Գիրք պատմութեանց

ՎԱՍՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ՄԵԾԻ ՔԱՂԱՔԻՆ ԹԱՐՎԻԶՈՒ

Ի Թուականութեանս Հայոց ՌՂ. փետրվար ամսոյ ի հինգն՝ յաւուր ուրբաթու ի քաղաքն Թարվէզ, եւ ի շրջակայ գաւառսն իւր, եղեւ յանկարծակի եւ յեղակարծում ժամու ահագին գետնաշարժ ուժգնակի բախմամբ, զի հաստակառոյց թանձրութիւն երկրի դողայր որպէս զտերեւ ինչ, զոր ունելով ոք ի ձեռին խաղացուսցէ, կամ զջուր ինչ յամանի այսր եւ անդր տարաբերիցէ. քանզի ահագին որոտմամբ թնդաց երկիր գոռալով ի սանդարամետէ անդնդոց, եւ զկնի եղեւ շարժն եւ արար կործանումն եւ տապալումն եւ քայքայումն ամենայն շինուածոց քաղաքին։ Զի մեծամեծ եւ լայնանիստ եւ բարձրաբերձ եւ զարմանատես շինուածք՝ որ կային ի մէջ քաղաքին, որ ի հին ժամանակաց եւ ի թագաւորաց մնացեալ էին որպէս եւ տեսողացն յայտ է, զբազումս ի նոցանէ ի վայրկեան ժամու փլուզեալ հողաբլուր առնէր։

Որպէս եւ անուանի շինուածսն՝ զոր Ուստաշագրտ ասէին, այսու շարժմամբս փլաւ, եւ զբազում ուղտս եւ այլ անասուն ի ներքոյ իւր էառ, որք ի ցրտոյ եւ ի ձնոյ ձմերանն հովանաւորեալք էին ի մէջ նորա։

Այլ եւ բարձրաբերձ յօրինեալ եղջիւրք եւ մինարայք մաչիթաց ի բարձրադիտակ եւ յերկնաբերձ բարձուէ բարձանցն խորտակեալ, բեկեալ, տրամատեալ զառ ի ստորեւ սորեալ ի վայր դիմեալ, եւ զարկուցեալ յերկիր ի բաց ցնդէին։

Նաեւ անուանի եւ լայնանիստ եւ բարձրաբերձ եւ հոյակապ եւ հռչակաւոր շինուածն, որում Շամղազան ասեն, որ է ի քաղաքէն սակաւ ինչ հեռի ի կողմն Շօր գետոյն, սորա առաստաղն ամենայն փլաւ, եւ մնաց շուրջանակի որմունքն, եւ այն եւս ի հիմանցն խախտեցաւ. եւ ի չորից կողմանց պատառեցաւ. եւ բաժանեցաւ ի չորս մասունս, որ կայ այնպէս կանգուն մինչեւ ցայսօր։

Իսկ վասն տանց եւ ապարանից, բաղանեաց եւ փութկայից, որ է քարվանսարայ, ո՞վ կարէ թուել, որք հիմն ի վեր տապալեցան, եւ բազում կենդանիք, մարդ եւ անասուն, կահք եւ կարասիք, գանձք եւ ստացուածք մնացին ի ներքոյ հողոյ, որոց խոյզ արարեալ աւուրս քսան, կամ երեսուն, պեղեալ զհող եւ զքար հազիւ կարէին գտանել զմեռեալս եւ զինչս։

Թէպէտ եղեւ վնաս բազում քաղաքին Թարվիզու շարժմամբս այսու, այլ առաւելապատիկ վնաս շրջակայ գաւառին եղեւ, որպէս Խոսրովշայ, եւ Ուսկու կոչեցեալ գաւառացն, եւ Դուխուրկան գեղջն քանդումն եւ տապալումն, եւ մարդոց եւ անասնոց կորնչումն։

Եւ ի սաստիկ եւ յուժգնակի շարժմանէ պատառեցաւ հաստակառոյց թանձրութիւն երկրի, եւ ելին սեաւ ջուրք բղխեալ իբրեւ աղբիւր, եւ գնայր ջուրն զգնացս իւր։ Եւ յետ երից աւուրց դարձեալ եղեւ շարժ ուժգնակի, եւ կորեան այն եղբիւրքն. եւ յայլ տեղիս երեւեցան այլք աղբիւրք մանունք, եւ ժողովք ջրոց որպէս զառաջին սեաւ ջուրն, եւ որքան ժամանակս կայր շարժն՝ կային եւ աղբիւրք սեաւ ջուրցն եւ յետ դադարման շարժին կորեան եւ նոքա։

Այլ եւ ասացին ոմանք թէ խաշնարած ոմն հովիւ, որոյ առաջի հօտք ոչխարաց արածէին ի վայրի ուրեմն, եւ յաւուր միում ընդ լինիլ շարժին՝ իսկոյն պատառեցաւ թանձրութիւն երկրի, եւ բացաւ խորութիւն անդնդոց, յորում սուզեալ ընկղմեցաւ հովիւն եւ մասն ինչ յոչխարացն, եւ կենդանոյն կլեալք յերկրէ, եւ ոչ եւս երեւեցան։

Նա եւ գիւղ մի ողջոյն՝ որ շինեալ կայր ի ներքոյ քարանձաւ լերան միոյ, եւ յորժամ եղեւ շարժն՝ պատառեալ բաժանեաց զկարծրութիւն վիմաց լերանն, եւ խորտակեալ քայքայեաց զնա, եւ իբրեւ զհողաբլուր սորեալ խճով, քարով եւ հողով ի վերայ գեղջն եւ ծածկեալ զգեղն ողջոյն, կորուսեալ անյայտ արար բնաւին։

Եւ ժամանակ շարժմանս այս էր ժամանակ ձմերան եւ սաստիկ ցուրտ. քանզի ձիւնամեծ եղեւ ձմեռն այն եւ ոչ թէ միանգամ կամ երկիցս եւ երիցս շարժեցաւ եւ դադարեցաւ, այլ երկարեցաւ շարժումն մինչեւ ի վեց ամիս։ Բայց մինչ ի յերկուս ամիս ստէպ ստէպ լինէր շարժն. քանզի լինէր որ ի միում աւուր ընդ տիւ եւ ընդ գիշեր, հինգ անգամ եւ վեց անգամ շարժ լինէր, եւ էր որ աւելի եւ պակաս լինէր. եւ մինչեւ յերկուս ամիս այսպէս լինէր յամենայն աւուր, եւ զկնի երկու ամսոյն, ի տասն աւուրն մի անգամ, եւ ի քսան աւուրսն, եւ յերեսուն աւուրն մի անգամ գայր շարժն։

Եւ յայսմ պատճառէ ահաբէկ եւ սրտամեռ եւ խելաթափ էին լեալ ամենեքեան յահէ շարժին, որ յանկարծակի գայր, եւ թէպէտ բազում փախստեամբ ճողոպրեալք ելանէին ի տանց, նոքա զերծանէին ի փլմանէն եւ ի մեռանելոյն, այլ յոլովք մնացին ի ներքոյ փլուզեալ յարկացն եւ հեղձամղձուկ լեալք սատակէին։ Վասն որոյ ոչ կարէին հանդուրժել եւ ընդ յարկաւ բնակիլ, այլ ելեալք իւրաքանչիւր ոք ի բացեաց արտաքոյ յարկաց, ոմանք առ դուրս տանց, եւ ոմանք յայգիս, եւ ի բուրաստանս, եւ ոմանք յայլ պատշաճաւոր տեղիս վրանօք եւ տաղաւարօք կացին զձմեռն զայն, մինչեւ ցանցանել բարկութեան Տեառն. քանզի յայտնի եղեւ բնակչաց աշխարհին, նա եւ ամենայն տիեզերաց, թէ ոչ էր այն ըստ կարգի սովորական շարժման, այլ յայտնի պատիժ պատուհասի բարկութեան Տեառն հասեալ էր ի վերայ նոցա ըստ նմանութեանն Նինուէացւոց [Յոհ. Ա]։

Իսկ բնակիչք քաղաքին եւ գաւառացն, իբրեւ տեսանէին զինքեանս պատժապարտս առաջի Տեառն, զի հանապազօր խրատէր զնոսա գաւազանաւ բարկութեան, եւ նոքա եկեալ ի միտս մշտապաղատ աղօթիւք եւ խնդրուածովք, ուխտիւք եւ պատարագօք, դիմեալ կարդային առ այն, որ կարողն էր ապրեցուցանել զնոսա ի վտանգէն, զի թէպէտ վասն պարտեաց մեղաց՝ բարկութեամբ խրատէ եւ սրտմտութեամբ յանդիմանէ, այլ արարչական գթութեամբն եւ նախախնամական ողորմութեամբն ողորմեցաւ նոցա. որոյ բնութեամբ իսկ է ողորմելին արարածոց իւրոց, ըստ մարգարէին բանի. «Գթած ողորմած է Տէր, երկայնամիտ եւ բազումողորմե [Յովհ. Դ 2]։ Որ եւ ոչ իսպառ մնաց ի բարկութեան եւ ոչ յաւիտեան պահեաց ոխս. այլ հեռի արար ի սոցանէ զմեղս նոցա՝ ըստ բացատրութեան երկնի եւ երկրի, եւ գթացաւ ի ստեղծուածս իւր որպէս զհայր եւ զմայր ի վերայ զաւակաց՝ վասն զի յիշեաց թէ մարդիկք են եւ բաղկացեալք ի հողոյ։ Սփռեալ տարածեաց ի վերայ նոցա զգութ եւ զողորմութիւն իւր, եւ եբարձ ի նոցանէ զպատուական եւ ետ հաստատութիւն երկրի եւ հանդարտութիւն աշխարհին, եւ խաղաղութիւն մարդկան, որք կեան՝ գոհանալով զնմանէ յամենայն ժամ, զի թէպէտ խրատելով խրատեաց, այլ ի մահ ոչ մատնեաց։ Որովք յայտնեալ ցուցաւ ամենակարող զօրութիւնն անմահ թագաւորութեան նորա, եւ գութ եւ ողորմութիւն մարդասէր կամաց նորա. վասն որոյ ամենեքեան առհասարակ ի ձայն գոհութեան փառաւորեն զքաղցր տէրութիւն Աստուծոյն մերոյ, օրհնելոյն ի բարձունս յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։