Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՓԱԽՍՏԵԱՆ ՍԱՀԱԿ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍԻՆ

Որպէս կանխաւ պատմեցաք թէ Սահակն ընկալաւ զաստիճան կաթուղիկոսութեան, նաեւ թուղթ աղաչանաց ի Մելքիսէթէն եւ յԱմիրգունայ խանէն առ շահն. եւ միւս եւս թուղթ գրեաց Ամիրգունայ խանն առ որդին իւր Թահմազղուլի խանն, որ հանապազ ի սպասու շահին կայր՝ զի մոհրդար էր շահին։ Այս այն Թահմազղուլին է, որ Էջմիածնի քարինսն հրամանաւ շահին հանեալ առաքեաց ի Սպահան, եւ յայսմ ժամանակիս առ շահն ի սպասու կայր. առ որ գրեաց Ամիրգունայ խանն, թէ զայս Սահակս երեւեցուսցես արքայի, եւ զամենայն խնդրուածս սորա ծանուսցես նմա, եւ խնդրեսցես տալ սմա կաթուղիկոսութիւնն։ Եւ Սահակն առեալ զթուղթս զայսոսիկ եւ գնաց ի Ֆահրապատ, քանզի անդ էր շահն ի ժամանակին յայնմիկ։ Եւ իբրեւ եհաս առ Թահմազղուլի խանն, բազում բանս յուսադրանաց լուաւ ի նմանէ՝ թէ մի ինչ հոգար, զինչ եւ խնդիր ունիս յարքայէ՝ զամենայն կատարեցից։ Եւ յետ աւուրց ինչ յանդիման արքայի կացուցեալ է զՍահակն, եւ շահն հարցմամբ տեղեկացեալ էր վասն նորա. եւ ընթերցեալ էր զթուղթսն զԱմիրգունայ խանին եւ զՄելքիսէթ կաթուղիկոսին. նա եւ իմացաւ շահն թէ Սահակն եղբօրորդի է Մելքիսէթին։ Եւ ինքն եւս Սահակն ընծայ ինչ ըստ կարողութեան իւրոյ մատուցեալ էր առաջի արքայի, ընդ որս էր եւ ձի մի պատուական։ Իբրեւ մատուցին զպատարագն Սահակայ առաջի թագաւորին, եհարց թագաւորն թէ՝ զմնացորդս պարտուցն, զոր ի կողմանէ մուղադային տալոց է Մելքիսէթ կաթուղիկոսն ի դիւան արքունի, յանձն առնո՞ւս տալ՝ թէ ոչ. եւ Սահակն յանձին կալաւ զտալն. վասն որոյ արքայ հաճեալ եւ հաւանեալ էր բանից, խնդրանաց նոցա՝ եւ տուեալ էր Սահակին զկաթուղիկոսական իշխանութիւնն, եւ ասացեալ էր՝ «Շնորհաւոր լիցի քեզ կաթուղիկոսութիւնդե, այլ եւ զՍահակի ընծայ բերեալ ձին՝ նմին պարգեւօք շնորհեալ էր։ Եւ հրաման արար շահն գրել րաղամ, զոր եւ գրեցին, բայց մնաց կնքելոյ եւ սաֆթ առնելոյ, քանզի թագաւորն եւ իւր քարխանէն ելեալ ի Ֆահրապատայ գնաց ի Ղազբին։ Եւ յաւուրսն յայնոսիկ զՖահրապատու նուիրակն սկիզբն էր արարեալ եւ առնոյր Սահակն։ Ասաց Թահմազղուլի խանն Սահակին. «Զրաղամն տուր ցիս, զի ընդ իս տարեալ ես կնքել տամ. եւ դու կաց ի Ֆահրապատ զնուիրակդ արա, յետոյ գաս եւ քեզ տամե։ Այսպէս արարեալ՝ Սահակն մնաց ի Ֆահրապատ, եւ զրաղամն Թահմազղուլին տարաւ ընդ իւր ի Ղազբին, եւ շահն եւ իւր օրդուն անտի եկին ի Սուլթանիայ եւ յԱրտաւիլ եւ դարձեալ ի Սուլթանիայ։ Եւ մինչ Սահակն զՖահրապատայ ժողովսն արար եւ եկն ի Սուլթանիայ՝ Թահմազղուլի խանն յառաջագոյն գնացեալ էր յԵրեւան, քանզի Ամիրգունայ խանն հիւանդ կայր ի վիրէն, զոր առեալ էր ի Վրաց ազգէն ի պատերազմի, վասն այսորիկ առաքեցին զԹահմազղուլին յԵրեւան զի տիրեսցէ երկրին։ Եւ յետ գնալոյ Թահմազղուլի խանին, եկն Սահակն ի Սուլթանիայ, իբրեւ ոչ եգիտ զԹահմազղուլի խանն, հարցեալ զնորին ծառայսն եւ խնդրեաց զրաղամն, եւ նոքա ասացին թէ ոչ գիտեմք։

Եւ իբրեւ անճար մնաց Սահակ Կաթուղիկոսն վասն րաղամին, հարկեալ ի նեղութենէ վերստին արզայ ետ շահին այլ իմն հնարիւ թէ՝ հիւանդացայ հուքմն կորեաւ, եւ շահն ասացեալ էր թէ գնա առ Դիւան բէկին։ Իսկ Դիւան բէկին վասն թամահի խստութեամբ էր պատասխանեալ Սահակին, մինչ որ թամահն իւր լցեալ էր, եւ ապա գրեալ էր նոր րաղամ, բայց ոչ էր կնքեալ. եւ մինչ այսպէս կայր, դարձեալ՝ ելեալ թագաւորն եւ գնաց ի Բաղդատ, գնաց զկնի եւ Սահակն։ Եւ իբրեւ մեծամեծք ոչ կատարէին զխնդիրսն Սահակին, հարկ եղեւ նմա միւսանգամ տալ արզայ շահին, եւ իբրեւ ետես զարզայն թագաւորն, ասաց. «Վաղուրեմն տուեալ եմ քեզ զխալիֆութիւն եւ զրաղամե. ասաց Սահակն՝ «Այո՛, թագաւոր, տուեալ ես, բայց զրաղամն ո՛չ կատարեն, քանզի նոքա յոլովս խնդրեն ինչս՝ եւ ես զի ոչ ունիմ կարողութիւն տալոյ, վասն որոյ եւ նոքա յապաղեն ի մուհրել եւ ի սաֆթ առնելե։ Յայնժամ կոչեաց շահն փայտակալ ծառայ մի առաջի իւր եւ ասաց. «Եթէ այսօր զամենայն գործ եւ որպիսութիւն րաղամի դորին պարտիս կատարել՝ եւ ի վաղիւն յինքն տալե։ Իսկ զինուորն ըստ հրամանաց թագաւորին զամենայն որպիսութիւն գրոյն հոգաց, եւ ետ ի Սահակ կաթուղիկոսին զրաղամն։ Եւ Սահակն առեալ զթուղթն եւ եկն ի Սպահան ի մէջ Ջուղայեցւոց, եւ ոչ ընկալան զնա Ջուղայեցիքն, ոչ միայն զնուիրակ ոչ ետուն, այլ եւ հարեւանցի պատիւ եւս ոչ արարին նմա։

Ի սոյն ժամանակի Դաւիթ կաթուղիկոսն ի Սպահան էր, ասացին նմա Ջուղայեցիքն, թէ մեք ոչ կամիմք, որ սա լինի կաթուղիկոս, այլ զքեզ, դու գնա ի դուռն շահին, եւ առ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան, եւ զոր ինչ եւ խարջ լինի, քեզ՝ ընկեր եմք։ Եւ Դաւիթ կաթուղիկոսն իբրեւ հաւանեցաւ խորհրդեանս այսմիկ, եւ պատրաստեցաւ գնալ ի Բաղդատ ի դուռն շահին. իմացաւ զայս խորհուրդս Սահակ կաթուղիկոսն, եւ նա եւս ել գնալ ի դուռն շահին, տեսանել զկատարումն գործոյն։ Եւ վասն այսմ խորհրդոյ խօսեցաւ Սահակն ընդ Դաւթին թէ՝ ընդէ՞ր առնես զհակառակութիւն եւ գործես զչարդ, եւ Դաւիթն պատճառս յօդեալ էր, թէ ոչ վասն հակառակութեան ինչ քեզ՝ գնամ, այլ վասն գործոյ իմոյ. քանզի այն չութլուկն զոր շահն պարգեւեալ է ինձ, ոմանք յիշխանաց բռնութեամբ եւ պատճառանօք իմն հարկ առնուն վասն նորա. վասն այն երթամ ի դուռն թագաւորին, որ ազատութեան թուղթ առնում չութլուկին։

Եւ ի հասանելն նոցա ի Բաղդատ, յառաջ Սահակն գնացեալ երեւեալ էր շահին, եւ ի հարցանելն շահին թէ զինչ կամիս. եւ Սահակն ասաց՝ թէ զհրաման թագաւորի ոչ ընկալան. եհարց շահն թէ ո՛վ. եւ Սահակն վասն երկիւղի յանուանէ ոչ յիշեաց՝ այլ միայն ասաց թէ՝ յայտնի է թագաւորին։ Եւ շահն իմացաւ, որ խօջայ Նազարն է, վասն որոյ ասաց՝ «Գիտեմ զի քօռն էե, եւ քօռ անունս շահն խօջայ Նազարին ասէր։ Զկնի աւուրց եւ Դաւիթ կաթուղիկոսն եւս եկեալ երեւեցաւ շահին, բայց վասն կաթուղիկոսական իշխանութեան ոչինչ խօսեցաւ, քանզի ի հոգւոջ իւրում ծանուցեալ գիտաց՝ թէ ոչ լինի, վասն որոյ եւ ոչինչ խօսեցաւ։ Այլ խօսեցաւ վասն չութլուկին, որ եւ էառ զհրաման տիրելոյ զնա ազատ ի հարկաց արքունի։ Եւ յետ այսոցիկ Սահակ կաթուղիկոսն եւ Դաւիթ կաթուղիկոսն ելեալք ի Բաղդատայ, դարձեալ եկին ի Սպահան, եւ Ջուղայեցիք այլեւս ոչ ընկալան զՍահակ կաթուղիկոսն։ Եւ յորժամ՝ ելին երկոքեան կաթուղիկոսքն ի Բաղդատայ, շահն եւս յետ սակաւ աւուրց ելեալ ի Բաղդատայ գնաց ի Ֆահրապատ։

Եւ ամաւ միով յառաջն շահն առ ինքն էր կոչեալ զՄովսէս վարդապետն ի Բաղդատ. վասն սպիտակացուցեալ մոմին, եւ հարցեալ տեղեկացաւ վասն արուեստին, թէ որպէս սպիտակացուցանեն զմոմն։ Եւ ապա ի թագաւորական ծառայից իւրոց երեք ծառայ տուեալ էր նմա յաշակերտութիւն, եւ հրամայեալ էր, թէ գնա ի Սպահան եւ զարուեստդ զայդ ուսո ծառայիցդ մերոց եւ բեր առ իս ուր եւ իցեմ ես։ Եւ Մովսէս վարդապետն եկեալ ի Սպահան՝ ուսոյց զծառայսն, եւ զբազում մոմս պայծառագոյնս սպիտակացոյց, եւ յորժամ լուաւ, թէ շահն գնաց ի Ֆահրապատ՝ առեալ ընդ իւր զսպիտակացուցեալ մոմսն, եւ զուսուցեալ ծառայսն գնաց ի Ֆահրապատ. եւ մատոյց թագաւորին. իբրեւ ետես թագաւորն զսպիտակացուցեալ մոմսն, կարի պայծառ եւ հրճուալի, այլ եւ վասն յարմարագոյն թափելոյն, յոյժ հաճեալ եւ հաւանեալ էր. նա եւ վասն ուսանելոյ ծառայիցն առաւելապէս ուրախացեալ էր՝ եւ զուարթացեալ խնդայր։

Եւ յետ սուղ ինչ աւուրց հասեալ էր ի վերայ աւուրք մեծի տօնի յայտնութեան Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ։ Եւ յաւուրս յայսոսիկ Ջուղայեցի խօջայ Նազարն եւս ի Ֆահրապատ էր, հրամայեաց շահն խօջայ Նազարին, թէ պատուիրեա՛ վարդապետին, լաւագոյն իմն հոգաբարձութեամբ տեսանել զպատրաստութիւն՝ որ վասն Ջրօրհնէքին, զի հանդիսաւոր լիցի։ Եւ յաւուր տօնին՝ յորժամ եկեալ էր վարդապետն Մովսէս ի վերայ գետոյն յօրհնել զջուրն. ընդ գեղեցիկ յարմարումն զարդուցն, եւ ընդ կարգաւորաբար շարժումն, եւ ի կանգնիլն պաշտօնէիցն յոյժ հաճեալ եւ հաւանեալ էր արքայ, եւ խանդաղատեալ ի վերայ Մովսիսի։ Եւ զայս իմանամք առնել խնամ ամենակալին Աստուծոյ՝ որ զսիրտ ամենայն թագաւորաց ունի ի ձեռին, եւ ոչ թէ հաճոյական արարմունքն Մովսիսի, այլ եւ խօջայ Նազարն եւս բանս բարիս յոլով խօսեցեալ էր ընդ շահին՝ վասն Մովսէս վարդապետին։ Իսկ շահն հարցեալ էր ի խօջայ Նազարէն թէ, զի՞նչ խնդիրք ունի վարդապետն ի սրտի իւրում, զի կատարեսցուք. ոսկի, արծաթ եւ այլ ինչ, զոր կամի. իսկ վարդապետն եւ ոչ միոյ իրաց հաճեալ էր, քանզի ասէր. «Ոչ ունիմ ես կարիս մարմնաւոր իրաց, զի զպէտս իմ Տէրն իմ հոգայ օր ըստ օրէե։

Եւ յետ աւուրց ասաց խօջայ Նազարն առ արքայ. «Զլուսարարութիւն Էջմիածնի եթէ շնորհես սմա, յոյժ բարւոք առնես, քանզի ինքն եւս զայն խնդրէե։ Եւ խնամօքն Աստուծոյ թագաւորն շնորհեալ էր զայն խնդիրն, այլ եւ գրեալ զրաղամ՝ տուեալ էր Մովսէս վարդապետին. եւ Մովսէս վարդապետն ելեալ ի Ֆահրապատայ գնաց յԷջմիածին։

Իսկ Սահակ կաթուղիկոսն մինչ էր ի Սպահան, լուաւ թէ Մովսէս վարդապետն էառ զլուսարարութիւնն Էջմիածնի, ելեալ եկն Սահակ ի Ֆահրապատ ի դուռն թագաւորին վասն այսց իրաց, իբրեւ մատուցեալ առ դիւան բէկին, ծանոյց նմա զվտանգն իւր՝ եւ ասաց թէ զուլմ արարեալ էք ինձ, որ զԷջմիածինն տուեալ էք Մովսիսին. եւ դիւան բէկին արար զպատասխանի. «Թէպէտ տուաք նմա զԷջմիածինն, զնորին լուսարարութիւնն տուաք՝ եւ ոչ զկաթուղիկոսութիւնն. կաթուղիկոսութիւնն քո է, եւ լուսարարութիւնն նորա, դու զքոյն վարեա՝ եւ նա զիւրնե։ Այլ եւ ի դրունս մեծամեծաց բազումս շրջեցաւ Սահակն, սակայն ոչինչ օգտեցաւ։ Իբրեւ ետես թէ ոչինչ օգնէ, ելեալ ի Ֆահրապատայ եւ եկն ի Թարվէզ. եկին ընդ Սահակին եւ շահի ղուլերն, որ զմուղադայ հարիւր թումանն պահանջէին, եւ սոքօք ելեալ ի Թարվիզու եկին յերկիրն Խոյայ։

Եւ Սահակն խորհրդով ներտրամադրեալ մտացն հայեցեալ նկատեաց թէ, ամենայն ազգն Հայոց հեռացեալ ի բաց կացին յինքենէ. այլ եւ Աթոռն Էջմիածին այնու կերպիւ գրաւեցաւ ի ձեռն Մովսէս վարդապետին։ Եւ մուղադայ հարիւր թումանն որ ամ յամէ բաղի մնաց, մնացեալ բաղին մինչեւ յութն հարիւր թումանն եհաս, եւ տակաւին օր աւուր բազմանայ, գիտաց հաւաստեաւ, զի ոչ այլ ինչ իրօք լինի փրկութիւն նմա, եթէ ոչ փախստեամբ։ Վասն որոյ եկեալ է ի Խոյ, զի կամէր ի Խոյայ փախչիլ թաքուն ի ղուլերէն ի քաղաքն Վան յիշխանութիւն եւ յերկիրն Օսմանցւոց։

Մինչ Սահակն ի վերայ այսր խորհրդոյ մտայոյզ լինէր՝ եւ կայր ի վարանման՝ թէ որպէս արասցէ, ոմանք ի հին բարեկամաց նորա, յորոց էին Մանուէլ եպիսկոպոսն Խոր Վիրապայ, եւ Մկրտիչ եպիսկոպոսն Հաւուց Թառայ, սոքա այլօքն հանդերձ, որք կային յերկիրն Երեւանայ, առաքեցին թուղթս յուսադրական բանիւ առ Սահակն ի Խոյ, թէ մի երկնչիր, այլ եկ յԵրեւան քաղաք, քանզի Թահմազղուլի խանն գթով է ընդ քեզ, եւ մեք ամենեքեան համախոհք քո եմք, վասն որոյ եկ առ մեզ աստ, եւ ապա զպատշաճն գործոց խորհեսցուք։ Եւ յայսց յուսադրական բանից քաջալերութիւն ընկալեալ Սահակ կաթուղիկոսն՝ յայնժամ ոչ փախեաւ, այլ եկն յԵրեւան. եւ շահի ղուլերն եւս ընդ նմա։ Իբրեւ շրջեցաւ ընդ երկիրն ամենայն յայս կողմն եւ յայն կողմն, ոչ ոք ընդունէր զնա, եւ հայէր յերեսս նորա՛ մինչ որ զհիւրընկալութիւնն նորա հարեւանցի եւ վեր ի վերոյ առնէին։ Իսկ ղուլերն հանապազ նեղէին զնա, թէ զթագաւորական պարտսն վճարեա՝ եւ զմեր տօնլուղն տուր, եւ նա՝ զի ոչ ունէր ինչս եւ յամենից կողմանց վհատեալ էր եւ անճար մնացեալ. եւ յուսադրող բարեկամքն իւր ոչինչ կարացին օգնել նմա, վասն որոյ հաստատուն եդեալ ի մտի զի հնարիւք իմն զերծեալ փախիցէ։

Եւ յաւուրսն յայնոսիկ եկն եհաս տօն յայտնութեան Տեառն, որ յամենայն ամի Մովսէս վարդապետն զտօնն զայն մեծախումբ հանդիսիւ եւ հրաշալի փառաւորութեամբ կատարէր. եւ էին ամենեքեան յԵրեւան քաղաքի, Մովսէս վարդապետն, եւ Սահակ կաթուղիկոսն, եւ շահի ղուլերն։ Գնացեալ Սահակն ասաց ընդ ղուլերուն՝ թէ խանն հրամայեաց զտօն Ջրօրհնեացն բազմազան եւ մեծահանդէս կատարել, վասն որոյ ասաց ինձ Մովսէս վարդապետն. «Գնա՛ դու յԷջմիածին՝ եւ զամենայն պատուական եւ զվաղեմի անօթսն՝ զոր դուք պահեալ էք ի դարանի՝ բեր աստ, զի զտօնն կատարեսցուքե. եւ զայս ասելով հաւանեցոյց զնոսա՝ զի թոյլ տացեն նմա գնալ. եւ նոքա հաւատացին նմա եւ թողին։

Իսկ Սահակն, քանզի ունէր զպատուական ձին՝ զոր շահն նմա պարգեւ էր տուեալ, հեծեալ ուղղեցաւ ընդ ճանապարհն Էջմիածնի, իբր թէ գնալոց է յԷջմիածին եւ բերելոց է զանօթսն։ Եւ ի հասանելն ի կէս ճանապարհին՝ փոխեալ զձեւ զգեստոյն ի ձեւ եւ ի կերպ զօրականի, եւ դարձուցեալ զերեսանակ երիվարին, եւ դիմեալ դէպ ի Նախչուան քաղաք եւ ի սահմանս նորա։ Իսկ ի մտրակել օդապարիկ եւ քաջազօրեղ եւ բարձրապարանոց երիվարին, ո՛չ թէ զերեսօք երկրի, այլ ընդ երկնիւք եւ ի վերայ թեւոց ամպոց առեալ ածէր զնա շեշտակի ի սահմանս երկրին Նախչուանայ. եւ եկեալ ի նաւատեղն Դարաշամբայ գեղջն՝ եւ նաւով անցեալ զգետն Երասխ, եւ գնացեալ ի Չորս՝ յորմէ ի Խոյ, եւ անտի ի Վան քաղաք։ Եւ այսու կերպիւ ճողոպրեալ փրկեցաւ Սահակ կաթուղիկոսն ի ձեռաց ղուլերուն, եւ գնաց ի մասն բաժնի երկրին Օսմանցւոց։

Յետ այսոցիկ իբրեւ զգացին շահի ղուլերն զփախուստն Սահակայ՝ եկին առ Մովսէս վարդապետն, թէ դու առաքեալ ես զՍահակն յԷջմիածին վասն անօթի. եւ Մովսէս ասաց՝ «Ես զՍահակն ոչ տեսեալ եմ եւ ոչ առաքեալ, այլ նա այդու բանիւդ զձեզ խաբեալ է եւ փախեալե։ Եւ ղուլերն թէպէտ բազմաւ կերպիւ կողմէ ի կողմ անկան, երբեմն առ խանն գնալով, եւ երբեմն առ շեխն, եւ երբեմն առ դատաւորն, եւ երբեմն առ Մովսէս վարդապետն, ոչինչ կարացին պատուաստել ի վերայ Մովսէս վարդապետին. այլ ամենայն կողմանց վհատեալք, դարձան եւ գնացին ի տեղիս իւրեանց ղուլերն ամենեքեան։ Եւ այս եւս այսպէս։