Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՃԱՌ ԱՌՆԵԼՈՅ ԶԳԻՐՍ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆՑ, ՅՈՐՈՒՄ ԵՒ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ԱՌՆՈՂԻՆ

Օրհնութիւն՝ գոհութիւն՝ բարեբանութիւն՝ Տեառն իմոյ եւ Փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, որ ետ զկարօղութիւն ինձ նուաստի եւ տկարի եւ չանարդի բանի սպասաւորի Առաքեալ կոչեցելոյ, ի վերջին դարուս եւ յերեկոյացեալ ժամուս. ի բնէ նորոգ սկսանել յառնել եւ ի շարազուգել զնորոգ յառաջ ածեալ զգիրս զայս, որ կոչի Պատմագիրք. նա եւ հասանիլ յաւարտ սորին, որ կատարեցաւ։ Վասնորոյ զերեսս ի գետնի եդեալ արտասուալից աղաչանօք կարդամ առ նա եւ ասեմ. «Գոհոնամ զՔէն Քրիստոս Աստուած իմ, եւ օրհնեմ զքեզ եւ զսուրբ ծնօղն քո, եւ զլուսակառոյց տաճարն քո եւ զբնակարան քո սուրբ Էջմիածին։ Տէր իմ եւ Աստուած իմ Յիսուս Քրիստոս, քո եւ քոյոցն է ամենայն պարգեւական բարիքս՝ դու ես բան եւ տուող բանի, գիր եւ գրող, եւ ամենայն պատրաստութիւն գրոյ, եղիցիս Դու օրհնեալ ընդ Հօրդ ստեղծողի, եւ ընդ Հոգւոյդ զարդարողի յամենայն արարածոց եւ յամենայն յաւիտեանս. ամէնե։

Այսուհետեւ դարձուցից զբանս իմ եւ յայտ արարից յարգոյապատիւ եւ վեհական անձանց, եւ յոքնազան արուեստիւ փիլիսոփայականաւ յղփացեալ իմաստասիրաց, եւ գործնական առաքինութեամբ մաքրազարդեալ սրբոց եւ համօրէն ծննդոց սրբոյ աւազանին ի Քրւստոս հաւատացելոց եղիցի ծանուցեալ. նաեւ մեծաւ աղերսանօք խնդրեալ, որպէս զի մի լինիցիմ մեղադրանօք քամահեալ իբրեւ ի վեր քան զկար ձեռնարկեալ. եւ որպէս զմտահաճ յանդգնեալ՝ եւ յանձին քաջութիւն յուսալով ձեռներէց լեալ, եւ յայս գործ՝ որ յաւէտ ի վեր է քան զկար մեր՝ ձեռն մխեալ։ Այլ ի հարկեցուցիչ հրամանէ երիցս երջանկի եւ Քրիստոսապսակ հայրապետի եւ սրբոյ Աթոռոյ Էջմիծնի յաջորդի Տեառն Փիլիպպոսի ամենայն Հայոց կաթուղիկոսի, վասն զի ինքն, բազմահանճար Հայրապետս Տէր Փիլիպպոս եւ ամենայն արք իմաստունք եւ առաքինիք եւ ծերագոյնք, որք զկեանս իւրեանց ձգեցին յառաջ ժամանակաւ եւ առ սովաւ, որոց եւ տեսեալ էին զամենայն իրակութիւնս եւ զանցուածս՝ որք ճառեցան ի գիրս պատմութեանս այսմիկ, այսինքն զաւերիլն աշխարհին Հայոց եւ զգերիլն եւ զվատնիլն քրիստոնէից, այլեւ զնուազիլն եւ զպակասիլն եկեղեցական կարգաց, եւ զանշքանալն եւ զաւերն բարձրագահ եւ Քրիստոսաբնակ Աթոռոյն սրբոյ Էջմիածնի, այլ եւ զսոցին նորոգութիւն եւ այլ եւս բանք պատմութեանց՝ որք եւ գրեցան յայսմ շարագրութեանս, որոց վասն այնք մարդիկք ամենեքեանքն մեծաւ տարփանօք եւ յաւէտագունիւ ըղձիւ բաղձային արձանացուցանել ի գիրս յիշատակի ի գիտութիւն յապայ եկելոց, որք յանցնիւր դարս եւ ժամանակս յառաջագային, նաեւ հանապազ մաղթողական բանիւ խնդրէին ի Փիլիպպոս կաթուղիկոսէ՝ զի հրամայեսցէ ումեք կատարել զայս գործառնութիւն պատմագրութեանս։ Եւս եւ ինքն կաթուղիկոսն Փիլիպպոս զառաւելագոյն փոյթ ունէր քան զամենեսեան սակս սմին իրաց, վասն որոյ հարկէր երբեմն զայս՝ եւ երբեմն զայն՝ զի կատարեսցեն զայս գործս, եւ յոլովից ոմանց իւրոցն աշակերտաց եղեւ հարկադիր, զի թերեւս ոք յանձն առեալ կատարեսցէ։ Իսկ նոքա, հմուտ գոլով գիտէին զբազմազան աշխատութիւնսն, որ ի սմա. ոչ ետուն զանձինս ի տաժանումնս յայս, այլ յինքեանց ի բաց քեցեալ ճողոպրեցան։ Իսկ նուաստս եւ տրուպս յամենեսին Առաքեալ կոչմամբս՝ սպասաւոր բանի, գոլով իմ տեղեաւ ի քաղաքէն Թաւրիզու, եւ յաշակերտութենէ սոյն տեառնս Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի, եւ ի միաբանութենէ լուսակառոյց աթոռոյն սրբոյ Էջմիածնի, որ եւ աստէն իսկ սնեալ եւ վարժեալ, եւ յաւուրս ծերութեան ժամանեալ, նաեւ ակն ունիմ զի ընդ հովանեաւ սորին ամփոփել ի հող զի թերեւս որ ի սմա խորհրդակատարութեանցն լինիցիմ հաղորդեալ։Վասն որոյ յետ ամենեցունց իբրեւ անարգի միոջ եղեւ ահեղ հրաման հայրապետին ի վերայ ինձ տկարիս, եւ որպէս զտկար կենդանի ոմն ըմբռնեալ ի վարմից եւ յոյրոգայթից եւ ոչ կարիցէ զերծանիլ, սմին սարասիւ գոգջիք եւ զեղկելիս ըմբռնեալ ի վարմ գործոյս այսմիկ, եւ այս յաղագս այսքանեաց պատճառաց։

Առաջին՝ որպէս ի վերդ ցուցաւ, զի ոչ կարացի զերծանիլ ի հրամանէ հայրապետին, թէպէտ եւ բազում միջնորդօք յայտարարել խոստովանեցայ զիմն տկարութիւն՝ ոչ գոլ բաւական այսմ իրագործութեանս։ Երկրորդ՝ ոչ միայն ի հարկելոյ Փիլիպպոսի կաթուղիկոսին, այլ մանաւանդ ի հարկելոյ մեծահոգի եւ երկայնամիտ հայրապետիս տեառն Յակոբայ կաթուղիկոս Ջուղայեցւոյ, որ զկնի Փիլիպպոսի կաթուղիկոսին յաջորդեաց զգահն հայրապետական, զաթոռն սուրբ Էջմիածին, սա եւս հարկեաց զիս յայս գործ՝ որ զկնի վախճանի Փիլիպպոս կաթուղիկոսին ի բաց թողեալ էի, զի կարի բազմախոնջ եւ աշխատաւոր եւ տեժանելի թուեցաւ ինձ այս գործ, վասն որոյ ի բաց կացի եւ հրաժարեցայ ի ստորին առնելոյն. եւ մնաց խափանեալ այս գործառնութիւնս ի ժամանակս ինչ։ Ապա այնուհետեւ սրբազան հայրապետն մեր Յակոբ կաթուղիկոսն վերստին յիշումն արար այսմ գործոյ՝ եւ էած զիս իւր առաջի եւ բազմազան կերպիւ բանից, միւսանգամ զիս եմոյծ ի սոյն յայս գործ։ Եւ այնուհետեւ յոգնակի վշտամբեր կրիւք հազիւ թէ զայսքան պատմութիւնս հաւաքեցի եւ գրեցի։ Երրորդ եւ ես ինձէն իսկ տեսանելով զաւերս Հայաստան աշխարհին եւ զնուազիլն մերոյս ազգին եւ զչարութիւն մահմետականաց, կսկծալի մորմոքմամբ այրիւր սիրտ իմ, վասն որոյ յօժարեցայ յարձանագրութեան սոցին։ Չորրորդ՝ եւ մանաւանդ յաղագս առ Տէր յիշատակի ի մասն բարի, զի հայելով ի յոլովութիւն յանցանաց, եւ ի ստգտանս խղճի մտաց եւ բնաւին ոչ ունելոյ ներանձին մասն ինչ նշուլից բարեաց, յուսալով յառատ ողորմութիւն մարդասիրին Աստուծոյ՝ որ եւ զվարձս բաժակի միոյ ջրոյ ոչ անտես արար [Մարկ. Թ 41, Մատթ. Ժ 42], հոգացի զսա, եւ իբրեւ զլոմայս այրւոյն [Ղուկ. ԻԱ 1-4, Մարկ. ԺԲ 41-44] արկի ի գանձանակն Տեառն, զի թերեւս սովաւ գտայց ներումն աններելեաց իմոցս պարտեաց, որ զտիրականն պատկեր տգեղացուցի ի տղմալի գայռի։ նա եւ մեծաւ յուսով ապաւինեալ ի բարեխօսութիւն ընդունական ձերդ մաղթանաց, զի սրտի մտօք խնդրիցէք յապէնիազ Տեառնէ զի ինձ չանարդիս պարգեւեսցէ զիւրն զողորմութիւն եւ զմեղացն իմոց զթողութիւն, որպէս եւ քերցն Ղազարու մաղթանօք շնորհեաց նմին զյարութիւն [Յովհ. ԺԱ 1-45]։ Վասն զի եւ ես այսու դիտաւորութեամբ եւ յուսով յանձն առի զայսպիսի յոգնաշխատ եւ զբազմաերկ եւ զտաժանելի գործս՝ եւ աւուրս յոլովս ի սմին դեգերելով եւ ի յոլով երկիրս եւ յաշխարհս շրջագայելով ի խնդիր զրուցաց պատմութեան, ոչ միայն ի քրիստոնէից, այլ եւ յայլոց ազանց հարցանելով, եւ ամենեցունց զասացեալսն գրելով, եւ վասն զստուգութիւն բանին գտանելոյ, եղեւ զի զմի պատմութիւն տասն անգամ եւ այլ աւելի կրկնելով գրեցի, եւ զամս ինն ի սմին դեգերելով, եւ զինչս ծախելով, հազիւ թէ զայսքան պատմութիւնս ի մի վայր հաւաքեցի եւ գրեցի, եւ բնաւ ոչ ոք եղեւ ինձ ձեռնտու, այլ միայն Տէրն իմ Քրիստոս էր ինձ օգնական։ Այլեւ յորժամ հրամայեաց ինձ Փիլիպպոս կաթուղիկոսն առնել զայս գործ, եւ ես սկսայ առնել, էր թուականն մեր ՌՃ. եւ յամս չորս աշխատեցայ, եւ հաւաքեցի զմասն ինչ պատմութեան. իսկ զկնի վախճանի Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի լքեալ թողի եւ ի բաց կացի ի սմանէ՝ տեսանելով զյոգնակի վտանգն եւ զմտատանջ երկն աշխատանաց որ ի սմա, որ ի վեր, քան զկարն իմ ծանր թուացաւ իմում տկարութեանս, եւ մնաց խափանեալ այս գործ ցժամանել թուականին մեր յամն ՌՃԷ. եւ այնուհետեւ հրամանաւ Յակոբայ կաթուղիկոսին կիկնակի մտաք յայս գործ՝ եւ սկսաք առնել մինչեւ զհասանիլ թուականին մերոյ ՌՃԺԱ. ամն, եւ յայսմ վայրի եղեւ դադարիլ մեզ ի գործառնութենէս այսմիկ։ Այլ եւ թէպէտ ի շրջագայութիւնս աշխարհաց ի բազում տեղիս մասնաւորաբար եղեւ գրեալ ի սմանէ, սակայն սկիզբն սմին եղեւ ի բարձրագահ աթոռն ի սուրբ Էջմիածին, եւ կատարումն եւս ի նոյն տեղին, շնորհօք սմին սրբոյ եւ Աստուածաբնակ տաճարիս։ Եւ ունի գիրքս այս պատմութիւնս ամաց վաթսնից, եւ այն եւս որ ինչ եղեւ զտեալ եւ ի սեղանաւորս արկեալ [տե՛ս Մատթ. ԻԵ 27] շնորհօքն Քրիստոսի. իսկ թերին եւ թիւրն եւ այլ սոյնպիսիքն յիմս տգիտութենէ եւ ի տկարութենէ, վասնորոյ աղաչանօք խնդրեմ ի ձէնջ ներումն։ Այլեւ դիպեցաւ պատահել ինձ այս գործ, ոչ ի ժամանակս առոյգ երիտասարդութեան, այլ յողորմելի ծերութեան, վասն զի ծեր էի. նաեւ յոյժ ցաւագար մարմնով, եւ ի լուսոյ աչքս պակասեալ եւ ի պնդութենէ ձեռքս թուլացեալ դողայր. սոյնպէս եւ յայլոց յամենայն կարողութեանց տկարացեալ, եւ մահու հրաւէրք ամենեքեան հանդէպ աչացս եկեալ կացեալ, եւ սպառնալիք գեհենին եւս քան զեւս ի վերայ իմ յաճախեալ։ Վասն որոյ զերեսս իմ առաթուր ձեր եդեալ եւ զսէրն Քրիստոսի առ ձեզ բարեխօս ածեալ, մի՛ ստունգանեալ անտես առնիցէք զաղաչանս իմ. այլ հայցեմ, մաղթեմ, խնդրեմ, ժտեմ մեծաւ պաղատանօք, զի շնորհեցէք մեզ զ«Աստուած ողորմինե եւ զ«Քրիստոս որդինե, զ«Հայր մեր որ յերկինսե ի նոյն կարգին։ Եթէ նստեալ կայք եւ թէ կանգուն ի յոտին, խնդրեմ ոչ դանդաղիլ եւ ծուլանալ յայսելոյ սոցին եւ զոր դուք մեզ ընձեռէք՝ եւ ձեզ լիցի մասն եւ բաժին յաւուրն ահեղին, առաջի արդարոյ դատաւորին Յիսուսի Փրկիչն։ Որում պատիւ եւ երկրպագութիւն եւ անզրաւ փառաբանութիւն յամենայն արարածոց. յիմանալեաց եւ ի սգալեաց, անլռելի արտագոչութեամբ. Ամէն։