Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՍՆ ԱԶԳԻՆ ԵԲՐԱՅԵՑՒՈՑ, ԲՆԱԿԵԼՈՑՆ Ի ՍՊԱՀԱՆ ՔԱՂԱՔԻ. ԵՒ ԱՅԼՈՑ ԵՒՍ ԵԲՐԱՅԵՑԻ ԱԶԳԻՆ ՈՐՔ ԵՆ ԲՆԱԿԵԱԼ ԸՆԴ ԻՇԽԱՆՈՒԹԵԱՄԲ ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆՆ ՊԱՐՍԻՑ, ԹԷ ՎԱՍՆ ՈՐՈ՞Յ ՊԱՏՃԱՌԻ ԴԱՐՁՈՒՑԻՆ ՅԻՒՐԵԱՆՑ ՕՐԻՆԱՑՆ Ի ԿՐՕՆՍ ՄԱՀՄԵՏԻ

Յետ հանելոյ ազգին Հայոց ի քաղաքամիջէն Սպահանու, սկիզբն արարին եւ զազգն Եբրայեցւոց հանել։ Վասն զի ի ժամանակս թագաւորութեան այս երկրորդ Շահաբասին, եւ ի թուականութեանս Հայոց ՌՃԶ յաւուր միում որ էր ուրբաթ օրն այն ընդ մերձենալ երեկոյին, որ լուսանայր ի վաղուեան օրն շաբաթ, նոյն Էհտիմալ-Դօլվաթն՝ որում անունն էր Մահմատ բէկ, որ եւ զազգն Հայոց եհան ի քաղաքամիջէն Սպահանու, եւ այժմ կամի զի եւ զազգն Եբրայեցւոց հանել. վասն որոյ պատրաստեաց զօրականս եւ առաքեաց ի վերայ ազգին Եբրայեցւոց, որք են Ջհուտ ազգն, թէ դուք ամենայն ազգդ Եբրայեցւոց պարտիք ելանել ի քաղաքամիջէ աստի եւ գնալ արտաքոյ քաղաքին ի միում յեզերաց քաղաքիս բնակիլ զի որովհետեւ ոչ էք հաւատովն Մահմետի. անսուրբ ազգ էք, ելէք ի քաղաքէս, եւ արտաքոյ քաղաքիս բնակեսջիք, քանզի այսպէս հրամայեցաւ վասն ձեր ի թագաւորէն։

Առ որս աղերս արկեալ Եբրայեցւոց ասելով. «Որովհետեւ այսպէս հրամայեցաւ վասն մեր ի թագաւորէն, հրաման թագաւորին ի վերայ գլխոց մերոց՝ կատարեմք անպակաս զհրաման թագաւորին, բայց խնդրեմք ի ձէնջ ներումն յաւուրս երիս, զի ուստերօք եւ դստերօք, եւ ամենայն ընչիւք եւ ստացուածովք մերովք ելեալ գնասցուք։ Եւ մանաւանդ տեսանէք իսկ, զի օրս տարաժամեալ է, այլ եւ հիւանդք եւ ցաւագարք, ծերք եւ մատաղ մանկտիք յոլովք գոն, որք ոչ կարեն այժմ զգիշերայն գնալ, վասն որոյ խնդրեմք ի ձէնջ ներումն զերիս աւուրսե։

Իսկ եկեալ զօրականքն ոչ տային թոյլ եւ ներումն կելոյ մինչ ի վաղուեան օրն, այլ ստիպէին տագնապաւ եւ փութով ելանել յայնմ երեկոյին, քանզի այնպէս էր հրամայեալ նոցա Էհտիմալ-Դօլվաթն, ոչ ներել եւ ոչ թողացուցանել մինչեւ ցառաւօտն, այլ ի նոյնում երեկոյին եւ ի նոյնում գիշերին հանել զնոսա զամենեսին ամենայն ընտանեօք իւրեանց. եւ թէ ոք մնասցէ ի վաղուեան օրն, գանս, եւ բանտս, եւ տանջանս ածիցեն ի վերայ այնպիսւոյ առնն, զի ոչ հնազանդեցաւ հրամանաց Էհտիմալ-Դօլվաթին՝ եւ ոչ գնաց։

Զայս արար Էհտիմալ-Դօլվաթն առ Եբրայեցիսն, որպէս զի նովաւ Եբրայեցիք լուծողք եւ անցաւորք գտանիցին շաբաթուն իւրեանց՝ զոր դատարկացեալք պահեն։

Եւ զօրականքն Էհտիմալ-Դօլվաթին, որք եկեալ էին ի հանել զԵբրայեցիսն, տանջելով եւ հարկանելով, եւ սրօք եւ բրօք վիրաւորեալ բռնութեամբ արտաքս վարեցին զամենայն Եբրայեցիսն յիւրաքանչիւր բնակութեանց, զկահ եւ զկարասիս նոցա ցրուեցին, եւ զդրունսն խորտակեցին։ Եւ Եբրայեցիքն ճիչ եւ կական բարձեալ աղաղակաւ լալով եւ ողբալով, իւրաքանչիւր ոք կալեալ զձեռանէ ուստերաց եւ դստերաց իւրեանց, եւ զանկողինս եւ զձորձս բարձեալ յողն իւրեանց ելին ի տանց իւրեանց ի գիշերի ի տարադէպ ժամու. եւ շրջէին ի դրունս մահմետականաց, ի փողոցս եւ ի պողոտայս՝ եւ ոչ ոք էր՝ որ գթայր ի նոսա։

Ապա ելեալ Եբրայեցւոցն ի քաղաքէն եւ գնացեալ ի մէջ Ջուղայու եւ Գաւրապատու, եւ անդէն եւս ոչ գտին տեղի կելոյ, քանզի եկին զօրականք ոմանք որպէս թէ յԷհտիմալ-Դօլվաթէն առաքեալ, եւ պատուիրեցին Ջուղայեցւոց եւ Գաւրապատցւոց մի՛ տալ նոցա տեղի, վասն որոյ եւ ոչ ետուն, եւ մնացին արտաքոյ յարկաց ամենայն ազգն Եբրայեցւոց։

Եւ եկն ի վերայ նոցա վտանգ եւ վիշտ մեծ, քանզի ժամանակն էր ցուրտ աշունն եւ սկիզբն ձմրան, եւ ցուրտն կարի վշտացուցեալ վտանգէր զնոսա, զի արտաքոյ յարկաց բացօթեայք կային։ Եւ բազումք կային ի մէջ նոցա արք եւ կանայք ողորմելիք. վասն զի ոմանք էին ծերք եւ բազմօրեայք, հիւծեալք եւ պակասեալք զօրութեանց. եւ ոմանք հիւանդք եւ ցաւագարք եւ վտիտք մարմնով որք ոչ զօրէին ի շրջել։ Եւ յոլով կանայք մանկամարք ունելով մանկունս դիեցիկս ի ոտինս իւրեանց, եւ ոմանք կանայք յղիք եւ ծանր ոտք. եւ ոմանք աղջկունք երիտասարդուհիք, եւ տղայք վայելչատեսք, առ որս տարփացեալ պիղծ եւ վավաշոտ եւ շնաբարոյ արք յազգէն Պարսից, խօսէին առ նոսա բանս տգեղս, աղտեղիս եւ ախտակիրս եւ ամօթս մեծամեծս ածէին ի վերայ նոցա։ Նա եւ այլք մահմետականք որք հանդիպէին՝ հայհոյէին, անարգէին, զզուէին, հարկանէին, եւ բազում նեղութիւնս հասուցանէին ողորմելեացն այնոցիկ։

Զկնի այսորիկ իբրեւ ետես Էհտիմալ-Դօլվաթն թէ՛ անհնար է նոցա կամաւ գալ ի տաճկութիւն, խորհեցաւ բռնութեամբ ածել ի տաճկութիւն. քանզի հրամայեաց ազգին մահմետականաց, եւ մանաւանդ արանց զինուորաց, զի ուր եւ գտցեն զայր Եբրայեցի, կալեալ բերցեն ի դուռն Էհտիմալ-Դօլվաթին։ Վասն որոյ ամենայն արք մահմետականաց ուր եւ գտանէին զայր. Եբրայեցի՝ կալեալ կապեալ ածէին առաջի Էհտիմալ-Դօլվաթին. եւ նա զառաջինն մեղմով խօսէր ընդ նոսա եւ ասէր. «Եկայք դուք, մարդիկք, դարձարուք յունայն օրինաց ձերոց, եւ ծաներուք չարարիչն եւ զՏէր Աստուածն երկնի եւ երկրի՝ եւ լերուք մեզ եղբարքե։

Իսկ Եբրայեցիք պատասխանեալ ասէին. «ԶՏէրն եւ զԱստուածն երկնի եւ երկրի ճանաչեմք եւ պաշտեմք, բայց ձեզ եղբայր լինիլ ոչ կամիմք, եւ յօրինաց մերոց ոչ դառնամք, զի օրէնքն մեր ճշմարիտ է՝ եւ աստուածատուր, զի ձեռամբ Մովսիսի մարգարէին ետ Աստուած, որում դու իսկ գիտակ եսե։

Ասաց Էհտիմալ-Դօլվաթն. «Եթէ գայցէք ի հաւատս մեր՝ լինիք մեզ եղբարք սիրելիք, այլ եւ բազում գանձս եւ պարգեւս եւ մեծութիւնս տամք ձեզե։

Առ այս բան՝ ոմն այր Եբրայեցի, որում անունն էր Յովսէփ պատասխանեալ ասաց. «Յորժամ աշխարհիս հողագործ արանցն ոք գայ առ մեզ ի գնել զաղբ մարդոյ վասն պարտիզաց, մեք նախ զգինն աղբին առնումք եւ ապա տամք զաղբն նոցա, իսկ դուք գանձս եւ պարգեւս եդեալ ի վերայ ձերդ հաւատոյ ձգէք ի վերայ մերե. զայս ասաց այրն Յովսէփ՝ զի թերեւս առ այն բան զայրասցի Էհտիմալ-Դօլվաթն ի վերայ նորա եւ սպանցէ զնա։ Սոյնպէս եւ ամենայն հրէայքն ասէին. «Սպան զմեզ զամենեսեան. զի լաւ է մեզ ամենեցուն մեռանիլ, քան թէ յօրէնս ձեր մտանելե։

Եւ Էհտիմալ-Դօլվաթն ասաց՝ «Գիտեմ զի այդպիսի զայրացուցիչ բանսդ այնր աղագաւ ասէք՝ զի ես զայրացեալ ի վերայ ձեր սպանից զձեզ, բայց այնպէս գիտակ լերուք՝ զի բնաւ ոչ զոք ձէնջ սպանանեմ, այլ մեղմագոյն եւ երկար չարչարանօք այնքան տանջեմ զձեզ՝ մինչ զի յամենայն կողմանց վհատեալք դառնայք յօրէնս մերե։

Իսկ արքն Եբրայեցիք համախորհուրդ եղեալ, բանս աղաչանաց մատուցին առ Էհտիմալ-Դօլվաթն խնդրելոյ տեղի բնակութեան՝ եւ ասացին. «Որպէս զազգն Հայոց հանեալ ի քաղաքամիջէ աստի, եւ յայլուր ետուր նոցա տեղի բնակութեան, սոյնպէս եւ մեզ տուր տեղի բնակութեան կելոյ ի վայրի ուրեք յեզերս քաղաքիս, զի առ սակաւ սակաւ շինեսցուք մեք իւրաքանչիւր ոք մեզ տուն բնակութեան, եւ ելեալ ի քաղաքէս անդ գումարեալ բնակեսցուքե։

Իսկ Էհտիմալ-Դօլվաթն համախորհուրդ եղեալ ընդ այլ եւս իշխանացն Պարսից՝ ցուցին նոցա տեղի ուրեք հեռի ի քաղաքէն. եւ զանուն տեղւոյն Գօզալդաբայ կոչեն, որ է մերձ Մուսալաս իմամին եւ տեղիս այս էր անպատեհ եւ անձեռնտու. նախ՝ զի կարի հեռի էր ի քաղաքէն. եւ երկրորդ՝ առանց ջրոյ էր, եւ թէ ի հեռուստ ջուր բերէին ոչ գայր, եւ ոչ հասանէր, վասն վայրացն հեռաւորութեան, եւ թէ ի տեղին ջրհոր փորէին, ոչ բղխէր ջուր զի լեռնական եւ վիմային էր տեղին։ Զայս անպատշաճ տեղիս յայն սակս ցուցին, զի այսու եւս յանճար եւ ի տարակուսի մնայցեն Եբրայեցիքն, վասն որոյ Եբրայեցիքն ոչ կարացին գնալ ի տեղին յայն, այլ մնացին արտաքոյ եւ բացօթեայ։

Յայսմ հետէ մտախոհ եղեալ Էհտիմալ-Դօլվաթին առ սակաւ սակաւ ի տանջանս մատնել զԵբրայեցիսն։ Եւ ի վաղ եւ ի հին ժամանակաց ի միում տեղւոջ յեզերս քաղաքին արտաքոյ շինութեանց եւ բնակութեանց ի վայրի ուրեք, կայր տեղի ինչ բարձր պարսպեալ եւ դուռն ի վերայ, բայց ի ներքս ի պարսպին տուն կամ բնակութիւն բնաւին ոչ գոյր, այլ լոկ միայն պարիսպ շուրջանակի բոլորեալ։

Հրամայեաց Էհտիմալ-Դօլվաթն պարսիկ զօրականացն, զի երկու Եբրայեցի առն՝ մէկ զօրական կացցէ ի վերայ չարչարիչ, եւ զամենայն ըմբռնեալ եւ առ ձեռն գտեալ Եբրայեցիսն կապանօք տանիլ եւ լնուլ ի մէջ պարսպին այն, եւ ջուր ցանել յատակս նորա ի վերայ երեսաց երկրի. եւ զամենեցուն ձեռս ի յետս կապել եւ հանել զվարտիս նոցա, եւ ի վեր հաւաքել զդրօշակս զգեստուցն եւ մերկ մարմնով նստուցանել ի վերայ երկրի։ Եւ էր ժամանակն ցուրտ աշունն, որ ի ցանել ջրոյն զերեսօք երկրի տամկանայր երեսք երկրի եւ մանաւանդ թէ սառնոյր. եւ ողորմելի Եբրայեցիքն մերկ մարմնով նստէին ի վերայ երեսաց երկրի սառուցելոյ, եւ Պարսիկ զինուորքն ի վերայ կացեալ հարկանէին. եւ զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս այնպէս մնացին Եբրայեցիքն անօթի եւ անսուաղ, զի ոչ ոք տայր նոցա կերակուր, եւ ազգականք Եբրայեցւոցն եկեալ արտաքոյ կացեալ յետուստ կուսէ պարսպին բերեալ հաց ձգէին ի մէջ պարսպին առ ի լինիլ կերակուր Եբրայեցւոցն. եւ զայն եւս զինուորացն յափշտակեալ ուտէին՝ եւ ոչ տային Եբրայեցւոցն. վասն որոյ անսուաղ մնացին զաւուրս երիս մինչեւ հրամայեաց Էհտիմալ-Դօլվաթն՝ որ հանեալ անտի բերին ի քաղաքն եւ արկին ի բանտ։

Յաղագս Եբրայեցւոց հարցումն արար Էհտիմալ-Դօլվաթն ընդ առաջնորդն եւ գլուխն օրինաց իւրեանց, որում Սադր ասեն ինքեանք, թէ սոքա կամաւ ոչ գան ի հաւատս մեր՝ զինչ արասցուք. մա՞րթ է բռնութեամբ դարձուցանել թէ ոչ. պատասխանի արար Սադրն. «Ոչ գոյ հրաման յօրինաց մերոց զոք բռնութեամբ դարձուցանելե։ Կրկին եհարց Էհտիմալ-Դօլվաթն. «Ապա զի՞նչ արասցուքե. ասաց Սադրն. «Ինձ ոչ է փոյթ, դու գիտեսե։

Դարձեալ կոչեաց Էհտիմալ-Դօլվաթն զԵբրայեցիսն առաջի իւր եւ ասաց գալ ի հնազանդութիւն՝ եւ մտանել յօրէնս Մահմետի. զի ով ոք որ գայ յօրէնս մեր տամք նմա զպարգեւս երկու թուման՝ եւ նա ազատի ի տանջանաց եւ նստի հանդարտութեամբ ի տան իւրում. եւ ով ոք յառաջագոյն գայցէ ի հաւատս, տամք նմա պետութիւն եւ իշխանութիւն։

Եւ էին յազգէս Եբրայեցւոց արք ոմանք՝ որք էին թերահաւատ առ օրէնս իւրեանց, եւ խոտորեալք ի գործս թիւրս գողութեան եւ բոզութեան եւ այլ սոյնպիսի չարեաց, եւ ի ներտրամադրեալ խորհուրդս իւրեանց հաճեալք էին օրինաց Մահմետի։ Իբրեւ տեսին զայս ամենայն անցս որ առ Եբրայեցիս. այլ եւ լուան զյորդորական բանս Էհտիմալ-Դօլվաթին, ոմն յայսց թերահաւատ արանցս, որ կարի անհաւատ եւ պիղծ էր, որում անունն էր Աւատիայ. նախ քան զամենեսեան սա եկեալ եկաց առաջի Էհտիմալ-Դօլվաթին, եւ յօժարութեամբ յանձն էառ ուրանալ զհրէութիւն եւ դաւանել զտաճկութեան հաւատն։ Յորոյ բանից վերայ յոյժ ուրախացեալ բերկրեցաւ Էհտիմալ-Դօլվաթն, եւ սնոտի գթով յարգեալ գովեաց եւ սիրեաց զնա. եւ կոչեաց զնա իւր եղբայրագիր, եւ զամենայն զգեստ անձին իւրոյ՝ զոր զգեցեալ էր, հանեալ զգեցոյց նմա, եւ մինչեւ ցմատանիս մատանցն հանեալ եդ ի մատունս նորա, եւ այլ եւս ինչս յոլովս պարգեւեաց նմա եւ յինքն հանգոյց զմիտս նորա։

Եւ այս ուրացող այրս Աւատիայ, եղեւ հնարացոյց իշխանացն Պարսից, քանզի ասաց. «Զարս Եբրայեցիս բազումս ի միասին մի պահէք, եւ կամ թէ զչորս եւ զհինգս ի միասին յատեան մի բերէք. զի քաջալերեալ հաստատեն զսիրտս իրերաց, այլ երկու եւ երեք միայն բերէք. եւ բռնութեամբ դարձուցէք, զի նոքա կամաւ ոչ դառնան։ Այլ եւ նախ կալարուք զքահանայն նոցա՝ զոր խախամ ասեն, եւ ի վերայ նորա բազում ջանիւ ջանացէք, խոստմամբ պարգեւաց եւ սպառնալեօք տանջանաց, թերեւս դարձուցանիցէք զնա, զի թէ նա դարձաւ, ամենեքեան դառնանե։ Ըստ այսմ օրինակի յոլով հնարս եցոյց Պարսից պիղծն եւ ուրացողն այն Աւատիայն։ Որոյ խրատովն ստէպ յուզմամբ որոնեալ Պարսիցն գտին զխախամն, որում անունն էր Սայիտ՝ եւ բերեալ կացուցին առաի Էհտիմալ-Դօլվաթին, առ որ ասաց. «Հաւանեա բանից իմոց եւ կատարեա զհրամանս թագաւորին, եկ դարձիր յօրէնս մեր մահմետականս, եւ առ յինէն պարգեւս եւ բարութիւնս յոլովսե. իսկ խախամն ոչ էր յանձին կալեալ, այլ հրաժարեալ էր. եւ այլ եւս բանս բազումս խօսեցան իշխանքն ընդ խախամին, եւ նա ոչ հաւանեցաւ. այլ խնդրեաց հրաման գնալոյ ի տունն իւր, եւ իշխանքն ետուն նմա հրաման գնալոյ. եւ անդէն առժամայն ուրացողն Աւատիայ, ազդեալ իշխանացն ոչ թողուլ զնա գնալ ի տուն իւր, այլ առ ինքեանս պահել եւ այնպէս արարին իշխանքն։ Եւ ի վաղիւն դարձեալ կացուցին յատենի եւ ի նոյն բան հրամայեցին դառնալ յօրէնս Մահմետի. եւ յայնմ եւս նուազի ոչ հաւանեցաւ խախամն։ Եւ յերրորդումն աւուր եւս այսպէս կատարեցաւ գործն։ Իսկ յաւուր չորրորդի յետ բազում բանից, զոր խօսեցան ընդ խախամին, հատին ի վերայ նորա վճիռ, զի թէ ոչ դառնայ յօրէնս Մահմետի պատառեսցեն զորովայնն եւ կախեսցեն յուղտէ եւ շրջեցուսցեն ի մէջ քաղաքին, եւ զինչսն եւ զընտանիսն առցեն յաւարի։ Զայս վճիռ հատին, եւ զուղտն բերեալ առ ժամայն նստուցին անդէն, եւ եկեալ դահճացն բացին զորովայնն, եւ հանեալ զսուրն իւրեանց հարկէին զխախամն կամ ուրանալ կամ զորովայնն պատառել։ Եւ խախամն յահէ սպանմանն, այլ եւ առ ի գութս ընտանեացն թուլացաւ. վասն որոյ դաւանեցուցին նմա զդաւանութիւն հաւատոյն իւրեանց՝ եւ դարձուցին յօրէնս Մահմետի, եւ ուրախացան ի վերայ նորա անպատում ուրախութեամբ։

Յետ այսորիկ՝ որ խախամն դարձուցին ի հաւատս իւրեանց, յարանցն Եբրայեցւոց ածէին յատեան մի եւ երկու եւ ասէին ցնոսա. «Զի՞նչ եւս ունիք ասել, զի ահա խախամն եւս եկն ի հաւատս, եւ դուք զի՞ եւս յամառեալ դիմադարձիքե. եւ Եբրայեցիքն ոչ հաւանէին։ Վասն որոյ հրամայէին իշխանքն զօրականացն տանիլ զԵբրայեցիսն ի բանտն. եւ նոյնժամայն միւսանգամ բերել եւ այնպէս բազում անգամ տանէին եւ բերէին. եւ ի տանիլն եւ ի բերելն՝ զօրականք եւ ծառայք եւ սպասաւորք իշխանացն, որք կային ի տեղիսն, թքանէին, հայհոյէին, հարկանէին, ապտակէին, զարկուցանէին զգետնի, եւ ընդ քարշս տանէին, եւ բերեալ կացուցանէին առաջի իշխանացն եւ Էհտիմալ-Դօլվաթին, եւ բռնութեամբ դաւանեցուցանէին զդաւանութիւն հաւատոյն Մահմետի, եւ Եբրայեցիքն առ վտանգի տանջանացն ակամայ կամօք դաւանէին։ Եւ յետ դաւանելոյն բերէին Պարսիկքն ագուցանէին դաւանողաց նոր կապայ, եւ տային նոցա պարգեւ յարքունական գանձէ իւրաքանչիւր առնն երկու թուման դրամ. եւ թողուին գնալ ի տունս իւրեանց. եւ որք ոչ ուրանային դարձուցեալ ի բանտն պահէին. եւ ապա կրկին եւ երեքկին եւ բազմակի բերեալ յառաջ կացուցանէին եւ հարկէին ուրանալ։ Եւ այնպէս առնելով զամենայն կալեալ արսն դարձուցին ի կրօնս մոլար առաջնորդին Մահմետի, եւ ամսաչափ միոյ աւուրս երեք հարիւր եւ յիսուն այր դարձուցին յօրէնս Մահմետի։

Այսուհետեւ Եբրայեցիքն տկարացան առաջի Պարսից, զի կէս մասն ի նոցունց դարձան յօրէնս Պարսից, եւ Պարսիկքն զօրացան ի վերայ Եբրայեցւոց, եւ այլ ոչ եւս անսացին նոցա կալ, այլ բռնութեամբ կալեալ զԵբրայեցիսն օր յաւուր ածէին առաջի Էհտիմալ-Դօլվաթին, եւ բռնութեամբ դարձուցանէին ի կրօնս Մահմետի։

Եւ այնքան հետեւեցան Պարսիկք եւ բռնացան ի վերայ Եբրայեցւոց առ ի դարձուցանել զնոսա եւ ո՛չ արարին ներումն եւ ո՛չ սակաւ մի, մինչեւ զամենայն ազգն Հրէից զբնակեալսն ի մէջ քաղաքին Սպահանու դարձուցին ի կրօնս Մահմետի, վասն զի սակաւք էին ազգն Հրէից բնակեալք ի Սպահան քաղաքի, իբրեւ երեք հարիւր տուն, պակաս եւ ոչ աւելի։

Եւ ի զրաւել ամենեցուն կարգեցին ի վերայ նոցա Մահմետական մօլլայ, որ ուսուսցէ նոցա զօրէնսն Մահմետի, եւ հանապազ տարցի յաղօթանոցն Պարսից. զի պարսկօրէն աղօթեսցեն. եւ մանկանց նոցա ուսուսցէ զգիրս եւ զաւանդութիւնս մահմետականս. այլ եւ օրինադրեցին Հրէից զի զդստերս իւրեանց տացեն մահմետականաց, եւ ի դստերաց նոցա ինքեանք առցեն. այլ եւ մի՛ արասցեն զենումն կենդանեաց, որպէս յառաջն առնէին, այլ ի շուկայէն ի մահմետական զենողաց առցեն միս. եւ այլ եւս այսպիսի օրինադրութիւնս բազումս կարգեցին Պարսիկք ի վերայ Եբրայեցւոց։

Այնուհետեւ նոցա վերակացու մօլլայն հանապազ ժողովէր զնոսա եւ ի միասին գնային ի մաչիթ, եւ աղօթէին Հրէայք առ հաճուկս լինելով Պարսից ի սուղ ինչ աւուրս, եւ վասն զի ո՛չ էին կատարեալ կամօք մտեալ ընդ աւանդութեամբն Մահմետի, ի սակաւ աւուրս գնացին եւ այնուհետեւ թուլացաւ սակաւ սակաւ յետնեալք եղեն։ Եւ յորժամ վերակացու մօլլայն հարցանէր Հրէից, թէ ընդէ՞ր ո՛չ գայք յաղօթանոցն, Եբրայեցիք զայս եւ զայն պատճառեալ անցուցանէին. եւ մօլլայն խրատէր զնոսա. եւ նոքա այնմ եւս ո՛չ անսացին. եւ ապա բարկացաւ մօլլայն ի վերայ նոցա, եւ այնմ եւս ոչ անսացին. եւ յայնմհետէ մօլլայն մատեաւ առ իշխանս մահմետականս եւ եղեւ ամբաստան զՀրէից, թէ ո՛չ մտանեն ընդ օրինօք մերովք։ Եւ Եբրայեցիք եւս ամբաստան եղեն զմօլլայէն, թէ կաշառաց ակն ունի առ ի մէնջ, եւ յայն սակս ընդ վայր չարչարէ զմեզ եւ մեք զի ո՛չ տամք, վասն այն ամբաստան լինի զմէնջ։ Եւ այնքան կերպակերպ կեղծիւք եւ հնարիւք վարեցան Եբրայեցիքն ընդ Պարսից՝ մինչ զի ձանձրացան Պարսիկ իշխանքն եւ մօլլայն եւ ի բաց կացին ի նոցունց. այլ եւ Պարսից ամենեցուն յայտնի եղեւ, որ Հրէայք ոչ կամին մտանել յօրէնս Մահմետի։

Իսկ որք Հրէայքն էին՝ ոչ գնային ի մաչիթն Պարսից, նա եւ ոչ բնաւ մօտենային նոցա. եւ ոչ գնէին միս ի շուկայէն, այլ ծածուկ ի տունս իւրեանց զենուին ոչխարս, եւ կամ թէ առանց մսոյ անցուցանէին աւուրս բազումս։ Եւ լինէր զի երբեմն երբեմն վասն ահի եւ երկիւղի մատնողացն եւ Պարսիցն՝ գնային Եբրայեցիքն ի շուկայն եւ գնէին զենեալ միս ի Պարսիկ զենողաց, եւ ակներեւ բաց եւ համարձակ առաջի ամենեցուն բերէին ի տունս իւրեանց՝ որպէս թէ իւրեանց ուտելոյ վասն. եւ ոչ ուտէին. այլ ի ծածուկ ձգէին առաջի շանց՝ եւ շունքն ուտէին։ Եւ այլ բազում այսպիսի գործս ունէին ազգն Եբրայեցւոց, որովք յայտնեալ ստուգեաւ թէ ոչ կամին թողուլ զօրէնս հրէութեան։

Բայց անօրէն եւ ուրացողն այն Աւատիայ եւ իւր գործակից չար ընկերքն՝ որք ընդ նմա ուրացան, սոքա յոյժ ուրախ եւ հաստատ էին ի վերայ իւրեանց նորագիւտ հաւատոյն՝ կրօնիցն Մահմետի, վասն որոյ շրջագայեալ ի մէջ Եբրայեցւոց յուզէին, զննէին, տեղեկանային, թէ ո՞ր ոք կամակար մտօք իցէ հաւանեալ օրինացն Մահմետի, եւ ո՛ր ոք ոչ. այլ տակաւին ունի ի ծածուկ զօրէնս Հրէութեան։ Եւ յայսմ պատճառէ բազում նեղութիւնս հասուցանէին ազգին Հրէից, զորս իրաւ եւ զորս անիրաւ. քանզի կալեալ զոմանս ի Հրէից հարստահարեալ եւ բանավէճ լեալ դատափետ առնէին, եւ ասէին. «Ընդէ՞ր դու ոչ գնաս ի մաչիթն յաղօթել այլ գնաս ի ժողովարանն Հրէիցե։ Եւ ոմանց, թէ զորդին քո առ խախամն առաքես յուսանիլ՝ եւ ոչ առ մօլլայն. եւ ոմանց, թէ միս ոչ առնուս ի շուկայէն, այլ ի տան քում զենումն առնես. եւ այլ այսպիսի գործս բազումս առնէին ընդ Հրէից՝ ուրացողքն ի նոցունց. եւ Եբրայեցիքն՝ վասն երկիւղին Պարսից բազում աղաչանս արարեալ նոցա եւ կաշառս տուեալ, հազիւ ուրեմն կարէին զերծանիլ ի ձեռաց նոցա։

Այլ եւ այս ուրացողքս պատճառք եղեն զի զերից Եբրայեցի արանց զդստերսն առին Պարսիկք իւրեանց ի կնութիւն. քանզի յանուանէ յիշեցին զաղջկունսն առաջի Պարսից եւ յոլովս գովեցին, եւ գրգռեցին զՊարսիկսն առնուլ զաղջկունսն ի կանայս, այլ եւ ինքեանք վրէժխնդիր լեալ հարկէին զտեարս աղջկանցն տալ Պարսիցն ի կնութիւն, իսկ Եբրայեցիքն ոչ կամէին տալ եւ տեարք աղջկանցն բազում կերպիւ հնարս գործեցին եւ կաշառս ետուն, զի գոնեա ազատեսցեն զաղջկունսն, եւ ոչ կարացին, այլ առին Պարսիկք զերեսին աղջկունս։ Եւ ազգն Հրէից յոյժ վշտացեալ ի սիրտ եւ յոգի՝ խոցեցան ի վերայ արարմանց ուրացողացն. եւ զայրագին սրտմտութեամբ եւ նախանձու լցեալք եղեն, եւ եդին հաստատութեամբ ի միտս իւրեանց սպանանել զուրացողսն, եւ նախ զԱւատիայ, զի նա կարի չարագոյն էր։

Եւ էր այր ոմն յազգէն Հրէից յոյժ վրէժխնդիր օրինացն հրէութեան, որում անունն էր Փինհաս, սա նախանձախնդիր գոլով օրինացն հայրենի, եռայր ի սիրտ եւ յոգի սպանանել զԱւատիայ. եւ հանճարեալ հնարիւք եգիտ այլ եւս արս երիս յազգէն Հրէից խորհրդակից եւ ընկեր ինքեան, վասն սպանման պղծոյն Աւատիայի, անուն միոյն Իսահակ՝ եւ երկրորդին՝ Մասիհ, եւ երրորդին՝ Յուդայ. սոքա չորեքեան միաբանեալ եւ հաստատութեամբ պայմանեցին ի միջի իւրեանց ի դէպ ժամու սպանանել զԱւատիայ։

Իսկ խնամոցն Աստուծոյ պատահեցաւ յաւուր միում գործ այսպիսի, զի Աւատիայն ըստ հանապազորդ սովորութեան իւրում շրջէր ի տունս Հրէից յաղագս զննելոյ եւ դիտելոյ զնոսա, եւ հանդիպեցաւ քահանային Հրէից, զոր խախամ կոչեն. եւ ասաց նմա ահացուցանելով զնա։ «Դու ո՞չ թողուս զՀրէայսն դառնալ ի տաճկութիւն, վասն զի շրջիս ի տունս նոցա խրատեալ՝ քաջալերես հաստատուն կալ ի հրէութեան. այլ եւ զենումն կենդանեաց առնես ի տունս նոցաե. եւ խախամն թէպէտ յուրաստ կայր եւ բազում բանիւք դնէր վկայութիւն եւ երդնոյր, զի գոնեա զերծցի ի ձեռաց նորա եւ ոչ կարաց։ Ասաց Աւատիայ։ «Եթէ իրաւ է ասացեալն ի քէն, որ ոչ առնես զենումն կենդանեաց, եւ ընդէ՞ր պահես առ քեզ զսուրն զենման. արդ՝ բե՛ր եւ տուր ցիսե։ Եւ սուրն զենման՝ զոր խնդրեաց Աւատիայ, այս է. զի ոչ է սուրն այն որպէս զայս հասարակ սուրքս, որ ամենայն ոք կրէ առ ինքն, այլ այն սուրն այլ իմն սուր է, մեծ եւ երկայն եւ կարի առաւել սուր, որ յառաջնում նուագին ի քարշելն ի պարանոցս ոչխարին հատցէ զգլուխն, եւ թէ եւս յաւելցի երկիցս՝ եւ ոչ եւս, իսկ թէ երիցս կրկնեսցէ, անընդունելի է զենեալն, եւ զայս սուր յատուկ վասն զենման շինեն եւ քահանայն ունի առ ինքն վասն զենլիս առնելոյ եւ ոչ այլ ոք. վասն այնորիկ ասաց Աւատիայ քահանային, թէ տուր ցիս զսուրն զենման։ Եւ խախամն՝ զի ոչ կարաց զերծանիլ ի նմանէ, վասն որոյ ետ ի նա զսուրն զենման. եւ առեալ զայն Աւատիայ եհար ի միջաց գօտին իւր, եւ թողեալ զխախամն սկսաւ գնալ ընդ պողոտայն՝ յորում պողոտայի էր եւ տուն Փինհասին. եւ գալով եկեալ եհաս մինչ ի դուռն տան Փինհասին, եւ ի նմին ժամու պատահեցաւ, զի Փինհաս եւս դուրս գայր ի տանէ իւրմէ, եւ առժամայն պատահեցաւ Աւատիային, եւ երկոքին սկսան բարեւել ընդ միմեանս եւ հարցանել գողջունէ իրերաց, եւ Փինհաս խորամանկ նենգութեամբ սկսաւ կեղծիւք եւ առ աչս բարեկամ եւ սիրելի ձեւանալ՝ եւ լրջամիտ յօժարութեամբ եւ բազում թախանձանօք մեծարել զնա ի տուն իւր ի պատճառս պատուոյ, յորոյ պատճառէ Աւատիայ գնաց ի տունն Փինհասին։ Եկին անդ եւ երեքին ընկերքն եւ ուխտագիրքն Փինհասին, Իսահակ եւ Մասիհ եւ Յուդայ, բերին յառաջ սեղան, կերակուր եւ գինի, եւ զի էր ժամանակն գարնանային. վասնորոյ կայր ի մէջ սեղանին վարունգն, որ է խիար. եւ Փինհաս խնդրեաց ի մօրէն դանակ վասն կեղեւելոյ զվարունգն. եւ մայրն քանզի գիտէր թէ վասն սպանանելոյ զԱւատիայ՝ պատճառանօք խնդրէ զդանակն, վասն որոյ ոչ ետ, այլ ասաց թէ ոչ գոյ ի տան աստ դանակ. եւ Փինհաս երկիցս եւ երիցս կրկնեալ խնդրեաց ի մօրէն դանակ եւ նա ոչ ետ։

Յայնժամ Աւատիայ զսուրն զայն զոր առեալ էր ի քահանայէն եւ ընդ իւր ունէր, հանեալ ետ ի Փինհաս, ասելով. «Ահա դանակ, առ եւ դովաւ կեղեւեաե. եւ Փինհաս իբրեւ էառ զսուրն ի ձեռն իւր նոյնժամայն յարուցեալ ի վերայ Աւատիային, կալաւ ձախու ձեռամբն զմօրուացն նորա եւ ասէ. «Դո՞ւ ես որ ուրանաս զաստուածատուր օրէնս Մովսիսական. նաեւ բռնադատես զորդիս Իսրայէլի զնոյն գործելե։ Եւ Աւատիայ թէպէտ զբազումս աղաղակեաց, սակայն ոչ լուաւ նմա Փինհաս, այլ նոյնժամայն սրովն այնմիկ եհատ զգլուխն Աւատիայի եւ ի բաց ընկէց ձեռնտուութեամբ երից ընկերաց իւրոց։

Զկնի սատակման պղծոյն Աւատիայի խորհեցան չորեքին արքն կորուսանել զպիղծ գէշ նորա. եւ թէպէտ բազում կերպիւ խօսեցան, ոչ կայացաւ խորհուրդն նոցա, այլ հաւանութեամբ չորիցն այսպէս արարին, զի իբրեւ եհաս գիշերն, եւ ի մէջ գիշերին բարձեալ զդին պղծոյն Աւատիային եւ տարեալ հեռացուցին ի տանց իւրեանց եւ ի մէջ պողոտային ի կողմն ինչ ընկեցին զնա եւ ինքեանք աներեւութացան։

Եւ վասն այսպէս առնելոյն ի բազմաց Հրէից հարցաք, թէ ընդէ՞ր այդպէս անմիտ եւ անպատշաճ գործս գործեցիք, որ յետ սպանանելոյն ի վայրի ուրեք ծածկաբար ընդէ՞ր ոչ կորուսիք, այլ տարեալ ի մէջ պողոտային յայտնի ընկեցիք։ Եւ ամենեքեան զայս ասէին պատճառ. «Օրէնք է ի մէջ ազգին Հրէից, թէ դէպ լինիցի առն ումեմն մեռանիլ, պարտ է զի կին նորա ինքն ականատես իցէ մահուան առն իւրոյ։ Իսկ թէ ի տար աշխարհի իցէ մեռեալ այր կնոջն, հարկէ զի ականատես այր ոք եկեալ վկայեսցէ վասն մահուան առն նորա, եւ կամ հաւաստի համբաւ, եւ կամ վկայական թուղթ եկեալ ծանուսցէ զմահ առնն, եւ ապա հրաման տայ օրէնքն՝ կնոջն այնմիկ այլոյ ումեմն առն զուգաւորիլ, եւ թէ ոչ այսպէս իցէ, ոչ ունի հրաման կինն այն զուգաւորելոյ, այլ նստի այրի եւ անտէր, վշտօք եւ տառապանօք, մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ։ Եւ չորեքին արքո այսոքիկ ողորմելով կնոջն Աւատիայի, ընկեցին զգէշ նորա ի պողոտայն, զի տեսանելով կնոջն նորա, հրաման լիցի նմա զուգաւորիլ ընդ առն այլումե։

Եւ ի գիշերին յորում զդին պղծոյն Աւատիայի արկին ի մէջ պողոտային, ընդ լուսանալ առաւօտին տեսեալ զդին՝ ի վերայ ժողովեցան բազումք, եւ ծանուցեալ եղեւ թէ ով ոք է. ազդ եղեւ Եբրայեցւոցն եւ ազգականաց սպանելոյն, որք ժողովեցան ի վերայ նորա եւ մեծաւ աղաղակաւ եւ խռովութեամբ յուզէին եւ խնդրէին զարարող նորին։ Իսկ մայր եւ կին Աւատիային վաղվաղակի ընթացան ի դուռն Էհտիմալ-Դօլվաթին լալով եւ հառաչանօք կական բարձեալ ծանուցին նմա ասելով, «Զեղբայրն քո զԱւատիայ սպանեցինե։ Սոյնպէս եւ գնացին առ Դիւան-բէկին թագաւորին, եւ նմա եւս ծանուցին։ Եւ նոյնժամայն Էհտիմալ-Դօլվաթն եւ դիւան-բէկին հրամայեցին զօրականաց բազմաց զի վաղվաղակի հասցեն ի թաղն Եբրայեցւոց, եւ ի տունս, եւ ի պողոտայս, եւ ի շուկայս, եւ յորում եւ իցէ վայրի, զամենայն Եբրայեցի արս գտեալս, կալեալ կապեալ ածցեն առաջի դիւան-բէկոյն. զոր եւ առժամայն կատարեցին զօրականքն. եւ զգէշն Աւատիայի հրամանաւ իշխանացն բարձեալ անտի եւ բերեալ արկին ի քաղաքի մեծ մէյդանի մէջն։

Եւ ապա սկսան յառաջ բերել յատեան յարանցն Եբրայեցւոց զերիսն եւ զչորսն եւ հարցանէին թէ ո՞վ ոք իցէ սպանողն, եւ Հրէայք ամենեքեան միապէս ասէին, թէ ոչ գիտեմք, եւ թէպէտ զբազումս հարցին, սակայն ոչ կարացին գտանել. բայց գտին այսպիսի կերպիւ։

Եւ զի էր այր մի յԵբրայեցւոց ժողովրդենէն, որում անունն էր Սասուն, որում գոյր ինչս եւ ստացուածս յոլովս, եւ էր սա քեռի ուրացողին եւ սպանելոյն Աւատիային. բայց ինքն Սասուն ոչ էր ուրացեալ. եւ մինչ կենդանի էր Աւատիայ եւ ուրացեալ, հանապազ մեծաբանէր ի վերայ քեռոյն իւրոյ Սասունի. թէ որովհետեւ ես տաճկացեալ եմ, ամենայն ինչք եւ ստացուածք քո ինձ հասանի, զոր առնելոց եմ ի քէն օրինօքն եւ դատաստանօքն Պարսից։ Եւ Սասուն ի լսելն զայսպիսի բանս ի նմանէ յոյժ երկնչէր, եւ հանապազ սպասաւորեալ պաշտէր զնա ուտելեօք եւ ըմպելեօք, եւ պատուական ինչս եւ արծաթս իբր թէ պարգեւս կաշառս տալով նմա հաճեցուցանէր զկամս նորա, զի մի գուցէ գործով կատարեսցէ, զոր բանիւ ասէ. եւ այսպէս անցուցանէր զաւուրս իւր. եւ յաւուրս եւ ի ժամս յայս՝ յորում խնդրէին զսպանողսն Աւատիայի, եւ ոչ գտանէին, յայսմ պատճառէ կարծիս տարեալ կալան զՍասուն եւ ժողովեցան ի վերայ նորա բազմութիւնք արանց ասելով. «Դու ես սպանեալ զԱւատիայ, վասն ընչիցն քոց զի մի՛ առցէե. եւ Սասուն թէպէտ զբազումս խօսէր եւ վկայութիւնս դնէր եւ երդնոյր, սակայն ոչ կարէր հաւանեցուցանել։ Յայսմ պատճառէ յանհնարս անկեալ Սասուն՝ սկսաւ ինքն եւ բարեկամքն իւր ստէպ յուզմամբ որոնել ի մէջ Հրէից եւ հարցանել ի սմանէ եւ ի նմանէ, եւ այսպիսի յուզմամբ պատահեցաւ ումեմն յընկերաց Փինհասին եւ ցաւագին պաղատանօք հարցանէր ի նմանէ ինքն Սասուն. եւ մեծամեծ երդմամբ եւ բազում դաշամբ հաստատէր, թէ ոչ ումեք յայտնեմ. արդ՝ հնարեա գործ ինչ առ ի փրկել զիս. զի թէ զիս կալնուն, տուգանս եւ ինչս բազումս առնուն յինէն վասն հարուստ համբաւելոյ իմոյ անուան, իսկ ի քէն չափաւորս առնուն տուգանս. եւ զայն եւս զոր ի քէն տուգանք առցեն, զամենայն ես ինձէն վճարեմ քեզ, միայն զայս խնդրեմ ի քէն, յայտնեա ինձ զորպէսն գործոյն։ Եւ ի բազում թախանձանաց եւ աղաչանաց Սասունի, մեղկեալ թուլացաւ այրն եւ յայտնեաց Սասունայ զսպանումն պղծոյն Աւատիայի. եւ Սասուն վասն ինքեան փրկութեան ծանոյց Պարսիցն. եւ Պարսիկք վաղվաղակի կալան զերեսին ընկերսն Փինհասին, որք ընդ Փինհասին սպանեցին զԱւատիայ, եւ զՓինհաս ոչ կարացին գտանել, թէպէտ բազում ջանիւ որոնեցին, վասն զի ի գիշերին՝ յորում զդին Աւատիային արտաքս ընկեցին ի պողոտայն, ընդ լուսանալ առաւօտին անդառնալի փախստեամբ ելեալ Փինհաս ի քաղաքէն եւ գնաց ի տար աշխարհ, վասն որոյ ոչ գտին։

Յետ այսոցիկ դիւան-բէկին նստաւ յատեան դատաստանի, եւ ածին առաջի նորա զերիս սպանողսն Աւատիայի. եհարց ի նոցանէ վասն սպանութեանն. եւ նոքա յանձին կալան զարարսն իւրեանց. որոյ սակս վճիռ եհատ դիւան-բէկին եւ հրամայեաց վասն երիցս այս սպանող արանց, զի տարեալ ի մէջ մեծ մէյդանին առընթեր գիշոյ Աւատիայի սպանանել զերեսին եւ արկանել մերձ առ նմա, զոր եւ արարին այնպէս։

Եւ ի ժամուն յորում եկեալ դիւան-բէկին նստաւ ի դատել զսպանողսն ընդ որոց եւ ամենայն արք ազգին Հրէից, որք ըմբռնեալք էին ի ձեռս Պարսից, զամենեցուն նոցա ձեռս ի յետս կապեալ էին եւ պահէին զօրականքն Պարսից։ Նաեւ անդէն ժողովեալ էին ամենայն դահիճք եւ զինուորք եւ զօրականք եւ զօրագլուխք Պարսից. նաեւ գրեթէ միահաղոյն ամենայն ազգն Պարսից, ոչ թէ իբրեւ զերամս հաւուց տարմից, այլ իբրեւ զշիթս անձրեւաց եւ զբազմութիւն աւազոց որ ոչ թուին, ժողովեալ էին անդէն ի դուռն դատարանին, որ ոչ բաւէր վայրն տանել զբազմութիւնն։ Եւ յորժամ դիւան-բէկին հրաման արար տանել զերեսին արսն եւ սպանանել, յայնժամ բազմութիւնք ազգին Պարսից մահմետականաց, դահիճք եւ զօրականք, ազատք եւ ռամիկք սկսան ձեռս արկանել ի Հրէայս, հարկանել եւ կառափնատել եւ սրօք եւ բրօք եւ թրի քամակով եւ թֆանքի ղոնդաղով, եւ ընդ երկիր ի քարշս տանել եւ ի ճիճս ջրոց հեղձուցանել եւ դարձեալ հանել եւ հարկանել. եւ այնքան չարչարանս ածին ի վերայ ողորմելի Հրէիցն, զորս ո՛չ բաւեմ թուել. եւ զերեսին արսն զսպանողսն Աւատիայի տարան ի մեծ մէյդանն մերձ գիշոյ պղծոյ Աւատիային սպանին. եւ յետ սպանանելոյ երից արանցն ինքեանք Պարսիկքն ի բազում առնելեաց իւրեանց ձանձրացան, զմնացեալ Հրէայսն լքին եւ ի բաց գնացին։ Եւ գէշք սպանելոցն յաւուրս երիս մնացին անդէն ի մէջ մէյդանին, եւ յետ երից աւուրց հրամանաւ իշխանացն Պարսից բարձեալ անտի տարեալ թաղեցին։

Եւ այնուհետեւ ազգն Պարսից, ոչինչ խօսեցան եւ կամ արարին ընդ ազգին Հրէից, ոչ պահանջէին ի նոցունց հարկս արքունի, եւ ոչ այլ ինչ ծառայութիւնս իշխանականս, այլ իբրեւ զազգն Պարսից համարեալ ունէին զնոսա եւ մտեալ յօրէնս Մահմետի, քանզի թողին զնոսա ի կամս իւրեանց կեալ. թէպէտ եւ գիտէին Պարսիկք զի ոչ են մտեալ Հրէայք յօրէնս Մահմետի, այլ առ ժամանակաւն այնպէս թողին։

Այլ եւ Հրէայք ի ժողովս եւ յազգս իւրեանց զօրէնս եւ զաւանդութիւնս Հրէականս կատարէին եւ ոչ զմահմետականս։ Նա եւ ասէին, թէ մեք զամենայն ամի հարկն՝ զոր տալոց եմք արքունի, ամ յամէ որոշեալ զատեմք եւ արկանեմք ի գանձանակ եւ պահեմք զի յորժամ խնդրեսցեն, վաղվաղակի տամք եւ զերծանիմք։ Այլ եւ ասէին. «Զայն երկու թումանն՝ որ յաւուրն ուրացութեան ետուն մեզ պարգեւս, զայն եւս պահեալ եմք, եւ հանապազ իւրաքանչիւր տարուայ շահն լնումք ի վերայ, զի յորժամ խնդրեսցեն՝ տուեալ զերծանիմք ի նոցանէե։ Եւ մինչեւ ցամս այս՝ յորում զպատմութիւնս շարագրեցաք, որ է թուականն մեր ՌՃԹ. եւ մարտի ամսոյ Ժ. այսպէս ըստ ասացելումս կան Պարսիկք եւ Հրէայք, եւ ապագայն Աստուծոյ է գիտելի։

Այլ եւ այս եւս գիտելի է, զի յաւուրս՝ յորում զՀրէայսն, որք էին ի Սպահան քաղաքի, զամենեսեան թէ կամաւ թէ յակամայ դարձուցին յօրէնս Մահմետի, այնուհետեւ Էհտիմալ-Դօլվաթն հրովարտակ հանեալ ի թագաւորէն առաքեաց ընդ ամենայն աշխարհս տէրութեանն Պարսից, առ իշխանս աշխարհաց, զի ուր եւ իցեն ազգք եւ ժողովուրդք Հրէից թէ ի գիւղս եւ թէ ի քաղաքս ամենեքեան թողցեն զօրէնս հրէութեան եւ ասասցին զօրէնս Մահմետի. որք կամաւ հնազանդեսցին բարւոք է, եւ որք ընդդիմասցին՝ բռնութեամբ եւ տանջանօք ածցեն իշխանքն զայնպիսիսն ի հաւատն պղծոյն անապատի։ Եւ իբրեւ հասանէր հրամանն արքունի ի տեղիսն՝ առժամայն որպէս հուր բորբոքեալ ընդ եղէգն՝ գումարէին զամենայն Հրէայսն. եւ հարկէին կատարել հրամանս թագաւորին. եւ ամենայն ազգն Հրէից՝ ուր եւ կային, ոչ կամէին մտանել յօրէնս Մահմետի. այլ ոմանք կաշառօք, եւ ոմանք փախստեամբ, եւ ոմանք՝ այլ ինչ հնարիւք զերծանէին։ Իսկ որք յանհնարս մնային՝ ակամայ կամօք եւ առ երեսս կեղծաւորութեամբ մտանէին յօրէնս Մահմետի, եւ թէպէտ առ յաչս Պարսից ձեւանային մահմետական գոլ, այլ ոչ էին, այլ հրէութեան օրինօքն կային ամենեքեան ի ծածուկ։

Եւ ի ժողովրդականացն Հրէից՝ որ յիւրաքանչիւր քաղաքս Պարսից բնակեալք էին, որք անհնար լեալք ակամայ կամօք եւ առ երեսօք մտին յօրէնս Պարսից, այսոքիկ են. որք ի Քաշան, ի Ղում, ի Թարվէզ, յԱրտաւել, ի Ղազբին, ի Լառ, ի Շիրազ, ի Բանդարիքում. եւ որք կաշառօք, եւ փախստեամբ, եւ կամ յայտնի ընդդիմակայելով ոչ մտին յօրէնս Պարսից՝ այսոքիկ են, որք ի Գուլփէքեան, ի Խունսար, ի Բանդար, ի Շուշտար, եւ ի Համադան, յԵզդ, ի Քրման, ի Խորասան, ի Դումաւանդ, յԱստարապատ յերկիրն Գիլանու, ի գեղօրայսն Ֆահրապատու։

Իսկ ի Ֆահրապատ քաղաքի բնակեալ Հրէայքն յայտ յանդիման կացեալ ընդդիմացան հրամանաց արքունի՝ եւ ոչ մտին յօրէնս Մահմետի, եւ նոցա վերակացու իշխանն՝ որում անունն էր Միրզա Սադղ, իբրեւ լուաւ թէ զՀրէայսն՝ որք ի Սպահան քաղաքին էին ածին յօրէնս Մահմետի, այն իշխանն եւս սկսաւ ձեռն արկանել ի Ֆահրապատ քաղաքի բնակեալ Հրէայսն եւ բռնութեամբ ածել ի տաճկութիւն. եւ զայս արար իշխանն նախ քան զգալն թագաւորական հրովարտակին, եւ Հրէիցն վշտացեալ ի նորին բռնութենէն՝ խօսեցան առ երեսս իշխանին, թէ ո՛չ է հրամայեալ քեզ ի թագաւորէն վասն այդպիսի իրաց, եւ զիա՞րդ ընդ վայր տանջես զմեզ. եւ յայսմ բանէ սակաւ ինչ թուլացոյց իշխանն զբռնութիւնն, բայց յոյժ ոխընկալ եղեւ ի սրտի իւրում եւ համբեր ցորժամ եկն հրովարտակն արքունի. այնուհետեւ կոչեաց իշխանն զՀրէայսն եւ ասաց. «Զինչ եւս ունիք ասել, զի ահաւասիկ հրովարտակ հրամանաց թագաւորին. արդ եկեալ կատարեցէք զհրամանս թագաւորին, եւ կալարուք յանձին զօրէնս Մահմետիե։

Եւ Հրէայքն յայտնի եւ համարձակ կացին ընդդէմ ասելով. «Ոչ ընդունիմք զօրէնս Մահմետի, եւ ոչ թողումք զհայրենի օրէնս մեր, եւ դու զոր ինչ կամիս, արա ընդ մեզե։

Իսկ իշխանն բազում չարչարանս էած ի վերայ նոցա. բազում անգամ ի կախաղանի կախեալ բրածեծ՝ առնէր զնոսա այնքան՝ մինչեւ անշնչանալ նոցա. եւ բազում անգամ ի ջուր լճին հեղձամղձուկ առնելով, եւ հանեալ դարձեալ բրածեծ առնէր. այլ եւ զօրականս ի տունս նոցա առաքէր առ ի զինչս նոցա յաւարել եւ զկանայս նոցա խայտառակել, զոր եւ կարի առաւել եւ անպատկառաբար արարին զայս գործ ընդ Հրէից կանանցն, ուստերաց եւ դստերաց։ Եւ Հրէայքս այսոքիկ հարուստք եւ ընչեղք էին, որք յոլովք ի սոցանէ ունէին ի մէջ շուկային խանութս՝ որ է դուքան, յորում վաճառէին պատուական կումաշս եւ արծաթեղէն անօթս, որոց վասն հրամայեաց իշխանն ազգին մահմետականի, զի ամենայն ինչս խանութացն Հրէից յաւար հարցեն, զոր եւ առ ժամայն կողոպտեցին. եւ ոչ թէ չափաւոր էր ինչք խանութացն, այլ յոլովք։

Եւ ի Հրէից արանցն կալանաւորք էին ըմբռնեալք քան զհարիւր արս աւելի, որոց ամենեցուն պարանոցն արկեալ շղթայս երկաթեայ, ծանր եւ երկայն, եւ զամենեսեան այնու շղթայիւն կապեալ զկնի միմեանց շար ի շար. քանզի մի էր շղթայն, եւ հանապազօր բերէին ի դուռն իշխանին ի դատել, եւ տանէին ի բանտն ի պահել։

Եւ երկարեցաւ գործս այս մինչեւ յերիս եւ ի չորս ամիսս. եւ ի բազում չարչարանացն, զոր էած ի վերայ նոցա իշխանն՝ ինքն եւս ձանձրացաւ, ապա հրամայեաց նոցա, թէ որովհետեւ ոչ կամիք մեկնիլ ի Հրէութենէն, առէք ի վերայ ձեր զնշան ինչ յայտնի, որով ամենայն տեսողք ծանիցեն ձեզ, թէ Հրէայ էք. եւ զայս հրաման յանձին կալան Հրէայք մեծաւ յօժարութեամբ։ Իսկ իշխանն առ ի այպանել զնոսա, հրամայեաց շարանօք կապել ի միում լարանի բօժոժս պղնձի, կտորս երկաթից եւ պղնձեայ, եւ ունկունս ջրխմիկ փարչից եւ պուտուկաց, եւ կախել ի պարանոցէ ամենայն արանց Հրէից եւ այնպիսի նշանաւ շրջիլ Հրէից ի փողոցս եւ ի հրապարակս եւ ի շուկայս եւ յամենայն տեղիս։ Եւ Հրէայ՝ որ ոչ ունիցի զնշանն զայն, պարտաւոր լիցի գանից եւ բանտից եւ տուգանաց. Հրէայքն յանձին կալեալ զայս հրաման, կախեցին ամենեքեան ի պարանոցս իւրեանց զասացեալն իշխանին, եւ այնպէս շրջէին յամենայն տեղիս։

Եւ այլ եւս նեղութիւնս եւ տանջանս բազումս կրեցին Հրէայք, այնքան մինչ զի նեղիչք նոցա Պարսիկք ձանձրացան ի նեղելն զնոսա եւ յետս կացին, եւ ի բաց լքին զՀրէայսն ի չարչարելոյ։ Եւ նոքա այսպէս ազատեալք եղեն ի ձեռացն Պարսից, եւ տակաւին կան ի հայրենի հաւատս իւրեանց Հրէաստան, իսկ յապագայն Աստուծոյ է գիտելի. որում փառք յաւիտեանս ամէն։