Գիրք պատմութեանց

ՄԻՒՍ ԵՒՍ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՆԵՂՈՒԹԵԱՆՑ, ԶՈՐ ԿՐԵՑԻՆ ԱԶԳՆ ՀԱՅՈՑ ՅԱՌԱՋՆՈՅ ՇԱՀԱԲԱՍ ԹԱԳԱՒՈՐԷՆ

Եւ եղեւ յաւուրս ժամանակաց, յորում ամի էր թուականն մեր ՌԿԹ. զի թագաւորն Շահաբաս մեծն եւ առաջինն, ելեալ ի քաղաքէն Սպահանու գնաց յերկիրն Փարիայ եւ ի Բուրվարի, յորում զազգն Հայոց բնակեցուցեալ էր։

Եւ զի սովորութիւն էր այս Շահաբասիս երբեմն երբեմն, զի այլակերպեալ զինքն՝ ձեւանայր իբրեւ զմի ի զօրականաց՝ եւ գնայր ի տեղին ուր գնալոց էր, եւ ըստ այսմ սովորութեան յայսմ նուագի եւս արար, զի ինքն միայն եւ իւր յառաջընթաց փայեկն, նախ քան զամենայն զօրսն՝ եկին յառաջին գիւղն երկրին Փարիոյ՝ զոր Դարբին գիւղ ասեն։ Որում հանդիպեալ կին ոմն ի նոյն գեղջէն, եւ կինն ոչ գիտէր զնա թէ շահն իցէ, խօսեցաւ շահն ընդ կնոջն եւ ասաց. «Եթէ ունիս հաւ վաճառելոյ՝ բեր առ իս զի գնեցիցե. իբրեւ եբեր կինն զհաւն, եւ ի պատճառէ հաւին բազում խօսս եւ զբանս առաջարկեալ փորձ ի փորձ ընդ կնոջն, խօսէր զնանրութիւն եւ ի սիրտս իւր ժողովէր զանօրէնութիւն։ Եւ ի կարգս խօսիցն ասաց շահն. «Տասն փող տամ քեզ ի գինս հաւիս՝ եւ թէ դու սիրես զշահն, տուր մեզ զհաւսե, եւ կինն ասաց. «Զինչ լաւագոյն բարիս եւ զերախտիս տեսաք մեք ի շահէն՝ որ վասն սիրոյ շահին տաց քեզ զհաւսե։ Եւ շահն ասաց. «Զինչ այլ եւս բարիս արասցէ ձեզ շահն, զի յայսպիսում լաւ եւ վայելուչ երկրի բնակեցուցեալ եւ յապահով պահէ զձեզ յամենից նեղութեանց, եւ քաղցրութեամբ եւ գթով վարի ընդ ազգիդ ձերումե։ Եւ կինն ասաց. «Երանի թէ ոչ էր բերեալ զմեզ՝ զի վտարանդի արարեալ եհան զմեզ ի նախնի աշխարհէն մերմէ, ի բնիկ տեղեաց, եւ ի հայրենի ժառանգութեանց, եւ բերեալ աստէն յօտար աշխարհի բնակեցոյց պանդխտութեամբե։

Իսկ այս բան կնոջն իբրեւ զերկսայրի սուր պատահեցաւ ի սիրտս շահին, վասն զի կարի ծանր եւ դառն թուեցաւ նմա, մինչեւ ի սիրտ եւ ի հոգի խոցեալ լինէր, եւ յառաւել բարկութենէն լռեալ կայր՝ եւ ոչինչ խօսէր։ Եւ ի ժամս յայս եկին եւ հասին առ շահն նորին նախապատիւ եւ փառաւոր նախարարքն, Սպանդիարբէկն եւ այլք, եւ ի տեսանելն զնա այնպէս զայրագին բարկութեամբ լցեալ՝ ոչինչ խօսեցան, այլ լռեալ կային ի բացեայ։

Եւ ահա գայր, եւ անցանէր առ նոքօք երէց գեղջն այնմիկ՝ որում անուն էր տէր Աւետիս, որ ի հողագործութենէ անդին եկեալ գնայր ի տուն իւր։ Իբրեւ ետես զնա շահն՝ կոչեաց առ ինքն՝ եհարց, թէ ինչ մարդ ես. ասաց երէցն. «Հայ եմե. ասաց շահն՝ «Եւ զի՞ վասն երկայն է մորուսդե. ասաց երէցն. «Գեղիս երէցն եմե. ասաց շահն. «Եկ մուսուրման եղիրե. ասաց երէցն. «Ես այր գռեհիկ եմ, եւ մանաւանդ ծերացեալ եմ, եւ ոչ կարեմ կատարել զարարողութիւնս մուսուրման օրինացե։ Եւ զայրագին սրտմտութիւն թագաւորին կարի յորդեալ առաւելաւ՝ որ եւ ոչ հանդուրժեալ ի բարկութենէ իւրմէ շահն, այլ էառ ի ձեռաց փայեկին զկացնակն, որ է նաջախն՝ եւ նովաւ ուժգին բախմամբ եհար զգլուխ երիցոյն եւ կարի պատառեաց։ Որոյ վիրացն եւ բախմանն չհանդուրժեալ տեւել երիցոյն, այլ ուշաթափ եւ խելագնաց եղեալ՝ անկաւ անշնչացեալ իբրեւ զմեռեալ. եւ ի սաստիկ բարկութենէ իւրմէ շահն անդէն ի նմին ժամու հրամայեաց մերձակայիցն թլպատել զնա, որ եւ վաղվաղակի թլպատեցին, թէպէտ երէցն իբր զմեռեալ անզգայ էր։ Եւ թողեալ զերէցն այնպէս ինքն անցեալ գնաց ի բանակետղն ի վրանն իւր։

Եւ այնուհետեւ բարձաւ գութ եւ ողորմ ի սրտէ թագաւորին ընդդէմ Հայոց, եւ կոչեաց առաջի իւր զվէզիրն, ընդ նմին եւ զշեխն, որում անունն էր Միր-Աւդուլլայ, եւ հրամայեաց նոցա զօրականօք մտանել ի գաւառսն յայնոսիկ, եւ ծագէ ի ծագ տաճկացուցանել եւ թլպատել։ Եւ որ ոք կամօք եւ յօժարութեամբ հնազանդեսցի՝ բարւոք է, եւ որ ոք ոչ հնազանդեսցի, տանջանօք եւ բռնութեամբ թլպատեսցեն, եւ դարձուսցեն ի կրօնս մոլար առաջնորդին։ Եւ բազում սաստիւք եւ սպառնալեօք պատուէր տուեալ նոցա կատարել զամենեսեան հրամանս իւր, եւ ինքն դարձեալ ի Փարիոյ եկն ի քաղաքն Սպահան։

Եւ յայսմ հրամանէ թագաւորին հալածումն մեծ եղեւ ի վերայ Հայոց, զի թողեալ զտունս եւ զընտանիս, եւ զինչս, եւ ելեալք ցրուեցան իւրաքանչիւր ոք հանդէպ երեսաց իւրոց, ի լերինս եւ յանապատս, եւ յանմարդաձայն տեղիս. եւ բազումք գնացեալ ի հեռաւոր գաւառս, փոխեալ զանունս եւ զձեւս, եւ այնպէս կային անգիտելի ումեք, եւ ոմանք ի նոցանէ զբազում աւուրս քաղցեալ եւ սովալլուկ լեալ թափառական շրջէին ի լերինս, եւ ոչ կարէին ի շէնս մտանել՝ կամ ումեք երեւել, վասն ահի թագաւորին եւ թլպատողաց։

Եւ իշխանքն, որք կարգեցան թլպատողք՝ մտին ի գաւառսն, եւ զորս գտին, սաստիւ եւ սպառնալեօք տանջանաց՝ եւ բռնութեամբ զամենեսեան թլպատեցին, եթէ աշխարհական եւ թէ երէց։

Ըստ ասացելումս օրինակի առնելով հասին ի Փառչիշ գիւղն, եւ անդ եւս կատարեալ զգործս իւրեանց անօրէնութեան, ելեալ անտի կամէին գնալ ի գիւղն Փահրան, եւ տանուտէր գեղջն Փահրանու՝ որում անունն էր Նուրիջան, ասաց ընդ իւրում գեղականացն. «Եկայք զինուորեսցուք եւ միաբանութեամբ զդէմ կացեալ պատերազմեսցուք ընդ այլազգի թլպատողացն, եւ մի թողուցուք մտանել ի գիւղս մերե։ Եւ գեղականացն ոչ լեալ միաբան եւ ընկեր նմին, այլ փախուցեալք ցրուեցան ի լերինս։ Իսկ Նուրիջանն ինքն միայն ածեալ զիւրեաւ սուսեր, եւ առեալ նետ եւ աղեղն, եւ գնացեալ զկէս ճանապարհին, եւ ելեալ ի գլուխ փոքր եւ բոլորակ բլրի միոյ, առ որոյ ստորոտովն ճանապարհն անցանէր։ Եւ թլպատողքն ելեալք ի Փառչիշոյ յուղի անկեալ գնային ի Փահրան, իբրեւ մերձ եղեն առ ստորոտս բլրին, եւ ահա յանկարծակի ահագին գոչմամբ ձայն արձակեալ Նուրիջան՝ եւ յիւրում դարանեալ տեղւոջէն սկսաւ նետաձիգ լինել առ նոսա, եւ այնպիսի նետաձգութեամբ արգել՝ եւ կացոյց զնոսա ի գնալոյ, եւ ապա արտաքս եկեալ ի դարանէն ստէպ նետաձգութեամբ եւ հալածական առնելով յետս դարձուցեալ անդրէն ի Փառչիշ՝ ելից ի մէջ գեղջն, եւ ինքն դարձաւ ի գիւղն իւր ի Փահրան։

Իսկ թլպատողքն՝ որք դարձան ի Փառչիշ, կացին մինչեւ ցերեկոյն, եւ ապա առաքեցին լրտես գիտենալ, թէ ուրանօր իցէ Նուրիջանն, եւ լրտեսն եկեալ պատմեաց թէ յիւրումն տան կայ աւանիկ։ Յայնժամ ամենայն Պարսիցն սպառազինեալք զգիշերայն ելեալ գնացին ի Փահրան՝ եւ պատեցին զտունն Նուրիջանին. եւ կալեալ կապեցին զնա, եւ ի լուսանալ աւուրն արկին յորսայս եւ սկսան բրածեծ առնել զնա, եւ այնքան հարին որ ամենեւին ողջ անդամ ոչ մնաց ի մարմնի նորա՝ եւ եղեւ իբրեւ զմեռեալ, որ եւ անդէն առ ժամայն թլպատեցին եւ ապա ի բաց կացին ի նմանէ։ Եւ գեղական կանայքն տարեալ թաղեցին ի մէջ փայենի մինչեւ ցերիս աւուրս. եւ մնաց Նուրիջանն այնու ցաւով հիւծեալ մարմնով յանկողնի ամիսս չորս, որ ոչ կարէր կանգնիլ ի վերայ ոտից։

Եւ այսպէս թլպատող իշխանքն շրջեցան յերկոսին գաւառսն, ի Փարիայ եւ ի Բուրվարի, զորս եւ գտին թլպատեցին, թէ աշխարհական եւ թէ երէց, եւ ի զրաւել ամենայնի՝ դարձան ի Սպահան քաղաք՝ եւ պատմեցին թագաւորին։ Եւ շահն հրաման արար վասն թլպատեալ երիցանցն, թէ յարքունական գանձէ իւրաքանչիւր երիցու տացեն զքառասուն ոչխար, եւ արարին այնպէս։ Շահն զայս ոչխարքս վասն այնր ետ երիցանցն, զի ոմանք յերիցանցն ագահեալ յինչսն հեշտասցին այնու տրօք, եւ մի գրգռեսցեն զժողովուրդս իւրեանց դառնալ ի տաճկութենէ եւ ոմանք, որք կերեալ եւ վատնեալ իցեն, յերկիւղէ վճարելոյն կացցեն ի տաճկութեան։

Յետ այսորիկ խորհրդով նախաչարին լցեալ շահն առաքեաց այլ եւս իշխանս զօրականօք, եւ հրամայեաց նոցա գնալ յերկոսին գաւառսն, շրջիլ յամենայն գեղորայս, եւ ըմբռնել զամենայն երիցունս՝ եւ սպառնալեօք ահացուցանել զնոսա, եւ առնուլ ուխտ եւ պայման ի բերանոց նոցա, զի մի պահեսցեն զգիրս ինչ ի գրեանց իւրեանց. եւ թէ իցէ ոք, որ պահեալ իցէ՝ եւ որ ոք զայն յայտնեսցէ, զգլուխն պահողին թագաւորական եղիցի. եւ ամենայն ինչք եւ ընտանիքն ցուցողին եղիցին։ Զայս հրաման առեալ զօրականացն գնացեալ շրջեցան յերկոսին գաւառսն, զգրեանսն եւ զեկեղեցական անօթսն՝ զորս եւ գտին՝ բռնութեամբ յափշտակեալ ի քրիստոնէից եւ առեալ բերին ի Սպահան քաղաք՝ եւ ծանուցին շահին, եւ շահն ասաց պահել զամենայն։

Զկնի այսորիկ առաքեաց շահն բազում մօլլայ յազգէն Պարսից ի Փարիայ եւ ի Բուրվարի, զի անդէն կացցեն, եւ զօրէնս Մահմետի ուսուսցեն Հայոց, եւ ժողովեսցեն յամենայն աւուր ի մաչիդ առ ի յաղօթել, եւ զմանկունս քրիստոնէից Պարսկերէն կարդացուսցեն։ Եւ մօլլայքն եկեալ ցրուեցան ի գեղորայս գաւառացն, ուր երկու եւ ուր երեք, եւ բռնաբարէին զքրիստոնեայսն գալ ի մաչիդ՝ եւ մտանել յօրէնս Մահմետի մոլար առաջնորդին։ Իսկ քրիստոնէիցն դժուարեալ ընդ այն՝ ոչ հնազանդէին, այլ դիմագրաւեալ բանավէճ լինէին, եւ օր աւուր առաւելեալ ի վէճս եւ ի բանս այնքան, մինչ զի ի մօլլայիցն զերիս եւ զչորս սպանին, եւ զայն տեսեալ այլոց մօլլայիցն երկուցեալք ի սպանմանէն՝ փախստական եղեն ամենեքեան՝ եւ գնացին ի տեղիս իւրեանց։ Եւ ողորմելի քրիստոնէիցն կացեալ ի հալածանս եւ ի չարչարանս ի ձեռս Պարսից զամս երկու։

Եւ ապա այր ոմն քրիստոնեայ՝ անունն Գրիգոր, որ էր նախկին նա ի Վայոց ձորոյ՝ զոր Եղեգաձոր ասեն, ի գեղջէն Արփայու, եւ այժմ ի գաւառին Փարիոյ գոլով՝ բնակէր ի գիւղն զոր Ներքին Խոյիկան ասեն, եւ էր սա մարմնովն պարթեւահասակ եւ յաղթանդամ եւ սրտիւն արի, բանիւք եւ խելօքն հանճարեղ. եւ հաւատովն եւ սիրովն Քրիստոսի հաստատ եւ ջերմագոյն։ Այս Գրիգոր ելեալ շրջեցաւ ի գեղորայս գաւառին՝ եւ քաջալերեալ յորդորեաց զամենայն ժողովուրդսն եւ եղեւ գլուխ եւ առաջնորդ նոցա, էառ ընդ իւր արս եօթն եւ եկն ի քաղաքն Սպահան եւ գնացեալ էառ զբազում գանձս ի փոխ եւ բերեալ ետ իշխանաց շահին կաշառս, եւ հաւանեցոյց զամենեսեան, զի ի պատեհ ժամու բարիս խօսեսցին վասն նոցա առաջի թագաւորին։

Ապա ինքն գրեաց արզայ աղաչանաց եւ մատոյց առ թագաւորն ոչ թէ միանգամ կամ երկիցս, այլ հնգիցս եւ վեցիցս. այնքան խօսեցաւ յատեան եւ ի դիւան թագաւորին՝ մինչեւ ձանձրանալ թագաւորին եւ ասել՝ «Թողի զձեզ ի կամս ձեր, գնացեալ պաշտեցէք զհաւատն ձերե. եւ Գրիգոր աղաչէր, պաղատէր, ի ծունր իջեալ լալով խնդրէր ի շահէն եւ ասէր, թէ զհրամանսդ, զոր բանիւ ասես, մատամբ միով թղթիւ շնորհեա մեզ։

Եւ յաւուր միում, յորում շահն ելեալ յապարանից իւրոց գնայր ի Հազարաջրիպ այգին. ասացին թէ հինգ անգամ եկեալ առաջի շահին եւ զնոյն թուղթն խնդրեաց, յորոյ անձանձիր խնդրոյն ձանձրացեալ շահին, գրեալ նոմոս թագաւորական կնքով ետ ցԳրիգորն, թէ հրաման ետու ամենայն քրիստոնէից բնակելոց ի գաւառին Փարիոյ եւ Բուրվարի՝ զի համարձակ պաշտեսցեն զքրիստոնէութեան հաւատն իւրեանց։

Այլ եւ յետ այսորիկ խնդրեաց Գրիգորն ի շահէն, զի այցելութիւն արարեալ ողորմեսցի թագաւորն, եւ շնորհեսցէ նոցա զիւրեանց գրեանսն, զորս յափշտակեալ բերեալ են. եւ զայն եւս շնորհեաց նոցա արքայ։ Եւ Գրիգորն եւ ընկերքն իւր առեալ զթուղթն եւ զգրեանսն իւրեանց եւ ուրախութեամբ գնացին յերկիր եւ ի ժողովուրդ իւրեանց։

Յաղագս պատճառիս այսմիկ թագաւորն Շահաբաս էարկ տուգանս ի վերայ քրիստոնէիցն ասելով. «Որովհետեւ ո՛չ հնազանդեցան հրամանաց թագաւորի, տացեն տուգանս ի դիւանն թագաւորի հազար թումանե։ Եւ յերեւելի իշխանաց իւրոց առաջիկայից զոմն՝ զոր Խոսրով սուլթան կոչէին, կարգեաց վերակացու՝ զի առեալ ի ժողովրդենէն յանձնեսցէ ի գանձապահս թագաւորին. որ եւ եկեալ Խոսրով սուլթանն բազում զօրականօք, արար եւ կատարեաց զհրամանս թագաւորին։

Եւ ողորմելի քրիստոնեայքն վասն քրիստոսական հաւատոցն, զայս հազար թումանս, եւ զայն պարտքն՝ զոր Գրիգորն եւ ընկերքն իւր ի ՍՊահան արարին, եւ այլ եւս զոր ինչ ծախք լեալ էին, զամենայն վճարեալ հատուցին, եւ եղեն չքաւորք՝ եւ աղքատք կարի յոյժ, բայց կալով ի հաւատս Քրիստոսի ուրախ են՝ եւ գոհանան զՏեառնէ Աստուծոյ։

Իսկ Գրիգոր այրս այս՝ օր աւուր յաւելոյր ի հաւատս եւ ի բարեգործութիւնս, նա եւ հաստատէր զայլս ի վերայ հաւատոցն Քրիստոսի եւ նախանձախնդիր լինէր վասն քրիստոսական օրինաց, առ որ նախանձաբեկ լեալ արիւնարբու մահմետականաց, եւ զրպարտեցին ի մահ զԳրիգորն՝ քանզի զոմն մահմետական յիւրեանց ժողովրդենէն ինքեանք սպանին, եւ բերեալ ի ծածուկ արկին յանդն Գրիգորին, եկին դատախազք եւ բերեալ կացուցին սուտ վկայս, թէ Գրիգորն սպանեալ է զայս մեռեալս։ Եւ առեալ տարան յանուղղայ դատաստանն իւրեանց առաջի դատաւորաց, որոյ վերայ վճիռ հատին թէ, որովհետեւ զայդ արարեալ է դորա՝ կամ ուրասցի, կամ սպանցի։ Եւ այսու զրպարտութեամբս դատապարտեալ սպանին զքրիստոսասէր զայրն Գրիգոր։ Եւ բազումք վկայեցին վասն նորա, թէ Տէր փառաւորեաց զնա երկնաւոր նշանօք լուսոյ երկնից։ Որում տացէ Քրիստոս զխոստացեալ արքայութիւնն իւր, եւ զմեզ եւս ընկալցի ի մասնակցութիւն սրբոց իւրոց իւրով ողորմութեամբն. ամէն։