Պատմութիւն Հայոց

ԳԼՈՒԽ Ա

Ի ժամանակս թագաւորութեանն Հռոմայեցւոց Մուրկայ, եւ ի բռնակալութեան Պարսից եւթնեւտասներորդ ամի Ապրուէզ-Խոսրովու արքայից արքայի, եւ ի տէրութեանն Տեառն Սմբատայ Վրկան Մարզպանի Հայոց մեծաց` եկաց յաթոռ Հայրապետութեան Հայոց` Աբրահամ. որ էր քսաներորդ վեցերորդ ի սրբոյն Գրիգորէ, ի գաւառէ (ն)  Ռշտունեաց: Սա կեցեալ ամս քսան եւ երեք: Ի սորաժամանակս եղեւ բաժանումն Վրաց ի միաբանութենէ Հայոց ի ձեռն Կիւրոնի Վրաց Առաջնորդի, եւ հաճեցան լինիլ կցորդակից չար (աղ) անդւոյն Քաղկեդոնի, փոխեալ զօրէնս սրբոց հարցն, եւ մոռացեալ զուխտն աստուածեղէն: Իսկ Կիւրոնի ընկալեալ էր ձեռնադրութիւն ի Մովսիսէ Հայոց Կաթուղիկոսէ. զորոյ զկնի մահուան նորա յաջորդէ զաթոռն Աբրահամ, զորվերագոյն ասացաք: Իսկ զԿիւրոնէ, թէ ուստի՞ կամ յորմէ՞ գաւառէ եւ ի գեղջէ է, եւ կամ որո՞վ օրինակաւ եկեալ ի Հայս` ասացից սակաւիկ զպատճառն: Սա էր աշխարհաւ եւ ազգաւ ի Վրաց` ի գաւառէ Ջաւախաց` իգեղջէ` որ կոչի Սկուտրի. եւ ունէր զդպրութիւն վասն Վրաց եւ Հայոց: Եւ երթեալ յերկիրն Հռոմոց բնակեցաւանդ ամս հնգետասան` ի գաւառին` որ կոչի Կողոնիայ. եւբնակի անդ ի մեծ քաղաքագեղն Նիկոպոլիս կոչեցեալ`յեզր գետոյն` որ կոչի Գայլ: Եւ վարժեալ եւ ուսեալզդպրութիւն նոցա, եւ զայլ եւս չարարուեստ գիտութիւն, որով որոշեցաւ ի մէնջ: Եւ ելեալ անտի գնաց ի Հայս առ Մովսէս Կաթուղիկոսն Հայոց, եւ բնակէառ նա ի սուրբ Կաթուղիկէին որ ի Դուին քաղաքի: Քանզի յայնմ ժամանակի անդ էր աթոռ Հայրապետութեանն Հայոց: Եւ նա կացուցանէ զնա Վանաց Երէց սրբոյ Կաթուղիկէին, այլեւ Քոր Եպիսկոպոս` տալով նմա զվիճակ զգաւառն Այրարատեան: Եւ կացեալ ի նմին ամսհինգ. ապա ընդ այն ժամանակս մեռանի Կաթուղիկոսն Վրաց: Եւ առաքեն իշխանք աշխարհին եւ նախարարքն հանդերձ Եպիսկոպոսօքն առ Մովսէս Կաթուղիկոսն Հայոց` խնդրել իւրեանց Առաջնորդ: Իսկ նա խորհուրդարարեալ` զի ի տանէ իւրմէ տացէ նոցա Առաջնորդ յաղագս հաւատարմութեանն եւ միաբանութեան հաւատոյ երկոցունց կողմանցն, միանգամայն եւ վասնհաստատելոյ զուխտ առաջնոց հարցն` որք նախ քան զնա, ձեռնադրէ զԿիւրոն` որպէս յառաջն ասացաք` իւրհամարելով զնա, իբր թէ հաւատարիմ զնա վարկանելով եւ միամիտ ի դրան իւրում, անգիտացեալ զծածուկ նորասրտին: Առաքէ զնա ի ձեռն Պետրոսի Եպիսկոպոսի` որ էրի Վրաց աշխարհէն` եւ այլ եւս նախարարաց եկեալ ընդնմա մեծաւ պատուով: Իսկ յորժամ եհաս Կիւրոն իվիճակ իւրոյ իշխանութեանն եւ ի քաղաքն իւրեանց` որ կոչի Մցխեթայ, ժողովէ առ ինքն զԵպիսկոպոսունսն հանդերձ լաւօք աշխարհին եւ զիշխանս եւ զնախարարս, եւ նուաճէ նոքօք հանդերձ առհասարակ զամենայն աշխարհն ընդ իւրով իշխանութեամբ: Իսկ ապա յորժամ տեսանէր զամենայն յաջողեալ ըստ կամաց իւրոց, այնուհետեւ խորհուրդ նենգութեան ի միտ արկեալ`ձեռնադրէ Եպիսկոպոս մի խուժիկ Նեստորական. որումանուն Կիս կոչիւր, որ է խստութիւն: Քանզի եւ էր իսկխիստ, եւ խստութեամբ վարեցաւ ի տեառն կողմն կոյս, եւի ցամաքութիւն ցասմամբ բարկացոյց զՏէր: Սա եկեալ առնա յաշխարհէն Հոռոմոց` ի գաւառէն Կողոնեայ` բնակութեամբ ի գեղջէն` որ կոչի Զուտարիմայ, մերձ ի Նիկոպոլիս, եւ են երկոքեան յեզր Գայլ գետոյ, որպէս նախասացեալ եղեւ. որ կարծեմ ո'չ միայն գաւառակից միմեանց լեալ կամ գեղեցիկ, այլեւ աղանդակիցք եւ ուսումնակիցք չար ուսմանց ի չար վարդապետաց. եւձեռնադրէ զնա Օտարատեսուչ` այսինքն աղանդաւոր Եպիսկոպոս. եւ միաբանեալ ընդ դէմ միմեանց` որպէս Արամն ընդ Եփրեմի, եւ դարձեալ որդին Արամայ եւորդին Հռոմեղայ խորհեցան խորհուրդ չար, եւզարհուրեցաւ անձն նոցա: Զոր ասէ Տէր զօրութեանց, մի' կացցէ խորհուրդն այն: Եւ դարձեալ այլ խորհուրդ չար հանգոյն Կիւրոնի եւ խուժիկին այնմիկ. զոր Տէրսպառնայ մարգարէին, մի' կալ խորհուրդն այնհաստատուն եւ կամ թէ հաւասար նոցա: Ծանեաւ, ասէ, այսՎասակ զայն Վասակն. որ ննջեաց առ ի սպանումն սրբոցնլի նենգութեամբ եւ դաւաճանութեամբ հակառակ ճշմարտութեան զինքեանս սրեալ: Եւ այնպէս լծակիցլեալ Կիւրոնի անհաւատութեան ժողովոյն Քաղկեդոնի`ունելով ի ծածուկ յինքն ինքեան հաւանութեամբ զհաւատս նոցա, վաղուրեմն ներկեալ ի գոյն երկաբնակացն, թէպէտ եւ խուժկէն դարձեալ նորոգումն եղեւ:

Արդ ձեռնադրէ զԽուժիկն զայն Եպիսկոպոս` որպէսասացաք` զանխլաբար ունելով ի Մովսիսէ ի Հայոց Կաթուղիկոսէ` մինչեւ յայտնեցաւ խորհուրդնենգութեան նոցա. զոր ի վաղնջուցն էր ծածկեալ: Իսկ երանելի Հայրապետն Մովսէս` նմանեալ մեծին` Մովսիսի նախամարգարէին` քաղցր եւ հեզ առ ամենեսեան: Սա էր ի գաւառէ Արագածոտանէ, ի գեղջէ Եղիվարդայ: Սա կացեալ յաթոռ իւրոյ Հայրապետութեան ամս երեսուն: Ի սորա տասներորդի ամի աթոռակալութեանն` ի սորին իսկ հրամանէ եդաւ թուականութիւնս Հայոց Թորգոմեան` եւ պատճէն տօմարի Հայ ամսոց: Ի սորաքսանեւհինգերորդ ամի կալաւ Կիւրոն զաթոռ Կաթուղիկոսութեանն տանն Վրաց. որ եւ Սաւղաբացերկրորդ ամ եղեւ նմա հնազանդել ճշմարտութեան: Ապա այնուհետեւ սկսաւ ամբարշտել եւ ստելճշմարտութեան. ձեռնադրէ զԽուժիկն ի յերորդ ամի իւրոյ հայրապետութեան: Ապա իմացեալ զայնԵպիսկոպոսին Մովսիսի` որ ի Ցուրտաւ, որ այժմ կոչիԳաջէնք. որ եւ նա ընկալեալ էր ձեռնադրութիւն ի Կիւրոնէ` մինչդեռ յուղղափառութեան էր, յառաջի ամի իւրոյ հայրապետութեան. զոր եւ յիւր իսկ ի թուղթսն յիշէ Կիւրոն սոյն բան: Արդ ծանուցանէ Եպիսկոպոսն Ցուրտաւայ բանիւ եւ ի ձեռն գրոյ` ՀայրապետինՄովսիսի` զեղեալսն ի Կիւրոնէ` որ վասն Խուժկին եպիսկոպոսին` եւ որ այլ ինչ գործք ի նմանէ գործեալէր: Զոր տեսութեամբ եւ իմացութեամբ ի վերայ հասեալ ստուգիւ, եւ եթէ զՔաղկեդոնին ունի զհաւատ`պատրուակեալ զինքն կեղծաւորութեամբ` որպէս պատմէ ինքն իսկ յիւր թուղթսն: Արդ երանելի Եպիսկոպոսս այս` զորմէ ասացաք ճշմարտասէր եւ բարեփառ ունել զինքն միջնորդ խաղաղութեան ի մէջ երկոցունց կողմանց Հայոց եւ Վրաց` իբրեւ թէ միջնորդ խաղաղութեան գոլ եւ հաստատութեան հաւատոյ ի մէջ երկոցունց` որպէս պատմի ի գիրս թղթոցն:

Քանզի եւ էր միջնորդ խաղաղութեան, եւ ունէր դպրութիւն զհայոց եւ զՎրաց: Քանզի երթեալ էր ի տիս տղայութեան իւրոյ ի գեղաքաղաքն Ցուրտաւ. եւ նմա սնեալ եւ ուսեալ զդպրութիւն զմերս եւ զՎրաց` աշակերտեալ երանելի Եպիսկոպոսացն` որք զաթոռն զայն ունէին` որք նախ քան զնա. որ ապա եւ իւրն շնորհեցաւ ի Տեառնէ` յաջորդեալ զաթոռն երեսնամէ գոլ (ով): Արդ իբրեւ լուաւ Կաթուղիկոսն Մովսէս զեղեալսն իԿիւրոնէ, ի տարակուսի լեալ հոգայր. եւ սուգ առեալ որպէս Սամուէլ ի վերայ Սաւուղայ` ասելով զբանս գրոյն, եթէ զղջացեալ, զի թագաւորեցուցի զՍաւուղ թագաւոր ի վերայ Իսրայէլի. եւ այնպէս սուգ առեալ սակս Կիւրոնի կորստեան` խնդրէր ի մտի իւրում զելս իրացն: Ապա այնուհետեւ գրէ թուղթ առ Կիւրոն սիրոյ պատճառաւ, եւ առաքէ ի ձեռն Ստեփաննոսի Եպիսկոպոսին, որ էր ի դրան իւրում, սակաւ ինչ անգիտանալով զեղեալսն ի նմանէ. զի թերեւս կարասցէ շահել զնա, եւ իմանալ զմեղկ միտս նորա: Արդ գրէ նախ զգուշանալ ի վարս եւ ի գնացս, եւ կալ հաստատուն իհաւատս ճշմարիտս` եւ հեռանալ ի հայհոյութենէ աղանդոյն Քաղկեդոնի, միանգամայն եւ վասն Խուժիկ Նեստորին գրէ, գիտելով ի նմանէ ստուգիւ: Իսկ նա տակաւին եւս ծածկէր խաբելով զպարզամիտսն, եւ առժամայն շինելով զմիտս Կաթուղիկոսին Մովսէսի: Եւ այս լինէր յանիշխանութեանն Հայոց. քանզի բարձեալ էր թագաւորութիւնն յազգէ Արշակունեաց. եւ զաշխարհս յերկուս բաժանեալ էին Պարսիկք եւ Հռովմք: