Գիրք պատմութեանց

ՎԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՆԳԱՄ ԳԱԼՈՅՆ ՋՂԱԼՕՂԼԻ ՍԱՐԴԱՐԻՆ, ԵՒ ՊԱՐՏԵԱԼ ԼԻՆԵԼՈՅՆ ԵՒ ԴԱՌՆԱԼՈՅՆ

Եւ յորժամ եհաս Ջղալօղլի Սարդարն ի Վան. եւ զետեղացաւ անդէն իւրովք զօրօքն. քանզի զամենայն զօրսն իւր հրամայեաց ղշլաղ տալ ի վերայ բնակչաց երկրին. եւ բաժանեցին զամենայն զօրսն յերկիրն Վանայ եւ յամենայն շրջակայ գաւառս նորա։ Իսկ զօրքն, որք նստան ղշլաղ ի վերայ երկրին, իբրեւ զգազանն տեսլեան Դանիէլի՝ կերան, եւ մանրեցին. եւ զմնացորդսն ոտից կոխան արարին [Դան. Է 1-7]. փոխանակ շինելոյ զերկիրն՝ աւերեալ քայքայեցին՝ եւ ի վերջին թշուառութիւնն հասուցին, թէ անողորմ կեղեքելով եւ թէ այլ պղծագործութեամբ։

Եւ Ջղալօղլին իբրեւ ետես թէ շահն յԵրեւանայ երկրէն դարձաւ ի Թարվէզ՝ եւ երկիրն Երեւանայ անտէր մնաց. զոմն ի նշանաւոր արանց՝ որում անունն էր Օմար աղայ, կարգեաց գլուխ՝ եւ ընդ նմա զօրս բազումս, եւ առաքեաց յերկիրն Երեւանայ՝ զի տիրեսցէ երկրին. եւ նա եկեալ բնակեցաւ ի Նախչուան՝ եւ պահէր զերկիրն։ Իսկ շահն՝ որ էր ի Թարվէզ, իբրեւ լուաւ զայս գործ՝ եւ նա եւս առաքեաց զԱմիրգունայ խանն բազում զօրօք ի վերայ Օմար աղային. որ եկեալ մարտեաւ ընդ Օմար աղային եւ սպան զնա՝ եւ կոտորեաց զզօրս նորա. եւ զբազումս ի զօրացն ձերբակալ արարեալ կենդանի, եւ զայսոսիկ զկենդանի կալեալսն՝ եւ զգլուխս սպանելոցն առաքեաց ի Թարվէզ առ շահն, եւ ինքն արձանացեալ նստաւ ի տեղի Օմար աղային ի Նախչուան՝ եւ պահէր զերկիրն որպէս եւ հրամայեալ էր նմա շահն։

Եւ Ջղալօղլին կելով ի Վան քաղաքի, անդէն անցոյց զցրտասառոյց եղանակս ձմերան, իբրեւ եհաս ի ժամանակս գարնայնոյ. եհան զամենայն երամակս երիվարաց, զիւրն եւ զբանակին իւրոյ յարօտ ի վերայ կանաչի՝ զի զգարնան թալչխն առցեն երիվարքն։ Իսկ հանճարեղն ի խորհուրդս չարեաց Շահաբաս՝ որ յայնմ ժամանակի նա ի Թարվէզ էր, կազմեաց զԱլահվէրտի խանն զօրօք բազմօք՝ եւ առաքեաց ի Վան ի խնդիր երիվարաց Սարդարին, այլ եւ զոր ինչ առնել կարիցէ արասցէ։ Եւ Ալահվէրտի խանն ելեալ ի Թարվիզու յանկասկած եւ յանկարծելի իմն աւուր եհաս ի գաւառն Վասպուրականի՝ այսինքն Վանայ։ Եւ նախ քան զամենայն գործ՝ եհաս ի վերայ ժողովոյ երիվարացն Օսմանցւոց՝ եւ ի նոցանէ զորս ի յարձակի եգիտ՝ աւար հարեալ տարաւ ի բանակն իւր, եւ զորս եգիտ ի շղթայս եւ յոտնակապս, զամենեսեան ջլատեաց եւ կոտորեաց՝ եւ ինքն ի մէջ երկրին բանակ եդեալ եւ արձանացեալ նստաւ։

Իբրեւ ետես Ջղալօղլին եթէ Ալահվէրտի խանն եկեալ զայս ինչ գործեաց, հանդերձեալ պատրաստեաց եւ նա զօրս բազումս՝ եւ կարգեաց նոցա զօրագլուխ զՎանայ փաշայն։ Եւ յորժամ եհաս օր մարտին, ելին ընդդէմ միմեանց պատերազմել ի մէջ դաշտին յանդիման Վանայ բերդին, որ եւ Ջղալօղլին ինքն նստեալ ի վերայ պարսպի բերդին հայէր ի վերայ մարտկացն՝ զի ոչ կարի հեռի էր ի բերդէն տեղի պատերազմին։ Իբրեւ խառնեցան երկոքեան կողմանքն ի միմեանս, եղեւ անդէն սաստիկ գործ դառնութեան եւ անհնարին կոտորուածք, զի իբրեւ զհող եւ զքար անկեալ կային դիք մարդկան ընդ երեսս դաշտին։ Եւ պարտեցաւ կողմն Օսմանցւոց՝ եւ զօրացաւ կողմն Պարսից, եւ արարին փախստական զզօրսն Օսմանցւոց մինչ ի դուռն Վանայ բերդին։ Որ եւ ի հալածելն զՕսմանցիսն, երկուք ոմանք Պարսիկք զհետ մտեալ Օսմանցւոց եւ վարելով հասուցին մինչ ի դուռն բերդին, եւ ի մտանելն Օսմանցւոցն ի մէջ պարսպին, մտին եւ Պարսիկքն. եւ անդէն ի մէջ երկուց պարսպացն՝ զորս ասեն սիրհաճ, զմի Պարսիկն կալան Օսմանցիքն եւ տարան։ Իսկ միւս Պարսիկն անդէն սպան զայր մի Օսմանցի՝ եւ էառ յինքն զգլուխ Օսմանցւոյն։ Եւ ապա էառ նոյն պարսիկն ինքն զդաստառակն իւր՝ եւ ձգեաց ընդ երկինս ի վեր, եւ ի ներքուստ կողմանէ ածեալ ինքն զսուսերն իւր՝ եւ հատեալ յերկուս բաժանեաց զդաստառակն իւր առաջի զօրացն Օսմանցւոց՝ եւ առաջի Ջղալօղլւոյն, զոր իւրով աչօքն ետես Ջղալօղլին, քանզի նստեալ կայր ի վերայ պարսպին մերձ տեղւոյն այնմիկ։ Եւ ի տեսանելն զայն՝ Ջղալօղլւոյն, զդաստառակն իւր եդեալ ի վերայ աչաց իւրոց յարտասուս հարեալ ելաց, քանզի ծանեաւ յոգի իւր զբեկումն իւրոյ ազգին՝ եւ զյաջողութիւնն Պարսից։ Եւ Պարսիկն որ՝ հարեալ թրովն իւր եհատ զդաստառակն իւր ելեալ ի պարսպէն գնացեալ խառնեցաւ ի գունդն իւր, ի զօրսն Պարսից։

Եւ յետ վանելոյ Ալահվէրտի խանին զզօրսն Օսմանցւոց, ելեալ այնուհետեւ ի մէջ երկրին յաւարել եւ յապականել, ըստ ասացելումն Տեառն, թէ նախ զհզօրն կապիցէ՝ եւ ապա զտուն նորա աւար հարկանիցէ [հմմտ. Մարկ. Գ 27], սոյնպէս եւ սա արար, քանզի զամենայն համբարս ցորենոյ եւ զայլ պտղոց, եւ զխոտոյ եւ զյարդի, եւ զշինուածս տանց զամենայն այրեցին հրով։ Եւ ուր եւ կարացին հասանել՝ զամենայն բնակիչս գաւառացն՝ որք եւ անկան ի ձեռս՝ զարիսն կոտորեցին եւ զայլսն գերեցին։ Եւ մեծ բանակ արարեալ եթէ զմարդ եւ եթէ զանասունս, միահաղոյն վարեալ, ածեալ բերեալ հասուցին ի Թարվէզ ի լիութիւն ազգին Պարսից։

Իսկ Ջղալօղլին իբրեւ ետես զայսպիսի մեծ բեկումնս, ելեալ ի Վանայ, եմուտ ի նաւ եւ ծովով գնաց յԱրծկէ՝ եւ անտի ի Խնուս եւ անտի յԱրզրում, եւ նստաւ անդ։ Եւ կոչեաց առ ինքն զամենայն շրջակայ իշխանս, եթէ զկողմանցն Վրաց, եթէ զկողմանցն Մարաց, ընդ որս էր եւ մեծ իշխանն ազգին Մարաց՝ որոյ անունն էր Միրշարաֆ. եւ այսպէս զամենայն կուսակալս եւ զկողմնակալս սահմանացն այնոցիկ ժողովեաց ի քաղաքն Կարնոյ՝ այսինքն յԱրզրում։ Եւ հրամայեաց նոցա զի իւրաքանչիւրք իւրեանց զօրօքն պատրաստք լիցին ամենայն կազմուածովք եւ պատերազմական գործեօք, զի յորժամ ինքն Ջղալօղլին ի Վան հասանիցի, եւ նոքա եւս անդր գտանիցին՝ զի խառնեալ ի միասին գնասցեն ի Թարվէզ պատերազմել ընդ Պարսից։

Ապա ելեալ Ջղալօղլին ի Կարնոյ եկեալ ի Տիգրանակերտ, որ է Ամիթ. եւ անդ եւս զկայ առեալ հոգայր զպատրաստութիւն պատերազմին, եւ ժողովէր ինքեան զզօրսամենայն Միջերկրեայ գաւառաց, զԱսիոյ եւ զՄիջագետաց։

Յորում ժամանակի մեծ եւ անուանի փաշայն՝ զոր Նասիֆ փաշայ ասէին, որ էր ինքն ի քաղաքէն Բերիոյ՝ որ է Հալապ, եւ սա եւս եկն ի յԱմիթ առ Ջղալօղլին. եւ ի միասին հոգային զհոգս պատերազմին, զի եւ սա համապատիւ էր Ջղալօղլւոյն։ Սոքա երկոքեան ժողովեցին ի վերայ ինքեանց զամենայն զօրս աշխարհին Օսմանցւոց՝ եւ ելեալ ի Տիգրանակերտու եկին միւսանգամ ի Վան, եւ անդ եւս ժողովեցին զՔրդստանայ՝ եւ զԱրզրումայ կողմանցն զօրսն ի վերայ իւրեանց. եւ եղեն մեծ եւ անթիւ բանակ։ Եւ ելեալ ի Վանայ ուղղեցան դէպ ի Թարվէզ, եւ հասին ի սահմանս նորա մերձ ի գիւղն, զոր Սօֆիան ասեն, եւ անդ ի դաշտին յարդարեցին զպատերազմ, եւ պարտեցան զօրքն Օսմանցւոց։

Քանզի բազմահնարն Շահաբաս զզօրսն Պարսից բաժանեաց ի չորս գունդս, զգունդն առաջին ետ ի ձեռս Ալահվէրտի խանին, եւ՛ հրամայեաց նմա, զի դէմ յանդիման եւ ակներեւ ելցէ ի պատերազմ ընդ բանակին Օսմանցւոց։ Իսկ զայլ երիսն ետ երից նախարարաց իւրոց, զմինն Ղառչղայ խանին, եւ զերկրորդն ետ Զըլֆիղար խանին, եւ զերրորդն Փիրպուտաղ խանին. եւ սոցա հրամայեաց զի թաքնաբար դարանակալք լիցին յերից կողմանց։ Իսկ ինքն շահն իւրովք ծառայիւքն ի գլուխս հեռի լերանց ղօղեալ դադարեալ կայր։

Եւ յորժամ եհաս պայմանեալ օր մարտին, ելեալ Ալահվէրտի խանն իւրով գնդաւն եւ երեւեցաւ դէմ յանդիման զօրացն Օսմանցւոց, եւ ի տեսանել զնոսա Օսմանցւոցն, կարծեալ յինքեանս թէ միայն այն է զօրքն Պարսից՝ որք երեւին, վասն որոյ ուրախութեամբ ի վերայ դիմեցին՝ եւ սկսան պատերազմել։ Յայնժամ կողմն Պարսից վաղվաղակի ըստ պայմանելոյն իւրեանց բարձրացուցին զծուխ նշանին, եւ ի տեսանել դարանամուտ Պարսիցն զծուխն, փութանակի ելեալք յիւրաքանչիւր տեղեաց, դիմեցին ի վերայ զօրացն Օսմանցւոց՝ եւ ի չորից կողմանց ի մէջ փակեալ կոտորեցին, դիաթաւալ արարեալ զամենեսեան տապաստ արկին դաշտին։ Եւ եղեւ անհնարին աղէտ եւ օր դառնութեան։

Եւ Սարդարն ի մէջ իւրում բանակին կայր, բայց վշտագին ցաւօք իբր զկին ծննդական պաղատաւոր երկօք եւ ո՛չ առնոյր յոյժ եւ դադար ի միում տեղւոջ, այլ վարանեալ սրտիւ հայէր, եւ դիտէր զճանապարհս մարտիկ զօրացն՝ թէ գուցէ գտանիցի ոք, որ եկեալ բարի համբաւաբեր նմա լիցի՝ եւ ոչ գոյր։

Կայր եւ մերձ Սարդարին մեծ պարոնն Քուրդ Միրշարաֆն՝ զոր կանխաւ յիշեցաք, եւ նա գիտաց յոգի իւր, թէ պարտեցաւ կողմն Սարդարին, վասն որոյ ոչ եկն համբաւ. եւ ջանայր, եւ հնարէր, զի կերպիւ ինչ հեռասցի ի Սարդարէն՝ զի թերեւս փախիցի։ Եւ սկսաւ ասել ցՍարդարն կեղծաւոր բանիւ եւ գթով. «Խնդրեմ ի վեհական տերութենէ քումմէ, զի եւ ինձ տացես հրաման մտանել ի պատերազմ. զի թերեւս պատահեցայց ի պատերազմի անդ՝ շահինե։ Եւ ի բազում խնդրելոյն հրամայեաց գնալ, իսկ Միրշարաֆն իբրեւ հեռացաւ ի բանակէն, դարձոյց զերեսս դէպ ուղիղ յաշխարհն իւր, ուր եւ գնաց անդառնալի։

Եւ զօրքն Պարսից յաղթեցին զօրացն Օսմանցւոց եւ դարձուցին ի փախուստ դէպ ի բանակն Օսմանցւոց՝ եւ ինքեանք զկնի հալածելով եւ կոտորելով, մինչ բերեալ լցին ի մէջ իսկ բուն բանակին՝ որ եւ ի մէջ այնմ բանակին մտին Պարսիկքն եւ կոտորէին զՕսմանցիսն. եւ Ղառչղայ խանն գնացեալ մերձ առ վրանն Սարդարին եզարկ թրով զշրջապատ վրանի Սարդարին, եհատ՝ եւ ընդ մէջն անցեալ գնաց. եւ ոչ ոք կարաց ընդդէմ ելանել նմա։ Եւ մինչեւ ցերեկոյ ո՛չ դադարեցաւ գործն արիւնահեղութեան, զորս կոտորեցին, եւ զորս փախուցին, եւ զորս ձերբակալ արարին՝ եւ ածին առաջի շահին, քանզի ասէին, երեսուն եւ չորս անուանի իշխանք ըմբռնեալք եղեն, Փաշայ, Քէհիայ, Ղուլար Աղասի, Սանջախ բէկի եւ այլք յոլովք։

Իբրեւ էառ գործն զկատարումն իւր ըստ ասացելումս օրինակի, եւ տեսեալ Ջղալօղլւոյն թէ պարտեցան զօրքն իւր՝ եւ ոչ եւս կարէ միւսանգամ կազմել ռազմ եւ պատերազմել, նաեւ մնացեալ զօրքն իւր գաղտագողի յետս փախչէին։ Մտախոհ եղեալ՝ թէ մի գուցէ ինքն եւս ըմբռնեսցի ի ձեռս Պարսից՝ խորհեցաւ զի դարձցի անդրէն ի Վան քաղաք։ Եւ յայնմ գիշերի ելեալ Սարդարն եւ ամենայն զօրքն իւր սկսան յետս դառնալ, եւ իբրեւ այս այսպէս եղեւ, ամենայն ոք զապրուստ անձին իւրոյ ջանայր, եւ փութայր հապճեպ տագնապաւ՝ զի ինքն քան զընկերն իւր կանխաւ փախիցէ, զի մի՛ գուցէ յետուստ ժամանեսցեն Պարսիկք՝ եւ կոտորեսցեն զինքեանս։ Եւ յայսմ տագնապելի փախստեանս պատճառէ թողին զամենայն ինչս իւրեանց, զկահ եւ զկարասիս, զուղտս եւ զգրաստս, զմթերս կերակրոց, եւ զգանձս սնդկով, եւ սապատով. քանզի զճրագունսն վառեալ թողին եւ զվրանսն կառուցեալ՝ որպէս կանխաւ կառուցեալ էր, այնպէս թողին, եւ զամենայն ինչ զոր ունէին յինքեանց ի բաց լքին, եւ դարձուցեալ զերեսս ի յետս ճեպէին ի փախուստ, եւ մինչեւ ցլուսանալ այգուցն ոչ մնաց եւ ոչ մի։ Իսկ ի լուսանալ առաւօտին ծանուցեալ եղեւ զօրացն Պարսից փախուստն Օսմանցւոց. իբրեւ զեկուցին Շահաբասին, յայնժամ հրամայեաց զօրացն Պարսից մտանել ի բանակն Օսմանցւոց եւ աւար հարկանել, որք եւ առ ժամայն յափշտակեալ իւրացուցին ի լիութիւն անձանց իւրեանց, եւ դարձան ուրախութեամբ ի Թարվէզ եւ անդ զետեղեցան շահն եւ զօրքն իւր։ Իսկ Սարդարն ելեալ ի Սօֆիանայ՝ գնաց փախստեամբ մինչ եհաս ի Վան քաղաք, եւ անտի մտեալ ի նաւ էանց զծովն եւ գնաց ի յԱմիթ եւ անդէն մեռաւ։ Պատերազմն ի Հոկտեմբերի քսան եւ հինգն եղեւ, եւ ինքն գնաց ի յԱմիթ՝ եւ մեռաւ՝ ի Փետրվարի ամսոյ վեցն։ Ասի եւս յոմանց թէ ինքն զինքն դեղակուր արար վասն ամօթոյ պարտութեանն։

Արդ՝ գալն Ջղալօղլի Սարդարին երկու անգամ եղեւ, առաջին գալն ի սկզբան ՌԾԴ. թուին, յորում նոր էր մուտ Նաւասարդի ամսոյն՝ որ եկն ի Նախչուան, եւ անտի գնաց ի քաղաքն Վան։ Եւ երկրորդ գալն այս է՝ որ եկն ի Սօֆիան եւ յաղթեցաւ՝ եւ դարձաւ, ՌԾԵ. թուին, ի սկիզբն տարեմտին ի ժամանակս առաջնոյ աշնան։

Եւ ի շարժմանէ այսց երկուց տիեզերակալացս՝ որք զարթուցեալե են ի պատերազմ, եթէ Սարդարն՝ որ եկն յարեւմտից, եւ թէ շահն՝ որ ի կողմս արեւելից՝ թէ որքան աւերումն եւ քանդումն եղեւ աշխարհի, թէ ի գալն եւ թէ ի դառնալն, թէ որքան ծանրաբեռն հարկապահանջութիւն եդեալ ի վերայ ժողովրդեանն եւ բռնութեամբ առին, նոյնպէս եւ զսուրուսաթն՝ որ զկնի զօրացն բերել տային, եւ թէ զօրքն՝ որ ի ձմեռն երիվարօքն իւրեանց ղշլաղ տային, կամ զքանդումն տանց եւ այգեստանաց, եւ զկոխումն արտորէից՝ եւ զհանումն համբարաց՝ ցորենոյ եւ զայլ սերմանեաց, եւ աւարումն, եւ յափշտակումն ընչից եւ ստացուածոց, զուստերաց եւ զդստերաց, եւ սպանումն անպարտ անձանց, զորս ի յայտնի եւ զորս ի գաղտնի, եւ զայլ ամենայն չարիսն զոր ածին ի վերայ աշխարհի. մեզ ոչ գոյ կար թուելոյ, այլ այնմ, որ թուէ զբազմութիւն աստեղաց, եւ ստեղծ զայնքան անձինս որք մատնեցան անողորմ եւ մարդադէմ գազանացն այնոցիկ։