Թղթեր

Յերեկեանն տրամաբանութեան մերում, յորժամ սակս բաժանման Պիւթագորոսի հանդերձեալ էաք ի մատենին երեքտասաներորդի բացատրել զհինգ գիտական զօրութիւնսն, զորս զգուշացուցանէ զմեզ ներհմտականս առնել այսպիսւոյ խոհականութեան, բազում աշտիճանացուցանել պէտս յարամանութեան նոցունց, ելանել սուղ ինչ ի մերում տրամաբանութեան տառի բաղդատական, բարւոք վարկայ զգաստացուցանօղ եւ տռփօղ տենչանացն ձգտեցուցանել զքոյդ սրբազանութիւն` իմաստասիրաբար ի քեզ ամփոփել եւ ոչ զնա ցիր եւ ցան գիշեր գռեհից. զոր ի տարակուսանսն այն մտերմութեան մակամտածական մրցմամբ խոկացեալ, զնա տիրապէս քեզ միայն ընձեռել ձիր մակաւասար բոլոր բաղկացութեան գոյիցս, որպէս Պղատոն կարծէ, եւ այլ ումեմն արքայի եւ իմաստնոյ թուեցաւ: Եւ զայսոքիկ քեզ տիրապէս տխրական եւ տրտմական իմն տագնապ տարակուսական եհաս եւ որակութիւն ախտի շառագունեալ շաղկապ իմն տրամախոհութեան պարապնդեալ զսկզբմունս առաջարկութեան անեզրակացութեան իմն բաղբաղմունս տատանական ի քեզ զանդիմանականն ձգելով, կարծիս կասկածանաց տարամտածական մակխոհութեամբ բացատրեալ զառ ի մէնջ դատողութիւն:

Վասն որոյ երիւք ծնանիմք զկարծիս` տրամախոհութեամբ եւ տեսութեամբ եւ ի լրոյ. եւ են սոքա դժուարադատ. քանզի տրամախոհիմք երբեմն վասն ուրուք ոչ ստուգաբար, եւ տեսանեմք որակութիւն եւ ոչ ըստ ձեւոյն, եւ լսեմք եւ ոչ ճշմարտէ: Վասն որոյ նախ երիւք ստուգութեամբ կամիմք զնա, զի տիրապէս թեւակոխիցիմք` զանուն, զբնութիւն եւ զիր: Եւ այսպէս պարառաբար ստորաբաժանելով, եւ հազիւ հազ տակաւին ճանաչեմք զգոյութիւն գոյին: Եւ զիա՞րդ պարադատական տրամադատութեամբ զտրտմականն ի քեզ յարուցեր յուզումն ախտի:

Արդ զայս միայն խնդրեսցես ի քումդ քաջուշեղութեան վարժումն. նախ յորմէ՞ բանն, երկից առ ո՞ր բանն, երիր յաղագս ո՞յր բանն: Եւ արդ խնդրեմք եթէ ուստի՞ բանն կամ յորմէ՞ բանն կամ առ ո՞ր բանն: Եւ զիա՞րդ լռելայն ջեռմամբ արեան տխրականին զիս ախտացուցեալ պատկառանօք, որ գրէ թէ ի մոռացումն անկեալ զառաջիկայն տրամաբանութիւն տաղտկալուր ճեմարանին բացատրէաք. որ եւ այժմ հազիւ հազ հաւանիմ զայնոսիկ տակաւին յեղյեղել, զի ըստ գոյին տիրապէս ծանուցից զզօրութիւն իրին:

Բայց այժմ մի' այսպի'սի քոյդ սրբազանութիւն զքեզ կամիցի այսպիսւոյ ախտից նահանջեալ, այլ մանաւանդ աչալուրջ եւ զուարթական սխրալի ստորակայիլ ամոք եւ անփշաբեր եւ յայլոց յոքնատեսիլ ներտից եւ արմատոց հերքեալ, զի միայն սերմանեալն ի քում աստուածայինդ սերմանեսցի պարտիզի. զի յոքնատեսիլ ծաղկանցն անհատական եւ յաւէտ անթառամ մակընծիւղեալ զբազմորակութեանցն սաղարթացեալ բրաբիոն. զի զքաղցունսն գործել պար մեղուացն անդուստ անաշխատաբար ի բջիջսն եւ ի վեցանկիւնեան մակարդակ մաղս մատուսցեն տռփողացն անարօր, ոչ միայն քաղցունս եւ ջերմինս, այլ եւ լուսափայլս եւ զովացուցիչս, եւ զքառիցն յինքեան բերելով տարացոյց տարերցս, եւ ուսումնականին նմա ստեմք եթէ ստորակեալ ենթակայի, վասն որոյ իմաստուն զնա անուանել ոչ պատկառիմք, եւ կամ ի բանս նման քեզ նմին ելոյ: Իսկ եթէ կամիս յօժարութեամբ բացատրեցից քեզ զիրողութիւն ենթակային, եթէ որպէս զքառիցն ի նա տոգորս երեւակութեամբ ցուցից զթուականութեանն, զերաժշտականութեանն, զերկրաչափութեանն, զաստեղաբաշխութեանն եւ զիւր գործառնութեանցն բաղազանութիւն, զի ծանիցես թէ ատտիկեցի ելով եւ ձկնորսացն հասեալ բախտի, երկոցունցն եղեալ արժանի շնորհիւն Յիսուսի, ողջ լե'ր: