Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Երիս իրս խնդրելի է աստ. նախ թէ զինչ է ԺԹ. (19) երեակն, երկրորդ` թէ ուստի բացակատարի, երրորդ` թէ զինչ է ներգործութիւն սորա:

Վասն առաջնոյն ասելի է, թէ ԺԹ. (19) երեակս կրկին իրս յայտնէ. նախ զքանիօնութիւն շրջանի Լուսնին, զի սկսեալ յառաջին ամէն զընթացս շաւղի իւրոյ շրջանին եւ կատարէ զճանապարհս ընթացիցն որպէս ԺԹ. (19) ամին եւ վերստին շրջեալ դառնայ յառաջին սկիզբն, երկրորդ` զօրն յաւելեալ յԺԹ. (19) մասանց ի տարիս Լուսնին կոչեն ԺԹ. (19) երեակ, զի սա է, որ ձգէ զԼուսինն ի տեղի իւր:

Վասն երկրորդին գիտելի է, զի օրս այս բացակատարի ի պակաս ընթացից Լուսնին ոչ ըստ բաղկացութեան, այլ ըստ ընթացման, զի որպէս ասացաք, թէ Արեգակն ընթանայ յօրն ԻԴ. (24) ժամ եւ Ժ. (10) մասն ու կես, այսպէս եւ Լուսինն ընթանայ յօրն ԻԳ. (23) ժամ եւ Գ. (3) մասն` Բ. (2) մասն պակաս ի ԻԴ. (24) ժամէն: Եւ այս Բ. (2) մասն պակասեալ աւուր աւուր ի տարին Զ. (6) օր առնէ, զոր յառաջիկայդ ասելոց եմք ի բացայայտութիւն վերադրին: Եւ դարձեալ ընթանայ Լուսինն այլեւս մանր մասնկունք պակաս յամենայն աւուր բաց եւ որիշ յերկու մասանցս այս: Եւ այս է պակասն Լ. (30) մասին միոյ եւ Կ. (60) մասին միոյ եւ ՅԿ. (360) մասին միոյ: Եւ Լ. (30) մասին միոյ այն է, յորժամ զմի մասն յԼ. (30) բաժինս բաժանես, նա մի բաժինն է, նոյնպէս եւ զԿ. (60)ին իմա եւ զՅԿ. (360)ին: Եւ այս Լ. (30) մասին միոյս պակասեալ աւուր աւուր ի Լուսնէն քան զաւուր չափն, առնէ յամիսն մասն մի պակաս եւ ի տարին ԺԲ. (12) մասն պակաս: Իսկ Կ. (60) մասին միոյ պակասեալ աւուր աւուր առնէ յԲ. (2) ամիսն մասն մի պակաս եւ ի տարին Զ. (6) մասն պակաս, որ լինի ի վերայ ԺԲ. (12)ին ի տարին ԺԸ. (18) մասն պակաս: Իսկ ՅԿ. (360) մասին միոյ պակասեալ աւուր աւուր առնէ ի տարին մասն մի պակաս, որ լինի միանգամայն ի մանր մասնկունս մասանց ի տարին ԺԹ. (19) մասն պակաս` աւուր աւուր պակասեալքս ի Լուսնէն: Եւ ԺԹ. (19) մասունքս այս ամի ամի պակասեալ առնէ ի ԺԹ. (19) ամն ՅԿԱ. (361) մասն: Եւ արա զԼ. (30) մասն ժամ մի, որ լինի օր մի ըստ ԺԲ. (12) ժամու, որպէս Արեգականն ԻԴ. (24): Զի չափ Լուսնի աւուրն ԻԳ. (23) ժամ եւ Գ. (3) մասն է եւ զԲ. (2) մասն, որ ասացաք, թէ պակաս ընթանայ Լուսինն քան զչափ աւուր Արեգականն, որ է ԻԴ. (24) ժամ, եւ զայս մանր մասնկունքս մասանց ըստ Բ. (2) մասինն եւս պակաս ընթանայ քան զչափ ԻԳ. (23) ժամու աւուրն: Եւ օրինակ քեզ, զի որպէս զչափ տարւոյն, որ ՅԿ. (360) օր է, Լուսինն Զ. (6) օր պակաս ընթանայ, այսպէս եւ զչափ աւուրն, որ ԻԴ. (24) ժամ է, զասացեալ մասունքս հանդերձ մասնկամբքս պակաս ընթանայ յամենայն աւուր, որ եւ «կատարեալ Լուսիննե ի պակասութենէ մասանցս պատճառի: Եւ օրս այս որ բացակատարեցաւ ի լուսնական մասանցս, «ԺԹ. (19) երեակե անուանեցաւ, վասն զի յԺԹ. (19) ամի ապա եզերեցաւ:

Երրորդ` ճառելի է եւ վասն ներգործութեան սորա. նախ զի զտարի Լուսնին, որ ըստ ԺԲ. (12) Լուսնի կատարի, ՅԾԴ. (354) օրն առնէ ՅԾԳ. (353) օր եւ ներգործէ որոշումն ժամանակաց, երկրորդ` զի թիւ մի յաւելու ի վերադիրս ամենայն ազգաց, երրորդ` պակասեցուցանէ թիւ մի ի վերադիրս հայոց:

Հարցումն. - Զարմանալի իրս երեւի աստ. արդ եթէ օրս ի պակաս ընթացից մանր մասնկանցս կատարի, որպէս ցուցաւ, ապա զիա՞րդ ասի ի տումարս, թէ ընթանայ Լուսինն ի տարին ՅԾԴ. (354) օր եւ ԺԹ. (19) մասն, եւ մեկնիչ տումարին զօրս զայս ասէ, թէ պատճառի յԺԹ. (19) մասանց, որ ամի ամի յաւելու ի Լուսնէն եւ լինի ի ԺԹ. (19) ամն ՅԿԱ. (361) մասն եւ առնէ օր մի եւ մասն մը: Վարանիմ յայս, աղաչեմ պարզաբար բացայայտել, զի մեք այսպէս գիտեմք եւ ի մեկնչաց տումարաց այսպէս իմանամք, թէ ի յաւելեալ մասանց լինի օրս, եւ դուք ի պակասութենէ մասանց ցուցիք:

Պատասխանի. - Նուրբ է քննութիւնս սորա եւ ուշիմ քննողաց է յայտնի սա, զի ոչ ըստ ուղիղ գծի Արեգականն պարտ է իմանալ, այլ ընդդիմաբար, եւ մի իմանալ զաւելին ի բաղկացութիւն աւուրն, այլ յընթացս ճանապարհին աւելի ընթացից Լուսնին: Զի կրկին է յաւելումն. զի է յաւելումն, որ զօրն գոյացուցանէ, եւ է յաւելումն, որ զընթացս պատճառէ: Այն յաւելումն մասանց, որ զօրն գոյացուցանէ, է մասունք Արեգական, զի Արեգակն գոյացուցանէ զօրն, վասն որոյ ի մասանց Արեգականն յամենայնի ամի Ե. (5) օր յաւելու եւ ի նահանջի ամի օր մի: Իսկ մասնկունք Լուսնիս ոչ գոյացուցանէ օր, այլ պակասեցուցանէ, բայց պատճառէ զընթացս Լուսնին օր մի յաւելեալ ի ճանապարհս իւր: Եւ յարացոյց քեզ, զի Լուսինն ի տարին ԺԱ. (11) օր պակաս ընթանայ եւ ԺԱ. (11) օր աւելի: Եւ թէ որպէս, ասասցուք, զի ԺԱ. (11) պակաս ընթանայ, քան զտարի Արեգականն եւ ԺԱ. (11) օր աւելի քան զիւր տարին եւ ի շրջանն` Է. (7) ամիս, պակաս օր մի եւ ԺԹ. (19) երեկի աւուրբս` Է. (7) ամիս, որ է ՄԺ. (210) օր: Արդ, որ զայսքան աւուրս, որ պակաս գնաց քան զԱրեգական տարին եւ աւելի, քան զիւր տարին, ոչ թէ օր գոյացոյց եւ զաւելի թիւս տարեացն, որպէս Արեգակն զԵ. (5) աւուրսն յամենայն ամի, այլ զպակաս ընթացքն ի տարիս Արեգական աւելի ընթացաւ ի տարիս իւր զԷ. (7) ամիսս եւ զոյգ գտաւ ընդ Արեգականն: Արդ, զաւուրքս զայս պակաս իմա ըստ բնական ընթացից Լուսնին եւ աւելի իմա, քան զտարիս իւր յաղագս ընդ Արեգականն զոյգ ընթանալոյ: Սոյնպէս եւ զօրն որ լսես թէ ի ԺԹ. (19) մասանցն, որ ամի ամի յաւելու ի Լուսնէն, մի կարծեր, թէ մասունքն այն օր գոյացուցանեն: Ոչ գոյացուցանեն, այլ պակասեցուցանեն, բայց օր մի աւելի ընթացուցանեն զԼուսինն եւ զպակասն լցուցանեն, եւ կարծի, թէ օր գոյացուցանեն: Եւ այսու առաւել իմա, զի զԺԸ. (18) ամն ԺԱ. (11) բերեմք ի վերայ հին վերադրին եւ յԺԹ. (19) ամին` ԺԲ. (12): Եւ այս է պատճառն, զի զԺԸ. (18) ամն Զ. (6) օր պակաս գնայ Լուսինն ի տարին, եւ Արեգակն Ե. (5) օր աւելի, վասն այն ԺԱ. (11) բերեմք ի վերայ, իսկ յԺԹ. (19) ամի Է. (7) օր պակաս գնայ, եւ Արեգական Ե. (5) օր աւելիքն առնէ ԺԲ. (12) օր պակաս զԼուսինս յԱրեգակնէն, եւ վասն այն ԺԲ. (12) բերեմք ի վերայ եւ հաւասարեմք Արեգականն: Եւ ծանիր, զի այսու տարորոշին Արեգակն եւ Լուսինն ի միմեանց, զի Արեգականն մասունքն օր բաղկացուցանեն եւ Լուսնին պակասեցուցանեն: Նմանապէս եւ «զկատարեալ Լուսիննե գիտեա, զի եւ զայս Լուսնի ԶՌՊԽ. (6840) ամն օր մի պակասեցուցանէ, զի այն մի մասն, որ ի ԺԹ. (19) ամէն մնայ, ի պակասեալ մանր մասնկանց մասանցն է եւ վասն այն երբ ԶՌՊԽ. (6840) ամն լինի, Լուսինն օր մի աւելի ընթանայ եւ զպակասն զայն լնու: Եւ յաղագս այսմ «կատարեալ Լուսինե անուանեցաւ, զի թերութիւն միոյ աւուրն, որ եղեւ ի մէկ մասնէն յամենայն ԺԹ. (19) ամի, աւելի գնալովն կատարեաց եւ «կատարեալ Լուսինե անուանեցաւ, այսինքն թէ Լուսինն զպարտս միոյ աւուրն վճարեալ է եւ կատարեալ: Եւ զԼուսինս զայս «վախճան ժամանակիե ասացին իմաստասէրքն: