1883 – 1969 թ. ). -

Գերման միջազգային ճանաչում ունեցող հոգեբոյժ եւ փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ Գոյութեան փիլիսոփայութեան (գերմ. ՝ Existenzphilosophie), որ կը զանազանուէր Ժ. -Պ. Սարտրըի Existentialism-էն։ Աշխատած է նաեւ կրօնի փիլիսոփայութեան նիւթերու վրայ։ Իր կեանքի վերջին տարիներուն դասախօս էր Զուիցերիոյ Բազէլի (Basel) համալսարանին մէջ եւ իր մահէն 2 տարի առաջ կը ստանայ նաեւ Զուիցերիոյ հպատակութիւնը։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են ՝

«Ընդհանուր Հոգեախտաբանութիւն» (1913 թ., գերմ. բնագիր՝ Allgemeine Psycho-pathologie),

«Փիլիսոփայական հաւատքը յայտնութեան նկատմամբ» (1962 թ., գերմ. բնագիր՝ Der philosophische Glaube angesichts der Offenbarung)։

Եհուդա Աշլագ   ( Yehuda Ashlag, 1884 – 1954 թ. ). -

Վարշաւա (Warsaw) ծնած եւ Երուսաղէմի մէջ մահացած հրեայ խորհրդապաշտ (միստիկ) րաբունապետ եւ կաբալայական ուսմունքի մասնագէտ։ Հեղինակ է բազմաթիւ գիրքերու։ Գրած է մանրամասն մեկնաբանութիւններ՝ «Զոհար գիրքի» եւ «Լուրիական Կաբալայի» մասին։

Եոգի Մ. Մ. կամ Մահարիշի   ( Maharishi Mahesh Yogi, 1918 – 2008 թ. ). -

Հնդիկ կրօնա–փիլիսոփայ։ Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ յայտնի քարոզիչ։ Հիմնադիր անդրանցական մտավերացման (Transcendental Meditation)։

Եոնաս, Հ.   (Hans Jonas, 1903 – 1993 թ. ). -

Գերմանամերիկացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ Բնապահպանութեան բարոյագիտութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝ «Պա-տասխանատուութեան սկզբունքը – բարոյագիտական փորձ մը տեխնոլոգիական քաղաքակրթութեան համար», գերմ. ՝ բնագիր՝ „ Das Prinzip Verantwortung - Versuch einer Ethik für die technologische Zivilisation “ (1979 թ. )։  

Եունգ, Կ. Գ.   (Carl Gustav Jung, 1875 – 1961 թ. ). -

Զուիցերիացի հոգեբոյժ–հոգեդարմանող, աշակերտ՝ Ֆրոյդի, հիմնադիր՝ Վերլուծական հոգեբանութեան (Analytic Psychology)։

Հեղինակ է բազ մաթիւ երկերու։

Եպիփան Կիպրացի   ( յուն. ՝ Epiphanios Kýprou, 315 – 403 թ. ). -

Ծնած եւ ուսանած է Պաղեստինի մէջ։ 367 թուականին կը դառնայ Կիպրական Կոստանդիայի (Սալամիս) եպիսկոպոս։ Պ այքար մղած է Արիոսականութեան (Arianism) դէմ։ Հեղինակ է դաւանաբանական ու մեկնաբանական բազմաթիւ երկերու։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

Եսայի Նչեցի   (Isaiah Nchetsi, 1255 – 1338 թ. ). -

Հայ մանկավարժ, գրիչ, ուսուցչապետ։ Իր կրթութիւնը ստացած է նախ Առաքելոց վանքի դպրանոցին մէջ, Ներսէս Մշեցիի մօտ ապա դպրանոցի փակուելէն ( 1281 թ. )   ետք, իր ուսուցչին հետ գացած է Պռոշեան իշխանութեան հովանիին տակ գտնուող, Վայոց Ձորի Աղբերց վանք, որ իր ուսուցչապետութեան օրով կոչուած է ՝ Գլաձորի վանք եւ համալսարան, ուր եւ շարունակած է իր ուսումը եւ որպէս ուսուցչապետ, յաջորդած է իր ուսուցիչ Ներսէս Մշեցիի։ Հեղինակ է կրօնաբարոյական բովանդակութեամբ բազմաթիւ երկերու եւ «Վերլուծութիւն քերականութեան» ուսումնական ձեռնարկի։ Իր նշանաւոր աշակերտը եղած է Յովհան Որոտնեցին ։

Երազմոս Ռոտերդամցի   (Erasmus Roterodamus, 1465 – 1536 թ. ). - 

Հոլանդացի լեզուաբան–փիլիսոփայ։ Վերածնունդի շրջանի, «Մարդկայնութիւն» (Humanism) փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ, եւ սատարիչը հետագայ «Լուսաւորութեան շրջանի»։ Ան փորձեց Մ արդկայնութիւնը յարմարեցնել քրիստոնէական ուսմունքին։ Իր կարեւոր մէկ գործը կը նկատուի՝ «Ազատ կամքի մասին» (1524 թ., լատ. բնագիր՝ De libero arbitrio) երկը, որուն տարի մը ետք պատասխանած է գերման աստուածաբան Մարտին Լութեր՝ «Անազատ կամքին մասին» (լատ. բնագիր՝ De servo arbitrio) երկով։ Հեղինակ է նաեւ բազմաթիւ աստուածաբանական ու փիլիսոփայական այլ երկերու։

Եւկլիդէս Մեգարացի   (Euclides of Megara, յուն. ՝ Eukleidês, 450 – 380 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն դասական բարոյախօս–փիլիսոփայ եւ ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), աշակերտ՝ յոյն փիլիսոփայ Սոկրատէսի. հիմնադիր՝ Մեգարեան դպրոցի։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Եւսեբիոս Կեսարացի   ( Eusebius of Caesarea, 260 – 3 40 թ. ). -

Նշանաւոր պատմաբան – աստուածաբան եւ «եկեղեցւոյ հայր», գրած է սկզբնական շրջանի ընդհանրական «Եկեղեցական Պատմութիւն» (Church History) եւ «Ժամանակագրութիւն» (Chronicon) երկերը։ Այդ երկերը, Միջնադարուն, թարգմանուած են հայերէն ի եւ օգտագործուած՝ բազմաթիւ հայ պատմիչներու կողմէ։ Հեղինակ է նաեւ այլ երկերու։ Որպէս Կեսարիոյ եպիսկոպոս, մասնակցած է Տիեզերական առաջին ժողովին, Նիկիոյ մէջ ( 325 թ. ) ։

Եւրիպիտէս   (Euripídês, 480 – 406 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական թատերագիր, աշակերտած է փիլիսոփայ Անաքսագորասի (Anaxa-goras, 499 – 428 մ. թ. ա. ) Աթէնքի մէջ։ Իր բազմաթիւ ողբերգական թատերգութիւններէն միայն 18-ը մեզի հասած են, որոնցմէ՝ «Տրոյուհիները» (The Trojan Women), «Էլեկտրա» (Electra), «Հելենա» (Helen), «Փիւնիկուհիներ» ( Phoenician women), «Իփիգենիան Տաւրիսի մէջ» ( Iphigenia in Tauris), եւայլն…։

Եփրեմ Ասորի   ( լատ. ՝ Ephraem Syrus, 306 – 373 թ. ). -

Ասորի քրիստոնեայ աստուածաբան եւ սրբադասուած «եկեղեցւոյ հայր»։ Ծնած է Մծբին (Nisibis, այսօր՝ թրքական Nusaybin), աշակերտ՝ Յակոբ Մծբնացիի, որու հետ մասնակցած է Նիկիոյ Ա. Տիեզերական Ժողովին (325 թ. )։ Գործունէութիւն ծաւալած է նախ Մծբին ապա Եդեսիա քաղաքներու մէջ։ Հեղինակ է սուրբգրային բազմաթիւ մեկնութիւններու, հոգեւոր երգերու, դաւանաբանական երկերու, որոնք ուղղուած էին իր ժամանակի աղանդներուն դէմ։ Իր երկերու մեծ մասը թարգմանուած են զանազան լեզուներու (նաեւ հայերէնի)։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

 

Զ

Զարաթուշտրա / Զրադաշտ   (Zarathustra / Zoroaster, 630 – 553 մ. թ. ա. ). - 

Զրադաշտականութեան (Zoroastrianism) հիմնադիր իրանապարսկական մարգարէն, որ ու կեանքը շատերու կողմէ կը տեղադրուի մ. թ. ա. 9-րդ մինչեւ մ. թ. ա. 11-րդ դար։ Զրադաշտ հեղինակն է կրօնական գլխաւոր մատեան նկատուող Աւեստայի (Avesta) հնագոյն ու սկզբնական մասերուն։

Զրադաշտի ուսմունքի գլխաւոր երեք սիւներն են. - «բարին մտածէ՛», «բարին խօսի՛ր» եւ «բարին գործէ՛»։

Զենոն Էլեացի   (Zeno of Elea, յուն. ՝ Zênôn, 490 – 430 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, Հարաւային Իտալիոյ յունական մասէն. աշակերտ՝  Պարմենիդէսի։ Էլեական դպրոցի ներկայացուցիչ։ Զենոն Էլեացիի երկերը մեզի չեն հասած։ Իր աշխատութիւններու մասին ակնարկութիւններ կան Պլատոնի եւ Արիստոտէլի գործերուն մէջ։  

Զենոն Կիտիոնցի   (Zeno of Citium, յուն. ՝ Zênôn, 333 – 262 մ. թ. ա. ). -

Յոյն բարոյախօս–փիլիսոփայ։ Կը կոչուի նաեւ «Զենոն կրտսեր» զանազանելու համար Զենոն Էլեացիէն։   Եղած է հիմնադիր՝ Ստոյիկութեան (Stoicism) եւ այդ անունով կոչուած դպրոցին։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական երկերու։

Զուանգ-Ցի   ( Zhuang, Zi, 369 – 286 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, որ իր նոյնանուն (52 գլուխ հաշուող) գրքով առնչուած է Դաոյականութեան (Daoism), որ ասիական (չինական) կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է։ Ան կը նկատուի նաեւ գլխաւոր դէմքը դաոյական խորհրդապաշտութեան (Tao-Mysticism)։

 

Է

Էմպեդոկլէս (Empedocles, յուն. ՝ Empedoklês, 495 – 435 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, գրող, քաղաքական գործիչ եւ հեթանոս քուրմ։ Եղած է Պարմենիդէս Էլեացիի (Parmenides of Elea) աշակերտը եւ ժամանակակիցը Զենոն Էլեացիի (Zeno of Elea)։ Բազմական (Pluralist) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ, որով նախանիւթ կը նկատէր օդը, ջուրը, հողը եւ կրակը։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, մեծամասնութեամբ կորսուած։ Իր իւրայատուկ բարոյագիտութիւնը (Ethika) կը բնութագրուի կրօնական փրկութեան ձգտումով։ Ան կը հաւատար հոգիի անմահութեան եւ անոր վերամարմնաւորման (Reincarnation)։

Էնգելս, Ֆ.   (Friedrich Engels, 1820 – 1895 թ. ). -

Գերման տնտեսագէտ–փիլիսոփայ. Մարքսի մտերիմ ընկերը եւ անոր հետ հիմնադիր՝ «Գիտական Ընկերվարութեան» (Scientific Socialism)։ Ան ծնած է գործարանատէր մեծահարուստ ընտանիքի մէջ, այժմու գերմանական Վուփերտալ (Wuppertal) քաղաքի մէջ։ Հետագային նիւթական օժանդակութեամբ օգնած է մտերիմ ընկերոջը, Մարքսին։ Անոնք միասնաբար հրատարակած են քանի մը երկեր։ Եղած է նաեւ պատմաբան եւ համայնավար յեղափոխական։  

Էպիկուրոս   (Epicurus, յուն. ՝ Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ). -

Յ ոյն բարոյախօս –փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Կեպոսի (յուն. ՝ kêpos = պարտէզ) դպրոցին,   որ կը գործէ մօտաւորապէս 6 դարեր, մինչեւ մեր թուարկութեան 4-րդ դարը։ Եղած է նաեւ հիմնադիրը իր անունով կոչուած փիլ իսոփայական շ արժում ին` Էպիկուրականութ եա ն (Epicureanism), որու գլխաւոր նպատակը երջանկապաշտութիւնն է (Eudaimonism) եւ որուն կարելի է հասնիլ ջանադիր ինքնակատարելագործմամբ։

Ան մեծապէս կը հաւատար բազմաթիւ աստուածներու իրական գոյութեան, թէեւ կը մերժէր անոնց դերը աշխարհի ստեղծագործութեան եւ խնամատարութեան մէջ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ միայն դրուագներ մեզի հասած են, հետագայ փիլիսոփաներու միջոցով։

Էպիկ տետոս   (Epiktêtos, 50 – 138 թ. ). -

Յոյն հնադարեան բարոյախօս փիլիսոփայ։ Որպէս ստրուկ Հռոմ հասած Էպիկտետոս կը դառնայ ներկայացուցիչը ուշ ստոյիկեան փիլիսոփայական ուղղութեան։ Որպէս բարոյախօս, կը կարեւորէր անհատի ներքին ազատութիւնը եւ բարոյական ինքնավարութիւնը։ Որպէս հետեւորդ յունական հեթանոսութեան բազմաստուածութեան (Polytheism), ան, յաճախ Զեւս աստուածը կը նոյնացնէ բնութեան հետ։ Նաեւ Քրիստոնէութեան հետ ունեցած Էպիկտետոսի առնչութիւնը քննարկութեան նիւթ եղած է, մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբները։ 

Իր աշակերտներէն, պատմաբան Արիանոս (յուն. ՝ Arrianos, 86 – 146 թ. ) գրի առած է իր ուսուցչի 2 երկերը, որոնք ուսումնական զրոյցներ են. -

«Ատենախօսութիւններ» (յուն. ՝ diatribaí) եւ

«Ձեռնարկ» (յուն. ՝ encheirídion)։

Էօտինգէր, Ֆ. Ք.   ( Friedrich Christoph Oetinger, 1702 – 1782 թ. ). -

Գերման աստուածաբան, ներկայացուցիչ Բողոքական Եկեղեցւոյ մէջ յառաջացած Բարեպաշտութեան շարժումին ( Pietism) ։ Հ ետեւորդ ու ջատագով Յ. Բէօմըի ( Jakop Böhme ) եւ Է. Սվեդենբորգի (Emanuel Swedenborg) խորհրդապաշտական ուղիին։ Հ եղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական ու խորհրդապաշտական (միստիկ) մօտ. 70 երկերու։

 

Թ

Թալէս (Thalês of Miletus, 625 – 546 մ. թ. ա. ). -

Ծնած է Միլետոս (այսօրուան Թուրքիոյ արեւմտեան ծովափին) եւ ընդունուած է, որպէս Հին Յունաստանի 7 իմաստուններէն մէկը։ Ան կը նկատուի Արեւմտեան փիլիսոփայութեան առաջին ներկայացուցիչը եւ ընդհանրապէս փիլիսոփայութեան ուղին հարթողը։ Հիմնադիրն էր Միլետեան դպրոցին: Թալէս ջուրը (յուն. ՝ hýdôr) կը համարէր՝ որպէս հիմնական նախանիւթ։ Գիրք չէ գրած, սակայն իր մասին կը պատմեն յոյն դասական փիլիսոփաներ՝ Պլատոն եւ Արիստոտէլ։

Թերեզա Աւիլացի (Theresa of Avila, 1515 – 1582 թ. ). -

Սպանացի խորհրդապաշտ միանձնուհի։ Կը հիմնէ իր կիներու յատուկ առաջին «Սբ. Յովսէփ» վանքը, որուն կը հետեւին 16 այլ կիներու յատուկ վանքեր, որոնց վանականները կը կոչուին նաեւ՝ «ոտաբոբիկ կարմելիտուհիներ» (barefoot Carmelites)։ «Ներքին Դղեակի կացարանները» (սպան. բնագիր՝ Moradas del Castillo Interior ) անունով երկին մէջ, ան կը ներկայացնէ Աստուծոյ հետ միանալու իր ներքին ճանապարհորդութիւնը։

Կաթոլիկ եկեղեցւոյ կողմէ Թերեզա կը սրբադասուի ու իրեն կը շնորհուի «եկեղեցւոյ ուսուցիչ» ( doctor ecclesiae ) բարձր տիտղոսը։  

Թէոփիլոս Ալեքսանդրացի (յուն. ՝ Theophilos, 345 – 412 թ. ). -

Ալեքսանդրիոյ Պատրիարք, որու պաշտօնավարութեան ժամանակաշրջանը յայտնի է իր հակամարտութիւններով, թէ՛ հեթանոսութեան ու փիլիսոփայութեան (նաեւ Ալեքսանդրիոյ դպրոցի) եւ թէ Պոլսոյ պատրիարքին դէմ։ Իրեն անմիջական յաջորդը եղաւ իր եղբօրորդին, Կիւրեղ Ալեքսանդրացին (Kyrill, 376 – 444 թ. )։ 

Թոմաս Աքուինացի (Thomas Aquinas, 1224 – 1274 թ. ). - 

Իտալացի աստուածաբան–փիլիսոփայ ու բ արոյախօս։ Ո ւսանած է Փարիզի համալսարանին մէջ եւ աշակերտած Ալբերտ Մեծի, որուն հետեւած է նաեւ գերմանական Քէօլնի ( Köln ) համալսարանին մէջ ։   Միջին դպրական փիլիսոփայութեան (Scholastic) մեծագոյն ներկայացուցիչ ներէն։ Ի ր անունով կոչուած է աստուածաբանական ուղղութիւն մը՝ Թոմականութիւնը (Tomism), որ կը փորձէր աստուածաբանութիւնն ու փիլիսոփայութիւնը համադրել։ Նշանաւոր է նաեւ իր «Աստուծոյ գոյութեան 5 ապացոյցները»։ Սուրբերու կարգ դասուած դոմինիկեան միաբան։ Իր միաբանութեան կողմէ կոչուած է «հրեշտակային դոկտոր» (լատ. ՝ doctor angelicus)։

Թոմասի ուսմունքը, 19-րդ դարուն կը յայտարարուի, որպէս՝ Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ պաշտօնական փիլիսոփայութիւնը։ Իր անունով կոչուած է նաեւ Հռոմի պապական համալսարանը։ Հեղինակ է կարեւոր երկերու, յիշարժան են՝  

«Համամատեան ընդդէմ հեթանոսներուն» (1260 թ., լատ. բնագիր՝ Summa contra gentiles) եւ

« Համամատեան աստուածաբանութեան » (1273 թ., լատ. բնագիր՝ Summa theo-logia e)։

Թրասիւմաքոս (Trasymachos, մ. թ. ա. 5-րդ դար). - 

Յոյն սոփեստ–փիլիսոփայ. ժամանակակից Սոկրատէսի։ Ծնած է Քաղկեդոնի մէջ (այսօր, Իստանբուլի մէկ քաղաքամաս)։ Եղած է նշանաւոր ուսուցիչ հռետորութեան (Rhetoric) եւ հրապարակախօս։ Իր գրութիւնները կորսուած կը նկատուին։ 

Յիշատակուած է Պլատոնի «Պետութիւն» ( Politea ) երկին մէջ, որպէս Սոկրատէսի անհաճոյ խօսակից։

 

Ժ

Ժհու Դունյի (Zhôu Dûnyí 1017 – 1073 թ. ). -

Վաղ Նոր-Կոնֆուցիականութեան չին կրօնափիլիսոփայ, որ նաեւ կը նկատուի այս նոր ուղղութեան հիմնադիրը։ Ան մեծապէս ազդուած էր Դաոյականութենէն եւ անոր «Եին – Եանգ» (Yin – Yang) հակադիր, բայց զիրար ամբողջացնող յարաբերութենէն, որ կը կոչուի Տայջի ( չին. ՝ Taiji)։ Ժհու Դունյիի համաձայն, Տայջի կը ներկայացնէ «Գերագոյն Գոյը», իրեն հակադիր Վուջի ( չին. ՝ Wuji), «Գերագոյն ոչ-Գոյը» հասկացութեամբ։ Ան նաեւ կը հետաքրքրուէր՝ տիեզերաբանութեամբ (Cosmology) եւ բնազանցութեամբ (Metaphysics)։

Ժհու Շի (Zhû-Xî, 1130 – 1200 թ. ). -

Ուշ Նոր-Կոնֆուցիականութեան կարեւորագոյն չին կրօնափիլիսոփաներէն։ Եղած է Սոնգ կայսեր ուսուցիչը եւ խորհրդատուն։   Ան տիեզերական կարգապահութեան ( չին. ՝ Li ) բնազանցական բնոյթ տուաւ։ Հաւաքած է, այսպէս կոչուած կանոնական «Չորս գիրքերը» ( չին. ՝ Sishu ), որոնք մինչեւ այսօր այժմէական կը մնան, Կոնֆուցիականութեան համար։

 

Ի

Իամբլիքոս   (յուն. ՝ Iamblichos, 240 - 320 թ. ). -

Ծագումով ասորի, ներկայացուցիչն է Ն որ -Պ լատոնական եւ Նոր-Պիւթակորական փիլիսոփայ ութեանց։ Ան փ որձած է համադրել յիշեալ փիլիսոփայական ուղղութիւնները ու աստուածաբանութիւնը, որմէ յառաջացած է դիցահմայութիւն (յուն. ՝ the-ourgía) մը կամ խորհրդապաշտ (միստիկ, յուն. ՝ mystikós ) աստուածիմաստութիւն (յուն. ՝ theosophía) մը։

Իամբլիքոս իր Դպրոցը հաստատած է սուրիական Որոնդէս ( յուն. ՝ Oróntes, արաբ. ՝ Nahr al-Asi = نهر العاصي ) գետի ափին, Ապամիա ( յուն. ՝ Apámea, արաբ. ՝ Afâmya = أفاميا ) քաղաքին մէջ։   Հեղինակ է 10 գիրքերու, որոնցմ է շատերը կորսուած են։ 

Իբն Ռուշդ   (Averroes = ﺭﺷﺪ ﺍﺑﻦ , 1126 – 1198 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Ալ-Վալիդ Մուհամմադ Իբն Ռուշդ, արաբ. ՝ أبو الوليد محمد ابن رشد = Abû Al-Walîd Muhammad ibn Rushd, ծագումով Անդալուսեան արաբ, հռչակաւոր բժիշկ եւ փիլիսոփայ։ Իսլամական կրթութիւն ստացած Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան նշանաւոր ներկայացուցիչ։ Մեկնաբանած է Արիստոտէլի գրեթէ բոլոր գործերը։

Կեանքի վերջաւորութեան Իբն Ռուշդ դատապարտուած ու աքսորուած է, ինչպէս նաեւ արգիլուած ու այրուած են անոր գիրքերը։

Իբն Սինա   (Avicenna = ﺳﻴﻨﺎ ﺍﺑﻦ , 980 – 1037 թ. ). -

Բուն անունով Աբու Ալի Ալ-Հուսէյն Իբն Սինա, արաբ. ՝ أبو علي الحسين ابن سينا = Abû Alî Al-Husain ibn Sînâ, ծագումով պարսիկ, բժիշկ–փիլիսոփայ։ Իսլամական կրթութիւն ստացած Միջնադարու արաբական փիլիսոփայութեան նշանաւոր ներկայացուցիչ։ Երկրպագու՝ Արիստոտէլի։ Գրած է փիլիսոփայական, աստուածաբանական, աստղագիտական ու բժշկագիտական բազմաթիւ երկեր, որոնցմէ յիշարժան են. -

«Համառօտագիր հոգիի մասին» (լատ. ՝ Compendium de anima, արաբ. ՝ Maqâla fíl-nafs = مقالة فى النفس  ),

«Գիրք բուժման» (18 հատորով համայնագիտարան, լատ. ՝ Liber curationum, արաբ. ՝ Kitâb aš-šifâ = كتاب الشفاء ),

«Կանոն բժշկութեան» (5 հատորով, լատ. ՝   Canon medicinae, արաբ. ՝ Al-q â nun fíl-tibb = القانون في الطب )։

Իսահակ Լուրիա   ( Isaac Luria, 1534 – 1572 թ. ). -

Հրեայ խորհրդապաշտ (միստիկ) րաբունապետ ծնած է Երուսաղէմ։ Հօրը մահէն ետք, փոխադրուած է Գահիրէ, ուր շրջան մը քաշուած է Նեղոսի կղզեակներէն մէկը, ապրած ճգնաւորական կեանքով ու սերտած «Զոհար գիրքը» ։ Աւելի ուշ ան կը վերադառնայ Երուսաղէմ ու կը նուիրուի լոկ Կաբալայական ուսմունքին։ Այսօր, Լուրիայի մեկնութիւնները արժեւորուած են եւ ընդունուած՝ «Լուրիական Կաբալա» անունին տակ։ Անձամբ չէ գրած, այլ գրի առնուած է իր աշակերտ Խ. Վիտալի (Chajim Vital) կողմէ։

Իրենէոս   (Irenaeus, 135 – 200 թ. ). -

Յոյն աստուածաբան, ծագումով զմիւռնիացի (յուն. ՝ Smýrna, այսօր՝ թրքական Իզմիր), եղած է ֆրանսական Լիոն (Lyon) քաղաքի երկրորդ եպիսկոպոսը, նահատակուած է՝ Լիոնի մէջ։ 2-րդ դարու նշանաւոր յոյն աստուածաբանը սրբադասուած է Կաթոլիկ եկեղեցւոյ կողմէ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնք թարգմանուած են տարբեր լեզուներու (նաեւ հայերէնի), սակայն մեծ մասը մեզի չէ հասած։ 

 

Լ

Լական, Ժ.  (Jacques Lacan, 1901 – 1981 թ. ). -  

Ֆրանսացի հոգեվերլուծող ու փիլիսոփայ։ Կառուցապաշտութիւն (Structionalism) փիլ իսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հետեւորդ եւ զարգացնող Ֆրոյդի հոգեվերլուծութեան։ Հեղինակ է բազմաթիւ հոգեվերլուծական ու փիլիսոփայական երկերու։

Լակտանտիոս   ( Lucius Caecilius Firmianus  Lactantius, 250 – 325 թ. ). -

Ափրիկեան ծագումով, հռոմէացի հռետոր–փիլիսոփայ, որ ծնած է հեթանոս ընտանիքի մէջ ապա 40 տարեկանին քրիստոնեայ կը մկրտուի եւ կը դառնայ նոր կրօնին ջերմ ջատագովը։ Իր գրութիւններով պաշտպանած է Քրիստոնէութիւնը։ Հեղինակ է բազմաթիւ լատիներէն երկերու, որոնց շարքին են. -

«Աստուածային հրահանգները» (լատ. բնագիր՝ Institutiones Divinae ),

«Աստուծոյ զայրոյթի մասին» (լատ. բնագիր՝ De ira Dei) եւ

«Փիւնիկ թռչունի մասին» (լատ. բնագիր՝ De ave phoenice)։  

Լայբնից, Գ. Վ.   (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646 – 1716 թ. ). -

Գերման հռչակաւոր ընդհանրական գիտնական, փիլիսոփայ ու մաթեմատիկոս, ֆիզիկոս ու իրաւաբան, պատմաբան ու լեզուաբան ։ Եւրոպայի մէջ, Լուսաւորութեան շրջանի Բանապաշտութիւն (Rationalism) փիլիսոփայական շարժումի նշանաւոր ներկայացուցիչ։ Բարձրագոյն ուսումը ստացած է գերմանական Լայպցիգ (Leipzig) եւ Ենա (Jena) համալսարաններուն մէջ։ Ժամանակաշրջան մը Փարիզի մէջ ապրելէ ետք կը վերադառնայ գերմանական Հանովէր (Hannover) քաղաքը, ուր եւ կը մահանայ։ Լայբնից ինք կազմած է Théodicée (Աստուածարդարացում) եզրոյթը, որով ան կը պնդէր, որ Աստուծոյ ստեղծագործութիւնը կը կայանայ՝ տրամաբանական «կարելի լաւագոյն աշխարհի» մը վրայ, ուր չարը անհրաժեշտ մէկ մասը կը կազմէ, նոյնիսկ այս լաւագոյն կարելի աշխարհին։ Հետագային, այլ փիլիսոփաներ, կը մերժեն Լայբնիցի այս գաղափարը։ Հեղինակ է բազմաթիւ գիտական երկերու ու աշխատասիրութիւններու, որոնցմէ յիշարժան են. -

«Բնազանցութեան քննախօսութիւն» (1868 թ., բնագիր՝ Discours de métaphysique),

«Աստուածարդարացում» (1710 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Théodicée ) եւ

«Մոնադաբանութիւն» (1714 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Monadologie)։

Լաոցի   (Lao-Z ǐ, մօտ. 601 – 531 մ. թ. ա. ). -

Չին փիլիսոփայ Լաոցի (Լաո = մեծ, տարեց, իսկ ցի = ուսուցիչ ), իր գլխաւոր գիրքով «Դաոդէջինգ» ( Dàodéjîng, չին. ՝ դաո = ուղի,  դէ՛ = առաքինութիւն,  ջինգ = սրբազան մատեան) կը նկատուի հիմնադիրը Դաոյականութեան (Daoism), որ արեւելեան կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է, ուր կը պակսին անձնականացուած աստուածներ կամ աստուած մը։ Չինաստանի մէջ Դաոյականութիւնը, իր հիմնադրով ունեցած է մեծ ազդեցութիւն։

Լա Ռոշֆուկօ, Ֆ.   (Franςois de La Rochefoucauld, 1613 – 1680 թ. ). -

Ֆրանսացի բարոյախօսգրող։ Եղած է քաղաքականութեան մէջ գործունեայ ազնուական մը։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է. - 

«Մտորումներ կամ նախադասութիւններ եւ բարոյական մաքսիմներ» (1664 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Réflexions ou Sentences et maximes morales )։

Լեսինգ, Գ. Է.   (Gotthold Ephraim Lessing, 1729 – 1781 թ. ). -

Գերման գրող, թատերագիր, բանաստեղծ, գրաքննադատ, աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան շրջանի կարեւոր ներկայացուցիչ։ Իր գրութիւններուն մէջ ակնյայտ է հանդուրժողութեան (Toleration) առաքինի գաղափարը, իսկ իր թատրերգութիւնները յաճախ եւ շարունակաբար բեմերու վրայ եղած են եւ են։

Հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկերու, ինչպէս նաեւ բանաստեղծութիւններու, առակներու եւ թատրերգութիւններու, որոնք թարգմանուած են բազմաթիւ լեզուներու (նաեւ հայերէնի), անոնցմէ յիշարժան են. -

«Միննա ֆոն Բառնհելմ» (1767 թ., գերմ. բնագիր՝ Minna von Barnhelm),

«Էմիլիա Գալօթի« (1772 թ., գերմ. բնագիր՝ Emilia Galotti),

«Նաթան իմաստունը» (1779 թ., գերմ. բնագիր՝ Nathan der weise),

Լեւի-Ստրոս, Կ.   (Claude Lévi-Strauss, 1908 – 2009 թ. ). - 

Ֆրանսացի ազգաբան ու փիլիսոփայ։ Կառուցապաշտութիւն (Structionalism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հմայուած էր գրականութիւն ու գիր չունեցող, բնութեան համակերպած մշակոյթներով, ուր «վայրի միտք» (ֆրնս. ՝ pensée sauvage), մտածողութիւն մը կը տեսնէր, որ հիմնուած է առասպելականօրէն բացատրուած աշխարհայացքի վրայ։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, մարդաբանական ու առասպելաբանական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Առասպելաբանութիւններ» (1964 – 1971 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Mythologiques), որ կազմուած է 4 հատորներէ։

Լեւկիպոս   (Leucippus, յուն. ՝ Leukippos, 500 – 440 մ. թ. ա. ). - 

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, ծ նած է Իոնիա շրջանի Միլետոս կամ Էլեա քաղաքը եւ հաւանաբար աշակերտած է՝ փիլիսոփայ Պարմենիդէս Էլեացիին, որ բնազանցութեան (Metaphysics) նախահայրը կը նկատուի։ Լեւկիպոս եղած է հիմնադիրը՝ հիւլէական (ատոմական) ուսմունքին, որ շատ աւելի պիտի զարգանար իր աշակերտ Դ ե մոկրիտոսի (Dêmókritos) օրով։ Լեւկիպոսի կը վերագրուի հետեւեալ խօսքը, որ առնչուած է՝ «պատճառականութեան օրէնքին» (Causality). -

«Առանց պատճառի ոչ մէկ բան կը յառաջանայ կամ կը պատահի, այլ ամէն բան, անհրաժեշտաբար, կը հետեւի հիմնաւոր պատճառի մը»։

Լեւկիպոս գրած է՝ «Մեծ Աշխարհստեղծումը» (յուն. ՝ Mégas Diákosmos) եւ «Միտքի մասին» (յուն. ՝ perì nous) երկերը։

Լեւոն Բ. թագաւոր   ( Leo II, 1150 – 1219 թ. ). -

Կը ճանչցուի նաեւ որպէս Լեւոն Ա. Մեծագործ։ Ռուբինեան արքայատոհմի 10-րդ իշխանապետը (1187 – 1219 թ. ), որ յաջորդեց իր եղբօր (Ռուբէն Գ., 1175 – 1187 թ. )։      Լեւոն դարձաւ հայկական Կիլիկիոյ առաջին թագաւորը (1198-ին)։ Օժանդակած է Խաչակրութեան 3-րդ արշաւանքին (1189 – 1192 թ. ), որ ձախողեցաւ Երուսաղէմը վերագրաւելու իր նպատակին մէջ։ Այս օժանդակութեան շնորհիւ, գերման կայսր Ֆրիդրիշ Ա. Շիկամօրուս (Friedrich I. Barbarossa) կը խոստանայ Լեւոնին որպէս թագաւոր ճանչնալ։ Ֆրիդրիշ Ա. Կիլիկիոյ Սելեւկիա (Saleph) գետին մէջ խեղդամահ կ՚ըլլայ (1190-ին), իր յաջորդը, Հենրի Զ. Կայսր (Heinrich VI. ) թագ կ՚ուղարկէ Լեւոնին եւ թագադրութիւնը տեղի կ՚ունենայ 1198 թուականին։

Լեւոնին կը յաջորդէ դուստրը, Զապէլ թագուհին (1222 – 1252 թ. )։

Լէօֆլէր, Վ.   ( Winfried Löffler, *1965 թ. ). -

Աւստրիացի ժամանակակից աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ Դասախօս է Աւստրիոյ Իննսբրուք (Innsbruck) քաղաքի համալսարանին մէջ։ Աշխատանքի հիմնական ուղղութիւններն են. - գիտութեան փիլիսոփայութիւն, տրամաբանութիւն եւ կրօնի փիլիսոփայութիւն։ Հեղինակ է աստուածաբանական ու փիլիսոփայական բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Ներածութիւն Կրօնի փիլիսոփայութիւն» (2019 թ., գերմ. բնագիր՝ Einführung in die Religionsphilosophie) եւ

«Աստուծոյ փիլիսոփայական ուսմունք» (2021 թ., գերմ. բնագիր՝ Philosophische Gotteslehre)։

Լիէ-Ցի   (Lie-Z ǐ, մօտ. 450 – 375 մ. թ. ա. ). -

Չին փիլիսոփայ, որ իր նոյնանուն գիրքով առնչուած է Դաոյականութեան (Daoism), որ ասիական կրօնափիլիսոփայութիւն մըն է, ուր կը պակսին անձնականացուած աստուածներ կամ աստուած մը։  

Լի Սի   ( Lǐ Sî, մօտ. 280 – 208 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, աշակերտ Շունցիի։ Կրօնափիլիսոփայ Հան Ֆէյի հետ կը հիմնէ չինական կրօնափիլիսոփայական նոր ուղղութիւն՝ Օրինականութիւնը ^[ծ-50] (Legalism)։ Եղած է նախարարապետ, սկիզբը Ցին (Qin) քաղաքպետութեան ապա ամբողջ Չինաստանի։

Լոկ, Ջ.   (John Locke, 1632 – 1704 թ. ). -

Անգլիացի բժիշկ ու փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան շրջանի, Փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլ իսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Լոկի հետաքրքրած են մարդկային ըմբռնողութեան ու դաստիարակութեան զանազան հարցերը, ինչպէս նաեւ հանդուժողութեան (Toleration) գաղափարը։ Կրօնի մասին ան գրած է՝

«Նամակ մը հանդուրժողութեան մասին» (1689 թ., անգլ. բնագիր՝ A Letter Concerning Toleration) եւ

«Քրիստոնէութեան ողջամտութիւնը, ինչպէս մատուցուած է սուրբ գրութիւններուն մէջ» (1695 թ., անգլ. բնագիր՝ The Reasonableness of Christianity as Deliver’d in the Scriptures)։

Լոնգինոս   (յուն. ՝ Kassios Longinos, 212 – 272 թ. ). -

Յոյն փիլիսոփայ Լոնգինոս ծնած է Սուրիոյ Էմեսա (այժմու՝ Հոմս = արաբ. حمص ) քաղաքին մէջ եւ իր ուսումը ստացած է Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ, աշակերտելով յոյն փիլիսոփայ Ամմոնիոս Սակկասի (յուն. ՝ Ammônios Sakkás, 175 – 242 թ. ), որ նաեւ Պլոտինոսի ուսուցիչը եղած է։ Հակառակ անոր, որ Լոնգինոս ժամանակակիցն էր նոր–պլատոնական ուղղութեան հիմնադիր Պլոտինոսի եւ այս վերջինի նման աշակերտած էր Ամմոնիոս Սակկասի, սակայն ան (Լոնգինոս) կը ներկայանայ, որպէս Միջին-Պլատոնական սերունդի անդամ մը։

Իր աշակերտներէն կը նկատուի Նոր-Պլատոնական փիլիսոփայ Պորփիւրիոս ( Por-phýrios, 233 - 305 թ. )։  

Լութեր, Մ.   (Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ). -

Գերման աստուածաբան, Սբ. Օգոստինոսի միաբանութեան վանական, եկեղեցա–կրօնական բարենորոգումներու (Reformation) նշանաւոր ռահվիրայ. հիմնադիր՝ Բողոքականութեան (Protestantism)։ Ան, առաջին անգամ ըլլալով Աստուածաշունչ մատեանը (Հին եւ Նոր Կտակարաններով) թարգմանած է գերմաներէնի։ Յայտնի են սկզբնական շրջանի իր բարեկարգչական 95 դրոյթները (Thesis)։ Հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական երկերու (120 հատորով)։

Լուիս դէ Մոլինա   (Luis de Molina, 1535 – 1600 թ. ). -

Սպանացի Յիսուսեան միաբան, աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ Իր անունով (Մոլինականութիւն, Molinism) կը կոչուի իւրայատուկ ուղղութիւն մը։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Լուկրեցիոս, Տ. Կ.   (Titus Lukretius Carus, 99 – 55 մ. թ. ա. ). - 

Հռոմէացի բարոյախօս–փիլիսոփայ. հետեւող՝ Էպիկուրականութեան (Epicureanism), գրի առած է Էպիկուրոսի ուսմունքը, որ անաւարտ մնացած է. -

«Բնութեան մասին» (լատ. բնագիր՝ De rerum natura), 6 գիրք։

Լուման, Ն.   (Niklas Luhmann, 1917 – 1998 թ. ). -

Գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ «Քննադատական Տեսութիւն» (Critical Theory) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Լուման հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Հասարակական դրութիւնները» (1984 թ., գերմ. բնագիր՝ Soziale Systeme),

«Հասարակութեան իրաւունքը » (1993 թ., գերմ. ՝ Das Recht der Gesellschaft ),

«Հասարակութեան արուեստը» (1997 թ., գերմ. ՝ Die Kunst der Gesellschaft ),

«Հասարակութեան քաղաքականութիւնը » (1998 թ., գերմ. ՝ Die Politik der Gesell-schaft ),

«Հասարակութեան կրօն ը » (2000 թ., գերմ. ՝ Die Religion der Gesellschaft ),

«Հասարակութեան բարոյագիտութիւնը» (2008 թ., գերմ. ՝ Die Moral der Gesell-schaft )։ 

 

Կ

Կալիգուլա   (Gaius Iulius Ceasar, 12 – 41 թ. ). -

Միայն չորս տարի իշխած կայսր Կալիգուլա, ծանօթ է որպէս՝ «խելագար բռնապետը»։ Իր անձի պաշտամունքին հետամուտ այս կայսրը, հրեաներու վրայ կատարած զանազան ճնշումներու կողքին, հրաման կ՚արձակէ, որ բոլոր հրէական սինակոկներու մէջ զետեղուին իր արձանները եւ նկարները, նաեւ որպէս պաշտամունքի առարկայ։ Անշուշտ բոլոր հրեաները (Երուսաղէմ, Ալեքսանդրիա եւ այլուր) համաձայն չէին եւ այս հրամանին դէմ կը բողոքէին։ Արդարեւ, տեղական մակարդակի վրայ կատարուած բողոքները անօգուտ կը մնային։ Այն ատեն, երեւելի հրեաներէն պատուիրակութիւն մը կազմուեցաւ, որպէսզի Հռոմի մէջ Կայսր Կալիգուլայի առջեւ իր բողոքը ներկայացնէ։ Փիլոն Ալեքսանդրացի մասնակից էր այս պատուիրակութեան։ 40 թուականին, դէպի Հռոմ կատարուած այս ճամբորդութիւնը եւս բոլորովին ապարդիւն պիտի մնար, սակայն տարի մը չանցած արդէն կը մահանար Կալիգուլա։

Կալլիկլէս   (Kallikles, մ. թ. ա. 5- րդ դար ). -

Յոյն սոփեստ–փիլիսոփայ, ժամանակակից Սոկրատէսի։ Յիշատակուած է Պլատոնի «Գորգիաս» (Gorgias) երկին մէջ, ուր որպէս Սոկրատէսի զրուցակից կը ներկայացնէ «զօրաւորին իրաւունքը» գաղափարը ։

Կամիւ, Ա.   (Albert Camus, 1913 – 1960 թ. ). -

Ֆրանսացի նշանաւոր գրող, լրագրող ու փիլիսոփայ։ Ծնած է ֆրանսական Ալժերի մէջ, ուր հետեւած է փիլիսոփայութեան։ Ուսանողութեան շրջանին ա նդամակցած է համայնավար (Communism) կուսակցութեան։ 1940-էն ետք կ՚ապրի Ֆրանսայի մէջ (նախ Լիոն ապա Փարիզ)։ Գոյապաշտութիւն (Existentialism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ եւ հեղինակ՝ փիլիսոփայական Անհեթեթապաշտութիւն (Absurdism) ուղղութեան։ Գրականութեան Նոբէլեան մրցանակակիր (1957 թ. )։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Օտարը» ( 1942 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L’étranger, անգլ. ՝ The Stranger) գլուխգործոց վէպը, որ նաեւ գեղարուեստական ֆիլմի վերածուած է։

«Սիսիփոսի առասպելը» ( 1942 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Le Mythe de Sysiphe ),

«Ժանտախտը» (1947 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L a Peste),

«Ընդվզող մարդը» (1951 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L'Homme révolté),

Եւայլն …

Կանտ, Ի. (Immanuel Kant, 1724 – 1804 թ. ). - 

Գերման աշխարհահռչակ գիտնական փիլիսոփայ. նախահայր՝ Գերմանական Գա-ղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլիսոփայական ուղղութեան. հիմնադիր՝ Պարտագիտական Բարոյագիտութիւն (Deontological Ethics) տեսութեան։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան մեծագոյն դէմքերէն։ Ծնած է գերմանական Քէօնիգսբերգ (Königsberg) քաղաքի մէջ (այժմ՝ կը կոչուի՝ Կալինինգրադ - Kaliningrad, Ռուսաստանի Դաշնութեան - Russian Federation - մէկ արտագաւառը - Exclave -)։  

Ուսանած է ծննդավայրի Ալբերտուս (Albertus) համալսարանին մէջ, հետագային կը դառնայ նոյն համալսարանի փիլիսոփայութեան բաժանմունքի վերատեսուչը (Prof. տիտղոսով) եւ շրջան մը համալսարանի տնօրէնը։ Կանտ, ամբողջ կեանքը կ՚ապրի իր ծննդավայրին մէջ, ուր եւ կը մահանայ։ Թաղուած է քաղաքի մայր տաճարի (Dom) կողքին, յատուկ դամբարանի մը մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ ի ր գլուխգործոց ը կը ն կատուի ՝

«Քննադատութիւն զուտ բանականութեան» (1781/1787 թ., գերմ. ՝ Kritik der reinen Vernunft, կրճատ. ՝ KrV, անգլ. ՝ Critique of Pure Reason) հատորը, որու աշխատասիրութիւնը տեւած է 11 տարիներ։ Ա. հրատարակութենէն 2 տարիներ ետք Կանտ, որպէս պարզաբանում կը հրատարակէ՝

«Պրոնեգոմեններ ապագայ ամէն մետաֆիզիկայի, որ կարող է յառաջ գալ որպէս գիտութիւն» (1783 թ., գերմ. ՝ Prolegomena zu einer jeden künftigen Meta-physik, die als Wissenschaft wird auftreten können, անգլ. ՝ Prolegomena to any future metaphysics, that will be able to present itself as a science), որ իր նպատակին պիտի չծառայէր։ Այնուհետեւ, 4 տարիներ ետք, Կանտ պիտի հրատարակէր իր գլուխգործոցի Բ. հրատարակութիւնը (1787 թ. ), ինչպէս վերը նշուեցաւ։

Գեղագիտութեան մասին Կանտ գրած է՝

«Քննադատութիւն՝ դատողութեան ուժի» (1790 թ., գերմ. ՝ Kritik der Urteilskraft, կրճատ. ՝ KdU, անգլ. ՝ Critique of the Power of Judgment)։

Բարոյագիտութեան մասին գրած Կանտի գլխաւոր երկերն են. -

«Հիմունք՝ բարոյականութեան բնազանցութեան» ( 1785 թ., գերմ. ՝ Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, կրճատ. ՝ GMS, անգլ. ՝ Groundwork of the Metaphysic of Morals ),

«Քննադատութիւն՝ գործնական բանականութեան» ( 1788 թ., գերմ. ՝ Kritik der praktischen Vernunft, կրճատ. ՝ KpV, անգլ. ՝ Critique of Practical Reason) եւ

«Բարոյականութեան բնազանցութիւնը» ( 1797/98 թ., գերմ. ՝ Die Metaphysik der Sitten, կրճատ. ՝ MS, անգլ. ՝ The Metaphysics of Morals),

« Մարդասիրութենէ մղեալ ստախօսութեան ենթադրեալ իրաւունքի մը մասին », ( 1797 թ., գերմ. բնագիր՝ Über ein vermeintes Recht aus Menschenliebe zu lügen, անգլ. ՝ On the supposed right to lie because of philanthropic concerns)։

Կ րօնի փիլիսոփայութեան մասին գրած Կանտի գլխաւոր երկն է՝

«Կրօնը, լոկ բանականութեան սահմաններուն մէջ» ( 1793 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Religion innerhalb der Grenzen der bloßen Vernunft, անգլ. ՝ Religion Within the Bounds of Bare Reason), որ կը նկատուի քննադատական իր 4-րդ հատորը։

1787 թուականին, երբ կը հրատարակուի Կանտի գլուխգործոցի (կրճատ. KrV) Բ. հրատարակութիւնը Կանտ արդէն հռչակաւոր դարձած էր, թէ՛ Գերմանիոյ եւ թէ արտասահմանի մէջ եւ հիմնած իր անունով եւ լայն ազդեցութիւն ունեցող փիլիսոփայական ուղղութիւնը՝ Կանտականութիւնը (Kantianism)։

Կառնապ, Ռ. (Rudolf Carnap, 1891 – 1970 թ. ). - 

Գերման ուսողագէտ ( մաթեմատիկոս ) ու փիլիսոփայ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն ուղղութեան (Philosophy of Science) ներկայացուցիչ, անդամ՝ Նոր-Դրապաշտական (Neo-positivism) «Վիեննական շրջանակ»ի։ Ծնած է գերմանական Ռոնսդորֆ ի մէջ (Ronsdorf, այսօր Վուփերտալի մէկ քաղաքամասը)։ Դասախօս եւրոպական համալսարաններու մէջ, 1936-ին կը գաղթէ Ամերիկայի Միացեալ նահանգներ, ուր կը շարունակէ որպէս դասախօս, նախ Շիկա գ ոյի (Chicago) ապա Լոս-Անջելոսի (Los Angeles) համալսարաններուն մէջ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Կասիրէր, Է.   (Ernst Cassirer, 1874 – 1945 թ. ). -  

Գերման մանկավարժ ու փիլիսոփայ։ Նորկանտական (Neo-Kantianism) շարժումի Մարբուրգեան դպրոցի ներկայացուցիչ։ Այս Դպրոցը գլխաւորաբար կը ծանրանայ Կանտի ճանաչողութեան տեսական փիլիսոփայութեան եւ մասնաւորաբա ր անդ րանցական (Transcendental) դրութեան վրայ։ Հրէական ծագումով Կասիրէր, նախ դասախօս էր գերմանական Համբուրգի մէջ, ապա 1933-ին կը հեռանայ Գերմանիայէն ու դասախօս կը դառնայ Լոնտոնի մէջ, իսկ 1941-ին կը հաստատուի Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Կատարինէ Սիենացի   (Catarina of Siena, 1347 – 1380 թ. ). -

Իտալացի խորհրդապաշտ միանձնուհի, Դոմինիկեան միաբան ։ Կաթոլիկ եկեղեցւոյ կողմէ կը սրբադասուի ու իրեն կը շնորհուի «եկեղեցւոյ ուսուցիչ» ( doctor ecclesiae ) բարձր տիտղոսը։

Աստուածաբանական բովանդակութիւն ունեցող իր 380 նամակներուն մէջ կան անդրադարձութիւններ ժամանակաշրջանի կրօնաեկեղեցական ու քաղաքական–հասարակական հարցերու մասին։   

Կարտերիոս   (յուն. ՝ Karterios, 3րդ – 4-րդ դար ). -

Յոյն արուեստագէտ նկարիչ։ Յիշատակուած է նոր–պլատոնական Պորփիւրիոսի (յուն. ՝ Porphýrios, 233 - 305 թ. ) «Պլոտինոսի կենսագրութիւնը» (Vita Plotini) երկին մէջ։

Պլոտինոսի (յուն. ՝ Plôtínos, 205 – 270 թ. ) մահէն ետք, իր աշակերտները Կարտերիոսի կը պատուիրեն, որ իր յիշողութեան վրայ յ ենելով պատրաստէ յոյն մեծանուն փիլիսոփային դիմանկարը, որ ըստ Պորփիւրիոսի՝ շատ հարազատ էր ։

Կաֆկա, Ֆ.   (Franz Kafka, 1883 – 1924 թ. ). -

Գերմանալեզու գրող, հեղինակ վէպերու եւ պատմուածքներու, որոնց մեծ մասը յետ մահու հրատարակութիւններ են։ Կը նկատուի 20-րդ դարու մեծագոյն գրողներէն, որու ստեղծագործութիւններուն մէջ ճարտարօրէն կը միաձուլուին իրապաշտական եւ երեւակայական տարրերը։ Անսովոր իրավիճակներ նկարագրելու իւրայատուկ իր ոճը կը կոչուի «Կաֆկաեսկ» (գերմ. ՝ Kafkaesk, անգլ. ՝ Kafkaesque)։ Հրէական ծագում ունեցող Կաֆկան, ինքզինք «անաստուած» (Atheist) կը նկատէր։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու (վէպ, պատմուածք), որոնցմէ յիշարժան են. -

«Դատավճիռ» (1912 թ., գերմ. բնագիր ՝ D as Urteil, անգլ. ՝ The Judgment),

«Դատավարութիւն» (1914 թ., գերմ. բնագիր ՝ Der Prozeß, անգլ. ՝ The Trial),

«Կերպարանափոխութիւն» (1915 թ., գերմ. բնագիր ՝ Die Verwandlung, անգլ. ՝ The Metamorphosis),

«Դղեակը» (1922 թ., գերմ. բնագիր ՝ Das Schloß, անգլ. ՝ The Castle)։

Կեպլէր, Ե.   (Johannes Kepler, 1571 – 1630 թ. ). -

Գերման աստղագէտ, բնագէտ (ֆիզիկոս), ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), փիլիսոփայ   եւ աստուածաբան։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Կիկերոն, Մ. Տ.   (Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ). -

Հռոմէացի բարոյախօս–փիլիսոփայ, քաղաքական գործիչ եւ փայլուն հռետոր։ Հե-տեւորդ՝ Ստոյիկութ իւ ն (Stoicism) փիլիսոփայական ուղղութեան, որու հիմնադիրն էր յոյն փիլիսոփայ Զենոն Կիտիոնցին (Zeno of Citium, 333 – 262 մ. թ. ա. )։

Կիկերոն վարած է հիւպատոսի բարձր պաշտօն եւ ունեցած է փայլուն քաղաքական գործունէութիւն։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնք ընդհանրապէս մասնաւոր առիթներու առնչուած ճառեր են կամ քաղաքական իրավիճակը ներկայացնող գրութիւններ։ Պլատոնէն ազդուած ունի նաեւ փիլիսոփայական ու բարոյագիտական երկեր, որոնցմէ յիշարժան է՝ «Պարտաւորութիւններուն մասին» (44 մ. թ. ա., լատ. բնագիր՝ de officiis), որ կազմուած է 3 գիրքերէ։

Կիկերոն ժամանակակիցը եւ հետաքրքրուողը եղած է հայոց Տիգրան Մեծ թագաւորին եւ իր վկայութիւններուն մէջ պահպանուած են հայոց թագաւորէն կարգ մը տեղեկութիւններ։

Կիոշի, Միկի   (Miki Kiyoshi, 1897 – 1945 թ. ). -

Ճապոնացի քննադատ –փիլիսոփայ ։ Ճապոնիայի մէջ եղած է Ն. Կիտառոյի եւ Տ. Հաջիմէի աշակերտը։ 1922 – 1923 տարիներուն, Գերմանիոյ մէջ աշակերտած է գերման փիլիսոփաներ՝ Նորկանտական Հ. Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ) եւ «Երեւութաբանութիւն» փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ Մ. Հայդեգէրի (Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ), մեծապէս ազդուելով անոնցմէ ու ընդհանրապէս գերմանական մշակոյթէն։

Կիտառո, Նիշիդա   (Nishida Kitarô, 1870 – 1945 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ, հիմնադիր Կիոտո քաղաքի համալսարանին մէջ յառաջացած ու զարգացած Կիոտո դպրոցի (ճապ. ՝ Kyôto-gakuha)։ Ան փորձեց ճապոնական փիլիսոփայական միտքը ընդհանրապէս առնչել արեւմտեան փիլիսոփայութեան հետ։

Կիրկեգոր, Ս.   (Søren Kierkegaard, 1813 – 1855 թ. ). -

Դանիացի աստուածաբան–փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Գոյութեան փիլիսոփայութիւն (գերմ. ՝ Existenzphilosophie, ֆրնս. եւ անգլ. ՝ Existentialism) ուղղութեան։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են. -

«Կամ – Կ ամ» ( 1843 թ., դան. բնագիր՝ Enten – Eller, անգլ. ՝ Either – Or, գերմ. ՝ Entweder – Oder ), որ իր գլուխգործոցը կը նկատուի, եւ

«Հիւանդութիւնը մինչեւ մահ » (դան. բնագիր՝ Sygdommen til Døden, անգլ. ՝ The Sickness unto Death, գերմ. ՝ Krankheit zum Tode ), ուր մարդկային կեանքին մէջ ունեցած յուսահատութիւնը, նոյնինքն այդ հիւանդութիւնն է։    

Կիւն, Մանֆրէդ   ( Manfred Kü hn, * 1947 թ. ). -

Գերման ժամանակակից փիլիսոփայ, մասնագէտ Կանտի փիլիսոփայութեան։ Դա-սախօս եւրոպական ու ամերիկեան համալսարաններու մէջ։ Գլխաւոր երկերէն է՝

«Կանտ – կենսագրութիւն մը» (2001 թ., անգլ. բնագիր՝ Immanuel Kant. A Bio-graphy, գերմ. ՝ Kant Eine Biographie)։ Երկը թարգմանուած է նաեւ այլ լեզուներու, ինչպէս՝ սպաներէն, ռուսերէն, չինարէն, եւայլն։

Կիւնգ, Հանս   (Hans Küng, 1928 – 2021 թ. ). -

Զուիցերիացի ժամանակակից կաթոլիկ քահանայ եւ աստուածաբան։ Աստուածաբանութեան դասախօս՝ Գերմանիոյ Տիւբինգէն (Tübingen) քաղաքի համալսարանին մէջ։ Եղած է նախաձեռնարկողը «Աշխարհի բարոյագիտութիւն» (գերմ. ՝ „Weltethos“, անգլ. ՝ „Global Ethic“) նախագծի եւ նախագահը նոյնանուն հիմնադրամին։ Փորձած է բարեկարգել Կաթոլիկ եկեղեցին եւ այս առնչութեամբ գրած ու խօսած է զանազան  նիւթերու շուրջ (օրինակ՝ կաթոլիկ պապի անսխալականութեան դէմ, կուսակրօնութեան դէմ, կիներու ձեռնադրութեան հարցի շուրջ, վիժումի – Abortion հարցը, եւայլն…)։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնք թարգմանուած են տարբեր լեզուներու։ Անոնցմէ յիշարժան են՝

«Աստուած գոյութիւն ունի՞» (1978 թ., գերմ. բնագիր՝  Existiert Gott?, անգլ. ՝ Does God exist?), որ ամենաշատ պահանջուած եւ ծախուած գիրքերէն է (Bestseller),

«Քրիստոնէութիւնը եւ աշխարհի կրօնները» (1984 թ., գերմ. բնագիր՝  Christentum und Weltreligionen, անգլ. ՝ Christianity and the world religions), նկատի ունենալով՝ Իսլամութիւնը, Հինդուականութիւնը եւ Բուդդայականութիւնը։

Կաթոլիկ եկեղեցւոյ հանդէպ ունեցած հակասական բազմաթիւ գաղափարները եւ իր լայն ազդեցութիւն ունեցող գիրքերը լուրջ պատճառներ էին, որ ան զրկուի համալսարանի մէջ ուսուցման արտօնութենէն։ 

Կիւրեղ Ալեքսանդրացի   ( յուն. ՝ Ký rill os Alexandreús, 37 6 – 444 թ. ). -

Յոյն աստուածաբան եւ գրող։ Ծնած եւ ուսանած է եգիպտական Ալեքսանդրիոյ մէջ։ Յաջորդելով իր մօրեղբօր ( Թէոփիլոս Ալեքսանդրացիի – Theophilos, 345 – 412 թ. ) 412 թուականին կը դառնայ Ալեքսանդրիոյ պատրիարք։ Մասնակցած է Եփեսոսի (Ephesos) Գ. տիեզերական ժողովին (431 թ. ), որմէ անմիջապէս ետք բուռն պայքար մղած է Արիոսականութեան (Arianism) ու Նեստորականութեան (Nestorianism) դէմ։ Հեղինակ է դաւանաբանական ու մեկնաբանական բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ շատերը, նաեւ հայերէնի թարգմանուած են։

Կիւրեղի պատրիարքութեան շրջանին կը զուգադիպին հրեաներու հալածանքը ու Ալեքսանդրիայէն վտարումը, ինչպէս նաեւ իգական սեռի պատկանող, նշանաւոր գ ի տ նական, աստղագէտ եւ ն որ –պլատոնական հեթանոս փիլիսոփայ Հիւպատիայի (յուն. ՝ Hypatía, 355 – 415 թ. ) սպանութիւնը, քրիստոնեաներու կողմէ։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

Պէտք չէ շփոթել յոյն փիլիսոփայ–աստուածաբան եւ Ալեքսանդրիոյ պատրիարք Կղեմէս (Կիւրեղ) Ալեքսանդրացիի ( 150 – 215 թ. ) հետ, որ ապրած է իրմէ 2 դար առաջ։

Կիւրեղ Երուսաղէմացի   ( յուն. ՝ Ký rill os Ierosolýmon, 3 13 – 386 թ. ). -

Յոյն քրիստոնեայ աստուածաբան ու գրող։ Ծնած ու ուսանած է Երուսաղէմի մէջ, աշակերտելով Մակարիոս Ա. ( Makarios I. ) պատրիարքին, որուն կը յաջորդէ, որպէս պատրիարք Երուսաղէմի (351 թ. )։ Մասնակցած է Կ. Պոլսոյ Բ. տիեզերական ժողովին (381 թ. ) ու պայքարած է Արիոսականութեան (Arianism) դէմ։ Հեղինակ է բազմաթիւ քարոզներու ու ճառերու, որոնց մէկ մասը թարգմանուած են նաեւ հայերէնի։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ սրբադասուած «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

Կիւրոս Բ. Մեծն   ( Cyrus II the great, 600 – 530 մ. թ. ա. ). -

Աքեմենեան հարստութեան (Achaemenid Empire 553 – 330 մ. թ. ա. ) հիմնադիր արքայ։ Աքեմենեան հարստութիւնը կը տապալի (330 մ. թ. ա. ) Մեծն Ալեքսանդր Մակեդոնացիի արշաւանքներուն ընթացքին։

Կլիսթենէս Աթենացի   ( յուն. ՝ Kleisthénês, 570 – 507 մ. թ. ա. ). -

Յոյն քաղաքական–պետական գործիչ։ Իր անունով կոչուած բարեկարգութիւնները, կը նկատուին Աթէնքի հետագայ ժողովրդավարութեան (յուն. ՝ Dêmokratía) առաջին եւ հիմնական քայլերը։

Կլիֆորդ, Վ.   (William Clifford, 1845 – 1879 թ. ). -

Բրիտանացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ու փիլիսոփայ։ Մասնագէտ դասախօս՝ գիտութեան փիլիսոփայութեան։ Յայտնի է, որպէս կրօնի քննադատ։ Այս իմաստով իր գլխաւոր երկն է՝

«Հաւատքի բարոյագիտութիւնը» (1877 թ. անգլ. բնագիր՝ The Ethics of Belief), որ բուռն յարձակում մըն է ընդդէմ կրօնամէտ մտածողներուն, որոնք կը պաշտպանէին կոյր հաւատքը։  

Կղեմէս (Կիւրեղ) Ալեքսանդրացի   ( յուն. ՝ Klêmês Alexandreús, 150 – 215 թ. ). -

Յոյն փիլիսոփայ ու աստուածաբան, հեթանոս ընտանիքի զաւակ, շատ կանուխէն ընդունած է Քրիստոնէութիւնը։ Ուսանած եւ ուսուցանած է եգիպտական Ալեքսանդրիոյ աստուածաբանական դպրոցին մէջ, եղած է նաեւ այդ դպրոցի տնօրէնը։ Պատրիարք Ալեքսանդրիոյ։ Ան փորձեց քրիստոնէական աստուածաբանութիւնը եւ յունական փիլիսոփայութիւնը համադրել։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ շատերը հայերէնի թարգմանուած են։ Հայերու կողմէ ընդունուեցան նաեւ իր դաւանաբանական բանաձեւերէն շատերը։

Պէտք չէ շփոթել նոյնանուն յոյն գրողաստուածաբան Կիւրեղ Ալեքսանդրացիի ( 37 6 – 444 թ. ) հետ, որ նոյնպէս Ալեքսանդրիոյ պատրիարք էր։

Կնաուէր, Պ.   (Peter Knau e r, *1935 թ. ). -

Գերման աստուածաբան եւ կաթոլիկ կղերական։ Ուսանած է փիլիսոփայութիւն եւ աստուածաբանութիւն։ Դասախօս թէ՛ գերմանական համալսարաններուն եւ թէ արտասահմանի մէջ (Աւստրիա, Արգենտինա, Կոլումբիա, Մեքսիկա, եւայլն…)։ Հանրածանօթ է էկումենեան հիմնարար աստուածաբանութեան ( Fundamental Theology ) ոլորտի մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Հաւատքը կու գայ լսելէն» (1978 թ., գերմ. բնագիր՝ Der Glaube kommt vom Hören, անգլ. ՝ Faith comes from hearing)։

Կոլումբոս, Ք.   (Christopher Columbus, 1451 – 1506 թ. ). -

Իտալացի ծովագնաց։ Զուգադիպութեամբ, ան եղած է Ամերիկայի վերայայտնաբերողը՝ 1492 թուականին։

Կոհէն, Հ.   (Hermann Cohen, 1842 – 1918 թ. ). -

Գերման բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Նորկանտական փիլիսոփայական շ արժումի, Մարբուրգեան դպրոցի ներկայացուցիչ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝ «Բանականութեան կրօնը» (1919 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Religion der Vernunft) ։

Կոնտ, Օ.   (August Comte, 1798 – 1859 թ. ). -

Ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս)–փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Դրապաշտութիւն (Positivism) փիլիսոփայական ուղղութեան եւ աշխարհիկ «Դրական կրօն»ին (Positive Religion), որ կոչուեցաւ նաեւ «Մարդկութեան կրօն»։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է իր 6-հատորեան գլխաւոր գործը՝

«Դրական փիլիսոփայութեան դասընթացք» (1842 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Cours de philosophie positive, անգլ. ՝ Course in Positive Philosophy)։

Կոնֆուցիոս   (Confucius, 551 – 479 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ. հիմնադիր՝ արեւելեան կրօնափիլիսոփայական ուղղութեան մը, որ իր անունով կը կոչուի՝ Կոնֆուցիականութիւն (Confucianism)։

Չինարէն՝  „Kŏng Fû-zǐ“ կամ „Kŏng Zǐ“, որ կը նշանակէ՝ «ուսուցիչ Կոնգ»։

Սոկրատէսի նման, անձամբ գիրքեր չէ գրած, բայց իր աշակերտները գրի առած են մեծ ուսուցչի, խօսքերը։  

Կոպեռնիկոս, Ն.   (գերմ. ՝ Nikolaus Kopernikus, 1473 – 1543 թ. ). -

Գերման աստղագէտ–տնտեսագէտիրաւաբան. հեղինակ՝ աշխարհի արեւակեդրոն (Heliocentric) համակարգի, որ հրապարակեց իր մահուան նախօրեակին։  

Կոստանդին Մանանացի   ( Costantin Mananalis, ? - 684 թ. ),

Ծննդեան թուականը անյայտ է, սպաննուած է 684 թուականին։ Ան ծանօթ է նաեւ Սիլվա (Silvanus) մականունով։ Կը նկատուի Պաւլիկեան շարժումի հիմնադիրը՝ Հայաստանի մէջ։

Կուլման, Վ.   (Wolfgang Kuhlmann, *1939 թ. ). -

Գ երման ժամանակակից բարոյագէտ –փիլիսոփայ։ Քննախօսութեան Բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան ներկայացուցիչ. աշակերտ եւ հետեւորդ՝ Ապէլի ( Karl-Otto Apel) ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերէն են՝

«Բարոյականութիւն եւ Բարոյագիտութիւն» (1986 թ., գերմ. բնագիր՝ Moralität und Sittlichkeit ),

«Օգտապաշտութեան յօդուածներ»  (2006 թ., գերմ. բնագիր՝ Beiträge zur Diskurs-ethik)։

Կումարաջիվա   (Kumârajîva, 343 – 413 թ. ). -

Բուդդայական վանական եւ մեծ ուսուցիչ, որ սանսկրիտ կարեւոր գրութիւնները թարգմանեց չինարէնի (Pinyin), հիմը դնելով բուդդայական իւրայատուկ չինարէն եզրաբանութեան։

Կրայնէր, Արմին   ( Armin Kreiner, *1954 թ. ). -

Գերման աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ Հիմնարար աստուածաբանութեան (Fun-damental Theology) դասախօս՝ Գերմանիոյ Մայնց (Mainz) եւ Միւնխէն (München) քաղաքներու համալսարաններուն մէջ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, ինչպէս՝

«Աստուած տառապանքի մէջ» (1997 թ., գերմ. բնագիր՝ Gott im Leid), ուր ան կը քննարկէ նաեւ աստուածարդարացման հարցը,

«Աստուածարդարացումը աշխարհի կրօններուն մէջ» (2010 թ., գերմ. բնագիր՝ Theodizee in den Weltreligionen)։

Կրատիւլոս   (Cratylus, յուն. ՝ Kratýlos, 5. դար մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, աշակերտ՝ Հերակլիտոս Եփեսոսցիի (յուն. ՝ Hêrákleitos 520 – 460 մ. թ. ա. ) ։ Շատ հաւանաբար ուսուցիչ՝ Պլատոնի։ Իր անունով կոչուած է Պլատոնի մէկ երկը, Kratylos, ուր ան գլխաւոր զրուցակիցն է Սոկրատէսի։   

Կրիշնամուրտի, Ջիդդու   ( Jiddu Krishnamurti, 1895 – 1986  թ. ). -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ քարոզիչ։ Ունի հարուստ գրականութիւն։ Ապրած է Հնդկաստանի, Մեծն Բրիտանիոյ եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ։ Շրջան մը կը գործակցի Աստուածիմաստութեան «Ադ-եար» (Adyar) ընկերակցութեան ապա (1929-ին) կը քաշուի անկէ։   

 

Հ

Հաբերմաս, Ե.   (Jürgen Habermas, *1929 թ. ). -

Գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ։ Սկզբնական շրջանին՝ անդամ «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ին։ Քննադատական տեսութիւն ընկերային–փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Քննախօսութեան բարոյագիտութիւն (Discourse Ethics) տեսութեան հիմնադիրներէն (գերման փիլիսոփայ Ապէլի – Apel հետ): Ներկայ դարու աշխարհի հռչակաւոր փիլիսոփաներէն։ Հանգամանօրէն, ան անդրադարձած է ներկայ դարու զանազան հարցերուն, ինչպէս բնութեան, կրօնի (յատկապէս Քրիստոնէութեան), ուղեղի գիտահետազօտութեան, կամքի ազատութեան, Եւրոպայի թէժ իրավիճակի, Ուկրանիոյ եւ Պաղեստինի պատերազմներուն մասին։ Հաբերմասի շնորհուած է բազմաթիւ մրցանակներ ու շքանշաններ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են, բարոյագիտութեան եւ կրօնին նուիրուած՝

«Բարոյական գիտակցութիւն եւ հաղորդակցական վերաբերմունք» (1983 թ., գերմ. բնագիր՝ Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln ), եւ

«Քննախօսութեան բացատրութիւններ»  (1991 թ., գերմ. բնագիր՝ Erläuterungen zur Diskursethik ),

«Բնութապաշտութեան եւ կրօնի միջեւ» (2005 թ., գերմ. բնագիր՝ Zwischen Natu-ralismus und Religion, անգլ. ՝ Between Naturalism and Religion)։

2019 թուականին, 90-ամեայ Հաբերմաս հրատարակեց 2 մեծածաւալ հատորներով իր ընդարձակ երկը՝

«Նաեւ փիլիսոփայութեան պատմութիւն մը» ( գերմ. բնագիր՝ Auch eine Geschichte der Philosopie, անգլ. ՝ This Too a History of Philosophy ), ուր ան փիլիսոփայութեան պատմութիւնը կը հասցնէ մինչեւ 20-րդ դար։

Հայդեգէր, Մ.   (Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ). -

Գերման աշխարհահռչակ փիլիսոփայ, աշակերտ՝ Հուսեռլի։ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology), Կեանքի փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Life) եւ Գոյապաշտութիւն (Existentialism) փիլիսոփայական ուղղութեանց նշանաւոր ներկայացուցիչ։ Իր «ազգային սոցիալական» (National-Socialism, Nazism) քաղաքական անցեալը վիճելի քննարկումներու նիւթ է, մինչեւ այսօր։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնց ամբողջական հրատարակութիւնը կ՚ընդգրկէ 102 հատորներ։ Գլխաւոր երկն է՝

«Կեցութիւն եւ Ժամանակ» (1927 թ., գերմ. բնագիր՝ Sein und Zeit, անգլ. ՝ Being and Time), որ իր գլուխգործոցը կը նկատուի։

Հայէկ, Ֆ.   (Friedrich Hayek, 1899 – 1992 թ. ). -

Աւստրիացի տնտեսագէտ փիլիսոփայ, տնտեսութեան Նոբէլեան մրցանակակիր (1974 թ. ), ներկայացուցիչ՝ Նոր-Ազատականութիւն (Neo-Liberalism) ուղղութեան։ Ան հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Հան Ֆէյ   ( Hán Fêi, մօտ. 280 – 233 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ, աշակերտ Շունցիի։

Կրօնափիլիսոփայ Լի Սիի (չին. ՝ Lǐ Sî, 280 – 208 մ. թ. ա. ) հետ եղած է հիմնադիրը Օրինականութիւն (Legalism) ^[ծ-50] չինական կրօնափիլիսոփայական ուղղութեան։  

Հաջիմէ, Տանաբէ   (Tanabe Hajime, 1885 – 1962 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ, եղած է Ն. Կիտառոյի աշակերտը եւ անոր անմիջական յաջորդը՝ Կիոտո դպրոցի շրջանակին մէջ։ 1922 – 1924 տարիներուն, Գերմանիոյ մէջ շարունակած է փիլիսոփայական ուսումը եւ աշակերտած գերման փիլիսոփաներու. - Հայդելբերգի մէջ՝ Նորկանտական Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ), Ֆրայբուրգի մէջ՝ երեւութաբանութիւն փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիր Հուսեռլի (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ) ու կրած է անոնց մեծ ազդեցութիւնը։

1945 թուականին, Ճապոնիայի վրայ, ամերիկեան ատոմական ռումբերով յարձակումէն ետք, Հաջիմէ կը զարգացնէ բարոյագիտական նոր ուղի մը, որ բարոյական «զղջումի» (ճապ. ՝ Kôkai ) ուղին է։

Հաջիմէ, Օնիշի   (Onishi Hajime, 1864 – 1900 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ, որ ուսանած է Գերմանիոյ Լայպցիգի համալսարանին մէջ եւ ճապոներէնով գրած՝ «Արեւմտեան փիլիսոփայութեան պատմութիւնը» (1895 թ., անգլ. ՝ History of western Philosophy)։

Հարը, Ռ.   (Richard Mervyn Hare, 1919 – 2002 թ. ). -

Անգլիացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Ականաւոր ներկայացուցիչը՝ Մետաբարոյա-գիտութեան (Meta-Ethics)։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Բարոյականութեան լեզուն» (1952 թ., անգլ. բնագիր՝  The Language of Morals),

«Բարոյական մտածողութիւն» (1981 թ., անգլ. բնագիր՝  Moral Thinking)։

Հարտման, Ն.   (Nicolai Hartmann, 1882 – 1950 թ. ). -

Գերման բարոյագէտ–փիլիսոփայ, նաեւ ներկայացուցիչ հիմնական էաբանութեան (Fundamental Ontology) ։ Սկիզբնական շրջանին՝ հետեւորդ Նորկանտական (Neo-Kantianism) շարժումի, Մարբուրգեան դպրոցի։ Քննադատական իրապաշտութիւն (Critical Realism) եւ Նիւթական արժէքի բարոյագիտութիւն (Material Value-Ethics) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝

«Բարոյագիտութիւն»  (1925 թ., գերմ. բնագիր՝ Et hik)։

Հեգէլ, Գ. Վ. Ֆ.   (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770 – 1831 թ. ). -

Գերման նշանաւոր փիլիսոփայ։ Գերմանական գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլիսոփայական ուղղութեան յայտնի ներկայացուցիչ։ Հեգէլի մահէն ետք (1831 թ. ), անոր աշակերտները բաժնուեցան երկու խումբերու։ Անոնցմէ մէկ քանին, շարունակեցին իրենց ուսուցչի գաղափարապաշտ ուղին եւ անոր կրօնի փիլիսոփայութիւնը ու կոչուեցան՝ «հին կամ աջ հեգէլականներ», իսկ աւելի շատեր գլխաւորեցին հակաշարժում մը՝ ընդդէմ ընդհանրապէս գաղափարապաշտութեան եւ մասնաւորաբար հեգէլականութեան ու Հեգէլի կրօնի փիլիսոփայութեան եւ կոչուեցան՝ «երիտասարդ կամ ձախ հեգէլականներ»։

Հեգէլի երկերու հաւաքածոն կը պարփակէ՝ 20 հատորներ, որոնցմէ գլխաւոր երկերը կը նկատուին. -

«Ոգիի երեւութաբանութիւն» (1806-07 թ., գերմ. բնագիր՝ Phänomenologie des Geistes, անգլ. ՝ Phenomenology of Spirit),

«Տրամաբանութեան գիտութիւն» (1812- 16 թ., գերմ. բնագիր՝ Wissenschaft der Logik, անգլ. ՝ Science of Logic ),   եւ

«Փիլիսոփայական գիտութիւններու հանրագիտարան» (1817 թ. ապա 1830 թ., գերմ. բնագիր՝ Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften, անգլ. ՝ Encyclo-paedia of the Philosophical Sciences)։

Հեսիոդոս   (Hesiod, յուն. ՝ Hêsíodos, մօտ. մ. թ. ա. 8-րդ դար). -

Յոյն նշանաւոր հնադարեան բանաստեղծ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ՝

«Դիցածնութիւն» (յուն. ՝ Theogonía), որ կ՚ընդգրկէ աշխարհի ու աստուածներու ծագումնաբանութիւնը։ 

Հերակլիտոս Եփեսոսցի (Heraclitus of Ephesus, յուն. ՝ Hêrákleitos 520 – 460 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան բարոյախօս փիլիսոփայ, Փոքր Ասիոյ Եփեսոս քաղաքէն։ Կոչուած է նաեւ՝ « մռայլ փիլիսոփան » ։ Հերակլիտոսի համաձայն, հիմնական նախանիւթը՝ կրակն է (յուն. ՝ pýr), որ առնչուած է՝ բանականութեան ու գիտակցութեան։ Կրակէն կը յառաջանայ ջուրը, իսկ ջուրէն՝ հողը։ Հերակլիտոս, երբեմն այս կրակը նաեւ «հոգի» կ՚անուանէ։

Հերակլիտոսի երկերէն միայն դրուագներ մեզի հասած են, հետագայ փիլիսոփաներու միջոցով։  

Հերմարքոս   (Hermarchus, յուն. ՝ Hermarkhos,  340 – 260 մ. թ. ա. ). -

Յոյն բարոյախօս–փիլիսոփայ. աշակերտ եւ մտերիմ ընկեր՝ Էպիկուրոսի (Epíkouros, 342 – 271 մ. թ. ա. ), հետեւորդ՝ «Էպիկուրականութեան» (Epicureanism)։

Էպիկուրոսի մահէն ետք ան կը ստանձնէ էպիկուրական Կեպոս (յուն. ՝ kêpos = պարտէզ) դպրոցի ղեկավարութիւնը։

Հերոդոտոս Հալիկառնասցի (Herodotus, յուն. ՝ Heródotos, 484 – 424 մ. թ. ա. ). -

Յ ոյն նշանաւոր պատմահայր, աշխարհա գ րա գ էտ եւ ազ գ ա գ րա գ էտ. նշանաւոր է իր 9 գի րքերէ բաղկացած « Պատմութիւն » (յուն. ՝ Historíai) երկը, որ թարգմանուած է բազմաթիւ լեզուներու (նաեւ հայերէնի) ։   

Հէօրստէր, Ն.   ( Norbert Hoerster, *1937 թ. ). -

Գերման ժամանակակից իրաւաբան ու բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Փիլիսոփայութեան դասախօս եղած է գերմանական Մայնց (Mainz) քաղաքի համալսարանին մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, բարոյագիտական ու աստուածաբանական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝ բ արոյագիտութեան առնչուած՝

«Իրաւունք եւ բարոյականութիւն» (1986 թ., գերմ. բնագիր՝ Recht und Moral),

«Հաւատք եւ բանականութիւն» (1988 թ., գերմ. բնագիր՝ Glaube und Vernunft),

«Օգտապաշտական բարոյագիտութիւն եւ ընդհանրացում» (1971 թ., գերմ. բնագիր՝ Utilitaristische Ethik und Verallgemeinerung),

«Բարոյագիտութիւն եւ շահագրգռութիւն» (2003 թ., գերմ. բնագիր՝ Ethik und Interesse) ։

Իսկ Աստուածիմաստութեան առնչուած երկերն են՝

«Աստուծոյ մասին հարցը» ( 2007 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Frage nach Gott) եւ

«Ամենաբարի Աստուածը եւ Չարը» ( 2017 թ., գերմ. բնագիր՝ Der gütige Gott und das Übel)։

Հիերոնիմոս   ( լատ. ՝ Hieronymus, 347 – 420 թ. ). -

Կաթոլիկ եկեղեցւոյ սկզբնական շրջանի, սրբադասուած ու նշանաւոր 4 Եկեղեցւոյ Հայրերէն մէկն է։ Հիերոնիմոս եղած է նշանաւոր աստուածաբան մը, հանրածանօթ իր խիստ ճգնաւորական կեանքով։

Ունեցած է գրական լայնածաւալ գործունէութիւն։ Կատարած է Աստուածաշունչի Հին Կտակարանի առաջին լատիներէն թարգմանութիւնը եւ բարելաւած՝ Նոր Կտակարանի արդէն գոյութիւն ունեցող լատիներէն թարգմանութիւնը։

Հեղինակ է նաեւ կրօնական ու աստուածաբանական այլ երկերու։

Հիլդեգարդ Բինգէնցի   (Hildegard of Bingen, 1098 – 1179 թ. ). -

Գերման նշանաւոր խորհրդապաշտ միանձնուհի, բանաստեղծուհի, երգահան, Բե-նեդիկտեան միաբան (Benedictine Order) ապա վանքերու հիմնադիր ու վանամայր։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Իր տեսիլքները ամփոփուած են լատիներէն գրի առնուած «Իմացէ՛ք ուղիները» (Scivias) անուան տակ։

Հիլդեգարդ 1584 թուականին Կաթոլիկ եկեղեցւոյ կողմէ կը սրբադասուի եւ 2012-ին իրեն կը շնորհուի նաեւ «եկեղեցւոյ ուսուցիչ» բարձր տիտղոսը։

Հիպպոկրատէս   ( Hippocrates, յուն. ՝ Hippokrátês, 460 – 370 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նշանաւոր բժշկապետ։ Նշանաւոր է իր անունով կոչուած բժիշկներու երդումը, որ ժամանակի ընթացքին ենթարկուած է տարբեր փոփոխութիւններու, ժամանակի պահանջին համաձայն ։

Հեղինակ է բժշկագիտական բազմաթիւ երկերու, որոնք թարգմանուած են զանազան լեզուներու (նաեւ հայերէնի)։ 

Հիտլէր Ա.   (Adolf Hitler, 1889 – 1945 թ. ). - 

Աւստրիական ծագումով գերման քաղաքական գործիչ, կուսակցապետ «Գերման-Ազգայնական-Ընկերվարական-Բանուորական-Կուսակցութեան» (NSDAP), 1933 – 1945 թ. բռնապետ նացիստական Գերմանիոյ։

Նախաձեռնող Բ. Համաշխարհային Պատերազմին, որու ընթացքին զոհուեցան աւելի քան 60 միլիոն մարդ։ 

Հիւպատիա   (յուն. ՝ Hypatía, 355 – 415 թ. ). -

Ի գական սեռի ն պատկանող, հնադարեան նշանաւոր ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), աստղագէտ եւ ն որ –պլատոնական փիլիսոփայական ուղղութեան հետեւորդ հեթանոս փիլիսոփայ։ Ծնած, ուսանած եւ ուսուցանած է եգիպտական Ալեքսանդրիոյ մէջ, ուր ապրած է մինչեւ իր ողբերգական մահը (դաժանօրէն ս պաննու ած է քաղաքի քրիստոնեաներու ն կողմէ ), Կիւրեղ Ա. Ալեքսանդացի պատրիարքի օրով եւ անոր մեղսակցութեամբ ։

Հիւպատիայի բազմաթիւ երկերը, դժբախտաբար, անհետացած են իր եղերական մահէն ետք։

Հիք, Ջ.   ( John Hick, 1922 – 2012 թ. ). -

Բրիտանացի ժամանակակից աստուածաբան–փիլիսոփայ, որու բազմաթիւ երկերը կ՚ընդգրկեն հետեւեալ մեզ հետաքրքրող նիւթերը. - «հաւատքը ու գիտելիքը», «կրօնի իմացաբանութիւնն ու փիլիսոփայութիւնը», «Աստուծոյ գոյութիւնը», «աստուածարդարացումը»…։

Հիքի բազմաթիւ երկերէն յիշարժան են՝

«Կրօնի փիլիսոփայութիւն» (1963 թ., անգլ. բնագիր՝ Philosophy of Religion),

«Չարը եւ Սիրոյ Աստուածը» (1966 թ., անգլ. բնագիր՝ Evil and the God of Love),

«Փաստարկներ՝ Աստուծոյ գոյութեան համար» (1970 թ., անգլ. բնագիր՝ Argu-ments for the Existence of God),

«Աստուած շատ անուններ ունի» (1980 թ., անգլ. բնագիր՝ God Has Many Names),

«Կրօնի ու գիտութեան նոր սահմանը» (2006 թ., անգլ. բնագիր՝ The New Frontier of Religion and Science)։

Հյում, Դ.   (David Hume, 1711 – 1776). -

Սկոտլանդացի բարոյագէտ –փիլիսոփայ, տնտեսագէտ եւ պատմաբան։ Ընկեր Ա. Սմիթի։ Լուսաւորութեան շրջանի Փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Որպէս պատմաբան, գրած է 6 հատորով «Պատմութիւն Մեծն Բրիտանիոյ» (1754-62   թ., անգլ. բնագիր՝ The History of Great Britain) երկը։ Իսկ բարոյագիտութեան եւ աստուածիմաստութեան առնչուած երկերն են՝

«Հարցաքննութիւն՝ բարոյականութեան սկզբունքներուն» (1751 թ., անգլ. բնագիր՝ An Enquiry Concerning the Principles of Morals ) եւ  

«Կրօնի բնական պատմութիւնը» (1757 թ., անգլ. բնագիր՝ The Natural History of Religion)։   

Հոբս, Թ.  (Thomas Hobbes, 1588 – 1679 թ. ). -

Անգլիացի քաղաքագէտ–փիլիսոփայ. հիմնադիր Բացարձակապաշտութիւն (Abso-lutism) տեսութեան եւ ներկայացուցիչ՝ Նիւթապաշտութիւն (Materialism) փիլիսոփայական շարժումին։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Իր գլխաւոր երկը կը նկատուի՝

«Լեւիաթան» (1651 թ., Leviathan), ուր արդարութիւնը կը հիմնաւորուի, որպէս մարդու բնութենէն բխող անհրաժեշտ սկզբունք, տեսակ մը բնական օրէնք։   

Հոմերոս   ( Homer, յուն. ՝ Hómêros, մօտ. մ. թ. ա. 8 -րդ դար). -

Յոյն նշանաւոր բանաստեղծ, հեղինակ՝ «Իլիական» եւ «Ոդիսական» (Iliad & Odyssey) դիւցազներգական երկերուն։ 

Հոնէթ, Ա.   (Axel Honneth, *1949 թ. ). -

Գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ՝ ընկերահասարակական փիլիսոփայութեան ուղղութեան։ Հետամուտ եղած է զարգացնելու «քննադատական–ընկերայինտեսութիւնը», հետեւելով « Ֆրանկֆուրտի դպրոցին » ։ Եղած է դասախօս Նիւ-Եորքի Columbia համալսարանին մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, ուր կը քննարկէ զանազան ընկերային ու հասարակական նիւթեր։

Հոչեսոն, Ֆ.   (Francis Hutcheson, 1694–1746 թ. ). -

Իրլանդացի–սկովտիացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ. նախահայր՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Հեղինակ է կարգ մը երկերու, որոնցմէ բարոյագիտութեան առնչուած երկերն են՝

«Հետաքննութիւն, գեղեցկութեան եւ առաքինութեան մեր գաղափարներու ծագման մասին» (1725 թ., անգլ. բնագիր՝ Inquiry into the Origin of Our Ideas of Beauty and Virtue),

«Բարոյական փիլիսոփայութեան դրութիւնը» (1755 թ., անգլ. բնագիր՝ System of Moral Philosophy ), 3 հատորով։   

Հորկհայմէր, Մ.   (Max Horkheimer, 1895 – 1973 թ. ). -

Գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ. Հիմնադիր՝ Քննադատական տեսութիւն (Critical Theory) ընկերային–փիլիսոփայական ուղղութեան, «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ի եւ Ֆրանկֆուրտի «Ընկերային հետազօտութեան հիմնարկ»ի գլխաւոր ղեկավար։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու (մասամբ Թ. Ադորնոյի – Theodor Adorno հետ)։

Հորստհաուս Մ. Ռ.   (Mary Rosalind Hursthouse, *1943 թ. ). -

Նոր-Զելանդիացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ, որ նաեւ ջատագովն է արդի առաքինութեան տեսութեան (Modern Virtue Ethics)։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ՝

«Օրինաչափական առաքինութեան բարոյագիտութիւն» (1995 թ., անգլ. բնագիր՝ Normative Virtue Ethics),

«Առաքինութեան բարոյագիտութեան մասին» (1999 թ., անգլ. բնագիր՝ On Virtue Ethics) ։

Հուսեռլ, Է.   (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ). -

Գերման ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) եւ փիլիսոփայ։ Եղած է հիմնադիրը՝ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) փիլ իսոփայական ուղղութեան։ Իր անդրանցական գաղափարապաշտութիւնը (Transcendental Idealism), ունեցաւ եւ դեռ ունի մեծ ու լայնատարած ազդեցութիւն։ Իր աշակերտներու շարքին յիշարժան է գերման փիլիսոփայ Մ. Հայդեգէր ( Martin Heidegger, 1889 – 1976 թ. ), որ շարունակեց իր ուսուցչի երեւութաբանական ուղղութիւնը։

Հուսեռլ հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, իր ամբողջական երկերը (Husserliana) կազմուած են 42 հատորներէ։

 

Մ

Մախ, Է.   (Ernst Mach, 1838 – 1916 թ. ). -

Աւստրիացի գիւտարար բնագէտ ու փիլիսոփայ։ Դրապաշտութիւն (Positivism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հ եղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Մակ-Ինտայր, Ա.   (Alasdair MacIntyre, * 1929 թ. ). -

Սկոտլանդացի ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Արդի առաքինութեան բարոյագիտութեան (Modern Virtue Ethics)։ Հ եղինակ է բազմաթիւ երկերու, գլխաւորաբար բարոյագիտութեան առնչուած, յիշարժան են՝

«Բարոյագիտութեան կարճ պատմութիւն մը» (1967 թ., անգլ. բնագիր՝ A Short History of Ethics ),

«Առաքինութենէն ետք» (1984 թ., անգլ. բնագիր՝ After Virtue), որ կը ներկայացնէ ժամանակակից շրջանի առաքինութիւններու կորուստը եւ բարոյականութեան ճգնաժամը։ 

Մահավիրա - Ջինա   ( Mahavira - Jina, 599 – 527 մ. թ. ա. ). -

Հնդիկ կրօնափիլիսոփայ, հիմնադիր արեւելեան կրօնափիլիսոփայութեան մը, որ կը կոչուի՝ Ջաինականութիւն (Jainism)։ Բուն անունով՝ իշխան Վարդհամանա ( Vardha-mana)։ Սանսկրիտերէն Մահավիրա կը նշանակէ «մեծ հերոս» իսկ Ջինա՝ «յաղթական»։

Այսօր Ջաինականութեան կը հետեւին աւելի նուազ քան 5 միլիոն հաւատացեալ, գլխաւորաբար Հնդկաստանի մէջ։

Մայստեր Էքհարտ   (Meister Eckhart, 1260 – 1328 թ. ). -

Բուն անունով Էքհարտ ֆոն Հոխհայմ (Eckhard von Hochheim), գ երման փիլիսոփայ - աստուածաբան։ Ներկայացուցիչ միջին դպրական (Scholastics) ժամանակաշրջանի եւ Քրիստոնէական Խորհրդապաշտութեան (Mysticism)։ Դ ոմինիկեան միաբան, իր ուսումը ստացած է Քէօլնի մէջ ապա, շրջան մը, ան կարգուած է դասախօս՝ Փարիզի համալսարանին մէջ ։ Իր կեանքի վերջաւորութեան, Մայստեր Էքհարտ հաւատաքննութեան (Inquisition) դատարանի մը առջեւ, որպէս հերետիկոս (Heretic) կը մեղադրուի, սակայն դատաքննութիւնը դեռ չաւարտած՝ Էքհարտ կը վախճանի։ Ան հեղինակ է գերմաներէն եւ լատիներէն բազմաթիւ երկերու, ինչպէս մեկնութիւններ աստուածաշնչեան նիւթերու (օրինակ՝ Հին Կտակարանէն՝ Ծննդոց եւ Ելից, Նոր Կտակարանէն Աւետարան ըստ Յովհաննու) եւ զանազան քարոզներ։

Այսօր ան ծանօթ է, որպէս խորհրդապաշտ քրիստոնեայ, որու ուսմունքը կ՚ընդգրկէ Աստուած եւ մարդկային հոգին ու ասոնց յարաբերութիւնը, նպատակ ունենալով զԱստուած ճանչնալը կամ աստուածիմաստութիւնը։

Մանի   (Mani, 216 – 276 թ. ). -

Մ անիքէութեան (Manichaeism) հիմնադիր պարսիկ մեծ ուսուցիչ։ Թէեւ իր շրջանին Պարսկաստանի մէջ առաւելաբար Զրադաշտականութիւնը կը տիրէր, սակայն, ինք հասակ առած էր քրիստոնէական միջավայրի մէջ։ Ճամբորդութիւններու շնորհիւ ան կը ծանօթանայ նաեւ Բուդդայականութեան։

Մաո Ցեդոնգ   ( Máo Zédông, 1893 – 1976 թ. ). -

Չին պետական եւ քաղաքական գործիչ, հիմնադիր՝ Մաոյականութեան (Maoism) ուղղութեան եւ աշխարհայեացքին։ Գլխաւոր հիմնադիր՝ Չինաստանի Համայնավար Կուսակցութեան (1921 թ., Communist Party of China)։ Հիմնադիր՝ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետութեան (1949 թ., People's Republic of China), որու ղեկավարն էր, մինչեւ իր մահը։

Հեղինակ է քաղաքական–փիլիսոփայական բազմաթիւ երկերու։ Իր ամբողջական երկերը կ՚ընդգրկեն 13 հատորներ, կայ նաեւ միացեալ 6 հատորով հատընտիր հրատարակութիւն մը։   

Մատթէոս Ջուղայեցի   (Matthew of Julfa, 1350 – 1411 թ. ),

Միջնադարեան հայ փիլիսոփայ ու աստուածաբան, նաեւ բանաստեղծ–երգահան։ Ուսանած է Տաթեւի համալսարանին մէջ, ուսուցիչ ունենալով Յովհան Որոտնեցին ու Գրիգոր Տաթեւացին։ Պայքարած է կաթոլիկեան Ունիթորական (միարարական) շարժումին դէմ։ Հեղինակ է բազմաթիւ տաղերու ու աստուածաբանական մեկնութիւններու։ 

Մարի Սիվերս - Շտայնէր   ( Marie Sivers-Steiner, 1867 – 1948 թ. ). -

Մերձբալթեան շրջանէն, գերման ծագումով դերասանուհի, գործօն հետեւորդ՝ նախ Աստուածիմաստութեան ( Theosophy) ապա Մարդիմաստութեան (Anthroposophy) ընկերակցութիւններուն։ Քարտուղարուհի՝ Ռ. Շտայնէրի, որու հետ հետագային, 1914 թուականին կ՚ամուսնանայ։ Հմուտ էր կազմակերպչական աշխատանքներու։ Շտայնէրի հետ կը զարգացնէ խօսելու նոր արուեստ մը «Խօսքի ձեւաւորումը» եւ Eurhythmy ներդաշնակ ու համաչափ շարժումներով պարը։

Շտայնէրի մահէն ետք, կը դառնայ անոր գրական ժառանգութեան տնօրինողը եւ կը ձեռնարկէ, կը խմբագրէ ու ծանօթագրութիւններով կը ճոխացնէ Ռ. Շտայնէրի ամբողջական   երկերու հրատարակութիւնը, 300 հատորով։ 

Մարկոս Աւրելիոս   (Marcus Aurelius, 121 – 180 թ. ). -

Հռոմէացի բարոյախօս–փիլիսոփայ։ Ստոյիկութիւն ^[ծ-48] (Stoicism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Կայսր՝ Հռոմի (161 – 180 թ. ) ։

Հեղինակ է կարգ մը երկերու, որոնցմէ գլխաւորը կը նկատուի՝

«Խորհրդածութիւններ» (գրուած 170 – 180 թ., յուն. բնագիր՝ Ta eis heautón, անգլ. ՝ Meditations, գերմ. ՝ Selbstbetrachtungen)։ Թարգմանուած է զանազան լեզուներու (նաեւ՝ հայերէնի)։

Մարկուզը, Հ.   (Herbert Marcuse, 1898 – 1979 թ. ). -

Գերման ընկերաբան ու փիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ Քննադատական տեսութիւն (Critical Theory) ընկերահասարակական–փիլիսոփայական ուղղութեան եւ անդամ «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ի։ Մարկուզը, հրէական ծագումին պատճառով, 1933-ին կը հեռանայ Գերմանիայէն, տարի մը կը մնայ Զուիցերիա ապա վերջնական կը գաղթէ դէպի Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ։ Գրեթէ նոյն ժամանակաշրջանին Նիւեորք հաստատուած էր «Ֆրանկֆուրտի դպրոց»ի կից «Ընկերային հետազօտութեան հիմնարկը» (գերմ. ՝ Institut für Sozialforschung, անգլ. ՝ Institute for Social Research), իր 2 նոյնպէս հրէական ծագում ունեցող հիմնադիրներով ( Մ. Հորկհայմէր եւ Թ. Ադորնօ)։ Մարկուզը կը շարունակէ աշխատակցիլ այս հիմնարկին մէջ։

Բ. աշխարհամարտէն ետք, 1949 թուականին, հիմնարկը եւ իր 2 հիմնադիրները կը վերադառնան Ֆրանկֆուրտ, սակայն Մարկուզը կը մնայ ԱՄՆ։ Մարկուզը եղած է հեղինակ բազմաթիւ երկերու, որոնց ամբողջական ժողովածուն կ՚ընդգրկէ 9 հատորներ։

Մարքս, Կ.   (Karl Marx, 1818 – 1883 թ. ). -

Գ երման տնտեսա գ էտ –փիլիսոփայ։ Երիտասարդ կամ ձ ախ հեգէլական փիլ իսոփայական շարժումի նշանաւոր ներկայացուցիչ. հիմնադիր՝ իր անունով կոչուած փիլիսոփայական ուղղութեան, Մարքսականութեան (Marxism)։ Մտերիմ ընկերոջ, Ֆ. Էնգելսի հետ՝ « Գիտական ընկերվարութ իւ ն» (Scientific Socialism) ուղղութեան հիմնադիր ։ Եղած է դրամատիրութեան (Capitalism) եւ կրօնի (Religion) յայտնի քննադատ եւ յեղափոխական ու ընկերվարական ( Communism) գաղափարներու ռահվիրայ։ Քաղաքական պայմաններու պատճառով, նոր ամուսնացած Մարքս, 1843-ին կը հեռանայ Գերմանիայէն, նախ 2 տարի կը մնայ ֆրանսական Փարիզի մէջ, ապա 3 տարիներ բելգիական Բրուսէլի ( Brussels) մէջ եւ վերջապէս 1849-էն ետք, Լոնտոնի մէջ, ուր եւ կը մահանայ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնց ամբողջական հրատարակութիւնը կը կազմէ 43 հատորներ։ Այդ երկերէն յիշարժան են՝

«Դրամագլուխը» (1867 թ., գերմ. բնագիր՝ Das Kapital, անգլ. ՝ Capital), 2 հատորով, որ իր գլխաւոր երկը կը նկատուի,

«Սուրբ ընտանիքը» (1844 թ., գերմ. բնագիր՝ Die heilige Familie, անգլ. ՝ The Holy Family) երկը հրատարակուած է իր ընկերոջ Ֆ. Էնգելսի հետ։

«Կրօնի մասին» (1958 թ., գերմ. բնագիր՝ Über Religion) երկը հրատարակուած է իր ընկերոջ Ֆ. Էնգելսի հետ։  

Մաքի, Ջ. Լ.   (John Leslie Mackie, 1917 – 1981 թ. ). -      

Աւստրալիացի փորձապաշտ փիլիսոփայ. ներկայացուցիչ՝ բարոյական Պայմանագրային Տեսութեան (Contractarianism, գերմ. ՝ Vertragstheorie)։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝  

«Բարոյագիտութիւն» (1977 թ., անգլ. բնագիր՝ Ethics ), բարոյագիտութեան իր գլխաւոր երկն է, եւ

«Աստուածականութեան հրաշքը» (1982 թ., անգլ. բնագիր՝ The Miracle of Theism ), որ աստուածիմաստութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է, ուր կը ներկայացնէ Աստուծոյ գոյութեան թեր եւ դէմ փաստարկները։

Մաքիավելլի, Ն.   (Niccolò Machiavelli, 1469 – 1527 թ. ). -

Ի տալացի քաղաքա գ էտ, փիլիսոփայ, պատմաբան ո ւ բանաստեղծ: Հանրածանօթ դարձաւ, որպէս քաղաքականութեան փիլիսոփայութեան ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ բ արոյագիտութեան առնչուած գլխաւորը, ուր կը ներկայացուի նաեւ իր քաղաքականութեան փիլիսոփայութիւնը՝

«Իշխանը» (1531 թ., իտ. բնագիր՝ Il Principe):

Մաքսիմոս Խոստովանող   (յուն. ՝ Maximos Homologetes, 580 – 662 թ. ). -

Լատ. ՝ Maximus Confessor, յոյն վանական ու աստուածաբան, սրբադասուած է Յոյն-Ուղղափառ եւ Կաթոլիկ եկեղեցիներու կողմէ։

Շրջան մը ապրած է Քաղկեդոնի (Chalcedon, այսօր՝ Ստանբուլի մէկ քաղաքամաս՝ Սկիւտար) վանքին մէջ, որպէս վանական ապա վանահայր։ Ազդուած է նոր–պլատոնական փիլիսոփայական ուղղութենէն։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, ունի մօտ. 90 գրութիւններ։

Մենգցի   (չին. ՝ Mengzǐ, լատ. ՝ Mencius, մօտ. 372 – 289 մ. թ. ա. ). -  

Չին կոնֆուցիական կրօնափիլիսոփայ, բարեկարգիչ Կոնֆուցիականութեան փիլիսոփայական բաժնին։

Մեշտհիլդ Հաքեբորնցի   (Mechthild of Hackeborn, 1241 – 1299 թ. ). -

Գերման խորհրդապաշտ միանձնուհի, Ցիստերցեան միաբանութեան անդամ եւ կրտսեր քոյրը Գերտրուդի (Gertrud)։ Կաթոլիկ եկեղեցւոյ կողմէ սրբադասուած է։

Կը յատկանշուի կրօնական բնոյթի իր իւրայատուկ ու բազմաթիւ տեսիլքներով, որոնք ամփոփուած են հետեւեալ 5 հատորներուն մէջ՝

«Գիրք՝ յատուկ շնորհքի» (լատ. բնագիր՝ Liber specialis gratiae)։  

Մեշտհիլդ Մագդեբուրգցի   (Mechthild of Magdeburg, 1207 – 1282 թ. ). -

Գերման խորհրդապաշտ միանձնուհի։ Մեշտհիլդ մասնակից կը դառնայ Հելֆտա վանքի կանանց խորհրդապաշտական շարժումին։ Իր իւրայատուկ տեսիլքներուն մէջ առաւելաբար կ՚երեւի Սբ. Հոգին, այս մասին գրած է բանաստեղծութիւններ ու արձակ գրութիւններ պարունակող 7 գիրքեր՝

«Աստուածութեան հոսող լոյսը» (գերմ. բնագիր՝ Das fließende Licht der Gottheit ) ։

Մեռլօ - Պոնտի, Մ.   (Maurice Merleau-Ponty, 1908 – 1961 թ. ). -

Ֆրանսացի փիլիսոփայ։ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) եւ Գոյապաշտութիւն (Existentialism) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Վերաբերմունքի կառոյցը» (1942 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Structure du comportement )

«Տեսանելին ու անտեսանելին» (1964 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Le Visible et l’invisible)։

Մեսրոպ Մաշտոց   ( Mesrop Mashtots,  362 – 440 թ. ). -

Հայ Եկեղեցւոյ վարդապետ, հայկական գիրերու ստեղծիչ (քաջալերանքով Սահակ Ա. Պարթեւ կաթողիկոսի, 348 – 439 թ. եւ Վռամշապուհ Արշակունի թագաւորի, որ մահացած է 414 թուականին)։ Մ. Մաշտոց Հայաստանի մէջ ստացած է յունական կրթութիւն եւ տիրապետած է քանի մը օտար լեզուներու, Ան շատ հաւանաբար, կազմողն է նաեւ վրացերէն եւ աղուաներէն այբուբեններուն։ Եղած է նաեւ թարգմանիչ ու հայատառ բազմաթիւ դպրոցներու հիմնադիր։ Իր մասին գրած են՝ իր աշակերտ Կորիւնը, «Վարք Մեսրոպի» երկին մէջ, ինչպէս նաեւ այլ պատմաբաններ (Մովսէս Խորենացի, եւայլն…)։

Մ. Մաշտոց Հայ Եկեղեցւոյ կողմէ սրբադասուած է։

Մաշտոց թաղուած է Հայաստանի Օշական գիւղին մէջ (այժմ Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցի անունով կոչուած հայ առաքելական եկեղեցւոյ մէջ)։

Հեղինակ է՝ բազմաթիւ շարականներու եւ կրօնափիլիսոփայական երկերու։  

Միլ, Ջ.   (James Mill, 1773 – 1836 թ. ). -

Անգլիացի տնտեսագէտ–փիլիսոփայ. հայր՝ Ջ. Ս. Միլի։ Օգտապաշտութիւն (Utili-tarianism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հայր ստորեւ նշուած Ջ. Ս. Միլի։

Միլ, Ջ. Ս. (John Stuard Mill, 1806 – 1873 թ. ). -

Անգլիացի տնտեսագէտ–փիլիսոփայ. Որդի վերը նշուած՝ Ջ. Միլի։ Դրապաշտութիւն (Positivism) եւ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնց ամբողջական հրատարակութիւնը կ՚ընդգրկէ 12 հատորներ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Ազատութեան մասին» (1859 թ., անգլ. բնագիր՝ On Liberty) եւ

«Օգտապաշտութիւն» (1863 թ., անգլ. բնագիր՝ Utilitarianism)։  

Մինգ, Դի   ( Míng Dì, 28 – 75 թ. ). -

Նշանաւոր Կայսր Չինաստանի, սերած՝ Հանարքայատոհմէն (Han-Dynasty)։

Իր հրամանով, Հնդկաստանէն Չինաստան մուտք կը գործէ Բուդդայականութիւնը (Buddhism)։

Միրանդոլա, Ջ. Պ. Դ.   (Giovanni Pico Della Mirandola, 1463 – 1496 թ. ). -

Իտալացի փիլիսոփայ։ «Վերածնունդ» շրջանի Մարդկայնութիւն (Humanism) փիլիսոփայական շարժումի ռահվիրայ։ Կը նկատուի նաեւ Կաբալայի քրիստոնէական–փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է միայն քանի մը երկերու, որոնցմէ բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝

«Մարդու արժանապատուութեան մասին» (1496 թ., լատ.  բնագիր՝ De hominis dignitate ):

Մոնտէն, Մ.   (Michel de Montaigne, 1533 – 1592 թ. ). -

Ֆրանսացի իրաւաբան, քաղաքական գործիչ եւ փիլիսոփայ։ « Վերածնունդ » շրջանի, Մարդկայնութիւն (Humanism) փիլ իսոփայական շարժումի յայտնի ներկայացուցիչ։ Սերտօրէն կապուած էր Կաթոլիկ եկեղեցւոյ, երբ իր ժամանակաշրջանը յայտնի էր կրօնական պատերազմներով, ամբողջ Եւրոպայի մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնք ճամբորդական յուշագրութիւններ են (դէպի Գերմանիա, Զուիցերիա ու Իտալիա)։ Իր գլխաւոր երկը կը նկատուի՝

«Փորձեր» (1580 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Les Essais)։

Մորգենշտեռն Ք.   (Christian Morgenstern, 1871 – 1914 թ. ). -

Գերման գրող ու թարգմանիչ, անդամ նախ Աստուածիմաստութեան (Theosophy) ապա Մարդիմաստութեան (Anthroposophy) ընկերակցութիւններուն։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ վերջին բանաստեղծութիւններու գիրքը, ձօնուած է Ռ. Շտայնէրին, հետեւեալ անունին տակ՝

«Մենք ուղի մը գտանք» (գերմ. բնագիր՝ Wir fanden einen Pfad)։  

Մորգենշտեռնի Կանխահաս մահէն ետք, աճիւնի սափորը կը պահուի Շտայնէրի կողմէ եւ հետագային կը զետեղուի Զուիցերիոյ մարդիմաստութեան կեդրոնական Goetheanum համալիրին մէջ։

Մովսէս դե Լեոն   (Moses de León, 1240 – 1305 թ. ). -

Սպանացի նշանաւոր կաբալայական րաբունապետ, որ առաջին անգամ ըլլալով, 1275-ին ամբողջացուց ու հրատարակեց կաբալայականներու Սբ. Գիրքը նկատուող «Զոհար Գիրքը» (եբր. ՝ Sefer ha-Zohar), որու սկզբնական գրութիւնները կը վերագրուին 2-րդ դարու Սիմէոն բեն Եոխայի։  

Մուհամմադ  (Muhammad = ﻣﺤﻤﺪ 570 – 632 թ. ). -

Ծագումով արաբ եւ բուն անունով՝ Աբու Ալ-քասիմ Մուհամմադ Ալ-քուրաշի, արաբ. ՝ أبو القاسم محمد القرشي = Abû Al-Qâsim Muhammad Al-Qurashî։

Մուհամմադ կը նկատուի իսլամական կրօնի հիմնադիրն ու մարգարէն։ Այսօր, միաստուածեան Իսլամութեան կը հետեւի աւելի քան 1, 8 միլիառ մարդ, որով ան կը նկատուի աշխարհի, երկրորդ կրօնը, Քրիստոնէութենէն ետք։  

Մուր, Ջ. Է.   (George Edward Moore, 1873 – 1958 թ. ). -

Անգլիացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Վերլուծական փիլիսոփայութիւն (Analytic Philo - sophy) եւ Մետաբարոյագիտութիւն (Meta-Ethics) ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են. -

«Բարոյագիտութեան սկզբունքները» (1903 թ., բնագիր՝ Principia Ethica),

«Բարոյագիտութիւն» (1912 թ. բնագիր՝ Ethics) եւ

«Ողջմտութեան պաշտպանութիւն մը» (1925 թ., բնագիր՝ A Defence of Commen Sense)։

Մո-Ցի   ( չին. ՝ Mó-Zǐ, լատ. ՝ Micius, 470 – 391 մ. թ. ա. ). -

Չին բարոյախօս–փիլիսոփայ, հիմնադիր իր անունով կոչուած փիլ իսոփայական ուղղութեան՝ Մոհականութեան (Mohism, չին. ՝ Mó Ji â = Մոի դպրոց ), որ մարդոց բարօրութիւնը նկատի առնող օգտապաշտական (Utilitarianism) բարոյագիտական ուղղութիւն մըն է։ 

 

Յ

Յովհան Որոտնեցի   ( Johan Vorotnetsi, 1315 – 1386 թ. ). -

Միջնադարեան հայ փիլիսոփայ ու աստուածաբան։ Սրբադասուած՝ Հայ Եկեղեցւոյ կողմէ։ Ուսումը ստացած է Գլաձորի համալսարանին մէջ, ուսուցչապետ ունենալով նշանաւոր աստուածաբան Եսայի Նչեցին (1255 – 1338 թ. )։ Որոտնեցի հիմնադիրն ու առաջին ուսուցչապետն է Տաթեւի համալսարանին, ուր իրեն կը յաջորդէ Գրիգոր Տաթեւացին,  դէմ։ Որոտնեցի հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական ու փիլիսոփայական մեկնութիւններու։

Յովհաննէս Կասիանոս   (Johannes Cassianus, 360 – 430 թ. ). -

Քրիստոնեայ վանական, աստուածաբան ու գրող։ Երիտասարդ տարիքին ուխտի կ՚երթայ Պաղեստին եւ Բէթղեհէմի վանքի մը մը մէջ կը մնայ, ապա 10 տարիներ կը մնայ եգիպտական անապատին մէջ, որպէս ճգնաւոր վանական։ Այնուհետեւ ան կը բնակի   Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, ուր կը դառնայ նշանաւոր Յովհաննէս Ոսկեբերանի աշակերտը, ։

Սրբադասուած է թէ՛ Կաթոլիկ եւ թէ Ուղղափառ եկեղեցիներէն։   

Յովհանէս Ոսկեբերան   ( յուն. ՝ Iôánnes Chrysóstomos, 347 – 407 թ. ). -

Յոյն աստուածաբան եւ գրող։ Ծնած է Անտիոքի մէջ, ուր եւ ուսանած է։ 398 թուականին կ՚ընտրուի Կ. Պոլսոյ պատրիարք։ Եղած է սքանչելի ու պերճախօս քարոզիչ ու արժանացած «ոսկեբերան» տիտղոսին։ Պատրիարքութեան շրջանին, քննադատած է մայրաքաղաքի բնակչութեան անբարոյական կենցաղը, որու պատճառով կայսրն ու կայսրուհին զինք կ՚աքսորեն՝ Պոնտոս, ուր եւ կը վախճանի։ Հեղինակ է դաւանաբանական ու աստուածաբանական բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ շատերը հայերէնի թարգմանուած են։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», Յովհաննէս Ոսկեբերան մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

Յովհաննէս Սկոտ Էրիուգենա   (Johannes Scottus Eriugena, 810 – 877 թ. ). -

Իռլանդացի նշանաւոր փիլիսոփայ, աստուածաբան, բանաստեղծ ու թարգմանիչ։ Ուշդպրականութեան (Scholastics) ներկայացուցիչ, ան մեծապէս ազդուած է Նոր-Պլատոնականութենէն։ Ան հեղինակ է՝ աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկերու։  

Յովհաննէս Հուս   (Jan Hus, 1372 – 1415 թ. ). -

Չեխ աստուածաբան, յայտնի քարոզիչ ու բարեկարգիչ։ Կը նկատուի նախահայրը եկեղեցւոյ բարեկարգութեան նպատակով հաստատուած եղբայրակցութեան (լատ. ՝ Unitas Fratrum) մը, որ հիմնադրուած է 1457 թուականին, չեխական Բոհեմիայի մէջ։ Հաւատաքննութեան (Inquisition) շրջանին, որպէս հերետիկոս ան մահուան կը դատապարտուի եւ խարոյկի վրայ կ՚այրուի։ Իր համախոհներն ու հետեւորդները կը շարունակեն եկեղեցւոյ բարեկարգչական այս նոր շարժումը, հիմնելով Մորաւեան եկեղեցին (Moravian Church)։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Եկեղեցւոյ մասին» (1413 թ., լատ. բնագիր՝ de ecclesia), որ թարգմանուած է զանազան լեզուներու։

Յովհաննէս (Յովհան) Տաուլէր (գերմ. ՝ Johannes - Johan - Tauler, 1300 – 1361 թ. ). -

Գերման խորհրդապաշտ աստուածաբան–փիլիսոփայ, դոմինիկեան միաբան ^[ծ-28]   եւ քարոզիչ։ Ազդուած է Նոր- Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism) փիլիսոփայական ուղղութենէն։ Փորձած է աստուածիմաստութեան հասնիլ՝ ինքնաճանաչման մշտական ճիգերով։

Գրած է քարոզներու ժողովածուներ։

Յովհաննէս Քռնեցի   (Joha nnes Qrnetsi, 1290 – 1347 թ. ). -

Ծնած է Քռնայի մէջ եւ եղած Ունիթորական (Միարարական) շարժումի նշանաւոր պարագլուխներէն։ Ուսանած է Գլաձորի համալսարանի մէջ, ուսուցչապետ ունենալով Եսայի Նչեցին ։ 1330 թուականին կը նշանակուի Նախիջեւանի Երնջակ գաւառի Հայ Կաթոլիկ առաջնորդ։

Հեղինակ է կարգ մը երկերու։ Լատիներէնէն հայերէնի թարգմանած է Թոմաս Աքուինացիի երկերէն որոշ մասեր։

Յուլիանա Նորվիջցի   (Juliana of Norwich, 1342 – 1413 թ. ). -

Անգլիացի խորհրդապաշտ ճգնաւոր միանձնուհի, 60 տարեկանէն ետք, կ՚ունենայ բազմաթիւ տեսիլքներ եւ իրեն կը յայտնուի Յիսուսը։ Այդ տեսիլքներուն մասին ան գրած է իր «Աստուծոյ սիրոյ յայտնութիւններ» (անգլ. բնագիր՝ Revelations of divine love) երկին մէջ։

Յուստինիան Ֆոն Վելց   ( Justinian von Welz, 1621 – 1668 թ. ). -

Աւստրիացի ազնուական ընտանիքէ՝ իրաւաբան ու բողոքական աստուածաբան։ Աւստրիայէն, երբ 1628 թուականին բողոքականները կը վտարուին, 7-ամեայ Վելց եւ իր ընտանիքը կը հաստատուին Գերմանիոյ մէջ։ Լայդէնի (Leiden) համալսարանին մէջ ան կ՚ուսանի իրաւաբանութիւն, ապա ինքնակրթութեամբ կը հմտանայ նաեւ աստուածաբանութեան ոլորտի մէջ։ Հարաւային Ամերիկայի մէջ Քրիստոնէութիւնը տարածելու միսիոնարական առաքելութեան ընթացքին կը մահանայ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ գլխաւորը կը նկատուի՝

«Միայնակ կեանքէն» (1663 թ., լատ. բնագիր՝ De vita solitaria), ուր կը նկարագրէ թէ ինչպէ՞ս պէտք է կառուցուի ընկերային նոր հասարակութիւնը։

Յուստինիանոս Ա.   (Justinian I., 482 – 565 թ. ). -

Կայսր Հռոմի։ Իր հրամանով, 529 թուականին եւ 9 դարեր ետք, կը փակուի Աթէնքի մէջ գտնուող եւ հեթանոսական կեդրոն նկատուող Պլատոնեան Ակադեմիան, որ հիմնուած էր՝ 385-ին մ. թ. ա. դասական յոյն փիլիսոփայ Պլատոնի կողմէ։

Կայսեր օրով հիմնապէս կը վերաշինուի (532 – 537 թ. ) Կ. Պոլսոյ Սբ. Սոֆիայի տաճարը (Hagia Sophia), որ մինչեւ 1453 թուական յոյն ուղղափառ եկեղեցի մըն էր։ Այնուհետեւ, Կ. Պոլսոյ գրաւումէն ետք, ան կը վերածուի մզկիթի։ 1931 թուականին դադրած է մզկիթ մը ըլլալէ եւ վերածուած թանգարանի։ Իսկ 2020 թուականին ան դարձեալ կը վերածուի մզկիթի։

 

Ն

Ներսէս Մշեցի   ( Nerses Mshetsi, 13- րդ դար, մահ՝ 1284 թ. ). -

Հայ մանկավարժ, գրիչ, ուսուցչապետ։ Իր կրթութիւնը ստացած է Մշոյ Առաքելոց վանքի դպրանոցին մէջ, այնուհետեւ դարձած է անոր ուսուցչապետը։ Քաղաքական պատճառներով այս դպրանոցը փակուած է (1281 թ. ) եւ իր աշակերտ Եսայի Նչեցիի հետ փոխադրուած է Պռոշեան իշխանութեան տակ գտնուող, Վայոց Ձորի Աղբերց վանք ը (որ հետագային՝ Գլաձորի վանք կոչուած է)։ Ուսուցչապետ Ներսէս Մշեցի հոն հիմը դրած է նոր դպրանոցին։  

Նիգիդիոս Ֆիգոլոս   ( Nigidius Figulus,  100 – 45 մ. թ. ա. ). -

Ծագումով անյայտ քաղաքագէտ ու գիտնական Նիգիդիոս, կը նկատուի հիմնադիրը Նոր-Պիւթագորականութիւն (Neo-Pythagoreanism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Գրած բոլոր երկերը կորսուած կը նկատուին։ Առկայ են հատուածներ, իրմէ քաղուած մէջբերումներէն։

Նիկոլայոս Կուզանացի   (գերմ. ՝ Nikolaus von Kues, 1401 – 1464 թ. ). -

Լատ. ՝ Nicolaus Cusanus, գերման աստուածաբան–փիլիսոփայ, Գերմանիոյ մէջ կը ստանձնէ բազմաթիւ եկեղեցական պաշտօններ եւ կը դառնայ Կաթոլիկ եկեղեցւոյ կարտինալ։ Որպէս փիլիսոփայ հետեւած է նոր–պլատոնական ուղղութեան եւ իր գլխաւոր միտքը եղած է հակադրութիւններու լուծումը՝ միասնութեան հայեցակարգի մը մէջ, որ ցոյց կու տայ իր հանդուրժողութեան վսեմ ոգին։ Վերածնունդի (Renaissance)  Մարդկայնութիւն (Humanism) ուղիի գերման առաջին ռահվիրաներէն։

Հեղինակ է բազմաթիւ լատիներէն աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկերու, որոնցմէ կարեւորներն են. -

«Երկխօսութիւն թաքուն Աստուծոյ մասին» (1444 թ., Dialogus de deo abscondito),

«Աստուծոյ որոնումի մասին» ( 1445 թ., De quaerendo deum),

«Աստուածտեսութեան մասին» ( 1453 թ., De visione dei) եւ

«Տեսութեան գագաթի մասին» ( 1464 թ., De apice theoriae)։

Նիցշէ, Ֆ.   (Friedrich Nietzsche, 1844  – 1900 թ. ). - 

Գերման լեզուաբան–փիլիսոփայ։ Գաղափարապաշտութիւն (Idealism), Կեանքի փիլիսոփայութիւն (Philosophy of Life) եւ Ոչնչապաշտութիւն (Nihilism) փիլիսոփայական ուղղութեանց իւրայատուկ ներկայացուցիչ։ Շրջան մը դասախօս էր գերմանախօս համալսարաններուն մէջ։

Տաղանդաւոր փիլիսոփան, 55- ամեայ իր կեանքի վերջին տասնամեակը կ՚անցնէ մտային խելագարութեան ու հոգեկան մթագնման մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ են. -  

« Մարդկային, չափազանց մարդկային » (1878 թ., գերմ. բնագիր ` Menschliches, Allzumenschliches, անգլ. ` Human All Too Human)։    

«Արշալոյս – մտքեր բարոյական նախապաշարումներուն մասին» (1881 թ., գերմ. բնագիր` Morgenröte – Gedanken über die moralichen Vorurteile, անգլ. ` The Dawn – Thoughts on the Prejudices of Morality ),

«Զուարթ գիտութիւնը» (1882 թ., գերմ. բնագիր` Die fröhliche Wissenschaft, անգլ. ` The gay science),

«Այսպէս խօսեցաւ Զրադաշտը» (1883-85 թ., գերմ. բնագիր` Also sprach Zara - thustra, անգլ. ` Thus spoke Zarathustra),

«Բարիէն ու չարէն անդին» (1886 թ., գերմ. բնագիր` Jenseits von Gut und Böse, անգլ. ` Beyond Good and Evil),

«Բարոյականութեան ծննդաբանութեան շուրջ» (‏1887 թ., գերմ. բնագիր` Zur Genealogie der Moral, անգլ. ` On the Genealogy of Morality),

«ՀակաՔրիստոսը» (գրուած՝ 1888 թ., լոյս տեսած՝ 1895 թ., գերմ. բնագիր` Der Antichrist, անգլ. ՝ The Anti-Christ),

« Ecce homo – ինչպէս դառնալ, ինչ կաս» (գրուած՝ 1888 թ., լոյս տեսած՝ 1908 թ., գերմ. բնագիր` Ecce homo - Wie man wird, was man ist, անգլ. ՝ Ecce homo - How One Becomes, What One Is) ։  

Նոզիք, Ռ.   (Robert Nozick, 1938 – 2002 թ. ). -

Ամերիկացի փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ՝ քաղաքական փիլիսոփայութեան։ Իր «Անիշխանութիւն, Պետութիւն եւ Ուտոպիա» ( 1974 թ., անգլ. բնագիր՝ Anarchy, State, and Utopia) երկը պատասխանն է 1971 թուականի հրատարակուած Ջ. Ռաուլսի «Արդարութեան տեսութիւն մը» (A Theory of Justice) երկին։     

Նումենիոս Ապամայեցի   ( յուն. ՝ Numênios ho ex Apameias, 2-րդ դար ). -

Յոյն փիլիսոփայ, ներկայացուցիչ Միջին-Պլատոնականութեան, եւ որու ծննդեան եւ մահուան ճշգրիտ թուականները անյայտ են։ Ապրած եւ գործած է իր ծննդավայր սուրիական Ապամիոյ մէջ։

Նումենիոսի մեզի ծանօթ 7 երկերը ընդհանրապէս կորսուած կը նկատուին, անոնցմէ մնացած են միայն հետագային այլոց կողմէ մէջբերուած հատուածներ կամ պատմումներ։

Նուսբաում, Մ.   (Martha Nussbaum, *1947 թ. ). -

Ամերիկացի ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Արիստոտէլի բարոյագիտութեան։ Դասախօս է Շիկագոյի համալսարանին մէջ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Բարութեան փխրունութիւնը. յաջողութիւն եւ բարոյագիտութիւն յունական ողբերգութեան և փիլիսոփայութեան մէջ»  (1986 թ., անգլ. բնագիր՝ The fragility of goodness: luck and ethics in Greek tragedy and philosophy ),

«Ցանկութեան բուժումը. տեսութիւն եւ գործադրութիւն հելլենիստական բարոյագիտութեան մէջ» (1994 թ., անգլ. բնագիր՝ The Therapy of Desire. Theory and Practice in Hellenistic Ethics ) եւ

«Բարոյագիտութիւն եւ քաղաքական փիլիսոփայութիւն» (2000 թ., անգլ. բնագիր՝ Ethics and Political Philosophy),  

«Զայրոյթ եւ ներողամտութիւն. վրդովում, վեհանձն ութիւն, արդարութիւն» (2016 թ., անգլ. բնագիր՝ Anger and Forgiveness: Resentment, Generosity, Justice):

 

Շ

Շելէր, Մ.   (Max Scheler, 1874 – 1928 թ. ). -

Գերման ընկերաբան–փիլիսոփայ։ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) եւ Մարդաբանութիւն (Anthropology) փիլ իսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։

Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝

«Ձեւապաշտութիւնը բարոյագիտութեան եւ նիւթական արժէքաբանութեան մէջ» (1913 թ., գերմ. բնագիր՝ Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wert-ethik )։  

Շելլինգ, Ֆ. Վ. Ե.   (Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, 1775 – 1854 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Գերմանական գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, ուր զուտ փիլիսոփայական նիթերու կողքին առկայ են նաեւ՝ առասպելաբանութիւնը, կրօնը, աստուածային յայտնութիւնը, արուեստը, մարդկային ազատութիւնը, եւայլն…։ Այդ երկերէն յիշարժան են՝

«Աշխարհի հոգիին մասին» (1798 թ., գերմ. բնագիր՝ Von der Weltseele),

«Անդրանցական գաղափարապաշտութեան դրութիւնը»   (1800 թ., գերմ. բնագիր՝ System des transzendentalen Idealismus),

«Յայտնութեան փիլիսոփայութիւն» (1841 թ., գերմ. բնագիր՝ Philosophie der Offen-barung),

«Առասպելաբանութեան փիլիսոփայութիւն» (1841 թ., գերմ. բնագիր՝ Philosophie der Mythologie) ։

Շեքսպիր, Վ.   (William Shakespeare, 1564 - 1616 թ. ). -

Անգլիացի աշխարհահռչակ գրող, բանաստեղծ, թատերագիր ու դերասան։ Իր երկերը թարգմանուած են բազմաթիւ լեզուներու, իսկ թատրերգութիւնները՝ կը ներկայացուին ամենուրեք։

Հեղինակ է բազմաթիւ երգիծական, ողբերգական, սիրային եւ առասպելական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Համլէտ» (Hamlet), «Լիր Արքայ» ( King Lear), « Օթելլօ» ( Othello), «Վեներա եւ Ադոնիս» ( Venus and Adonis ), « Մակբէթ» ( Macbeth), «Ձմեռնային հէքիաթ» (The Winter’s Tale), «Ռոմէօ եւ Ջուլիէտ» (Romeo and Juliet), «Վենետիկի վաճառա կանը» ( The Merchant of Venice ), «Միջամառնային գիշերային երազ» ( A Midsummer Night’s Dream), եւայլն…։

Շիլլէր, Ֆ.   (Friedrich Schiller, 1759 – 1805 թ. ). -

Գերման գրող, բանաստեղծ, փիլիսոփայ եւ բժիշկ։ Ռոմանտիկ գրականութեան ներկայացուցիչ։ Ազդուած է գերման փիլիսոփայ Ի. Կանտէն։ Եղած է մտերիմ ընկերը գերման գրող Ե. Վ. Կէօթէի։ Հեղինակ է բազմաթիւ պատմական ու գրական   երկերու (քնարերգութիւն, արձակ), որոնք թարգմանուած են բազմաթիւ լեզուներու (նաեւ հայերէն), որոնցմէ զատ ունի նաեւ փիլիսոփայական երկեր. -

«Ողբերգական արուսետի մասին» (1792 թ., գերմ. բնագիր՝ Über die tragische Kunst),

«Շնորհքի ու արժանապատուութեան մասին» (1793 թ., գերմ. բնագիր՝ Über An-mut und Würde),

«Մարդոց գեղագիտական դաստիարակութեան մասին» (1795 թ., գերմ. բնագիր՝ Über die ästhetische Erziehung des Menschen),  

«Վեհութեան մասին» (1801 թ., գերմ. բնագիր՝ Über das Erhabene),

Շլայերմախէր, Ֆ.   (Friedrich Schleiermacher, 1768 – 1834 թ. ). -

Գերման լեզուաբան, մանկավարժ, աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ Արդի Մեկնա գիտ ութիւն (Hermeneutics) փիլ իսոփայական ուղղութեան կարեւոր ներկայացուցիչ։ Գերմաներէնի թարգմանած է Պլատոնի գրեթէ ամբողջական երկերը։

Բացի թարգմանական գործերէն, հեղինակ է նաեւ բազմաթիւ մանկավարժական, աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Կրօնի մասին» (1799 թ., գերմ. բնագիր՝ Über die Religion),

«Բարոյագիտութիւն» (1812 թ., գերմ. բնագիր՝ Ethik),

«Մանկավարժութիւն» (1821 թ., գերմ. բնագիր՝ Pädagogik),

«Հաւատքի ուսմունքը» (1822 թ., գերմ. բնագիր՝ Glaubenslehre),

«Մեկնագիտութիւն եւ Քննադատութիւն» (1838 թ., գերմ. բնագիր՝ Hermeneutik und Kritik) ։

Շլիկ, Մ.  (Moritz Schlick, 1882 – 1936 թ. ). -

Աւստրիացի բնագէտ–փիլիսոփայ։ Գիտութեան փիլիսոփայութիւն (Philosophy of   Science) ուղղութեան ներկայացուցիչ. հիմնադիր՝ Նորդրապաշտական «Վիեննական շրջանակ»ի։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝

«Բարոյագիտութեան հարցեր» (1930 թ., գերմ. բնագիր՝ Fragen der Ethik )։ 

Շոպենհաուր, Ա.   (Arthur Schopenhauer, 1788 – 1860 թ. ). -

Գերման յայտնի բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Գերմանական գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Շոպենհաուրի բարոյագիտութեան տեսութիւնը հիմնուած է զգացումի մը վրայ, որ կարեկցութիւնն է (գերմ. ՝ Mitleid, անգլ. ՝ Compassion)։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ   բարոյագիտութեան առնչուած են՝

«Աշխարհը, որպէս կամք եւ պատկերացում» (1819 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Welt als Wille und Vorstellung, անգլ. ՝ The World as Will and Representation) եւ

«Բարոյագիտութեան երկու հիմնական խնդիրները՝ մարդու կամքի ազատութեան եւ բարոյականութեան հիմքի մասին» (1841 թ., գերմ. բնագիր՝ Die beiden Grundprobleme der Ethik: Ueber die Freiheit des menschlichen Willens, Ueber das Fundament der Moral)։

Շոտոկու   (Shôtoku, 572 – 622 թ. ). -

Ճապոնացի իշխան, որու օրով (594 թ. ) երկրի աւանդական կրօն նկատուող Շինտոյականութեան (Shintoism) հետ համահաշտութեամբ (Syncretism) ամբողջացած Բուդդայականութիւնը կը դառնայ երկրի պետական կրօնը եւ կը հաստատէ բազմաթիւ բուդդայական տաճարներ եւ վանքեր։ 

Շուն-Ցի   ( Xún-Zǐ, մօտ. 298 – 220 մ. թ. ա. ). -

Չին կրօնափիլիսոփայ։ Ան գլխաւորաբար բարեկարգեց Կոնֆուցիականութեան կրօնական բաժինը եւ արարողակարգը ։ Շուն-Ցիի 2 նշանաւոր աշակերտներն են՝ Լի Սի (չին. ՝ Lǐ Sî, 280 – 208 մ. թ. ա. ) եւ Հան Ֆէյ (չին. ՝ Hán Fêi, 280 – 233 մ. թ. ա. ), որոնք հիմնադիրներն են Օրինականութիւն ( Legalism) ^[ծ-50] ուղղութեան։

Շուրէն, Ուանգ   ( Wáng Shǒurén,  1472 – 1529 թ. ). -

( ծանօթ նաեւ՝ Wáng Yángmíng - Ուանգ Եանգմինգ անունով)

Չին կրօնափիլիսոփայ։ Նոր-Կոնֆուցիականութեան մէջ ան կը յառաջացնէր՝ իդեալական շրջադարձութիւն մը։ Ան, թէ՛ էութիւնը ( չին. ՝ Xing, անգլ. ՝ Being, գերմ. ՝ Wesen) եւ թէ սիրտը ( չին. ՝ Xin) կ՚առնչէր բարոյականութեան ( չին. ՝ Lǐ), իսկ մարդկայնութիւնը ( չին. ՝ Rén )՝ սիրոյ։

Շուցո, Կուկի   (Kuki Shûzô, 1888 – 1941 թ. ). -

Ճապոնացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ, փիլիսոփայական ուսումը Ճապոնիայի մէջ ստանալէ ետք, 8 տարիներ կ՚անցնէ Եւրոպա, ուր Գերմանիոյ եւ Ֆրանսայի մէջ կը շարունակէ իր փիլիփսոփայական հմտութիւնը եւ կ՚աշակերտէ գերման Ռիկերտի (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ) ու Հուսեռլի (Edmund Husserl, 1859 – 1938 թ. ) եւ ֆրանսացի Բերգսոնի (Henry Bergson, 1859 – 1941 թ. )։

Շվեյցէր, Ա.   (Albert Schweitzer, 1875 – 1965 թ. ). -

Գերմանֆրանսացի բժիշկ, երաժշտագէտ, խաղաղասէր, աստուածաբան, բարոյագէտ ու փիլիսոփայ, խաղաղութեան Նոբէլեան մրցանակակիր (1952 թ. )։

Որպէս խաղաղասէր (Pacifist) պայքար մղած է սպառազինման (Rearmement) դէմ, քաջալերելով նոյնիսկ միակողմանի զինաթափումը ( Disarmement) ։

1913-ին, իր միջոցներով եւ բուժքոյր կնոջ, Հելէնի (Helene) հետ ափրիկեան Գաբոնի (Gabon) անտառային մէկ շրջանին մէջ հաստատած է հիւանդանոց մը ( Lambaréné անունով), որ մինչեւ այսօր կը գործէ։ Ա. Շվեյցէր, այդ հիւանդանոցին մէջ գործած է, մինչեւ իր մահը եւ հոն, շրջաբակին մէջ ալ թաղուած է։ Հետագային, իր կողքին կը թաղուի նաեւ իր կինը։

Հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական, բարոյագիտական, փիլիսոփայական եւ   երաժշտագիտական երկերու, որոնք հաւաքուած են 5 հատորներու մէջ։ 

Ա. Շվեյցէրի յիշարժան երկերը կը նկատուին՝

«Կանտի կրօնի փիլիսոփայութիւնը» (1899 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Religionsphilo-sophie Kants),

«Յիսուսի կեանքի պատմութիւնը – հետազօտութիւն» (1921 թ., գերմ. բնագիր՝ Geschichte der Leben-Jesu – Forschung),

«Քրիստոնէութիւնը եւ աշխարհի կրօնները» (1923 թ., գերմ. բնագիր՝ Das Chris-tentum und die Weltreligionen),

«Պօղոս առաքեալի խորհրդապաշտութիւնը» (1930 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Mystik des Apostels Paulus ),  

«Ակնածանք՝ կեանքի հանդէպ» (գերմ. բնագիր՝ Ehrfurcht vor dem Leben) եւ

«Ակնածանք՝ կենդանիներու հանդէպ» (գերմ. բնագիր՝ Ehrfurcht vor den Tieren)։ 

Շտայնէր, Ռ.   (Rudolf Steiner, 1861 – 1925 թ. ). -

Աւստրիացի հրապարակախօս ու փիլիսոփայ, անդամ՝ «Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան» (Theosophical Society), հիմնադիր ՝ « Մարդիմաստութեան ընկերակցութեան» (Anthroposophical Society )։ Համահաշտութեան (Syncreticism) ուղիով ան փորձեց համադրել Գերման Գաղափարապաշտութեան (German Idealism) փիլիսոփայութիւնը, Քրիստոնէական Խորհրդապաշտութիւնը (Mysticism), Արեւելեան Կրօնափիլիսոփայութիւնները (Eastern religious philosophy), որոնցմէ յատկապէս Բուդդայականութիւնն ու Զրադաշտականութիւնը եւ բնական գիտութիւնները, որոնցմէ գլխաւորաբար՝ Դարվինեան Բարեշրջապաշտութիւնը (Evolutionism)։

Հեղինակ է գլխաւոր 2 երկերու, որոնք են՝

«Աստուածիմաստութիւն – ներածութիւն աշխարհի եւ մարդու ճակատագրի գերբնական գիտելիքներու» ( 1904 թ., գերմ. բնագիր՝ Theosophie – Einführung in übersinnliche Welterkenntnis und Menschen bestimmung, անգլ. ՝ Theosophy: An Introduction to the Spiritual Processes in Human Life and in the Cosmos) եւ

«Գաղտնագիտութեան ակնարկ» (1910 թ., գերմ. բնագիր՝ Die Geheimwissenschaft im Umriss, անգլ. ՝ An Outline of Esoteric Science )։  

Յաւելեալ տեղեկութիւններու համար տե՛ս « Մարդիմաստութեան ընկերակցութիւն» վերնագրի տակ, Մաս-6, Գ. Գլուխ, էջ 281-էն սկսեալ։

Շտիռնէր, Մ.   (Max Stirner, 1806 – 1856 թ. ). -

Բուն անունով՝ Ե. Կ. Շմիդտ (Johann Caspar Schmidt). գերման գրող, թարգմանիչ եւ փիլիսոփայ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական փիլսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ. անհատապաշտ։ Իր գլխաւոր երկերը կը նկատուին՝

«Քրիստոնէութիւն եւ Հակաքրիստոնէութիւն» (1842 թ., գերմ. բնագիր՝ Christen-tum und Antichristentum),

«Միակը եւ իր սեփականութիւնը» (1845 թ., գերմ. բնագիր՝ Der Einzige und sein Eigentum), իր հակահեգէլական բովանդակութեամբ։

Շտրաուս, Դ. Ֆ.   (David Friedrich Strauß, 1808 – 1874 թ. ). -  

Գերման գրող եւ աստուածաբան - փիլիսոփայ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Եղած է կրօնի նշանաւոր քննադատ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնց ամբողջական հրատարակութիւնը կ՚ընդգրկէ 11 հատորներ։ Իր երկերէն յիշարժան են՝  

«Յիսուսի կեանքը» (1836 թ., գերմ. բնագիր՝ Das Leben Jesu), ուր 1400 էջերու մէջ, քննադատական վերլուծման կ՚ենթարկէ Յիսուսի կեանքը։ Խնդրայարոյց այս երկը թարգմանուած է եւրոպական բազմաթիւ լեզուներու եւ բազմիցս վերահրատարակուած։

«Քրիստոնէութեան հաւատքի ուսմունքը» (1841 թ., գերմ. բնագիր՝ Die christliche Glaubenslehre – 2 հատորով), ուր եւս սուր քննադատութեան կ՚ենթարկէ քրիստոնէական վարդապետութիւնը։

Շտրեմինգէր Գ.   (Gerhard Streminger, *1952 թ. ). -

Աւստրիացի ժամանակակից փիլիսոփայ եւ թարգմանիչ։ Ան թարգմանած ու խմբագրած է սկոտլանդացի բարոյագէտ փիլիսոփայ Դ. Հյումի (David Hume, 1711 – 1776 թ. ) երկերը։ Աստուածիմաստութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝

«Աստուծոյ բարութիւնը եւ աշխարհի չարիքները» ( 2003 թ., գերմ. բնագիր՝ Gottes Güte und die Übel der Welt )։ 

 

Ո

Ուլենբրուք, Գ.   (Gerhard Uhlenbruck, 1929 – 2023 թ. ). -

            Գերման բժիշկ, գրող, ասացուածքներու ու առակներու հեղինակ։

 

Պ

Պալէյ, Վ.   (William Paley, 1743 – 1805 թ. ). - 

Անգլիացի աստուածաբան ու փիլիսոփայ։ Նախահայր՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitar-ianism) փիլ իսոփայական ուղղութեան։ Հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝  

«Բարոյական եւ քաղաքական փիլիսոփայութեանց սկզբունքները» (1785 թ., անգլ. բնագիր՝ The Principles of Moral and Political Philosophy),

«Ակնարկ մը Քրիստոնէութեան ապացոյցներուն վրայ» (1794 թ., անգլ. բնագիր՝ A View of the Evidences of Christianity)։

Պասկալ, Բ.   ( ֆրնս. ՝ Blaise Pascal, 1623 – 1662 թ. ). -

Ֆրանսացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), բնագէտ (ֆիզիկոս) եւ քրիստոեայ փիլիսոփայ։ Հեղինակ «հաւանականութեան տեսութեան» (Probability Theory) ։ Նշանաւոր է իր «Պասկալեան գրաւը», որու նիւթը՝ Աստուծոյ հանդէպ եղող հաւատքը կամ անհաւատութիւնն է։

Հեղինակ է բազմաթիւ գիտական ու փիլիսոփայական երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Միտքեր – կրօնի եւ այլ նիւթերու շուրջ» (1669 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Pensées sur la religion et autres sujets, անգլ. ՝ Thoughts on religion, and on some other subjects), որ անաւարտ յետմահու հրատարակութիւն մըն է, ուր Պասկալ կը մանրամասնէ   «Պասկալեան գրաւը» ու կը պաշտպանէ Քրիստոնէական կրօնը։

Պարացելսոս   (Paracelsus, 1493 – 1541 թ. ). -

Բուն անունով Թ. Ֆոն Հոհենհայմ (Theophrast von Hohenheim), զուիցերիացի բժիշկ, աստուածաբան ու բարոյախօս–փիլիսոփայ։ Իր անունով (Պարացելսականութիւն – Paracelsism) կը շարունակուի իր ուսմունքը՝ բժշկագիտութեան մէջ։

Հեղինակ է բազմաթիւ բժշկագիտական, աստուածաբանական ու փիլիսոփայական երկերու, որոնց լեզուն պարզ գերմաներէնն է, հակառակ անոր, որ այդ ժամանակաշրջանին, գիրքերը լատիներէն կը գրուէին։

Պարմենիդէս Էլեացի   ( յուն. ՝ Parmenídês, 540 – 470 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, ծագումով՝ Հարաւային Իտալիոյ յունական մասէն. Էլեական դպրոցի ներկայացուցիչ. կը նկատուի Բնազանցութեան (Metaphysics) նախահայրը։ Յոյն փիլիսոփայ Պլատոնի մէկ երկը եւս կը կոչուի «Պարմենիդէս»ի անունով։

Պարոյր Սեւակ   ( Paruyr Sevak, 1924 – 1971 թ. ). -

Բուն անունով Պարոյր Ղազարեան, հայ նշանաւոր բանաստեղծ, գրականագէտ ու թարգմանիչ։ Բանասիրական ուսումը ստացած է Երեւանի Պետական Համալսարանի մէջ ապա մասնագիտացած է Մոսկուայի մէջ, ուր եւ շրջան մը կարգուած է՝ դասախօս։ Նախ ամուսնացած է դասընկերուհի Մայա Աւագեանի հետ (1964 թ. ), իսկ Մոսկուայի ուսանողութեան տարիներուն կ՚ամուսնանայ վրացուհի Նելլի Մենաղարաշվիլի հետ, որուն հետ կը վերադառնայ Հայաստան։ 1966 թուականէն սկսեալ կը դառնայ Հայ Գրողներու Միութեան վարչութեան քարտուղար։ Կնոջ հետ իր վաղահաս մահը վիճելի ինքնաշարժի արկածի մը հետեւանքն էր։ 

Պարոյր Սեւակ հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, ինչպէս նաեւ թարգմանութիւններու, գլխաւորաբար ռուսերէնէ։ 1974 թուականին ամբողջացաւ իր 6 հատորեայ «Երկերի Ժողովածու»ն, որոնցմէ յիշարժան են՝ 

«Անլռելի Զանգակատուն» (1959 թ. ) երկարաշունչ բանաստեղծութիւնը, որ ունի բազմաթիւ հրատարակութիւններ ու թարգմանութիւններ,

«Մարդը ափի մէջ» (1963 թ. ), հոգեբանական ու փիլիսոփայական քերթուածներ,  

«Եղիցի լոյս» (1969 թ. ), որ նախ արգիլուած էր, 2 տարի ետք՝ արտօնուած,

«Երգ երգոց» (1982 թ. ), յետմահու հրատարակուած սիրային քերթուածներ։

Պարոյր Սեւակի ծննդավայր գիւղը (Չանախչի), այժմ կը կոչուի «Զանգակատուն»։ Հոն կը գործէ Սեւակի տունթանգարանը, որու շրջաբակին մէջ թաղուած են Պ. Սեւակ եւ իր Նելլի կինը։

Պելագիոս   (Pelagius, 350 – 420 թ. ). -

Ծագումով բրիտանացի Հռոմ ապրած վանական, որու անունով կը կոչուի կրօնական շարժում մը, Պելագիանականութիւնը (Pelegianism)։ Ճգնաւորական կեանք ապրող վանականը հակառակ էր ժամանակակից Օգոստինոս Երանելիի սկզբնական մեղքի վարդապետութեան եւ մարդու փրկութեան համար աստուածային շնորհի անհրաժեշտութեան։ Իր հաւատարիմ աշակերտ Կելեստիոսի (Caelestius) հետ, 410 թուականին փախուստ կու տան դէպի ափրիկեան Կարթագէն (Carthage), ուր Կարթագէնի եկեղեցական ժողովի ընթացքին (418 թ. ) կը դատապարտուի։ Հետագային, Պելագիոսի մահէն ետք, Եփեսոսի տիեզերական ժողովի ընթացքին (431 թ. ) Պելագիանականութիւնը կը հռչակուի հերետիկոսութիւն (Heresy)։

Հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական երկերու, որոնցմէ շատերը կորսուած են։

Պետրոս Աբելարդոս   (Petrus Abaelardus կամ Pierre Abélard, 1079 – 1142 թ. ). -

Ֆրանսացի աստուածաբան, բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ վաղ դպրական (Scholastics) ժամանակաշրջանի։ Իր աշակերտուհի Հելոյզայի (Heloisa) սիրային տխուր պատմութենէն ու բաժանումէն ետք երկուքն ալ կը դառնան վանականներ։ Մասնակցած է համայնականներու հարցի (Problem of Universals) վէճերուն։

Հեղինակ է քանի մը երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Ներածութիւն աստուածաբանութեան» (լատ. բնագիր՝ Introductio ad theologiam),

«Գերագոյն Բարիի աստուածաբանութիւն – աստուածային միասնութեան ու երրորդութեան մասին» (լատ. բնագիր՝ Theologia Summi Boni – De unitate et trinitate divina),

«Ծանիր զքեզ» (1785 թ. լատ. բնագիր՝ Scito te ipsum), որ բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է։ 

Պերիկլէս   (Pericles, յուն. ՝ Periklês, 490 – 429 մ. թ. ա. ). -

Յոյն քաղաքական գործիչ, աշակերտ եւ սերտ բարեկամ փիլիսոփայ Անաքսակորասի (Anaxagoras, 499 – 428 մ. թ. ա. ) ։ Ջատագով՝ աթէնեան ժողովրդավարութեան (Democracy)։

Պիռհոն   (Pyrrho, յուն. ՝ Pyrrhôn, 360 – 275 մ. թ. ա. ). -

Հնադարեան յոյն փիլիսոփայ, եղած է հիմնադիրը, փիլիսոփայական Կասկածապաշտութիւն (Scepticism) ուղղութեան, որու համաձայն կասկածելի ու տարակուսելի են իմացութեան բոլոր կարելիութիւնները։

Որպէս գիտնական, ան մաս կազմած է Մեծն Ալեքսանդրի դէպի Արեւելք կատարած արշաւանքներուն, որոնց ընթացքին ան կը ծանօթանայ նաեւ արեւելեան կարգ մը կրօնափիլիսոփայութիւններուն։

Անձնապէս երկեր չէ գրած, իր աշակերտներէն Տիմոն ( Timon Phleius, 320 – 230 մ. թ. ա. ),  գրած է ուսուցչի գաղափարներուն եւ անձին մասին։

Պիռհոնի մասին տե՛ս նաեւ Մաս-8, Ծանօթագրութիւններ ու (Annotations) առանձին յօդուածը՝ Կասկածապաշտութիւն ^[ծ-27] կամ Պիռհոնականութիւն (էջ 548)։

Պիրս, Չ.   (Charles Sanders Peirce, 1839 – 1914). -

Ամերիկացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), տրամաբան (Logician), նշանաբան (Sem-iologian) ու փիլիսոփայ։ Հիմնադիր արդի Նշանաբանութեան ( Semiology), Գործնապաշտութիւն (Pragmatism) փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիրներէն։

Հեղինակ է բազմաթիւ գրութիւններու, որոնք հետագային որպէս առանձին գիրքեր լոյս կը տեսնեն՝

«Փիլիսոփայութեան սկզբունքներ» (1931 թ., անգլ. ՝ Principles of Philosophy),

«Գիտական բնազանցութիւն» (1935 թ., անգլ. բնագիր ՝ Scientific Metaphysics) ։

Պիւթա գ որաս Սամոսցի   (յուն. ՝ Pythagóras, 570 – 500 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան բարոյախօս–փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Հարաւային Իտալիոյ Կրոտոնի դպրոցին եւ իր անունով կոչուած փիլիսոփայական շարժման՝ Պիւթա գ որականութիւն ^{[ ծ-45 ]} (Pythagoreanism), որ ունէր իր գաղտնի ու աղանդանման միութիւնը եւ ընկերասիրական ու հաւաքական ապրելակերպի տեսակը։

Հետագային ( մ. թ. ա. Ա. դարէն սկսեալ ) յառաջացած է Նոր - Պիւթագորականութիւն շարժումը (Neo-Pythagoreanism), որու հիմնադիրն էր՝ գիտնական ու փիլիսոփայ Նիգիդիոս ( Nigidius Figulus,  100 – 45 մ. թ. ա. )։ Պիւթագորաս եւ իր շարժումը որոշ ազդեցութիւն ունեցան փիլիսոփայական Նոր-Պլատոնականութիւն ^{[ ծ-41 ]} ուղղութեան վրայ։

Պլատոն   (Plato, յուն. ՝ Plátôn, 427 – 347 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական փիլիսոփայ ու բարոյագէտ, աշակերտ՝ մեծանուն Սոկրատէսի եւ ուսուցիչ՝ Արիստոտէլի։ Հիմնադիր՝ Ակադեմիա (յուն. ՝ akadêmeia) դպրոցին, որու տեւողութիւնը շարունակուած է 9 դար։ Հեղինակ՝ «գաղափարի տեսութեան» (Theory of Ideas) եւ «քաղաքական տեսութեան» (Theory of State)։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան մեծագոյն դէմքերէն։

Իր անունով կոչուած է փիլիսոփայական կարեւոր շարժում նկատուող Պլատոնականութիւնը ( Platonism ) եւ հետագային նաեւ բաւական փոփոխութիւն կրած՝ Նոր-Պլատոնականութիւնը ( Neo-Platonism )։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, իրեն կը վերագրուէին 36 երկեր, որոնցմէ քանի մը հատը իսկապէս իրեն չեն պատկանիր կամ կասկածելի կը թուէին։ Պլատոնի երկերը թարգմանուած են զանազան լեզուներու (նաեւ հայերէնի)։

Երկերը դասաւորուած են՝ վաղ, միջին եւ ուշ շրջաններու մէջ. -

Վաղ շրջանի երկերէն յիշարժան են՝

«Սոկրատէսի պաշտպանականը» ( յուն. ՝ Apología Sôkrátous ), «Մենոն» ( Menon ), «Եւթիփրոն» (Euthyphron), «Իոն» (Ion), «Կրիտոն» ( Kriton ), «Գորգիաս» ( Gorgias),

Միջին շրջանի երկերէն յիշարժան են՝

«Պետութիւն» ( Politea ), «Պարմենիդէս» (Parmenides), «Թեետետոս» (Theaitetos), «Խնջոյքը» ( Symposion), «Ֆեդոն» (Phaidon), «Ֆեդրոս» ( Phaidros ),

Ուշ շրջանի երկերէն յիշարժան են՝

«Սոփեստ» (Sophist), «Փիլեբոս» ( Philebos ), «Օրէնքներ» ( Nomoi ), «Կրիտիաս» ( Kritias ), «Տիմեոս» (Timaios):

Պլոտինոս   (Plotinus, յուն. ՝ Plôtinos, 204 – 270 թ. ). -

Յոյն նշանաւոր փիլիսոփայ ։ Ա շակերտ՝ Ամոնիոս Սակասի ( յուն. ՝ Ammonios Sakkas, 175 – 242 թ. ), որ հիմնադիրն էր եգիպտական Ալեքսանդրիոյ դպրոցին ։ Պլոտինոս կը նկատուի Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism) փիլիսոփայական ուղղութեան հիմնադիրը։

Պլոտինոսի մասին մանրամասն տեղեկութիւններու համար, տե՛ս Մաս-2, Գ. Գլուխ, էջ 66։

Պոպէր, Կ.   (Karl Popper, 1902 – 1994 թ. ). -

Աւստրիացի–բրիտանացի փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Քննադատական բանապաշտութիւն (Critical Rationalism) փիլ իսոփայական ուղղութեան։ Դասախօս Լոնտոնի համալսարանին մէջ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Հետազօտութեան տրամաբանութիւնը» (1935 թ., գերմ. բնագիր՝ Logik der For-schung, անգլ. ՝ The Logic of Scientific Discovery), Պոպէրի գլխաւոր երկը, ուր կը ներկայացնէ տրամաբանական դրապաշտութիւնը (Logical Positivism), այսինքն արդի բնագիտութեան իմացաբանութիւնը (Epistemology), բոլորովին զանցառելով բնազանցութիւնը (Metaphysics) ու հարցի քննարկման ատեն, անպայման նկատի առնելով կեղծելիութիւնը (Falsifiability) ։

Պոսիդոնիոս (յուն. ՝ Poseidônios, 135 – 51 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նշանաւոր պատմաբան ու փիլիսոփայ, ծնած է սուրիական Որոնտէս ( յուն. ՝ Oróntes, արաբ. ՝ Nahr al-Asi = نهر العاصي ) գետի ափի Ապամիա ( յուն. ՝ Apámea, արաբ. ՝ Afâmya = أفاميا ) քաղաքը ու մահացած՝ Հռոմ։ Ներկայացուցիչ Ստոյիկեան փիլիսոփայական ուղղութեան։ Որպէս պատմագէտ իր 52 հատորներու մեծամասնութիւնը կորսուած կը նկատուին։ Այլ երկերէն յիշարժան է՝

«Աստուածներու մասին», որ օգտագործուած է իր աշակերտ Կիկերոնի (Cicero) կողմէ, «Աստուածներու էութեան մասին» (45 մ. թ. ա., լատ. բնագիր՝ De natura deorum) երկին մէջ։

Հռոդոս (Rodos) կղզիի վրայ հիմնած փիլիսոփայական–ստոյիկեան իր դպրոցին մէջ, որպէս աշակերտ ունեցած է հռոմէացի քաղաքագէտ ու փիլիսոփայ Կիկերոնը ( Marcus Tullius Cicero, 106 – 43 մ. թ. ա. ) եւ քաղաքագէտ ու հրամանատար Պոմպէոսը ( Gnaeus Pompeius Magnus, 106 – 45 մ. թ. ա. )։

Պորդէճ, Ջոն   (John Pordage, 1607 – 1681 թ. ). -

Անգլիացի, Անգլիկան եկեղեցւոյ (Anglican Church) կղերական եւ խորհրդապաշտ (միստիկ) աստղագէտ։ Հետեւորդն ու ջատագովը Յակոբ Բէօմըի ( Jakob Böhme) շարժումին եւ հիմնադիր Անգլիոյ «Ֆիլադելֆեան ընկերակցութեան» ( Philadelphian Society)։ Իրմէ ունինք յետ մահու հրատարակութիւն մը՝ «Խորհրդապաշտական աստուածաբանութիւն» (լատ. ՝ Theologia mystica)։

Պորփիւրիոս   (Porphyrios, 234 – 304 թ. ). -

Յ ոյն փիլիսոփայ. աշակերտ՝ Պլոտինոսի եւ հրատարակիչ ուսուցչի երկերուն։ Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism) փիլ իսոփայական ուղղութեան նշանաւոր ներկայացուցիչ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Փիլիսոփայութեան Պատմութիւն» (յուն. բնագիր՝ philósophos historía ),

«Ներածութիւն» (յուն. բնագիր՝ eisagogé ), որ Արիստոտէլի տրամաբանութեան մասին ներածութիւն մըն է։

Պորփիւրիոս կատարած է նաեւ իր ուսուցչի (Պլոտինոսի) գրութիւններու խմբագրութիւնը ( «Իննեակներ», « Էննէադներ» = „Enneads”, յուն. ՝ ennea = ինը ) վեց հատորով եւ գրած՝ ուսուցչի կենսագրութիւնը։

Պորփիւրիոսի մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-2, Դ. Գլուխ, էջ 84։

Պտղոմէոս Ա.   (Ptolomaîos I, 367 – 282 մ. թ. ա. ). -

Մեծն Ալեքսանդր Մակեդոնացիի հրամանատարներէն մէկը, որ Ալեքսանդրի մահէն ետք (323 մ. թ. ա. ), կը դառնայ Եգիպտոսի Պտղոմէական հարստութեան հիմնադիր թագաւորը։ Իր օրով կը կառուցուի Ալեքսանդրիոյ նշանաւոր գրադարանը եւ կը սկսի Ալեքսանդրիոյ նաւահանգիստի հռչակաւոր փարոսի շինութեան, որ աշխարհի 7 հրաշալիքներէն կը համարուէր։  

Պտղոմէական թագաւորութիւնը ( Ptolemaic dynasty ) պիտի տապալէր՝ (30 մ. թ. ա. ) հռոմէական արշաւանքներու ընթացքին։

Պրոկլոս   (Proclus, յուն. ՝ Próklos, 410 – 485 թ. ). -

Յոյն փիլիսոփայ։ Ուսանած է նախ եգիպտական Ալեքսանդրիոյ ապա Աթէնքի մէջ, ուր երկար ատեն եղած է Պլատոնի հիմնած «Ակադեմիա» դպրոցի տեսուչը։ Նոր-Պլատոնականութիւն (Neo-Platonism) փիլիսոփայական ուղղութեան ու շարժումին ականաւոր ներկայացուցիչ եւ շարժումը Աթէնք փոխադրողը։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։ Պրոկլոսի մասին, տե՛ս նաեւ Մաս-2, Դ. Գլուխ, էջ 87-90։

Պրոտագորաս   (Prôtagóras, 485 – 415 մ. թ. ա. ). -

Յոյն սոփեստ–փիլիսոփայ. ժամանակակից՝ Սոկրատէսի։ Յարաբերապաշտութիւն (Relativism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Իր նշանաւոր խօսքերէն կը յիշուի՝ «Մարդը բոլոր իրերու չափանիշն է. ե՛ւ գոյերու, ինչպէս որ կան եւ ոչգոյերու, ինչպէս որ չկան։ »

 

Ջ

Ջէյմս, Վ.   (William James, 1842 – 1910 թ. ). -

Ամերիկացի հոգեբան –փիլիսոփայ ։ Գործնապաշտութիւն (Pragmatism) փիլ իսոփայական ուղղութեան հիմնադիրներէն։ Իր հոգեբանական տեսութիւնները կարեւոր հիմք կը նկատուին կրօնի հոգեբանութեան մէջ (Psychology of Religion)։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնք հաւաքուած են 17 հատորներու մէջ, անոնցմէ յիշարժան է՝

«Կրօնական փորձի բազմազանութիւնը» (1902 թ., անգլ. բնագիր՝ The Varieties of Religious Experience)։

Ջոնսոն, Պ.   (Paul Johnson, *1953 թ. ). -

Ամերիկացի լրագրող–պատմաբան, մասնագէտ արդիական գաղտնագիտութեան (Esoterics)։ Այլ նիւթերու կարգին գրած է Աստուածիմաստութեան ընկերակցութեան եւ անոր հիմնադիր Տիկին Հ. Բլավատսկայայի մասին։

 

Ռ

Ռանդ, Ա.   (Ayn Rand, 1905 – 1982 թ. ). -

Բուն անունով՝ Alisa Zinovyevna Rosenbaum. ռուսամերիկուհի գրող, բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Առարկայապաշտութիւն (Objectivism) փիլ իսոփայական ուղղութեան։ Ռանդ ջատագովն էր եսասիրութեան ու բանականութեան, որպէս գիտելիքի միակ միջոց եւ ընդհանրապէս կը մերժէր այլասիրութիւնը (Altruism), հաւատը կամ որեւէ կրօն ական ուղղութիւն ։ Ռանդի համաձայն, բարոյականութիւնը հիմնուած է սեփական շահերու վրայ։ Ան կը գերադասէր անհատապաշտութիւնը (Individualism) հաւաքապաշտութեան ( Collectivism ) վրայ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Ատլաս թօթուեց ուսերը» (1957 թ., անգլ. բնագիր՝ Atlas Shrugged, գերմ. ՝ Atlas wirft die Welt ab), որ իր վերջին վէպը եւ գլխաւոր երկը կը նկատուի, 

«Եսասիրութեան առաքինութիւնը» (1964 թ., անգլ. բնագիր՝ The Virtue of Selfish-ness), որ բ արոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է։

Ռաուլս, Ջ.   (John Rawls, 1921 – 2002 թ. ). -

Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներէն՝ բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Արդարութեան տեսութիւն մը» (1971 թ., անգլ. բնագիր՝ A theory of Justice, գերմ. ՝ Eine Theorie der Gerechtigkeit ), որ բարոյագիտութեան եւ քաղաքական փիլիսոփայութեան առնչուած գլխաւոր երկն է,

«Քաղաքական ազատականութիւն» (1993 թ., անգլ. բնագիր՝ Political Liberalism), ուր հեղինակը կոչ կ՚ընէ՝ ո՛չ թէ հնարաւորութիւններու հաւասարութեան ( Equality of Opportunities), այլ աւելի արդար հնարաւորութիւններու ( Fair Opportunities) ։

Ռաջնիշ Բ. Շ. կամ Օշօ   (Bhagwan Shree Rajneesh, Osho, 1931 – 1990 թ. ). -

Հնդիկ ժամանակակից կրօնափիլիսոփայ, Նոր-Հինդուականութեան գուրու (Guru) եւ հանրածանօթ քարոզիչ։ Եղած է հիմնադիրը Սանիասա (սնսկ. ՝ Sanyasa) շարժումին, որ նաեւ կը կոչուի իր անունով՝ Բհակվանականութիւն (Bhagwanism), որ մարդոց համար խաղաղութեան մէջ ապրել ու եղանակ մըն է։ Ան իր կեանքի վերջին տարին, ինքզինք Օշօ (Osho) անուանեց։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Ռասէլ, Բ.   (Bertrand Russell, 1872 – 1970 թ. ). -

Բրիտան ացի ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ու նշանաւոր փիլիսոփայ։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy), ինչպէս նաեւ Մետաբարոյագիտութիւն (Meta-Ethics) ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Յայտնի էր, որպէս անաստուած (Atheist) եւ խաղաղապաշտ ( Pacifist) ։ Ան բուռն պայքար կը մղէր զինաթափումի ( Disarmement) համար։ 1950 թ ուականին արժանացած է գրականութեան Նոբէլեան մրցանակին։

Ռասէլ հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ գլխաւորներն են. -

«Ինչո՞ւ քրիստոնեայ մը չեմ» (1927 թ., անգլ. բնագիր՝ Why I am not a Christian),

«Ամուսնութիւն եւ Բարոյականութիւն» (1929 թ., անգլ. ՝ Marriage and Morals),

«Երջանկութեան Յաղթանակը» (1930 թ., անգլ. ՝ The Conquest of Happiness),

«Կրօն եւ Գիտութիւն» (1935 թ., անգլ. բնագիր ՝ Religion and Science),

«Փաստ եւ Յօրինուածք» (1963 թ., անգլ. բնագիր ՝ Fact and Fiction),

«Անզէն Յաղթանակ» (1963 թ., անգլ. բնագիր ՝ Unarmed Victory) ։

Ռեթէոս Աթենացի   ( յուն. ՝ Hierotheos, Ա. դար ). - 

Աթէնքի յոյն կառավարիչը, որ քրիստոնեայ կը դառնայ Պօղոս առաքեալի կողմէ եւ 52 թուականին կը կարգուէր Աթէնքի եպիսկոպոս։ Եղած է ուսուցիչը՝ Դիոնիսիոս Արիոպագացիի, որ իրեն պիտի յաջորդէր, որպէս Աթէնքի եպիսկոպոս։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

Ռէթէոս ( Hierotheos, theos = աստուած բառէն) անունը յունարէնի մէջ կը նշանակէ՝ «Աստուած սուրբ է»։

Ռեյնհարդ, Է.   (Ernst Reinhardt, * 1932 թ. ). -

Զուիցերիացի հրապարակախօս ու հրատարակիչ։

Հեղինակ բազմաթիւ առածներու ու ասացուածքներու ։

Ռիկերտ, Հ.   (Heinrich Rickert, 1863 – 1936 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Նորկանտական (Neo-Kantianism) փիլիսոփայական շարժումի, Բադէնեան դպրոցի ներկայացուցիչ։ Ներկայացուցիչ «Արժէքի փիլիսոփայութիւն» ( Philosophy of Value ) ուղղութեան։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական երկերու, որոնց ժողովածուն կ՚ընդգրկէ 11 հատորներ, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Կանտ, որպէս ժամանակակից մշակոյթի փիլիսոփայ» (1924 թ., գերմ. բնագիր՝ Kant als Philosoph der modernen Kultur),

«Փորձառութեան աշխարհի մասին» (1927 թ., գերմ. բնագիր՝ Über die Welt der Erfahrung),

«Փիլիսոփայութեան հիմնահարցերը – Մեթոդաբանութիւն, Գոյաբանութիւն, Մարդաբանութիւն» (1934 թ., գերմ. բնագիր՝ Grundprobleme der Philosophie – Methodologie, Ontologie, Anthropologie)։

Ռիկէօր, Պ.   (Paul Ricœur, 1913 – 2005 թ. ). -

Ֆ րանսացի փիլիսոփայ ։ Երեւութաբանութիւն (Phenomenology) եւ Գոյութեան փիլիսոփայութիւն ( Existentialism ) ուղղութիւններու մասին գրած իր երկերուն կողքին, հետազօտած է նաեւ փիլիսոփայական Մեկնագիտութիւնը (Hermeneutics), կեդրոնանալով խորհրդանշանի (Symbol) իմաստին վրայ ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Չարին խորհրդագիտութիւնը» (1960 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Symbolique du Mal, անգլ. ՝ The Symbolism of Evil ), որ իր գլխաւոր երկը կը նկատուի, հոն կը քննարկուի նաեւ մեղքի երեւութաբանութիւնը,

«Չարը, փիլիսոփայութեան եւ աստուածաբանութեան մարտահրաւէր» (1986 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Le Mal. Un défi à la philosophie et à la  théologie),

«Քննադատութիւն եւ համոզում» (1995 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Critique et la Con-viction, անգլ. ՝ Critique and Conviction )։  

Ռոս, Վ. Դ.   (William David Ross, 1877 – 1971 թ. ). -

Սկոտլանդացի բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Ներհայեցողական բարոյագիտութեան (Intuitive Ethics) ներկայացուցիչ։

Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են. -

«Իրաւունքը եւ Բարին» (1923 թ., անգլ. բնագիր՝  The Right and the Good),

«Բարոյագիտութեան Հիմքերը» (1939 թ., անգլ. բնագիր՝ Foundations of Ethics) եւ

«Կանտի Բարոյագիտական Տեսութիւնը» (1954 թ., անգլ. բնագիր՝ Kant’s Ethical Theory)։

Ռուսօ, Ժ. Ժ.   (Jean Jacques Rousseau, 1712 – 1778 թ. ). -

Ֆրանսացի զուիցերիացի մանկավարժ, գրող ու փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան Դարաշրջանի ներկայացուցիչ ու ֆրանսական յեղափոխութեան ռահվիրա յ ։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, բարոյագիտական, մանկավարժական, քաղաքական–հասարակական ու  մարդասիրական երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Էմիլ կամ դաստիարակութեան մասին» (1762 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Émile ou De l’éducation ), որ հանրածանօթ մանկավարժական երկ մըն է,

«Խոստովանութիւններ» (1765 – 70 թ., ֆրնս. բնագիր՝ Les Confessions), որ ինքնակենսագրական եւ ինքնաքննադատական երկ մըն է։

 

Ս

Սարտրը, Ժ. -Պ.   (Jean-Paul Sartre, 1905 – 1980 թ. ). -

Ֆրանսացի գրող, լրագրող, կրօնի քննադատ եւ փիլիսոփայ։ Գոյապաշտութիւն (Existentialism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ 20-րդ դարու հանրածանօթ մտաւորական։ Փիլիսոփայական իր աշխարհայացքին մէջ ակնյայտ է անաստուածութիւնը (Atheism) ։ 1964 թուականին արժանացած է գրականութեան Նոբէլեան մրցանակին, որ սակայն մերժած է ընդունիլ։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական երկերու, որոնց շարքին նաեւ վէպեր, պատմուածքներ, թատրերգութիւններ, նամակներ (ուղղուած գրող Սիմոնա դը Բովուարի  -  Simone de Beauvoir ), ինքնակենսագրական ու քաղաքական գրութիւններ։ Յիշարժան երկերն են՝

«Սրտախառնութիւն» ( 1938 թ., ֆրնս. բնագիր՝ La Nausée, անգլ. ՝ Nausea ) վէպը, որ նաեւ հայերէնի թարգմանուած է («Սրտխառնոցը»),

« Գոյութիւնը եւ Ոչնչութիւնը » (1943 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L’être et le néant, անգլ. ՝ Being and Nothingness ), որ իր գլխաւոր երկը կը նկատուի,

«Գոյապաշտութիւնը մարդկայնութիւն մըն է » ( 1946 թ., ֆրնս. բնագիր՝ L'existen-tialisme est un humanism, անգլ. ՝ Existentialism is a Humanism ),

Սբ. Վիկտորցի, Հ.   ( Hugh of Saint Victor, 1096 – 1141 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ–աստուածաբան։ Բարձրագոյն ուսումը կը ստանայ Փարիզի մօտակայ Օգոստինոսեան միաբանութեան ^[ծ-28] Սբ. Վիկտորի դպրոցին մէջ, հետագային (1133 թուականին) կը նշանակուի տեսուչ, պաշտօն մը, որ կը վարէ մինչեւ իր մահը։ Հեղինակ է բազմաթիւ աստուածաբանական երկերու։

Սելեւկոս Ա.   (Séleukos I, 358 – 281 մ. թ. ա. ). -

Մեծն Ալեքսանդր Մակեդոնացիի մահէն ետք (323 մ. թ. ա. ), եղաւ Մերձաւոր Արեւելքի եւ Իրանի Սելեւկեան հարստութեան հիմնադիրը եւ առաջին թագաւորը։

Սելեւկեան հարստութիւնը (Seleucid Empire, 320 – 64 մ. թ. ա. ) իր կարգին պիտի բաժնուէր երկու մասերու. - Եփրատ գետի արեւմտեան շրջանը պիտի գրաւուէր հռոմէական կայսրութեան կողմէ, իսկ գետի արեւելեան շրջանին մէջ պիտի հաստատուէր Իրանի Պարթեւ Արշակունիներու հարստութիւնը։

Սեղբեստրոս   ( Silvester, 264 – 335 թ. ). -

Հռոմէացի աստուածաբան, 284 թուականին կը ձեռնադրուի քահանայ, իսկ 314-ին կը դառնայ հռոմի եպիսկոպոս (եւ պապ՝ Silvester I անունով)։ 313 թուականին, Մեծն Կոստանդին Ա. կայսր (274 – 337 թ. ) Միլանի համաձայնագրով, Հռոմէական կայսրութեան բոլոր քաղաքացիներուն, իրենց կրօնը դաւանելու ամբողջական ազատութիւնը կը շնորհէր, որով կը դադրէր նաեւ քրիստոնեաներու հալածանքը։ Սեղբեստրոսի օրով կը սկսի եկեղեցաշինութեան լայնատարած գործը, Հռոմի ու ողջ կայսրութեան մէջ։ 314 թուականին, Սեղբեստրոս Ա. պապ անձամբ չի մասնակցիր Նիկիոյ տիեզերական ժողովին եւ փոխանորդ մը կ՚ուղարկէ։

Որպէս «եկեղեցւոյ հայր», մաս կը կազմէ «երկոտասան վարդապետք» շարքին։

(Սեղբեստրոս հայրապետի աճիւնէն մասունք մը պահուած է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան մօտ՝ Անթիլիաս։)

Սենեկա, Լ. Ա.  (Lucius Annaeus Seneca, 4 մ. թ. ա. – 65 թ. ). - 

Հռոմէացի քաղաքագէտ –փիլիսոփայ, թատերագիր եւ դաստիարակ–ուսուցիչ Ներոն կայսեր։ Վարած է հիւպատոսի (Consul) պաշտօններ։ Ստոյիկութիւն (Stoicism) փիլ իսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Դատապարտուած է դաւադրութեան ամբաստանութեամբ եւ ընտրած է ինքնասպանութեան միջոցը։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, բարոյագիտական եւ բնագիտական երկերու, ինչպէս նաեւ ողբերգական ու երգիծական թատրերգութիւններու։ Սենեկայի յիշարժան երկերը կը նկատուին՝

«Նամակներ Լուցիլիուսին՝ բարոյական կեանքի մասին» (լատ. բնագիր ՝ Epistulae morales  ad Lucilium ) եւ

«Երջանիկ կեանքը» (լատ. բնագիր ՝ De vita beata ),

«Բարեգործութեան մասին» (լատ. բնագիր ՝ De Beneficiis )։

Սեն-Մարտ ի ն, Լ. Կ. դը   ( Louis Claude de Saint-Martin, 1743 – 1803 թ. ). -   

Ֆրանսացի փիլիսոփայ եւ խորհրդապաշտ (միստիկ) աստուածաբան։ Հետեւորդ ապա ղեկավար Մարտինականութեան (Martinism), որ Մասոնականութեան (Free-masonry) առնչուած կազմակերպութիւն մըն է։ Հրաժարելով նախկին շարժումներէն կը նուիրուի՝ աստուածիմաստութեան եւ ֆրանսերէնի կը վերածէ Է. Սվեդենբորգի (Emanuel Swedenborg) եւ Յ. Բէօմըի (Jakob Böhme) երկերը։

Սիճվիք, Հ.   (Henry Sidgwick, 1838 – ‎1900 թ. ). -

Անգլիացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitar-ianism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Հեղինակ է բազմաթիւ բարոյագիտական ու փիլիսոփայական  երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Բարոյագիտութեան մեթոդները» (1863 թ., անգլ. բնագիր՝ The Methods of Ethics), որ բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է,

«Գործնական բարոյագիտութիւն» (1898 թ., անգլ. բնագիր՝ Practical Ethics) ։

Սիմէոն բեն Եոխայ   ( Shimon ben Yochai, 2- րդ դար). -

Նշանաւոր խորհրդապաշտ (միստիկ) րաբունապետ, որ ապրած է 2-րդ դարուն։ Ան մահուան դատապարտուած է հռոմէական իշխանութեան կողմէ, սակայն փախուստ տալով, 13 տարի ապրած է քարայրի մը մէջ, ուր մանրամասնօրէն սերտած է ամբողջ Սբ. Գիրքը ու գրի առած կաբալայական ուսմունքի տեղեկութիւնները, որոնք մաս կազմած են կաբալայական Սբ. Գիրքը նկատուող «Զոհար գիրքին» (եբր. ՝ Sefer ha-Zohar)։ 

Սիմէոն Պղնձահանեցի   (Simeon of Plinzahank, 1188 – 1255 թ. ). -

Միջնադարեան հայ թարգմանիչ, որ որպէս քաղկեդոնական կրօնաւոր ապրած եւ գործած է հիւսիսային Հայաստանի Պղնձահանքի (այժմ՝ Ախտալա կամ Ախթալա) վանքին մէջ։ Սիմէոն Պղնձահանեցի կատարած է վրացերէնէ գրաբարհայերէն բազմաթիւ ու շահեկան թարգմանութիւններ։ Ունի նաեւ այլ հրատարակութիւններ՝

Պրոկլոսի «Աստուածաբանութեան Հիմունքներ» երկի թարգմանութիւն (զոր կոչած է «Շաղկապք Աստուածաբանականք» ), թարգմանած է

Յովհաննէս Դամասկոսցիի «Աղբիւր Գիտութեան» երկի թարգմանութիւն,

Յովհաննէս Կլիմակոս Սինայեցիի «Սանդուղք (աստուածային ելից)» երկի թարգմանութիւն, ինչպէս նաեւ հրատարակած է՝

«Պատմութիւն վրաց» եւ «Ժամագիրք Յունաց» գիրքերը։

Սինգէր Մ. Գ. (Marcus George Singer, 1926 – 2016 թ. ). -

Ամերիկացի ժամանակակից բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Փիլիսոփայութեան դասախօս ամերիկեան համալսարաններուն մէջ։ Բարոյագիտութեան մասին գրած է՝

«Ընդհանրացումը բարոյագիտութեան մէջ – Գրափորձ՝ բարոյագիտութեան տրամաբանութեան» (1961 թ., անգլ. բնագիր՝   Generalization in Ethics - An Essay in the Logic of Ethics )։

Սինգէր Պ. (Peter Singer, *1946 թ. ). -

Աւստրալիացի ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլիսոփայական ուղղութեան։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են. -

«Գործնական Բարոյագիտութիւն» (1979 թ., անգլ. բնագիր՝ Practical Ethics),

«Ինչպէ՞ս պէտք է ապրինք – բարոյագիտութիւնը ինքնահետաքրքրութեան դարուն» (1993 թ., անգլ. բնագիր՝ How are we to live? Ethics in an age of self-interest),  

«Մէկ Աշխարհ – Համաշխարհայնացումի Բարոյագիտութիւնը» (2002 թ., անգլ. բնագիր՝ One World: The Ethics of Globalization ) եւ

«Բարոյագիտութիւնը իրական աշխարհին մէջ – 82 գրափորձեր» (2016 թ., անգլ. բնագիր՝ Ethics in the Real World: 82 Brief Essays on Things That Matter )։

Սմբատ Զարեհաւանցի   (Smbat Zarehavantsi, 9- րդ դար). -

Ծննդեան եւ մահուան թուականները անյայտ են։ Սմբատ Զարեհաւանցի ծնած է Զարեհաւանի մէջ։ Կը նկատուի Թոնդրակեան շարժումի հիմնադիրը։ Ուսումնասիրած է նաեւ Պաւլիկեան շարժումի գաղափարախօսութիւնը։

Ան մերժելով Քրիստոնէական եկեղեցին, եղած է ջատագովը Համաստուածութեան (Pantheism) եւ պայքարած է աւատապետութեան (Feudalism) եւ օտար (յատկապէս արաբ) նուաճողներուն դէմ։

Սմիթ, Ա.   (Adam Smith, 1723 – 1790 թ. ). -

Սկոտլանդացի բարոյագէտ–փիլիսոփայ եւ տնտեսագէտ։ Լուսաւորութեան շրջանի, Փորձապաշտութիւն (Empiricism) փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Բարոյական զգացումներու տեսութիւն» (1759 թ., անգլ. բնագիր՝ The Theory of Moral Sentiments ), որ բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է:

Սոկրատէս   (Socrates, յուն. ՝ Sôkrátês, 470 – 399 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական փիլիսոփայ։ Փիլիսոփայութեան ընդհանուր պատմութեան մեծագոյն դէմքերէն. ուսուցիչ՝ Պլատոնի եւ բազմաթիւ այլ փիլիսոփաներու։ Անձամբ գիրքեր չէ գրած։ Իր եւ իր փիլիսոփայութեան մասին գրած է Պլատոն։

Սոկրատէս մահուան դատապարտուեցաւ, որովհետեւ նախ չէր հաւատար պետութեան կողմէ ընդունուած բազմաթիւ աստուածներուն (Բազմաստուածութիւն – Poly-theism), այլեւ ան աստուածային նոր էութեան մը մասին կը քարոզէր եւ իր «շատ արտասովոր» գաղափարներով ու փիլիսոփայութեամբ «կ՚այլասերէր» իր աշակերտները։

Սոփոկլէս   (Sophocles, յուն. ՝ Sophoklês, 497 – 406 մ. թ. ա. ). -

Յոյն դասական յայտնի թատերագիր։ Իր 123 ողբերգութիւնները պահպանուած են. անոնցմէ շատեր տակաւին բեմերու վրայ տեղ ունին, ինչպէս՝ «Էդիպուս» (Oedipus) եւ «Անտիգոնէ» (Antigone)։    

Սպենսէր, Հ.   (Herbert Spencer, 1820 – 1903 թ. ). -

Անգլիացի ընկերաբան–փիլիսոփայ։ Դրապաշտութիւն (Positivism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած իր գլխաւոր երկն է՝

«Բարոյագիտութեան սկզբունքները» (1879 թ., անգլ. բնագիր՝ Principles of Ethics ):  

Սպինոզա, Բ.  (Baruch Spinoza, 1632 – 1677 թ. ). -

Հոլանդացի փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան շրջանի Բանապաշտութիւն (Rationalism) փիլ իսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Իր անունով կոչուած է փիլիսոփայական ուղղութիւն մը, Սպինոզականութիւնը (Spinozism), որ գլխաւորաբար կապ ունի Համաստուածութիւն ^[ծ-7] (Pantheism) ուղղութեան հետ։ Սպինոզայի գլխաւոր երկն է՝ «Բարոյագիտութիւն»ը (1677 թ., Ethics ):

Սպինոզայի կրօնի փիլիսոփայութեան մասին տե՛ս Մաս-5, Բ. Գլուխ, էջ 214։

Սվեդենբորգ, Է.   ( Emanuel Swedenborg, 1688 – 1772 թ. ). -

Շուէդիացի գիտնական, փիլիսոփայ եւ խորհրդապաշտ (միստիկ) աստուածաբան։ Հեղինակ Համապատասխանութեան ուսմունքին ( Doctrine of Correspondence)։ Աստուածիմաստութեան ոլորտի մէջ հեղինակ է բազմաթիւ լատիներէն երկերու։ Գերման փիլիսոփայ Կանտի «Ոգետեսի մը երազները» (1776, գերմ. բնագիր՝ Träume eines Geistersehers, անգլ. ՝ Dreams of a spiritseer) հեգնական–քննադատական երկի թիրախը Է. Սվեդենբորգն է, իր երկերով։

Ստիվենսոն, Չ. Լ.   (Charles Leslie Stevenson, 1908 – 1979 թ. ). -

Ամերիկացի բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Մետաբարոյագիտութեան (Meta-Ethics) ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Բարոյագիտութիւն եւ լեզու» (1944 թ., անգլ. բնագիր՝ Ethics and Language) եւ

«Փաստեր եւ Արժէքներ – բարոյագիտական վերլուծումի ուսումնասիրութիւն» (1963 թ., Facts and Values. Studies in Ethical Analysis )։

Ստրավսոն, Պ.   (Peter Strawson, 1919 – 2006 թ. ). -

Բրիտանացի փիլիսոփայ։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

 

Վ

Վագներ, Վ. Ռ.   (Wilhelm Richard Wagner, 1813 – 1883 թ. ). -

Գերման երգահան – երաժշտագէտ – խմբավար, հարուստ՝ երաժշտական զանազան ստեղծագործութիւններով (օպերաներ, սիմֆոնիաներ)։ Ան հեղինակն է նաեւ իր օպերաներու բառերուն (Libretto)։  

Վալզէր, Մ.   (Michael Walzer, *1935 թ. ). -

Ամերիկացի հանրածանօթ մտաւորական, բարոյագէտ ու փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ՝ հասարակական ու քաղաքական փիլիսոփայութեան։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու։

Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկերն են՝

«Արդար եւ անարդար պատերազմներ» ( 1977 թ., անգլ. բնագիր՝ Just and Unjust Wars), որ առնչուած է պատերազմներու բարոյական իրականութեան, եւ

«Արդարութեան ոլորտներ» (1983 թ., անգլ. բնագիր՝ Spheres of Justice), որ կոչ մըն է՝ բազմականութեան (Plurality) եւ հաւասարութեան ( Equality) ։  

Վասկօ դա Գամա   (Vasco da Gama, 1469 – 1524 թ. ). -

Պորտուգալցի ծովագնաց, յայտնաբերող Հնդկաստանի Հարաւ-Ափրիկեան ծովային ուղիին։ 

Վերֆէլ, Ֆ.   ( Franz Werfel, 1890 – 1945 թ. ). -

Գերմանհրէական ծագումով աւստրիացի գրող ու թատերագիր։ Վերֆէլ, իր բարձրագոյն կրթութիւնը ստացած է Լայբցիգի ու Համբուրգի համալսարաններուն մէջ։ Հրէական ծագումին պատճառով, 1938-ին հեռացած է Աւստրիայէն, շրջան մը հարաւային Ֆրանսա մնալէ ետք կ՚անցնի Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ։

Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու (բանաստեղծութիւն, թատրերգութիւն, վիպակ ու վէպ), որոնցմէ յիշարժան են՝ 

«Մուսա լեռան 40 օրերը» (1933 թ., գերմ. բնագիր՝ Die vierzig Tage des Musa Dagh, անգլ. ՝ The 40 days of Musa Dagh), վէպը, որու հիմք կը ծառայէ 1915 թուականի Հայկական Ցեղասպանութեան շրջանին Կիլիկիոյ մէջ տեղի ունեցած հայկական դիմադրութիւնը, ընդդէմ թուրքերուն։ 

«Բերնադէտի երգը» (1941 թ., գերմ. բնագիր՝ Das Lied von Bernadette) վէպը, ուր կը նկարագրէ ֆրանսական Լուրդի (Lourdes) Սրբուհի Բերնադէտը (Bernadette Soubirous, 1844 – 1879 թ. )։

Վիտգենշտայն, Լ.   (Ludwig Wittgenstein, 1889 – 1951 թ. ). -

Աւստրիացի–բրիտանացի փիլիսոփայ։ Վերլուծական եւ լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական երկերու։

Վոլտէր  (Voltaire, 1694 – 1778 թ. ). -

Բուն անունով՝ François Marie Arouet, ֆ րանսացի գրող ու պատմաբան–փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան դարաշրջանի ներկայացուցիչ։ Երկար ատեն ապրած է՝ Անգլիոյ, Հոլանդիայի, Գերմանիոյ եւ Զուիցերիոյ մէջ։ Եղած է Ֆ րանսական յեղափոխութեան ռահվիրաներէն։

Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական ու պատմագիտական երկերու, ինչպէս նաեւ թատրերգութիւններու, ողբերգական ու երգիծական գրութիւններու։

Վոլֆ, Ք.   (Christian Wolff, 1679 – 1754 թ. ). -

Գերման ուսողագէտ (մաթեմատիկոս), իրաւաբան, փիլիսոփայ։ Լուսաւորութեան դարաշրջանի Բանապաշտութիւն (Rationalism) փիլիսոփայական շարժումի ներկայացուցիչ։ Ազդեցութիւն ունեցած է հետագայ մտաւորականներուն վրայ, ինչպէս գերման փիլիսոփայ Իմանուէլ Կանտի վրայ։ Հեղինակ է փիլիսոփայական բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝

«Ողջամիտ մտքեր, Աստուծոյ, աշխարհի եւ մարդկային հոգիի մասին…» (1720 թ., գերմ. բնագիր՝ Vernünftige Gedanken von Gott, der Welt und der Seele des Men-schen…), որ թարգմանուած է նաեւ այլ լեզուներու։

 

Տ

Տոլանդ, Ջ.   ( John Toland, 1670 – 1722 թ. ). -

Իռլանդացի փիլիսոփայ, ծնած է կաթոլիկ ընտանիքի մէջ, հետագային ընդունած է Բողոքականութիւնը։ Փիլիսոփան ինքզինք կոչած է համաստուածեան (Pantheist) եւ համաստուածութեան բոլոր իր գաղափարները հաւաքած է լատիներէն գրուած ու 1720 թուականին հրատարակած „Pantheisticon“ երկին մէջ։ Հեղինակ է „Pantheism“ (Համաստուածութիւն) եզրոյթին եւ բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան է՝  

«Քրիստոնէութիւնը՝ առանց գաղտնիքներու» (1696 թ., անգլ. բնագիր՝ Christianity not Mysterious), որ դատապարտուեցաւ այրման եւ ինք ստիպուած փախուստ տուաւ նախ դէպի Լոնտոն ապա՝ Գերմանիա,

«Հիւպատիա» (1696 թ., անգլ. բնագիր՝ Hypatia), ուր կը ներկայացնէ՝ իգական սերունդին պատկանող հեթանոս փիլիսոփայ Հիւպատիա ( 355 – 415 թ. ), որ կը սպաննուի Ալեքսանդրիոյ մէջ, քաղաքի քրիստոնեաներու ն կողմէ ։

Տրդատ Ա.   (Tiridates I, 28 – 88 թ. ). -

Տրդատ Ա., Հայ Արշակունիներու հարստութեան ( Arsacid dynasty ) հիմնադիրն է եւ առաջին թագաւորը։ Իրանեան պարթեւական տոհմի արքայի փոքր եղբայրը, գահ կը բարձրանար 53 թուականին։ 224 թուականին, երբ Իրանի մէջ կը տապալէր Արշակունիներու Պարթեւական հարստութիւնը եւ հիմը կը դրուէր Սասանեան հարստութեան (Sasanian Empire, 224 – 651 թ. ), Հայաստանի մէջ սակայն, մինչեւ 448 թ ուական, տակաւին պիտի շարունակուէր Արշակունեաց թագաւորութիւնը։

 

Ց

Ցոնգկապա   (Tsongkhapa, 1357 – 1419 թ. ). -

Տիբէտցի բուդդայական վանական եւ բարեկարգիչ Բուդդայականութեան (Budd-hism)։ Տիբէտի մայրաքաղաք Լհասայի (Lhasa - Tibet) մօտ կը հիմնէ Գանդէն (Ganden) վանքը, ուր կը հաստատուի Գելուգ (Gelug) կրօնափիլիսոփայական դպրոցը, որ մինչեւ այսօր կը գործէ։  

Փ

Փիլոլաոս Կրոտոնցի   (Philolaos of Croton, 470 – 399 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ, Հարաւային Իտալիոյ յունական մասէն։ Եղած է ժամանակակիցը Սոկրատէսի, սակայն մտածելակերպին պատճառով կը դասուի որպէս նախասոկրատեան։   Փիլոլաոս եղած է նշանաւոր պիւթա գ որական մը եւ գրի առած է՝ Պիւթագորասի ուսմունքը։ Իր գրութիւններէն մեզի հասած են հատուածներ միայն։

Փիլոն Ալեքսանդրացի   (յուն. ՝ Phílôn, մօտ 20 մ. թ. ա. – 50 թ. ). -

Ծագումով հրեայ, հելլենիստական շրջանի նշանաւոր փիլիսոփայ եւ Յուդայական կրօնի աստուածաբան։ Գլխաւորաբար ապրած է եգիպտական Ալեքսանդրիոյ մէջ եւ գործած Ալեքսանդրիոյ դպրոցին մէջ։ Մեծ ազդեցութիւն ունեցած է հետագայ Քրիստոնէութեան եւ նոր–պլատոնական փիլ իսոփայական ուղղութեան վրայ։ Հեղինակ է բազմաթիւ փիլիսոփայական, աստուածաբանական, բարոյագիտական ու պատմական (մօտ. 50) գրութիւններու։ Փիլոնի գլխաւոր նպատակը եղած է համադրել հելլենիստական ու հրէական մշակոյթները, այլ խօսքով փիլիսոփայութիւնն ու աստուածաբանութիւնը։

Փիլոն Ալեքսանդրացիին յատկացուած է առանձին գլուխ մը,   տե՛ս Մաս-2, Բ. Գլուխ, էջ 50։  

 

Ք

Քեմպֆէր Ք.   ( Kersten Kämpfer, *1958). -

Գերման երկրաչափ, մասնագէտ փորձագիտական կարգաւորանքի ( Cybernetics) եւ ինքնագործացման ( Automation) ։ Հեղինակ բազմաթիւ առածներու։

Քուայն, Վ.   (Willard van Orman Quine, 1908 – 2000 թ. ). -

Ամերիկացի փիլիսոփայ։ Վերլուծական փիլիսոփայութիւն (Analytic Philosophy) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Քսենոփանէս Կոլոփոնցի   (Xenophanes of Colophon, 570 – 470 մ. թ. ա. ). -

Յոյն նախասոկրատեան փիլիսոփայ. նաեւ շրջուն բանաստեղծ ու երգիչ։ Էլեական դպրոցի ներկայացուցիչ։ 

 

Օ

Օգոստինոս, Ա.   ( Երանելի - լատ. ՝ Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

Լատին հռչակաւոր աստուածաբան–փիլիսոփայ։ Ներկայացուցիչ մ իջնադար եան Հայրաբանութիւն (Patristics) շրջանի։ Կաթոլիկ եկեղեցւոյ սկզբնական շրջանի չորս սրբադասուած Եկեղեցւոյ Հայրերէն մէկը։ Ուղղափառ Եկեղեցւոյ կողմէ կը դասուի՝ երանելիներու կարգը, նաեւ հայերու մօտ ծանօթ է, որպէս Օգոստինոս Երանելի։

Երիտասարդ Օգոստինոս, երկար տարիներ նախ հետեւած է արեւելեան կրօնա–փիլիսոփայութիւն նկատուող Մանիքէութեան (Manicheism) եւ փիլիսոփայական յունական ուղղութիւններուն, ինչպէս  կասկածապաշտ Ստոյիկութեան (Stoicism) ու Նոր-Պլատոնականութեան (Neo-Platonism)։ Աւելի ուշ, 33 տարեկանին, քրիստոնեայ մկրտուած է Ամբրոսիոսի եպիսկոպոսի կողմէ։

Օգոստինոս հեղինակ է աստուածաբանական եւ փիլիսոփայական որակաւոր բազմաթիւ երկերու, որոնք մինչեւ այսօր ուսումնասիրութեան նիւթեր կը մատակարարեն։

Ի նքնակենսագրութիւնը նկատուող գլուխգործոցն է « Խոստովանութիւններ » ( լատ. ՝ Confessiones) երկը, որ հայերէնի ալ թարգմանուած է։

Օմար իբն Խատտաբ  (Umar ibn Al-khattab, արաբ. ՝ عمر بن الخطاب 592 – 644 թ. ). -

Մուհամէտ մարգարէէն ետք, երկրորդ խալիֆան է։ Իր 10 տարուան խալիֆայութեան շրջանին Իսլամութիւնը կը տարածուի Միջին Արեւելքի եւ Եգիպտոսի մէջ։ 

Օստին, Ջ.   (John Austin, 1790 – 1859 թ. ). -

Անգլիացի իրաւաբան ու փիլիսոփայ։ Օգտապաշտութիւն (Utilitarianism) փիլիսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Օստին, Ջ. Լ.   (John Langshaw Austin, 1911 – 1960 թ. ). -

Անգլիացի փիլիսոփայ։ Հիմնադիր «խօսքարարք-տեսութեան» (Speech-act-theory)։ Վերլուծական ու լեզուի փիլիսոփայութիւն (Analytic & Language Philosophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Օրիգենէս Ալեքսանդրացի   ( յուն. ՝ Ôrigénês Alexandreús, 185 – 254 թ. ). -

որ աշակերտած է վերոյիշեալ Կղեմէս Ալեքսանդրացի ին եւ եղած՝ Պլատոնականութեան (Platonism) մեծ ջատագովը ։ Հեղինակ է աստուածաշնչեան մեկնութիւններու բազմաթիւ երկերու, որոնց բովանդակութիւնը, մասամբ, վիճելի էին Կաթոլիկ Եկեղեցւոյ համար։ Օրիգենէսի մահէն ետք (մանաւանդ՝ 4-րդ մինչեւ 6-րդ դարերուն), կը շարունակուին իր կարգ մը գաղափարներուն շուրջ յարուցուած վիճաբանութիւնները։

Պէտք չէ շփոթել, «Ադամանտիոս» (Adamantios = ադամանդեայ) անուանեալ այս փիլիսոփայ աստուածաբանը իրեն անուանակից ու ժամանակակից հեթանոս փիլիսոփայ Օրիգենէսի հետ, որ 268 թուականին մահացած Նոր-Պլատոնականութեան հետեւող փիլիսոփայ մըն էր։

 

Ֆ

Ֆի շ տէ, Ե. Գ.   (Johann Gottlieb Fichte, 1762 – 1814 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ եւ հասարակական գործիչ։ Գերմանական գաղափարապաշտութիւն (German Idealism) փիլսոփայական ուղղութեան ներկայացուցիչ։ Ֆիշտէի համաձայն Աստուծոյ գոյութիւնը անհրաժեշտ չէ արժէքներու բարոյական կարգի հաստատման համար։ Հեղինակ է բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝  

«Բարոյական ուսմունքի համակարգը՝ գիտուսմունքի սկզբունքներով» ( 1798 թ., գերմ. բնագիր՝ Das System der Sittenlehre nach den Principien der Wissenschafts-lehre)։

Ֆիչինօ, Մ.   (Marsilio Ficino, 1433 – 1499 թ. ). -

Իտալացի բժիշկ–փիլիսոփայ։ Վերածնունդի շրջանի Մարդկայնութիւն շարժումի ռահվիրայ։ Հետեւորդ Պլատոնականութեան (Platonism) եւ Նոր-Պլատոնականութեան։ Հեղինակ կարգ մը երկերու, որոնցմէ յիշերժան է՝

«Պլատոնական Աստուածաբանութիւն» (1482 թ., լատ.  բնագիր՝ Theologia Plato-nica), որ Քրիստոնէութեան եւ փիլիսոփայութեան համադրութեան փորձ մըն է։    

Ֆոյերբախ, Լ.   (Ludwig Feuerbach, 1804 – 1872 թ. ). -

Գերման փիլիսոփայ։ Երիտասարդ կամ ձախ հեգէլական շարժումի ներկայացուցիչ։ Կրօնի քննադատ։ Հեղինակ բազմաթիւ երկերու, որոնցմէ յիշարժան են՝

«Փիլիսոփայութեան եւ Քրիստոնէութեան մասին» (1839 թ., գերմ. բնագիր՝ Über Philosophie und Christentum),

«Քրիստոնէութեան էութիւնը» (1841 թ., գերմ. ՝ Das Wesen des Christentums)

«Բարոյական փիլիսոփայութեան մասին» ( 1868 թ., գերմ. ՝ Zur Moral-philosophie), որ բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է։

Ֆուկօ, Մ.   (Michel Foucault, 1926 – 1984 թ. ). -

Ֆրանսացի պատմաբան, ընկերաբան, հոգեբան ու փիլիսոփայ։ Հիմնադիր՝ «Քննախօսութեան վերլուծում» (Discourse Analysis) մեթոդին։ Նախ Կառուցապաշտութիւն (Structuralism) ապա Յետկառուցապաշտութիւն (Post-Structuralism) փիլիսոփայական ուղղութեանց ներկայացուցիչ։ Բարոյագիտութեան առնչուած գլխաւոր երկն է՝ «Հսկել ու Պատժել» (1975 թ., ֆրնս.  բնագիր՝ Surveiller et punir )։

Ֆուտ, Փ.   (Philippa Foot, 1920 – 2010 թ. ). -

Բրիտանացի ժամանակակից բարոյագէտ–փիլիսոփայ. հիմնադիր՝ Արդի առաքինութեան բարոյագիտութեան (Modern Virtue Ethics)։ Գլխաւոր երկերն են՝ 

«Առաքինութիւններ եւ մ ոլութիւններ եւ բարոյափիլիսոփայութեան այլ գրափորձեր» (1978 թ., անգլ. բնագիր՝ Virtues and Vices and Other Essays in Moral Philosophy ),  

«Բնական բարութիւն» (2001 թ., անգլ. բնագիր՝ Natural Goodness) եւ

«Բարոյական երկընտրանքներ եւ բարոյափիլիսոփայութեան այլ նիւթեր» (2002 թ., անգլ. բնագիր՝ Moral Dilemmas. And Other Topics in Moral Philosophy )։

Ֆրեգէ, Գ.   (Gottlob Frege, 1848 – 1925 թ. ). -

Գերման ուսողագէտ (մաթեմատիկոս) ո ւ փիլիսոփայ։ Հիմնադիր՝ արդի Ձեւական տրամաբանութեան (Formal Logics)։ Վերլուծական փիլիսոփայութիւն (Analytic Philo-sophy) ուղղութեան ներկայացուցիչ։

Ֆրեյզինգացի, Օ.   (Otto von Freising, 1112 – 1158 թ. ). -

Գերման եկեղեցական գործիչ ու միջնադարեան պատմագիր։ Բարձրագոյն ուսումը ստացած է Դպրականութեան (Scholastics) կեդրոն նկատուող ֆրանսական Փարիզի մէջ, ուր 6 տարի աշակերտած է Պետրոս Աբելարդոսի (Petrus Abaelardus / Pierre Abélard, 1079 – 1142 թ. ) եւ Հուկօ Սբ. Վիկտորցիի ( Hugh of Saint Victor, 1096 – 1141 թ. ) եւ կը դառնայ Ցիստերցեան միաբանութեան ^[ծ-28] (Cistercian Order) անդամ, ապա գերմանական Ֆրեյզինգ քաղաքի ու թէմի եպիսկոպոս։ Մասնակցած է (1147 թ. ) Խաչակրութեան Բ. արշաւանքին։

Որպէս պատմագիր, գրած է աշխարհի պատմութեան 7 ընդարձակ հատորներ, իսկ 8-րդ հատորին մէջ ներկայացուցած է իր անձնական տեսիլքի վրայ հիմնուած՝ «Վերջին դատաստանը» ( Last Judgment )։

Ֆրոյդ, Ս.   (Sigmund Freud, 1856 – 1939 թ. ). -

Աւստրիացի բժիշկհոգեվերլուծ աբան ։ Հիմնադիր՝ Հոգեվերլուծական տեսութեան (Psychoanalytic Theory)։

 



 

 

Անուանացանկեր

- Խմբական –

 

 

 

 

12 Առաքեալներ

Նոր Կտակարանին մէջ քանիցս յիշատակուած է, որ Յիսուս Քրիստոս ինք ընտրած է իր առաքեալները, թիւով 12, յատուկ առաքելութիւններու համար։ Այլ լեզուներով՝ յուն. ՝ apóstolos, լատ. ՝ apostolus, անգլ. ՝ Apostle, գերմ. ՝ Apostel …

Սիմոն Պետրոս (Simon Petrus),

Որդի Յովնանի, եղբայր՝ Անդրէասի, նախապէս՝ ձկնորս։   

Անդրէաս (Andreas),

Որդի Յովնանի, եղբայր՝ Սիմոն Պետրոսի, նախապէս՝ ձկնորս։  

Յակոբոս (Jacobus), նաեւ աւագ (Maior)

Որդի Զեբեդէոսի, աւագ եղբայր՝ Յովհաննէս առաքեալի

Յովհաննէս (Johannes),

Որդի Զեբեդէոսի, կրտսեր եղբայր՝ Յակոբոսի։ Նաեւ՝ աւետարանիչ։

Փիլիպպոս (Philippos ),

Նախապէս աշակերտ՝ Յովհաննէս Մկրտիչի, ապա Յիսուս Քրիստոսի։

Բարթողիմէոս (Bartholomeos), նաեւ՝ Նաթանայէլ (Natanael)

Քարոզած է Հայաստանի մէջ, Թադէոս առաքեալի հետ։

Թովմաս (Thomas), նաեւ՝ Դիդիմոս (Dydimos = երկուորեակ),

Քարոզած է Հնդկաստանի մէջ։

Մատթէոս ( Mattheos),

Որդի Ալփէոսի, նախապէս՝ հարկահաւաք։ Հաւանաբար նաեւ՝ աւետարանիչ։

Յակոբոս (Jacobus), նաեւ՝ կրտսեր (Minor)

Որդի Ալփէոսի։ Քարոզած է Պաղեստինի մէջ։

Թադէոս (Thaddeos),

Քարոզած է Հայաստանի մէջ, Բարթողիմէոս առաքեալի հետ։

Սիմոն Կանանացի ( Simon Kananites),

Կոչուած է նախանձայոյզ ( Zelotes) ։

Յուդա Իսկարիովտացի (Judas Ischariot),

Դաւաճանութեամբ կը մատնէ Յիսուս Քրիստոսի։

 

 

 

Եկեղեցւոյ Հայրեր

Եկեղեցւոյ հայր (լատ. ՝ pater  ecclesiae, անգլ. ՝ Church Father, գերմ. ՝ Kirchen-vater) բառակապակցութիւնը եկեղեցական բարձրագոյն տիտղոս մըն է, որ կը շնորհուի այն առաքինազարդ եկեղեցականներուն, որոնք վճռական ու մեծ ներդրում ունեցած են Քրիստոնէութեան ուսուցման եւ ինքնընկալման մէջ։

Քրիստոնէութեան սկզբնական շրջանի չորս կարեւորագոյն եկեղեցւոյ հայրերը մանրամասնուած են նաեւ Մաս-9 « Անուանացանկ » բաժնին մէջ. -

Ամբրոսիոս Միլանեցի (լատ. ՝ Ambrosius, 339 – 397 թ. ). -

Հիերոնիմոս (լատ. ՝ Hieronymus, 347 – 420 թ. ). -

Օգոստինոս Երանելի (լատ. ՝ Aurelius Augustinus, 354 – 430 թ. ). -

Գրիգոր Ա. Պապ, Մեծն ( լատ. ՝ Gregorius I, 540 – 604 թ. ). -

«Երկոտասան Վարդապետք» շարքին մէջ, Կապադովկիոյ եկեղեցւոյ հայրերու նշանաւոր եռեակը կը կազմեն 3 յոյն աստուածաբաններ. -

Բարսեղ Կեսարացի ( յուն. ՝ Basíleios, 330 – 379 թ. ). -

Գրիգոր Նազիանզացի ( յուն. ՝ Gr ê gόrios Nazianzeuós, 3 29 – 39 0 թ. ). -

Գրիգոր Նիւսացի ( յուն. ՝ Gr ê gόrios Nýsses, 335 – 394 թ. ). -

 

Երկոտասան Վարդապետք

Հայ եկեղեցւոյ կողմէ ընդունուած ու մեծարուած ընդհանրական եկեղեցւոյ սրբադասուած հայրերը, թիւով՝ 12, որոնք իրենց յիշատակի օրերն ունին Հայ Եկեղեցւոյ տօնացոյցին մէջ։ Մանրամասնուած՝ նաեւ Մաս-9 « Անուանացանկ » բաժնին մէջ. -

Ռեթէոս Աթենացի ( յուն. ՝ Hierotheos, Ա. դար ). - 

Դիոնիսիոս Արիոպագացի ( յուն. ՝ Dionysios Ariopagites, Ա. դար ). -

Սեղբեստրոս (լատ. ՝ Silvester, 264 – 335 թ. ). -

Աթանաս Ալեքսանդրացի ( յուն. ՝ Athanásios Alexandreías, 296 – 373 թ. ). -

Կիւրեղ Երուսաղէմացի ( յուն. ՝ Ký rill os Ierosolýmon, 3 13 – 386 թ. ). -

Եփրեմ Ասորի ( լատ. ՝ Ephraem Syrus, 306 – 373 թ. ). -

Բարսեղ Կեսարացի ( յուն. ՝ Basíleios, 330 – 379 թ. ). -

Գրիգոր Նիւսացի ( յուն. ՝ Gr ê gόrios Nýsses, 335 – 394 թ. ). -

Գրիգոր Նազիանզացի ( յուն. ՝ Gr ê gόrios Nazianzeuós, 3 29 – 39 0 թ. ). -

Եպիփան Կիպրացի ( յուն. ՝ Epiphanios Kýprou, 315 – 403 թ. ). -

Յովհանէս Ոսկեբերան ( յուն. ՝ Iôánnes Chrysóstomos, 347 – 407 թ. ). -

Կիւրեղ Ալեքսանդրացի ( յուն. ՝ Ký rill os Alexandreías, 37 6 – 444 թ. ). -

 

 

4

Բառացանկ

List of Words

 

 

 

Յաւելուածի այս «Բառացանկ» բաժնին մէջ նախ հաւաքուած են ներկայ աշխատասիրութեան մէջ տեղ գտած եւ ընդհանրապէս փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան ոլորտներու մէջ յատուկ կարեւորութիւն ունեցող բառերը (թիւով՝ 1811) եւ անոնց զանազան թարգմանութիւնները։ Երբեմն յիշուած են նաեւ մերձիմաստ բառեր ու եզր ոյթն եր, որոնք թէեւ այս աշխատասիրութեան մէջ չեն օգտագործուած, բայց վստահաբար անոնք կ՚օժանդակեն, իմաստի որոշ տարբերութիւններ բացայայտելու համար։

Այբբենական շարքով տրուած հայերէն եզրոյթներուն դիմաց նշուած են անգլերէն (E) ու գերմաներէն (G) եզր ոյթն երը. ասոնց կողքին, երբեմն, յիշուած են նաեւ հոմանիշները այլ լեզուներով. - հինյունարէն (H), լատիներէն (L),   ֆրանսերէն (F), սանսկրիտ ( S ) եւ այլ ն …

 

Սահմանափակ այս բառացանկը, իր ընդհանուր եւ յատուկ բաժիններով եւ իր 1811 բառերով, անշուշտ որ յաւակնութիւնը չի կրնար ունենալ ամբողջական փիլիսոփայական կամ աստուածաբան ական բառարան մը փոխարինելու։ Այսուհանդերձ, անձամբ, ջանք չեմ խնայած թէ՛ այս բաղդատաբար սահմանափակ Բառացանկ ի եւ թէ Ծ ա նօթա գ ր ութ իւ ն ներ ու բ ա ժիններով (տե՛ս Մաս-8, էջ 358 ), փորձել օգտակար հանդիսանալ գլխաւորաբար փիլիսոփայութեամբ ու աստուածաբան ութեամբ հետաքրքրուած ընթերցողին, ինչպէս նաեւ սերտող ու ուսումնատենչ ուսանողին։ 

 

 



 

 

Ա

Ագահ (Ժլատ) – Greedy, Avaricious (E), avarus (L), Gierig, Geizig (G)

Ագահութիւն (Ժլատութիւն) – Greed, Avarice (E), philargyría (H), avaritia (L),

                        Habgier, Geiz (G), R â ga (S)

Ազատ – Free (E), libera (L), Frei (G)

            Ազատ կամք – Free Will (E), Freie Wille (G)

            Ազատակամութիւն – Voluntariness (E), Freiwilligkeit (G)

            Ազատականութիւն – Liberalism (E), Liberalismus (G)

Ազատագրութիւն (Ազատագրում) – Emancipation (E), Emanzipation, Befreiung (G)

            Կնոջ ազատագրական շարժում – Women's Liberation Movement -  WLM (E),                                  Frauenbefreiungsbewegung - FBB (G)

Ազատութիւն – Liberty, Freedom (E), elevthería (H), libertas (L), Freiheit (G)

            Դրական Ա. – Positive Liberty (E), Positive Freiheit (G)

            Ժխտական Ա. – Negative Liberty (E), Negative Freiheit (G)

            Խիղճի Ա. – Freedom of Conscience (E), Gewissensfreiheit (G)

            Վարմունքի Ա. – Action Liberty (E), Handlungsfreiheit (G)

Ազգ – Nation (E, G)

            Ազգերու Միութիւն (Լիգայ) – League of Nations (E), Völkerbund (G)

            Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն (ՄԱԿ) – United Nations Organization (E),

                        Organisation der Vereinte Nationen (G) 

Ազգականութիւն – Relationship (E), Verwandtschaft (G)

            Ազգական – Relative (E), Verwandter, Angehöriger (G)

Ազդեցութիւն – Effect (E), Effekt (G)

            Ազդեցիկ (Ազդու) – Effective (E), Effektiv (G)

            Կողմնակի Ա. – Side Effect (E), Nebenwirkung (G)

Ազնիւ – Honest (E), honestum (L), Ehrlich (G)

            Ազնուական – Noble (E), nobilis (L), Edel (G)

            Ազնուութիւն – Honest y (E), probitas (L), Ehrlichkeit (G)

Ազնուաբարոյութիւն – Magnanimity (E), megalopsychia (H), magnanimitas (L),                                               Hochsinigkeit (G)

Ազնուականութիւն (Ազնուապետութիւն)– Aristrocracy (E), Aristokratie (G)

            Ազնուական – Aristrocrat (E), Aristokrat (G)

Ալավիականութիւն – Alawism (E), Alawismus, Alawitentum (G), Alawieh, ﺔﻳﻮﻠﻋ (Ar)

            Ալավիական – Alawit (E, G), Alawieh = ﺔﻳﻮﻠﻋ (Ar)

Ալեվիականութիւն – Alewism (E), Alewismus, Alewitentum (G)

            Ալեվիական – Alewit (E, G), Alewieh = ﺔﻳﻮﻠﻋ (Ar)

Ախտաճանաչում – Diagnosis (E), Diagnose (G)

Ակադեմիա (Կաճառ) – Academy (E), akadêmeia (H), academia (L), Akademie (G)

Ակնածանք (Պատկառանք) – Re verence, Respect (E), Ehrfurcht, Respekt (G)

Ակներեւութիւն – Evidence (E), Evidenz (G)

         Ակներեւ – Evident (E, G)

Ամբարիշտ – Impious (E), Unfromm (G)

Ամբարտաւանութիւն (Ինքնահաւանութիւն) – Arrogance, Pride (E), hybris (H),                                               superbia (L), Arroganz, Hochmut, Eitelkeit (G)

            Ամբարտաւան (Ինքնահաւան) – Arrogant (E), Arrogant, Hochmütig (G)

Ամբողջականութիւն – Holism (E), Holismus (G)

Ամբողջականութիւն – Integrity (E), Integrität (G)

Ամբողջութիւն – Totality (E), Totalität (G)

            Ամբողջ – Total (E, G)

Ամենաբարութիւն – All-Goodness (E), Omnis bonitas (L) Allgüte (G)

            Ամենաբարի – All-Good (E), Allgütig (G)

Ամենագիտութիւն – Omni sci ence (E), Allwissenheit (G)

            Ամենագէտ – Omni sci ent (E), Allwissend (G)

Ամենագոյութիւն – Omnipresence (E), Omnipräsenz, Allgegenwart (G)

            Ամենագոյ – Omnipresent (E), Omnipräsent, Allgegenwärtig (G)

Ամենակարողութիւն – Omnipotency, Allmightiness (E), Omnipotenz, Allmacht (G)

            Ամենակարող – Omnipotent, Almighty (E), Omnipotent, Allmächtig (G)

Ամենայնութիւն – Allness, Totality (E), Allheit, Totalität (G)

Ամենուրեքութիւն  – Omnipresence (E), Omnipräsenz, Allgegenwart (G)

Ամորձի (Սերմնարան) – Testicle (E), testiculus (L), Hoden, Testikel (G)

Ամուսնութիւն – Marriage (E), gámos (H), matrimonium (L), Ehe (G)

            Ամուսնալուծում – Divorce (E, F), Ehescheidung (G)

            Քաղաքացիական Ա. – Civil Marriage (E), Standesamtliche Ehe (G)

Ամոքիչ – Palliative (E), Palliativ (G)

            Ամոքիչ Բժշկութիւն – Palliative Medicine (E), Palliativmedizin (G)

Այլաբանութիւն – Allegoriy (E), Allegorie (G)

Այլախոհութիւն ( Տարակարծութիւն) – Dissent (E, L), Dissens (G)

         Այլախոհ – Dissenter (E), Dissident (G)

Այլասիրութիւն – Altruism (E), Altruismus (G)

         Այլասէր – Altruist (E, G)

Այլօրինութիւն – Heteronomy (E), Heteronomie (G) 

Այր – Man (E), Mann (G)

            Արական – Masculine (E), Maskulin, Männlich (G)

Անասելի (Անճառելի) – Unspeakable, ineffable (E), áphatos, árrhêton (H), ineffabilis (L),

                        Unsagbar, Unaussprechlich (G)

         Անասելի ութիւն (Անճառելիութիւն) – Ineffability (E), árrito (H), inaffabilitas (L),                                     Unsagbarkeit, Unaussprechlich keit (G)

Անաստուածութիւն – Atheism (E), Atheismus (G)

            Անաստուած (Աստուածամերժ) – Atheist (E, G) 

Անբացատրելի – Inexplicable (E), Unerklärlich (G)

Անգիտութիւն – Ignorance (E), Ignoranz, Unwissenheit (G), Avidya (S)

            Անգէտ – Ignorant (E, G),

Անդենական – Afterlife (E), Jenseits (G)

Անդրադարձ – Reflex (E, G)

Անդրանցական – Transcendental (E), Transzendental (G)

            Անդրանցականութիւն – Transcendence (E), Transzendenz (G)

Անեղ ( Չեղած, Չստեղծուած, Ինքնագոյ ) – increated, uncreated (E), adimioúrgitos (H),                     increatus (L), Ungeschaffen (G)

Անզգայութիւն – Apathy, Indolence (E), apátheia (H), apathia, inertia (L),

                        Apathie, Indolenz (G)

            Անզգայ – Indolent, Unfeeling (E), Indolent, Gefühllos (G)

Անզսպելիութիւն (Անվերահսկելիութիւն) – Uncontrollability (E),

                        Unkontrollierbarkeit (G)

         Անզսպելի (Անվերահսկելի) – Uncontrollable (E), Unkontrollierbar (G)

Անէծք (Նզովք) – Curse, Anath ema (E), a n áthe m a (H), imprecatio (L), Fluch, Verfluchung (G)

            Անիծեալ (Նզովեալ) – C urse d (E), Verflucht (G)       

            Անիծել (Նզովել) – to curse (E), Verfluchen (G)

Անիշխանութիւն – Anarchy (E), anarchía (H), anarchia (L), Anarchie (G

            Անիշխանական – Anarchist (E, G)

            Անիշխանականութիւն – Anarchism (E), Anarchismus (G)

Անխուսափելի – Inevitable, Inavoidable (E), Unvermeidlich, Unausweichlich (G)

Անխռովութիւն (Անվրդովութիւն) – Ataraxia (E), ataraxía (H), ataraxia (L), Ataraxie (G)

Անծին ( Անեղ, Ինքնագոյ ) – Unbegotten (E), agénnitos (H), ingenitus (L), Ungezeugt (G)

Անծնու նդ (Ամուլ) – Sterile (E), sterilis (L), Steril (G)

            Անծն նդ ութիւն (Ամլութիւն) – Sterility (E), sterilitas (L), Sterilität (G)

Անկախութիւն – Independence (E), Unabhängigkeit (G)

            Անկախ – Independent (E), Unabhängig (G)

Անկայունութիւն (Ան տեւականութիւն, Անցաւորութիւն ) – Impermanence,

                        Instability (E), Unbeständigkeit, Instabilität (G)

            Անկայուն (Անտեւական, Անցաւոր) – Impermanent, instable (E), Unbeständig,                                      Instabil (G)

Անկողմնակալ ութիւն – Impartiality €, Unparteilichkeit (G)

            Անկողմնակալ – Impartial €, Unparteiisch (G)

Անհասանելիութիւն – unreachability (E), unerreichbar keit (G)

         Անհասանելի – unreachable (E), unerreichbar (G)

Անհատ – Individual (E), Individuum (L, G)

            Անհատականութիւն – Individuality (E), Individualität (G)

Անհատապաշտութիւն – Individualism (E), Individualismus (G)

            Անհատապաշտ – Individualist (E, G) 

Անհաւատարմութիւն – Infidelity (E), apistía (H), infidelitatis (L), Untreue (G)

            Անհաւատար ի մ – Unfaithful (E), apistos (H), infidelis (L), Untreu (G)

Անհեթեթապաշտութիւն – Absurdism (E), Absurdismus (G)

            Անհեթեթ – Absurd (E, G)

Անհերքելի – Irrefutable, Undeniable (E), Unanfechtbar, Unwiderlegbar (G)

Անհպելի ութիւն – Untouchability (E), Unberührbarkeit (G)

         Անհպելի – Untouchable (E), Unberührbar (G)

Անհրաժեշտութիւն – Necessity (E), necessitudo (L), Notwendigkeit (G)

            Անհրաժեշտ – Necessary (E), Notwendig (G)

            Արտաքին Ա. – External Necessity (E), Externe Notwendigkeit (G)

            Բարոյական Ա. – Moral Necessity (E), Moralische Notwendigkeit (G)

            Ներքին Ա. – Internal Necessity (E), Interne Notwendigkeit (G)

Անձ – Person (E, G), persona (L)

            Անձնական – Personal (E), Persönlich (G)

            Անձնաւորութիւն – Personality (E), Persönlichkeit (G)

            Անձնաւորում – Personification (E), Personifikation (G)

            Անձնասիրութիւն – Egoism (E), Egoismus (G)

            Անձնասպանութիւն (Ինքնասպանութիւն) – Suicide (E), Suizid, Selbstmord (G)

Անձնուրացութիւն ( Ինքնամերժում ) – Self-denial (E), Selbstverleugnung (G)

Անճանաչականութիւն – Agnosticism (E), Agnosti z ismus (G)

         Անճանաչական ( անձը ) – Agnostic (E), Agnosti ker (G)

Աննկարագրելի – Indescribable (E), Unbeschreiblich (G)

Անշահախնդրութիւն – Selflessness (E), Selbstlosigkeit (G)

            Անշահախնդիր – Selfless (E), Selbstlos (G)

Անուանականութիւն (Անուանապաշտութիւն) – Nominalism (E), Nominalismus (G)

Անպայմանական – Categorical (E), Kategorisch (G)

Անսահման (Անհուն) – Apeiron, Unlimitted (E), apeiron (H), Apeiron, Unbegrenzt (G)

Անսկիզբ – Without Beginning (E), Ohne Anfang (G)

Անվախճան – Endless (E), Endlos, Unendlich (G)

Անտառ – Forest (E), silva (L), Wald (G)

            Անտառահատում – Deforestation (E), Entwaldung (G)

            Անտառապատում – Afforestation (E), Aufforstung (G)

Անտարբերութիւն – Indifference (E), adiaphoría (H), aequo animo (L),

                        Gleichgültigkeit, Indifferenz (G)

         Անտարբեր – Indifferent (E, G), adiáphoros (H), indifferens (L),

Անքննելի ութիւն – Inscrutability (E), Unergründlichkeit (G)

            Անքննելի – Inscrutable (E), Unergründlich (G

Աշխարհ – World (E), kósmos (H), mundus (L), Welt (G)

            Զգայահասու (Երեւութական) Աշխարհ – World of Sense, Phenomenal World (E),                   Sinnenwelt, Phänomenal Welt (G)

            Մտահասու (Մտացածին) Աշխարհ – Mental (Noumenal) World (E), Sinnenwelt,                                 Noumenal Welt (G)

Աշխարհիկութիւն – Secularism (E), Säkularismus (G)

            Աշխարհիկ – Secularist (E), Säkularist (G)

Աշխարհայացք – Worldview (E), Weltanschauung (G)

Աշխոյժ (Գործունեայ) – Vivacious, Active (E), vivae (L), Lebhaft, Aktiv (G)

Աշխուժութիւն (Գործունէութիւն) – Vivacity, Activity (E), enérgeia (H), actio (L),

                        Lebhaftigkeit, Aktivität (G)

Ապակառուցում – Deconstuction (E), Dekonstruktion (G)

            Ապակառուցապաշտութիւն – Deconstuctivism (E), Dekonstruktivismus (G)

Ապաշխարութիւն – Penitence, Repentance (E), methanoia (H), Buße (G)

         Ապաշխարել – Penance, Repent (E), Büßen (G)

            Ապաշխարող – Penitent, Repentant (E), Büßer (G)

Ապացուցական – Apodeictic, Apodictic (E), Apodiktisch (G)

Ապուշ – Idiot (E), idiotes (H), idiota (L), Idiot (G)

Ապստամբութիւն – Rebellion (E), rebellionis (L), Rebellion, Aufstand (G)

            Ապստամբ (Ըմբոստ) – Rebel (E), Révolté (F),  Rebell (G)

Ապրում – Expierience (E), Erleben, Erlebnis (G)

Առանձնութիւն (Մենակութիւն) – Lonliness (E), Einsamkeit (G)

            Առանձին (Մենակ) – Alone, Lonely (E), Allein, Einsam (G)

Առանձնաշնորհում (Մենաշնորհում) – Privilege (E), Privileg (G)

            Առանձնաշնորհեալ (Մենաշնորհեալ) – Privileged (E), Privilegiert (G)

Առած (Ասացուած) – Proverb (E), proverbium (L), Sprichwort (G)

Առակ – Fable (E, L), mýthos (H), Fabel (G)

Առաջադրութիւն ( Առաջարկ ) – Proposition (E, G), propositio (L)

Առաջնամիակը – The One (E), to hen (H), das Eine / Ur-Eine (G)

            Միակապաշտութիւն – Henotheism, Monolatry (E), Henotheismus, Monolatrie (G)

Առասպել – Myth, Mythus (E), mýthos (H), mythus (L), Mythe, Mythos (G)

            Առասպելաբանութիւն – Mythology (E), Mythologie (G)

            Առասպելաբան ( Դիցաբան ) – Mythologist (E, G)

            Առասպելական – Mythical (E), Mythisch (G)

Առատաձեռնութիւն – Generosity (E), eleutheriotês (H), Großzügigkeit (G)

         Առատաձեռն – Generous (E), Großzügig (G)

Առարկայ (Իր) – Object (E), obiectum (L), Objekt, Gegenstand (G)

            Առարկայական – Objective (E), Objektiv, Gegenständlich (G)

            Առարկայականութիւն – Objectivity (E), Objektivität, Gegenständlichkeit (G)

            Առարկայապաշտ – Objectivist (E), Objektivist (G)

            Առարկայապաշտութիւն – Objectivism (E), Objektivismus (G)

Առաւելութիւն – Advantage (E), Vorteil (G)

Առաքինութիւն – Virtue (E), aretê (H), virtus (L), Tugend (G) 

Առեղծուած – Mystery (E), mystêrion (H), Mysterium (L, G) 

Առողջապահութիւն – Hygiene (E, G)

            Առողջ – Healthy (E), Gesund (G)

            Առողջութիւն – Health (E), Gesundheit (G)

Ասդենական – This-life (E), Diesseits (G)

Ասոյթ – Aphorism (E), Aphorismus (G)

            Ասութագիր – Aphorist (E, G)

Աստղ – Star (E), astêr, astron (H), astrum, stella (L), Stern (G)

            Աստղ ակոյտ – Constellation (E), Konstellation (G)

Աստղաբանութիւն (Աստղաբաշխութիւն) – Astronomy (E), Astronomie (G)

            Աստղաբան (Աստղաբաշխ) – Astronomer (E), Astronom/Astronomin (G)

Աստղագուշակութիւն – Astrology (E), Astrologie, Sterndeutung (G)

         Աստղագուշակ – Astrologer (E), Astrologe/Astrologin (G)

Աստղապաշտութիւն – Astrolatry (E), Astrolatrie (G)

         Աստղապաշտ – Astrolater (E, G)

Աստուած – God (E), theós (H), deus (L), Gott (G)

            Անաստուածութիւն – Atheism (E), asébeia (H), Atheismus (G)

            Աստուածաբան – Theologian, Theologist (E), Theologe (G) 

            Աստուածաբանութիւն – Theology (E), Theologie (G) 

            Աստուածադաւանութիւն – Deism (E), Deismus (G)

            Աստուածականութիւն – Theism (E), Theismus (G) 

            Աստուածայայտնութիւն – Theophany (E), Theophanie (G) 

            Աստուածաշունչ – Bible (E), biblia (H, L), Bibel (G)

            Աստուածարդարացում – Theodicy (E), Théodicée (F), Theodizee (G)

            Աստուածիմաստութիւն – Theosophy (E), Theosophie (G)

            Աստուածտեսութիւն – Theoptia, Vision of God (E), Theoptia, Gottesschau (G)

            Բազմաստուածութիւն – Polytheism (E), Polytheismus (G)

            Համաստուածութիւն – Pantheism (E), Pantheismus (G)

            Միաստուածութիւն – Monotheism (E), Monotheismus (G)

Աստուածային – Devine (E), theíos (H), divina (L), Göttlich (G)

            Աստուածային Օրէնք – Devine Law (E), theíos díkaio (H), lex divina (L),

                        Göttliches Recht (G)

            Աստուածային Արդարութիւն – Devine Justice (E), iustitia divina (L),

                        Göttlische Gerechtigkeit (G)

Աստուծոյ Արդարութիւն – Justice o f God (E), iustitia Dei (L), Gottes Gerechtigkeit (G)

Աստուծոյ Թագաւորութիւն – Kingdom of God (E), Reich Gottes (G)

Ատելութիւն – Hate (E), odium (L), Hass (G), Dvesha (S)

            Ատել – to hate (E), Hassen (G)

            Ատող – Hater (E), Hasser (G)

Ատոմիզմ – Atomism (E), Atomismus (G) 

Ատրուշան (Կրակատուն) – Fire-Temple €, Feueraltar (G) 

Արդարացում – Justification (E), Rechtfertigung (G)

            Աստուածարդարացում – Theodicy (E), Théodicée (F), Theodizee (G)

Արդարութիւն – Justice (E), dikaiosýnê (H), iustitia (L), Gerechtigkeit (G)

            Աստուածային Ա. – divina iustitia (L), Divine Justice (E), Göttliche Gerechtigkeit (G)

            Բաշխողական Ա. – iustitia distributiva (L), Distributive Justice (E),  

                        Verteilungsgerechtigkeit (G) 

            Ընդհանուր Ա. – iustitia generalis (L), General Justice (E), Allgemeine Gerechtigkeit (G)

            Մասնաւոր Ա. – iustitia specialis (L), Special Justice (E), Speziale Gerechtigkeit (G)

            Փոխադարձական Ա. – iustitia commutativa (L), Commutative Justice (E),

                        Tauschgerechtigkeit (G)

Արդի – Modern (E, L, G)

Արեւ – Sun (E), hêlios (H), sol (L), Sonne (G)

            Արեւակեդրոն – Heliocentric (E), Heliozentrisch (G)

Արեւելք – East, Orient (E), orientem (L), Ost (G)

            Արեւելեան – Eastern, Oriental (E), orientis, orientalis (L), Östlich, Orientale (G)

Արժանապատուութիւն – Dignity (E), dignitas (L), Würde (G)

Արժանիք – Worthiness (E), Würdigkeit (G)

Արժէք – Value (E), precium (L), Wert (G)

            Արժեւորում – Evaluation (E), Bewertung (G)

            Վերարժեւորում – Transvaluation (E), Umwertung (G)

            Բարոյական Ա. – Moral Value (E), Moralwert (G)

            Արժէքի Բարոյագիտութիւն – Ethics of Value (E), Wertethik (G) 

Արժէքաբանութիւն – Axiology (E), axiologia (L), Axiologie (G)

Արիստոտէլականութիւն – Aristotelianism (E), Aristotelismus (G)

            Արիստոտէլական – Aristotelian (E), Aristoteliker (G)

            Նոր-Արիստոտէլականութիւն – Neo-Aristotelianism (E), Neu-Aristotelismus (G) 

Արիութիւն – Fortitude (E), andreía (H), fortitudo (L), Tapferkeit (G)

            Արի – Brave, Courageous (E), Tapfer (G)

Արմատականութիւն – Radicalism (E), Radikalismus (G)

            Արմատական – Radicalist (E)

Արուեստ – Art (E), téchni (H), artem (L), Kunst (G)

Արուեստական – Artificial (E), Künstlich (G)

            Ա. Բեղմնաւորում – Artificial Fertilisation (E), Künstliche Befruchtung (G)

            Ա. Իմացականութիւն – Artificial Intelligence (E), Künstliche Intelligenz (G)

Արտաբխում (Արտահեղում) – Emanation (E, G), apórrhoia (H), emanatio (L)

Արտահայեցութիւն – Extraversion (E, G)

Արտահեղում (Արտաբխում) – Emanation (E, G), apórrhoia (H), emanatio (L)

Արտայայտապաշտութիւն – Expressionism (E), Expressionismus (G)

            Արտայայտութիւն – Expression (E), expressio (L), Ausdruck (G)

Արտացոլում – Reflection (E), Reflexion (G)

Աւատականութիւն ( Աւատապետութիւն ) – Feudalism (E), Feudalismus (G)

            Աւատ – Fief (E), feudum (L), Lehen (G)

            Աւատական – Feudal, Feudalist (E, G)

            Աւատառու – Feudary (E), Lehnsmann (E, G)

            Աւատապետ (Աւատատէր) – Lord of the manor (E), Feudalherr, Lehnsherr (G)

Աւելորդապաշտութիւն (Սնահաւատութիւն) – Superstition (E), Aberglaube (G)

Աւետարան – Gospel (E), euangélion (H), Evangelium (L, G)

         Աւետարան իչ – Evangelist (E, G) 

Աքսիոմա (ինքնայայտ ճշմարտութիւն) – Axiom (E, G), áxiôma (H)

 

Բ

Բազմազանութիւն – Mutiplicity, Deversity (E), Mannigfaltigkeit (G)

Բազմական (Պլուրալիստ) – Pluralist (E, G)

Բազմապաշտութիւն (Պլուրալիզմ) – Pluralism (E), Pluralismus (G)

Բազմաստուածութիւն – Polytheism (E), Polytheismus (G)

            Բազմաստուածական – Polytheist (E, G) 

Բախտ – Luck (E), Glück (G)

            Պատահական Բախտ –  eutychia (H), fortuna (L)

Բաղադրական (Համադրական) – Synthetic (E), Synthetisch (G)

            Բաղադրական (Համադրական) Մեթոդ – Synthetic Method (E),

                        Synthetische Methode (G)

Բամբասանք (Չարախօսութիւն) – Slander (E), Klatsch, Tratsch (G)

         Բամբաս ել (Չարախօսել) – Slander (E), Tratschen (G)

Բան (Խօսք, Ուսմունք) – Logos (E, G), lógos (H)

Բանագրութիւն – Treatise (E), Traktat (G)

Բանադրութիւն (Նզովք) – Anath ema (E), a n áthe m a (H), imprecatio (L), Anathema (G)

            Բանադրեալ (Նզովեալ) – A nath ematized (E), Anathematisierend (G)

            Բանադրել (Նզովել) – to a nath ematize (E), Anathematisieren (G)

Բանականութիւն – Reason, Rationality (E), diánoia (H), ratio, rationalitas (L),

                        Vernunft, Rationalität (G)

            Բանական – Rational (E), Vernünftig (G)

            Անբանական – Irrational (E), Unvernunftig (G)

            Հակա բանական – Antirational (E, G)       

Բանաձեւ (Ֆորմուլա) – Formula (E), Formel (G)

Բանապաշտութիւն – Rationalism (E), Rationalismus (G)

            Անբանապաշտութիւն – Irrationalism (E), Irrationalismus (G)

            Բանապաշտ – Rationalist (E, G)  

Բանասիրութիւն – Philology (E), Philologie (G) 

Բարեկամութիւն (Ընկերութիւն) – Friendship (E), Freundschaft (G)

Բարդութիւն – Complication (E), Komplikation (G)

Բարեացակամութիւն (Բարեսիրութիւն) – Benevolence (E), Wohlwollen (G)

Բարեգործութիւն – Beneficence (E), eúnoia (H), benevolentia (L), Wohltätigkeit (G)

Բարեկարգութիւն – Reformation (E, G)

            Բարեկարգիչ – Reformer (E, G), Reformator (G)

Բարեշրջապաշտութիւն – Evolutionism (E), Evolutionismus (G) 

              Բարեշրջա պ ա շտ – Evolutionist (E, G)

Բարեշրջութիւն (Եղափոխութիւն) – Evolution (E, G)

Բարեպաշտութիւն – Piety, Eusebia (E), eusébeia (H), pietas (L), Pietät, Frömmigkeit (G)

            Բարեպաշտ – Pious (E), eusebês (H), pie (L), Fromm (G)

Բարին – The Good (E), to agathón (H), bonum (L), das Gute (G)

            Բարի – good (E), agathós (H), bonus (L), gut (G)

            Գերագոյն Բարին – The Highest Good (E), to agathón (H), summum bonum (L),

                        das höchste Gut (G)

            Կատարեալ Բարին – teleiotaton (H)

Բարկութիւն – Anger (E), thymós (H), ira (L), Ärger (G)

Բարոյագէտ (Բարոյախօս) – Moralist (E, L, G),

            Ապաբարոյախօս – Amoralist (E, L, G),

Բարոյագիտութիւն – Ethics (E), êthikê (H), ethica (L), Ethik (G) 

            Անասունի Բ. – Animal Ethics (E), Tierethik (G)

            Ապագայի Բ. – Ethics of Future (E), Zukunftsethik (G) 

            Առաքինութեան Բ. – Virtue Ethics (E), Tugendethik (G) 

            Աստուածաբանական Բ. – Theological Ethics (E), Theologische Ethik (G) 

            Արժէքի Բ. – Ethics of Value (E), Wertethik (G) 

            Բժշկութեան Բ. – Medical Ethics (E), Medizinethik (G)

            Բնապահպանութեան Բ. – Environmental Ethics (E), Umweltethik (G)

            Գիտութեան Բ. – Science Ethics (E), Wissenschaftsethik (G)

            Գործնական Բ. – Practical Ethics (E), Praktische Ethik (G)

            Զգացումի Բ. – Moral Sense Theory (E), Gefühlsethik (G)

            Ընկերաքաղաքական Բ. – Social-Political Ethics (E) Sozialpolitische Ethik (G)

            Ընտանիքի Բ. – Family Ethics (E) Familienethik (G)

            Իրաւական Բ. – Legal Ethics (E), Rechtsethik (G)

            Ծինաբարոյագիտութիւն – Genethics (E), Genethik (G)  

            Կանոնական Բ. – Normative Ethics (E), Normativethik (G)

            Կենսաբարոյագիտութիւն. – Bioethics (E), Bioethik (G)  

            Կիրառական Բ. – Applied Ethics (E), Angewandte Ethik (G)

            Համոզումի Բ. – Ethics of Attitute (E), Gesinnungsethik (G)

            Հետեւանքային Բ. – Consequentialism (E), Konsequentialismus (G)

            Մետա-Բարոյագիտութիւն – Meta-Ethics (E), Metaethik (G)

            Նկարագրական Բ. – Descriptive Ethics (E), Deskriptivethik (G) 

            Նպատակաբանական Բ. – Teleological Ethics (E), Teleologische Ethik (G) 

            Ոստիկանութեան Բ. – Police Ethics (E), Polizeiethik (G)

            Պարտագիտական Բ. – Deontological Ethics (E), Pflichtethik (G)

            Սկզբունքներու Բ. – Principlism (E), Prinziplismus (G) 

            Տեղեկատուութեան Բ. – Information Ethics (E), Informationsethik (G) 

            Տնտեսութեան Բ. – Business Ethics (E), Wirtschaftsethik (G) 

            Քաղաքական Բ. – Political Ethics (E), Politische Ethik (G)

            Քննախօսութեան Բ. – Discourse Ethics (E), Diskursethik (G)

Բարոյազուրկ (Անբարոյական) – Amoral (E, L, G)

Բարոյական – Moral (E, G), moralis (L)

            Բարոյական Բնապաշտութիւն – Moral Naturalism (E)

            Բարոյական ոչ-Բնապաշտութիւն – Moral non-Naturalism (E)     

            Բարոյական Իրապաշտութիւն – Moral Realism (E)

            Բարոյական Հակա-Իրապաշտութիւն – Moral Anti-Realism (E)

            Բարոյական Վարմունք – Moral Action (E), Moralische Handlung (G)

            Բարոյական Օրէնք – Moral Absolutism (E), Sittengesetz, Moralgesetz (G)

Բարոյականութիւն – Morals, Morality (E), mores (L), Moral, Sitte (G)

            Անբարոյականութիւն – Immorality (E), immoralitas (L), Unmoral (G)

Բացասական (Ժխտական) – Negative (E, L), Negativ (G)

         Բացասական ութիւն (Ժխտականութիւն) – Negativity (E, L), Negativität (G)

Բացարձակ – Absolute (E), absoluta (L), Absolut (G)

Բացարձակապաշտութիւն – Absolutism (E), Absolutismus (G)

Բեղմնաւորում – Fertilisation (E), Fertilization, Befruchtung (G)

            Ապակիիմէջ-բեղմնաւորում – In-vitro-Fertilisation (E, G)

            Արուեստական Բ. – Artificial Fertilisation (E), Künstliche Befruchtung (G)

            Բեղմնաւոր (Պտղաբեր) – Fertile, Fruitful (E), Fruchtbar (G)

            Բեղմնաւոր ել – Fertil ize, Fecundate (E), Befruchten (G)

            Հակաբեղմնաւորիչ – Contraceptive (E), Kontrazeptiv, Verhütungsmittel (G)

Բեւեռային – Polar (E, L, G)

            Երկբեւեռ – Bipolar (E, G)

            Երկբեւեռայնութիւն – Bipolarity (E), Bipolarität (G)

Բիւրոկրատիա (Դիւանակալութիւն) – Bureaucracy (E), Bürokratie (G)

Բժշկութիւն – Medicine (E), Medizin (G)

            Ամոքիչ Բ. – Palliative Medicine (E), Palliativmedizin (G)

            Գերհոգատարական Բ. – Intensive Medicine (E), Intensivmedizin (G)

            Հոգեմարմնական Բ. – Psychosomatic Medicine (E), Psychosomatische Medizin (G)

Բնագիտութիւն (Ֆիզիկա) – Physics, Natural Science (E), Physik, Naturlehre (G)

            Բ. տեսութիւն – Physics Theory (E), Physiktheorie (G)

            Քուանտային Բ. – Quantum Physics (E), Quantenphysik (G)

Բնազանցութիւն (Մետաֆիզիկա) – Metaphysics (E), Metaphysik (G)

Բնազդ – Instinct (E), instinktus (L), Instinkt (G)

            Բնազդական (Բնազդաբար) – Instinctive (E), Instinktiv (G)

Բնական (Բնականոն) – Normal (E, G), normalis (L)

            Անբնական (Անբնականոն) – Abnormal (E, G), abnormes (L)

Բնապահպանութիւն – Nature Conservation (E), Naturschutz (G) 

Բնապաշտութիւն – Naturalism (E), Naturalismus (G)  

            Բարոյական Բ. – Moral Naturalism (E), Moralischer Naturalismus (G)

            Բնապաշտ (Բնագէտ) – Naturalist (E),

Բնորոշում – Definition (E, G)

         Բնորոշ ել – to Define (E), Definieren (G)

Բնութիւն – Nature (E), phýsi (H), natura (L), Natur (G)

            Բնական – Natural (E), Natürlich (G)

            Բնութեան Օրէնք – Natural Law (E), Naturgesetz (G)

            Գերբնական – Supernatural (E), Übernatürlich (G)

            Մարդկային Բնութիւն – Human Nature (E), Menschliche Natur (G)

Բուդդայականութիւն – Buddhism (E), Buddhismus (G)

            Բուդդայական – Buddhist (E, G) 

            Ամիտաբաբուդդայականութիւն – Amitabha-Buddhism (E),

            Զէնբուդդայականութիւն – Zen-Buddhism (E),

            Թերավադա–բուդդայականութիւն – Theravâda-Buddhism (E)

            Թիէնբուդդայականութիւն – Thien-Buddhism (E)

            Շինբուդդայականութիւն – Shin-Buddhism (E)

            Չանբուդդայականութիւն – Chan-Buddhism (E)

            Սէօնբուդդայականութիւն – Seon-Buddhism (E)

Բուսականութիւն – Vegetation (E, G)

            Բոյս – Plant (E), plant (L), Pflanze (G)

            Բուսական – Vegetative (E), Vegetativ (G)

            Բուսակեր – Vegetarian (E), Vegetarier/Vegetarierin (G)

Բռնակալութիւն (Բռնատիրութիւն) – Despotism (E), despotía, despotísmos (H),

                        Despotismus, Despotie (G)

            Բռնակալ (Բռնապետ) – Despot (E, L, G)

Բռնութիւն – Violence (E), violentiam (L), Gewalt (G)

 

Գ

Գաղափար – Idea (E, L), idéa / eîdos (H), idea (L), Idee (G)

            Գաղափարներու ուսմունք – Theory of Ideas (E), Ideenlehre (G) 

Գաղափարապաշտութիւն – Idealism (E), Idealismus (G) 

            Գաղափարապաշտ – Idealist (E, G)

            Ա ն դրան ցական Գ. – Transcendental Idealism (E), Transzendental Idealismus (G)   

            Բացարձակ Գ. – Absolute Idealism (E), Absolute Idealismus (G)

            Գերմանական Գ. – German Idealism (E), Deutsche Idealismus (G)

Գաղութատիրութիւն – Colonialism (E), Kolonialismus (G)

         Գաղութ – Colon y (E), Kolonie (G)

Գաղտնաբանութիւն – Cryptology (E), Kryptologie (G)

            Գաղտնի (Թաքուն) – Occult, Secret (E), Okkult, Geheim (G)

            Գաղտնիք – Secret (E), Geheim nis (G)

Գաղտնա գիտ ութիւն ( Գաղտնախոհութիւն ) – Esoterics (E), esôterikós (H),

                        Esoterik, Geheimlehre (G)

         Գաղտնուսոյց – Esoteric (E), Esoterisch (G)

Գենդեր (Սեռ) – Gender (E, G)

Գերիշխանութիւն – Hegemony, Sovereignty (E), hêgemonía (H), imperium (L),

                        Hegemonie, Souveränität (G)

            Գերիշխան – Hegemon, Sovereign (E), Hegemon, Souverän (G)

Գերյոյզ ( Ճնշուածութիւն ) – Stress (E, G)

            Գերյուզական ( Ճնշուած, Լարուած ) – Stressful (E), Stressig (G)

Գիտակցութիւն – Consciousness (E), syneidesis (H), conscientia (L), Bewusstsein (G)

            Անգիտակցութիւն – Unconsciousness (E), Unbewusstsein (G)

Գիտապաշտութիւն – Scientism (E), Scientismus (G)

Գիտնական – Scientist (E), Wissenschaftler (G)

Գիտութիւն – Science (E), scientia (L), Wissenschaft (G)

            Անգիտութիւն – Nescience (E), Unwissenheit (G)

            Բնական Գ. ներ – Natural Sciences (E), Naturwissenschaften (G)

            Մարդասիրական Գ. ներ – Humanities, Human Sciences (E), Geisteswissenschaften (G)

Գոհութիւն ( Գոհունակութիւն ) – Contentment, Satisfaction (E), Zufriedenheit (G)

            Ինքնագոհութիւն – Self-Satisfaction (E), Selbstzufriedenheit (G)

Գոյ ( ը ) – Being (E), to eón (H), ens (L), das Seiende (G)

            Ոչ-Գոյ(ը) – not-Being (E), to mê eón (H), nullus (L), das Nichtseiende (G)

Գոյաբանութիւն (Էաբանութիւն) – Ontology (E), Ontologie (G)

Գոյապաշտութիւն – Existentialism (E), Existentialismus (G) 

Գոյատեւել (Յետապրիլ, Վերապրիլ) – Survive (E), Überleben (G)

            Գոյատեւող (Վերապրող) – Survivor (E), Überlebende (G) 

Գոյացութիւն (Սուբստանց) – Substance (E), ousía (H), substantia (L), Substanz (G) 

Գոյութիւն – Being, Existence (E), Dasein, Existenz (G) 

            Գոյակցութիւն – Coexistence (E), Koexistenz (G) 

Գոռոզութիւն (Յոխորտանք) – Haughtiness (Pride) (E), hyperêphania, hybris (H),

                        superbia (L), Hochmut (Eitelkeit) (G)

Գործադրական – Performative (E), Performativ (G)

Գործակցութիւն – Coalition (E), Koalition (G)

Գործընթաց – Procedure (E), Prozedur, Verfahren (G)

Գործընկերութիւն – Partnership (E), Partnerschaft (G)

Գործիականութ իւ ն – Instrumentalism (E), Instrumentalismus (G)

            Գործիական – Instrumental (E, G )

Գործնապաշտութիւն – Pragmatism (E), Pragmatismus (G)  

            Գործնապաշտ – Pragmatist (E, G)

            Նոր-Գործնապաշտութիւն – Neo-Pragmatism (E), Neu-Pragmatismus (G)  

Գործունէութիւն (Աշխուժութիւն) – Activity (E), Aktivität (G)   

            Գործօն – Active (E), Aktiv (G)

            Նախագործօն – Proa ctive (E), Proaktiv (G)

Գրաւ (Գրազ) – Wager (E), Wette (G)

            Գրաւարկու – Wagerer (E), Wetter (G)

Գրափորձ – Essay (E, G)

Գրգիռ (Խթան) – Impulse (E), Impuls (G)

Գրիպ – Influenza, Flu (E), Influenza, Grippe (G)

 

Դ

Դաոյականութիւն – Daoism (E), Daoismus (G)

            Դաոյական – Daoist (E, G)

            Նոր-Դաոյականութիւն – Neo-Daoism (E), Neu-Daoismus (G) 

Դասական – Classic (E), classicus (L), Klassik (G)

            Դասականութիւն – Classicism (E), Klassizismus (G)

Դասակարգում – Classification (E), Klassifikation (G)

Դատապարտութիւն – Condemnation (E), Verurteilung, Verdammung (G)

         Դատապարտեալ – Condemned (E), Verurteilt, Verdammt (G)

         Դատապարտել – to condemn (E), Verurteilen, Verdammen (G)

Դատարկութիւն – Emptiness (E), vanitas (L), Leerheit (G)

            Դատարկ – Empty (E), Leer (G)

Դատողութիւն – Judgement (E), Urteil (G)

            Բաղադրական (Համադրական) Դ. – Synthetic Judgement (E), Synthetisches Urteil (G)

            Բարոյական Դ. – Moral Judgement (E), Moralisches Urteil (G)

            Ժխտական (Բացասական) Դ. – Negative Judgement (E), Negatives Urteil (G)

            Հաստատական Դ. – Affirmative Judgement (E), Affirmatives Urteil (G)

            Վերլուծական Դ. – Analytic Judgement (E), Analytisches Urteil (G)

Դարաշրջան (Դար) – Era, Age (E), aetas (L), Ära, Zeitalter (G) 

            Դասական Հնադար – Classical Antiquity (E), Klassische Antike (G) 

            Ժամանակակից Դարաշրջան – Contemporary Era (E), Zeitgenössische Ära (G)

            Լուսաւորութեան Դարաշրջան – Enlightenment Era (E), Zeitalter der Aufklärung (G)

            Հնադար (Անտիկ Դարաշրջան) – Antiquity (E), Antike (G)

            Միջնադար (Միջին Դարաշրջան) – Middle Ages (E), Mittelalter (G)

            Նոր Դարաշրջան – Modern Era (E), Neuzeit (G)

Դաւաճանութիւն – Betrayal, Treason (E), Verrat (G)

            Դաւաճան – Betrayer, Traitor (E), Verräter (G)

Դաւանանք (Դաւանութիւն) – Confession, Denomination (E), Konfession (G)

Դեւ – Demon (E), daímôn (H), daemonium (L), Dämon (G)

            Դիւաբանութիւն – Demonology (E), Dämonologie (G)

            Դիւապաշտութիւն – Demonism (E), Dämonismus (G)

            Դիւապաշտ – Demonist (E),

Դժոխք – Hell (E), kólasi (H), infernus (L), Hölle (G)

            Դժոխային – Hellish (E), Höllisch (G)

Դիալեկտիկա (Տրամասութիւն) – Dialectics (E), Dialektik (G)

Դիտորդ – Spectator (E), Beobachter (G) 

            Անկողմնակալ Դիտորդ – impartial Spectator (E), Unparteiischer Beobachter (G)

            Արդարամիտ Դիտորդ – Judicious Spectator (E), Gerechter Beobachter (G)

Դիտում (Դիտաւորութիւն, Միտում) – Intention (E, G)  

            Դիտումնաւորութիւն (Միտումնաւորութիւն) – Intentionality (E), Intentionalität G)  

Դիցածնութիւն – Theogony ( E ), Theogonie (G)

Դիցահմայութիւն – The ur gy ( E ), Theurgie (G)

Դիցուհի (Աստուածուհի) – Godess ( E ), Göttin (G)

Դիւան – Divan (E), Diwan (G)

Դիւանագէտ – Diplomatist (E), Diplomat (G)

            Դիւանագիտութիւն – Diplomacy (E), Diplomatie (G)

Դիւանակալութիւն – Bureaucracy (E), Bürokratie (G)

Դպրական (Սքոլաստիկ) – Scholastic (E), Scholastik (G)

            Դպրականութիւն – Scholasticism (E), Scholastik (G)

            Նոր-Դպրականութիւն – Neo-Scholasticism (E), Neu-Scholastik (G)

Դպիր – Ministrant, Altar server (E), Ministrant, Messdiener (G)

Դպրոց – School (E), skolé (H), schola (L), Schule (G)

Դրախտ ( Եդեմ ) – Paradise (E), parádeisos (H), paradisus (L), Paradies (G)

            Դրախտային (Եդեմային) – Paradisiac (E), Paradiesisch (G)

Դրական – Positive (E), Positiv (G)

            Դրական Եսասիրութիւն – Positive Egoism (E)

            Դրական Կրօնք – Positive Religion (E)

Դրամատիրութիւն – Capitalism (E), Kapitalismus (G)

            Դրամատէր – Capitalist (E), Kapitalist (G)

Դրապաշտութիւն – Positivism (E), Positivismus (G) 

            Դրապաշտ – Positivist (E, G)  

            Տրամաբանական Դ. – Logical Positivism (E)

            Նոր-Դրապաշտութիւն – Neopositivism (E)

Դրոյթ – Thesis (E, L), These, Satz (G) 

Դրուզականութիւն – Druzism (E, G), Drusismus, Drusentum (L)

         Դրուզ – Druz (E, G), Drusen (L), Druz = دروز (Ar)

Դրութիւն (Համակարգ) – System (E, G), systema (L)

 

Ե

Եզականութիւն – Uniqueness, Singularity (E), Einzigartigkeit, Singularität (G)

            Եզակի – Unique, Singular (E), Einzigartig, Singular (G)

Ելիզիա (դրախտանման վայր) – Elisium (E, L), Elision (H, G)

            Ելիզեան դաշտեր – Elisian Fields (E), Elisian camps (L), Elisian Felder (G)

Եկեղեցի – Church (E), ekkl ê sía (H), ecclesia (L), église (F), Kirche (G)

            Առաքելական Ե. – Apostolic Church (E), Apostolische Kirche (G)

            Բողոքական Ե. – Protestant Church (E), Protetantische Kirche (G)

            Կաթոլիկ Ե. – Catholic Church (E), Katholische Kirche (G)

            Հայ Ե. – Armenian Church (E), Armenische Kirche (G)

            Ուղղափառ Ե. – Orthodox Church (E), Orthodoxe Kirche (G)

Եղանակ (Կերպ) – Mode, Modus (E), Art, Modus (G)

            Ապրելակերպ – Mode of Living (E), modus vivendi (L), Lebensart (G)

            Գործելակերպ – Mode of Working (E), modus operandi (L), Arbeitsart (G)

            Մտածելակերպ – Mode of thinking (E), modus cogito (L), Denkart (G)

Եղանակաւորութիւն (Մոդալութիւն) – Modality (E), Modalität (G)

            Եղանակաւորիչ (Եղանակական, Մոդալ) – Modal (E, G)

Եղափոխութիւն (Բարեշրջութիւն) – Evolution (E, G)

Եղբայրութիւն – Brotherhood (E), Fraternité (F), Bruderschaft (G)

Եղերերգութիւն – Eleg y (E), elegeía (H), elegia (L), Elegie, Klagelied (G)

Ենթադասում – Subsumption (E, G), subsumptio (L)

Ենթադրական (Վարկածային) – Hypothetical (E), Hypothetisch (G)

Ենթակայ – Subject (E), subjecto (L), Subjekt (G)

            Բարոյական Ենթակայ – Moral Subject (E)

            Ենթակայականութիւն – Subjectivity (E), Subjektivität (G)

            Ենթակայապաշտ – Subjectivist (E), Subjektivist (G)

            Ենթակայապաշտութիւն - Subjectivism (E), Subjektivismus (G)

            Միջենթակայական – Intersubjective (E), Intersubjektiv (G)

            Միջենթակայականութիւն – Inter-Subjectivity (E), Intersubjektivität (G) 

Եռաբանութիւն – Trilogy (E), Trilogie (G)

Եռամիասնութիւն – Trimurti (Sk), Triform (E, G)  

Եռապատկեր (եռափեղկ սրբանկար) – Triptych (E), Tríptychos (H), Triptychon (G) 

Ես – Ego (E), égo (H), ego (L), Ich (G)

            Գերես – Super Ego (E), Über-Ich (G)

            Ոչ-ես  – Non-Self (E), Nicht-Selbst (G)

Եսամոլութիւն (Սոլիպսիզմ) – Solipsism (E), Solipsismus (G)

Եսասիրութիւն – Egoism (E), Egoismus (G)

            Դրական Ե. – Positive Egoism (E)

            Ժխտական Ե. – Negative Egoism (E)

Երախտապարտութիւն (Շնորհակալութիւն) – Gratitude, Thankfulness (E),

                        gratiam (L), Dankbarkeit (G)

            Ապերախտութիւն – Ingratitude (E), ingratitudo (L), Undankbarkeit (G)

Երանութիւն – Beatitude (E), makariótita (H), beatitudo (L), Glückseligkeit (G)

Երեւակայութիւն – Imagination (E, L), Einbildung (G)

            Երեւակայական – Imaginary (E), Imaginär (G)

Երեւոյթ (Ֆենոմեն) – Phenomenon (E), phaenomenon (L), Phänomen, Erscheinung (G)

            Երեւութական – Phenomenal (E), Phänomenal (G)

Երեւութաբանութիւն (Ֆենոմենոլոգիա) – Phenomenology (E), Phänomenologie (G)

Երեւութապաշտութիւն (Ֆենոմենալիզմ) – Phenomenalism (E), Phänomenalismus (G)

Երկապաշտութիւն (Դուալիզմ) – Dualism (E), Dualismus (G)

            Երկապաշտ (Դուալիստ) – Dualist (E, G)

            Երկուութիւն – Duality (E), Dualität (G)

Երկդիմութիւն (Բազմիմաստութիւն) – Ambiguity (E), Ambiguität, Mehrdeutigkeit (G)

Երկիր – Earth (E), geô (H), terra (L),  Erde (G)

            Երկրաբանութիւն – Geology (E), Geologie (G)

            Երկրագուշակութիւն – Geomancy (E), geomanteía (H),  Geomantie (G)

            Երկրակեդրոն – Geocentric (E), Geozentrisch (G)

Երկխօսութիւն – Dialogue (E, F), diálogo (H), Dialog (G)

Երկկողմանիութիւն – Bilaterality (E), Bilateralität (G)

         Երկկողմանի – Bilateral (E, G),

Երկսայրաբանութիւն (Երկընտրանք) – Dilemma (E, L, G), dílimma (H)

Երջանկապաշտութիւն – Eudemonism, Eudaimonism (E),

                        Eudämonismus, Eudaimonismus (G)

Երջանկութիւն – Happiness (E), eudaimonía (H), felicitas (L), Glück

            Երջանիկ – Happy (E), Glücklich (G)

Երրորդութիւն – Trinity (E), triáda (H), trinitas (L), Trinität (G)

 

Զ

Զայրոյթ (Ոխակալութիւն) – Wrath (Rage) (E), orgê (H), ira (L), Zorn (Rachsucht) (G)

Զգայապաշտութիւն (Զգայականութիւն) – Sensualism (E), Sensualismus (G)

            Զգայապաշտ – Sensationalist (E, G)

Զգայարան – Sense, Sense organ (E), Sinn, Sinnesorgan (G)

            5 Զգայարաններ – 5 Senses, 5 Sense organs (E), 5 Sinnen, 5 Sinnesorgane (G)

Զգայութիւն (Զգացողութիւն) – Sensation (E), Sensation, Empfindung (G)

            Զգայական (Զգայացունց) – Sensational (E), Sensationell (G)

            Զգայուն (Դիւրազգաց) – Sentimental, Sensible, Sensitive (E),

                        Sentimental, Empfindlich, Sensitiv (G)

Զգացում – Feeling, Sense (E), sententia (L), Gefühl, Sinn (G)

            Հաճելի Զգացում – Euphoria (E, H, L), Euphorie (G, F) 

            Տհաճ Զգացում – Dysphoria (E, H, L), Dysphorie (G, F)

            Զգայահասու Աշխարհ – World of Sense (E), Sinnenwelt (G)  

Զինաթափում – Disarmement (E), Abrüstung (G)

Զղջում – R epentance, Regret (E), Reue (G)

Զոհաբերութիւն ( կրօն. ) – Sacrifice (E), thysía (H), sacrificium (L), Opfer (G)

            Զոհ – Victim (E), thýma (H), victima (L), Opfer (G)

Զուարթութիւն – Cheerful (E), euthymia (H), hilares (L), Wohlgemutheit (G)

Զրադաշտականութիւն – Zoroastrianism (E), Zarathustrismus (G) 

Զրպարտութիւն (Վարկաբեկում) – Defamation (E), Verleumdung (G)

         Զրպարտել (Վարկաբեկել) – Defame (E), Verleumden (G)  

 

Է

Էաբանութիւն (Գոյաբանութիւն) – Ontology (E), Ontologie (G)

            Հիմնական Է. – Fundamental Ontology (E), Fundamental Ontologie (G),

Էականութիւն – Essentialism (E), Essentialismus, Wesenheit (G)

Էութիւն – Essence (E), ousía (H), essentia (L), Wesen (G)

            Էական – Essential (E), Wesentlich (G)

Էպիկուրականութիւն – Epicureanism (E), Epikureismus (G)

 

Ը

Ըմբռնում (Ընկալում) – Insight, Perception (E), aisthêsis (H), perceptio (L),

                        Einsicht, Wahrnehmung,    Perzeption (G)

Ըմբոստութիւն – Mutiny (E), Revolte, Meuterei (G)

         Ըմբոստ (Ապստամբ) – Rebel (E), Rebell (G)

Ընդհանուր – General (E), generalis (L), Allgemein (G)

Ընդհանրացում – Generalization (E), Generalisation, Verallgemeinerung (G)

            Ընդհանուր – General (E, G)

            Ընդհանրացնել – Generalize (E), Generalisieren, Verallgemeinern (G)

Ընդհանրութիւն – Communality (E), Gemeinschaftlichkeit (G)

Ընկալում – տե՛ս ըմբռնում

            Ընկալական (Ըմբռնողական) – Perceptive (E), Perzeptiv (G)

Ընկեր – Friend (E), phílos (H), amicus (L), Freund (G)

            Ընկերական – Friendly (E), Freundlich (G)

            Ընկերային սէր – phílos (H)

            Ընկերութիւն – Friendship (E), philía (H), amicitia (L), Freundschaft (G)

Ընկերաբանութիւն (Սոցիոլոգիա) – Sociology (E), Soziologie (G)

            Ընկերաբան (Սոցիոլոգ) – Sociologist (E), Soziologe (G)

Ընկերակցութիւն (Հասարակութիւն) – Society (E), Gesellschaft (G)

            Աստուածիմաստութեան Ը. – Theosophical Society (E),

                        Theosophische Gesellschaft (G)

Ընկերային (Հասարակական) – Social (E, L), Sozial (G)

            Ընկերային Բարօրութիւն – Social Welfare

            Ընկերային Ճնշում – Social Pressure

Ընկերվարութիւն (Սոցիալիզմ) – Socialism (E), Sozialismus (G)

            Գիտական Ը. – Scientific Socialism (E), Wissenschaftlicher Sozialismus (G)        

            Ընկերվար – Socialist (E), Sozialist (G)

Ընտանիք – Family (E), oikogéneia (H), familia (L), Familie (G)

         Ընտանեկան – Familiar (E), Familiär (G)

            Խառն Ը. – Blended Family (E), Gemischte Familie (G)

            Խորթ Ը. – Step Family (E), Stieffamilie (G)

            Կորիզային Ը. (Փոքր Ը. ) – Nuclear Family (E), Kernfamilie, Kleinfamilie (G)

            Համասեռական Ը. – LGBT Family (E), Regenbogenfamilie (G)

            Մեծ Ը. – Extended Family (E), Großfamilie (G)

Ընտրականութիւն (Ընտրապաշտութիւն) – Eclecticism (E), Eklektizismus (G)

            Ընտրութիւն – Election (E), Wahl (G)

Ընտրանիութիւն – Elitism (E), Elitarismus (G)

         Ընտրանի – Elite (E, G)

 

Թ

Թագնապաշտութիւն – Occultism (E), Okkultismus (G)

         Թագնապաշտ – Occultist (E), Okkultist (G)

            Թագուն (Ծածուկ) – Occult (E), Okkult (G)

Թոմականութիւն (Թոմիզմ) – Thomism (E), Thomismus (G)

            Թոմական (Թոմիստ) – Thomist (E, G)

Թոնդրակեան – Tondrakianism (E), Tondrakianismus (G

Թուլամորթութիւն – տե՛ս Ծուլութիւն

 

Ժ

Ժահր (Վիրուս) – Virus (E, G)

            Ժահրային (Վիրուսային) – Viral (E, G)

Ժամանակ – Time (E), chrónos (H), tempus (L), Zeit (G)

            Անժամանակ – Timeless (E), Zeitlos (G)

            Ժամանակա կից – Contemporary (E), Zeitgenössisch (G)

            Ժամանակաշրջան – Period (E), Zeitraum (G)

            Ժամանակա վրէպ – Anachronism (E), Anachronismus (G)

            Ժամանակաւոր – Temporal (E, G), Temporär (G)

            Միաժամանակ – Simultaneously (E), Gleichzeitig (G)

Ժանտախտ – Plague (E), pestis (L), Pest (G)

Ժլատութիւն (Ագահութիւն) – Greed (Avarice) (E), philargyría (H), avaritia (L),

                        Habgier, Geiz (G)

         Ժլատ (Ագահ) – Greedy, Avaricious) (E), avarus (L), Gierig, Geizig (G)

Ժխտական (Բացասական) – Negative (E), apophatikê (H), Negativ (G)

            Ժ. Աստուածաբանութիւն – Apophatic - Negative - Theology (E), 

                        theología apophatikê (H), Apophatische - Negative - Theologie (G)

            Ժ. Եսասիրութիւն – Negative Egoism (E), Negative Egoismus (G)

            Ժ. Օգտապաշտութիւն – Negative Utilitarianism (E), Negative Utilitarismus (E)

Ժխտականութիւն (Ժխտականապաշտութիւն) – Negativism (E), Negativismus (G) 

Ժխտականութիւն (Բացասականութիւն) – Negativity (E), Negativität (G) 

Ժխտում (Բացասում) – Negation (E, G)

Ժողով (Խորհուրդ) – Council (E), concilium (L), Konzil (G), sangiti (Sk)

            Ժողովական – Congregational (E, L), Kongregational (G)

            Տիեզերական Ժ. – Œ cumenical Council (E),   Ökumenisches Konzil (G)

Ժողովածու (Ծաղկաքաղ) – Anthology (E, L), Anthologie (G, F)

Ժողովուրդ – People, Population (E), populus (L), Volk, Bevölkerung (G)

         Ժողովրդապաշտութիւն – Populism (E, G)

         Ժողովրդականութիւն – Popularity (E), Popularität (G)        

Ժողովրդավարութիւն – Democracy (E), dêmoktatía (H), Demokratie (G) 

 

Ի

Իդէալ (Իդէալական) – Ideal (E, G), idealis (L)

         Իդէալիզմ (Գաղափարապաշտ) – Idealism (E, G)

Իղձ (Փափաք, Ըղձանք) – Wish (E), vis (L), Wunsch (G)

            Ըղձալի (Փափաքելի) – Wishful (E), Wünschenswert (G)

Իմաստ – Sense (E), sensus (L), Sinn (G)

Իմաստախօսք (Իմաստալից խօսք) – Aphorism (E), Aphorismus (G)

Իմաստասիրութիւն (Փիլիսոփայութիւն) – Philosophy (E), Philosophie (G)

            Իմաստասէր (Փիլիսոփայ) – Philosopher (E), Philosoph (G)

Իմաստութիւն – Wisdom (E), sophía (H), sapientia (L), Weisheit (G)

            Իմաստուն – Wise, Sage (E), sophós (H), sapiens (L), Weise (G)

            Եօթ իմաստուններ – Seven Sages (E), heptá sophoí (H), septem sapientes (L),

                        Sieben Weise (G)

            Աստուածիմաստութիւն – Theosophy (E), Theosophie (G)

            Մարդիմաստութիւն – Anthroposophy (E), Anthroposophie (G)

Իմացաբանութիւն – Epistemology (E), Erkenntnistheorie (G)

Իմացականութիւն – Nous, Understanding, Intelligence (E), noesis, nous (H),

                        intellectus (L),      Verstand, Intelligenz (G)

            Արուեստական Ի. – Artificial Intelligence (E), Künstliche Intelligenz (G)

Իմացութիւն (Ճանաչողութիւն) – Perception, Insight (E), Erkenntnis, Einsicht (G)

Ի յառաջագունէ (Նախափորձնական) – a priori (L, E, G)

Ի յետնագունէ (Յետփորձնական) – a posteriori (L, E, G)

Ինքն (Ես) – the Self (E), in ipso (L), das Selbst (G)

            Ինքնաբացայայտում (Ինքնաքօղազերծում) – Self-disclosure, Self-unveiling (E),

                        Selbstoffenbarung, Selbstenthüllung (G)

            Ինքնաբաւութիւն (Ինքնաբաւարարութիւն) – Autarky, Self-sufficient (E),

                        autárkeia (H), Autarkie, Selbstgenügsamkeit (G)

            Ինքնաբնութիւն – Self-nature (E), Selbstnatur (G)

            Ինքնագիտակցութիւն – Self-consciousness (E), Selbstbewusstsein (G)

            Ինքնազսպում (Ինքնատիրապետում) – Self-control (E), Selbstbeherrschung (G)

            Ինքնաճանաչում – Self-knowledge (E), Selbsterkenntnis (G)

            Ինքնակարեկցութիւն – Self-pity (E), Selbstmitleid (G)

            Ինքնայարգանք – Self-respect (E), Selbstachtung (G)

            Ինքնապահպանում – Self-preservation (E), Selbsterhaltung (G)

            Ինքնապատճառականութիւն – Self-causality (E), Selbstkausalität (G)

            Ինքնասպանութիւն (Անձնասպանութիւն) – Suicide (E), Suizid, Selbstmord (G)

            Ինքնավստահութիւն – Self-confidence (E), Selbstvertrauen (G)

            Ինքնատիրապետում (Ինքնազսպում) – Self-evaluation (E), Selbstbeherrchung (G)

            Ինքնարժեւորում – Self-evaluation (E), Selbstbewertung (G)

            Ինքնաքննադատութիւն – Self-criticism (E), Selbstkritik (G)

            Ինքնորոշում – Self-determination (E), Selbstbestimmung (G)

         Ինքնուրոյնութիւն – Self-reliance (E), Selbständigkeit (G)

Ինքնաբեր (Ինքնակամ) – Spontaneous (E), Spontan (G)

            Ինքնաբերութիւն (Ինքնակամութիւն) – Spontaneity (E), spontaneus (L),

                        Spontanéité (F), Spontaneität (G)

Ինքնագործացում – Automation (E, G)

            Ինքնագործ – Automatc (E), Automatisch (G)

            Ինքնաշարժ – Automobile (E), Automobil (G)

Ինքնայատկութիւն – Idiosyncrasy (E), Idiosynkrasie (G)

Ինքնավարութիւն (Ինքնօրինութիւն) – Autonomy (E), autonomía (H), Autonomie (G)

            Ինքնավար – Autonomous (E), Autonom (G)

Ինքնին իր – Thing-in-itself (E), Ding an sich (G)

Ինքնիշխանութիւն (Ինքնակալութիւն) – Autocracy (E), autokráteia (H), Autokratie (G)

Ինքնորոշում – Autonomy (E), autonomia (H, L), Selbstbestimmung (G)  

Ինքնութիւն – Identity (E), Identität (G)

Իսլամ (Իսլամութիւն) – Islam (E, G)

Իսմայիլականութիւն – Ismailism (E), Ismailismus (G), Ismailieh = الإسماعيلية (Ar)

            Իսմայիլական – Ismailit (E, G), Ismaili = الإسماعيلي (Ar)

Իր (Առարկայ) – Object, Thing (E), res (L), Objekt, Ding (G)

            «Ինքնին իր» – „Ding an sich“ (G), Thing-in-itself (E), Noumenon (E, G)

            «Իր ինծի համար» – „Ding für mich“ (G), Phenomenon (E, G)

Իրականութիւն (Ռեալութիւն) – Reality (E), realitas (L), Réalité (F),

                        Realität, Wirklichkeit (G)

            Առարկայական Ի. – Objective Reality (E), Objektive Wirklichkeit (G) 

            Իրական – Real (E), Réel (F), Wirklich (G)

Իրապաշտութիւն (Ռեալիզմ) – Realism (E), Realismus (G)

            Առարկայական Ի. – Objective Realism (E), Objektiver Realismus (G)

            Բարոյական Ի. – Moral Realism (E), Moralischer Realismus (G)

            Իրապաշտ – Realist (E, G)

            Հակա-Իրապաշտութիւն – Anti-Realism (E), Antirealismus (G)

Իրաւասութիւն – Jurisdiction (E), Zuständigkeit (G)

Իրաւունք – Right (E), ius (L), Recht (G)

            Բնական Ի. – Natural Law (E), ius naturae (L), Naturrecht (G)

            Ինքնորոշման Ի. – Right of Self-determination (E), Selbstbestimmungsrecht (G)

            Իրաւական Պետութիւն – State of Law (E), Rechtsstaat (G)

            Իրաւահաւասարութիւն – Social Equality (E), Gleichberechtigung (G)

            Մարդու Իրաւունքներ – Human Rights (E), Menschenrechte (G)

Իրողութիւն – Reality (E), Realität (G)

 

Լ

Լամայականութիւն –   Lamaism (E), Lamaismus (G)

Լարուածութիւն (Ստրես վիճակ) – Stress (E, G)

Լարում (Ձգութիւն) – Tension (E), Spannung (G)

Լաւատեսութիւն – Optimism (E), Optimismus (G)

            Լաւատես – Optimist (E, G)

Լեզու – Language (E), glóssa (H), lingua (L), Sprache (G)

            Բազմալեզու – Multilingual, Polyglot (E), Multilingual, Mehrsprachig (G)

            Երկլեզու – Bilingual (E), Bilingual, Zweisprachig (G)

Լեզուաբան – Linguist (E), Linguist, Sprachwissenschaftler (G)

         Լեզուաբանութիւն (Լեզուագիտութիւն) – Linguistics (E), glossología (H),

                        Linguistik, Sprachwissenschaft (G)

Լուռ – Silent, Taciturn (E), Schweigsam (G)

            Լռակեցութիւն – Taciturnity (E), Schweigsamkeit (G)

            Լռութիւն – Silence (E), Schweigen (G)        

Լուսաւորութիւն – Enlightenment (E), illuminismus (L), siècle des Lumières (F),

                        Aufklärung (G)

            Լուսաւորութեան Դարաշրջան – Enlightenment Era (E), Zeitalter der Aufklärung (G)

Լսողութիւն (Ունկնդրութիւն) – Hearing (E), Hören (G)

            Լսել (Ունկնդրել) – Hear (E), hören (G)

            Լսող (Ունկնդիր) – Hearer (E), Hörer (G)

 

Խ

Խաղաղապաշտութիւն – Pacifism (E), Pazifismus (G)

            Խաղաղապաշտ ( Խաղաղասէր ) – Pacifist (E), Pazifist (G)    

Խաղաղութիւն – Peace (E), Frieden (G)

            Խաղաղ – Peaceful (E), Friedlich (G)

Խաւարամտութիւն – Obscurantism (E), Obskurantismus  (G)

            Խաւար – Obscure (E), Obskur  (G)

            Խաւարամիտ – Obscurant (E), Obskurant  (G)

Խիղճ (Խղճմտանք) –  Conscience (E), syneidêsis (H), conscientia (L), Gewissen (G)

            Խղճմտութիւն (Բարեխղճութիւն) –  Conscientiousness (E), Gewissenhaftigkeit (G)

Խծբութիւն – Nepotism (E), Nepotismus (G)

            Խ- Ծ-Բ = Խնամի – Ծանօթ – Բարեկամ

Խոհականութիւն – Reasonableness (E), Vernünftigkeit (G)

Խոհեմութիւն – Prudence (E), phronêsis (H), prudentia (L), Besonnenheit (G)

Խոնարհութիւն (Հեզութիւն) – Humility (E), humilitas (L), Demut (G)

Խորհուրդ – Advice, Thought (E), Rat, Gedanke (G)

            Խորհուրդ ( կրօնական ) – Sacrament (E), Sakrament (G)

Խորհրդածութիւն – Contemplation (E), Kontemplation (G)

            Խորհրդածական – Contemplative (E), Kontemplative (G)

Խորհրդանիշ (Խորհրդանշան) – Symbol (E, G)

            Խորհրդա նշա գիտութիւն – Symbolics (E), Symbolik (G)

            Խորհրդանշական – Symbolic (E), Symbolisch (G)

            Խորհրդանշապաշտութիւն – Symboli sm (E), Symbolismus (G)

            Խորհրդանշ ել – Symbolize (E), Symbolizieren (G)

Խորհրդապաշտութիւն – Mysticism (E), Mystizismus (G)

            Խորհրդազգած (Խորհրդաւոր) – Mystic (E), mysterion (H), mysterium (L), Mystik (G)

Խորտակում (Փլուզում) – Collapse (E), Zusamenbruch, Kollaps (G)

            Խորտակաբանութիւն – Collapsology (E), Kollapsologie (G)

Խոցելի – Vulnarable (E, L), Verletzlich (G)

            Խոցելիութիւն – Vulnarability (E), Verletzlichkeit (G)

Խուճապ – Panic (E), Panik (G)

Խտրականութիւն – Discrimination (E), Diskriminierung (G)

 

Ծ

Ծագում (Սկիզբ) – Genesis, Origin (E), Genesis, Ursprung (G)

Ծագումնաբանութիւն – Genealogy (E), Genealogie (G)

Ծաղկախտ –  Smallpox (E), variola (L), Pocken (G)

Ծաղկաքաղ (Ժողովածու) – Anthology (E), Anthologie (G)

Ծաղրանք – տե՛ս Հեգնանք

Ծէս – Rite (E), rituale (L), Ritus (G)

            Ծիսականութիւն – Ritualism (E), Ritualismus (G)

Ծին – Gene (E, L), Gen (G)

            Ծինաբանութիւն – Genetics (E), Genetik (G)

            Ծինաբարոյագիտութիւն – Genethics (E), Genethik (G)

Ծնագեղձ (Գոնադ) – Gonad (E, L, G)

                        (ինչպէս՝ իգական ձուարանները եւ արական ամորձիները)

Ծուլութիւն (Թուլամորթութիւն) – Laziness (Sloth) (E), akedia (H), acedia (L),

                        Faulheit (Trägheit) (G)

 

Կ

Կաբալա – קבל = qbl (Heb), Kabbalah (E), Kabbala (G)

            Կաբալական – Kabbalist (E, G)

Կազմախօսութիւն (Անատոմիա) – Anatomy (E), anatomia (L), Anatomie (G)

Կախարդութիւն – Magic (E), Magie, Zauberei (G)

            Կախարդ – Magician (E), Magier, Zauberer (G)

            Կախարդել – Enchant (E), Verzaubern (G)

Կախեալութիւն – Dependence (E), Abhängigkeit (G)

Կամապաշտութիւն – Voluntarism (E), Voluntarismus (G)

            Կամաւոր – Voluntary, Volunteer (E), Volontär (G)

Կամեցողութիւն – Volition (E), Willkür (G)

Կամք – Will (E, L), Wille (G) 

            Կամքի Ազատութիւն (Ազատ Կամք) – Free Will (E), Freie Wille (G)

            Կամքի ուժ (Կամքի Զօրութիւն) – Willpower (E), enkrateia (H), Willenskraft (G)

            Կամքի Տկարութիւն – Acrasia, Weakness of Will (E), akrasia (H), Willensschwäche (G)

            Հանրային Կամք – General Will (E), volonté générale (F), Gemeinwille (G)

Կայունութիւն – Stability (E), stasis (H), Stabilität (G)

            Անկայուն – Unstable (E), Instabil (G)

            Կայուն – Stable (E), Stabil (G)

Կայսերապաշտութիւն – Imperialism (E), Imperialismus ( G )

            Կայսր – Emper or (E), Kaiser ( G )

Կանոն – Rule (E), kanónas (H), lex (L), Regel (G)

            Անձնական Կանոն (Մաքսիմ) – Maxim (G)

Կանոնաւոր – Regular (E), Regulär (G)

            Անկանոն – Irregular (E), Irregulär (G)

Կանտականութիւն – Kantianism (E), Kantianismus (G)

            Նորկանտականութիւն – Neo-Kantianism (E), Neu-Kantianismus (G)

Կապ (Կապակցութիւն) – Association (E), Zusammenhang (G)

Կառոյց (Կառուցուածք) – Structure (E, L), Struktur (G)

Կառուցապաշտութիւն – Structionalism (E), Struktionalismus (G)

            Ապակառուցապաշտութիւն – Deconstructivism (E), Dekonstruktivismus (G)

            Յետկառուցապաշտութիւն – Post-Structionalism (E), Post-Struktionalismus (G)

Կասկած – Daubt (E), dubium (L), Zweifel (G)

Կասկածապաշտութիւն (Սկեպտիկութիւն) – Scepticism (E), Skeptizismus (G)

            Կասկածապաշտ (Սկեպտիկ) – Sceptic (E), Skeptiker (G)

Կատարելապաշտութիւն – Perfectionism (E, L), Perfektionismus (G)

            Կատարելութիւն – Perfection (E), perfectio (L), Vollkommenheit (G)

Կարգախօս (Նշանաբան, Լոզունգ) – Slogan, Parole (E, G)

Կարգաւորանք – Cybernetics (E), Kybernetik (G)

         Կարգաւորագէտ – Cybernetic (E), Kybernetiker (G)

Կարելիութիւն (Հնարաւորութիւն) – Possibility (E), Möglichkeit (G)

            Կարելի (Հնարաւոր) – Possible (E), Möglich (G)

Կարեկցութիւն – Compassion, Pity (E), Mitleid (G) 

            Ինքնակարեկցութիւն – Self-pity (E), Selbstmitleid (G)

Կարիք – Need (E), Bedürfnis (G) 

Կարծիք – Opinion (E), dóxa (H), opinio (L), Meinung (G)

Կարողութիւն (Ընդունակութիւն) – Ability, Capability (E), Fähigkeit, Vermögen (G)

Կեանք – Life (E), bíos (H), vita (L), Leben (G)

            Կեանքի Փիլիսոփայութիւն – Philosophy of Life (E), Philosophie de la vie (F),

                        Lebensphilosopie (G)

            Կենսական – Vital (E), Lebenswichtig (G)

            Կենսամակարդակ – Standard of Life (E), Lebensstandard (G)

            Կենսահիւթ – Elixir (E), Elixier (G)

            Կենսուժ (կենսական ուժ) – Vital Force, Vitality (E), Lebenskraft, Vitalität (G)

            Կենսաուժաբանական – Bio-dynamic (E), Biodynamisch (G)

            Կենսական Խանդ – élan vital (F)

            «Աշխոյժ Կեանք» – Active Life (E), bíos praktikós (H), vita activa (L), Aktives Leben (G)

            «Խորհրդածական Կեանք» – bíos theôrêtikos (H), vita contemplativa (L)

            «Հաճոյալի կեանք» – bíos apólaustikos (H)

            «Քաղաքական կեանք» – bíos polítikos (H)

Կեդրոն – Center (E), centrum (L), Zentrum (G)

            Արեւակեդրոն – Heliocentric (E), Heliozentrisch (G)

            Երկրակեդրոն – Geocentric (E), Geozentrisch (G)

            Կեդրոնական – Central (E), Zentral (G)

Կեղծութիւն ( Կեղծիք ) – Falsification (E), Fälschung (G)

            Կեղծելիութիւն – Falsifiability (E), Falsifizierbarkeit (G)

            Կեղծող – Falsifier (E), Fälscher (G)

Կեղծում (Ձեւացում) – Simulation (E, G), simulatione (L)

         Կեղծող (Ձեւացնող) – Simulant (E, G)

Կենսաբանութիւն – Biology (E), biologia (L), Biologie (G)

            Կենսաբան – Biologist (E, G)

Կենսապահութիւն ( Կենսապահպանում ) – Preservation of Life (E), Lebenserhaltung (G)

Կենսոլորտ – Biosphere (E, L), Biosphäre (G)

Կին – Woman (E), gynaíka (H), femina (L), Frau (G)

            Բազմակնութիւն – Polygamy (E), Polygamie (G)

            Միակնութիւն – Monogamy (E), Monogamie (G)

Կիրք (Ցանկութիւն) – Desire (E), desiderium (L), Begierde (G)

            Կրքոտ (Ցանկալի) – Desirable, Passionate (E), Leidenschaftlich, Passioniert (G)

Կիւնիկականութիւն – Cynicism (E), Zynismus (G)

Կղեր – Clergy (E), klíros (H), clerici (L), Klerus (G)

            Կղերական (եկեղեցական) – Churchman (E), Kirchenmann (G)

Կողմնակալութիւն – Partiality (E), partialitas (L), Parteilichkeit (G)

Կոնֆուցիականութիւն – Confucianism (E), Konfuzianismus (G)

            Կոնֆուցիական – Confucianist (E), Konfuzianist (G)

            Նոր-Կոնֆուցիականութիւն – Neo-Confucianism (E), Neu-Konfuzianismus (G)

Կուսակրօնութիւն – Celibacy (E), Caelibatus (L), Zölibat (G)

         Կուսակրօն – Celibate (E), Coelibate (L), Zölibatär (G)

Կուսութիւն – Virginity (E), virginitas (L), Jungfräulichkeit (G)

         Կոյս – Virgin (E), virgo (L), Jungfrau (G)

Կտակարան ( Կտակ) – Testament (E, L, G)

Կրակ – Fire (E), pỹr (H), ignis (L), Feuer (G)

            Կրակարան – Fire-Place (E), Feuerstelle (G)

Կրակապաշտութիւն – Fire-Worship, Pyrolatria (E), Feueranbetung, Pyrolatrie (G)

         Կրակապաշտ – Fire-Worshipper, Pyrolater (E), Feueranbeter, Pyrolater (G)

Կրաւորականութիւն – Passivity (E), passio (L), Passivität (G)

            Կրաւորական – Passive (E), passivum (L), Passiv (G)

Կրկնակի – Double (E), dublex (L), Doppel (G)

            Կրկնակի Ներգործութեան Սկզբունք – Principle of Double Effect (E),

                        Prinzip der Doppelwirkung (G)

Կրօն   – Religion (E, G), religio (L)

            Անկրօն – Religionless (E), Religionslos (G)

            Կրօնագիտութիւն – Religious Studies (E), Religionswissenschaft (G)

            Կրօնաբան (Կրօնի ուսուցիչ) – Catechist (E), Katechet (G)

            Կրօնի ուսուցում (Կրօնի ուսմունք) – Catechism (E), Katechismus (G)

Կրօնականութիւն – Religiosity (E), Religiosität (G)

 

Հ

Հակա բանական – Antirational (E, G)

Հակադր ութիւն (Ներհակ ութիւն ) – Contrariness (E), Gegensätzlichkeit (G)

            Հակադիր (Ներհակ) – Contrary (E), Conträr, Gegensätzlich (G)

Հակազդեցութիւն – Reaction (E), reactionem (L), Reaktion (G)

            Հակազդեցիկ – Reactive (E), Reaktiv (G)

            Հակազդեցիկութիւն – Reactivity (E), Reaktivität (G)

            Հակազդեցիկութեան տեսութիւն – Reactivity Theory (E), Reaktivitätstheorie (G)       

Հակաճառութիւն – Eristic (E), eristics (L), Eristik (G)

Հակասութիւն – Contradiction (E), contradictio (L), Widerspruch (G)

            Ինքնահակասութիւն – Self-contradiction (E), Selbstwiderspruch (G)

            Գործադրական Հ. – Performative Contradiction (E)

            Տրամաբանական Հ. – Logical Contradiction (E)

Հակում – Tendency (E), Neigung (G)

            Հակուածութիւն – Affection (E), Zuneigung (G)

Հաղորդակցութիւն – Communication (E), Kommunikation (G)

Հաղորդութիւն – Eucharist (E), eucharistéo (H), Eucharistie (G)

Հաճոյապաշտութիւն – Hedonism (E), hêdonismós (H), Hedonismus (G)

            Հաճոյապաշտ – Hedonist (E, G)

Հաճոյք – Pleasure (E), hêdonê (H), Lust (G)

Համագիր – Context (E), Kontext (G)

Համադրութիւն (Համադրում) – Synthesis (E), sýnthesis (H), Synthese (G)

            Համադրել – Synthesize, Synthetize (E), Synthetisieren, Zusammensetzen (G)

Համակարգ (Դրութիւն) – System (E, G), systema (L)

Համակարգիչ – Computer (E, G)

Համակրանք – Sympathy (E, L), Sympathie (G)

Համահաշտութիւն – Syncretism (E), syncretismus (L), Synkretismus (G)

Համաձայնութիւն – Compatibility, Consensus (E), Übereinstimmung, Konsens (G)

            Անհամաձայնութիւն – Incompatibility (E), Inkompatibilität (G)

            Համաձայն (Համատեղելի) – Compatible (E), Übereinstimmend, Kompatibel (G)

Համաճարակ (Համավարակ) – Pandemic (E), pandemia (L) Pandemie (G)

            Տեղաճարակ (Տեղավարակ) – Epidemic (E), epidemia (L), Epidemie (G)

Համայնականութիւն (Համընդհանրութիւն) – Universalism (E), Universalismus (G)

            Համայնական (Համընդհանուր) – Universal (E, G)

            Համայնականներ (յոգնակի) – Universals (E), universalia (L), Universalien (G)

Համայնացում – Socialization (E), Sozialisation (G)

Համայնավարութիւն – Communism (E), Kommunismus (G)

            Համայնավար – Communist (E), Kommunist (G)

Համայնք (Հասարակութիւն) – Community (E), Gemeinschaft (G)

            Համայնքայնապաշտութիւն – Communitarianism (E), Kommunitarismus (G)

Համանմանութիւն (Նմանաբանութիւն) – Analogy (E), Analogie (G)

            Համանման (Նմանակ) – Analogue (E), Analog (G)

Համաշխարհայնացում – Globalization (E), Globalisierung (G)

Համապատասխանութիւն – Correspondence (E), Korrespondenz, Entsprechung (G)

            Համապատասխան – Correspondent (E), Korrespondent, Entsprechend (G)

Համաստուածութիւն – Pantheism (E), Pantheismus (L, G)

            Համաստուածական – Pantheist (E, G) 

Համարկութիւն (Ինտեգրում) – Integration (E, G), integrationem (L)

Համբերատարութիւն – Endurance, patience (E), patientia (L), Duldsamkeit (G)

         Համբերութիւն – Patience (E), patientia (L), Geduld (G)

Համեմատութիւն – Proportion (E), Verhältnis (G)

Համեստութիւն – Modesty (E), Bescheidenheit (G)

Համերաշխութիւն – Solidarity (E), Solidarität (G)

Համընդհանրականացում – Universalization (E ), Universalisation (G)

            Համընդհանուր – Universal (E, G)

            Համընդհանրականացնել – Universalize (E), Universalisieren (G)

Համընդհանրականներ (Ընդհանրականներ) – Universals (E), Universalien (G)

Համոզիչ (Հաւանելի) – Persuasive, Plausible (E), Überzeugend, Plausibel (G)

Համոզում – Persuasion, Belief (E), Überzeugung (G)

Հայեացք – Sight (E), Sicht, Blick (G)

            Յետահայեաց – Retrospective (E), Retrospektiv (G) 

            Նախահայեաց – Prospective (E), Prospektiv (G)

Հայեցողութիւն – Speculation (E), Anschauung (G)

            Ներհայեցողութիւն – Intuition (E, G)

Հայր – Father (E), pat é r (H), pater (L), Vater (G)

            Հայրիշխանութիւն – Patriarchism (E, G)

Հայրաբանութիւն – Patristics (E), Patristik (G)

Հանդուրժողութիւն – Toleration (E), Toleranz (G)

Հանրային (Հասարակական) – Public (E), Öffentlich (G)

            Հ. Իրաւունք – Public Law (E), Öffentliches Recht (G)

            Հ. Կարծիք – Public Opinion (E), Öffentliche Meinung (G)

            Հ. Սպասարկութիւն (Հ. Ծառայութիւն) – Public Service (E), Öffentlicher Dienst (G)

Հանրութիւն (Հասարակութիւն) – Public (E), Öffentlichkeit (G)

Հաշտութիւն – Reconciliation (E), Versöhnung (G)

            Անհաշտութիւն – Intransigeance (E), Unversöhnlichkeit (G)

Հասկացութիւն (Յղացք) – Concept (E), Begriff (G)

Հասկացում (Հասկացողութիւն) – Understanding (E), Verstehen, Verständnis (G)

Հասկնալ (Ըմբռնել) – Understand (E), Verstehen (G)

            Անհասկնալի (Անըմբռնելի) – Unintelligible (E), Unverständlich (G)

Հաստատակամութիւն – Perseverance, Persistence (E), perseverantia (L),

                        Beharrlichkeit, Ausdauer (G)

Հաստատական – Assertorical, Affirmative (E), Assertorisch, Affirmativ (G) 

Հարբեցողութիւն – Drunkenness (E), Betrunkenheit (G)

Հարց (Խնդիր) – Problem (E, G), quaestio (L)

            Հարցական (Խնդրական) – Problematic (E), Problematisch (G)

Հարց ( Հարցում ) – Question (E), quaestio (L), Frage (G)

            Հարցնել – Ask (E), Frage n (G)

Հաւասարութիւն – Equality (E), aequalitas (L), Égalité (F), Gleichheit (G)

            Իրաւահաւասարութիւն – Social Equality (E), Gleichberechtigung (G)

            Հաւասար – Equal (E), Gleich (G)

            Անհաւասար – Unequal (E), Ungleich (G)

Հաւաստիութիւն (Ստուգութիւն) – Certainty (E), Gewissheit (G)

            Հաւաստի (Ստոյգ) – Certain (E), Gewiss (G)

Հաւատարմութիւն – Fidelity, Loialty (E), fidelitas (L), Treue, Fidelität (G)

            Անհաւատարմութիւն – Infidelity (E), infidelitatis (L), Untreue (G)

Հաւատք – Faith (E), pistis (H), fides (L), Glaube (G)

            Հաւատապաշտութիւն – Fideism (E), Fideismus (G)

            Հաւատացեալ – Faithful (E), Glaubig (G)

            Սնահաւատութիւն – Superstition (E), Aberglaube (G)

Հաւատաքննութիւն – Inquisition (E, G)

         Հաւատաքննիչ – Inquisitor (E, G)

Հաւաքական – Collective (E), Kollektiv (G)

            Հ. Անգիտակցութիւն – Collective Unconsciousness (E), Kollektives Unbewusstsein (G)

Հաւաքապաշտութիւն – Collectiv ism (E), Kollektivismus (G)

            Հաւաքապաշտ – Collectiv ist (E), Kollektivist (G)

Հեգէլականութիւն – Hegelianism (E), Hegelianismus (G)

            Աջ-Հեգէլականութիւն – Right-Hegelianism (E), Recht-Hegelianismus (G)

            Ձախ-Հեգէլականութիւն – Left-Hegelianism (E), Links-Hegelianismus (G)

            Նոր-Հեգէլականութիւն – Neo-Hegelianism (E), Neu-Hegelianismus (G)

Հեգնանք (Ծաղրանք) – Irony, Sarcasm (E), eirôneia (H), ironia (L), Ironie, Sarkasmus (G)

Հեթանոսութիւն – Paganism (E), Paganismus, Heidentum (G)

            Հեթանոս – Pagan, Heathen (E), Pagan, Heide (G)

            Նոր-Հեթանոսութիւն – Neo-Paganism, Heathenry (E),

                        Neu-Paganismus, Neu-Heidentum (G)

Հելլենականութիւն – Hellenism (E), Hellenismus (G)

Հեղինակութիւն (Իրաւասութիւն) – Authority (E), Authorität (G)

            Հեղինակ – Author (E), Autor (G)

Հեշտամահութիւն – Euthanasia (E), euthanasía (H), Euthanasie, Sterbehilfe (G)

Հեռանկար – Perspective (E, L), Perspektiv (G)

            Հեռանկարայնութիւն – Perspectivism (E), Perspektivism (G)

Հեռատեսիլ (Հեռուստացոյց) – Television (E), Television, Fernsehen (G)

Հետազօտութիւն – Research (E), Forschung (G)

            Գիտահետազօտութիւն – Scientific Research (E), Wissenschaftliche Forschung (G)

Հետեւանք – Consequence (E), consequens (L), Konsequenz (G)

            Հետեւականութիւն – Consequentialism (E), Konsequentialismus (G)

            Պատճառ-Հետեւանք տեսութիւն – տե՛ս Պատճառ

Հետեւողականութիւն – Consistency (E), constantia (L), Konsistenz (G)

Հետեւութիւն – Deduction (E), deductio (L), Deduktion (G)

            Հետեւական – Deductive (E), Deduktiv (G)

Հերակլիտականութիւն – Heracliteanism (E), Herakliteanismus (G)

Հերետիկոսութիւն – Heresy (E), haeresis (L), Häresie, Ketzerei (G)

            Հերետիկոս – Heretic (E, L), Häretiker, Ketzer (G)

            Հերետիկոս աբանութիւն – Heresiology (E), Häresiologie (G)

Հերձամտութիւն – Schizophrenia (E), Schizophrenie (G)

            Հերձամիտ – Schizophrenic (E), Schizophren (G)

Հերմափրոդիտականութիւն – Hermaphroditism (E), Hermaphroditismus (G)

            Հերմափրոդիտ – Hermaphrodite (E), Hermaphrodit, Zwitter (G)

            (յունական Հերմէս աստուծոյ եւ Ափրոդիտէ աստուածուհիի անուններով)

Հերքում – Elenctics, Refutation (E), elenchos (H), Elenktik, Widerlegung (G)

            Հերքելի – Refutable, deniable (E), Widerlegbar (G)

Հիմնադրոյթ (Սկզբունք) – Principle (E), Prinzip, Grundsatz (G)

Հիմնականապաշտութիւն – Fundamentalism (E), Fundamentalismus (G)

            Հիմնական – Fundamental (E, G)

Հիմնաւորում – Grounding (E), Begründung (G)

            Անհիմն – Groundless (E), Grundlos (G)

            Վերջնական Հիմնաւորում – Ultimate Grounding (E), Letztbegründung (G)

Հինդուականութիւն – Hinduism (E), Hinduismus (G)

            Հինդուական – Hinduist (E, G)

            Նոր-Հինտուականութիւն – Neo-Hinduism (E), Neu-Hinduismus (G)   

Հմտութիւն – Proficiency, Virtuosity (E, L), Gelehrsamkeit, Virtuosität (G) 

         Հմ ուտ – Proficient, Virtuoso (E, L), Gelehrt, Virtuos (G) 

Հնարաւորութիւն (Կարելիութիւն) – Possibility (E, L), Möglichkeit (G)

            Հնարաւոր (Կարելի) – Possible (E), Möglich (G)

Հոգեզմայլում (Հոգեզմայլանք) – Ecstasy (E), ékstasis (H), Ekstase (G)

            Հոգեզմայլ – Ecstatic (E), Ekstatisch (G) 

Հոգեճնշում ( Հոգեճնշուածութիւն ) – Stress (E, G)

Հոգեվերացում (Տրանս) – Trance (E, G)

Հոգեւոր (Ոգեւոր) – Spiritual (E, G)

            Հոգեպաշտութիւն (Ոգեպաշտութիւն) – Spiritualism (E), Spiritualismus (G)

Հոգի – Soul, Spirit (E), psychê (H), psyche, animus (L), Seele, Gemüt (G) 

         Աշխարհի հոգին – World Soul (E), psychê tou pantos (H), anima mundi (L),

                        Weltseele (G)

         Հոգեբանութիւն – Psychology (E), Psychologie (G) 

            Հոգեբան – Psychologist (E), Psychologe/Psychologin (G)

            Հոգեբուժութիւն – Psychiatry (E), Psychiatrie (G)

            Հոգեբոյժ – Psychiatrist (E), Psychiater/Psychatrin (G)

            Հոգեկանութիւն – Spirituality (E), Spiritualität (G)  

Հրամայական – Imperative (E), Imperativ (G)

            Անպայմանական Հ. – Categorical Imperative (E), Kategorischer Imperativ (G)

            Ենթադրական Հ. – Hypothetical Imperative (E), Hypothetischer Imperativ (G)

Հրաշք – Wonder, Miracle (E), Wunder (G)

Հրեշտակաբանութիւն – Angelology (E), Angelologie (G)

         Հրեշտակ – Angel (E), ángelos (H), angelus (L), Engel (G)

Հրէականութիւն (Յուդայականութիւն) – Judaism (E), Judentum (G)

            Հրեայ – Jew (E), Jude (G)

Հրէշ – Monster (E), Monstrum, Ungeheuer (G)

 

Ձ

Ձայնասփիւռ (Ռադիօ) – Radio (E), Radio, Hörfunk (G)

Ձգտում – Strive (E), órexis (H), Streben (G)

Ձեւ – Form (E, G), fórma (H), forma (L)

            Անձեւ – Formless (E), Formlos (G)

            Ձեւական – Formal (E, G)

Ձեւապաշտութիւն – Formalism (E), Formalismus (G)

            Ձեւապաշտ – Formalist (E, G)

Ձեւացում – Simulation (E, G), simulatione (L)

            Ձեւացնող – Simulant (E, G)

Ձեւաւորում (Կազմաւորում) – Formation (E, G)

            Յոռի Ձեւաւորում (Յոռի Կազմաւորում) – Malformation (E, G)

Ձեւափոխութիւն – Transformation (E, G), transformatio (L)

Ձուարան – Ovary (E), ovarium (L), Eierstock, Ovar (G)

Ղ

Ղեկավարել – Lead, Steer (E), Leiten, Führen (G)

Ղեկավարութիւն – Management, Steering (E), Leitung, Führung (G)

            Ղեկավար – Leader, Manager (E), Leiter, Führer (G)

 

Ճ

Ճակատագիր – Fate (E), fatum (L), Schicksal (G)

            Ճակատագրական – Fatal (E, G)

Ճակատագրապաշտութիւն (Ֆատալիզմ) – Fatalism (E), Fatalismus G)

            Ճակատագրապաշտ – Fatalist (E, G)

Ճանաչականութիւն – Gnosis, Gnosticism (E), Gnosis, Gnostizismus (G)

            Անճանաչականութիւն – Agnosis, Agnosticism (E), Agnosis, Agnostizismus (G)

            Ճանաչական ( անձը ) – Gnostic (E), Gnostiker (G)

Ճանաչողականութիւն – Cognitivism (E), Kognitivismus (G) 

            Ճանաչողական – Cognitive (E), Kognitiv, Erkennend (G) 

            Ճանաչողութիւն – Cognition (E), Kognition, Erkennung (G) 

Ճարտարարուեստ (Արդիւնաբերութիւն) – Industry (E), Industrie (G)

Ճարտարութիւն – Proficiency (E), Tüchtigkeit (G)

            Ճարտար – Proficiency (E), Tüchtig (G)

Ճգնաժամ – Crisis (E, L), Krise (G)

Ճգնաւորութիւն – Asceticism (E), áskêsis (H), Asketismus (G) 

         Ճգնարան – Hermitage (E), Eremitage, Einsiedelei (G) 

         Ճգնաւոր – Ascetic, Hermit (E), askêtês, eremítês (H), Asket, Eremit (G) 

Ճնշուածութիւն ( Գերյոյզ ) – Stress (E, G)

Ճշմարտացիութիւն – Veracity (E), veracitas (L), Wahrhaftigheit (G)

            Ճշմարտացի – Veracious (E), verum (L), Wahrhaft (G)

Ճշմարտութիւն – Verity, Truth (E), alêtheia (H), veritas (L), Wahrheit (G)

            Ճշմարիտ – True (E), alêthês (H), verus (L), Wahr (G)

            Ճշմարտասիրութիւն – Veracity (E), Wahrheitsliebe (G)

 

Մ

Մակածութիւն – Induction (E), inductio (L), Induktion (G)

            Մակածական – Inductive (E), Induktiv (G)

Մահ – Death (E), thánatos (H), mortem (L), Tod (G)

            Ուղեղային Մ. – Brain Death (E), Hirntod (G)

Մայր – Mother (E), m êtêr (H), mater (L), Mutter (G)

            Մայրիշխանութիւն – Matriarchism (E, G)

Մանիքէութիւն – Manicheism (E), Manichäismus (G)

Մասնակցութիւն – Participation (E), participationem (L), Teilnahme (G)

            Մասնակից – Participant (E), Teilnehmer (G)

Մասոնականութիւն (Ազատորմնադրութիւն) – Freemasonry (E), Freimaurerei (G)

Մարդ – Human Being (E), ánthrôpos (H), homo (L), Mensch (G)

            Գերմարդկային – Superhuman (E), Übermenschlisch (G)

            Մարդկային – Human (E), Human, Menschlisch (G)

            Մարդկային բնութիւն – Human Nature (E), Menschlische Natur (G)

            Մարդկայնութիւն – Humanism (E), Humanismus (G)

Մարդաբանութիւն – Anthropology (E), Anthropologie (G)

            Ընկերաբանական Մ. – Sociological Anthropology (E), Soziologische Anthropologie (G)

            Կենսաբանական Մ. – Biological Anthropology (E), Biologische Anthropologie (G)

            Փիլիսոփայական Մ. – Philosophical Anthropology (E), Philosophische Anthropologie (G)

Մարդակերպութիւն – Anthropomorphism (E), Anthropomorphismus (G)

         Մարդակերպ – Anthropomorph (E, G)

Մարդասիրութիւն – Philanthropy (E), Philanthropie, Menschenliebe (G)

            Մարդասէր – Philanthropist (E), Philanthrop (G)

Մարդիմաստութիւն – Anthroposohy (E), Anthroposophie (G)

Մարկիոնականութիւն – Marcionism (E), Marcionismus (G)

Մարմին – Body (E), Corpus (L), Körper (G)

            Մարմնաւորում (Մարմնացում) – Embodiment, Incarnation (E),

                        Verkörperung, Inkarnation (G)

            Վերամարմնաւորում – Reincarnation (E), Reinkarnation (G)

Մարտարուեստ – Martial Arts (E), Kampfkunst (G)

Մարտիրոս (Նահատակ) – Martyr (E), martyris (L), Märtyrer (G)

Մարքսականութիւն (Մարքսիզմ) – Marxism (E), Marxismus (G)

            Մարքսական ( Մարքսիստ ) – Marxist (E, G)

            Մարքսականութիւն- Լենինականութիւն ( Մ արքսիզմ-Լենինիզմ) –

                        Marxism-Leninism (E), Marxismus-Leninismus (G)

            Նոր-Մարքսականութիւն – Neo-Marxism (E), Neu-Marxismus (G)

Մաքուր – Pure (E, L), katharós (H), Rein (G)

            Մաքրումներ – Purifications (E), katharoí (H), Reinigungen (G)

Մեթոդ (եղանակ, կերպ) – Method (E), methodo (L), Methode (G)

            Մեթոդաբանութիւն – Methodics (E), Methodik (G)

Մեծահոգութիւն – Magnanimity (E), megaloprepeia (H), Hochherzigkeit (G)

Մեծարանք – Veneration, Adoration (E), adoratio (L), Verehrung (G)

Մեկնագիտութիւն (Մեկնաբանութիւն) – Hermeneutics (E), Hermeneutik (G)

Մեկնութիւն – Exegesis (E), exegêsis (H), legitur (L), Exegese (G)

Մեկուսացում – Isolation (E, G)

            Ինքնամեկուսացում – Self-Isolation (E), Selbst-Isolation (G)

Մեղեդի – Melody (E), melodiam (L), Melodie (G)

            Մեղեդի ական – Melodic (E), Melodisch (G)

Մեղք – Sin (E), hamartía (H), peccatum (L), Sünde (G)

            Մեղանչել (Մեղք գործել) – To sin (E), Sündigen (G)

            Մեղաւոր (Մեղապարտ) – Sinner, Guilty (E), Sünder, Schuldig (G)

            Մեղսագիտակցութիւն – Sin Awareness (E), Sündenbewusstsein (G)

            Մեղսակից – Accomplice (E), Mitschuldig (G)

            Սկզբնական Մ. – Original Sin (E), peccatum originale (L), Erbsünde (G)

Մենամարտ – Duel (E), duellum (L), Duell, Zweikampf (G)

Միաբանութիւն (կրօն. ) – Religious Order (E), ordo (L), Orden, Ordensgemeinschaft (G)

Ասպետներու Մ. – Chivalry / Knights Order (E), Ritterorden (G)

Բենեդիկտեան Մ. – Benedictiner Order (E), Benedictinerorden (G)

Դոմինիկեան Մ. – Dominicaner Order (E), Dominikanerorden (G)

Կարմելիտներու Մ. – Carmelites Order (E), Karmelitenorden (G)

Մխիթարեան Մ. – Mekhitarists Order (E), Mechitaristen-Orden (G)

Յիսուսեան Մ. – Jesuits Order (E), Jesuitenorden (G)

Յովհաննէսի Մ. – St. John Order (E), Johanniterorden (G)

Ցիստերցեան Մ. – Cistercian Order (E), Zisterzienserorden (G)

Օգոստինոսեան Մ. – Augustine Order (E), Augustine ro rden (G) 

Ֆրանսիսկեան Մ. – Benedictiner Order (E), Benedictinerorden (G)

Միակապաշտութիւն – Henotheism, Monolatry (E), Henotheismus, Monolatrie (G)

            Առաջնամիակը – The One (E), to hen (H), das Eine, Ur-Eine (G)

Միայարում – Henosis (E, H, G)

         Միայարաբանութիւն – Henology (E), Henologie (G)

         Միայարիլ ( կցել ) – Connect (E), Verbinden (G)

Միանձնուհի – Nun (E, L), Nonne (G)

Միապաշտութիւն – Monism (E), Monismus (L, G)

            Միապաշտ – Monist (E, G)

Միասնութիւն – Unity (E), unitas (L), Einheit (G)

Միաստուածութիւն – Monotheism (E), Monotheismus (L, G)

            Միաստուածական – Monotheist (E, G)

Միարարութիւն ( Ունիթորութիւն ) – Unitarianism (E), Unitarismus (L, G)

Միջամտութիւն – Interference (E), Interferenz (G)

Միջգիտաճիւղային – Interdisciplinary (E), Interdisziplinär (G)  

Միջին – Middle (E), mesótês (H), medium (L), Mitte (G)

Միտում (Մտադրութիւն) – Intention (E, G), intentio (L)

            Միտումնաւոր – Intentional (E, G)

Մղում (Ինքնամղում) – Impulse (E), pulsus (L), Impuls (G)

Մշակոյթ – Culture (E), cultura (L), Kultur (G)

            Միջմշակութային – Intercultural (E), Interkulturell (G)

Մոգ – Magician (E), Magier (G)

            Մոգական – Magical (E), Magisch (G)

Մոլեխինդ (թունաւոր բոյս մը) – Hemlock (E), Schierling (G)

            Մոլեխինդի բաժակ – Hemlock cup (E), Schierlingsbecher (G)

Մոլեռանդութ իւ ն – Fanaticism (E), Fanatismus (G)

         Մոլեռանդ – Fanatic (E), Fanatiker (G)        

Մոլորութիւն – Error (E), Verirrung (G)

Մոլութիւն – Vice (E), kakia (H), vitium (L), Laster (G)

Մոհականութիւն (Մոականութիւն) – Mohism (E), Mohismus (G)

            Մոհական (Մոական) – Mohist (E, G)

Մտածել (Խորհիլ) – Think (E), cogitare (L), Denken (G)

            Միտք – Mind, Thought (E), Gedanke (G)

            Մտածելակերպ – Way of Thinking (E), Denkweise (G)

            Մտաւորական – Intellectual (E), Intellektuell (G)

Մտավերացում (Մեդիտացիա) – Meditation (E, G), meditatio (L)

Մտացածին – Noumenal, Mental (E), Noumenal, Gedankending (G)

Մտացիութիւն (Ուշիմութիւն) – Intelligence (E), Intelligenz (G)

            Մտահասու (Դիւրիմաց) – Intelligible (E), Intelligibel (G)

            Մտացի (Ուշիմ) – Intelligent (E, G)

            Մտաւորական – Intellectual (E), Intellektuell (G)

 

Յ

Յաղթահարել – Overcome (E), Überwinden (G)

Յաղթել – Win (E), Gewinnen (G)

         Յաղթական – Triumpher, Victor (E), Sieger (G)

         Յաղթանակ ( Յաղթութիւն ) – Triumph, Victory (E), Sieg (G)

Յայտնութիւն – Manifestation, Evidence (E), Erscheinung (G)

Յայտնութիւն (Յովհաննու) – Revelation, Apocalypse (E), Offenbarung, Apokalypse (G)

            Աստուածայայտնութիւն – Theophany, Revelation of God (E),

                        Theophanie, Offenbarung Gottes (G)

Յանդգնութիւն (Համարձակութիւն) – Audacity (E), audacia (L), Mut, Kühnheit (G)

         Յանդուգն (Համարձակ) – Audacious (E), Mutig, Kühn (G)

Յանցանք – Fault, Guilt (E), Schuld (G)

            Յանցագիտակցութիւն – Guilty Conscience (E), Schuldbewusstsein (G)

            Յանցաւոր  – Faulty, Guilty (E), Schuldig (G)

Յառաջադրութիւն (Նախադրութիւն) – Postulate (E), postulatum (L), Postulat (G)

Յատկութիւն (Յատկանիշ) – Feature (E), Besonderheit (G)

Յարաբերութիւն – Relation (E, G), relatio (L)

            Յարաբերական – Relative (E), Relativ (G)

            Յարաբերականութեան տեսութիւն – Theory of Relativity (E), Relativitätstheorie (G)

Յարաբերակցութիւն – Correlation (E), Korrelation G)

Յարաբերապաշտութիւն – Relativism (E), Relativismus (G)

            Յարաբերապաշտ – Relativist (E, G)

Յարակարծութիւն ( Յարակարծիք) – Paradox (E, G), parádoxos (H), paradoxon (L)

Յարակցութիւն – Coherence (E), cohaerentia (L), Kohärenz (G)

            Յարակից – Coherent (E), Kohärent (G)

Յարգանք – Respect (E), respicias (L), Respekt, Achtung (G)

            Յարգալի – Respectable (E), Respektabel, Achtungsvoll (G)

Յարմարավէտութիւն – Amenity (E), Annehmlichkeit (G

Յաւիտենականութիւն (Յաւերժութիւն) – Eternity (E), aeternitas (L), Ewigkeit (G)

         Յաւիտեան – Eternally (E), aeternum (L), Ewig (G)

         Յաւիտենական (Յաւերժական) – Eternal (E), aeternus (L), Ewig (G)

         Յաւիտենակից – Coeternal (E), coaeterna (L), Gleichewig (G)

Յերիւրանք – Forgery, False (E), Fälschung (G)

Յիշատակ – Memory (E), memoria (L), Memorandum (G)

Յիշողութիւն – Memory, Remembrance (E), Gedächtnis, Erinnerung (G)

            Հաւաքական Յ. – Collective Memory (E), Kollektives Gedächtnis (G)

            Յիշել – Remember (E), Erinnern (G)

Յղիութիւն – Pregnancy (E), Schwangerschaft (G)

            Յղի – Pregnant (E), Schwanger (G) 

Յոյզ – Emotion (E, G), Affekt (G) 

            Յուզական – Emotional (E, G)  

Յոյս – Hope (E), elpis (H), spes (L), Hoffnung (G)

            Անյոյս – Hopeless (E), Hoffnungslos (G)

            Յուսալի – Hopeful (E), Hoffnungsvoll (G)

Յոռետեսութիւն – Pessimism (E), Pessimismus (G)

            Յոռետես – Pessimist (E, G)

Յուդայականութիւն ( Հրէականութիւն ) – Judaism, Hebrew (E), ioudaismos (H),

                        Judaism, Judentum (G)

            Յուդայականներ (Հրեաներ) – Jews (E), Juden (G)

Յուզականութիւն – Empathy (E, L), Empathie (G)

Յուզապաշտութիւն – Emotivism (E), Emotivismus (L, G) 

            Յուզապաշտ – Emotivist (E, G)  

 

Ն

Նախադրութիւն (Յառաջադրութիւն) – Postulate, Postulation (E), Postulat (G)

            Նախադրական (Յառաջադրական) – Postulatory (E), Postulatorisch (G)

Նախայարձակում – Aggression (E, L, G)

            Նախայարձակ (կռուազան) – Aggressive (E), Aggressiv (G)

Նախահամարում (Նախապայման) – Presupposition (E, L, G)

Նախանիւթ – Prime Element (E), arché (H), materia prima (L), Urstoff (G)

Նախանձ (Մախանք) – Envy, Jealousy (E), zelia, phtonos (H), invidia (L), Neid, Eifersucht (G)

            Նախանձոտ – Envious, Jealous (E), Neidig, Eifersuchtig (G)

Նախապաշարում – Prejudice (E), Vorurteil (G)

Նախատիպ (Տեսակ) – Type (E), Typ (G)

Նախատրամադրում (Նախատրամադրութիւն) – Predisposition (E), Prädisposition (G)

Նախնական – Propaedeutic, Primary (E), primum (L), Propädeutisch, Ursprünglich (G)

Նահատակ (Մարտիրոս) – Martyr (E, L), mártys (H), Märtyrer (G)

            Նահատակութիւն (Մարտիրոսութիւն) – Martyrium (E, L, G), martýrion (H),

Նարկիսականութիւն – Narcissism (E, L), Narzissmus (G)

            Նարկիսական – Narcissist (E, L), Narzisst (G)

Նեռ (Հակա-Քրիստոս) – Anti-Christ (E), Antichrist (G)

Ներակցութիւն (Ներյատուկութիւն) – Inherence (E, L), Inhärenz (G)

            Ներակից (Ներյատուկ) – Inherent (E), Inhärent (G)

Ներգոյութիւն – Inwardness (E), Innerlichkeit (G)

Ներկայացում (Ներկայացուցչութիւն) – Representation (E), Repräsentation (G)

Ներկայութիւն – Presence (E), Präsenz (G)

Ներհայեցողութիւն (Ներըմբռնում) – Intuition (E, G), intuitio (L)

            Ներհայեցողական – Intuitive (E), Intuitiv (G)

Ներյատուկ (Ներ ունակ ) – Immanent (E, L, G)

            Ներյատկութիւն (Ներունակութիւն) – Immanence (E, L), Immanenz (G)

Ներում (Ներողամտութիւն) – Forgiveness (E), Pardon (F), Vergebung (G)

            Ներող – Indulgent, Forgiver (E), Verzeihend, Vergeber (G)

Ներքին – Internal, Inner (E), Intern, Innere (G)

            Ներքնահայեցութիւն – Introversion (E), Introvertiertheit (G)

Նզովք (Անէծք) – Curse (E), Fluch (G)

            Նզովեալ (Անիծեալ) – Cursed (E), Verflucht (G)

            Նզովել (Անիծել) – to curse (E), Fluchen, Verfluchen (G)

Նիւթ – Matter (E), materia (L), Materie (G)

            Նիւթական – Material (E, G)

            Նիւթապաշտ – Materialist (E, G)

            Նիւթապաշտութիւն – Materialism (E), Materialismus (G)

Նկատառում – Consideration (E), consideratio (L), Erwägung (G)

Նկատողութիւն – Comment (E, L), Kommentar, Bemerkung (G)

Նկարագիր (Յատկանիշ) – Character (E, L), Charakter (G)

            Նկարագրային (Յատկանշական) – Characteristic (E), Charakteristik (G)

Նմանութիւն ( Հ ա մ ան մանութիւն ) – Similarity (E), omoiótita (H), simile (L), Ähnlichkeit (G)

            Նման – Similar (E), Ähnlich (G)

Նշան – Sign (E), signum (L), Zeichen (G)

            Նշանաբան – Motto, Devise (E, G)

            Նշանաբանութիւն – Semiology (E), Semiologie (G)

Նշանակութիւն – Meaning (E), Bedeutung (G)

Նոյնաբանութիւն – Tautology (E), tautotês (H), Tautologie (G)

Նպատակ (Մտադրութիւն) – Aim, End, Purpose (E), télos (H), finis (L), Zweck, Ziel (G)

            Վերջին Նպատակ – Final Cause (E), causa finalis (L), Zweckursache (G)

Նպատակաբանութիւն (Տելեոլոգիա) – Teleology (E), Teleologie (G)

            Նպատակապաշտութիւն – Teleologism (E), Teleologismus (G) 

Շ

Շահ (Օգուտ) – Benefit, Profit (E), benefactum (L), Gewinn, Nutzen (G)

            Անշահաբեր (Անօգուտ) – Unprofitable, Useless (E), Gewinnlos, Nutzlos (G)

            Շահաբեր (Օգտաւէտ) – Profitable (E), Profitabel, Nützlich (G)

Շամանութիւն – Shamanism (E), Schamanismus (G)

            Շամանական – Shaman (E), Schaman (G)

Շարժառիթ (Դրդապատճառ) – Motive (E), motivum (L), Motiv (G)

Շարժում – Kinetics, Movement, Motion (E), kinêsis (H), Kinetik, Bewegung (G)

            Շարժ աբանութիւն – Kinesiology (E), Kinesiologie (G)

Շինտոյականութիւն – Shinto, Shintoism (E), Shintô, Shintoismus (G)

            Շինտոյական – Shintoist (E, G)

Շնորհ – Grace (E), gratia (L), Gnade (G)

Շնութիւն – Adultery (E), moicheía (H), adulterium (L), Adultère (F), Ehebruch (G)

Շռայլութիւն – Prodigality (E), asôtia (H), prodigalitas (L), Verschwendungssucht (G)

 

Ո

Ոգի – Spirit, Ghost (E), psyché (H), animus, spiritus (L), Spirit, Geist (G)

            Ոգեբանութիւն – Ghostology (E), Ghostologie (G)

            Ոգեկան – Spiritual (E),   Spiritual, Geistig (G)

            Ոգեկանութիւն – Spirituality (E),   Spiritualität, Geistigkeit (G)

            Ոգեղէնացնել – Spiritualize (E),   Spiritualisieren (G)

            Ոգեպաշտ ( Ոգեհարց) – Spiritualist (E, G)

            Ոգեպաշտութիւն ( Ոգեհարցութիւն) – Spiritualism, Animism (E),

                        Spiritualismus, Animismus (G)

            Ոգետես – Spirit-seer (E), Geisterseher (G)

            Ոգեւորութիւն – Animation (E), Begeisterung (G)

Ողորմութիւն – Mercy (E), miseriocordia (L), Barmherzigkeit (G)

            Ողորմած – Mercyful (E), Barmherzig (G)

Ոչինչ – Nothing (E), nihil (L), Nichts (G)

Ոչնչապաշտութիւն – Nihilism (E), Nihilismus (G)

            Ոչնչապաշտ – Nihilist (E, G)

Ոչնչութիւն – Nothingness (E), oúden (H), nihilum (L), Nichts, Nichtigkeit (G)

Որկրամոլութիւն (Շատակերութիւն) – Gluttony (E), gastrimargia (H), gula (L),

                        Völlerei, Maßlosigkeit (G)              

Որձեւէգութիւն (Միջսեռականութիւն) – Androgyny (E), Androgynie, Zwittrigkeit (G) 

            Որձեւէգ (Միջսեռական) – Androgyne (E), androgynus (L), Androgyn, Zwitter (G)

            (Կազմուած՝ «որձ» = Male, ándrós եւ «էգ» = Female, gyné արմատներէն։)  

Որոշ – Definite (E, L), Bestimmt (G)

            Անորոշ – Indefinite (E), Unbestimmt (G)

Որոշականութիւն (Դետերմինիզմ) – Determinism (E), Determinismus (G)

            Անորոշականութիւն (Ինդետերմինիզմ) – Indeterminism (E), Indeterminismus (G)

Որոշում – Decesion (E, L), Entscheidung (G)

            Որոշումի Տեսութիւն – Decesion Theory (E), Entscheidungstheorie (G)

Ուժ (Էներգիա) – Energy, Power (E), energia (L), Energie, Kraft (G)

            Կենսուժ (կենսական ուժ) – Vital Force, Vitality (E), Lebenskraft, Vitalität (G)

            Միջուկային ուժ (Կորիզային ուժ) – Nuclear Energy, Nuclear Power (E),

                        Atomenergie, Kernkraft (G)

Ուժականութիւն – Dynamism (E), Dynamik (G)

            Ուժական – Dynamic (E), Dynamisch (G)

Ուխտ (երդում) – Vow, Oath (E), votum (L), Gelübde, Eid (G)

            Ուխտագնացութիւն – Pilgrimage (E), Pilgerfahrt (G)

            Ուխտադրժութիւն – Perfidity (E), Eidbruch (G)

Ուղղամտութիւն – Reighteousness (E), Rechtschaffenheit (G)

            Ուղղամիտ – Reighteous (E), Gerecht (G)

Ունայնութիւն (Սնափառութիւն) – Vanity (E), vanitas (L), Eitelkeit (G)

Ունիթորութիւն (Միարարութիւն) – Unitarianism (E), Unitarismus (G)

            Ունիթորական (Միարարական) – Unitarian (E), Unitarisch (G)

Ուշադրութիւն – Mindfulness, Attention (E), Achtsamkeit, Aufmerksamkeit (G)

            Ուշադիր – Mindful, Attentive (E), Achtsam, Aufmerksam (G)

Ուշիմութիւն (Մտացիութիւն) – Intelligence, Smartness (E),  nous (H), intellectus (L),

                        Intelligenz, Klugheit (G)

            Ուշիմ (Մտացի) – Intelligent, Smart (E), Intelligent, Klug (G)

            Ուշիմութեան Քանորդ – Intelligence Quotient, IQ (E), Intelligenzquotient, IQ (G)

Ուսողութիւն (Մաթեմատիկա) – Mathematics (E), Mathematik (G)

              Ուսողագէտ (Մաթեմատիկոս) – Mathematician (E), Mathematiker (G)

Ուրախութիւն – Joy (E), laetitia (L), Freude (G)

            Ուրախ – Joyful, Glad (E), Froh (G)

Ուրացում (Ուրացութիւն) – Apostasy, Denial (E), negatio (L), Apotasie, Verweigerung (G)

         Ուրանալ – Apostatize, Deny (E), negare (L), Leugnen (G)

         Ուրացող – Apostat, Denier (E), Apostat, Leugner (G)

Ուրիշ (ոչես, այլ) – Other (E), alter (L), Andere (G)

Ուրուական – Ghost, Phantom (E), manes (L), Gespenst, Phantom (G)

 

Չ

Չարագործութիւն (վնաս) – Maleficence (E), malificium (L), Schaden (G) 

            Մի՛ վնասեր – Non-Maleficence (E), mê bláptein (H), non nocere (L), Nicht Schaden (G)

Չարախնդութիւն – Malicious joy (E), Schadenfreude (G) 

Չարախօսութիւն (Բամբասանք) – Slander, Gossip (E), Klatsch, Tratsch (G)

Չարը – The Evil (E), de kakós (H), malum (L), das Böse (G)

Չարութիւն – Malice (E), kakía (H), malitiae (L), Bosheit (G)

Չափանիշ (Չափորոշիչ) – Standard (E, L, G)

Չափաւորութիւն – Temperance (E), sôphrosýnê (H), temperantia (L), Mäßigung (G)

Պ

Պահանջ(ք) (Պէտք) – Requirement, Need (E), Forderung (G)

            Պահանջ ել – to Require (E), Fordern (G)

Պայծառատեսութիւն – Clairvoyance (E), Hellseherei (G)

         Պայծառատես – Clairvoyan t (E), Hellseher (G)

Պայման – Condition (E), Bedingung (G)

            Ընկերային Պայմաններ – Social Conditions (E), Soziale Bedingungen (G)

            Կենսական Պայմաններ – Living Conditions (E), Lebensbedingungen (G)

            Պայմանական (Պայմանաւորուած) – Conditional (E), Bedingt (G)

Պայմանագիր – Contract (E), contractus (L), Vertrag (G)

            Պայմանագրային Տեսութիւն – Contractarianism, Social Contract Theory (E),

                        Kontraktualismus, Vertragstheorie (G)

Պաշտամունք ( կրօն. ) – Worship, Cult (E), cultus (L), Anbetung, Kult (G)

         Պաշտել – Worship, Adore (E), Anbeten (G)

         Պաշտելի – Adorable (E), Anbetungswürdig (G)

Պատահար – Event (E), eventus (L), Ereignis (G)

Պատահականութիւն (Դիպուած) – Contingency, Randomness (E), contingentia (L),

                        Kontingenz, Zufälligkeit, Zufall (G)

            Պատահական – Contingent, Random (E), Kontingent, Zufällig (G)

Պատասխանատուութիւն – Responsibility (E), Verantwortung (G) 

            Բարոյական Պ. – Moral Responsibility (E), Moralische Verantwortung (G) 

            Հաւաքական Պ. – Collective Responsibility (E), Kollektive Verantwortung (G)

            Պատասխանատու – Responsible (E), Verantwortlich (G) 

Պատարագ ( կրօն. ) – Mass (E), leitourgía (H), missa (L), Messe (G)

Պատժամիջոց – Sanction (E), sanctio (L), Sanktion (G)

Պատիւ – Honour (E), timê (H), honor (L), Ehre (G)

            Պատուական (Պատուարժան) – Honourable (E), Ehrenhaft, Ehrenwert (G)

            Պատւոյ խօսք – Word of Honour (E), Ehrenwort (G)

Պատկառանք (Ակնածանք) – Re verence, Respect (E), Ehrfurcht, Respekt (G)

Պատկեր ( Տիպ ) – Image, Type (E), Bild, Typ (G)

            Նախապատկեր (Նախատիպ) – Archetype (E), archetypus (L), Urbild, Urtyp (G)

Պատկերացում – Conception (E), conceptio (L), Vorstellung (G)

Պատճառ – Cause, Reason (E), causa (L), Grund, Ursache (G)

            Պատճառաբանութիւն – Argument, Reasoning (E), Argument, Begründung (G)

            Պատճառ-Հետեւանք տեսութիւն (Պատճառականութիւն) – Cause-and-Effect                                  Theory (E), Ursache-Wirkung Theorie (G)

Պատճառականութիւն – Causality (E), causalitas (L), Kausalität (G)

            Պատճառական – Causal (E), Kausal (G)

Պատճառարկութիւն (Շարժառիթ) – Motivation (E, G)

Պատմութիւն – History (E), istoría (H), historia (L), Geschichte (G)

            Պատմաբան (Պատմագիր) – Historian (E) Historiker (G)

Պատշաճութիւն – Propriety (E), proprietas (L), Schicklichkeit, Anstand (G)

Պատուաստ – Vaccine (E), Impfung (G)

Պատուաստում – Grafting (E), Impfung (G)

            Փոխպատուաստում – Transplantation (E, G)

Պատուիրան – Commandment (E), mandatum (L), Gebot (G)

            10 Պատուիրաններ (Տասնաբանեայ) – The 10 Commandments, Decalogue (E),

                        dekalogos (H), decalogus (L), 10 Gebote, Dekalog (G)

Պատուհաս – Plague (E), Plage (G)

Պարապութիւն – Void (E), kenós (H), vacuum (L), Leere (G)

Պարէտային ժամ – Curfew (E), Couvre-feu (F), Ausgangssperre (G)

Պարծենկոտութիւն – Boastfulness (E), alazoneia (H), iactantia (L), Prahlerei (G)

Պարտաւորութիւն (Պարտք) – Duty (E), officium (L), Pflicht (G)

Պարտագիտութիւն (Դեոնտոլոգիա) – Deontology (E), Deontologie (G)

Պաւլիկեանութիւն ( Պաւղիկեանութիւն) – Paulicianism (E), Paulizianismus (G)

            Պաւլիկեան ( Պաւղիկեան) – Paulician (E), Paulizian (G)

Պելագիականութիւն – Pelagianism (E), Pelagianism us(G)

            Պելագիական – Pelagian (E, G)

Պլատոնականութիւն – Platonism (E), Platonismus (G)

            Միջին-Պլատոնականութիւն – Middle -Platonism (E), Mittel-Platonismus (G)

            Նոր-Պլատոնականութիւն – Neo-Platonism (E), Neu-Platonismus (G)

            Պլատոնական – Platonist (E, G)

Պոռնկութիւն (Մարմնավաճառութիւն) – Prostitution (E, F, G)

            Պոռնիկ – Prostitute, Whore (E), Prostituierte, Hure (G)

Պսակաժահր – տե՛ս Պսակավիրուս

Պսակավիրուս (Պսակաժահր) – Coronavirus (E, G)

            Պսակավիրուս-19-ախտ – Covid-19 (E, G)

 

Ջ

Ջաինականութիւն – Jainism (E), Jainismus (G)

            Ջաինականներ – Jains (E), Jaina (G)

Ջատագովութիւն – Apologetics (E), apologetica (L), Apologetik (G)

            Ջատագով – Apologetist (E), Apologet (G)

Ջիղ (Նյարդ) – Nerve (E), Nerv (G)

            Ջղային – Nervous (E), Nervös (G)

Ջղաբանութիւն – Neurology (E), Neurologie (G)

         Ջղաբան – Neurologist (E), Neurologe (G)

Ջղակենսաբանութիւն – Neurobiology (E), Neurobiologie (G)

         Ջղակենսաբան – Neurobiologist (E), Neurobiologe (G)

Ջուր – Water (E), hýdôr (H), aqua (L), Wasser (G)

Ջրհեղեղ (կրօն. ) – Flood Myth (E), Sintflut (G)

 

Ռ

Ռազմավարութիւն – Strategy (E), strategia (L), Strategie (G)

            Ռազմավարական – Strategical (E), Strategisch (G)

Ռամիկ (Գռեհիկ) – Vulgar (E, L), Vulgär (G)

 

Ս

Սահմանում (Սահմանափակում) – Limitation (E, G), limitatio (L)

            Սահման – Limit, Bound (E), limes (L), Limit, Grenze (G)

Սաղմ – Embryo (E, L, G), émbryon (H)

            Սաղմնաբանութիւն – Embryology (E), Embryologie (G) 

Սատանայ – Satan, Devil (E), satanás, diábolos (H), satanas, diabolus (L), Satan, Teufel (G)

            Սատանայա կան – Satanic (E), Satanisch (G)          

            Սատանայապաշտութիւն – Satanism (E), Satanismus (G)

Սեռ – Sex (E, H, G), sexus (L)

            Այլասեռականութիւն – Heterosexuality (E), Heterosexualität (G)

            Անդրսեռականութիւն – Transsexuality (E), Transsexualität (G)

            Երկսեռականութիւն – Bisexuality (E), Bisexualität (G)

            Համասեռականութիւն – Homosexuality (E), Homosexualität (G)

            Միջսեռականութիւն (Որձեւէգութիւն) – Intersexuality (Androgyny) (E),

                        Intersexualität (Androgynie) (G)

            Սեռաբանութիւն – Sexology (E), Sexologie (G)

            Սեռական (Սեռային) – Sexual (E, G)

            Սեռական ութիւն – Sexuality (E), Sexualität (G)

            Սեռական ինքնութիւն – Sexual Identity (E), Sexuelle Identität (G)

            Սեռական Խտրականութիւն – Sexual Discrimination (E), Sexual Diskriminierung (G)

            Սեռական կողմ նորոշում – Sexual Orientation (E), Sexuelle Orientierung (G)

            Սեռական շեղում – Sexual Deviation (E), Sexuelle Abweichung (G)

Սերունդ – Generation (E, G), generatio (L)

            1968-ի Սերունդ – 68-Generation (E, G)

            Հին Սերունդ – Old Generation (E), Alte Generation (G)

            Նոր Սերունդ – New Generation (E), Neue Generation (G)

Սէր – Love (E), agápe (H), caritas (L), Liebe (G)

Այլասէր – Altruist (E, G)

Այլասիրութիւն – Altruism (E), Altruismus (G)

Եսասէր – Egoist (E, G)

Եսասիրութիւն – Egoism (E), Egoismus (G)

Սէր անանձնական – agápe (H)

Սէր աստուածային – theo phília (H)

Սէր ընկերական – phílos (H)

Սէր ընտանեկան – storgê (H)

Սէր տռփական – éros (H)

Սիրալիրութիւն – Friendliness (E), philía (H), amicitia (L), Freundlichkeit (G)

         Սիրալիր – Friendly (E), Freundlich (G)

Սիկհականութիւն – Sikhism (E), Sikhismus (G)

         Սիկհ (Սիկհական) – Sikh (E, G)

Սխալ – False, Wrong, Mistake (E), falsus (L), Falsch, Fehler (G)

         Սխալ իլ – Miss, Err (E), Irren, Verfehlen (G)

Սխալականութիւն – Fallibilism (E), Fallibilismus, Fehlbarkeit (G)   

            Անսխալականութիւն – Infallibilism (E), Unfehlbarkeit (G)    

Սկեպտիկութիւն (Կասկածապաշտութիւն) – Scepticism (E), Skeptizismus (G)

            Սկեպտիկ (Կասկածապաշտ) – Scepticist (E), Skeptizist (G)

Սկզբունք – Principle (E), principium (L), Prinzip (G)

            Սկզբունքային (Սկզբունքօրէն) – Principally (E), in principio (L), im Prinzip (G)

            Առաւելագոյն Երջանկութեան Ս. – Maximum-Happiness-Principle (E)

            Բարոյականութեան Ս. – Principle of Moral (E), Moralprinzip (G)

            Ժողովրդավարութեան Ս. – Principle of Democracy (E)

            Համը նդհանրականացման Ս. – Principle of Universalization (E)

            Սկզբունքներու Բարոյագիտութիւն – Principlism (E), Prinziplismus (G) 

            Քննախօսութեան Ս. – Principle of Discourse (E), Diskursprinzip (G)

Սկիզբ – Origin, Beginning (E), originis (L), Anfang, Ursprung (G)

         Սկզբնական – Original (E), Anfänglich (G)

Սկոտականութիւն – Scotism (E), Scotismus (G)

            Սկոտական – Scotist (E, G)

Սղագրութիւն   – Stenography (E), Stenograph ie (G)

Սնահաւատութիւն (Սնապաշտութիւն) – Superstition (E), Aberglaube (G)

            Սնահաւատ (Սնապաշտ) – Superstitious (E), Abergläubig (G)

Սոլիպսիզմ (միայնինքնասիրութիւն) – Solipsism (E), Solipsismus (G)

Սոկրատականութիւն – Socratism (E), Sokratismus (G)

            Սոկրատական – Socratist (E, G), Sokratist (G)

            Սոկրատեան Մեթոդ – Socratic Method (E), Sokratische Methode (G)

Սուրբ – Saint (E, L), ágios (H), Heiliger (G)

            Սրբաբանութիւն – Hagiology (E), Hagiologie (G)

            Սրբացում – Sanctification (E), Sanktifikation, Heiligsprechung (G)

Սուտ – Lie (E), pseudos (H), mendacium (L), Lüge (G)

            Ստաբանութիւն – Pseudology (E), Pseudologie (G)

            Ստախօս (սուտասան) – Liar (E), Lügner (G)

Սուֆիզմ (Սուֆիականութիւն) – Sufism (E), Sufismus (G) ( արաբ. ՝ Tasawwuf = تَصَوُّف )

            Սուֆի (Սուֆիական) – Sufist (E)

Սպառազինում  – Rearmement (E), Aufrüstung (G)

Ստեղծագործութիւն (Արարչագործութիւն) – Creation (E), Schöpfung (G)

            Ստեղծել (Արարել) – create (E), Schöpfen (G)

            Ստեղծիչ (Արարիչ) – Creator (E), Schöpfer (G)

Ստիպողութիւն (Հարկադրանք) – Force, Coercion (E), Zwang, Nötigung (G)

            Ստիպել (Պարտադրել) – to force, to coerce (E), Zwingen, Nötigen (G)

Ստոյգ (Հաւաստի) – Certain (E), Gewiss (G)

            Անստոյգ – Uncertain (E), Ungewiss (G)

Ստոյիկութիւն – Stoicism (E), Stoizismus (G)

Ստորոգութիւն (Կարգ, Կատեգորիա) – Category (E), Kategorie (G)

Ստուգաբանութիւն – Ethymology (E), etymoliogia (L), Ethymologie (G)

            Ստուգաբան – Ethymologist (E), Ethymologe (G)

Ստրկութիւն – Slavery (E), douleía (H), servitus (L), Sklaverei (G)

            Ստրկավաճառութիւն – Slave trade (E), Sklavenhandel (G)

            Ստրկատէր – Slave holder (E), Sklavenhalter (G)

            Ստրուկ – Slave (E), Sklave (G)

Սրբապղծութիւն – Blasphemy, Profanity (E), Blasphemie, Gotteslästerung (G)

            Սրբապիղծ – Blasphemer, Profane (E), Blasphemer, Gotteslästerer (G)

 

Վ      

Վալենտինականութիւն – Valentinianism (E), Valentinianismus ( G ),

Վախ – Fear, Anxiety, Phobia (E), phóbos (H), phobia (L), Angst, Furcht, Phobie (G)

            Վախկոտ – Fearful, Anxious (E), Ängstlich, Furchtsam (G)

            Վախ նալ – Fear (E), Fürchten (G)

Վախճանաբանութիւն – Eschatology (E), eschatologia (L), Eschatologie (G)

            Վախճան (Վերջ) – End (E), Ende (G)

            Անվախճան (Անվերջ) – Endless (E), Endlos (G)

Վախճանականութիւն (Անցաւորութիւն) – Finiteness (E), Endlichkeit (G)

            Վախճանիլ (Մահանալ) – Die (E), Sterben (G)

Վանում – Repression (E), Verdrängung (G)

            Վանել – Repress (E), Verdrängen (G)

Վանք – Monastery (E), monasterium (L), Kloster (G)

            Վանական – Monk (E), monachus (L), Mönch (G)

            Վանահայր – Abba (E), abba (L), Abt (G)

            Վանամայր – Abbess (E), abbatissa (L), Äbtissin (G)

Վարդապետութիւն (Դոգմա) – Dogma (E, L, G)

            Վարդապետական Մեթոդ – Dogmatic Method (E), Dogmatische Methode (G)

            Վարդապետ (կրօն. ) – Archimandrite (E), archimandrítês (H), Archimandrit (G)

Վարմունք (Արարք) – Action (E), actio (L), Handlung (G)

            Բարոյական Վարմունք – Moral Action (E), Moralische Handlung (G)            

            Վարմունքի Տեսութիւն – Action Theory (E), Handlungstheorie (G)

            Վարմունքի Ազատութիւն – Action Liberty (E), Handlungsfreiheit (G)

Վարուելակերպ (Վարք) – Behaviour (E), morum (L), Verhaltensweise (G)

            Վարուիլ – Behave (E), Verhalten (G)

Վաւերականութիւն – Validity (E), validitas (L), Gültigkeit (G)

            Վաւերական – Valid (E), Gültig (G)

Վեհ – Sublime (E), Erhaben (G) 

Վեհանձնութիւն (Մեծահոգութիւն) – Generosity, Magnanimity (E), magnanimitas (L),

                        Hochherzigkeit, Edelmut (G)

            Վեհանձն – Generous, Magnanimous (E), Großherzig, Großmütig (G)

Վերածնունդ – Renaissance (F, E, G)

Վերածում – Reduction (E, F), Reduktion (G) 

Վերահսկողութիւն – Control (E), Kontrolle (G)

Վերաճանաչում (Ճանաչում) – Recognition (E), Erkennung (G) 

Վերամարմնաւորում – Reincarnation (E), Reinkarnation (G)

Վերանցական (Անդրանցական) – Transcendental (E), Transzendental (G)

            Վերանցականութիւն – Transcendentalism (E), Transzendentalismus (G)  

Վերացական (Աբստրակտ) – Abstract (E), abstractum (L), Abstrakt (G)

Վերլուծում (Վերլուծութիւն) – Analysis (E, L), Analyse (G)

            Առօրեայ Լեզուի Վերլուծում – Ordinary Language Analysis (E)

            Իդէալ Լեզուի Վերլուծում – Ideal Language Analysis (E)

            Լեզուի Վերլուծում – Analysis of Language (E)

            Վերլուծական Մեթոդ – Analytic Method (E), Analytische Methode (G)

            Վերլուծել – Anali ze (E), Analysieren (G)

Վերջ (Աւարտ, Վախճան) – End (E), Ende (G)

Վերջնական – Ultimate, Final (E), finalis (L), Final, Endgültig (G)

Վիժում – Abortion (E), abortus (L), Abort (G)

            Արհեստական Վ. – Artificial Abortion (E),  Künstlicher Abort (G)

            Ինքնաբեր Վ. – Spontaneous Abortion (E), Spontaner Abort (G)

Վիճելի – Disputable, Arguable (E), Anfechtbar, Umstritten (G)

            Վիճել / Վիճիլ – Dispute, Argue (E), Streiten (G)

Վիպապաշտութիւն (Ռոմանտիզմ) – Romanticism (E), Romantismus, Romantik (G)

         Վիպապաշտ (Ռոմանտիկ) – Romanticist (E), Romantiker (G)

Վիրուս (Ժահր) – Virus (E, G)

            Հակավիրուս – Antivirus (E, G)

            Գրիպի վիրուս – Influenza virus (E, G)

            Ծաղկախտի վիրուս – Variola virus (E, G)

            Պսակավիրուս – Corona virus (E, G)         

            Վիրուսային – Viral (E, G)

Վճռապաշտութիւն – Decisionism (E), Dezisionismus (G) 

            Վճռապաշտ – Decisionist (E), Dezisionist (G) 

Վտանգաւորութիւն (վտանգի հաւանականութիւն, Ռիսկ) – Risk (E), Risiko (G)

            Վտանգաւոր – Risky (E), Riskant (G)

 

Տ

Տագնապ (Ահ) – Anxiety (E), Angst (G)

            Տագնապալի – Anxious (E), Angstvoll (G)

Տառապանք – Passion, Suffering (E), Leid, Leidenschaft (G)

            Տառապալի – Miserable (E), Leidvoll (G)

Տարածութիւն – Space (E), locus (L), Raum (G)

Տարբերութիւն – Difference (E), heterotês (H), difference (L), Unterschied (G)

Տաքացում – Warming (E), Erwärmung (G)

            Երկրի ընդհանուր տաքացում – Global Warming (E), Erderrwärmung (G)

Տեսիլք ( Տեսողութիւն) – Vision (E, G), visio (L)

            Անտեսանելի – Invisible (E), invisibilis (L), Unsichtbar (G)       

            Տեսանելի – Visible (E), visibilis (L), Sichtbar (G)

            Տեսլական – Visionary (E, L), visionär (G)

Տեսնել – see (E), Sehen (G)

Տեսութիւն – Theory (E), doctrina (L), Theorie (G)

            Բարոյական Տ. – Moral Theory (E), Moraltheorie (G)

            Վարմունքի Տ. – Action Theory (E), Handlungstheorie (G)

            Քաոսի Տ. – Chaos Theory (E), Chaostheorie (G)

Տեքնիկ (Տեխնիկ, Գիտարուեստ) – Technic (E), Technik (G)

            Տեքնոլոգիա (Գիտարուեստաբանութիւն) – Technology (E), Technologie (G)

Տիեզերք – Cosmos, Universe (E), kósmos (H), universus (L), Kosmos, Universum (G)

            Տիեզերաբանութիւն – Cosmology (E), Kosmologie (G)

            Տիեզերածնութիւն – Cosmogony (E), Kosmogonie (G)

            Տիեզերապաշտութիւն – Universalism (E), Universalismus (G)

            Մանրատիեզերք ( Մանրաշխարհ) – Microcosm (E), Mikrokosmos (G)

            Մեծատիեզերք (Համատիեզերք) – Macrocosm (E), Makrokosmos (G)

Տխրութիւն – Sadness (E), tristitia (L), Traurigkeit (G)

            Տխուր – Sad (E), tristi s (L), Traurig (G)

Տնտեսագիտութիւն (Տնտեսութիւն) – Economy (E), oeconomia (L),

                        Ökonomie, Wirtschaftswissenschaft (G) 

            Տնտեսագէտ – Economist (E), Ökonom (G) 

Տպաւորապաշտութիւն – Impressionism (E), Impressionismus (G) 

            Տպաւորապաշտ – Impressionist (E, G)  

            Տպաւորութիւն – Impression (E), Eindruck (G) 

Տրամաբանութիւն – Logics (E), logiké téchnê (H), logica (L), Logik (G)

            Ձեւական Տ. – Formal Logic (E), Formale Logik (G)

            Տրամաբան – Logician (E), Logiker (G)

Տրամադրութիւն – Mood (E), modus (L), Stimmung (G)

Տրամասութիւն (Դիալեկտիկա ) – Dialectics (E), Dialektik (G)

 

Ր

Րէնական (Աստուածային) – Divine (E), Göttlich (G)

            Րէնատես (Աստուածատես) – Theoptia (E, G)

Ց

Ցանկութիւն (Կիրք ) – Desire (E), desiderium (L), Begierde (G)

            Ցանկալ – Desire (E), Begehren (G)

            Ցանկալի – Desirable (E), Begehrenswert (G)

Ցաւ – Pain, Sorrow (E), álgos (H), dolor (L), Schmerz, Leid (G)

         Ցաւակցութիւն – Condolence (E), Beileid (G)

Ցեղ – Race (E), genus (L), Rasse (G)

            Արմատական ցեղեր – Root Races (E), Wurzelrassen (G)    

            Ցեղապաշտ – Racist (E), Rassist (G)

            Ցեղապաշտութիւն – Racism (E), Rassismus (G)

Ցուցում (Ցուցմունք) – Indication (E), indicium (L), Indikation (G)

Ցոփութիւն (Տռփոտութիւն) – Lust, Lewdness (E), porneia (H), luxuria (L), Wollust (G)

 

Փ

Փառամոլութիւն (Փառասիրութիւն) – Ambition (E), ambitio (L), Ehrgeiz (G)

            Փառամոլ (Փառասէր) – Ambitious (E), Ehrgeizig (G)

Փաստ (Իրողութիւն) – Fact (E), prágmata (H), faktum (L), Faktum, Tatsache (G)

            Փաստաբան (Իրաւաբան) – Lawyer, Advocate (E), Anwalt, Advokat (G)

            Փաստաթուղթ – Do cument (E), Dokument (G)

            Փաստացի – Factual (E), Faktisch, Sachlich (G)

Փաստարկ – Argument (E, G)

Փափաք (Իղձ) – Wish, Desire (E), vis (L), Wünsch (G)

            Փափաքելի (Ըղձալի) – Wishful, Desirable (E), Wünschenswert (G)

            Փափաքիլ (Ըղձալ) – Wish (E), Wünschen (G)

Փիլիսոփայ (Իմաստասէր) – Philosopher (E), philósophos (H), philosophus (L),

                        Philosoph (G)

            Փիլիսոփայական – Philosophical (E), Philosophisch (G)

            Փիլիսոփայել – Philosophi ze (E), Philosophieren (G)

Փիլիսոփայութիւն ( Իմաստասիրութիւն ) – Philosophy (E), Philosphie (G)

            Արժէքի Փ. – Philosophy of Value (E), Wertphilosophie (G)

            Արուեստի Փ. – Philosophy of Art (E), Kunstphilosophie (G)

            Բնագիտութեան Փ. – Philosophy of Physics (E), Philosophie der Physik (G)

            Գիտութեան Փ. – Philosophy of Science (E), Philosophie der Wissenschaft (G)

            Գոյութեան Փ. – Existentialism (E), Existenzphilosophie (G)

            Գործի Փ. – Philosophy of Business (E), Geschäftsphilosophie (G)

            Գործնական Փ. – Practical Philosophy (E), Praktische Philosophie (G)

            Իրաւական Փ. – Philosophy of Law (E), Rechtsphilosophie (G)

            Կեանքի Փ. – Philosophy of Life (E), Lebensphilosophie (G)

            Կենսաբանութեան Փ. – Philosophy of Biology (E), Philosophie der Biologie (G)

            Կրօնափիլիսոփայութիւն – Religious Philosophy (E), Religiöse Philosophie (G)

            Կրօնի Փ. – Philosophy of Religion (E), Religionsphilosophie (G)

            Մտքի Փ. – Philosophy of Mind (E), Philosophie des Geistes (G)

            Ուսողութեան (Մաթեմատիկայի) Փ. – Philosophy of Mathmatics (E)

            Պատմութեան Փ. – Philosophy of History (E), Philosophie der Geschichte (G)

            Վերանցական Փ. – Transcendental Philosophy (E), Transzendentale Philosophie (G)

            Վերլուծական Փ. – Analytic Philosophy (E), Analytische Philosophie (G)

            Քաղաքականութեան Փ. – Philosophy of Politics (E), Philosophie der Politik (G)

Փոխաբերութիւն – Metaphor (E), metaphora (L), Metapher (G)

         Փոխաբեր ական – Metaphoric (E), Übertragen (G)

Փոխադարձութիւն – Reciprocity, Mutuality (E), Reziprozität, Gegenseitigkeit (G)

            Փոխադարձ – Reciprocal, Mutual (E), Reziprok, Mutual, Gegenseitig (G)

Փոխզիջում – Compromise (E), compromissium (L), Kompromiss (G)

Փոխպատուաստում – Transplantation (E, G), transplantatio (L)

            … «ընդունող» անձը – Receipient (E)

         … «տուող» անձը – Donor (E)

            Այլափոխպատուաստում – Allotransplantation (E, G)

            Ինքնափոխպատուաստում – Autotransplantation (E, G)

            Տարափոխպատուաստում – Xenotransplantation (E, G)

Փորձ (Փորձառութիւն) – Experience (E), experientia (L), Erfahrung (G)

            Անդրանցական Փ. – Transcendental Experience (E), Transzendentale Erfahrung (G)

            Գիտափորձ – Experiment (E, G), experimentum (L) 

            Փորձագէտ – Expert (E, G)

            Փորձառական – Experimental (E, G)

Փորձապաշտութիւն – Empiricism (E), Empirismus (G)

            Փորձապաշտ – Empiricist (E, G)

            Փորձնա գիտա կան – Empiristical (E), Empiristisch (G)

            Փորձնական – Empiric (E), Empirisch (G)

Փորձութիւն – Temptation (E), temptatio (L), Versuchung (G)  

Փրկաբանութիւն – Soteriology (E), soteriologia (L), Soteriologie, Erlösungslehre (G)

Փրկութիւն – Salvation, Redemption (E), Erlösung, Rettung (G)

            Ինքնափրկութիւն – Self-Salvation (E), Selbsterlösung (G)

            Փրկել – Sav e, Redeem (E), Erlösen, Retten (G)

            Փրկիչ – Savior, Redeemer (E), Erlöser, Retter (G)

 

Ք

Քաղաքականութիւն – Politics (E), politica (L), Politik (G)

            Քաղաքագէտ – Politician (E), Politiker (G)

            Քաղաքա կան – Political (E), Politisch (G)

Քաղաքակրթութիւն – Civilisation (E, L), Zivilisation (G)

            Քաղաքակրթուած – Civilised (E), Zivilisiert (G)

Քաղաքացի (Քաղքենի) – Citizen (E), politês (H), civium (L), Citoyen, Bourgeois (F),

                        Bürger (G)

Քաղաքացիական (Քաղքենիական) – Civil (E), civile (L), Bürgerlich (G)

            Ք. Ամուսնութիւն – Civil Marriage (E), Zivilehe (G)

            Ք. Իրաւունք – Civil Right (E), Bürgerrecht (G)

            Ք. Հասարակութիւն – Civil Society (E), Bürgerliche Gesellschaft (G)

            Ք. Պատերազմ – Civil War (E), Bürgerkrieg (G)

Քաոս – Chaos (E, L, G), cháos (H)

            Քաոսային – Chaotic (E), Chaotisch (G)

            Քաոսի տեսութիւն – Chaos Theory (E), Chaostheorie (G)

Քաւութիւն – Atonement (E), Sühne (G)

         Քաւել – Atone (E), Sühnen (G

Քննադատութիւն – Critique, Criticism (E), Kritik (G)

            Քննադատ – Critic (E), Kritiker (G)

            Քննադատական Մեթոդ – Critical Method (E), Kritische Methode (G)

            Քննադատել – Criticize (E), Kritisieren (G)

Քննախօսութիւն – Discourse (E), Discours (F), Diskurs (G)

            Բարոյագիտական Ք. – Ethical Discourse (E), Ethikdiskurs (G)

            Մետաքննախօսութիւն – Meta-discourse (E), Meta-Diskurs (G)

            Քննախօսութեան վերլուծում – Discourse Analysis (E), Diskursanalyse (G)

Քննարկում – Examination (E), Erörterung (G)

            Քննել – Examin (E), Erörte n (G)

Քրէական (Ոճրային) – Criminal (E), Kriminal, Kriminell (G)

            Ապաքրէականացում – Decriminalization (E), Entkriminalisierung (G)

            Քրէականացում – Criminalization (E), Kriminalisierung (G)

            Քրէական Օրէնք – Criminal Law (E), Strafgesetz (G)

            Քրէական Օրինագիրք – Criminal Code (E), Strafgesetzbuch (G)

Քրիստոնէութիւն – Christianity (E), Christentum (G)

            Քրիստոնեայ – Christian (E), Christ (G)

            Քրիստոս – Christ (E), Christós (H), Christus (L, G)

            Քրիստոսաբանութիւն – Christology (E), Christologie (G)

 

Օ

Օգուտ – Utility, Benefit (E), chrêsimon (H), usus (L), Nutzen (G)

Օգտակարութիւն – Usefulness (E), Nützlichkeit (G)

Օգտապաշտութիւն – Utilitarianism (E), Utilitarismus (G)

            Արարքի Օ. – Act-Utilitarianism (E), Handlungsutilitarismus (G)

            Ժխտական Օ. – Negative Utilitarianism (E), Negativer Utilitarismus (G)

            Կանոնի Օ. – Rule-Utilitarianism (E), Regelutilitarismus (G)

            Նախընտրութեան Օ. – Preference Utilitarianism (E), Präferenzutilitarismus (G)

Օդ – air (E), aêr (H), aer (L), Luft (G)

Օտարացում (Օտարում) – Alienation, Estrangement (E), Entfremdung, Entäußerung (G)

            Օտար – Alien, Foreign (E), Fremd (G)

Օրէնք – Law (E), nómos (H), lex (L), Gesetz (G) 

            Այլօրինութիւն – Heteronomy (E), Heteronomie (G)

            Բարոյական Օ. – Moral Law, Absolutism (E), Sittengesetz (G)

            Բնութեան Օ. – Natural Law (E), Lex naturalis (L), Naturgesetz (G)

            Ինքնօրինութիւն (Ինքնավարութիւն) – Autonomy (E), Autonomie (G)

            Կրկնակի Ժխտման Օ. – Law of double negation (E),

                        Gesetz der doppelten Negation (G)

            Հակասութեան Օ. – Law of Contradiction (E), Satz vom Widerspruch (G)

            Մարդկային Օ. – Human Statute (E), lex humana (L), Menschliches Gesetz (G)

            Յաւիտենական Օ. – Eternal Statute (E), lex aeterna (L), Ewiges Gesetz (G)

            Նոյնութեան Օ. – Law of Identity (E), Identitätsgesetz (G)      

            Պատճառականութեան Օ. – Law of Causality (E),   Kausalitätsgesetz (G)

            Քաղաքացիական Օ. – Civil Law (E), Bürgergesetz (G)

            Քրէական Օ. – Criminal Law (E), Strafgesetz (G)

Օրէնսդրութիւն – Legislation (E), leges (L), Gesetzgebung (G)

            Օրէնսդիր – Legislator (E), Gesetzgeber (G)

Օրինագիրք (Օրէնսգիրք) – Law Code (E), Gesetzbuch (G)

Օրինականութիւն – Legalism (E), Legalismus (G)

            Օրինական(ներ) – Legalist (E, G)

Օրինապահութիւն – Legality, Legitimacy (E), Legalität, Legitimität (G)            

            Անօրինական (անօրէն, ապօրինի) – Illegal, Lawless (E), Illegal, Gesetzloss (G)

            Հակաօրինական – Unlawless (E), Gesetzwidrig (G)

            Օրինական – Legal, Lawful (E), Legal, Gesetzlich (G)

            Օրինականութիւն – Legality (E), Legalität (G)

Օրինապահութիւն (Հաւատարմութիւն) – Loyalty (E), Loyalität (G)

              Օրինապահ – Loyal (E, G)

 

Ֆ

Ֆենոմեն (Երեւոյթ) – Phenomenon (E), phaenomenon (L), Phänomen, Erscheinung (G)

Ֆիզիկա (Բնագիտութիւն) – Physics, Natural Science (E), Physik, Naturlehre (G)

            Ֆիզիկոս (Բնագէտ) – Physicist (E), Physiker (G)

Ֆորմուլա (Բանաձեւ) – Formula (E, L), Formel (G)