Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Նախ տեսցուք թէ վասն է՞ր ասի Աւագ լրումն, երկրորդ, թէ վասն էր յամենայն լրմանս զյարակայն ԽԵ. (45) կալնումք եւ զԱւագ լրմանս` ԽԶ. (46), երրորդ` թէ վասն է՞ր զվերադիրն առանց կիսակաց երթամք, չորրորդ` թէ ԽԶ. (46) թիւս հանապազորդ լրման Զատկին յաւելուած առնէ յաւուրս Լուսնին թէ ոչ: Եւ ապա հինգերորդ` արա զլրումն որպէս եւ Պատճէնն հրամայէ:

Վասն առաջնոյն ասելի է, թէ վասն բազում պատճառի ասի Աւագ լրումն: Առաջին` զի լրումն այս` է ստեղծման լրումն, որ անդրանիկ է եւ աւագ ամենայն լրմանց, զի առաջին լրումն յետ ստեղծմանն յապրիլի Դ. (4)ն էր եւ Խաչելութեան լրումն ի նոյն ամիսն յապրիլի ԺԵ. (15)ն էր: Երկրորդ` ասի Աւագ լրումն վասն կրկին անդրանկացուցանելոյ զսա Տեառն Աստուծոյ յօրինադրական Զատկին, այսինքն ի հին Զատկին, որ օրինակ էր նորոյս Զատկիս: Զի ոչխարն, որ զենուին, նշանակէր զՔրիստոս, որ զենաւ ի խաչին, որպէս ասէ Եսայի` «իբրեւ զոչխար անմռունչ կայ առաջի կտրչիե: Իսկ Զատիկն նշանակէ զյարութիւն Քրիստոսի եւ ըստ կրկին անդրանկացուցանելոյ ամսոյն նիսանայ յամիսք տարւոյն կրկին անդրանկացոյց եւ զլրումս զայս: Զի դարձեալ յապրիլի Դ. (4)ն դիպեցաւ լրումն Զատկին որպէս առաջին լրումն յետ ստեղծմանն, զի նիսանայ ԺԴ. (14)ն ապրիլի Դ. (4)ն է եւ տես ի խառնախորանքն: Երրորդ` զի զամենայն լրմունս զյարակայն ԽԵ. (45) կալնումք եւ աստ ԽԶ. (46) եւ վասն աւելի թիւս առնելոյն ասի Աւագ լրումն: Չորրորդ` վասն մեծամեծ հրաշիցն եւ աստուածային զարմանալի գործոցն, որ եղեն ի լրմանս այս: Զի եղեն Զ. (6) հրաշալի նշանք. առաջին` զի երկիր շարժեցաւ, երկրորդ` վէմք պատառեցան, երրորդ` գերեզմանք բացան, չորրորդ` վարագոյրն հերձաւ, հինգերորդ` լուսաւորքն խաւարեցան, վեցերորդ` ջուր եւ արիւն բխեաց ի կողէն Քրիստոսի: Իսկ զարմանալի գործ, զի անմահն մահացաւ ի խաչին եւ տքնեցաւ ի գերեզմանին, էջ ի դժոխս եւ քարոզեաց հոգւոցն, եհան զգերեալսն եւ աւերումն արար դժոխոցն, յաւուր երրորդի յարեաւ եւ Աստուած հանդերձ միացեալ մարմնովն քարոզեցաւ: Ապա ուրեմն յիրաւի Աւագ լրումն անուանեցաւ, որ այսպիսի աստուածային մեծամեծ հրաշք եւ զարմանալի գործք ի լրմանս այս բացակատարեցաւ: Հինգերորդ` զի յատկական անուն եդաւ սմա անունս այս, զի որոշեսցի յայլոց հասարակաց լրմանց, զի յորժամ լսիցես Աւագ լրումն, անտարակոյս իմասցիս, թէ Զատկաց լրումն կոչէ եւ ոչ զհասարակաց:

Երկրորդ` ճառելի է եւ վասն յարակային, որ ԽԶ. (46) կալնումք: Արդ` վասն այն կալնումք ԽԶ. (46), զի մի գայցէ լրումն, որ ի մարտի ԻԱ. (21)ն է, գայցէ մարտի Ի. (20)նն, ուր հասարակածն է, զի ի Նիկիական սուրբ ժողովն ՅԺԸ. (318) հայրապետացն անիծեալ է ընդ Արիոսի եւ այլոց հերձուածողացն, որ զԱւագ լրումն ի հասարակածին բերցէ, մանաւանդ թէ ի ներքոյ հասարակածին:

Հարցումն. - Զի՞նչ է վնասն, որ այսպիսի բանադրանօք փակեցին սուրբ հայրապէտքն:

Պատասխանի. - Այս է վնասն, զի զհոյլս իմաստասիրաց` հակառակասիրացն ճշմարտութեան ծաղր տայ առնել, զի տգէտ եւ յիմար երեւեցուցանէ` ոչ կարել առնել տարորոշումն սկզբան տարւոյն եւ վախճանին, զոր յայտնապէս սահմանեաց Աստուած յամենայն Զատիկս: Զի ի մին տարին երկու Զատիկ բերէ եւ զգալ տարւոյն Զատիկն խափանէ, զի ի նիսան ոչ առնէ եւ արտաքոյ կարգի ի մէկ տարին Բ. (2) տարի առնէ եւ զնոր տարին ի կարգէ տարեացն թուոց արտաքս հանէ:

Հարցումն. - Աղաչեմ լուծանել, թէ որպէս լինի ի մի տարին երկու Զատիկ եւ կամ գալ տարւոյն Զատիկն զիա՞րդ խափանի:

Պատասխանի. - Գիտել պարտ է, զի տարին Բ. (2) եղանակաւ ասի, այսինքն ըստ պատահման եւ ըստ իսկութեան, քանզի յերկուց սահմանեցաւ: Զի որ ըստ իսկութեան է եւ ճշմարտութեան` յԱստուծոյ սահմանեցաւ եւ որ ըստ պատահման` ի մարդկանէ եդաւ: Զի ազգք եւ ազինք յորում եղանակի տարւոյն ըստ հաճութեան եւ ըստ պատահման որ եդին իւրեանց թուական, զօրն զայն, յորում եդին զթուականն, սկիզբն տարւոյ եղեւ նոցա, եւ «նոր տարիե անուանեցին զայն: Արդ, այս ըստ պատահման «սկիզբն տարւոյե անուանեցաւ ի մարդկանէ եւ ոչ ըստ ճշմարտութեան: Իսկ որ ճշմարիտ «տարիե անուանեցաւ, այս յԱստուծոյ սահմանեցաւ կրկին անգամ, եւ երրորդումն ինքեամբ կատարեցաւ. նախ յարարչութեան սահմանեցաւ եւ երկրորդ` յօրինադրութեան: Ըստ արարչութեան չորիւք իրօք հաստատեաց զտարին. նախ ստեղծագործութեամբ ժամանակին, յորում զաշխարհս գոյացոյց, երկրորդ` կազմութեամբ մարդոյն, յորում արար յաւուր ուրբաթի, երրորդ` զսկիզբն նիսան ամսոյ ի նմին աւուր եդ, որ մէկ օր էր ըստ համարոյ, չորրորդ` զի զԱրեգակն ի նմին աւուր եդ ի Խոյն, որ զտարին ի կիտէն յայնմանէ ընթացիւք ի նոյն կէտն վճարէր: Իսկ յօրինադրութեան Զատկին հաստատեաց պատուիրանադրութեամբ, ըստ որում ասաց Աստուած Մովսէսիւ. «Եղիցի ձեզ օրդ այդ ի յիշատակ եւ տօնեցեք զդա` տօն Տեառն յազգս ձեր օրէն յաւիտենական տօնեցեք զգաե: Եւ յայսմ օրինադրութեանս սկիզբն տարւոյն դարձեալ զնիսան եդ, ըստ որում ասաց թէ «ամիսս այս եղիցի ձեզ սկիզբն ամսոց, առաջին եղիցի ձեզ յամիսս տարւոյնե:

Արդ, ուսիր աստ, զի ԺԴ. (14) երորդ լրումն Զատկաց ի շրջանս Լուսնին զԺԸ. (18) ամն` ի նիսան գայ եւ մի ամ` յաւել աւուրքն: Արդ, յորժամ ԽԵ. (45) կալնուին զյարակայն Աւագ լրման Լուսնին, որպէս այլոց լրմանցն հարքն հոգելիցք եւ իմաստասէրք, յայնժամ ԺԴ. (14) Լուսնին ի հասարակածն գայր, այսինքն յաւելեացն ի Դ. (4), որ է մարտի Ի. (20): Եւ թէ որպէ՞ս, լրումն եբրայեցւոց արա եւ տես. կալ ԽԵ. (45) զյարակայն, երթ զվերադիրն եբրայեցւոց ԺԶ. (16), մնայ ԻԹ. (29), որ է յաւելեացն ի Դ. (4): Բայց մի տարակուսիր ի տեղիս յայս. զաւելիքս, որ Ե. (5) օր է իբրեւ զլրման ամիս, տես, որ Լ. (30) օր է, եւ ի ԻԹ. (29) էն, որ մնաց ի յարակայէն, յորժամ զվերադիրն ի բաց գնացաք, զԻԵ. (25) ի բաց գնամք, մնայ Դ. (4) աւելեացն, եւ ըստ այսմ ուսիր զարուեստ աւելեացս լրման: Նոյնպէս եւ հռոմայեցւոց լրումն արա եւ տես. կալ զյարակայն ԽԵ. (45), գնա զվերադիրն ԻԵ. (25), եւ գայ լրումն մարտի Ի. (20)` ԺԴ. (14) Լուսնին, որ է հասարակածն: Աստ տես զսխալանս, զի թէ պատահիցի պատկեր օրն լրման ի շաբաթ յաւագ շրջանին, ի հարկէ պարտ է վաղիւն ի կիրակի Զատիկ առնել: Յայնժամ գայ մարտի ԻԱ. (21) եւ յաւելեացն ի Ե. (5), եւ լինի ի մին տարին երկու Զատիկ, զի զանցեալ Զատիկն ի նիսան արարեր, որ սկիզբն էր տարւոյն, եւ զնոր Զատիկն յաւելեացն ի Ե. (5), որ վախճան եւ վերջ էր տարւոյն: Ահա եղեւ ի մին տարին երկու Զատիկ եւ ելաւ յաստուածադիր սահմանէն, որ ի նիսան սահմանեաց յարարչութեան եւ յօրինադրութեան: Եւ տես, թէ որքան նախատինս վերաբերէր առ հարքն հոգելիցք եւ իմաստասէրք, որ զշաւիղս լուսաւորացդ ըստ ժամուց եւ ըստ մասանց զընթացս սոցա իմաստասիրեցին եւ ի մի թիւս տգէտ երեւէին: Զի բազումք ի յանդգնից եւ հակառակասիրաց ի մերոց եւ յօտարաց ծաղր առնելով ասէին. «եթէ աւուր միոյ ոչ կարացին լինել ընտրող, այսինքն զվախճան տարւոյն ի սկզբան տարւոյն ոչ կարացին որոշել, որ ախմարաց է գիտելի, ապա եւ սուտ է արհեստ տումարական հանճարասիրութեան նոցաե: Եւ վասն այսր սխալանաց զյարակայ Աւագ լրմանս ԽԶ. (46) սահմանեցին, զի ԺԴ. (14) Լուսնին յաւելեաց ի Ե. (5) գայցէ, եւ Զատիկն ի նիսան անկանիցի ըստ աստուածադիր սահմանին: Վասն այն անիծիւք փակեցին, զի մի' ոք իշխեսցէ զԱւագ լրումն ի հասարակածին առնել, մանաւանդ թէ ի ներքոյ հասարակածին եւ հանել զԶատիկն յաստուածադիր կարգէն:

Հարցումն. - Արդ եթէ յաւելեաց ի Ե. (5)ն եւ կամ այլոց լրմանցն պատկեր ԺԴ. (14)ին ի կիրակի հանդիպիցի, ընդ է՞ր յերկուշաբթի ոչ առնեմք Զատիկ, զի նիսան ամիս է:

Պատասխանի. - Այս ի սրբոյն Կոստանդիանոսէ արքայէն մեծէ եղեւ, զի մինչեւ ցայն վայր, յորում աւուր եւ դիպէր ԺԴ. (14)ն Լուսնին, ընդ հրէիցն առնէին քրիստոնեայքն զԶատիկն: Վասն որոյ բարեպաշտ արքայն ոչ հաւանեալ այսմ, խնդրեաց ի հարցն սրբոց թէ ոչ է պարտ քրիստոնէիցս ի հետ տիրասպան ազգին հրէից առնել զԶատիկն ի լուր աւուրսն, այլ ի կիրակի, յորում յարութիւն Քրիստոսի եղեւ: Եւ թէպէտ ի լուր աւուրսն Զատիկ առնել ոչ է արտաքոյ աստուածադիր հրամանին, զի ի նիսան է, բայց ի կիրակի սահմանեցին ընդ խնդրոյ մեծի արքային, որով որոշեսցուք ի հրէից:

Հարցումն. - Ընդ է՞ր է, զի զԾնունդն Քրիստոսի ի քանիս ամսոյն առնեն ամենայն ազգ եւ զՅարութիւն` ոչ, զի թէպէտ ոմանք ի դեկտեմբերի ԻԵ. (25)ն առնեն ըստ պղծոյն Արտեմոնի, սակայն քանիք Ծննդեան զայն ասեն:

Պատասխանի. - Զի Յարութիւն Քրիստոսի Զատիկ է, եւ Զատիկն տարւոյն մուտ է, ըստ որում զՅարութիւն յամիսս տարւոյն արար, իսկ Ծնունդն Քրիստոսի ոչ ունի զմուտս հասարակաբար տարւոյն, այլ զառանձնակի տարւոյն, որ ինքեան միայն է: Եւ աստ ընդդիմաբար ունիմք զխնդիրն, զի ի Ծնունդն զքանիս ամսոյն միայն խնդրեմք եւ զաւուրն պատկերն ոչ, իսկ ի Յարութեան զաւուրն պատկերն խնդրեմք եւ զքանիս ամսոյն` ոչ: Եւ թէ զինչ է պատճառն ասիցէ ոք, գիտասցէ, զի վասն այն խնդրեմք ի Ծննդեան զքանիս ամսոյն, զի անաւելորդ եւ աննուազ բերիցէ զժամանակս թուաբերութեան ամացն Քրիստոսի, իսկ ի Յարութեան զաւուրն պատկեր, զի մի' օր Յարութեան ի մէջ այլ աւուրցն տարակուսանօք լիցի:

Հարցումն. - Եթէ տարեմուտն ի նիսան ամիս է, զինչ է պատճառն ի ԺԴ. (14)ին Լուսնին առնել Զատիկն:

Պատասխանի. - Չորք են Զատիկք եւ տարեմուտք. առաջին` ստեղծմանն, երկրորդ` օրինադրութեանն, երրորդ` վերստին նորոգմանն, չորրորդ` հասարակ յարութեան: Եւ սոքա ամենեքեան օրինակ եւ գաղափար են միմեանց, զի ի ստեղծմանն Լուսինն ԺԴ. (14)ն էր, այսպէս եւ յօրինադրութեան, նոյնպէս եւ ի հասարակաց յարութեան է լինելոց, վասն որոյ ի ԺԴ. (14)ն Լուսնին առնեմք զԶատիկն, զի եւ չարչարանքն Քրիստոսի ընդ սմա դիպեցաւ:

Հարցումն. - Վասն է՞ր է, զի սկիզբն արարչութեան ի կիրակի եղեւ եւ զսկիզբն տարւոյն` յաւուր ուրբաթի եդ, ի նիսան:

Պատասխանի. - Վասն այն, զի յառաջնումն աւուրն արարածքս անկատար էին եւ յուրբաթի առին զկատարումն: Եւ զի տարին վասն երկու իրաց է. առաջին` զի զքանիօնութիւն արարածոցս յայտնեսցէ եւ երկրորդ` զչափ կենաց մարդկան, եւ սոքա յաւուր կիրակէի ոչ էին ի միջի:

Հարցումն. - Վասն է՞ր զԱւագ լրման Լուսինս «ԺԴ. (14) անե անուանեմք:

Պատասխանի. - Զայս ոչ է թէ վասն պակաս գոլոյ քան զԺԵ. (15) աւուրք Լուսնին, եւ վասն այն ասեմք «ԺԴ. (14) անե, այլ Լուսին ի լրմանս այս ԺԶ. (16) գտանի վասն հարկի նիսան ամսոյ, այլ զի հրամայեաց Աստուած ի ԺԴ. (14) նիսան ամսոյ զենել զոչխարսն, եւ էր Լուսնին ԺԴ. (14) օր, զի վաղիւն ի Զատկին գտանիցի ԺԵ. (15) աւուր: Եւ հարքն հոգելիցք առանց խոտորելոյ եդին զանուն լրմանս ԺԴ. (14): Երկրորդ` զի ամենայն լրումն ԺԵ. (15) եւ սայ յատկական անուամբ «ԺԴ. (14) անե անուանեցաւ ի պատճառս լրման Զատկաց, բայց դու զԺԴ. (14)նն ԺԵ. (15) իմա, զի զԺԵ. (15)նն ասէ ԺԴ. (14) ան:

Երրորդ` խնդրելի է, թէ վասն է՞ր զվերադիրն առանց կիսակաց երթամք. նախ վասն այն երթամք առանց կիսակաց, զի Աւագ լրումս Առաջաւորին պատկեր է, որպէս անդ ոչ առնու ի կիր զկիսակն, նոյնպէս եւ ոչ աստ հրամայէ առնել: Երկրորդ` զի Աւագ լրումն օր մի աւելի առնու, քան զայլ լրմունս, վասն զի զյարակայն ԽԶ. (46) ունիմք: Եւ թէ զկիսակն ի հետ վերադրին երթամք, զաւելի օրն հետ իւր տանի եւ ձգէ զԺԴ. (14)նն ի ներքոյ հասարակածին, զի ի մարտի ԻԱ. (21) վերադիրն ԻԵ. (25) է, եւ յորժամ կիսակաւն Իէ. (27) երթաս, լրումն մարտի ԺԹ. (19) գայ: Եւ յաղագս այսմ պատճառի առանց կիսակաց գնամք, զի քան զհասարակածն արտաքոյ հանցէ զլրումն Զատկին:

Չորրորդ` տեսանելի է եւ զայն, թէ ԽԶ. (46) թիւս հանապազորդ լրման Զատկին, որ աւելի կալնունք թիւ մի, Լուսինն ի ԺԶ. (16) առնու զլրումն թէ ի ԺԵ. (15): Գիտելի է, զի Լուսնի ստեղծմանէն մինչեւ ի կատարած աշխարհիս անհնար է, թէ մասն մի յաւելուլ կարէ, զԻԹ. (29) օր եւ կէսն, կամ մասն մի պակասեցուցանել բացի մանր մասնկանց մասանցն, որպէս ցուցաք վերագոյն` վասն ԺԹ. (19) երեկի աւուրն, որպէս եւ սահմանեաց Աստուած: Եւ այնմ վկայէ Դաւիթ, թէ «սահման եդիր եւ ոչ անցանենե, զի Լուսինն ըստ արարչադիր սահմանին ի ԺԵ. (15) առնու զլրումն, որպէս յամենայն լրմունս: Բայց մի թիւս աւելի, որ ի յարակայն յաւելին իմաստասէրքն զԽԵ. (45)ն ԽԶ. (46) ունելով, զայս գործէ, զի Զատիկն յառաջ շարժէ, որ ի նիսան մտանէ, զի ըստ հրամանին Աստուծոյ ի նիսան եղիցի զԶատիկս, որպէս վերագոյն ցուցաք: