Տոմարագիտական աշխատութիւններ

«Պահքե անունս անուամբ եւ ներգործութեամբ մի է առհասարակ, զի միապէս պահելի է ամենայն: Այլ ըստ զանազան ժամանակաց եւ տեղաց զանազան անուանս ընկալան, որպէս աղուհացիցն` քառասներորդ կոչեցաւ, Վարդավառին եւ Ծննդեանն` «յիսներորդե, ըստ որում եւ յոմանց «յեղիականե եւ «յիսնակամուտե: Եւ այլ շաբաթապահք ըստ տեղւոջն դիպման անուանակոչեցան «Աստուածածնիե, «Խաչիե եւ կամ յայլ սրբոց անուն, որ եւ «Ութօրեքե:

Իսկ պահքս այս «Առաջաւորացե պահք կոչեցաւ: Եւ թէ վասն է՞ր զանազան անունք, զի «պահքե անունս հոմանուն ձայն է եւ հասարակաբար ի վերայ բազմաց բերի:

Եւ վասն այն յատկական անուանքս ի վերայ եդան, զի տարորոշեսցին ի միմեանց եւ ճանաչիցին: Եւ պահքս այս ըստ հասարակ անուանն ընկալաւ եւ զյատկական անունս` «Առաջաւորե: Եւ «Առաջաւորե անունս այս ըստ երից դիմաց կոչեցան. ի վարդապետաց կրկին կերպիւ` առաջին, ըստ բնականին եւ երկրորդ, ըստ դրականին, իսկ երրորդն` ըստ տումարական արհեստին:

Եւ ըստ բնականին այսպէս. նախ արարչութեան պահքն բնական եղեւ ամենայն կենդանեաց մինչ զի յետ Զ. (6) աւուր ստեղծաւ մարդն եւ ապա լուծաւ պահքն կենդանեաց: Զի կենդանիքն, որ յառաջագոյն ստեղծան, քան զմարդն, անսուաղ կեցան մինչ ի լինելութիւն մարդոյն: Եւ յորժամ հրամայեաց Աստուած Ադամայ` թէ «ամենայն պտուղք եւ սերմանիք ձեզ լիցի ի կերակուր եւ ամենայն գազանաց եւ ամենայն սողնոցե, եւ ապա սկսան կերակրիլ կենդանիք:

Երկրորդ` զի յորժամ ել Ադամ ի դրախտէն, Ե. (5) օր սուգ պահեաց անսուաղ` մնալով մահու, մինչ յետոյ գթացաւ Տէրն եւ հրամայեաց հրեշտակի միոյ մխիթարել զնա եւ խոստացաւ զառաքումն Միածնին ի փրկութիւն նորա եւ հրամայեաց ուտել ի պտղոյ վայրեացն: Եւ զայսպիսի խոստմանէս յիշեցուցանէր Դաւիթ, ասելով` «յիշեա զբան ծառայի քո, յոր եւ յուսացուցէր զիսե:

Երրորդ` ուսեալ ի հօրէն Աբել, պահէր եւ նա զԵ. (5) օրեայ պահքս եւ ապա մատուցանէր զհաճոյական պատարագն Աստուծոյ:

Չորրորդ` պահեաց եւ Սէթ, յորժամ մեռաւ Ադամ, սուգ պահելով ըստ որդիական սիրոյն:

Հինգերորդ` պահէր եւ Ենովք ի մուտս ամսոյն աւուրս Ե. (5) վասն դառնալոյն ի դրախտն, ուստի անկաւ Ադամ վասն ոչ պահելոյն:

Վեցերորդ` պահեաց Նոյ յառաջ, քան զմտանելն ի տապանն, զի ապրեսցի նովաւ ի ջրահեղձոյց կորստենէն եւ յետ յելանելոյն, զի ապրեցաւ նովաւ ի հասարակաց նախախնամողէն:

Եօթներորդ` պահէին եւ ամենայն անդրանիկքն, յորժամ մեռանէին հարքն իւրեանց զԵ. (5) օր հայր որդւոյ աւանդելով, որպէս ասէ սուրբն Բարսեղ:

Ութերորդ` պահեաց եւ Աբրահամ, յորժամ ապրեցաւ ի Սահակի զենմանէն, զի գոհանալով գոհանայր զՏեառնէ չորիւք եղանակօք. նախ զի խնայեաց ի միամօր զաւակս նորա եւ կրկնակի պարգեւեաց նմա: Երկրորդ` զի ետ զխոյն կախեալ զեղջերացն Սաբեկայ, փոխանակ ի Սահակայ` որդւոյ նորա: Երրորդ` զի հաճեցաւ ի պատարագս նորա ըստ յօժարութեան կամաց սրտի նորա, զի թէպէտ ոչ զենաւ ի Սահակ, այլ ոչ էր ի կամացն Աբրահամու: Եւ յայտ անտի է, որ ձգեաց զձեռն ի սուրն առ ի զենուլ զորդի իւր, այլ ապրեցաւ ի Սահակ ի գթութեանցն Աստուծոյ, որ հաճեցաւ Աստուած ի պատարագն Աբրահամու ոչ որպէս ի խոյսն Աբելի, այլ որպէս ի Սահակն որդի, զի ըստ յօժարութեան կամացն Աբրահամու ի Սահակէ զենեցաւ եւ ըստ գթութեանց Աստուծոյ խոյն փոխեցաւ: Չորրորդ` զի օրհնեցաւ յամէն օրհնեալ բերանէն Աստուծոյ «յանձն իմ երդուայ, - ասէ Տէր, - փոխանակ զի արարէր դու զբանդ զայդ եւ ոչ խնայեցէր յորդիդ քո սիրելի վասն իմ այո օրհնելով օրհնեցից զքեզ եւ բազմացուցանելով բազմացուցից զզաւակ քո, որպէս զաստեղս երկնից, եւ օրհնեսցին ի զաւակէ քումէ ամենայն ազգ երկրի փոխանակ զի լուար ձայնի իմումե:

Իններորդ` պահեաց եւ Յակոբ Ե. (5) օր, յորժամ ետես զսանդուխքն, որ նշանակէր սանդուխքն` զխաչն, եւ զՏէրն ի գլուխ խաչին` միացեալ ի նմա: Եւ հրեշտակք, որ մարդեղութեամբ բանին յերկիր իջին, եւ Խաչելութեամբն մարդիկ յերկինս ելին:

Տասներորդ` պահեաց եւ Յովսէփ, յորժամ եմուտ անպարտ եւ անմեղ ի բանտն փարաւոնի: Եւ այսու պահօքս կարդաց առ Տէր, զի ազատեսցի ի կրկին նեղութեանցն` ի ծառայութենէն եւ ի բանտէն, յորս կատարեաց Տէր ըստ կամաց նորա, զի զկամս երկիւղածաց առ Տէր` աղօթ: Զի հանեալ ի բանտէն, յարքունիսն բնակեցոյց եւ ազատեալ ի ծառայութենէն, տէր եւ թագաւոր աշխարհին կացոյց:

Եւ զի պահքս այս այն է, զոր նախնի եւ առաջին նահապետքն պահեցին յառաջնումն ժամանակին: Եւ ըստ ժամանակին եւ ըստ անուան նոցա ընկալաւ զանունն «Առաջաւորացե պահք, այսինքն` առաջին հարցն:

Երկրորդ` «Առաջաւորե կոչի ըստ դրութեան, զի սա է առաջին շաբաթ մեծի պահոց աղուհացիցն: Վասն զի ասեն, թէ առաքեալքն կամեցան Հ. (70) օր դնել զպահքն մեծ, ըստ թուոյ նախահարցն` ըստ պատմութեան Ղուկասու: Այլ յորժամ զտրտունջ եւ զաղաղակ բարձին նոր եկեալքն ի հաւատս վասն երկարութեան պահոցն, առաքեալքն երկեան վասն խակութեան նոցին` մի գուցէ դարձեալ յառաջին անհաւատութիւն դարձցին, զի անկիրթք էին ծանրութեան կրօնիցն: Եւ զԲ. (2) շաբաթն ի միջին բարեկենդանացուցին եւ զայս յամենայն ամի պահել հրամայեցին «Առաջաւորե անուանելով: Եւ այլք` թէ Ծ. (50) օր կարգեցին պահք առաքեալքն, երբ մի շաբաթ պահեցին, տեսին, որ Բ. (2) վնաս կայր ի նմա. մինն, որ լրումն Զատկին հետ հրէից լրմանն չմիաբանէր եւ մինն, զի ի ներքոյ հասարակածին գայր չարչարանքն եւ Զատիկն: Ապա, վասն այն զԲ. (2) շաբաթն բարեկենդանացուցին, զի պահք Զատկին այլ ի դուրս խաղասցէ, եւ զլրումն Զատկին արտաքոյ հասարակածին հանցէ, զի մի տէրունական չարչարանքն ի ներքոյ հասարակածին եկեսցէ: Եւ այսու պատճառաւս զԲ. (2) շաբաթն բարեկենդանացուցին եւ զայս շաբաթս «Առաջաւորե անուանեցին: Դարձեալ, յորժամ սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն մեր ել ի Վիրապէն, Կ. (60) օր վարդապետեաց ժողովրդեանն եւ թագաւորին: Եւ ապա Ե. (5) օր պահել ի սրբութիւն Ե. (2) զգայութեանցս հրամայեաց: Եւ էր ժամանակն այն ամառնային: Եւ սուրբն Սեղբեստրոս, որ զԿոստանդիանոս մկրտեաց, Ե. (5) օր պահել հրամայեաց նմա եւ ժողովրդեանն: Եւ վասն առ միմեանս միաբանութեան ասա եդին զերկոսինն: Այլ նոքա զիւրեանցն կորուսին, եւ մեք զմերն հաստատուն պահեցաք շնորհիւն Աստուծոյ: Եւ մնաց առ նոսա անիծից պանրուտէքն: Եւ վասն այսորիկ «Առաջաւորե կոչի` իբր առաջին պահք ի Լուսաւորչէն մեր կարգեալ:

Իսկ ըստ տումարական արհեստիս կոչի Առաջաւոր, զի պահք եւ տօնք ըստ երկից եղանակաց բացակատարին. զի է, որ անշարժք են եւ է, որ շարժականք: Անշարժք, որպէս տօն Աւետեացն եւ Ծննդեանն եւ Տեառն ընդ առաջին, զի յապրիլի Է. (7) տօնեմք Աւետեաց միշտ եւ յունուարի Զ. (6) Ծննդեանն եւ Յայտնութեան: Տեառն եւ փետրուարի ԺԴ. (14)` Տեառն ընդ առաջի, յորում աւուր եւ դիպեսցի: Զի ոչ խտրութիւն առնեմք աւուրցն` թէ կիրակի հանդիպի եւ թէ երկուշաբթի եւ այլն, որ ի կարգին: Եւ թէ ոք ասիցէ` է՞ր վասն, ասեմք, թէ աստ ոչ պատիւ աւուրն խնդրեմք, թէպէտ եւ զպատկերսն, զի խնդրելի է մեզ, թէ յաւուր չորեքշաբթի տուաւ Աւետիք Կուսին եւ ի հինգշաբթօջ եղեւ ծնունդ Կուսին եւ ի կիրակի` Յայտնութիւ Քրիստոսի ի Մկրտութիւն եւ յերկուշաբթի գալուստ Տեառն ընդ առաջին: Եւ զքանիքս զայս վասն այն խնդրեմք եւ ոչ զպատիւ աւուրցն, զի զքանիօնութիւն ամսոցն, յորս եղեն սոքա, անսխալ բերիցեմք ըստ պատմութեան Աւետարանին, որ ասէ, թէ «յամսեանն վեցերորդի առաքեցաւ հրեշտակն` տալ զԱւետիս Կուսինե, որ էր ապրիլ ամսոյ, ըստ աւուրցն թուոյ` ապրիլ Է. (7): Եւ յղացմանն Յովհաննու` ամսոյն վեցերորդ, ըստ որում ասաց հրեշտակն` եւ այս վեցերորդ ամիս է, որ ամուլն կոչեցեալ է, զոր ի տօնացուցերդ վասն ոչ հասկանալոյ զբանն հրեշտակին, ուղղութեամբ ի գրչաց սխալեալ գրեցաւ: Զի զվեց թիւ ամսեացն յղացմանն Յովհաննու ըստ ասից հրեշտակին իմացան զայս ի վերայ թուոյ աւուրց ամսոյն: Եւ զԷ. (7)երորդ օրն ապրիլի ամսոյն գրեցին Զ. (6): Եւ որ ախմարքն են, ոչ իմանան զվնաս դորա. նախ, զի զօրն աւելի բերէ եւ երկրորդ, զի զպատկեր աւուրն քակէ եւ ի տեղացն հանէ: Զի այս այլ ազգ քրիստոնէից է, որ ոչ կարեն զԱւետիք Կուսին ի չորեքշաբթի բերել եւ զԾնունդն ի հինգշաբթի, եւ մեք այսու յամօթ առնեմք զնոսա: Եթ յորժամ զԱւետիք Կուսին յապրիլի Զ. (6) առնես, յայնժամ եւ մերս սխալի, զի եւ ոչ մեք կարեմք բերել ուղղակի զաւուրցն պատկեր: Եւ մեք վասն այսմ անշարժ պահեմք զտօնքս զայս, զի ըստ աւետարանչին Ղուկասայ` Լ. (30) ամեայ գալ ի Մկրտութիւն Քրիստոսի, զաւուրցն պատկեր ըստ կարգի անսխալ բերիցեմք եւ զճշտութիւն պատկեր աւուրցն յայտնի կացուցանիցեմք:

Իսկ որ շարժունք են, է որ միշտ յառաջ շարժի եւ շարժէ, եւ են, որ յետ եւ յառաջ շարժին: Յետ եւ յառաջ շարժին, որպէս Աստուածածնին, Յիսնակամտին եւ սուրբ Յակոբին: Աստուածածնին վասն փոխմանն այլայլի, զի դասք այլ ազգ քրիստոնէիցդ զննջման օրն տօնախմբեն, եւ մեք զվերափոխմանն, որ ի կիրակի օր դիպեցաւ: Եւ զԶ. (6) օրն շաբաթուն բաժանեալ են Բ. (2) կիրակէիցն. թէ ի Դ. (4) շաբթի օր հանապազորդն դիպի, տամք ի յառաջիկայ կիրակին եւ ի Ե. (5) շաբթի` ի երկրորդ կիրակին: Իսկ զխաչին` վասն Յայտնութեան, թէպէտ յաւուր ուրբաթուն խաչն ներկեցաւ աստուածային արեամբն, բայց փառք խաչին յաւուր կիրակէի Յարութեամբն Քրիստոսի յայտնի եղեւ, զի մինչ ի կիրակի իբր ի գործի մահու հայէին, իսկ ի կիրակէին, որպէս կենաց փայտն երկրպագէին: Իսկ զՅիսնակամտին, զի եւ նա յիսներորդ է Ծննդեանն Քրիստոսի, որպէս աղուհացքն Յարութեան եւ Վարդավառին, Պայծառակերպութեան, եւ որպէս նոցա սկիզբն պահոցն երկուշաբթի սկսանի, եւ զսորայս` կիրակէ բարեկենդան առնեմք, զի եւ սկիզբն պահոցն յերկուշաբթի լիցի, եւ սուրբ Յակոբին` անփոխաբար գայ հետ սմա ի կիրակի:

Եւ որ միշտ յառաջ շարժի` պահք Առաջաւորացս է: Եւ այս` վասն տէրունեան լրմանցն, զի զլրումն Զատկին յառաջ խաղացուսցէ եւ արտաքոյ հասարակածին հանցէ զԶատիկն: Եւ վասն յառաջ մշտաշարժութեանս` «Առաջաւորե անուանեցաւ ըստ տումարական արհեստին: Եւ տումարագիտին աստ պարտ է մեծաւ փութաւ զգուշանալ, զի հիմն եւ սկիզբն ամենայն պահոց տօնից եւ Զատկաց սա է, եւ եթէ աստ սխալեսցի, զբովանդակն թիւրէ եւ եթէ ճշգրտեսցէ` զբոլորն ուղղէ: