Գիրք պատմութեանց

ԹԷ Ո՞ՐՔ ԵՒ ՈՐՊԷ՞Ս ԵՂԵՆ ՊԱՏՃԱՌՔ ԳՏԱՆԵԼՈՅ ԶՈՃՍ ԵՒ ԶԳԻՏՈՒԹԻՒՆՍ ԱՐՏԱՔԻՆ ԳՐՈՑ ԵՒ ԶԱՐՈՒԵՍՏՍ ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՆՈՐՈԳԵԱԼ ՍՓՌԵՑԻՆ Ի ՎԱՐԴԱՊԵՏՍ ՀԱՅՈՑ, ՈՐ ԲՆԱՒԻՆ ԲԱՐՁԵԱԼ ԵՒ ԱՆՀԵՏ ԷՐ ԼԵԱԼ

Արդ՝ ի հին եւ ի վաղեմի ժամանակաց կայր դասատուն վարդապետաց ի քաղաքն Բաղէշ, ի վանքն՝ որում անուն Ամրդօլ ասեն, որ յաջորդելով մի զմի եհաս մինչեւ ի ժամանակս հարց մերոց։ Յորում ժամանակի էր յաջորդ եւ առաջնորդ, պետ եւ գլուխ վարդապետաց տեղւոյն այնմիկ ոմն վարդապետ Բարսեղ անուն, որ էր այր երեւելի եւ մեծանուն, եւ յոլով աշակերտաց տէր. եւ նոյն վանքն Ամրդօլու յառաջագոյն խրթին եւ յոռի շինեալ էր եւ այն եւս խարխալեալ էր ի հնութենէ, սա զամենայն շինուածսն միահաղոյն քակեաց, եւ ինքն վերստին հիմնարկեալ շինեաց եւ կատարեաց զբովանդակն, զեկեղեցին եւ զտներն եւ զայլն, որ ի նոսա։

Այլ եւ էր ինքն Բարսեղ վարդապետն ի գաւազանէն՝ որ ի Տաթեւացւոյն յառաջ եկեալ եւ՛ սերեալ, այսպիսի կարգաւ։ Նախ՝ Գրիգոր Տաթեւացին, նորին աշակերտ Դանիէլ. նորին՝ Յովհաննէս Համշէնցին. նորին՝ Չորթան Գրիգոր Արճիշեցին. նորին՝ Ներսէս, որ Մատաղ ասի. նորին՝ Ներսէս Բաղիշեցին. նորին՝ Ներսէս Ամկեցին. նորին՝ Բրգութ Յովհաննէս Ոստանցին. նորին՝ Բարսեղ Գաւառցին, որ է այս Բարսեղս, որոյ վասն բանս է։ Սորին աշակերտ Մոկացի Ներսէս ի գեղջէն Ասկնջաւսայ, զորոյ մականուն Բեղլու ասեն, զի մեծ էր բեղն։ Սորին աշակերտ Մելքիսէթ Երեւանցի, ի գեղջէն՝ որում անունն էր Վժան։

Արդ՝ այս Բարսեղ վարդապետս յինքենէ իսկ գիտակ էր թէ, գիտութիւն արտաքին իմաստից եւ քերականութեան ո՛չ գոյ ի մէջ վարդապետացն Հայոց, եւ ինքն մեծաւ տարփանօք ըղձայր թերեւս հասանել այնմ գիտութեան, ոչ միայն վասն իւր, այլ մանաւանդ վասն ազգին, զի արծարծեալ սփռեսցի ի մէջ ազգիս Հայոց, որպէս զի ամենեքեան հասցեն այնմ շնորհաց եւ գիտութեան։ Վասն որոյ յարաժամ առեալ ի ձեռս իւր զարտաքին գիրքն, եւ թէպէտ ոչ գիտէր, այլ անյապաղ եւ անձանձիր ընթեռնոյր. էր զի ուրեք ուրեք հասանէր ի վերայ տեսութեան, եւ մտաց բանին, եւ էր զի ոչ. բայց նա ամենայն ջանիւ առանց ձանձրանալոյ միշտ ընթեռնոյր։

Եւ որպէս Տէրն Քրիստոս յառակս երեք նկանակին ասաց, թէ ոչ տացէ վասն բարեկամութեան, սակայն վասն ժտութեան յարուցեալ տացէ նմա զինչ եւ խնդրեսցէ[Ղուկ. ԺԱ, 8], այսպէս եւ սմա ետ. որ անդադար եւ անձանձիր տքնութեամբ յար հանապազ կացեալ ի դուռն իմաստից գիտութեան բաղխէր զցայգ եւ զցերեկ աղօթիւք եւ ընթերցմամբ։ Իսկ աղբիւրն եւ տուողն ամենայն իմաստութեան Սուրբ Հոգին Աստուած, որ բերանով Էակցին իւրոյ խոստացաւ, թէ. «Խնդրեցէք, եւ տացի ձեզ, բաղխեցէք, եւ բացցի ձեզ, հայցեցէք, եւ առնուցուքե [Ղուկ. ԺԱ 9-10, Մատթ. Է 7-8], տեսեալ զանդանդաղելի զկանխելն եւ զբաղխելն սորա, շնորհեաց սմա զխնդրելին. զի ետ տեսութիւն եւ հանճար մտաց սորա՝ խելամուտ լինել բառին եւ ոճոյն, եւ շաւղաց արտաքին գրոց, առանց ուրուք առաջնորդելոյ եւ ցուցանելոյ բնաւ։

Քանզի նախ սկիզբն արար «Սահմանաց գրոցնե, կարդայր մինչեւ ցվերջ պրակին, եւ դարձեալ դառնայր ի սկիզբն պրակին, այնքան կարդայր եւ դառնայր, մինչեւ ամենայն որպիսութեանցն տեղեկացեալ լինէր՝ եւ ապա անցանէր եւ միւս պրակն, այսպէս առնելով մինչեւ ի տասն պրակն «Սահմանացնե կարդաց, եւ վերահասու եղեւ՝ որ այլոց եւս կարէր ուսուցանել։ Եւ ապա թողեալ զ«Սահմանքնե էանց ի Պորփիւրն, տեսանել եւ փորձել զնորին եւս զորպիսութիւն, եւ սկսաւ մեծաւ ջանիւ ընթեռնուլ եւ մտածութեամբ խոկալ. եւ ի բազում աւուրս յոգնակի աշխատութեամբ ընթեռնլով եւ դառնալով ի Պորփիւրէն՝ զսեռն եւ զտեսակն եւս եգիտ շնորհօք սուրբ Հոգւոյն։

Եւ յաւուրս ծերութեան իւրոյ այս Բարսեղ վարդապետս կոչեաց զամենայն աշակերտս իւր առաջի իւր, եւ զոր ինչ եւ գտեալն էր իմաստութիւն յարտաքին գրոց, դաս ասաց նոցա, զոր նոքա ամենեքեան ի միտ առին, եւ ուսան, եւ ապա սկսաւ խօսել ընդ նոսա եւ պատուիրել. «Որդեա՛կք իմ սիրեցեալք, զորս հոգեւոր երկամբք ծնայ ի Տէր, զի նախնի վարդապետաց գրեանց մէջն՝ զորս յիշեն սեռ, տեսակ եւ տարբերութիւն, եւ յատուկ, եւ պատահումն, եւ ստորասութիւն, եւ բացասութիւն, որոց բազմաց եւ յոլովից պատահեալ էք ի մէջ «Պարապմանց գրոցնե եւ «Գանձուց գրոցնե, եւ «Առ որսե գրոցն, եւ այլոց այսպիսեաց, թէպէտ եւ ընթեռնումք, եւ անցանեմք, այլ թէ զի՞նչ են սոքա, եւ սոցին հետեւմունքն, եւ բոլորն եւ մասունքն, եւ այլ որպիսութիւնքն մեք ոչ գիտեմք. եւ հարկ է վարդապետաց՝ որ սոցին ամենեցուն քաջ գիտակ գոլ, զի թարց սոցին գիտութեան, թէպէտ ընթեռնու ոք, զինչ եւ ընթեռնու, եւ կարծէ իմացեալ զնա, այլ ոչ է իմացեալ ըստ պատշաճին եւ պարտին. զի ամենայն իմաստութեանց եւ գրոց, ներածութիւնք սոքա են, եթէ նրբին եւ թէ արտաքնոց։

Վասն որոյ իբրեւ զանդառնալի կտակ մահու պատուիրեմ ձեզ, եւ մանաւանդ ծանր եւ անբառնալի հարկ ի վերայ ձեր դնեմ, զի որպէս զիս տեսիք, զի հանապազ ընթեռնուի զայս գիրս, եւ բազում խոկմամբ մտածէի, եւ երկնէի, այնքան մինչեւ գտանէի զտեսութիւն բանին. եւ զոր ինչ եւ գտի շնորհելովն Տեառն, զայն ամենայն ահաւասիկ դաս ասացի ձեզ։ Եւ այժմ մեծաւ հարկիւ պատուիրեմ ձեզ, զի եւ դուք այսպէս առնիցէք, որքան եւ իցէք կենդանի. եւ զայս՝ զոր եւս դաս ասացի ձեզ, հանապազօր կարդացէք, եւ ի վերայ սորին դուք եւս աճեցուցէք, ընթեռնլով եւ յառաջ գնալով. եւ զոր ինչ եւ տացէ ձեզ Աստուած Սուրբ Հոգին զյինէն ուսեալն եւ զձեր գտեալն, ձեր աշակերտելոցն դաս ասացէք. եւ միշտ վարժեցէք զնոսա ի նոյն՝ մինչեւ ունակասցի ի միտս նոցա, եւ դուք եւս պատուիրեցէք ձերոց աշակերտելոցն՝ զի ըստ այսմ օրինակի արասցեն. եւ այսպէս յորդւոց որդիս առնելով՝ հաւատամ ի Տէր, զի բանայ եւ ցուցանէ զամենայն ճանապարհս եւ զդրունս չքնաղ եւ պանծալի գիտութեանս այսմիկե։ Արդ՝ լուսընկալ հոգի Բարսեղ վարդապետ ըստ ասացելումս պատճառ եղեւ գտանելոյ արտաքին գրոց գիտութեան, եւ այսպէս պատուիրելով յաւելաւ առ հարս իւր եւ հանգեաւ ի Քրիստոս, եւ եդին զնա ի հանգիստ գերեզմանի ի նոյն վանքն Ամրդօլայ, զոր ինքն նորոգեաց, որոյ հանգստեան տեղի ընդ սրբոց եւ երանելեաց եղիցի. ամէն։

Եւ ըստ պատուիրելոյ երջանիկ վարդապետիս Բարսղի՝ երեք ոմանք յաշակերտաց սորին արարին, որք էին ի Մոկաց գաւառէն, միոյն անունն Յովսէփ, ի գեղջէն որում անունն է Ոզմի. եւ միւսոյն՝ Հայրապետ եւ սորին եղբօրորդւոյն՝ Ներսէս, որք էին ի գեղջէն որոյ անունն է Ասկնջաւս։ Եւ այս Ներսէսս, Բեղլու Ներսէսն է, զոր ի կարգ վարդապետացն յիշեցաք ի վեր անդր։ Այս Ներսէսս յոլով աշխատեցաւ՝ եւ առաւելացոյց քան զԲարսեղ վարդապետն եւ քան զընկերս իւր։ Եւ ապա ի միտս իւր եկեալ Ներսէս վարդապետս եւ խոկմամբ ի միտ ածեալ զամենայն ունայնութիւն կենցաղոյս, եւ զպատաղմունս սորա՝ եւ զպատրանս մեծութեան, զղջացաւ յաշխարհէ՝ եւ լքեալ թօթափեաց յինքենէ զաշխարհս, եւ զամենայն վայելչութիւնս սորին. քանզի Մեծ անապատն նոր էր շինեալ եւ հաստատեալ, զորոյ զպատմութիւնն կանխաւ ճառեցաք, եւ ի նմին պատմութեան Ներսէս վարդապետի յիշումն արարաք, եւ այն յիշեալ Ներսէսն այս է. եւ սորա լուեալ զառաքինական ճգնութիւնս միաբանից Մեծ անապատին, ելեալ գնաց անդ։ Եւ ի միաբանից Մեծ անապատին ոմանք աբեղայք սկսան դաս առնուլ զարտաքին գիրքն ի Ներսէս վարդապետէն. եւ վասն զի գործնական առաքինութիւնն յարգոյ, եւ նախապատիւ էր առ նոսա, զի հոգիս զարդարելոյ փոյթ ունէին եւ ոչ զբան, սորին վասն ոմանք ի դաս առնողացն յետս կացին. բայց ոմն աբեղայ տէր Մելքիսէթ անուամբ՝ որ էր յԱրարատեան աշխարհէն, ի գեղջէն զոր Վժան ասեն, սա ոչ թուլացաւ յընթերցմանէ արտաքին գրոց, եւ ոչ մեկնեցաւ ի Ներսէս վարդապետէն, այլ ցորքան ժամանակս եկաց Ներսէս վարդապետն ի Մեծ անապատն, եկաց անդէն եւ տէր Մելքիսէթն. եւ յորժամ ելեալ Ներսէս վարդապետն գնաց յերկիրն Վասպուրականի ի Լիմ կոչեցեալ կղզին, որ է ի մէջ ծովուն, եւ շինեաց անդ անապատ, այս տէր Մելքիսէթս եւս գնաց ընդ Ներսէս վարդապետին ի Լիմ։

Եւ յորժամ ժողովեցան յոլովք՝ եւ բազմացան միաբանք տեղւոյն, հինգ այլ եւս եղբարք միաբանեցան ընդ տէր Մելքիսէթին՝ եւ ամենեքեան ի ձեռս առին գիրս արտաքինս՝ եւ սկսան ջանիւ կարդալ։ Եւ յայտ արարեալ նշանեցին յաւուրն ժամ մի առ ի միասին ժողովելոյ, որպէս զի իւրաքանչիւր ոք ի hոցունց՝ զոր ինչ եւ գտեալ իցէ ի բանից գրոց անդէն ամենեցուն յայտնեսցէ, զի այլքն եւս ուսցին, որով աճեալ եւ արծարծեալ առաւելասցի գիտութիւնն այն, եւ այսպէս արարին զամս երկուս, եւ յայնմ հետէ միաբանեալ եղբարքն ձանձրացեալք յետս կացին յընթերցմանէ արտաքին գրոց, զի աշխատութիւնն յոլով էր, եւ մխիթարութիւնն սկսաւ, զի տակաւին ո՛չ էին թագաւորեալ ի վերայ բանին, եւ զճաշակ քաղցրութեան ոչ էին առեալ. որով ամենայն աշխատութիւնքն նուաստ եւ երկրորդ նմին տեսանի, ըստ վկայելոյն Դաւթի Փիլիսոփային։

Բայց տէր Մելքիսէթ՝ ոչ եթող զարտաքին գիրքն, եւ ոչ թուլացաւ ի նորին ընթերցմանէ, այլ անդադար տքնութեամբ զցայգ եւ զցերեկ ընթեռնոյր եւ մտածէր, եւ բերեալ առ Ներսէս վարդապետն ցուցանէր, եւ հարցանէր թերեւս ուղիղ իցէ գտեալն բան։ Եւ ընդ բազմաջան ընթերցմանն, զոր առնէր ի խոկայր ցանգ. հանապազ ի տեսական իմաստութիւնն, եւ զգործնական առաքինութիւնն եւս ընդ նմին ի միասին բարձեալ տանէր. զի զկարգ անապատին հաւասար ընդ հասարակ եղբարցն անպակաս կատարէր. նա եւ գերագոյն քան զնոսա, ի գիշերի կանխէր յաղօթս եւ ի պաղատանս առ Տէրն եւ տուողն ամենայն իմաստութեան ի Տէր Աստուած, բանալ նմա զդուռն իմաստութեան գրոց՝ եւ խելամուտ առնել նորին հանճարոյ։

Եւ զոր ինչ վասն նախ ասացեալ վարդապետացն պատմեցաք՝ սա բազմապատիկ առաւել քան զնոսա, երկս եւ աշխատութիւնս կրեաց ի վերայ արտաքին գրոց, զի թող զայլ ժամանակսն, զոր ընդ ընկերացն, եւ կամ չափաւոր ճգնութեամբ զտքնութիւն կրեալ էր, այլ յատուկ տասն ամ առանց թուլանալոյ եւ ներելոյ ինչ, զմարմինն իւր ի խաչ բարձեալ՝ կարեօք եւ ցանկութեամբ հանդերձ ըստ Պօղոսի [հմմտ. Գաղ. Ե 24]. եւ քան զայս եւս առաւել յամս երկուս յօրն մէկ հաց ճաշակեալ եւ ո՛չ այլ ինչ։ Եւ յայն երկու ամն ամենեւին լուռ եկաց եւ ընդ ումեք ո՛չ խօսեցաւ, այլ ընդ Աստուած՝ եւ ընդ գրոց իմաստութեան. եւ ամենեւին մերձ հրոյ ո՛չ գնաց, եւ ճրագ եւ կամ լոյս ի խուղն իւր ոչ տարաւ, այլ միշտ ի տուէ գիրս վերծանէր եւ ի գիշերի խոկայր։

Իսկ անքննելին յամենայն էից Սուրբ Հոգին Աստուած՝ որ քննէ զամենայն եւ զխորս Աստուծոյ [Ա Կոր. Բ 10], հայեցեալ յանդառնալի յոյսն եւ յանձանձիր խնդրելն նորա, եհեղ առ նա զշնորհս իմաստութեան եւ գիտութեան, եւ պարգեւեաց զխնդրելն, յաղագս ստէպ ժտելոյ նորա, եւ ըստ առակելոյ իւրոյ Էակցին Տեառն Յիսուսի [Յովհ. ԺԶ 23-41]։

Քանզի գիտութեան ամենայն արտաքին գրոց անտարակոյս ի վերայ հասեալ գիտող եղեւ. «Սահմանացնե, Պորփիւրին, «Ստորոգութեանե, «Պերիարմենիասինե, «Աշխարհացնե, «Առաքինութեանե, «Վերլուծականինե։

Այլ եւ զամենայն ազգաց տօմարն՝ որոց պատճէն գրեալ կայ ի միջի մերում, քաջ եւ անտարակոյս եհաս ամենայնի, գիտելով զսկիզբն եւ զպատճառն եւ զամենայն հետեւմունս նոցա։ Այլ եւ քերականութեան գիտութեան եղեւ տեղեակ եւ գիտող առաւել քան որք էին ի ժամանակին։

Արդ՝ ոչ թէ այս միայն է շնորհք եւ գիտութիւն նորա՝ զոր պատմեմք, քանզի յԱստուածաշունչ գրոց, եւ ի բանից վարդապետաց, կարի յոլով բան ի բերան առեալ էր որ հանապազ քաղէր։ Այլ զայս արտաքին գրեանս յայն սակս յիշեմ եւ շնորհակալ լինիմ նմա, զի զայսպիսի այլաշաւիղ, եւ այլատեսակ, եւ այլանուն, եւ անընտել բանս, առանց վարժողի եւ թարց ուրուք ուսուցանողի՝ իւրովի եգիտ զամենայն ի սկզբանէ մինչեւ զկատարածն։

Եւ ի կատարել մարմնոյ հասակին քան զոր առաւել կատարեալ էր իմաստութեան եւ հոգւոյ հասակն, կամովք իւրովք վարդապետն Ներսէս եւ վկայութեամբ ամենայն եղբարց անապատին, յառաջ կոչեաց զնա ի բարձրագոյն տեղի եւ ի պատիւ ըստ հրամանի Տեառն, թէ. «Բարեկամ ի վեր մատիրե [տե՛ս Ղուկ. ԺԴ 10], եւ շնորհեաց նմա զգաւազան վարդապետութեան, որ յարաժամ քարոզութեամբ աղբերաբար իմաստութեան ջրով մխիթարեալ զովացուցանէր զլսողսն։

Եւ յաւուրս ժամանակին այնմիկ, Մովսէս վարդապետն՝ որ եղեւ կաթուղիկոս Էջմիածնի, այն ինչ նոր սկսեալ էր նորոգութիւն սուրբ Աթոռոյն Էջմիածնի եւ շինութիւն պարսպին, եւ համբաւ նորոգութեան սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի, եւ Մովսէս վարդապետի կաթուղիկոսութեանն հրատարակեալ էր ընդ ամենայն աշխարհ, որ առ ամենեքեան տենչացեալ գային ի տեսութիւն նոցին. այսու աղագաւ Մելքիսէթ վարդապետ ելեալ ի Լմայ անապատէն եւ եկեալ ի բարձրագահ աթոռն ի սուրբ Էջմիածին. եւ երկրպագեաց քրիստոսակոխ սրբոյ տեղւոյն եւ տաճարին, եւ հանդիպեցաւ տեսութեան Մովսէս կաթուղիկոսին, եւ նորին աշակերտացն, յորոյ գալստենէ ուրախութիւն անպատում եղեւ ամենեցուն։

Եւ լինէր յորժամ Մելքիսէթ վարդապետն կանխէր ի դաս եւ ի քարոզ, իբրեւ զյորձանս ուղխից եւ հեղեղաց ընթանայր բանն ի բերանոյ նորա, յորոյ իմաստութիւնն ամենեքեան ապուշ եղեալ՝ հիանային եւ բաղձային։

Եւ յաւուրսն յայնոսիկ Մովսէս կաթուղիկոսն զմեծ աշակերտն իւր զԿեսարացի Խաչատուր վարդապետն՝ եղբարբք ոմամբք առաքեաց ի Լէհաց աշխարհն յաղագս նուիրակութեան սուրբ Էջմիածնի. եւ վասն զի ո՛չ ընդդիմակայ ախոյեանի պատահեալք էին եղբարքն՝ որք ընդ Խաչատուր վարդապետին, վասն որոյ ի միտս իւրեանց կարծէին զինքեանս գիտնականաս եւ կարողս ոմանս գոլ։ Եւ անդ յԻլով քաղաքի՝ յազգէն Ֆռանկաց պատրիք ոմանք եկին առ աշակերտսն Մովսէսի վասն հակաճառութեան, եւ հարցին նոքա ցմերսն նախ ի քերական արհեստէն, եւ ասացին՝ «վարեմե բառս անո՞ւն է թէ բայ, եւ մերքն անհմուտ գոլով զայլ եւ այլ պատասխանիս ասէին. յայնժամ նոքա քամահելով եւ ծիծաղելով այպն արարեալ են զմերովքն եւ ի բազում աւուրս վասն հակաճառութեան այսպէս են արարեալ։ Յայնժամ մերքն ի սիրտ եւ յոգի խոցեալք են. եւ իմացեալ թէ զայն, զոր գիտեն, ո՛չ է գիտութիւն, այլ պարտ է նոցա զարտաքին գիրքն կարդալ եւ անդէն ի մտի եդեալ են հաստատութեամբ, թէ գնամք յԷջմիածին առ Մելքիսէթ վարդապետն, զայլ ամենայն ինչ թողեալ՝ արտաքին գիրքն կարդամք ի նմանէ։ Եւ յորժամ հասին յԷջմիածին առ ժամայն սկսան ի նոյն գործն ձեռն արկանել, եւ ոմանք եւս յեղբարց ի միաբանիցն Էջմիածնի, ընդ նոսին յարեցան ի դաս առնուլ։ Եւ յորժամ միաբանեալ եղբարքն եկին առ Մելքիսէթ վարդապետն, եւ սկսան դաս առնուլ, նախ՝ զքերականութիւնն դաս առին, զկնի նորա զ«Սահմանքնե սկսան, եւ ապա զՊորփիւրն, զ«Ստորոգութիւնե, զ«Պերիարմենիասնե, զ«Աշխարհացնե, զ«Գովելինե զկնի սոցա ամենեցուն զամենայն ազգաց տօմարսն։

Եւ ի զրաւ այսմ ամենայնի, զոր դաս ասաց Սելքիսէթ վարդապետն աշակերտեալ եղբարցն, յայնժամ մեծաւ ցնծութեամբ եւ բերկրեալ հոգւով համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս սկսաւ գոհանալ զԱստուծոյ՝ եւ փառաւորէր եւ շնորհս խոստովանէր զՏեառնէ, եւ ասէր աշակերտեալ եղբարցն. «Ոչ այլ ինչ խոկումն կամ մտածութիւն գոյր ի սիրտ իմ, բայց միայն վասն իմաստութեանս այսմիկ, զոր բազում եւ անթուելի չարակրութեամբ հազիւ թէ, գտի, եւ այն եւս շնորհելովն Տեառն, երկնչէի թէ առանց ումեք ուսուցանելոյ մեռանէի, եւ այս պանծալի եւ չքնաղ գիտութիւնս ընդ իս ի հող մտեալ ամփոփիւր. բայց արդ՝ որովհետեւ դաս ասացի ձեզ, եւ զընկալեալն ի Տեառնէ զարծաթ բանին արկի ի սեղանաւորսդ [հմմտ. Մատթ. ԻԵ 27] այսուհետեւ փոխանակ տրտմութեան՝ ունիմ մխիթարութիւն, զի թէպէտ ես մեռանիմ, այլ սերմանեալն առ ձեզ բան Տեառն մնայ յաշխարհի. եւ զոր ինչ ես յամս հնգետասան, եւ այլ աւելի, մեծաւ տաժանմամբ հազիւ թէ կարացի գտանել, արդ՝ հեշտ եւ դիւրին յամիսս ութ ձեզ ընձեռեցի։ Բայց խնդրեմ ի ձէնջ, եղբարք իմ սիրեցեալք ի Տէր, որպէս պատուիրեցին մեզ նախնի վարդապետքն մեր կտակ արարեալ եւ հարկ եդեալ ի վերայ մեր, նոցին նման եւ ես այսօր ձեզ պատուիրեմ, եւ զնոյն հարկ դնեմ ի վերայ ձեր, զի մի՛ թուլանայցէք՝ եւ մի՛ տայցէք հանգիստ աչաց կամ նինջ արտեւանաց, այլ բուռն առեալ զշաւիղս իմաստութեանս այսմիկ, եւ յաւուրս կենաց ձերոց անդուլ եւ անդադար աշխատեցէք ի վերայ սորին մինչեւ ցօր վախճանի ձերոյ։ Եւ ես յուսամ ի Սուրբ Հոգին Աստուած, յաննախանձ պարեւատուն, զի բազմապատիկ առաւելեալ արդիւնաւորեսցէ զձեզ շնորհօք քան զմեզ, եւ զօր ինչ պարգեւեսցէ ձեզ, աննախանձարար ուսուցէք այլոց խնդրողաց՝ ով ոք եւ իցէե։

Յետ այսորիկ անկաւ ի մահիճս հիւանդութեան Մելքիսէթ վարդապետս, քանզի վասն առաջին վշտամբեր ճգնութեանցն, զոր ի Լմայ անապատին դիմակայեալ տեւեալ էր ցրտոյ եւ սառնամանեաց ձմերայնոց. ձուրտ քամի ունակացեալ էր ի մարմնոջ նորա, յորմէ պատճառէ ստէպ ստէպ հիւանդանայր. յայն սակս հաճեցուցեալ եղբարքն զՍելքիսէթ վարդապետն, եւ բերին ի վերայ նորա բժիշկ, զի թերեւս բժշկական դեղօք փարատեսցէ զցուրտն ի նմանէ. իսկ բժշկին անհմուտ գոլով՝ յոլովագոյն ի գործ էարկ զջերմ դեղն ի մարմին նորա, յորմէ պատճառէ չորացեալ խշկեցան ամենայն մասունք ներսին փորոտեաց նորա. քանզի ուժգին ջերմութիւն դեղոյն այրեաց զմասունս ներքին անդամոց նորա, զսիրտ, զլեարդ, եւ զթոք, եւ զայլ մասունս, որով հիւծեալ մաշեցան ամենայն միսք անդամոցն, եւ այնու հիւանդութեամբ վճարեաց զկեանս զայս, եւ գնաց առ վերին իմաստութիւնն՝ ի Տէրն Քրիստոս։

Եւ եղեւ վախճան բազմաշխատ վարդապետիս Մելքիսէթի յԵրեւան քաղաքի, ի վանս դամբարանի սրբոյ առաքելոյն Անանիայի, եւ տարեալ զնա ի հանգիստն հասարակաց՝ ի բլուրն, զոր անուանեն Կոզեռ. զի վասն գերեզմանի Կոզեռ վարդապետին, որ անդ է՝ այնպէս կոչեն զբլուրն, եւ անդ մերձ գերեզմանի Կոզեռ վարդապետին պատրաստեցին հանգիստ, եւ անդ հանգուցին զպատուական եւ զսրբասնունդ նշխարս մարմնոյ նորա, եւ գրեցին զանունն ի վերայ տապանին. եւ եղեւ վախճան սորին ի ՌՁ. թուականիս մերում։ Եւ ի սկիզբն ճառիս զոր ի կարգս վարդապետացն յիշեցաք զԳաւառացի Բարսեղ վարդապետն, եւ սորին աշակերտ Մոկացի Բեղլու Ներսէսն, եւ սորին աշակերտ Երեւանցի Սելքիսէթն ի Վժան գեղջէ. այն Մելքիսէթն այս է՝ զորոյ զպատմութիւնն ճառեցաք. որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթիւք նորա Տէր մեզ ողորմեսցի. ամէն։

Իսկ այնք եղբարք՝ որք միաբանեցան եւ դաս առին զարտաքինն ի Մելքիսէթ վարդապետէն, թէպէտ եւ ամենայն ոք ջանաց եւ աշխատեցաւ եւ կարդաց ըստ իւրում կարի, բայց մի ոմն ի նոցանէ Սիմէօն անուամբ աբեղայ, նորոգ երիտասարդ, որ էր ազգաւ Ջուղայեցի, որք այժմ բնակեալ են ի Սպահան քաղաքի. այս Սիմէօնս յոյժ առաւելացոյց։ Վասն զի այն զոր կանխաւ պատմեցաք, թէ աշակերտքն Մովսէս կաթուղիկոսի գնացեալ յԻլով քաղաք պատահեցան հակաճառութեան Ֆռանկաց, ընդ որս էր եւ այս տէր Սիմէօնս. որոյ վասն եւ այժմ ի ժամանակս առնլոյ դասին կարի յօժարութեամբ եւ ջերմեռանդ սրտիւ եւ պասքատոչոր կարօտիւ առնոյր զդասն՝ եւ յարաժամ կարդայր։ Իբրեւ վերջ եղեւ դասին՝ ելեալ տէր Սիմէօնս յԷջմիածնէ գնաց ի Սպահան քաղաք. քանզի տէր Սիմէօնիս վարդապետն, որ էր Կեսարացի Խաչատուր վարդապետն, որ յոլով հարանց վարք եւ ժամագիրք տպագրեաց, այս Խաչատուր վարդապետս, ի Մովսէս կաթուղիկոսէն առաջնորդ կարգեալ էր Ջուղայեցւոց ժողովրդեանն, որք ի Սպահան քաղաքին էին։ Յետ աւարտման դասին էառ զտէր Սիմէօնն եւ գնաց ի Սպահան քաղաք ի վանս իւր՝ զոր ի մէջ Ջուղայեցւոցն շինեալ էին՝ եւ Խաչատուր վարդապետս զամենայն աշակերտս իւր ի մարմնական գործոց յապահով պահէր, վասն որոյ եւ աշակերտքն միշտ եւ հանապազ ի կարդալ եւ յընթեռնուլ կային։ Եւ մանաւանդ ի վերայ տէր Սիմէօնիս առաւել գութ եւ խնամ ունէր, որոյ խնամարկութեամբն տէր Սիմէօնս կարի առաւել աճեցոյց զուսումն իւր, զի զարտաքինն՝ զոր դաս էր առեալ՝ յառաջ եբեր եւ սկսաւ կարդալ կարգաւ, եւ մտախոհ լինէր զցայգ եւ զցերեկ անդուլ եւ անդադար տըքնութեամբ, ոչ տալով հանգիստ աչաց, եւ ոչ նինջ արտեւանաց։ Այլ եւ ինքն տէր Սիմէօնս ի բնէ ունէր միտս սուր եւ ծննդական, եւ այս արտաքին իմաստութեանս կարդալն եւս պատահեցաւ նմա ի տիս երիտասարդական հասակին՝ որ առնու եւ պահէ եւ աճեցնէ. եւ ջան, եւ երկն, եւ վաստակն անչափ էր, զոր կրէր յընթեռնուլն, զի բերանն յընթերցմանէ, եւ միտքն ի խոկմանէ ոչ կայր պարապ ամենեւին, ի տան, ի ժամատեղ եւ ի դուրս՝ ուր եւ լինէր։

Եւ զամս երիս ի յընթերցումն եւ ի խոկումն կապեալ ունէր զինքն բազում ջանիւ եւ յօժարութեամբ, այլ եւ մեծաւ պաղատանօք եւ արտասուօք խնդրէր ի հեշտալուր Տեառնէ, զի արժանի արասցէ զինքն այնպիսւոյ չքնաղ եւ պանծալի եւ գերադրական իմաստութեան. զի իբր զմոլի իմն առայն իմաստութիւն բեւեռեալ ունէր զտարփումն ցանկական մասին։

Եւ ի բազմաժամանակեայ եւ ի մշտաջան աշխատութենէն, յաւելաւ տեսական իմաստութիւն ի միտս սորա շնորհօքն սրբոյ Հոգւոյն Աստուծոյ, որ հանապազ զարդարէ զեկեղեցիս Քրիստոսի ըստ բազմազան շնորհաց իւրոց. որպէս ուսուցանէ նորին առաքեալն սուրբն Պօղոս, թէ ումեմն ի Հոգւոյն տուեալ է բան իմաստութեան, այլում՝ բան գիտութեան, եւ այլն[Ա Կոր. ԺԲ 8]։ Արդ նոյն Սուրբ Հոգին պարգեւեաց սմա բան վճիտ եւ գերապանծ եւ շնորհալի ի քարոզութիւնս, ի հակաճառութիւնս, եւ մեկնութիւնս Աստուածաշունչ գրոց, կամ արտաքին գրոց, ի բնական քննութիւնս, եւ ի փիլիսոփայական արուեստս, անհամեմատ եւ գեր ի վերոյ եղեւ քան զամենայն վարդապետս ժամանակիս այսր, որ ամենեքեան խոնարհեալ առ նա ուսանէին ի նմանէ դասիւ եւ այլ կերպիւ։ Եւ վասն զի ի մայրաքաղաքն ի Սպահան գոլով սոցա, որ բուն մայրաքաղաքն է Պարսից, յորմէ ազգէ արք փիլիսոփայք գային եւ հարցաքննութիւն եւ հակաճառութիւն առնէին. եւ տէր Սիմէօնս զամենայն եկողս հիացուցանէր փիլիսոփայական արուեստիւ եւ բնական քննութեամբ՝ տալով նոցա պատասխանի։ Եւ ամենայն նախապատիւ արանց Ջուղայեցւոց տեսանելով զարժանաւորութիւն սորա՝ վկայեցին առաջի Խաչատուր վարդապետին, այլ եւ իւր իսկ Խաչատուր վարդապետին տեսանելով զնա ի շնորհս աստուածայինս, կոչեաց զնա, յեւս գերագոյն պատիւ եւ յաստիճան, եւ ետ սմա գաւազան վարդապետութեան, զոր յորդառատ բանիւ քարոզութեանն բերկրեալ զուարճացուցանէր զմիտս լսողացն, եւ ոչ ունէր կարիս քարոզգրքի կամ հարցնատեսի, այլ առ ձեռն պատրաստ զինչ եւ պատշաճ պիտոյանայր ժամուն, բնաբան ինչ առեալ յԱստուածաշունչ գրոց. գեղեցիկ եւ կարգաւոր եւ պատշաճաւոր շարագրութեամբ յօրինեալ յարդարէր զբանն, ի փառս Աստուծոյ Հոգւոյն տուողին շնորհաց։ Եւ քանզի յար եւ հանապազ զխոկումն մտացն ունէր ի գիտութիւնս եւ յիմաստութիւնս ի խցի եւ յարտաքոյ եւ ի ժամատաղ, եւ ասէր ինքն Սիմէօն վարդապետս, թէ «Յաւուր միում կայի յեկեղեցին կանգուն, եւ բանս ինչ գրոց խոկայի, եւ քուն ծանրացեալ ի վերայ իմ կանգուն կալով ննջէի եւ ոչ գիտէի, տեսի թէ ի վերայ բեմին կայր կին ոմն որպէս թագուհի եւ շքեղ փառօք. եւ ունէր ի ձեռին իւրում գիրք մի, որ թուէր ինձ թէ Աստուածաշունչ իցէ. ձգեաց կինն զգիրքն ի գիրկս իմ եւ ասաց. «Առ զդա ի քեզե, ընդ նմին եւ ազդեցաւ ինձ թէ այն կինն Աստուածածինն է։ Եւ այնուհետեւ յաղագս որոց բանից եւ խոկայի դիւրաւ գտանիւր խնդրելին. եւ համարիմ ես, թէ հրամայեաց ինձ սուրբ Աստուածածինն. այսուհետեւ զԱստուածաշունչ գիրքն առնուլ ի ձեռս եւ ի նա խոկալե. եւ սովաւ հանդերձ ասէր ինքն Սիմէօն վարդապետս, թէ ոչ է այս իմաստութիւնս յինէն, այլ ի սուրբ Աստուածածնէն, որ ետ ինձ զայս։ Եւ մինչեւ էր ի Սպահան քաղաքին, երեք անգամ զարտաքինն եւ զքերականութիւնն դաս ասաց ընկերաց իւրոց աշակերտակցացն։ Եւ յաղագս անկիրթ եւ անհմուտ մանկանց եւ բռնամիտ արանց, արար նոր քերականութիւն դիւրաւ հասկանալի, իբրեւ զներածութիւն հնոյ քերականութեանն, որ ի թարգմանչացն թարգմանեալ է. զի զովաւ դիւրաւ հասցին հնոյն գիտութեան, որոյ օրինակն բազմացաւ, քանզի բազումք գաղափարեցին։

Եւ ապա ելեալ ի Սպահանայ եկն ի գերադրական եւ ի բարձրագահ եւ ի Քրիստոսաբնակ սուրբ Աթոռն Էջմիածին, յորոյ գալստենէ ուրախութիւն անպատում եղեւ անդ եղեալ աշակերտացն, եւ առ ժամայն պատրաստեցան ի դաս առնուլ, ոչ միայն Էջմիածնի միաբանքն, այլ եւ բոլորի վանօրէից գրոց աշակերտեալ աբեղայքն. եւ միահամուռ ժողովեցան անձինք երեսուն, եւ սկսան առնուլ դաս։ Նախ՝ սկիզբն արարին ի քերականութենէն, եւ ապա զարտաքին գրեանքն բովանդակ մինչեւ ցվերջն. զկնի նորին զթուղթն Պօղոսի՝ զԵբրայեցւոց գլուխն. եւ ամենեքեան օգտեալք եւ լուսաւորեալք յիմաստից սորա, որք էին բաւական ինքեանց եւ այլոց։

Եւ Երեւանայ քաղաքի քահանայքն եւ ժողովուրդքն, յոյժ հաճեալ ի բարս եւ ի բնութիւնս սորա, զի յոյժ բարեբարոյ եւ հեզահոգի եւ անընչասէր բարս ունէր, եկին առ Փիլիպպոս կաթուղիկոսն եւ մեծաւ թախանձանօք խնդրէին զնա իւրեանց առաջնորդ կարգել։ Եւ նա ըստ խնդրոյ նոցա արար այնպէս, առաքեաց ի վանս նոցա, որ է ի գաւառին Գառնոյ, անուամբ Ամենափրկչին, որ մականուամբ ասեն Հաւուց թառ։

Եւ յետ ամաց ինչ արար գիրք մի եւ անուանեաց «Տրամաբանութիւնե, եւ է այս գիրքս իբր ներածութիւն արտաքին գրոցն, քանզի շարադրեալ բառքն՝ եւ բանքն՝ եւ միտքն՝ եւ ոճն՝ արտաքին գրոցն դժուարաւ ըմբռնի մտաց մարդկան եւ բազում աշխատութեան պէտք են։ Իսկ այս, որ Սիմէօն վարդապետս արար, իբր ներածութիւն արտաքին գրոցն ամենեցուն, եւ որ ինչ այլ եւս՝ որ առ սոսա վերաբերին։ Զի թէ գայցէ ժամանակ յապագայս, որ գիտութիւն արտաքին գրոց սպառեսցի յազգէս Հայոց, զոր օրինակ յանցեալ ժամանակս եւ ի մերս՝ էր լեալ, որպէս պատմեցաք, այս Սիմէօն վարդապետիս արարեալն՝ զոր անուանեաց «Տրամաբանութիւնե, առանց ուսուցանողի՝ եթէ ոք կարդայ կարէ դիւրաւ հասկանալ եւ ի վերայ հասանիլ, եւ ապա սովաւ յարտաքին գիրքն ձեռնարկել։

Այլ եւ զգիրքն Պրոկղի իմաստասիրի, զոր ի Վրաց լեզուէն թարգմանեալ է ի մեր լեզուս, այլ ոմն նախագոյն եղեալ Սիմէօն անուամբ քահանայ, եւ այս Սիմէօն վարդապետս զայն գիրքն եւս ուղղեաց։ Վասն զի առաջին թարգմանութիւնն աշխատութիւնս բազումս տայր կարդացողին, զի հոլովք անուանցն եւ խոնարհմունք բայիցն, եւ շարադրութիւնք բառիցն, ոչ էր ըստ պատշաճին, եւ ըստ քերական արհեստին, յաղագս որոյ եւ միտք բանին ընդ նմին այլայլիւր. այլ եւ յոլով տեղիս կրկնաբանութիւնք կային միոյ բանի, եւ ընթերցողն բազում աշխատութիւնս կրէր եւ օգուտս սակաւ գտանէր։ Իսկ սա ըստ քերական արհեստին զամենայն ուղղեալ յարդարեաց, որ դիւրաւ իմանի կարդացողին, եւ բազում օգտութիւն շնորհէ մտաց մարդոյ։

Յետ այսոցիկ ձեռն էարկ «Հոգեաց գրքինե, զի եւ զնա եւս ուղղեալ դիւրացուսցէ, եւ մինչդեռ նոր սկսեալ էր զայն՝ քարոզութեան աղագաւ ելեալ գնաց յաշխարհն Յունաց, եւ եհաս ի քաղաքն Եւդոկիայ՝ որ այժմ ասի Թօխաթ. եւ անդէն տկարացաւ ըստ հիւծական բնութեանս մարդկան, եւ այնու հիւանդութեամբն վախճանեցաւ՝ եւ անդէն թաղեցաւ. եւ պակասիլն նորա յազգէս Հայոց՝ եղեւ սուգ անմխիթար եւ տրտմութիւն անփարատելի ամենայն Հայոց, եւ մանաւանդ ընկերաց եւ աշակերտելոց նորա. զոր այժմ հոգւոց հանելով յիշեն եւ խնդրեն եւ ոչ գտանեն։

Եւ եղեւ վախճան սորա ի մերում թուականիս ՌՃԶ ի Փետրվար ամսոյ քսան եւ եօթն, յաղուհացից պահոցն. որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի եւ աղօթիւք նորա Տէր մեզ ողորմեսցի. ամէն։

Զկնի սոցին պատմեսցուք զայլոյ ումեմն զմաքրակենցաղ զառնն զարդիւնաւորութիւնն, որոյ անունն Ստեփաննոս վարդապետ յորջորջիւր։

Որ էր ինքն ի մայրաքաղաքէն Իլովայ եւ յազգէն Հայոց, յազատ եւ ի փարթամ տանէ, բարեպաշտ ծնողաց զաւակ, որ ի տիս տղայութեան իւրոյ վարժեցաւ ի դպրատունս Իլովացւոց՝ գրով եւ լեզուան Լատինացւոց, եւ ուսաւ զարուեստ քերականութեան եւ զարտաքին գիրս փիլիսոփայից։

Եւ ի ժամանակին՝ յորում Նիկօլ եպիսկոպոսն Իլովայ նեղէր եւ վտանգէր զհայազուն ժողովուրդսն՝ որ յԻլով էին, ծնողք Ստեփաննոսիս՝ վասն բարեպաշտութեան եւ վասն ուղղափառութեան, հանեալ զսա յԻլովայ՝ առաքեցին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին ի ժամանակս Փիլիպպոս կաթուղիկոսին։ Եւ յորժամ եհաս Ստեփաննոս յԷջմիածին, ուսաւ զլեզու եւ զգիր Հայոց, եւ ի բերան էառ զսաղմոս եւ զշարական, եւ զայլ եկեղեցական ուսմունս։

Այնուհետեւ սկսաւ ընթեռնուլ զԱստուածաշունչ գիրս եւ զերկոտասան վարդապետաց, եւ զփիլիսոփայից. եւ վասն զի յառաջմէ գիտէր զլեզու եւ զգիրս Լատինացւոց, յետոյ ուսաւ եւ զմերս, եւ զերկոսեանն առ միմեանս համեմատելով խոկայր ի նոյնն եւ մտավարժէր, վասն որոյ առաւելաւ քան զայլ ընկերս իւր. այլ եւ էր մտօքն սուր եւ ծննդական, առնող եւ պահող եւ միշտ ընթերցող. եւ վարուքն մաքրակենցաղ՝ եւ պարկեշտ։ Զորոյ զուսումն եւ զմաքրութիւն վարուց տեսանելով ամենայն վարդապետաց՝ վկայեցին առաջի Փիլիպպոս կաթուղիկոսին. այլ եւ ինքեան իսկ տեառն Փիլիպպոսի տեսանելով զարժանաւորութիւն նորա, կոչեաց յեւս գերադրական ի փառս, զի յետ օրհնելոյ զնա կուսակրօն քահանայ, ետ նմա իշխանութիւն վարդապետական, ասելով. «Բարեկամ ի վեր մատիրե՝ ըստ տէրունական առակին [Ղուկ. ԺԴ 10]։

Եւ ինքն Ստեփաննոս վարդապետ օր ըստ օրէ վարժէր եւ կրթէր զանձն ուսմամբ, եւ պարկեշտ վարուք. վասն որոյ ընկալաւ զշնորհս ի Հոգւոյն սրբոյ, եւ ի նորին պարգեւացն՝ թարգմանեաց չորս գիրք ի Լատին գրոյ եւ ի լեզուէ՝ ի Հայ գիր եւ ի լեզու։ Որոց մինն է Յօսէպոս պատմագիրքն, բայց ոչ զբովանդակն, այլ զայն միայն, զոր ի վերայ Երուսաղէմ քաղաքին, եւ Հրէից ազգին պատերազմունք յարեան, որ է վեց հատոր։ Եւ երկրորդ՝ Դիոնէսիոսի Արիսպագացւոյ գիրքն. զի թէպէտ առաջին թարգմանեալն Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյն գոյր ի մէջ մեր, այն համառօտախօս եւ դժուարահասկանալի էր. իսկ սորայս թարգմանեալն այլուի նոյն ինքն է. բայց դիւրահասկանալի է՝ որ ոչինչ մնայ անհաս յընթերցողէն, զի մեկնութիւն յաճախ է եւ դիւրահաս։ Եւ երրորդ գիրք մի է, որոյ անունն է «Գիրք պատճառացե, այլ եւ կոչեն զնա ի վեր քան զբնականս, որ է ինքն Աստուածաբանութեան գիրք, զի աստուածաբանութիւն է ամենայն բանք նորա, եւ է ինքն պրակք երեսուն եւ վեց։ Չորրորդ գիրք մի է՝ բանք առակաւորք, որ զվարուց եւ զկենցաղավարութենէ մարդկան պատմէ, իբր թէ օրինակ ամենայն մարդկան, որոյ մակագրութիւնն էր Լատին լեզուաւն, «Հայելի վարուցե. եւ յորժամ թարգմանեցին ի Հայոց լեզուս, այլուի զնոյն մակագրութիւնն մակագրեցին «Հայելի վարուցե. եւ յոյժ համեղ եւ ախորժ են բանք այս գրոյս։

Արդ՝ մինչեւ ցարդ, այսքան արդիւնս արար սա յեկեղեցիս Հայոց. խնդրեցուք ի բարեպարգեւ Տեառնէ Աստուծոյ, զի ընդ երկար կենօք պահեսցէ զսա թարց իմիք վտանգի. զի այլ եւս արդիւնս յաւելցէ յազգս եւ զեկեղեցիս Հայոց։

Այլ եւ պարտ վարկանիմ մեզ ականատես եղելոցս ոչ զանց առնել եւ այլովք եւս շնորհալից արամբք. թէպէտ եւ են աշխարհականք, այլ զի են հաւատով քրիստոնեայք եւ յազգէս Հայոց, որք են պարծանք եւ օգուտ մերում ազգի, որոց անուանքն են վարպետ Մինաս եւ վարդապետ Յակոբջան, եւ են սոքա երկոքեանս ի ցեղէն Ջուղայեցւոց։

Այս վարպետ Մինասս ստացաւ իւր արուեստ պատկերահանութեան եւ ծաղկարարութեան. քանզի ի տիս տղայութեան իւրոյ ի պատճառէ իմեքէ եղեւ սմին գնալ ի քաղաքն Բէրիայ, որ է Հալապ. եւ անդ եգիտ զայր ոմն պատկերահան վարդապետ, որ էր ազգաւ Ֆռանկ, աշակերտեցաւ Ֆռանկ վարպետին եւ ուսաւ ի նմանէ. եւ յետ ուսանելոյն ինքնագլուխ եղեւ. եւ եկեալ ի քաղաքն Սպահան բնակեցաւ ի տան իւրում, որ էր ի մէջ Ջուղայեցւոց, եւ գործէր զարուեստն իւր զպատկերահանութեան։ Եւ վասն կարի առաւել վայելչակերտ գեղեցկատիպ չքնաղատես յօրինուածոյ արուեստին, մեծամեծքն Ջուղայեցւոց տանէին ի ծաղկել եւ ի պատկերագրել զյարկս ապարանից եւ տանց իւրեանց. այսպէս եւ խօջայ Նազարի որդի խօջայ Սարֆազն տարեալ ի տուն իւր առ ի զարդարել զապարանս իւր ծաղկօք եւ պատկերօք։ Եւ մինչ տակաւին ոչ էր աւարտեալ զտունսն ի ծաղկելոյն, պատահեցաւ զի թագաւորն Պարսից Շահսէֆի եկն ի տուն խօջայ Սարֆրազին, որոյ նստելով իբրեւ զննեալ հայէր ի ծաղիկս եւ ի պատկերս՝ զոր նկարեալ կայր տեսանէր զի չքնաղ եւ գեղապանծ եւ յոյժ նմանակի կերպագրեալք են ամենեքեան. սկսաւ հարցանել թագաւորն ի խօջայ Սարֆրազէն վասն նկարչի վարպետին, թէ ուստի իցէ, եւ նա ասաց. «Ի մերմէ ժողովրդենէս եւ ի Հայոց ազգէս է, եւ ահաւասիկ այժմ յայն իմն տան ի գործի կայե, զոր եւ հրամայեաց թագաւորն կոչել զնա. եւ իբրեւ եկն՝ հարցեալ թագաւորն տեղեկացաւ ամենայն որպիսութեանցն։ Եւ անդէն ի նմին խրախութեան՝ որ բազմեալ կային, հրամայեաց արքայ՝ Մինաս վարպետին՝ եւ եցոյց ի նախարարաց իւրոց զոմն՝ որոյ անունն էր Չրաղ խան. որոյ կերպարանքն էին յոյժ անգեղ եւ դժպատեհ, եւ ասաց. «Զպատկերս սորա այժմ աստէն նստեալ նկարեաե, վասն իւրեանց զբօսանաց ծաղու եւ խրախութեան։ Իսկ Չրաղ խան իբրեւ ետես թէ առ ի կատակս առնելոյ նկարեն զպատկերն իւր. վասն որոյ սկսաւ թէքմեքել զաչս եւ զբերանն եւ այլայլել զկերպարանն եւ շրջմրջել կողմէ ի կողմն, զի թերեւս նկարեալ պատկերն ոչ իցէ ամենեւին համանման։ Բայց Մինաս վարպետն ըստ հրամանաց թագաւորին առ ժամայն ի նմին տեղւոջ ի մէջ խրախութեանն նկարեաց զասացելոյ զառնն զպատկերն, որ այնքան յար եւ նման էր համեմատութեամբ, որ ընդ թագաւորին ամենեքեան ի հանդիսին եղեալքն մեծաւ հիացմամբ զարմացեալք եղեն վասն առաւել նմանութեանն, եւ փառս վեր առաքէին Աստուծոյ՝ տուողին այնպիսւոյ շնորհաց մարդկան։ Եւ յայնմ օրէ եւ առ յապայ թագաւորն եւ նախարարքն իւր ոչ թողին զնա ի ձեռաց, այլ հանապազ ի տունս իւրեանց պահէին վասն նկարակերտութեան։

Եւ եղեւ զի թագաւորն Ռուսաց սիրոյ աղագաւ հրեշտակ խաղաղութեան առաքեաց առ Շահսէֆի Պարսից թագաւորն, եւ ընդ բազմազան աղերսանացն կայր հաւք մի բազայ, զոր ազգն Պարսից իւրեանց բառիւն շունղար ասեն. այլ եւ այլ ոմն այր, որ եւ նա էր յազգէն եւ աշխարհէն Ռուսաց, որ վասն սպասաւորութեան հաւքին եկեալ էր. այս հաւքս եւ սորին սպասաւոր այրն յոյժ առաւել հաճելի եւ ախորժ թուեցաւ կամաց Շահսէֆի թագաւորին. յաղագս որոյ թագաւորն հրամայեաց Նաղաշ Մահմատ բէկին, թէ զկերպարանս սոցա երկոցունցն նկարեա զբազային եւ զիւր պահող սպասաւորին, որպէս եւ են որ տեսանես։ Եւ այս Նաղաշ Մահմատ բէկս էր ազգաւ Պարսիկ, եւ գլուխ ամենայն պատկերահան եւ նկարիչ արուեստաւորաց, եւ անուանի յամենայն ազգս Պարսից, որ միայն ի տան թագաւորին եւ մեծամեծ իշխանացն ի գործի կայր, եւ այս Մահմատ բէկս ի բազում աւուրս նկարեաց, բայց ոչ ըստ որակին եւ անդամոցն համեմատ եւ նման։ Եւ ապա հրամայեաց արքայ՝ Մինաս վարպետին նկարել զկերպարանս բազային եւ զնորին սպասաւորին. եւ նա ըստ աստուածատուր շնորհացն ի սակաւ աւուրս նկարեաց զկերպարանս նոցա, եւ այնքան համեմատ՝ որ թագաւորն ինքն եւ ամենայն նախարարքն իւր անպատմելի հիացմամբ սքանչացեալք՝ զարմացեալք կային ի վերայ նորա. եւ յաղագս այնմ որ կարի առաւել հաւանեցաւ թագաւորն հրամայեաց պարգեւս տալ վարպետ Մինասին տասն եւ երկու թուման դրամ ինամ եւ յոտից մինչեւ ցգլուխն խլղաթ. այլ եւ գրել ի կարգս զինուորաց թագաւորին, զի ամ յամէ տացեն նմա օլոֆայ յարքունական գանձէ, որպէս եւ այլոց զինուորաց թագաւորին. եւ նա վասն Քրիստոսական հաւատոց՝ հրաժարեալ էր ի զինուորութեան անուանէն եւ ի նորին յարդեանցն եւ ի մերձակալութենէ այլազգեացն, եւ եկեալ ի տան իւրում գործէր զարուեստն իւր։

Եւ վասն առաւել չքնաղ եւ նմանագիր պատկերահանութեանն՝ յոլովք ոմանք աշակերտեալ ուսան ի նմանէ. բայց ոչ ոք հաւասարեաց նմա, զի բնական ունէր շնորհս եւ տեսութիւն մտաց, որ յառաջագոյն զորպէսն եւ զհանգամանս, զորակս, եւ զքանակս կերպարանաց ամենայն իրաց, կերպարացուցեալ ճշգրտապէս ի միտս իւր եւ ապա նկարէր։ Եթէ բուսոց եւ տնկոց, եթէ անասնոց եւ գազանաց, եւ թէ թռչնոց եւ մարդոց։ Եւ թէ մարդոց՝ որոց ազգաց եւ իցէ, թէ Պարսից, թէ Հայոց, թէ Եբրայեցւոց, թէ Հնդկաց, թէ Ֆռանկաց, թէ Ռուսաց, թէ Վրաց, քանզի որում ազգի կերպարան, որ նկարէր, ամենեւին յար եւ նման նկարէր. սոյնպէս եւ ի ներգործութիւնս եւ ի կիրս մարդկան, յոր եւ ներգործութիւնս եւ ի կիրս լինէր մարդն. թէ ի ծիծաղել, թէ ի բարկանալ, թէ ի տրտմութեան, թէ յարբեցութեան, թէ յօրանջել, թէ ի խրախութեան, թէ ի մարտ պատերազմի եւ թէ որ եւ իցէ կրիւք նկարէր զկերպարանս մարդոյ, որում ազգի եւ լինէր, ամենեւին յար եւ նման նկարէր։ Այլ եւ զժամանակն կենաց մարդոյն նկատեալ մտօք իւրովք, ըստ նմին եւ նկարէր զգեղն եւ զգոյնն, եւ զկերպարան հասակի մարդոյ նկարէր, ըստ իւրում տրոհութեան՝ որպէս տրոհեալ զանազանին ի միմեանց, Ժ ամեան, եւ Ի ամեան, եւ Լ ամեան. եւ Խ ամեան. եւ յորում հասակի լինէր նախագաղափարն, այնմ հասակի յարմարեալ նմանեցուցանէր զնկարեալ պատկերն, եթէ ձիթով պատկեր, եւ թէ առանց ձիթոյ, եւ քարտիսի, ի կտաւի, ի տախտակի, ի պղնձի, ի յորմն եւ այլ ինչ կերպիւ յոր եւ պիտոյանայր։ Այլ եւ գրոց էր ծաղկող, զինչ եւ գիրք հանդիպէր՝ ոսկով եւ լանջավարդով ծաղկեալ զարդարէր, քանզի զամենայն մասնաւոր արհեստ, որ այսմ նկարակերտ արուեստիս հետեւի, զամենայնն անթերի գիտէր։

Այլ եւ հմուտ էր բժշկական արուեստի, մարդկայնոց ներհակ կրից եւ հիւանդութեան եւ չորից տարերաց խառնուածոց, եւ դեղօրէից բնութեան եւ կազմելոյն. եւս առաւել սպեղանեաց կազմելոյ եւ զվէրս բժշկելոյ։ Եւ այլ եւս բազում եւ զանազան արուեստից հմուտ գոլով սորա. վասն որոյ յիշատակի արժանի համարեալ գրեցաք, զոր տէր Աստուած պահեսցէ հաստատուն հաւատով քրիստոնէութեան, եւ անփորձ կենօք իւրովք զաւակօքն ընդ երկայն աւուրս. ամէն։