Էրզրումի
եւ
իր
գաւառին,
ինչպէս
նաեւ
Տիարպէքիրի
հայկական
կեանքի
շուրջ
տեղի
ունեցած
տխուր
դէպքերու
մանրամասն
նկարագրութիւնը
կը
գտնենք
վաւերաթղթիս
մէջ:
Գերյարգելի
Հօր
իմում
Հայր
Աբբային,
սրբագործ
սուրբ
աջն
համբուրեմ
ծնրադրութեամբ
եւ
կարի
յոյժ
կարոտիւ
եւ
ամենամեծ
սիրով
ողջոյն
մատուցանեմ
եւ
խնդրեմ
զորհնութիւնդ
…
Բազում
հանդէպք
վիշտք
նեղութիւնք
եւ
զանազան
տանջանք
պաշարեցին
ինծ
եւ
բոլոր
Խոտրջրոյ
ժողովրդեան
իմոյ
եւ
նահանգին
նորին,
որ
ոչ
կարեմ
գրով
ծանուցանել
հայրութեան
ձերում,
իրաւի
եղեալ
եմք
որպէս
զմոլորեալ
հաւք:
Նախ
ծանիք
որ
մեր
ախզխայու
փաշան
սպաննեցին
հերու
թագաւորի
հրամանւ,
էրզրումու
իպրահիմ
փաշան
եկաւ
նստաւ
ի
տեղի
նորա.
այնքան
սաստիկ
զուլում
երաւ
յերկրի
մերում,
որ
բոլոր
աղքատքն
իբր
հրով
այրեց
ի
ձեռն
մեծամեծ
հարկապահաջութեան
եւ
սալիանի,
այնքան
անողորմաբար
հարկանէր
դառն
աղքատաց`
ան
անսգայ
քարերն
եւ
փայտերն
իբր
գուլային
եւ
կաղաղակէին
ի
միասին,
ոչ
եզ
մնաց
ոչ
տաւար
եւ
ոչ
տան
աշիայ,
բոլոր
վաճառուեցան,
ես
մէկ
քանիմ
օրով
յառաջ
յելայ
գիւղէն
եկի
Էրզրում,
յետեւէս
բոլոր
գիւղն
յելան
եւ
քաշեցին.
Ձ
տուն
Էրզրում
եկին.
Ծ
տուն
Իսպիր
գնացին,
եւ
միւսնքն,
ոմանք
Կիւմիշխանայ
գնացին
եւ
ոմանք
այլ
տեղիս,
եւ
ես
եղկելիս
իմ
ձեռաց
մարդն
յղեցի
Խոտրջուր
յեկեղեցւոյս
զարդն
եւ
գրգերս
ժողովել
տուի,
մնաց
դատարկ
գիւղն…:
Էրզրումու
որպիսութիւն
եթէ
կամիք
հարցանել
նայ`
ծանիք`
քան
զգիւղօրեայքն
այլ
յառաւել
վատթար
եղեւ,
միջի
թուրքերն
չափէ
ի
դուս
գազանացան,
որ
մարդ
տնէն
դուրս
յելնել
ու
շուկայն
երթալ
չի
կարել ,
կսպաննեն,
չարսու
եւ
թուրքն
բոլոր
գոցուեցան,
շատ
պէզրկեան
սպաննեցին
եւ
բարիքն
տարաւ:
Մանաւանդ
որ
երեք
գազանաբարոյ
փէյտահ
եղան,
մէկն
ժամադռան
մահալան
եւ
նոյն
կողմն
զաւթ
էրաւ
իբրեւ
գերի,
մէկն
Թարվէզու
դռան
կողմն,
եւ
մէկն
Էզնկու
դռան
կողմն:
Այսպէս
շրջապատեալ
պաշարեցին
զքաղաքն.
մնացին
գառինքն
ի
մէջ
գայլոց.
քաղաքիս
մէջ
եւեթ
յանձմ
կայր
այսինքն
մահտեսի
Գասպարի
որդի
խօճայ
Մովսէսն,
սորայ
տունն
աւիրեցին,
Ռ
ղռուշն
առին,
հաճեցան
զինքն
սպանանել,
հազիւ
փախեաւ
ընտանեօք
գնաց
քաղաքին
մի
կողմն
թագեաւ,
գնացին
զօրպաներն
տունն
խորտակեցին
շատ
բարիքն
տարան
հաճեցան
տունն
այրել
ոմանք
թուրքերն
ոչ
թողին
այրելոց.
եւ
ինքն
դեռ
եւս
է
ի
թագստեան
հանդերձ
ընդանեօք,
եւ
մեք
քահանայքս
ամենեւին
մէկ
տնէն
միւս
տունն
ոչ
կարեմք
գնալ…:
Այլ
եթէ
կամիք
հարցանել
զբան
ինչ
ի
Սահակ
վարդապետէ
որ
մակ
անուամբ
կոչի
Ահագին.
ձեզ
յայտ
է
որ
սայ
եղեւ
կաղութիկոս,
մեծաւ
զարդիւք
եկաւ
ի
Կարին
քաղաքն
նստաւ
բոլոր
ամ
մի ,
ոչ
գնաց
ի
աթոռ
իւր,
ասելով
եթէ
անդ
յԷջմիածինն
գոյ
շամախեցի
Յակոբ
վարդապետս
որ
նախ
քան
զիս
գնացօղ
կաթուղիկոսքն
թիւնօք
մահացոյց.
ուստի
եւ
ես
սակս
յերկիւղի
ոչ
գնամ
ի
յաթոռն.
երկուտասան
վարդապետ
առաքեաց
յԷջմիածինն
նոյն
Յակոբ
վարդապետն
բերեց
Էրզրում
իւր
քովն.
ասաց
շատ
կաթուղիկոս
թիւնեցիր
ինծ
ալ
այնպէս
կէնէս.
զայս
ասաց
ու
մատնին
մատէն
հանեց
նորա
մատն
անցուց
եւ
օրհնեաց
կաթուղիկոս
յղեաց
աթոռն,
եւ
ինքն
անկաւ
ի
կաթուղիկոսութենէ.
եղեւ
ծաղր
եւ
նախատինք
ի
մէջ
հայոց
ազգին.
նոյն
Յակոբ
կաթուղիկոսն
գնաց
աթոռ
նստաւ.
տարին
չլցուած
էրէւանու
խանն
վէրուց
բանտն
դրեց.
Խ
քէսայ
ըստակ
տուքանք
առաւ,
այժմոյս
այլվի
յերկիւղի
մէջ
է:
Դարձեալ
պարսից
յերկիրն
այժմոյս
այնպիսի
բան
չկայ
որ
գրեմ,
խաղաղութիւն
է
այժմ,
միայն
թէ
թագաւոր
չունին.
խաներն
իւրաքանչիւրն
իւր
քաղաքն
տիրել
եւ
նստել
են:
Լակզին
մեր
Ախլցխայի
բոլորն
շրջապատեց.
փաշան
ազգեար
առաւ
վրան
սաֆար
գնաց
նայինք:
Էրզրումու
աժնութիւնն
եթէ
կամիք
իմանալ,
ցորէնին
սումառն
Է
ղռուշ.
գարին
Դ
ղռշ.
միսն
հօխէ
Է
փարայ.
էզան
միսն
հօխէն
Դ
փարայ:
Դարձեալ
յայսմ
ամի
դէրպէքիրցի
յուղափառ
յանձ
մի
եկաւ
ինծի
քով.
բերան
առ
բերան
զանազան
բաներ
պատմեց
որ
հիացաք,
ասելով
եթէ
անցեալ
տարին
որ
յոյժ
սղութիւն
եղեւ
Դէրպէքիր,
ցորէնին
սումառն
Ճ
ղուռուշի
ծախուեցաւ,
նայ
այլ
ԵՃ
ղռուշի
տունն,
Ճ
ղռուշի
ծախէին
Ա
սուսառմ
ցորէնի
կուտային,
բազումք
անօթի
ջարդուեցան,
եւ
բազումք
իւրեանց
տղայքն
մօրթեցին
կերան ,
անձին
մէկն
ալ
որ
էր
քրիստոնեայ,
կառնէ
իւր
կինն
դէպի
Էրզրում
գոգայ
թէ
երթամ
հացի
հասնիմ,
կնոջ
ծիծն
ալ
մէկ
մատղաշ
մանուկմ
ունին
եղել
իւրեանց
զաւակն,
սոքայ
քալելով
գուգան
մէկ
յեապանի
լեռամ
տակն
անօթի
կու
նուաղին ,
յետոյ
այրն
կնոջ
կասէ.
Օվ
կին
մեք
դժոխքն
երթալուն
կերթանք
էկէ
այս
մեր
մանուկն
մօրթենք
ուտեմք.
կինն
գուլայ
կաղա[ղա]կէ
այրն
չի
անսալ
կնոջ
լացին.
յետոյ
կինն
կասէ.
Մի
յառաջի
յաջացս
մօրթել.
համբերեայ
ես
փախչիմ
հեռու
քարի
յետեւ
անցնիմ
որ
տղայիս
ձայն
չլսեմ.
կերթայ
քարի
յետեւ
կանցնի
մէմալ
նայի
որ
սարէ
ի
վայր
մէկ
վայրի
այծմ
վայելով
վաղվաղակի
հասնի
յայս
կնոջ
քովն.
կինն
շուտով
այծուն
գլխէն
կու
բռնէ
տանի
էրկան
կու
տայ
տղան
կազատէ.
այծն
մօռթէն
կուտեն.
այս
հրաշքն
ալ
այպէս
եղեւ:
Այժմոյս
նոյն
քաղաքն
աժնութիւն
է
Աստուծոյ
գոհութիւն:
Հայր
մի
հէրու
յղեցի
Ա
արծաթապատ
աւետարան,
որ
բոլոր
ղապլամայ
արծաթ
էր
ամենեւին
բաց
տեղ
չունիր.
ի
միասին
եւս
մէկ
մեծ
հին
գիրքմ…:
Յամի
տեառն
1760
Մայիսի
ԺԳ
Նուաստ
ծառայ
Տէր
Յակոբ
տէր
Ղազարեան
անարժան
քահանայ.
ի
Խոտրջրոյ
գրեցաւ
գիրս
ի
Կարին
քաղաքի
Դարձեալ
ծանիք.
Հալպայ
մինչեւ
որ
գայ
հասանի
Ղարս
աճեմին
սինօռն,
պաշիպօշ
Լաւանտն
պաշարեաց,
յերկիր
յամենայն
աւիրեց
իբր
շէնլիք
չթողեց,
բազում
գարշելի
բաներ
էրաւ,
մանաւանդ
բասէնու
յերկիրն:
Ոչ
փաշայ
կայ
ոչ
դատաւոր:
Այս
թուխթն
դեռ
եւս
չէի
ծալել
եւ
զմռել.
Ախլցխայու
մարդ
էհաս
ասդ
Էրզրում,
ասելով
թէ
լակզին
մեծապէս
պաշարեց
եւ
սխլաթ
էրաւ
քաղաքին,
միայն
մնաց
Աստուծոյ:
