Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՍՆ ՍԱՏԱԿՄԱՆ ՊԻՂԾ ՉՕՄԱՐԻՆ

Յորժամ Սուլէյման բէկն եւ Չօմարն աւարեալ կողոպտեցին զվանքն Վարագայ եւ առեալ գնացին ի Խօշաբ, անդէն մնացին մինչեւ Յայտնութեան յիսնակն, ապա եկեալ լրտեսացն պատմեցին նոցա, թէ ահաւասիկ Հուսէյն աղայն յայս նիշ աւուր ելանէ ի Ջուլամերկայ եւ գնայ առ խոնդքար թագաւորն. յայնժամ կամօք եւ խորհրդակցութեամբ Սուլէյման բէկին, առեալ Չօմարն հարիւր այր եւ ի վերայ Բերկրու եւ Արճիշու գնաց ի պահել զճանապարհն Հուսէյն աղային, զի թերեւս սպանցէ զնա։

Իսկ այն հրաման թագաւորին՝ որ ի վաղ ժամանակաց եկեալ էր վասն Չօմարին, թէ ուր եւ երեւեսցի Չօմարն այնմ աշխարհի զօրապետքն զօրօքն իւրեանց մարտիցեն ընդ նմա եւ սպանցեն, որոյ սակս եւ փաշայն Արզրումայ ի լսելն իւր զգալն Չօմարին, զոմն իշխան չորս հարիւր արամբք առաքեաց զկնի Չօմարին. որոց եկեալ հանդիպեցան Չօմարին ի գաւառին Կեղոյ, ուր եւ մարտուցեալ կռուեցան ընդ Չօմարին եւ յաղթեցին նմա. քանզի զօրքն Չօմարին հարիւր էր եւ նոքա չորս հարիւր։ Վասն որոյ զզօրսն Չօմարին զոմանս սպանին եւ զոմանս փախուցին, եւ ինքն Չօմարն ութն միայն արամբք ելեալ ի կողմն ինչ եւ զերծաւ ի նոցունց, եւ կամեցաւ դառնալ գնալ ի Խօշաբ առ Սուլէյման բէկն, եւ յուղի անկեալ եկեալ մինչեւ եհաս ի կապն Ոստանայ։

Իսկ բաջ առնողն Ոստանայ որ զճանապարհն պահէ եւ զբաջն առնու ի ճանապարհորդաց, ետես զՉօմարն ի հեռաստանէ եւ իմացաւ որ Չօմարն է, եւ վաղվաղակի ինքն զխանջալն իւր ի բաց ձգեաց յինքենէ, եւ սկսաւ այսր եւ անդր որոնելով շրջագայիլ. զայս արար պատճառանօք, զի մի գիտասցեն զնա Ոստանցի գոլ եւ սպանցեն։ Այլ եւ Չօմարն եւս ետես զայրն ի հեռաստանէ եւ ասաց իւրոց արանցն. «Մեզ թէ վնաս ինչ հասանէ՝ յառնէս յայսմանէ հասանէ, վասն որոյ ի հասանելն ձեր առ նա, սպանջիք զնա եւ մի թողուքե. իբրեւ եկեալ հասին առ այրն Չօմարն եւ արքն իւր, հարցին ցայրն, թէ վասն է՞ր շրջիս, եւ նա խաբեաց զնոսա եւ ասաց. «Ճանապարհորդ եմ եւ աստ եկեալ կորուսի զխանջալն իմ եւ շրջելով որոնեմ, զի գուցէ գտայց զնաե։ Եւ ի լսելն զայս յառնէն սկսան ինքեանք եւս շրջագայիլ առ ի իմանալ զստոյգն, եւ փոքր ինչ շրջեալ այսր եւ անդր գտին զխանջալն, եւ այնու համարեցան իրաւացի ճանապարհորդ գոլ զայրն, վասն որոյ ոչ սպանին, այլ թողին ի գնալ. եւ այրն քանզի հմուտ էր վայրացն, ընդ թաքնագնայ ձորակ ինչ, նախ քան զանցանելն Չօմարին զկապն, փութանակի եհաս ի գիւղն, զեկոյց զօրականացն, թէ ահաւասիկ Չօմարն եկեալ է ի կապն, եւ այս համբաւ վաղվաղակի հռչակեցաւ առ ամենայն զօրականս, որոց ամենեցուն շեշտակի ձիարշաւ ընթացմամբ գնացին ոմանք դէպ ի կապն, եւ ոմանք դէպ ի վերին ճանապարհ. եւ զերկոսին ճանապարհսն կալան։ Իսկ Չօմարն ոչ գնաց ընդ վերին ճանապարհն այլ ընդ ճանապարհս կապին եմուտ ի կապն, եւ ընդ այն կամէր անցանել։

Եւ է կապս այս այսպիսի իմն, զի է քարանձաւ բարձրագոյն, եւ ի ներքոյ քարանձաւին ծովն է ծովացեալ անհուն խորութեամբ, որ Աստուծոյ միայն է գիտելի որքանութիւն խորութեանս նորա. բայց ի հին եւ ի վաղեմի ժամանակաց զսիրտ քարանձաւին իմաստութեամբ եւ բազում աշխատութեամբ քարահատ արուեստաւորօք հատեալ են զքարն եւ արարեալ են ճանապարհ ընդ որ ուղեւորք գնան, բայց ոչ թէ լայն, այլ այնքան՝ որ միայն մի բեռնատար գնայ եւ ոչ երկու։

Իսկ Չօմարն՝ որ ճանապարհաւ կապին մտեալ էր եւ գնայր, ոչ գիտէր թէ ժողովեալ են անդ մարդիկք վասն ինքեան՝ եւ պահեն զբերան կապին, վասն որոյ եւ անհոգ գայր։ Եւ յորժամ եհաս յայսկոյս յեզր կապին, իմացաւ զայն եւ յանհնարին վտանգս աղետից եւ տարակուսանաց ըմբռնեալ եղեւ, զի յառաջ ընդդէմ նոցա գնալ երկնչէր՝ թէ մի գուցէ թֆանքով հարեալ սպանցեն, եւ յետս դառնալ ընդ որ եկեալ էր ոչ կարէր, զի յոյժ նեղ էր տեղին, վասն որոյ յամենայն կողմանց անճար լեալ մնաց յանհնարինս։ Եւ հայեցեալ Չօմարն տեսանէ մերձ ինքեան փոքր ինչ զառ ի վայր տեղի, եւ սորք վիմաց իբր զսուղ ինչ ձորակ իջեալ յեզր ծովուն, եւ թէպէտ դժուարին էր այլ ի տագնապէ սպանմանն՝ Չօմար իջեալ ի վայր ի ձիոյն, կալաւ զպախուցն եւ ընդ այն ինքն եւ ձին իջին յեզր ծովուն։ Ապա հեծաւ ի վերայ ձիոյն եւ կալեալ զպախուց երիվարին, քաջագոյն պատրաստութեամբ զսպեաց զինքն՝ եւ ուղղեալ վարեաց զերիվարն ի մէջ ծովուն. եւ յորժամ վարեաց զերիվարն ի մէջ ծովուն, զառաջինն խորասուզեալ ընկղմեցաւ, եւ գրեթէ եհաս մինչ ի յատակս ծովուն. քանզի բազում ժամս անյայտ լեալ ոչ երեւեցաւ։ Եւ իբրեւ անցին ի վերայ պահք ինչ, տեսին արքն, որք զբերան կապին պահէին, զի ի հեռու վայրի ելին յերեսս ջրոյն երիվարն եւ Չօմարն, եւ յայնքան հեռու վայրի ելին եւ երեւեցան մինչ զի թֆանք ոչ հասանէր, քանզի կամեցան ձգել թֆանք եւ սպանանել զնա, եւ զի ոչ հասանէր, վասն որոյ եւ ոչ ձգեցին։ Եւ բազում գովութեանց արժանին այն երիվար բարձեալ զվերելեակն իւր եւ տանէր՝ ոչ թէ իբրեւ զցամաքային կենդանի, այլ իբրեւ զջրային կենդանի գնայր լողալով, շնչէր, փնչէր, փռնգայր, զամբաւ խորութիւն ջուրց ծովուն յուզմամբ հատանէր, եւ գնայր լողալով եւ եկեալ եհաս յեզր ծովուն եւ ել ի ցամաք ի կողմանս Ոստանայ։

Եւ յորժամ ել Չօմարն ի ցամաք, ոչ գիտէր զսահմանս եւ զճանապարհս, կամ զցամաքային եւ զտղմային տեղիս վայրացն, եւ առ տագնապէ երկիւղին վարեաց զերիվարն հանդէպ երեսացն եւ գնայր, ոչ թէ ի վերայ երկրի այլ ի վերայ օդոյ. որ եւ ի գնալն հանդիպեցաւ յոյժ սաստիկ տղմային տեղւոջ, որում լայնութիւնն եւ խորութիւնն բազում էր։ Այլ եւ գիտէր ինքն Չօմար նաեւ տեսանէր իսկ, զի բազմութիւնք զօրաց գաւառին գրոհ տուեալ ընթանալով միտեն զկնի ինքեան, եթէ դառնայ գնայ ընդ ցամաքային վայրս երկնչի անկանիլ ի ձեռս նոցա. վասն որոյ անդէն եւս մտրակեալ զերիվարն վարեաց ի մէջ տղմոյն, եւ թէպէտ ի սակաւ ինչ տեղի գնաց, այլ յոլովութիւն տղմոյն արգել զնա ի մէջ իւր զբազում ժամս, եւ բազում ջանիւ եւ աշխատութեամբ այսր եւ անդր տարաբերելով հազիւ ուրեմն ել ի տղմոյն երիվարն եւ ընդ իւր եհան զՉօմարն։ Եւ յորժամ ել ի տղմոյն Չօմարն, միւսանգամ վարեաց զերիվարն հանդէպ երեսաց առ ի փախչիլ, եւ որպէս ասացաք անհմուտ էր որպիսութեան վայրացն, ոչ գնաց ի կողմն ճանապարհին եւ կամրջին, որ եւ մօտ իսկ էր նաեւ զերծանէր իսկ, թէ գնացեալ էր, այլ գնաց հանդէպ երեսաց իւրոց։ Եւ ի գնալն իւրում պատահեցաւ Շամիրամայ առուին. որում ոչ գոյ հնար անցանելոյ բաց ի կամրջէն, զի յոյժ լայն է եւ խոր եւ երկուց կողմանց թմբերն բարձր՝ ընդ որ մարդ եւ ձի ոչ կարէ իջանել եւ ելանել, եւ առ եզերբ այս առուիս գնաց Չօմարն սակաւ ինչ զառ ի վեր եւ դարձաւ՝ եւ եկն ի գիւղն Կեմ կոչեցեալ։

Մինչ այս ամենայն անցք անցին ընդ Չօմարին՝ զօրք երկրին, որ գրոհ տուեալ շեշտակի ընթանային զկնի Չօմարին, եկեալ հասին յառուն Շամիրամայ, եւ փութացեալ կալան զանցս կամրջին, քանզի հմուտ էին վայրացն։ Եւ ոմանք ի նոցանէ եկին ի գիւղն Կեմ եւ գտին անդ զՉօմարն՝ որ իջեալ էր ի ձիոյն ի յանդաստանի ուրեք ղօղեալ, որք եւ շուրջանակի պատեալ պաշարեցին զնա. եւ Չօմարն ունէր ընդ ինքեան չորս տապանչայ թֆանք, զորս ուղղեաց ի ձգել եւ ոչ էառ հուր, քանզի բարութն թրջեալ էր ի մէջ ջուրց ծովուն եւ տղմոյն, եւ կայր ի տարակուսի, զի քաղէին ոգիք նորա. եւ զօրք երկրին՝ որք շուրջ զնովաւ պատեալ կային, ոմն ի նոցանէ, որում անունն էր Շեխուբէկ՝ քաջութեամբ աճապարեալ ուղղեաց զթֆանքն հանդէպ Չօմարին եւ ձգեալ եհար զգլուխն եւ անդէն սատակեաց զչարն եւ զանիծեալն զայն Չօմար։ Եւ նոյն ժամայն կտրեցին զգլուխն եւ զաջոյ ձեռն, առին եւ զձին եւ տարան առ Եզդիշէր պարոնն իւրեանց։ Եւ Եզդիշէր զձին պահեաց առ ինքն, եւ զգլուխն Չօմարին եւ զաջոյ ձեռն նշան ընդ նմին առաքեաց ի Կոստանդնուպօլիս առ թագաւորն։ Եւ թագաւորն տեսեալ զգլուխն եւ լուեալ զորպիսութիւն սպանմանն, եւ ուրախացեալ ընդ այն՝ պարգեւեաց բազում պարգեւս պատուականս Եզդիշէրին. այլ եւ զերկիրն Սղերտու նմա ինամ ետ. որ եւ արդէն իսկ Եզդիշէրն տիրէ երկրին Սղերտու, եւ որքան ինքն կենդանի է՝ տիրէ։

Բայց պատմողքն ասացին թէ տիկ մի գինի կապեալ ունէր Չօմարն ի փոր երիվարին, յորժամ վարեաց ի մէջ ծովուն եւ տղմոյն։ Այլ եւ ջուլ ձիոյն հանապազ ի վերայ ձիոյն պահէր Չօմարն, ուր եւ գնայր, եւ յորժամ վարեաց զձին ի մէջ ծովուն եւ տղմոյն, ի վերայ ձիոյն էր ջուլն, եւ բամբակն՝ որ ի մէջ ջլին եդեալ էին եւ կարեալ, ասացին թէ երեք լիտր էր։ Եւ է ձին հսկայաձեւ, բարձրահասակ, հաստաբազուկ, լայնալանջ, երկայնավիզ, կապուտագոյն, գեղեցկատես, սիգաճեմ, իբրեւ զբանաւոր ընտրող ժամանակին, եւ դիպուածոյն, եւ ճանաչող տեառն իւրոյ. եւ կայ նա այժմ առ Եզդիշէր պարոնն. եւ ստացեալ են ի նմանէ հինգ քուռակ։

Արդ՝ սատակումն պղծոյն Չօմարին այսպէս եղեւ, որպէս պատմեցաք. ժամ է մեզ այսուհետեւ զսատակումն Սուլէյման բէկին, եւ զդարձումն սրբոյ Նշանին պատմել ի Վանայ քաղաքն. քանզի եւ պատմութիւնս մեր վասն սրբոյ նշանին է, եւ ոչ վասն ամբարիշտ արանց։