Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՆԱՀԱՏԱԿՈՒԹԵԱՆ ՄՕՐ ԹԱՄՐԱԶԻ, ԹԱԳԱՒՈՐԻՆ ԿԱԽԵԹՈՒ, Ի ՆՈՅՆ ՇԱՀԱԲԱՍԷ

Մինչ կայր Թամրազ թագաւորն յերկրի իւրում ի Կախէթ՝ եւ վարէր զիշխանութիւն իւր խաղաղութեամբ, եւ կայր ի հնազանդութեանն Պարսից, զի տակաւին չէր եկեալ շահն յաշխարհն Վրաց՝ եւ փախուցեալ զթագաւորսն եւ աւերեալ զաշխարհն՝ զոր ինչ յանցեալ ճառիդ պատմեցաք։ Այլ կայր Թամրազ յիւրում երկրին եւ շահն ի Պարսկաստան, առաքեաց շահն առ Թամրազ եւ խնդրեաց պատանդ, եւ նա առաքեաց զմի յորդւոց իւրոց, յաւել շահն միւսանգամ խնդրել պատանդ, եւ Թամրազ առաքեաց զմիւս եւս որդին. յաւել շահն երրորդ անգամ խնդրել պատանդ. եւ Թամրազ առաքեաց զմայրն իւր։ Իսկ շահն զերկոսին որդիսն Թամրազին արար ներքինի, զի մի ընծայեսցի ի նոցանէ զաւակ՝ զի մի գուցէ լինիցի ժառանգ թագաւորութեան նոցա։ Իսկ զմայրն Թամրազին յեւս խորին Պարսիկս առաքեաց ի Շիրազ քաղաք առ Իմամղուլի խանն, ունել զնա ի պահեստի։ Եւ այսպէս հրամանաւ Շահաբասին կայր ի պահեստի մայր Թամրազին, որոյ անունն էր Մարիամ։ Բայց յետ ժամանակաց վկայեաց Քրիստոսի աստուածութեանն եւ նահատակութեամբ կատարեցաւ վասն Քրիստոսական հաւատոցս ի նոյն Շահաբասէ, այսպիսի պատճառաւ։ Վասն զի կային այլ եւս մեծազգի կանայք յազգէն Վրաց յերկիրն Պարսից՝ գերեալք ի Պարսից։ Սոյնպէս եւ որդիք սոցա գերեալք էին ի Պարսից, եւ կարգեալք էին ծառայք թագաւորին մեծ եւ առաջին Շահաբասին, զի վասն մեծազգութեան սոցա հանապազորդ սպասաւորք եւ առաջիկայք կացուցեալ էին զնոսա թագաւորին։ Եւ յաւուր միում շահն բանս ինչ խօսից խօսեցեալ է ընդ ծառայիցս այսոցիկ, եւ ի մէջ փորձ ի փորձ խօսիցն ասացեալ է նոցա, թէ ընդէ՞ր զմարսն ձեր թողուք մնալ ի քրիստոնէութեան՝ որոյ կատարումն է կորուստ, եւ ո՛չ առնէք հաւատով եւ կրօնիւքն Մահմետի՝ որոյ կատարումն է վայելչութիւն արքայութեան։ Եւ ծառայքն ասեն. «Բազում անգամ ասեմք, եւ ոչ դառնանե։ Ասէ արքայ. «Ընդէ՞ր ոչ դառնանե։ Իսկ ծառայքն, քանզի յերկիւղէն անճար մնացին եւ ո՛չ գիտեն թէ զինչ պատճառս յօդէն, կամ զինչ տացեն պատասխանի։ Բայց ոմն ի նոցանէ ասացեալ է, ոչ թէ գիտութեամբ, այլ անգիտութեամբ. «Յորժամ ասեմք մարց մերոց թէ տաճկացեք, նոքա ասեն մեզ՝ մայր Թամրազին քրիստոնեայ է՝ մեք ընդէ՞ր տաճկանամքե։

Յայնժամ խորամանկն Շահաբաս զայս բանս ի սրտի իւրում պարուրեալ է, եւ յետ աւուրց ինչ զոմն յիշխանաց իւրոց առաքեալ է, զի կամ դարձուսցէ զդիդօփալն ի քրիստոնէութենէ յօրէնս Մահմետի, եւ կամ չարաչար մահուամբ կորուսցէ։ Եւ իշխանին գնացեալ ի Շիրազ քաղաք, եւ մերձ կացեալ ի դուռն դիդօփալին կոչեաց զնա, եւ առանց երես-երես տեսանելոյ յետուստ կուսէ դրանն խօսեցաւ ընդ նա՝ եւ ասէ։

«Հրաման թագաւորին այսպէս է, զի հարկ է քեզ տաճկանալ. եթէ յօժարիս յոյժ բարի է, եւ թէ ոչ յօժարիս, լեզուովդ մէկ բան ասա եւ սրտովդ պահեա զքո հաւատն. առ յաչս մարդկան ձեւացո՛ իբր թէ եղեր օրինօքն Մահմետի, եւ ի ծածուկ պաշտեա զքո հաւատն, զի եւ մեք մնասցուք ազատ ի խղճմտանացն՝ որ ի քոյդ կողմանէե։ Զայսպիսի բանս ասէր իշխանն եւ լայր նման դահճին Հերովդի, որ գնաց գլխատել զՅովհաննէս Մկրտիչն։

Իսկ դիդօփալն ասաց ի ներքուստ. «Դու իմ եղբայր, եւ իմ որդի, ընդէ՞ր թաքուն խօսիս ընդ իս, ե՛կ յանդիման խօսեաց, զի ես թագաւորի դուստր եմ, թագաւորի կին եմ, թագաւորի մայր եմ, եւ ես իսկ անձամբ իմով թագաւորութիւն վարեալ եմ յետ առնն իմոյ՝ մինչ որ տղայն իմ զարգացաւ, սակայն անցաւոր եւ ընդունայն է մեծութիւն աշխարհիս. եթէ թագաւորն քո բովանդակ արարածոցս տէր լինի, եւ զամենեցուն թագաւորութիւնն ինձ տայ, ես ոչ ուրանամ զՔրիստոս Աստուածն իմ, եւ ոչ փոխանակեմ ընդ սիրոյ նորա՝ զոր ունիմ առ նա. եւ դու զոր ինչ առնելոց ես՝ դու գիտեսե։

Կային ընդ դիդօփալիս երկու քահանայք Վրացիք եւ այլ եւս ծառայք եւ աղախնայք. դարձաւ դիդօփալն առ նոսա եւ ասաց՝ «Եթէ զիս անդամ անգդամ յօշեն, ես ոչ թուլանամ ի սիրոյն Քրիստոսի եւ ոչ դառնամ ի նորին հաւատոցն, իսկ զձեր օգուտն դուք ընտրեցէքե։ Եւ նոքա առ հասարակ գոռալով լային, եւ ողբային ըզզրկուիլն իւրեանց ի բարեփառ տիկնոջէն։

Եւ ապա յետ բազում խօսից ողոքանաց եւ սպառնալեաց՝ իբրեւ ետես՝ եկեալ իշխանն զհաստատուն միտս նորա, հրամայեաց երկաթի ճանկօք խզրատել զմարմին նորա՝ եւ կարի վիրաւորել. եւ նա գոհանայր զԱստուծոյ եւ արտասուօք հայցէր ինքեան համբերութիւն ի Տեառնէ։

Յետ այսորիկ հրացուցին զսաղաւարտ պղնձի եւ եդին ի գլուխ նորա. եւ ոչ այնու կարացին հաւանեցուցանել զնա։

Եւ ապա բերին երկաթեայ բահ, որով զերկիր փորեն, եւ զայն բահն սաստիկ հրացուցին եւ եդին ի մէջ ստեանց դիդօփալին, ի վերայ կրծիցն եւ սրտին. եւ նա այնու աւանդեաց զանուշահոտ հոգին իւր առ Աստուած։

Եւ մինն եւս ի քահանայիցն մարտիրոսացաւ անդէն ընդ նմա, եւ այլքն ցրուեցան։

Այս դիդօփալս յառաջագոյն պատուիրեաց, թէ յորժամ սպանանեն զիս, զմարմին իմ մի ընկենուք արտաքս ի տեսութիւն ռամկաց, բայց յետոյ փոշիմանեալ ասաց. «Ես որ վասն Քրիստոսի հաւատոցն մարտիրոսանամ, զմարմին իմ զոր ինչ եւ կամին արասցենե։ Եւ յորժամ սպանին՝ զպատուական նշխար մարմնոյն ընկեցին արտաքս կերակուր լինել շանց եւ գազանաց։ Բայց Աստուած փառաւորեաց զնա երկնաւոր նշանօք. վասն որոյ, ֆռանկ պատրիկքն, որք կային ի քաղաքին, գողացան զպատուական մարմին նորա, զկէսն պատեցին մաքուր կտաւօք, խնկօք եւ զմռսօք՝ եւ ուղարկեցին ի Ֆռանկստան, որ անդէն պատուի մեծաւ փառօք։ Սոյնպէս եւ զմիւս եւս զկէսն պատեցին մաքուր կտաւօք, խնկօք եւ զմռսօք եւ տարան առ որդին նորա Թամրազ յաշխարհն Վրաց. եւ նա անպատմելի խնդութեամբ լցեալ գոհութեամբ մեծաւ փառաւորէր զՔրիստոս Աստուածն մեր, որ արժանի արար զմայրն իւր վկայական մահուան։ Եւ ասաց. «Սորին բարեխօսութեամբն զմեր թագաւորութիւնս Աստուած հաստատուն պահեսցէե։ Եւ եդ պատուով յեկեղեցին իւր։ Որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի եւ աղօթիւք նորա ողորմեսցի Տէր ամենայն քրիստոնէից։ Եղեւ նահատակութիւն դիդօփալիս ի մերում թուականին ՌՀԴ. ամին, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ օրհնելոյն յաւիտեանս ամէն։