Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Գիտելի է, զի ըստ չորից վարդապետական յեղանակաց բացակատարի վարդապետութիւն տումարական արհեստիս, այսինքն բաժանականաւն, սահմանականաւն, ապացուցականաւն եւ վերլուծականաւն: Զի որպէս սեռականագոյն սեռն ի ձեռն բաժանականին տարորոշի ի տեսակս, եւ տեսակն ի ձեռն սահմանին ստորագրեալ զանազանի յայլումն տեսակաց եւ ապացուցականաւն հաւատարմանայ եւ վերլուծականաւն քակտի յայնս, յորոց եւ գոյացեալն գոյ, ըստ այսմ օրինակի եւ զտումարն որպէս զսեռականագոյն սեռս բաժանեմք ի զանազան մասունս` իբրեւ զտեսակ սահմանաւ ստորագրեմք: Եւ թէ ոք ասիցէ, զի՞նչ է սահման նոցա, գիտիցէ, զի ըստ իւրաքանչիւր զանազան բերումն արհեստին սահման եւ ենթադրութիւն է նմին, որով տարանջատի յայլոց մասանցն եւ ապա ապացուցիւ հաւատարմացուցանեմք զդժուարութիւն սոցա եւ վերլուծականաւ քակտեմք յայնս, յորոց եւ բաղկացեալն գոյ: Քանզի առեալ զվերադիրն, քակտեմք զնա յաւուրս եւ զաւուրս ի ժամս եւ զժամս ի մասունս եւ զմասունսն վերլուծանեմք յԱրեգակն եւ ի Լուսինն, յորոց եւ բաղկանան սոքա: Նոյնպէս եւ զայլ մասունսն իմասցիս:

Արդ, այժմ առեալ ի ձեռն զթուական մասն, զստորաբաժանեալս ի տումարէ իբրեւ զտեսակ, եւ սահմանաւ բացայայտեսցուք զսա: Զի յառնելն առաջարկութիւն «զինչ է թուականե, ի լուծումն եզրակացութիւն խնդրէ զսահման, զի ըստ քանոն իմաստասիրացն յամենայն ուրեք զինչ է'ն սահմանաւ եւ կամ ենթադրութեամբ ճանաչի:

Այժմ յաղագս թուականիս վեց իրս խնդրելի է. նախ` թէ զինչ է թուական, երկրորդ` թէ զինչ է գործ սորա, երրորդ` թէ վասն զինչ պատճառի եդին զթուական, չորրորդ` թէ յորում ժամանակի, հինգերորդ` թէ քանի ամք էին յԱդամայ հետէ, այլեւ ի ծննդենէն Քրիստոսի, վեցերորդ` արասցուք ապա եւ զթուականն որպէս Պատճէնն հրամայէ:

Վասն առաջնոյն ասելի է ըստ առաջնոցն սահմանօրէն «թուական է շարժումն յաւէտ յառաջախաղաց եւ հիմն զանազան մասանց արհեստիցե: Եւ այս յիրաւի, զի երկինքն եւ լուսաւորքն, ուստի ի սոցանէ պատճառի ժամանակն, միշտ յառաջ խաղալով ի կիտէ արեւելից առ կետն արեւմտից, բացակատարեն զժամն եւ զժամանակն եւ զդարքն, որ պարունակեն զժամանակն: Վասն այսր պատճառի եւ թուականս յաւէտ յառաջ խաղացմամբ չափէ զժամանակն եւ թուէ զքանիօնութիւն դարուց կենցաղոյս: Իսկ զանազան մասունք` զեօթներեակն, զնահանջն, զվերադիրն, զԺԹ. (19) երեակն եւ զայլսն իմա ըստ սոսա, զի սոքօք այլքն եղանին: Զի տումարն բոլորի անուն է, որպէս վերագոյն ասացաք, եւ սոքա մասունք ի ներքոյ բոլորին, նաեւ սեռական անուն է եւ սոքա տեսակք ի ներքոյ սեռի եւ սոքա ամենեքեան թուականաւն լինին, վասն որոյ ասի «հիմն զանազան մասանց արհեստիցե: Եւ վասն յիշելոյ զտումարն, եթէ ոք ասիցէ «զինչ է տումարե նա առանձնակի ունի զխնդիրն եւ ոչ ըստ տեղւոյս յարմարի:

Վասն երկրորդին ճառելի է, թէ գործ թուականիս բազում է նախ յայտնէ զորքանութիւն ծննդագործութեան մարդկան` ըստ այնմ «Ադամ լեալ ամս. ՄԼ. (230) ծնանի զՍեթե: Երկրորդ` յայտնէ զչափ կենաց, որպէս ասէ «Ադամ լեալ ՋԼ. (930) ամաց, մեռանիե: Երրորդ` զդարուց, ըստ այնմ «Ադամայ ի փոխիլն Ենովքայ են ամք ՌՆՁԷ. (1487) եւ մինչ ի ջրհեղեղն ՍՄԽԲ. (2242)ե: Չորրորդ` ցուցանէ եւ զօլոմպիաթն, որ են նահանջքն, որպէս ասէ Եւսեբի «ի ՃԺԱ. (111) օլոմպիաթին թագաւորէ Աղեքսանդր Մակեդոնացիե: Հինգերորդ` զչափ առաջնորդական եւ թագաւորական իշխանութեանց, ըստ այնմ «Յեսու առաջնորդեաց ամս ԻԷ. (127) եւ Գոդոնիէլ` ամս. Խ. (40): Եւ թագաւորեաց Սաւուղ ամս ԽԶ. (46) եւ Դաւիթ եւ Սողոմոն զամս Խ. (40)ե: Վեցերորդ` զմեծամեծ շինուածոց եւ զայլոց գործոց, ըստ այնմ «զԽԶ. (46) ամ շինեցաւ տաճարս այս եւ Նէեմի կատարեաց զպարիսպն Երուսաղէմի յԺԲ. (12) ամսե: Եօթներորդ` յայտնէ զառումն քաղաքաց եւ զմեծամեծ պատերազմաց, որպէս ասեն թէ «առաւ Իլոն քաղաք յաւուրս դատաւորացն Ելոնայ յերրորդ ամի եւ Երուսաղէմ ի Սեդեկիայ ԺԲ. (12) ամինե:

Վասն երրորդին գիտելի է, զի վասն այս պատճառի եդին զթուական Հայոց, զի ի լրման Մ. (200) եկին Անդրէասայ լրումն Զատկին մարտի ԻԵ. (25) էր եւ ի սկզբանն` յապրիլի Դ. (4): Եւ վասն զի ոչ ի սկիզբն կարացին գնալ զի յետ ԻԵ. (25)ին ԺԳ. (13) էր ապրիլի, եւ Թ. (9) լրմունք կայր ի մեջն, եւ այնր պատճառաւ սկսան շփոթել տօնք եւ ամենայն արուեստ իրողութեան տումարաց: Ապա հանճարեղք ժամանակին ի միասին եկեալ կարգեցին թուական Հայոց, զի ուղղեսցեն զԶատիկն Տեառն այլոքն հանդերձ, բայց ոչ կարացին ի ճշմարտութեան կալ անսխալ զամս ինն: Իսկ ի տասներորդ թուականին Էաս անուն ոմն իմաստասէր Աղեքսանդրացի ուշիմ եւ հանճարեղ մտօք ժողովեաց առ ինքն զարս կորովամիտս եւ նրբահայեացս, եւ կարգեցին զանտարակուսելի օրինակն, որ կոչի Շ. (500)եակ: Եւ ապա ուղղեցան ամենայն կանոնեալքն, եւ այս եղեւ պատճառ եդելոյ թուականիս, շփոթումն տօնից եւ Զատկաց:

Չորրորդ` խնդրի, թէ յորում ժամանակի եդին: Զթուականն եդին ի ժամանակս երկրորդ Յուստինիանոսի կայսեր, որ զԱյա Սոֆիայն շինեաց ի Կոստանդնուպօլիս, ի ԻԹ. (29) ամին սորա եւ պարսից արքային Խոսրովու ի ԺԹ. (19) եւ հայոց սպարապետին Մեժէժ Գնունեցւոյ ի Ժ. (10) ամին եւ տէր Մովսէս կաթողիկոսին, որ տասներկուերորդ էր ի Լուսաւորչէն, ի Դ. (4) ամին սորա, զոր ոմանք յայլոց ասեն, բայց այս է ճիշտն:

Հինգերորդ` զի յԱդամայ հետէ ՐՋՀԶ. (5976) ամ էր եւ ի ծննդենէն Քրիստոսի ՇԾԳ. (553):

Իսկ վեցերորդ` արա զթուականն որպէս եւ Պատճէնն խրատէ:

Հարցումն. - Ընդ է՞ր է, զի յորժամ Հոռոմ թուական առնեմք եւ ըստ խրատուն կալնումք զյարակայն ՅԴ. (304) եւ զՀայ թուական ի վերայ բերեմք եւ առնեմք Մեծ թուական Հոռոմին եւ յորժամ կամիմք եօթներեակ եւ վերադիր առնել, եթէ թիւ մի ոչ պակասեցուցանեմք, ոչ բերէ զարուեստն: Այսպէս եւ զՀայոց եւ զնահանջսն Ա. (1) ամաւ յառաջացուցանէ, յորժամ չորեքպատկեմք զթուականն:

Պատասխանի. - Ծանիր, որդի, զի այս ի պատճառէ հասարակածին եղեւ: Զի հասարակածն յորժամ ի նաւասարդ եմուտ, զանխլաբար թիւ աւելի ի ներս եմոյծ, եւ ոչ գիտացեալ բազմաց շփոթեաց զամենայն կանոնեալսն առաջնոց հարցն: Եւ այնմհետէ ոչ բերէ ուղիղ թուականս, զեօթներեակս, զվերադիրս եւ զլրմունս միով թուով յառաջացեալ գտանի ընդ հայումն, այսպէս եւ զնահանջն ոչ ցուցանէ յորում ամի եւ լինի: Զի յորժամ չորեքպատկես զթուականն, տարով մի յառաջացուցանէ զնահանջն վասն յաւելեալ թուոյն, եւ չէ ամն նահանջի:

Հարցումն. - Աղաչեմ բացայայտել զյաւելեալ թիւդ, թե որպէս հասարակածն զանխլաբար ի ներս եմոյծ:

Պատասխանի. - Դժուարին եւ նուրբ է գիտութիւն սորա, զի անխուլ է եւ ծածուկ, բայց դու այսպէս իմա, զի ի դնել թուականին հասարակածն գարնանային յահկի ամսոյ ԺԳ. (13)ն էր: Եւ փոխելով ըստ չորից չորից ամաց հասարակածն ըստ հայ ամսոցդ կատարեաց յահկի ամսոյն ի հետ զտարին եւ անցեալ եմուտ ի նաւասարդի ամիս ի միւս տարին եւ արար թիւ մի յաւելուած: Քանզի ունիմք զնահանջ թուականին եւ չորեքպատկեմք, եւ լինի թուական, եւ յաւելուած միոյ թուոյն շարժէ զամենայն կանոնեալսն: Զի հասարակածն յահկի ԺԳ. (13) էն հասեալ մինչեւ յաւելեացի Ե. (5)ն զամս ՆԾԲ. (452)`, յորմէ հետէ եդաւ թուականն, ուղղապէս եւ միաբան գայր այլոց ազգաց կանոնեալն կարգ: Իսկ յորմէ հետէ հասարակածն եմուտ ի նաւասարդի ամիս, թիւր իմն եւ անմիաբան վարի ընդ այլսն, եթէ ոչ ուղղեսցի:

Եւ թէ որպէս եղեւ յաւելուածս այսմ թուոյ, ուսիր. ի դնել թուականին առաջի ամ էր նահանջի, զի լրումն յապրիլի ԺԳ. (13)ն էր, որ առաջին ամ էր, եւ տես ի Շ. (500)եկան, որ գլուխ բոլորին յապրիլի ԺԳ. (13)ն է, զի առաջին ամ է: Եւ նահանջն յահկի ԺԳ. (13) էն մինչեւ յաւելեացի Ե. (5)ն ՆԾԲ. (452) ամ ի զոյգ թիւն գայր` ի Դ. (4)ն, ի Ը. (8)ն, ի ԺԲ. (12)ն, ի ԺԶ. (16)ն, ի Ի. (20)ն եւ այլն ամենայն, ըստ այնմ կարգի: Եւ յորժամ հասարակածն եմուտ ի նաւասարդ, յայնմհետէ ի ֆարտ թիւն գայ մինչեւ յօրս եւ առ յապայ, եւ ըստ այնմ` ֆարտ թուոյն յաւելեալ թիւն:

Հարցումն. - Եւ զի՞նչ է պատճառն, զի մինչ յաւելեաց Ե. (5)ն ի զոյգ թիւն գայր նահանջն եւ ի նաւասարդէ ի հետ ֆարտն:

Պատասխանի. - Այս է պատճառն, զի յառաջ հասարակածն գայր վասն գարնանամտին եւ ապա տարեմուտն, եւ այժմ յառաջ տարեմուտն գայ եւ ապա հասարակածն, վասն զի հասարակածն կոխեաց զտարեմուտն եւ էանց յայն կոյս:

Հարցումն. - Որպէս կոխեաց հասարակածն զտարեմուտն:

Պատասխանի. - Տես աստ եւ ուսիր ուշիմ մտօք, զի նուրբ է տեսութիւն սորա: Գիտեա, զի տարին ՅԿԵ. (365) օր է եւ նահանջի ամն ՅԿԶ. (366), որ է օր մի աւելի: Եւ այս աւելի օրս թիւ մի յառաջ խաղացուցանէ զհասարակածն ի քանիս ամսոյն: Արդ, յահկի ԺԳ. (13) էն յաւելեացի Ե. (5)ն հասաւ հասարակածն ի ՆԾԲ. (452) ամն: Եւ եկեալ նահանջն ըստ չորից չորից ամաց ի զոյգ թիւն, եւ եղեւ ՆԾԳ. (453) ամն առաջի ամ նոր նահանջի: Եւ սկսեալ ի նաւասարդոյ մինչեւ յաւելեացի Ե. (5)ն, եւ կատարեաց զտարին ՅԿԵ. (365) օր, մինչ ի Դ. (4) ամն նահանջի, որ էր ՆԾԶ. (456) ամ: Եւ ավելի օրն նահանջի այլ ոչ գտեալ տեղի ի նահանջի ամս, որ էր ՆԾԶ. (456)` ի հին տարիս, որպէս յանցեալ ամսն: Հին տարի վասն այն ասեմ, զի առաջին ամ նահանջին նոր ասի եւ չորրօրդս հին, զի զՅԿԵ. (365) օրն տարւոյն ի Դ. (4) ամն յաւելեացի Ե. (5)ն լմնեաց ի հին տարին եւ ի հարկէ աւելի աւուրս նահանջի եմուտ հասարակածն ի նոր տարին` ի նաւասարդն: Եւ վասն այս անկաւ նահանջն ի ֆարտ թիւն, զի այս որ նահանջս պիտէր որ գայր, ՆԾԶ. (456)ն` ի զոյգ թիւն, որպէս որ գայր հանապազ մինչեւ ցայս, եւ վասն ոչ գտանելոյ տեղի աւելի օրս նահանջի ի հին տարին, եմուտ ի նոր տարին, եւ խաղաց հասարակածն եւ նահանջն` ՆԾԷ. (457)ն ի ֆարտ թիւն: Եւ այս ֆարտ թիւս եղեւ աւելի թիւ, որ շարժեաց զամենայն կանոնեալսն եւ եհան ի միաբանութենէ ազգացդ եւ զեօթներեակս, զվերադիրս, զլրմունս, զնահանջս եւ զայլսն ամենայն:

Հարցումն. - Մեք զաւելի թիւս զայս ընդունի՞մք ի համարս թուականին Հոռոմոց թէ՞ ոչ:

Պատասխանի. - Գիտեա, զի յորժամ զյարակայն կալնուս ՅԴ. (304) եւ զՀայ թուականն ի վերայ բերես եւ առնես Հոռոմ թուական, ոչ կարես եօթներեակ եւ վերադիր առնել հոռոմի, եթէ ոչ թիւ մի պակաս կալցես զթուականն: Եւ զայն թիւն, որ պակաս բռնես, անտարակոյս գիտացիր, զի այն թիւն չէ եւ չէ ի թուականէն Հոռոմոց, այլ այս աւելի թիւս է, որ ի հասարակածէն եմուտ զանխլաբար ի թուականս Հայոց: Եւ դու յորժամ զՀայ թուականն ի վերայ յարակային բերես, այսինքն ի վերայ ՅԴ. (304) ին, զաւելի թիւն թուականս մեր հետ իւր ունի, եւ զՀոռոմ թուականն բերէ թիւ մի աւելի, վասն այն ոչ բերէ զարուեստն: Եւ թէ կամիս, որ Հոռոմ թուականն ուղիղ գայ եւ ի լման, եւ զարուեստն գեղեցիկ բերէ, դու որպէս զՍարկաւագ վարդապետն արա, զի նա զաւելի թիւս ի հետ շրջանին գնաց: Զի շրջանն, որ ՇԼԲ. (532) ամ է, ՇԼԳ. (533) գնայ եւ հանէ զաւելի թիւն ի բաց. եւ մնացեալն սկիզբն լինի նոր շրջանի, եւ գայ ամենայն ինչ ուղիղ, եւ նահանջն դարձեալ անկանի ի զոյգ թիւն: Եւ տես ի Շ. (500)եակն, որ Փոքր թուականաւն վարի, որ ի գլուխ բոլորին ապրիլի ԺԳ. (13)ն է: Այսպէս եւ դու ուղղեա կրկին կերպիւ` կամ զաւելի թիւն ի բաց ձգէ ի մեր թուականէս, եւ գայ ուղիղ Հոռոմ թուականն առանց յաւելուածոյ, եւ կամ զյարակայն թիւ մի պակաս կալ, այսինքն ՅԳ. (303), եւ դարձեալ գայ ուղիղ: Բայց այս թէպէտ ուղիղ գայ, բայց կրկին սխալումն առնէ. Ա. (1)` զի զյարակայն որ ՅԴ. (304) ամ էր հոռոմոց, յորժամ զՀայ թուականն եղին, թիւ մի պակաս առնեմք, յորժամ այսպէս ուղղեմք, զի ՅԳ. (303) կալնումք, եւ Բ. (2)` զի ծածկէ զյաւելեալ թիւս, որ ի մեր հասարակածէն եղեւ: Բայց դու զՅԴ. (304)ն ամբողջ պահէ, որպէս էրն եւ զաւելի թիւն ի մեր թուականէն հան եւ բեր ի վերայ ՅԴ. (304)ին, եւ գայ ուղիղ: Իսկ թէ զաւելին ոչ հանես, իբր թէ դժուար թուի քեզ, զի թուականս մեր աւելի թուովս բերի, դու ի Հոռոմ թուականէն թիւ մի պակաս կալ, եւ զարուեստն ուղիղ բեր: Եվ այն ոչ առնէ զՀոռոմ թուականն թիւ մի պակաս, զի այն մեր աւելի թիւն է, որ կու պակասեցնես, որ ի հասարակածէն եղեւ եւ ոչ է ի Հոռոմ թուականէն զի յայնժամ գայ Հոռոմ թուականն ուղիղ եւ լման, յորժամ զմեր աւելի թիւն ի բաց հանես: Իսկ ըստ հայումն այսպէս ճանաչէ զթիւրն եւ զուղիղն. զի յորժամ աւելի թուովս եօթներեակ եւ վերադիր առնես եւ կամ այլ ինչ, եւ բերէ ուղիղ, գիտացիր, զի այն ուղղեալ է, եւ թէ իցէ վերադիրն եւ կամ այլ ինչ ըստ այլում եղանակի եւ արուեստի եւ առանց թիւ մի պակաս կալնելոյ ոչ բերիցէ զարուեստն, այն են ի սկզբանէ կանոնեալքն առաջին հարցն, որ զամս ՆԾԲ. (452) ուղիղ բերէր: Եւ յորժամ աւելի թիւս ի ներս անկաւ, այլ ոչ կարէ բերել, եթէ ոչ թիւ մի պակաս կալցես:

Դարձեալ ծանիր, զի զաւելի թիւս դժուար է հասարակ մտաց իմանալ, զի զանխլաբար եմուտ: Վասն այն զանխուլ եւ ծածուկ է հասարակ տումարագիտաց, վասն այն յերկարեցի: Բայց թէ կամիս յայտնի եւ դիւրավ ճանաչել զաւելի թիւս, դու այսպէս իմա, զի զթուականս մեր ի գլուխ Շ. (500)եակ շրջանին եդաւ, որ ապրիլի ԺԳ. (13) է եւ մեկ անգամ զանձամբ եկեալ է շրջանս ՇԼԲ. (532) ամ եւ դարձեալ նոր սկսեալ: Եւ այժմ նոր շրջանիս ՅԻԴ. (324) ամ է, որ առնէ ՊԾԶ. (856), եւ է ամս նահանջ, եւ թուականս մեր է ՊԾԷ. (857): Ահա տես զյայտնի զաւելի թիւս, որ եղեւ ի հասարակածէն, զի յորժամ թուական առնես եւ չորեքպատկես, գտանես զնահանջի ամս նահանջի առաջի ամ, որ է ամենեւին թիւր եւ սխալ եւ սուտ: Այսքան բաւականասցի վասն թուականիս:

Եւ այժմ զվեցերորդն` արա թուական ըստ խրատու Պատճէնին, որպես եւ հրամայէ: