Ս. ԲԱՐԹՈՂԻՄԷՈՍ ԱՌԱՔԵԱԼ

9. ԲԱՐԹՈՂԻՄԷՈՍԻ ՔԱՐՈԶՈՒԹԻՒՆԸ

Բարթողիմէոս առաքեալ անհակառակ կերպով երկոտասաններէն մէկն է (ՄԱՏ. Ժ. 3, ՄԱՐ. Գ. 18, ՂԿՍ. Զ. 13), եւ է նոյն ինքն Նաթանայէլ (ՅՈՀ. Ա. 45, ԻԱ. 2), որուն համար Յիսուս վկայեց, Ահա արդարեւ Իսրայելացի, յորում նենգութիւն ոչ գոյ (ՅՈՀ. Ա. 47), եւ որ բոլոր իր ընկերներէն առաջ Քրիստոսի աստուածութիւնը դաւանեցաւ ըսելով, Դու ես Որդի Աստուծոյ (ՅՈՀ. Ա. 49), եւ այս պատճառաւ արժանապէս Նախադաւան առաքեալի փառաւոր կոչումը ստացաւ: Նորա առաքելական գործունէութեան առաջին մասը կատարուած է Մարաց եւ Եղիմացւոց այսինքն Պարսից եւ Պարթեւաց կողմերը (ՍՈՓ. ԺԹ. 22), մինչեւ Եդեմ գաւառը, որ է մերձ ի սահմանս Հնդկաց (ՍՈՓ. ԺԹ. 6), քարոզած է նաեւ Ասորւոց եւ Դերմանիկեցւոց երկիրները, եւ անկէ ետքն է որ կը մտնէ ի վիճակ Թադէի, (ՍՈՓ. ԺԹ. 24), որ է Հայոց աշխարհը: Իր առաջին մուտքն ըրած է Սիւնեաց նահանգը (ՕՐԲ. Ա. 60), Որդվատ գիւղէն սկսելով, անկէ անցած է Գողթն (ՕՐԲ. Ա. 61, ՍՈՓ. ԺԹ. 24) եւ յառաջացած դէպ Արտաշատ քաղաք: Արտաշատայ բլուրին վրայ իրարու կը հանդիպին Թադէոս եւ Բարթողիմէոս (ՍՈՓ. ԺԹ. 25), ուր մինչեւ ցայսօր կը ցուցուի Օթեաց Խաչ կոչուած տեղը, ուր երկու առաքեալներ գիշեր մը ի միասին օթեւանած են: Որչափ ալ սովորական դարձած կարծիք է, թէ Բարթողիմէոս Թադէոսի նահատակութենէն ետքը Հայաստան մտաւ անոր քարոզութիւնը շարունակելու, սակայն Բարթողիմէոսի հնաւանդ պատմութիւնը այսպիսի պայման մը չի յիշեր (ՍՈՓ. ԺԹ. 24) մանաւանդ թէ կը շեշտէ, թէ երկուքն ալ յիւր տեղիսն գացին: Յուդա-Թադէոսի եւ Բարթողիմէոսի միանգամայն քարոզելը, աւելի եւս կ՚արդարացնէ երկուքին հաւասարապէս տրուած` Առաջին Լուսաւորիչներու կոչումը: Ո՞չ ապաքէն Հռոմ ալ Պետրոսին ու Պօղոսին միանգամայն քարոզած լինելը կ՚ընդունի, եւ երկուքն ալ հաւասարապէս իր հայրապետական աթոռին հիմնադիր կը ճանչնայ: Արտաշատի տեսակցութենէ ետքը Թադէոս կ՚երթայ Վասպուրական եւ Արտազ, իսկ Բարթողիմէոս կ՚երթայ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառները, կը մտնէ նաեւ Անձեւացեաց գաւառը, կը շրջի զանազան կողմեր, եւ վերջապէս կը հասնի Աղբակ: Այնտեղ իրեն կը հանդիպի Ոգուհի, Սանատրուկ թագաւորին քոյրը, որ կը հաւատայ եւ ի բաց մերկացեալ զփառս աշխարհի, առաքելոյն կը հետեւի (ՍՈՓ. ԺԹ. 26): Թագաւորը Տերենտիոս հազարապետը կը ղրկէ անոնց ետեւէն, բայց սա ալ կը հաւատայ ու կը մկրտուի: Բարթողիմէոս եւ Ոգուհի եւ Տերենտիոս թագաւորին ատեանը կը հանուին, եւ հարձափորձերէ վերջ, առաքեալը կը նահատակուի փշոտ քուքերու հարուածներուն ներքեւ, իսկ միւս երկուքը եւ ուրիշ հաւատացեալներ ալ սրամահ կը նահատակուին (ՍՈՓ. ԺԹ. 28, 30): Ուրիշ եկեղեցեաց աւանդութեան համեմատ Բարթողիմէոս մորթազերծ մահուամբ նահատակուած կ՚ըսուի (ՎԻԿ. Ա. 1472), ինչ որ արեւելեայց մէջ գործածուն չարչարանք մըն էր:

10. ԱՌԱՔԵԼՈՑ ԳԵՐԵԶՄԱՆՆԵՐԸ

Բարթողիմէոսի Հայոց առաքեալ ըլլալուն, եւ Հայաստանի մէջ նահատակուելուն պատմութիւնը ընդհանուր է բոլոր քրիստոնեայ եկեղեցիներու մէջ, այնպէս որ այդ մասին բնաւ դժւարութեան հանդիպելու կամ առարկութիւններ լուծելու պէտք չի մնար: Եթէ տարբերութիւն մը կայ, նահատակութեան տեղւոյն անունին վրայ է, որ մեր Խորենացիէն Ուրբանոս (ԽՈՐ. 295) կամ Արեբանա (ԽՈՐ. 112)կոչուած է, որ Ուրբանուպոլիս ալ գրուած է, սակայն օտարներ աւելի մերձաւորութեամբ Ալբանոս կամ Ալբանուպոլիս կը գրեն: Այդչափ տարբերութիւններ զարմանալի պէտք չէ երեւին, քանի որ անծանօթ անուններուն` ընդօրինակողներու ձեռքով կրած աղաւաղումները սովորական բաներ են: Միւս կողմէ ալ պէտք է դիտել որ Պոլիս յունարէնի եւ Ուրբանոս լատիներէնի մէջ քաղաքի իմաստ ունին, եւ յատուկ անուններու կը կցուին: Ամենէն որոշ կը մնայ Ալբանոս կամ Ալբան (Albanus) անունը, որ լոկ տառի մը տարբերութեամբ կը նոյնանայ Աղբակ (Albacus) անունին հետ, ուր է Ս. Բարթողիմէոսի նշանաւոր մայրավանքը, այժմեան Պաշքալէ (3) քաղաքին մօտ, եւ ուր է սուրբ առաքելոյն գերեզմանը ըստ ազգային աւանդութեան: Գերեզմանին պարագային հաւանական բացատրութիւնէ աւելի է, եւ կրնայ իբր փաստ նկատուիլ Բարթողիմէոսի կատարած առաքելական քարոզութեան: Իսկ Թադէոսի նահատակութիւնն ալ Արտազու մէջ, նմանօրինակ հաստատութիւն կը գտնէ Ս. Թադէոսի մայրավանքին գոյութեամբ, այժմեան Մակու (4) քաղաքին մօտ, եւ անոր մէջ պատուուած Թադէոսի գերեզմանովը: Այսպէս Հայոց եկեղեցին կրնայ իր Առաջին Լուսաւորիչներովը պարծենալ, եւ անոնց նուիրական գերեզմանները ցոյց տալ իբր իր առաքելական սկզբնաւորութեան անհակառակելի փաստեր, ինչպէս Հռոմ ալ Պետրոսի եւ Պօղոսի գերեզմաններով կը փաստաբանէ իր առաքելական սկզբնաւորութիւնը: Առաքեալներէն իւրաքանչիւրը Քրիստոսէ անմիջաբար ստացած իշխանութեան զօրութեամբ աշխարհի զանազան կողմերը տարածուելով քրիստոնեայ եկեղեցիներ կազմակերպեցին, որք առաքելականութեան կնիքը եւ անունը սեփականեցին, եւ որք իրենց համար ինքնուրոյն գոյութեան իրաւունքն ստացան, յատուկ եւ ինքնագլուխ հայրապետական աթոռներով, ինչպէս եղաւ նաեւ Հայոց հայրապետական աթոռը: Առ այս նպաստեց նաեւ Հայաստանի քաղաքական կացութիւնը, որ այն միջոցին որչափ ալ Հռովմայեցւոց եւ Պարթեւաց կողմանէ բռնադատուած, եւ մէկին կամ միւսին համակերպելու պարտաւորուած էր, սակայն գրաւուած եւ գաւառի վերածուած երկիր չէր. ինքնիշխան պետութեան եւ ինքնագլուխ իշխանութեան իսկութիւնը կորսուած չէր, եւ յատուկ թագաւորներով կը կառավարուէր:

11. ՈՒՐԻՇ ԱՌԱՔԵԱԼՆԵՐ

Հայաստանի առաքելական քարոզութեանց յիշատակութիւնները լրացնելու համար աւելցնենք, թէ Թադէոսէ եւ Բարթողիմէոսէ զատ Հայաստանէ անցած կ՚ըսուի եւս Թովմաս, որ Հնդկաց առաքեալը եղած է ըստ աւանդութեան: Շմաւոն կամ Սիմոն Նախանձայոյզ ալ, որ իբր Պարսից առաքեալ ճանչցուած է (ԽՈՐ. 110) եւ որուն անունով կը պարծի ցարդ Քաղդէացւոց Բաբելոնի կամ Տիզբոնի պատրիարքութիւնը, Հայաստանէ անցած է: Յովհաննէս Աւետարանիչի գրած Կաթողիկեայց թուղթերէն առաջինին ճակատը հին ձեռագիրներէ ոմանց մէջ Պարթեւաց եւ Հայոց անունը նշանակուած է, ուստի շատեր կը հետեւցնեն թէ Յովհաննէս ալ այն կողմերը քարոզած է: Պետրոսի առաջին Կաթողիկեայց թղթոյն սկիզբը կը յիշուին Պոնտացիք եւ Կապադովկացիք (Ա. ՊԵՏ. Ա. 1), որով Փոքր Հայոց կողմերը քարոզած լինելը կ՚իմացուի: Մատաթիայի համար ալ կ՚ըսուի թէ մինչեւ Խաղտեաց կողմերը շրջած է: Ինչպէս կը տեսնուի, Հայեր իրենց երկու առաքեալներէն զատ, ուրիշ առաքեալներու ալ այցելութիւնը ունեցած են:

12. ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԲԱՂԴԱՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Թադէոսի եւ Բարթողիմէոսի ժամանակագրութիւնը հաստատել բաւական դժուարութեանց տեղի կու տայ: Նախ եւ առաջ պէտք է նկատի առնուլ այն հիմնական տարբերութիւնը, զոր Հայաստանի քաղաքակրթութեան մասին կը ներկայեն մեր Խորենացիին եւ Հռովմայեցի պատմագիրներուն յառաջ բերած անուններն ու ժամանակագրութիւնները: Խորենացիին համեմատ Քրիստոսի թուականին սկիզբը Հայոց թագաւոր կը գտնուի Աբգար եւ կ՚ապրի մինչեւ 34 թուականը, որուն կը յաջորդեն Անանէ 34-38, Սանատրուկ 38-68, Երուանդ 68-88 եւ Արտաշէս 88-129: Իսկ Հռովմայեցի պատմագիրներու համեմատ, նոր թուականին սկիզբը կը գտնուին Տիգրան Դ., որուն կը յաջորդեն Արիոբարզան եւ Արտաւազդ Ե. եւ Տիգրան Ե. (1-10), Երատտոյ (10-16), Վոնոն (16-18), Զենոն (18-34), Արշակ (34-35), Միհրդատ (35-46), Հռադամիզդ (46-53), Տրդատ (53-76) եւ Աշխադար (76-109) (5): Պատմական պարագաներու շատ մը մերձեցումներ կը թելադրեն Սանատրուկ-Միհրդատի, Երուանդ-Հռադամիզդի եւ Արտաշէս-Տրդատի նոյնացումներ կազմել, սակայն մեր նպատակը չէ քաղաքական պատմութեամբ զբաղիլ, այլ միայն եկեղեցական եւ քաղաքական պատմութեանց համաձայնութիւնները որոնել, եկեղեցական պատմութիւնը հաստատուն գետնի վրայ դնելու համար: Արդ այն Սանատրուկը որ ըստ աւանդական պատմութեան Թադէոսի եւ Բարթողիմէոսի նահատակողն է եղած, դժուարաւ կրնայ Միհրդատի թուականին հետ համաձայնիլ: Սակայն մենք ոչ կրնանք թուականներուն ճշդութեան վրայ պնդել, եւ ոչ ալ հարկ կը սեպենք ըսել թէ հարկաւ թագաւորն էր, որ անձամբ սպանմանց գործադրութիւնը կ՚ըներ: Հետագայ պատմութիւններէն գիտենք որ Ծոփաց նախարարը Ս. Արիստակէսի, Փայտակարանի բդեշխը Ս. Գրիգորիսի, եւ Սալահունեաց նախարարը Ս. Թէոդորոսի նահատակողներն եղան, եւ անհնար չէր որ Կորդուաց կամ Վասպուրականի կողմնակալ մըն ալ առաքեալներուն նահատակողն եղած ըլլար: Ուրիշ տեսութեամբ ալ թագաւորական հրամանի գործադիրները կրնան թագաւորի անձին հետ շփոթուած ըլլալ, եւ թագաւորին հրամանը եւ թագաւորական հրամանը իրարու հետ փոխանակուած: Հետեւաբար բնաւ առաքելական պատմութեան ստուգութիւնը չի կրնար վտանգուած սեպուիլ, թէեւ Սանատրուկի անձին եւ ժամանակին հանգամանքները դժուարաւ յարմարին երկու առաքեալներուն քարոզութեան եւ նահատակութեան թուականներուն հետ: Անուններու եւ տարիներու փոփոխութեամբ աւանդական պատմութեան հիմը չի խախտիր, եղելութիւններ կրնան իրենց հանգամանքներուն մէջ բերնէ բերան այլայլուիլ, բայց այս պատճառաւ եղելութիւններ իրենց գոյութիւնը չեն կորսնցըներ: Ուրիշ աղբիւրներ Բարթողիմէոսը նահատակողը կ՚անուանեն Աժդահակ թագաւոր Հայոց (ՎԻԿ. Ա. 1472), սակայն գիտենք որ արեւելքի իշխողներ տարբեր տարբեր անուններով կոչուած են, եւ ստէպ պատուանունները անուններու հետ շփոթուած են:

13. ՔԱՐՈԶՈՒԹԵԱՆՑ ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐ

Ուրիշ ժամանակագրական խնդիր մըն ալ ծագում կ՚առնէ առաքեալներուն Պաղեստինէ ցրուելուն եւ հեթանոս երկիրներ քարոզելուն թուականէն. վասնզի թէ հաւանական չ՚երեւիր եւ թէ ընդհանրապէս ընդունուած չէ, որ Քրիստոսի համբարձումէն անմիջապէս ետքը հեթանոսաց առաքելութիւնները սկսած ըլլան. եւ այն ալ նոյնիսկ Գալիլիացի առաքեալներուն ձեռքով: Այդ դրութիւնը ընդունիլ հարկ կ՚ըլլար եթէ պնդէինք, թէ Լաբուբնիայի պատմութեան համեմատ, անմիջապէս յետ վերանալոյ Քրիստոսի յերկինս առ Հայր իւր, Թադէոս Եդեսիա եկաւ (ԼԱԲ. 6), թէ սորա քարոզութիւնը սկսաւ 35-ին եւ տեւեց մինչեւ 43, եւ թէ Բարթողիմէոս անմիջապէս յաջորդեց, եւ նահատակուեցաւ 60-ին, կամ առ առաւելն 66-ին, ինչպէս սովորաբար կը դրուի: Այդ մասին ալ մենք չենք ուզեր որոշիչ ոյժ մը ճանչնալ թուականներու խնդրոյն վրայ: Եթէ ուզենք Հայոց լուսաւորութեան եղելութիւնը նկատել անկախաբար Լաբուբնեան աւանդութենէն եւ Եդեսեան յարաբերութենէն, եւ եթէ ոյժ տանք, Թադէոսի եւ Բարթողիմէոսի միանգամայն Հայաստան գտնուելուն, ինչ որ Օթեաց Խաչին աւանդութեան հետեւանքն է, կրնանք ամենայն դիւրութեամբ յետաձգել Թադէոսի քարոզութեան թուականը, եւ իրարու մերձաւոր նկատել Թադէոսի եւ Բարթողիմէոսի նահատակութիւնները: Այս կերպով ոչ մի ընդհարում չենք ունենար ընդհանուր առաքելական գործերուն հետ, եւ Հայոց առաքելական քարոզութեան ստուգութիւնը եւ առաքելական հայրապետութեան դրութիւնը ոչ մի տկարութիւն կրած չեն ըլլար, եթէ հինգ կամ տասը տարի յետաձգուին ալ: Ազգային պատմութեան մէջ կը յիշուի Արտաշէսի կնոջ Սաթենիկի ազգականներէն Սուքիասի եւ ընկերաց նահատակութիւնը, նոյնինքն Արտաշէսի ատեն, որ մտածել կուտայ թէ հալածանքներ տեղի ունեցած են անոր ժամանակ: Մեր Արտաշէսին ալ Հռոմայեցի պատմիչներուն Տրդատին հետ նոյնացումը, եւ այս վերջնոյս տրուած 53-76 թուականը, շատ լաւ կը յարմարին ըսելու, թէ այդ միջոցներուն կրցան տեղի ունենալ առաքեալներուն ալ նահատակութիւնները իրենց գտնուած նահանգներուն մէջ, հարաւային կողմնակալին ձեռքով եւ թագաւորական ընդհանուր հրամանով: Չէ՞ որ Տրդատն ալ Հռոմ գացած է Ներոնէ պսակուելու, եւ գիտակ եղած է Ներոնի ընթացքին եւ քրիստոնէից հալածանքներուն: Բայց մենք չենք ուզեր աւելի պնդել այդ մասին, զի ինչպէս ըսինք, անուններու եւ թուականներու խնդիրները զօրութիւն չունին հաստատուն աւանդութեամբ վկայուած եղելութիւն մը ջնջելու: Եթէ ոմանց համար շատ զօրաւոր չ՚երեւիր Հայոց եկեղեցւոյն առաքելական հանգամանքը, հարկ կը սեպենք դիտել տալ, թէ աւելի զօրաւոր չեն ուրիշ եկեղեցիներուն առաքելականութեան աւանդութիւններն ալ, եւ նոյնիսկ Պետրոսի Հռոմ երթալուն պատմութիւնը եւ Յովհաննէսի Եփեսոս գտնուած լինելը, քննադատներէ իբր անվիճելի ստուգութիւններ չեն նկատուիր, թէպէտ եւ լատինական եւ յունական եկեղեցիներ այդ աւանդութեանց վրայ կը հիմնեն իրենց առաքելականութիւնը: Եթէ յունահռոմէական աշխարհին գործերն ալ պարզ կամ տկար աւանդութիւններով կ՚որոշուին, ո՜րչափ եւս առաւել Արեւելքին եւ ներքին արեւելքին եւ այբուբենէ զուրկ Հայաստանին եղելութիւնները (6):

14. ՆՈՒԻՐԱԿԱՆ ՍՐԲՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Հայոց լուսաւորութեան պատմութեան առթիւ կը յիշատակուին քանի մը նուիրական սրբութիւններ, որք Հայերուն կողմէն ամենայն երկիւղածութեամբ յարգուած են: Առաջինն է Սուրբ Դաստառակը կամ Յիսուսի անձեռագործ պատկերը: Թէպէտեւ Լաբուբնիա զայն պարզապէս ձեռագործ կը նկատէ, որովհետեւ կ՚ըսէ, թէ Անան առեալ նկարեաց զպատկերն Յիսուսի ընտիր դեղովք, քանզի արուեստաւոր թագաւորին էր (ԼԱԲ. 6), սակայն յունական աղբիւրէ տարածուած աւանդութիւնը կ՚ըսէ, թէ Անան չյաջողեցաւ իր գործին մէջ. եւ Յիսուս դաստառակ մը առաւ ու երեսին վրայ դրաւ, եւ անմիջապէս անոր վրայ իր պատկերը նկարուեցաւ, եւ թէ այն եղաւ Անանի բերածը: Խորենացին պարզապէս կենդանագրութիւն փրկչական պատկերին կ՚անուանէ զայն եւ կը վկայէ թէ կայ յԵդեսացւոց քաղաքին մինչեւ ցայսօր ժամանակի (ԽՈՐ. 106): Դաստառակը երկար ատեն յատուկ պաշտաման առարկայ եղած է Եդեսիոյ մէջ, պահ մը անյայտ եղած, եւ յետոյ 539-ին նորէն գտնուած, եւ Խաչակիրներու ժամանակ արեւմուտք փոխադրուած, եւ մինչեւ ցայսօր կը ցուցուի Գենուայի (Genova) Ս. Բարթողիմէոս եկեղեցւոյն մէջ իբր բուն իսկ դաստառակը, մինչ ըստ այլոց իբր նախատիպ կը ճանչցուի Հռոմի Ս. Սեղբեստրոս եկեղեցւոյն մէջ պահուածը: Ինչ ալ ըլլայ դաստառակին մասին ստոյգ պատմութիւնը, անով զբաղելու պէտք չի մնար մեզի, քանի որ սկիզբը Ասորւոց քով է պահուած, եւ այժմ Իտալացւոց անցած: Միւս սրբութիւնն որ տակաւին Հայոց ձեռքը կը գտնուի` Ս. Գեղարդն է, որով զինուորը խոցեց Յիսուսին կողը խաչէն վար առնելէ առաջ (ՅՈՀ. ԺԹ. 34): Այդ Գեղարդը Թադէոս միասին բերած է Հայաստան (ՍՈՓ. Ը. 59) եւ այնտեղ պահուած է Գառնիի մօտ Այրի վանքը, որ Գեղարդայ վանք ալ կոչուած է. ուսկից վերջին տարիներ փոխադրուած է Էջմիածին, ուր եւ կը պահուի մինչեւ ցայսօր, եւ միւռոնի օրհնութեան գործածուած երեք սրբութիւններէն մէկն է: Երրորդն է Տիրամօր պատկերը, որ էր ի փայտն նկարեալ, զոր առաքեալները նուիրեցին Բարթողիմէոսի որ չէր կրցած ժամանակին հասնիլ եւ Տիրամայրը մահուընէ առաջ տեսնել: Այդ պատկերն է զոր Բարթողիմէոս Հայաստան բերաւ եւ զետեղեց Անձեւացեաց գաւառը, Դարբնաց-Քար կոչուած տեղը, ուր Անահիտի տաճար մը կար, եւ ուր եկեղեցի եւ կուսաստան ալ կանգնեց, եւ պատկերն ալ այնտեղ զետեղեց (ԽՈՐ. 295): Այս տեղն է որ Հոգեաց վանք անունով կը մնայ մինչեւ ցայժմ, այլ միեւնոյն պատկերին պահպանութեան մասին ստոյգ տեղեկութիւններ կը պակսին: Վերջապէս ազգային աւանդութիւն է, թէ Թադէոս ի միասին բերած էր այն իւղէն, զոր ինքն Յիսուս առաքելոց յանձնած էր (ՄԱՏ. Զ. 13) իրենց շրջագայութեան ժամանակ: Միւռոնի օրհնութեան ատեն հին միւռոնէն նորին մէջ մաս մը խառնելու մեր արարողութիւնը, հաստատուած է այս աւանդութեան վրայ. որով եկեղեցիին գործածած միւռոնը կերպով մը կը միանայ Յիսուսէ օրհնուած սրբալոյս իւղին հետ:

15. ՏՕՆԵԼԻ ՍՈՒՐԲԵՐ

Հայոց լուսաւորութեան ժամանակակից անձերէն եւ առաջին առաքեալներուն հետեւողներէն եւ աշակերտներէն ծանօթ անուններն ալ առանձինն քաղել հարկ կը սեպենք, պատմական տեղեկութիւնները լրացնելու համար: Առաջին այդ կարգին պիտի յիշենք Ս. Ադդէ, Եդեսիոյ առաջին եպիսկոպոսը: Ըստ Լաբուբնեայ, նա յառաջ արքունական կերպասագործ եւ խոյրարար էր, եւ առաքելոյն մահուընէն առաջ իբր յաջորդ նշանակուեցաւ (ԼԱԲ. 44. 46), եւ ըստ Խորենացւոյն սրամահ նահատակուեցաւ Անանունի հրամանով (ԽՈՐ. 112): Անոր, այսինքն Սրբոյն Ադդէի եպիսկոպոսի Եդեսիոյ քաղաքի, աշակերտին Թադէոսի յիշատակութիւնը տօնացոյցի մէջ անցած է անշուշտ ասորական աւանդութեան հետեւողութեամբ, եւ եթէ ոչ նախնական, բայց բաւական հին տօնացոյցներու մէջ ալ կը գտնուի: Ադդէի տօնին կցուած է յետոյ Ս. Աբգար թագաւորին տօնը, սակայն այս հաւասարապէս հնաւանդ չէ, որովհետեւ նոյնիսկ Կիլիկեցւոց վերջին ժամանակները գրուած տօնացոյցներու մէջ ալ չի գտնուիր, այլ միայն Ադդէի տօնին օրը կը յիշուի, թէ ընթեռնուն յեկեղեցւոջ զթուղթն Աբգարու եւ զգիրս նորին (ԳՈՅ. ): Այդ յիշատակութիւնը առիթ տուած է որ վերջին դարերու տօնացոյցները Ադդէի եպիսկոպոսի եւ Աբգարու թագաւորի տօն մը կազմած են (ՄՇՏ. 125), յայտնի չէ թէ ինչ հեղինակութեամբ: Իսկ այժմեան տօնացոյցներուն մէջ նշանակուած` Նախավկայ եւ անդրանիկ թագաւորին մերոյ սրբոյն Աբգարու առանձին տօնը, միայն դար մը առաջ մուծուած է Սիմէոնեան տօնացոյցին մէջ (ՏՕՆ. 296), հարկաւ ո'չ քննական, այլ բարեմիտ նախաձեռնութեամբ մը: Սիմէոն կաթողիկոս Աբգարին տուած նախապատուութեան առթիւ Ադդէն յետադասած է, եւ Իգնատիոսի ու Մարութայի հետ մէկ տօնի վերածած է (ՏՕՆ. 274): Ըստ այսմ Ադդէի եւ Աբգարի տօները, որ Հայոց լուսաւորութեան մասին եղող Եդեսական աւանդութեան փաստ կը նկատուին, մեր նախնեաց ժամանակ այդ նշանակութիւնը չեն ունեցած, եւ լուսաւորութեան հայկական աւանդութիւնը Եդեսականէն անկախ եղած է, եւ Եդեսիոյ եպիսկոպոսն ու թագաւորը հնաւանդ ծէսին մէջ, իբր Հայոց լուսաւորութեան գործիչներ չեն ճանչցուած: Տօնացոյցի մէջ յիշատակուած բուն ազգային տօնն է, Սանդուխտ կոյսին յիշատակը, որ նախնական տօնացոյցերու մէջ առանձինն նշանակուած է քաղոց 13-ին, եւ յետ ժամանակաց Թադէոս առաքելոյն տօնին հետ միացուած է, ինչպէս որ մինչեւ հիմա ալ կը մնայ: Սանդուխտի հաւատալուն եւ նահատակուելուն տեղեկութիւնները տուինք, միայն տարիքին վրայ հին վկայաբանութիւններ բան մը չեն յիշած, իսկ Յայսմաւուրքը 12 տարեկան կը դնէ (ՅԱՅ. 262), մտածելով թերեւս որ դեռ կոյս էր, մինչ այն ատեն շատ կանուխ կ՚ամուսնանային, մանաւանդ իշխանուհիները: Սակայն նկատելով Սանդուխտի գործունէութեան եւ ընթացքին հանգամանքները, պէտք է աւելի չափահաս տարիքի մէջ նկատել զայն, եւ մերձաւորաբար գոնէ 18 տարեկան համարել: Ուրիշ եկեղեցիներ իբր նախավկայուհի կը հռչակեն Պօղոսի աշակերտ Ս. Թեկղ Լիկայոնացին, որ բուն մարտիրոս ալ չէ, այլ խոստովանող միայն, քանի որ տանջանքներէ անվնաս ազատելով` լրացեալ տարիքի մէջ խաղաղութեամբ վախճանած է: Ըստ այսմ նախավկայուհի լինելու փառքը կրնանք աւելի իրաւամբ մեր Սանդուխտին սեփականել: Անոր գերեզմանը կը ցուցուի այժմ Նարեկի վանքին մէջ, որուն բուն անունն ալ Ս. Սանդխտոյ վանք է, թէպէտ սովորաբար Ս. Գրիգորի վանք կը կոչուի:

16. ՅԻՇԱՏԱԿԵԼԻ ՍՈՒՐԲԵՐ

Տօնացոյցէ դուրս Յայսմաւուրքի մէջ յիշատակուած են առաքեալներուն հետ նահատակուող վկաներն ալ, ինչպէս մենք ալ յիշեցինք: Այս կարգէն են Սամուէլ իշխան եւ Զարմանդուխտ իշխանուհի, որք Թադէոսի վկայակից եղան, եւ Տերենտիոս հազարապետ եւ Ոգուհի արքայաքոյր, որք Բարթողիմէոսի հետ նահատակուեցան: Առաջիններուն նշխարաց յայտնուելուն առթիւ կը յիշուի Իսրայէլ իշխան մըն ալ (ՍՈՓ. Ը. 90), որուն անունը վկայաբանութեանց մէջ յիշուած չէ, բայց շատ դիւրին է նոյնացնել զայն անանուն իշխանին հետ, որ առաջին անգամ հաւատաց 50 հոգիներու հետ եւ նահատակուեցաւ 200 ընկերներով (ՍՈՓ. Ը. 26): Թադէոսի նահատակակիցներու թիւը իբր բազմութիւն հազարաց նշանակուած է անորոշ կերպով, իսկ վկայաբանութեանց վերջը 3400 կամ 3433 թիւ մը նշանակուած է (ՍՈՓ. Ը. 75, 57) ընդ այր եւ ընդ կին, որ կրնայ իբր բովանդակութիւն առնուիլ, իսկ Բարթողիմէոսի ընկերները 2000 յիշուած են (ՍՈՓ. ԺԹ. 29): Այս մարտիրոսաց բազմութիւնն է, որոց արիւնով աճած են Հայաստանի մէջ աւետարանական սերմերը: Բարթողիմէոսի պատմութեան մէջ յիշեցինք Հոգեաց վանքը ու կուսաստանը, որուն գլուխները եղան հետզհետէ Մարիամ քոյր Յուսկան, Աննա քոյր Որմզդատայ, եւ Մարթա քոյր Մաքովտրի, երեքն ալ Բարթողիմէոսի աշակերտներ, հին քրմուհիներ, կամ թէ ծանօթ քուրմերու ազգականներ, որոց սուրբ յիշատակն ալ պէտք էր տօնելի ըլլար, քանի որ բազում նշանս եւ սքանչելիս կատարէր Աստուած ի ձեռն սուրբ կանանցն (ԽՈՐ. 296): Առաքելաշաւիղ քարոզողներուն մէջ պէտք է յիշուի նաեւ Եւստաթէոս, որ ճանչցուած է իբր աշակերտ Թադէոսի, եւ անոր կողմանէ Սիւնեաց առաջին եպիսկոպոս ձեռնադրուած: Իր գործունէութեան եւ վախճանին վրայ տեղեկութիւններ չունինք, միայն գիտենք թէ իր գերեզմանը պատուուած է Տաթեւու վանքին մէջ, որուն անունն ալ Եւստաթէոսի անունէն առնուած կը կարծուի, իբր Եւստաթէի վանք, ինչպէս ուրեք ալ գրուած կը տեսնենք: Սիւնեաց եպիսկոպոս մըն ալ Բարթողիմէոսէ ձեռնադրուած է, երբոր առաքեալը այն կողմերը թողլով Արարատի գաւառները կ՚իջնէր: Այդ երկրորդը եղած է Կումսի (ՕՐԲ. Ա. 61) որ խաղաղութեամբ վախճանած է, այլ դժուար է Եւստաթէոսի եւ Կումսիի քարոզութեան եւ մահուան ժամանակները ապահովաբար ճշդել: Մեզի բաւական է դիտել, որ զանազան կողմերէ հաւաքուած աւանդութիւններ` միաձայնութեամբ կը հաւաստեն Հայոց եկեղեցւոյն առաքելական հիմնարկութիւնը: Թադէոսի աշակերտներէն է եւս Եղիշէ, որ պահ մը Հայաստանի մէջ աշխատելէն ետքը, նորէն Երուսաղէմ դարձած է, եւ վերստին Պարսկաստան եկած եւ քրիստոնէութիւնը տարածած, զանազան տեղեր եկեղեցիներ հաստատած, եւ վերջապէս Զերգունի դաշտին մէջ նահատակուած է: Մարմինը գուբի մը մէջ նետուած է, ուսկից յետ բազում ժամանակաց յայտնուեցաւ (ԿԱՂ. Ա. 95), եւ ցարդ կը պատուուի Ջալէթի Ս. Եղիշէի վանքը: