Մաս – 4

ԱՍՏՈՒԱԾԻՄԱՍՏՈՒԹԻՒՆԸ ԱՆՑՄԱՆ ՇՐՋԱՆԻՆ

Theosophia in the Renaissance

Հազարամեայ Միջնադարու (Middle Ages) վերջաւորութեան եւ դեռ Նոր Դարաշրջան ը (Modern Era) չսկսած,   այդ ժամանակամիջոցին ունինք անցման շրջան մ ը, որ կը կոչուի՝ Վերածնունդ (Renaissance, 15-րդ եւ 16-րդ դար ), երբ Միջնադարու մշակոյթը որոշ չափով կը յաղթահարուէր, տեղի կ՚ունենար Հնադարեան մշակոյթի վերածնունդ մը եւ կը պատրաստուէր Նոր Դարաշրջանը։

Եւրոպայի մէջ, Վերածնունդի անցման այս շրջանը կը յատկանշուի կարգ մը հիմնական փոփոխութիւններով ու նորութիւններով, մանաւանդ գիտական, ընկերահասարակական, պետական–քաղաքական եւ հոգեւոր–կրօնական մարզերէն ներս, որոնց մասին մանրամասնութեամբ չեմ անդրադառնար եւ կը բաւականանամ ներկայացնելով աստուածիմաստութեան ոլորտը։

Անցման շրջանի մէջ յիշարժան է, սակայն, փիլիսոփայական Մարդկայնութեան (Humanism) եւ կրօնական Բարեկարգութեան (Reformation) զոյգ եւ կարեւոր շարժումները, որոնց մասին հարկ է պատշաճ անդրադառնալ։

Մարդկայնութիւն

Վերածնունդի շրջանի փիլիսոփայութեան կեդրոնական նիւթ կը դառնայ, մարդը իր բանականութեամբ, կրթութեամբ, արժէքով ու ստեղծագործ ուժով։ Շատ շուտով այս շարժումը կը դառնար փիլիսոփայական միտքի նոր ուղի մը, որ կը կոչուի Մարդկայնութիւն (Humanism)։ Մարդակեդրոն եւ աշխարհիկ փիլիսոփայական այս նոր ուղղութիւնը, կը հակադրուէր միջնադարեան դպրական (սքոլաստիկ, Scholastic) փիլիսոփայութեան, արդարեւ փիլիսոփայութիւնը կ՚անջատուէր աստուածաբանութենէն եւ կը վերականգնուէր հնադարեան փիլիսոփայութիւնը, մասնաւորաբար՝ Պլատոնի, Էպիկուրոսի եւ Պլոտինի։

Մարդկայնութեան հիմնական սկզբունքը յարգանքի արտայայտութիւնն է՝ մարդու իրաւունքներուն եւ արժանապատուութեան, ինչպէս նաեւ կարելիութիւնը մարդու համար կենցաղային նպաստաւոր ու մարդավայել պայմաններ ստեղծելու նկատմամբ։ Մարդկայնութեան սկզբունքներուն մաս կը կազմեն նաեւ՝ խիղճի ^[ծ-24] ազատութիւնը, հանդուրժողութիւնը եւ բռնութեան ջնջումը։

Վերածնունդի շրջանին, Մարդկայնութիւն շարժումը կը սկսէր Իտալիայէն, այնուհետեւ կը տարածուէր ամբողջ Եւրոպայի մէջ։ Մարդկայնութեան նշանաւոր ներկայացուցիչներ դարձան հետեւեալ փիլիսոփաները. -

Մարսիլիօ Ֆիչինօ (իտալ. ՝ Marsilio Ficino, 1433 – 1499 թ. ), որ Վերածնունդի շրջանի Պ լատոնականութեան գլխաւոր ներկայացուցիչն էր.

Ճիովաննի Միրանդոլա (իտալ. ՝ Giovanni Pico Della Mirandola, 1463 – 1496 թ. ), որ աշակերտած եւ հետեւած էր Ֆիչինոյի. 

Երազմոս Ռոտերդամցի (հոլ. ՝ Erasmus Roterodamus, 1466 – 1536 թ. ), որ փորձեց Մ արդկայնութիւնը յարմարեցնել քրիստոնէական ուսմունքին. եւ

Մ իշէլ դը Մոնտէն (ֆրնս. ՝ Michel de Montaigne, 1533 – 1592 թ. ), որ կը ներկայացնէ ստոյիկեան կասկածամտութիւնը։

Վերածնունդի անցման այս շրջանին, Մարդկայնութիւն շարժմ ան ոլորտի մէջ, քննախօսութեան նիւթ դարձաւ նաեւ մարդկային կենցաղի կերպը, այլ խօսքով մարդու առօրեայ ապրելակերպն ու վարքագիծը եւ զանազանուեցան երեք տարբերակներ. -

Տեսական կամ հայեցողական կեանքը ( լատ. ՝ vita contemplativa),

Գործնական կամ աշխոյժ կեանքը (լատ. ՝ vita activa) եւ  

Այս երկուքի միախառն կեանքը (լատ. ՝ vita mixta)։

Հին Դարաշրջանին, օրինակ յոյն փիլիսոփաներ Պլատոն եւ Արիստոտէլ նախապատուութիւն կու տային տեսական կամ հայեցողական կեանքին (յուն. ՝ bíos theôrêtikos), որ նաեւ «խորհրդածական կեանք» կը կոչուի։

Միջնադարու թէ՛ հայրաբանական (Patristics) եւ թէ դպրականութեան (Scho-lastics) շրջաններուն եւս, որոշ չափով կը գերադասուէր «խորհրդածական կեանքը»։     

Այնուհետեւ, Վերածնունդի անցման շրջանի ընթացքին, աւելի կարեւոր կը նկատուէր յիշեալ երկու կենսակերպերու ու վարքագիծերու միախառնուած ձեւը (լատ. ՝ vita mixta), այլ խօսքով մարդոց համար կենսակերպ ու վարքագիծ մը, որ կ՚ընդգրկէր թէ՛ տեսական ու խորհրդածական եւ թէ գործնական ու աշխոյժ կեանքի հիմնական տարրերը։ Արդարեւ, իդէալական համարուեցաւ զոյգ կենսակերպերու ներդաշնակ համադրութիւնը։

Հոգեւորական աստուածաբաններու համար եւս, թէեւ «խորհրդածական կեանքը» շատ աւելի օգտակար է եւ լիովին կը ծառայէ Աստուծոյ, սակայն միախառնուած կենսակերպը կամ կենցաղը շատ աւելի կատարեալ կը թուի։ Շատե՜ր [1], նոյնիսկ սկսան գերադասել «գործնական կեանքը», մանաւանդ գնահատելով համայնքի ծառայութեան մէջ աշխուժօրէն ու անսակարկ գործող անձերը։

Բարեկարգութիւն

Վերածնունդի անցման այս շրջանը կը յատկանշուի նաեւ Բողոքականութեան հիմնադիր՝ Մ. Լութերի (գերմ. ՝ Martin Luther, 1483 – 1546 թ. ) եկեղեցա–կրօնական բարեկարգութիւններով (Reformation), որու 500-ամեակը նշուեցաւ 2017 թուականին։

Լութերի կրօնական բարեկարգութիւնները նախ պատճառ պիտի դառնային Եկեղեցւոյ բաժանումին։ Արդարեւ Կաթոլիկ Եկեղեցին (Catholic Church) կը տկարանար եւ նոր կը կազմաւորուէր Բողոքական Եկեղեցին (Protestant Church), որ պիտի ունենար իր բազմաթիւ ճիւղաւորումները։

Լութերի կրօնական բարեկարգումները նաեւ պատճառ պիտի դառնային, որ փիլիսոփայութիւնը (ընդհանրապէս) անջատուէր աստուածաբանութենէն, ինչպէս նաեւ փիլիսոփայական բարոյագիտութիւնը՝ աստուածաբանական բարոյագիտութենէն։ Այլ խօսքով, փիլիսոփայական բարոյագիտութեան ոլորտին մէջ, մարդը կ՚անջատուի Աստուածմարդ յարաբերութենէն եւ կը կողմնորոշուի բնութեան օրէնքի կողքին։ Այս նոր գաղափարը, Վերածնունդի շրջանին, զարգացման ու ծաղկման գլխաւոր նիւթը դարձաւ, ինչպէս օրինակ մարդոց հաւասարութիւնը՝ ըստ բնութեան օրէնքին։

Աստուածաբանութեան, փիլիսոփայութեան ու բարոյագիտութեան ոլորտներէն ներս, որոշ նշանակութիւն ունի Մարտին Լութերի դիրքը՝ ընդդէմ ազատ կամքին ^[ծ-26]  (Free Will)։ 1525 թուականին հրատարակուած իր նշանաւոր մէկ երկը կը կոչուի «Անազատ կամքին մասին» (լատ. բնագիր՝ De servo arbitrio), որ կարեւոր պատասխան մըն է, անկէ միայն տարի մը առաջ հրատարակուած փիլիսոփայ Երազմոս Ռոտերդամցիի (հոլ. ՝ Erasmus Roterodamus, 1465 – 1536 թ. ) «Ազատ կամքին մասին» (լատ. բնագիր՝ De libero arbitrio) երկին։

Լութերի համաձայն, եթէ որպէս քրիստոնեայ ընդունինք (հաւատանք), որ Աստուած ամենակարող է, ուրեմն կարելի չէ մարդկային կամքին որեւէ ազատ կարողութիւն վերագրել։ Այլ խօսքով, մարդկային կամքը Աստուծոյ հանդէպ բոլորովին անկարող է։ Իսկ եթէ մարդոց մօտ, կամքի որոշ կարողութիւն մը երեւի, ան Աստուածային կարողութիւնն է, որ կը գործէ մարդոց մէջ։ Լութեր անկասկած ճիշդ հաստատում կատարած է, երբ կ՚ըսէ՝ մարդկային ազատ կամքը խոտոր կը համեմատի Աստուծոյ ամենակարողութեան հետ. եւ եթէ մարդ գիտակցի իր անկարողութեան, այն ատեն, անմիջապէս պիտի հնազանդի ու պիտի յուսայ արժանանալ՝ Աստուծոյ շնորհին ու ողորմածութեան։

Լութերի ազատ կամքի դէմ դիրքաւորումը, սակայն, բարոյագիտութեան մարզէն ներս անհետեւանք չէր կրնար մնալ։ Ասիկա պարզապէս կը նշանակէ, որ ազատ կամքի բացակայութեան պարագային, որեւէ բարոյական կոչ անիմաստ պիտի դառնայ, պիտի յառաջանայ որոշականութիւն (Determinism) մը եւ մարդ պատասխանատու պիտի չնկատուի` իր ըսած խօսքերուն եւ գործած արարքներուն համար։

Երազմոս Ռոտերդամցի եւ Մարտին Լութեր, թէեւ իրարու չեն հանդիպած, սակայն 1519 թուականին, իրենց միջեւ տեղի ունեցած է նամակագրային սուր բանավէճ մը, ուր կը բացայայտուի յստակ հակամարտութիւն մը։ Մինչ Երազմոս կը պաշտպանէր Կաթոլիկ եկեղեցւոյ ներքին բարեփոխութիւններու կարեւորութիւնը, Լութեր խստօրէն դէմ էր պապականութեան եւ կը պաշտպանէր իր հիմնական բարեկարգութեան 95 դրոյթները [2] (Thesis)։



Բողոքականեան աստուածիմաստութիւն

Մարտին Լութերի անմիջական ազդեցութեան տակ, 16-րդ դարէն սկսեալ կը յառաջանայ դասական աստուածիմաստութիւն մը, որ կը զարգանայ եւ կը տարածուի ամբողջ Եւրոպայի մէջ։ Այս ոլորտին մէջ կան բազմաթիւ նշանաւոր անուններ, որոնց մասին հարկ է առանձնաբար անդրադառնալ։

Աստուածիմաստութիւնը, ինչպէս Միջնադարու Կաթոլիկ աստուածաբաններու եւ միանձնուհիներու մօտ կը յատկանշուէր խորհրդապաշտութեամբ (Mysticism) եւ տեսիլքներով (Vision), բողոքականեան աստուածիմաստութիւնը եւս ունէր նմանօրինակ բնութագրում, աւելի կամ սակաւ չափով։

Միջնադարէն ետք, «Վերածնունդ» Անցման շրջանին սկսած եւ Մ. Լութերի բարեկարգութիւններու (Reformation) անմիջական ազդեցութեան տակ յառաջացած քրիստոնէական (բողոքականեան) աստուածիմաստութեան շարժումը կը շարունակուի նաեւ Նոր Դարաշրջանին։

Բողոքականեան աստուածիմաստութեան նիւթը պիտի քննարկուի յաջորդ մ ասին մէջ ( Մաս – 5, էջ 167)։

Այստեղ պիտի թուենք միայն այդ ոլորտի ամենակարեւոր ներկայացուցիչները. -

Յակոբ Բէօմը ( Jakob Böhme, 1575 – 1624 թ. )

Ջոն Պորդէճ (John Pordage, 1607 – 1681 թ. )

Ե. Գ. Գիշտէլ ( Johan Georg Gichtel, 1638 – 1710 թ. ),

Է. Սվեդենբորգ ( Emanuel Swedenborg, 1688 – 1772 թ. ),

Ֆ. Ք. Էօտինգէր ( Friedrich Christoph Oetinger, 1702 – 1782 թ. ),

Լ. Կ. դը Սեն-Մարտ ի ն ( Louis Claude de Saint-Martin, 1743 – 1803 թ. ) եւ 

Ուիլ ի ամ Բլ է յք ( William Blake, 1757 – 1827 թ. )։