Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՎԱՐՈՒՑ ՍՐԲՈՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻՆ ՊՕՂՈՍԻ

Սուրբ վարդապետն Պօղոս էր յերկրէն Մոկաց ի գեղջէն՝ զոր անուանեն Բար, եկեալ ի սուրբ եւ ի մեծահռչակ ուխտն Վարագայ յարեցաւ առ Կարապետ վարդապետն, զորոյ զմականունն Ձագ վարդապետ ասէին. որում աշակերտեալ ուսաւ զամենայն գիրս հին եւ նոր Կտակարանաց, եւ իբրեւ կատարեալ եղեւ գիտութեամբ եւ հասակաւ, ետ նմա Ձագ վարդապետն իշխանութիւն վարդապետութեան, եւ նա գնացեալ ի մէջ քրիստոնէից քարոզէր զպատուիրանս Աստուծոյ։ Եւ քարոզելով եկն ի Թարվէզ քաղաք, եւ անդ ի կիր արկեալ զգործ վարդապետութեան իւրոյ, եւ յամենայն աւուր քարոզիւ եւ դասիւ եւ յորդառատ վարդապետութեամբ լուսաւորէր զժողովուրդս քրիստոնէից՝ որք եւ պատահէին անդ։ Քանզի յամենայն կողմանց եկեալ վաճառականքն, որք գային ի Թարվէզ, իբրեւ պատահէին լրոյ քարոզութեան սրբոյ վարդապետին՝ մխիթարեալ զուարճանային հոգւով, եւ օրհնութիւն մատուցանէին Աստուծոյ՝ տուողին այնպիսեաց շնորհաց։

Եւ ինքն Պօղոս վարդապետն էր վարուքն սուրբ եւ առաքինի, հանապազօր սաղմոսերգ, եւ արտասուօք եւ մտաւոր աղօթարար, որ զգիշեր շաբաթ աւուրն՝ յորում լուսանայր միաշաբաթ օրն, յերեկոյէ սկսեալ յոտին կանգնէր, եւ մինչ ի լուսանալն հսկումն առնէր, եւ զամենայն շաբաթու գիշեր այսպէս առնէր. զ«Յիշեսցուքնե, զԿանոնագլուխն, զ«Ալէլունե խազով ասէր՝ հանդերձ ութ կանոնաւ սաղմոսիւն, եւ յառաւօտին զփրկական խորհուրդ պատարագին մատուցանէր։ Այլ եւ հրաժարեալ էր ի գինւոյ եւ ի մսոյ ամենեւին, եւ շաբաթ օր եւ ի կիրակի միայն ճաշակէր ի նաւակատեաց կերակրոց. եւ զայլ ամենայն աւուրս տարւոյն պահօք կայր. այլ եւ ոչինչ առնոյր ինչս եւ զստացուածս յումեքէ, զի անարծաթ քարոզէր։ Եւ թէ տային եւս ժողովուրդքն ինչս, զայն եւս ի պէտս գերեաց եւ կարօտելոց եւ ի շինումն եկեղեցեաց ծախէր. այլ եւ՝ ուր եւ գնայր ի ճանապարհ թէ հեռաւոր եւ թէ մօտաւոր՝ հետիոտս գնայր, քանզի զգիրս քարոզին եւ զայլ գրեանս ինքն եւ աշակերտքն իւր բառնային շալակով՝ եւ գնային։ Եւ ի Թարվէզ քաղաքի թէպէտ գոյր ժամատուն, բայց տեղի պատարագի ոչ գոյր ի նմա, իսկ սա ի նմին ժամատան շինեաց գեղեցիկ խորան պատարագի։

Եւ ժողովուրդքն յոյժ սիրէին զնա վասն ճշմարիտ վարուց նորա. եւ վաճառականքն՝ որք էին յերկրէն Գողթանց աղաչէին զնա գնալ յերկիրն իւրեանց ի քարոզութիւն, յորոց մի էր Ցղնեցի խօջայ Հայրապետն եւ այլք եւս ընդ նմա. եւ զայս բան ի բազում աւուրս թախանձէին։ Իսկ վարդապետն հաճեալ ի բանս նոցա գնաց ի գաւառն Գողթանց, եւ եկեալ ի գիւղն Ագուլիս։

Կայր անդէն եկեղեցի մի առաքելաշէն զորմէ ասէին թէ՝ սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի շինեալն է, որ եւ յետ բազում ամաց զկնի բանալոյ դրանն, մեք եւս տեսաք զեկեղեցին զայն։ Եւ էր դուռն եկեղեցւոյն այնմիկ ի բազում ժամանակաց ինքնին փակեալ առանց նգի եւ փակաղակի, եւ թէպէտ բազում անգամ աշխատեալ էին եւ ջանացեալ զի բացցեն, եւ ոչ էր լեալ հնար բանալոյ, վասն որոյ վհատեալ էին եւ ի բաց կացեալ, եւ փակումն դրանս այսմիկ ամենայն որպիսութեամբ պատմեալ եղեւ վարդապետին։

Եւ յորժամ եհաս գիշեր շաբաթուն ի լոյս միաշաբաթին, եկեալ վարդապետին ըստ հանապազորդ սովորութեան իւրոյ եկաց առաջի փակեալ դրան եկեղեցւոյն՝ զի հսկումն արարեալ զցայգապաշտօնն կատարեսցէ։ Եւ կացեալ առաջի փակեալ դրանն սկսաւ ի խորս սրտի իւրոյ ուժգին գոչմամբ եւ յորդահոս արտասուօք աղաչել՝ եւ խնդրել ի հեշտալուր Տեառնէ զբացումն դրան եկեղեցւոյն, զի բեկեալ սրտիւ հեղոյր զանձն առաջի Տեառն յորդահոս արտասուօք, զոր բղխէր յաչացն իբրեւ զաղբիւրս։ Եւ նախ քան զսկսանել հսկմանն՝ արար դռնաբացէք, եւ իբրեւ բաղխեաց զդուռն երիցս անգամ եւ ասաց. «Բա՛ց մեզ Տէր, բա՛ց մեզ Տէր, բաց մեզ Տէր զդուռն ողորմութեան քոյ՝ որ ողբալով կարդամք առ քեզե։ Եւ շնորհօքն Աստուծոյ առանց ուրուք մերձենալոյ առ ժամայն ինքնին բացաւ դուռն։ Իսկ որք մերձն կային ի քահանայից գեղջն եւ յաշխարհականաց հիացեալ զարմացեալ ապուշ կային, եւ ապա եկեալ ի միտս վաղվաղակի ընթացեալ ազդ առնէին ամենայն ժողովրդեանն, որոց ի լսելն՝ թողեալ զտունս եւ զընտանիս՝ ի խոր գիշերին փութանակի անդր ժամանէին մեծամեծք եւ փոքունք, եւ ի տեսանելն՝ օրհնութիւն ի բարձունս վերառաքէին Աստուծոյ։ Եւ իբրեւ բացաւ դուռն եկեղեցւոյն, մտեալ ի ներքս ամենայն ժողովրդեամբ՝ ուրախութեամբ եւ ցնծութեամբ անդէն ի նմին եկեղեցւոջ սկիզբն արարին գիշերային կարգին, եւ յառաւօտին մատուցին զփրկական խորհուրդ պատարագին, եւ ամենեքեան ի մի բերան օրհնէին զհրաշագործն Աստուած, որ արար զնոսա արժանի այնմ պարգեւաց. եւ հնչեաց հռչակ լրոյս այսմիկ ընդ ամենայն կողմանս գաւառին ի մէջ քրիստոնէից՝ եւ այլազգաց, եւ որք լսէին հիանալով օրհնէին զԱստուած։

Արդ՝ ի բանալ փակեալ դրանս այսմիկ, մեծ իմն խորհուրդ յայտնեալ ցուցաւ, քանզի ընդ նմին բացաւ եւ դուռն քարոզութեան Բանին կենաց յաշխարհս արեւելեան, որք ցայն վայր ի խոր խաւարի անգիտութեան նստեալ կային, որպէս թէ ի ժամանակս կռապաշտութեան, եկեղեցականք եւ աշխարհականք, եւ որպէս Տէրն Քրիստոս՝ արեգակն արդարութեան ծագեցաւ յաշխարհ, եւ լուսաւորեաց զամենեսեան հաւատով աստուածգիտութեան, այսպէս եւ սուրբ վարդապետն Պօղոս զկողմանս արեւելեան. վասն զի եբարձ ի միջոյ զամենայն աւելորդ անկարգութիւնն յեկեղեցականաց եւ յաշխարհականաց, եւ կարգազարդեալ շքեղացոյց զամենեսեան ուղիղ քարոզութեամբ։ Վասն զի յետ բանալոյ դրան եկեղեցւոյն, բացաւ դուռն հաւատոյ աշխարհիս արեւելեան, քարոզութեամբ եւ ամբիծ եւ անկեղծ վարդապետութեամբ սորա, զի առաքելաբար շրջէր յամենայն տեղիս, քարոզէր զԲանն կենաց, կարգէր զքահանայս. շինէր զեկեղեցիս. եւ հաստատէր զբարի կարգս յեկեղեցիս եւ ի գիւղս, ժողովէր մանկունսն յուսումն սրբոց գրոց, եւ ի տեղիս տեղիս հաստատէր դպրատունս, եւ յիւրոց աշակերտաց կացուցանէր դպրապետս, եւ զոմանս ի մանկանց զպատշաճաւորս ընդ իւր շրջեցուցանելով ուսուցանէր. որ եւ ամենեքեան հասին աստիճանի՝ աբեղայ եւ երէց, բաւական ինքեանց եւ ժողովրդեան։ Եւ յամենայն տեղիս՝ ուր եւ շրջեցաւ նա, շինեաց զեկեղեցի, քանզի յառաջ քան զնա յամենայն տեղիս ոչ գոյր եկեղեցի, եւ թէ ուրեք գոյր եւս, եւ այն եւս անշուք, եւ անճահ եկեղեցի անուան՝ խրթին եւ նսեմ, խարխալեալ եւ բլբլկեալ, լցեալ հողով եւ մոխրով, որոց ձեւն եւ դիրն թիւր եւ թեք։ Իսկ սա ուր եւ հասանէր, հիմնարկէր եկեղեցիս՝ պատշաճաւոր ձեւով դէպ ուղիղ ընդ արեւելս ունելով զդիրս՝ գեղեցիկ շինուածով խորանքն. եւ լուսամուտքն՝ եւ կաթուղիկէն եւ այլքն ամենայն։

Եւ ըստ այսմ սարասի քարոզելով եւ զեկեղեցի շինելով, եհաս մինչ ի գիւղաքաղաքն Աստապատ, եւ նախ զնոցին վանքն շինեաց՝ որ յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային է՝ ամուր պարսպով, եւ երկաթապատ դրամբք. եւ յետ աւարտմանց վանիցն՝ սկսաւ զգեղջն եկեղեցին շինել ըստ թախանձանաց ժողովրդեան գեղջն, եւ վասն զի եկեղեցին փոքր էր, եւ ոչ էր բաւական տանել զժողովուրդսն, զի բազում էր ժողովուրդն. ընդ որոյ կամեցան ի խցերոյն, որք շուրջ զեկեղեցեաւն էին, քակել եւ խառնել յեկեղեցին, զի մեծասցի։ Իսկ աբեղայքն՝ որք բնակէին ի գեղջն եւ էին տեարք խցերոյն, խոժոռեալ ըմբոստացան. եւ ոչ թողուին քակել զխցերն, բայց ժողովրդոցն ոչինչ փոյթ արարին զամբոխմանէ նոցա, այլ դիմեալք ի վերայ քակեցին զխցերն։ Առ որ դժուարեալ աբեղայիցն՝ գնացեալ ի վանքն առին զեպիսկոպոսունսն եւ եկին ի գիւղն եւ արարին աղմուկ մեծ, եւ բանս անպատշաճս ասէին վարդապետին։ Իսկ սրբոյն բերեալ յինքեան զնմանութիւն ճշմարիտ հեզոյն Յիսուսի, խորհելով ի մտի, թէ հալածեսցեն զձեզ ի քաղաքէ յայսմանէ՝ փախիջիք ի միւսն [հմմտ. «Եւ յորժամ հալածիցեն զձեզ ի քաղաքիս յայսմիկ՝ փախիջիք յայլ, եւ եթէ յայնմանէ հալածիցեն զձեզ՝ փախիջիք ի միւսն։ Ամէն ասեմ ձեզ, ոչ սպառեսջիք զքաղաքս Իսրայէլի՝ մինչեւ եկեսցէ որդի մարդոյե [Մատթ. Ժ 23]. վասն որոյ զանխուլ յամենայնէ ելեալ ի գիշերի լռելեայն հետեւեցաւ գնալ յայլ գիւղ։ Իսկ ժողովուրդքն իբրեւ զգացին զգնալն վարդապետին, յայնժամ դիմեալ ի վերայ աբեղայիցն, հարկանելով քարիւ եւ փայտիւ արտաքս վարեցին ի գեղջէն, եւ վաղվաղակի ընթացեալ զկնի վարդապետին՝ բազում աղաչանօք դարձուցեալ զնա ածին ի գիւղ անդր. եւ սկսան շինել զեկեղեցին լայն եւ ընդարձակ՝ եւ բարձր շինուածով, եւ կաթուղիկէ ի վերայ յօրինեալ նոյնպէս եւ զայլ յարկս տանցն եւ զպարսպին։ Իսկ աբեղայքն եւ եպիսկոպոսունքն իբրեւ տեսին թէ՝ ինքեանք ոչ կարացին ինչ ստնանել վարդապետին, գնացեալ ի Դարաշամբ եւ զամենայն եպիսկոպոսունս Նախավկայի վանացն միաբանեալ՝ ընդ ինքեանս առեալ՝ եկին ի վերայ վարդապետին, ըստ օրինակի թագաւորացն Ամաղեկայ՝ որք միաբանեալ եկին ի վերայ զօրավարին Աստուծոյ Յեսուայ. բայց որպէս նոքա անդ պարտեալ գտան, սոյնպէս եւ սոքա աստ [Ել. ԺԷ 8-16]. վասն զի թէպէտ բազում անգամ հակառակեցան վարդապետին, այլ նա ամենեւին ոչ լքաւ ի բարւոք յառաջադիմութենէն։

Իսկ միաբանեալ աբեղայքն առաւել եւս դրդեալք ի նախանձուէ՝ գնացին առ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն, որ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան ղաբալաւ առեալ էր ի Պարսից թագաւորէն, եւ այնքան դրդեցին զնա ի բարկութիւն՝ մինչ զի բազում անգամ առաքեաց առ վարդապետն բանս սպառնականս եւ յանդիմանութեան. թէ ելցես յերկրէս մերմէ, եւ գնասցես յերկիր քո՝ ուստի եկեալ ես, զի ոչ է պիտոյ մեզ խաբեբայ եւ նորահանուկ քարոզութիւն քո, եւ ոչ կեղծաւոր վարքն քո, ապա թէ ոչ, առակ նշաւակի, եւ այպն կատականաց լինիցիս ի ձեռն իմ։ Իսկ վարդապետն բնաւ ոչինչ առնէր փոյթ զայնմանէ, վասն զի յոյս նորա հաստատուն էր ի Տէր, այլ հանապազ շրջէր, եւ քարոզէր, եւ շինէր զեկեղեցիս, եւ յարդարէր զամենեսեան ուղիղ կարգօք եւ սահմանադրութեամբք։

Իսկ յետ ամաց ինչ անցելոց՝ կաթուղիկոսն Մելքիսէթ եւ վարդապետն Պօղոս պատահեցան միմեանց ի Նախչուան քաղաքին, եւ կաթուղիկոսն զթոյնս եւ զմաղձս դառնութեան՝ զոր ի բազում ժամանակաց մթերեալ ունէր ի սրտի, յայնժամ ժայթքեաց ի վերայ վարդապետին։ Եւ յետ բազում յանդիմանութեանց եւ կշտամբանաց եւ անպատեհ բանից՝ զորս խօսեցաւ կաթուղիկոսն յերեսս վարդապետին. եւ զայս եւս ասաց թէ՝ զամենայն եկեղեցիսդ, զոր դու շինեցեր, ի վերայ քումդ գլխոյ քակեցից։ Եւ հրամայեաց նմա ելանել յայսմ աշխարհէ, եւ գնալ ի տեղի իւր. եւ թէ այլ եւս յամի, այնուհետեւ մատնի ի ձեռս աշխարհակալ իշխանաց. եւ ոչ ոք գոյր օգնական ի կողմանէ վարդապետին, ոչ եկեղեցական եւ ոչ աշխարհական, վասն զի ամենեքեան երկնչէին ի կաթուղիկոսէն, զի թագաւորական իշխանութեամբ վարէր զկաթուղիկոսութիւնն։ Յաղագս որոյ անճար լեալ վարդապետին, ելեալ ի Նախչուանայ գնաց ի գիւղն Շամբ, զի գնասցէ ի տեղի իւր, եւ ըստ հանապազորդեան սովորութեան իւրոյ, որ ի մէջ գիշերի աղօթէր վարդապետն, եւ յայնմ գիշերին՝ յետ աղօթիցն խթեաց ի կողս աշակերտին՝ եւ զարթոյց զնա, զարթեան եւ այլք ոմանք եւս, սկսաւ հարցանել ցնոսա թէ, զինչ բարւոք թուի ձեզ, արիանալ ընդդէմ փորձութեանս, եւ դիմակայիլ խռովութեանս այսմիկ եւ քարոզել զԲանն կենաց, թէ տեղի տալ եւ հեռանալ ի շփոթէ սոցա։ Իսկ աշակերտացն տուեալ պատասխանի. «Դու ինքնին տեսանես զխաւար անգիտութեան, թէ որպէս սփռեալ է ի վերայ ժողովրդեանս, եւ զայն եւս թէ, որպէս եբաց Տէր զդուռն քարոզութեան. քանզի զոր ինչ եւ քարոզես՝ վաղվաղակի արդիւնանայ։ Արդ՝ մի գուցէ վհատիցիս, զի Տէր Աստուած ձեռնտու է քեզ, պարտ է քեզ արիանալ եւ համբերել փորձութեան վասն օգտի ժողովրդեանն եւ քարոզել զԲանն կենացե։

Իբրեւ ընկալաւ զքաջալերս զայս ի նոցանէ սուրբ վարդապետն՝ յայնժամ ասէ ցաշակերտսն իւր. «Արդ՝ որդեակք իմ, որովհետեւ այդպէս ասացիք, պարտ է մեզ գնալ առ թագաւորն եւ առնուլ ի նմանէ հրաման վասն շինութեան եկեղեցեաց եւ ես ակն ունիմ ի տեառնէ՝ զի տացէ թագաւորն զխնդիրս մեր. արդ՝ եթէ առնումք ի նմանէ զհրամանս զայս՝ քաջութեան անուն է մեզ, եւ թէ սպանցեն զմեզ, վարձս բարեաց ընդունելոց եմք ի Քրիստոսէ ընդ վաստակաւոր ծառայից նորաե. եւ աշակերտացն եւս վկայեալ, թէ յոյժ բարի է այդ խորհուրդ։

Եւ նոյն ժամայն ի նմին գիշերի յարուցեալք ելին ի Շամբայ՝ անցին զգետն Երասխ. եւ հետեւեցան ի գնալ առ թագաւորն, որ էր ինքն առաջին Շահաբասն, վասն առնլոյ ի նմանէ հրաման շինելոյ եկեղեցի։ Եւ յետ աւարտման կանոնի սաղմոսին, որ ասէին, զճանապարհայն՝ մինչ երթային, պատահեցաւ լինել քարոզն այն որ ասէ. «Վասն ուղղելոյ զգնացս մեր ի ճանապարհս խաղաղութեան զտէր աղաչեսցուքե [Սաղմ. Ե 9] եւ միւս տունն որ ասէ. «Վասն խորտակելոյ զհակառակորդն վաղվաղակի ընդ ոտիւք մերովք զտէր աղաչեսցուքե [Սաղմ. Ե 11]։ Յայնժամ՝ ասէ վարդապետն ցայնոսիկ, որք ընդ նմա էին. «Տեսէք որդեակք իմ, զի ուղիղ է ճանապարհս մեր ըստ վկայութեան սաղմոսիսե, որով առաւել հաստատեցան եւ ուրախացան, եւ մեծաւ յուսով երթային։

Եւ եղեւ իբրեւ հասին ի գաւառն, զոր Արազբար ասեն՝ եւ ի տարաժամել աւուրն մտին ի գիւղ մի այլազգեաց առ ի օթել զգիշերն զայն, եւ տեսին՝ զի այր ոմն մահմետական հաւատով՝ եկն ընդ առաջ նոցա՝ աղաչէր եւ ասէր. «Խնդրեմ ի ձէնջ վասն Աստուծոյ՝ մի գարշիլ յայլազգութենէ իմմէ, այլ խոնարհիլ յաղաչանս իմ, եւ գալ ի տուն իմ, զի հիւրընկալ եղեց ձեզ. քանզի ուխտեալ եմ Աստուծոյ, զի յայսմ աւուր առանց հիւրի ոչ ճաշակեցից ինչ. եւ մինչեւ ցարդ սպաս կալեալ կամ ի մէջ շինիս, եւ նայիմ վասն հիւրի, եւ արդ՝ զձեզ առաքեաց Աստուած, վասն որոյ յօժարութեամբ խնդրեմ զգալն ձեր ի տուն իմե։ Իսկ երանելւոյ վարդապետին տուեալ ցնծութեամբ պատասխանի առնն, եւ ասէ. «Այդպէս եղիցի որպէս ասացերդ, երթիցուք ի տուն քոե։ Եւ զգիշերն զայն օթեցան ի տունն առն այնորիկ. եւ այրն յոյժ բարւոք սպասաւորեաց նոցա ամենայն պիտոյիւք եւ հանգուցանելով. եւ յառաւօտին մինչ կամեցան ի գնալ՝ եկեալ այլազգին աղաչէր, խնդրէր եւ ասէր թէ՝ «Ոչ գոյ ինձ զաւակ եւ յիշատակ յերկրի, խնդրեմ ի ձէնջ առնել զաղօթս վասն իմ. որպէս զի լիցի ինձ զաւակ, քանզի կին իմ ամուլ էե։ Իսկ սրբոյ վարդապետին համբարձեալ զմշտատարած ձեռսն ի յերկինս, եւ անդառնալի աղօթիւքն խնդրեաց յԱստուծոյ տալ նմա զզաւակ. իսկ հեշտալուր Տէրն՝ որ խոստացաւ ծառայից իւրոց, թէ զամենայն զոր ինչ խնդրիցէք հաւատով՝ առնուցուք [Մատթ. ԻԱ 21-22], աղօթիւք սրբոյ վարդապետին պարգեւեաց առնն այնմիկ զաւակ, որպէս եւ յայտնեաց նոյն այրն։ Քանզի յետ անցանելոյ ժամանակաց ինչ, այլազգի այրն այն եկեալ պատարագօք մատուցանէր ընծայ առաջի վարդապետին, երկիր պագանէր, գոհանայր եւ շնորհս խոստովանէր զնմանէ, թէ աղօթիւք քո շնորհեաց ինձ Աստուած զաւակ, արդ՝ խնդրեմ զի աղօթեսցես, որպէս զի պահեսցէ զնա Աստուած ընդ երկայն աւուրս, եւ սրբոյ վարդապետին աղօթս արարեալ ի վերայ նորա, եւ մխիթարեաց զնա բազում բանիւք, եւ առաքեաց ի տեղի իւր։

Արդ՝ պատահումն իրագործութեանս այսմիկ հանգոյն գտաւ այնմ, զոր Բանն Աստուած արար ընդ Աբրահամու մեծի նահապետին, զի որպէս նա էջ հիւր Աբրահամու եւ պարգեւեաց նմա զաւակ. սոյնպէս եւ վարդապետն եկն հիւր այլազգոյն, եւ աղօթիւք խնդրեաց յԱստուծոյ պարգեւեալ նմա զաւակ, որով փառաւորի անուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի՝ ըստ անսուտ բանին իւրոյ, թէ տեսցեն զգործս ձեր բարիս եւ փառաւորեսցեն զՀայր ձեր՝ որ յերկինս է [Մատթ. Ե 16]։

Յետ այսորիկ ել անտի վարդապետն, եւ գնաց յերկիրն Աղուանից ի Ղարաբաղ, ի տեղին որ անուանի Քօթուկլու, քանզի անդ էր բանակեալ թագաւորն Շահաբաս ամենայն սպայիւն իւրով։

Իսկ յորժամ յանդիման եղեւ վարդապետն թագաւորին, երեւեցոյց Տէր՝ շնորհաւոր զծառայն իւր առաջի ահարկու եւ այլազգի թագաւորին. եւ ի հարցանելն արքայի ցվարդապետն, թէ զի՞նչ խնդիր կայ քո ի թագաւորութենէս մերմէ, պատասխանեալ ասաց վարդապետն. «Նախ՝ երկարութիւն կենաց արքայի, եւ հաստատութիւն աթոռոյ նորա, եւ երկրորդ՝ զի խաղաղարար թագաւորութեամբ քով, արքա՛յ, ոչինչ գոյ պակաս յամենայն բարեաց ազգիս Հայոց, բայց միայն աղօթից, զի ոչ գոյ տեղի աղօթից՝ զի աղօթեսցեն առ Աստուած վասն աշխարհի՝ եւ վասն կենաց թագաւորին. զայս խնդրեմ յարքայէ, զի տացէ ինձ զհրաման, եւ հրովարտակ շինելոյ զեկեղեցի, եւ այսմ եթէ իցէ վարձք ինչ, եղիցի թագաւորին. եւ թէ իցէ մեղանք ինչ, եղիցի ինձե։ Եւ ի լսելն զայս արքայի՝ զուարճացաւ յանձն իւր. եւ բարձր բարբառով ասաց նախարարաց իւրոց. «Իշխանք եւ դատաւորք, զինչ արժան եւ ուղիղ թուի ձեզ, հրաման տա՞լ զեկեղեցի շինելոյ՝ թէ արգելուլե։ Դարձեալ ինքն փութանակի արար պատասխանի իւրոց բանիցն՝ եւ ասաց. «Ոչ է պարտ արգելուլ, այլ արժան է տալ հրաման շինելոյ, քանզի եւ այնք եւս Աստուծոյ տունք ենե։ Եւ առժամայն հրամայեաց գրել նոմոս՝ կնքել եւ տալ նմա։ Եւ իբրեւ կատարեցին եւ ետուն ցվարդապետն զթուղթն, եւ նա տարեալ ի բացեայ՝ ետ ընթեռնուլ. եւ ետես զի ոչ էր այնպէս օգտակար, որ բաւական լինէր կարեաց ներկայ ամանակին. վասն որոյ ի պատճառէս հարկեալ՝ կրկին անգամ կացեալ յանդիման արքայի. եւ յուշ առնէ նմա զխնդրելին իւր զհրովարտակն. եւ իբրեւ վերահասու եղեւ թագաւորն ամենայն դիտաւորութեան մտաց վարդապետին, եւ յայնմ ժամու թագաւորն արտաքս ելեալ ի խորանէն երթեւեկս առնելով ճեմէր, եւ նոյնժամայն կոչեաց զմի ոմն ի գրչացն, նստոյց ի գետնի առաջի իւր, եւ արքայ կացեալ յոտին՝ ինքն ասէր, եւ գրագիրն գրէր, մինչեւ կատարեաց զամենայն բանս գրոյն. եւ ապա հրամայեաց նոյն առնն գրչի շրջեցուցանել առ ամենայն իշխանս, զի ձեռնագրեսցեն եւ կնքեսցեն։ Եւ իբրեւ կատարեցաւ ամենայն՝ բերեալ ետուն ցվարդապետն զհրովարտակն, եւ սրբոյ վարդապետին գոհացեալ զՏեառնէ, առեալ զհրովարտակն արքունական՝ եկն յարեւելեայ երկիրս Հայոց, եւ այնուհետեւ աներկիւղ եւ եւս վայելուչ սկսաւ շինել զեկեղեցիս, եւ համարձակ շրջել եւ քարոզել։

Իսկ կաթուղիկոսին Մելքիսէթի առաւել մախացեալ ընդ վարդապետին Պօղոսի, խօսի բանս զրպարտանաց ի կողմանէ վարդապետին ընդ մեծի եւ հզօր իշխանին Ամիրգունայ խանին, որ էր իշխան Երեւանայ, եւ ասէ. « Այր մի ստամբակ եւ անհնազանդ եւ օտար՝ յաշխարհէն Մարաց, քանի ամ է զի շրջագայի յերկրիս Պարսից, եւ մանաւանդ ի քում իշխանութեան գաւառս. եւ սուտ եւ խաբեբայ քարոզութեամբ եւ կեղծաւոր վարուք հաւանեցուցանէ զամենայն մարդ ինքեան. եւ ոչ մնաց ոսկի եւ արծաթ եւ այլ ինչ ստացուած առ ոք՝ այլ զամենայն կողոպտեալ յամենեցունց եւ առեալ, առաքէ յերկիր իւր։ Քանիցս անգամ պատուիրեցաք նմա բանիւ, նաեւ երես եւ երես եւս ասացաք նմա ելանել յաշխարհէ աստի եւ գնալ ի տեղի իւր, եւ նա ոչինչ արար փոյթ ի մերոց բանից, եւ կամ ակն էած թագաւորական հրամանին, որ կայ ի ձեռս մեր, այլ գործէ ըստ հաճոյից կամաց իւրոց, քանզի անհնազանդ է իշխանաց եւ պետացե։

Վասն որոյ եւ խանին կոչեալ զոմն զինուոր առաջի իւր՝ եւ ասէ. «Հրաման է յիշխանութենէս մերմէ գնալ քեզ յերկիր տէրութեանն մերոյ շրջել եւ գտանել զվարդապետն Պօղոս եւ ածել այսրէն առ մեզե։ Իսկ զինուորին գնացեալ որոնելով գտանէ զնա ի գիւղն Ագուլիս, եւ անտի առեալ զնա ածէ յԵրեւան քաղաք։ Եւ ի գալն՝ յորժամ եկեալ հասին ի Դուին, զայն գիշերն անդէն օթեցան, եւ կայր ի գիւղն յայն այր ոմն քրիստոնեայ՝ որոյ որդւոյ ձեռն գօսացեալ էր, զոր ածեալ առաջի վարդապետին խնդրէր աղօթել ի վերայ նորա, որպէս զի բժշկեսցի ձեռն մանկանն։ Իսկ սուրբ վարդապետն կալեալ զձեռանէ մանկանն, եւ աղօթեաց ի վերայ նորա. եւ ասաց՝ զՀայր մեր, որ յերկինս, եւ ետ ցհայրն, որ առեալ գնաց։ Եւ յայգ յառաւօտին առեալ զորդին եւ եկեալ առաջի վարդապետին երկիր պագանէր եւ համբուրէր զոտս նորա, գոհանայր եւ շնորհս խոստովանէր զնմանէ. եւ ցուցանէր զձեռն մանկանն՝ ամենեցուն, թէ աղօթիւք վարդապետին բժշկեցաւ ձեռն մանկան իմոյ։ Քանզի շնորհօքն Քրիստոսի եւ աղօթիւք սրբոյ վարդապետին բնաւին բժշկեալ էր ձեռն մանկանն այնմիկ, որով փառաւորեցաւ անուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։

Ելեալ անտի եկին ի քաղաքն Երեւան. եւ զինուորն՝ որ էած զվարդապետն, ի նոյնում աւուրն յանդիման կացոյց զնա խանին. իսկ խանն որպէս ընկալեալ էր զնիւթ ի կաթուղիկոսէն, բազում մախանս եւ դառնութիւնս ամբարեալ ունէր ի մտի, զի յոքնակի կիրս չարչարանաց անցուսցէ ընդ վարդապետն. այլ այն, որ թագաւոր է թագաւորաց՝ եւ Տէր տէրանց, որ ի ձեռին ունի զսիրտ ամենայն բռնաւորաց՝ ըստ իմաստնոյն Սողոմօնի [տե՛ս Առակ. ԻԱ 1], առ ժամայն դարձոյց զսիրտ խանին ի քաղցրութիւն, որպէս Արտաշէս արքայի ի վերայ Մուրտքէի, եւ բարկութիւն ի վերայ Համանայ [տե՛ս Եսթ. Ա-Է], վասն զի ընդ ակնարկել խանին յերեսս վարդապետին ոչ թէ զբանս բարկութեան ասաց կամ զայրագնեալ դէմս երեւեցոյց նմա. այլ մեղմ եւ հանդարտ բանիւ ասաց նմա. «Այսօր կացջիր առ մեզ, քանզի մեզ հիւր ես, իսկ ի վաղիւն տարայց զքեզ ընդ իս առ կաթուղիկոսն եւ հաշտեցուցից զնա ընդ քեզե, քանզի Մելքիսէթ կաթուղիկոսն հրաւիրեալ էր զխանն իւրովք բարեկամօքն ի պատիւ յերկրորդումն աւուր՝ սորին վասն ասաց խանն, թէ տարայց զքեզ ընդ իս առ կաթուղիկոսն եւ հաշտեցուցից։

Իսկ ի վաղուեան աւուրն մինչ երթայր խանն ի կոչն կաթուղիկոսին, տարաւ ընդ իւր զվարդապետն, եւ իբրեւ եհաս ժամ խօսելոյ՝ ասաց խանն ընդ կաթուղիկոսին. «Արդ՝ յօժարութիւն սրտի իմոյ զայս կամի ի քէն՝ զի դու հաշտեսցիս ընդ վարդապետին՝ եւ լինիք որպէս զհայր եւ զորդի, զի թէպէտ եւ շրջի ի մէջ ժողովրդեանն, ոչինչ առնէ զգործ կամ զվնաս արժանի դատապարտութեան, ոչ ինձ՝ ոչ քեզ՝ եւ ոչ ժողովրդեանն, եւ ես կամիմ զի ի մէջ ձեր խաղաղութիւն եւ սէր հաստատեսցիե։ Իսկ կաթուղիկոսն իբրեւ ետես, թէ զոր ինչ խորհեալ էր ի մտի, եւ խօսեալ էր ընդ խանին, այնպէս ոչ եղեւ, այլ նորին ներհակն. եւ թէպէտ ոչ կամէր հաշտիլ՝ այլ եւ ընդդիմանալ հրամանաց խանին անմարթ վարկանէր, զի ի շահել զսիրտն նորա կոչեալ էր, եւ մանաւանդ այնքան պատուաւոր արանց միջի, եւ ի վերայ իւրոյ սեղանոյ, եւ յիւրում տան։ Վասն որոյ ակամայ կամօք վերերեւութիւ եւ կեղծաւորեալ սրտիւ առնէ զհաշտութիւն ընդ վարդապետին ըստ հրամանաց խանին։ Եւ յետ խրախութեան՝ յորժամ հանդերձեալ էր ի գնալ խանն, ասէ ցկաթուղիկոսն. «Վարդապետս այս եղիցի քեզ յանձն յայսմ գիշերի, եւ ի վաղիւն ի գալն քո առ իս ընդ մեզ բերցես, զի ունիմ գործ ինչ ընդ դմաե։ Իսկ ի վաղիւն կաթուղիկոսն ինքն ոչ գնաց, այլ զոմն յեպիսկոպոսաց իւրոց եդեալ ընդ վարդապետին՝ առաքեաց առ խանն, իսկ խանն պատուեալ խիլայեաց զվարդապետն, զի էարկ ի վերայ նորա պատուական եւ ոսկեհուռն կապայ։ Եւ դարձեալ կոչեաց զնոյն զինուորն, որ բերեալ էր զվարդապետն, եւ ասաց նմա. «Արդ առեալ զվարդապետս զայս տարեալ հասուսցես ի տեղին, ուստի եւ դարձուցեր զդա, եւ յանձնեսցես արանց տեղւոյն եւ ապա դարձցիս այսրէնե։ Իսկ զինուորն եւ վարդապետն երկրպագեալ իշխանին ելեալք յերեսաց նորա, գնացին դէպ ի գաւառն Գողթան։

Արդ՝ կատարումն գործոյս այսմիկ, հոգոյն գտաւ իրացն որ առ Բաղակ թագաւորն եղեւ՝ զի որպէս նա վարձեաց զԲաղայամ անիծանել զԻսրայէլ, իսկ Բաղայամու եկեալ օրհնեաց զԻսրայէլ [տե՛ս Թիւ. ԻԲ 1-12, ԻԳ 1-12]. սոյն գունակ եւ կաթուղիկոսն Մելքիսէթ դրդեաց զխանն, զի պատժեսցէ զվարդապետն, իսկ նա բերեալ պատուեաց առաջի ամենեցուն, եւ խիլայեալ առաքեաց ի գործ իւր, եւ աստէն եւս կատարեալ տեսանի սաղմոսն Դաւթի. «Հայի մեղաւորն ընդ արդարն եւ խնդրէ սպանանել զնա, այլ Տէր ոչ թողու զնա ի ձեռս նորա եւ ոչ դատապարտէ զնա՝ յորժամ դատի զնաե [տե՛ս Սաղմ. ԼԶ 32-33]։

Յորժամ վարդապետն եւ զինուորն ելեալք յԵրեւանայ գնացին ի գաւառն Գողթան, հասին ի գիւղն Շօռօթ, եւ անտի ելեալք կամէին գնալ ի գիւղն Ցղնայ, եւ մինչ զճանապարհայն գնային՝ իբրեւ մերձ եղեն ի գետն, որ գայ ի Նորակերտու եւ գնայ ի Բըղեւի ի տակաւին ոչ էին հասեալ ի գետն, տեսին ի հովտի անդ զի արածէին վայրի այծեմունք՝ որք էին երկոտասանք. կոչեաց զնոսա վարդապետն առ ինքն եւ այծեմունքն եկին առ նա, եւ ոչ գիտէր զինուորն թէ վարդապետն կոչեալ է զայծեմունսն. քանզի հեռի էր ի վարդապետէն, որ իբրեւ ետես զայծեմունսն կացեալ, վաղվաղակի լցեալ զաղեղն՝ զի նետիւ հարցէ զայծեմունսն, եւ այծեմունքն վաղվաղակի խրտուցեալ ի բաց ոստեան ի տեղւոյն, ուր կանգնեալք էին, եւ սկսան փախչիլ ի կողմն լերին։ Իսկ վարդապետին յետս հայեցեալ ետես, զի զայն գործէր զինուորն, եւ սաստեալ զինուորին դադարեցոյց, ապա կրկին անգամ կոչեաց զայծեմունսն եւ ասէ. «Եկայք, օրհնեալք Տեառն, եկայք, առիս, ոչ թողից ումեք մեղանչել ձեզե, եւ նոքա իբրեւ զմտացի մարդ եւ զբանաւոր, դարձեալ եկին առ վարդապետն եւ կացին առաջի նորա. իսկ վարդապետն մերձեալ նոցա՝ շփէր ձեռամբն ի վերայ նոցա եւ քորքորէր զպարանոցս եւ զքամակս նոցա. ողջագուրէր զսոսա գգուանօք եւ խօսէր ընդ նոսա իբրեւ ընդ բանաւորի։ Եւ ընդ յոլով պահս կային առաջի նորա. եւ յետոյ ասաց նոցա. «Արդ՝ երթա՛յք խաղաղութեամբ յարօտս ձեր եւ Տէր պաշտպանեսցէ ձեզ ըստ կարեաց ձերոցե, եւ նոքա յուղի անկեալ գնային ընդ լեռնակողմն ի գնացս իւրեանց։ Իսկ զինուորն այն կայր հիացեալ եւ ափշեալ ընդ այն. եւ սուրբ վարդապետն սկսաւ պատմել նմա զսրբոյ առաքելոյն Թադէոսի արարեալ զսքանչելիսն՝ որ զվայրի եղինսն եբեր առաջի Ոսկեանցն։ Եւ զինուորն տարեալ զվարդապետն հասոյց ի գիւղաքաղաքն Ագուլիս եւ յանձն արար նոցա, եւ ինքն դարձաւ յԵրեւան ի ծառայութիւն խանին, եւ պատմէր ամենայնի զսքանչելիսն զոր ետես, փառաւորելով զանունն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ առաջի ամենեցուն։

Իսկ արքն, որք էին նախանձաւորք ընդ վարդապետին, իբրեւ տեսին, թէ մատնութեամբն, զոր արարին առ Ամիրգունայ խանն՝ ոչինչ կարացին ստնանել վարդապետին, վասն որոյ սովիմբ օրինակաւ միւս եւս մատնութիւն արարին առ Ղառչղայ խանն, որ էր առաւել խրոխտ եւ մեծագոյն փառօք՝ եւ ամենայն որպիսութեամբ քան զԱմիրգունայ խանն. եւ էր Ղառչղայ խանն իշխող քաղաքին Թարվիզու, առ որ գնացեալ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն ինքն եւ այլք եւս յեկեղեցականաց եւ յաշխարհականաց, եւ արարին ամբաստանութիւն զՊօղոս վարդապետէ, եւ Ղառչղայ խանն առաքեալ զզինուորս՝ տարաւ ի Թարվէզ զՊօղոս վարդապետն։ Իսկ կատարումն գործոյն եղեւ՝ որպէս եւ առ Ամիրգունայ խանիւն կատարեցաւ. եւ այսու եւս յամօթ լեալ պարտեցան նախանձաւորքն։

Այլ եւ գոյ միւս այլ պատմութիւն որպէս եւ գրելոց եմք յառաջիկայդ՝ ի ճառս պատմութեան նահատակութեան տէր Անդրէաս քահանային, թէ մատնեցին զՊօղոս վարդապետն եւ զՄովսէս վարդապետն Շահաբաս թագաւորին. զորս կալեալ էառ երեք հարիւր թուման տուգանք եւ ապա եթող. որոց զկնի արձակմանն ելեալ եւս առաւել համարձակ քարոզէին զԲանն կենաց, զի ինքն նրբահայեացն Շահաբաս իւրովք մտօքն նկատեալ դիտեաց զնոսա, զի ոչ գոյ ի նոսա կեղծաւոր գործ ինչ. այլ են ճշմարիտ ծառայք Աստուծոյ։

Կան այլ եւս պատմութիւնք վարուց եւ սքանչելեաց սրբոյ վարդապետին Պօղոսի, որ զցաւագարս եւ զդիւահարս բժշկեաց, եւ այլ եւս սոյնպիսիս, այլ այսքանս բաւական է ծանուցանել զամենայն որպիսութիւն նորա։

Եւ յետ անցից պատմելոցս ամենայնի եւ եւս գերագունից՝ մինչ շրջէր Պօղոս վարդապետս քարոզութեամբ ի մէջ քրիստոնէից ըստ հանապազորդ սովորութեան իւրոյ, պատահեցան նմա Սահակ կաթուղիկոսն, եղբօրորդի Մելքիսէթի կաթուղիկոսին, եւ այլք եւս ի նոցին համախոհացն, եւ յոլով աւուրս խոշտանգեցին զնա ասելով՝ «Լռեա՛ դու ի քարոզութենէդե. եւ Պօղոս վարդապետն ոչ կամէր լռել, զի կարի յօժար եւ փոյթ էր ի քարոզութիւնն։ Բայց ներհակքն կարի յաւէտ եւ բազմահնար պարաւանդիւք խորամանկութեան եւ զրպարտութեան մեքենայիւք ճմլեալ կորացուցին զնա ասելով. «Դու մի եւս յաւելցիս ի շրջել, առ ժողովուրդս եւ քարոզել, այլ տուր մեզ ձեռնագիր վկայութեամբ մահմետականաց, թէ այսուհետեւ քարոզես՝ լինիցիս թշնամի թագաւորին. եւ մահու եւ սպանման պարտականե։ Եւ ի բազում աւուրս յոքնազան կերպիւ ճնշելոյ ներհակացն զվարդապետն՝ մնաց անճար. զի ինքն միայն էր ընդդիմակայ նոցա առանց օգնականի, թէպէտ ի քրիստոնէից բազումք կային բարեկամք եւ սիրողք վարդապետին, այլ վասն երկիւղի ներհակացն, ոչ ոք իշխէր օգնել վարդապետին, վասն որոյ մնաց անճար, ետ նոցա ձեռնագիր այսպէս. «Ես Պօղոս վարդապետ ետու ձեռնագիր այսուհետեւ ո՛չ շրջել եւ ոչ քարոզել. եւ թէ զայսոսիկ առնեմ, լինիմ ես թշնամի թագաւորինե։ Իբրեւ առին ներհակքն զայս ձեռնագիրս ի Պօղոսէն, ուրախ եղեն անճառելի խնդութեամբ. եւ այնուհետեւ Պօղոս վարդապետն գնաց ի Մեծ անապատն՝ կայր միակեցութեամբ, լռեալ ի խցի, մշտամատոյց աղօթիւք խօսակցելով ընդ Աստուծոյ. եկաց անդէն եւ ոչ ել արտաքս յանապատէն մինչեւ ցվախճան կենաց իւրոց. որ հանգեցաւ ի Քրիստոս, եւ անդէն թաղեցաւ։ Եւ եղեւ վախճան սորա ՌԿԹ. ամի թուականի մերում. որ եւ ի գերեզմանէ նորա բազում գործս սքանչելեաց լսեմք ի հիւանդս եւ ի ցաւագարս, որք յուսով երթան առ նա. եւ առնուն զբժշկութիւնս իւրաքանչիւր ցաւոց՝ շնորհօքն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, զօրացուցանողին զնա. որում փառք յաւիտեանս, ամէն։