Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Բազում ինչ պիտանացու է ի վարդապետութիւն սոցա, սակայն արգելու զմեզ երկարութիւն բանիցն վասն ծանր լինելոյ մանկանց նորավարժից, վասն որոյ համառոտաբար ճառեցից սակաւուք պատճառս տալով իմաստուն մտաց, որ ի սակաւէն զյոլովս մտաբերէ: Նախ տեսցուք, թէ վասն է՞ր ասին կենդանակերպք, երկրորդ` թէ վասն է՞ր այսպիսի անուամբ յորջորջեցան, երրորդ` թէ վասն էր ԺԲ. (12) թուով բովանդակեցան, չորրորդ` կրականք են, թէ ներգործականք, հինգերորդ` յինքեանց շարժին թէ յայլմէ, վեցերորդ` թէ որք զոր կէտ ունին յեղանակս տարւոյն, եօթներորդ` թէ որոց մասին աշխարհի են տիրողք, ութերորդ` թէ ի վերայ որոց իրաց իշխանութիւն ունին, իններորդ` թէ որք են արականք եւ որք իգականք, տասներորդ` զթիւ որքանութեան աստեղաց սոցա:

Վասն առաջնոյն գիտելի է, թէ կենդանակերպք վասն այն ասին, զի հասարակաբար սոքա ամենեքեան հոմանունք են` Խոյն, Ցուլն եւ այլն: Եւ վասն զհոմանունութիւն որոշելոյ կոչեցան կենդանակերպք յիմաստասիրացն, զի միգուցէ յորժամ լսիցես Խոյ, Ցուլ, կարծիցես, թէ նոքա յերկինքն կենդանիք են, որպէս սոքա, որ յերկրի են ներշնչական զգայական: Ոչ ասէ կենդանիք, այլ կենդանակերպք, իբր թէ ըստ յարմարութեան նմանք են կենդանեաց ըստ ձեւոյ ինչ եւ ներգործութեան, եւ ոչ կենդանիք:

Երկրորդ` ասելի է, թէ վասն էր այսպիսի անուամբ յորջորջեցան` Խոյ, Ցուլ եւ այլն: Ասեմք, թէ վասն կրկին պատճառի. նախ ըստ նմանութեան, երկրորդ` ըստ ներգործութեան: Եւ է ըստ նմանութեան, զի կենդանակերպքս, յոր ինչ կենդանոյ անուն որ անուանեցան, ունին զմասին ինչ անդամոց զնմանութիւն կենդանացն այն: Զի որ Խոյ ասի, զխոյին դմակին զնմանութիւն ունի որպէս բազմաստեղն, եւ Ցուլն` գեղջերուացն եւ Խեցգետինն` զոտիցն, այսինքն զկողմնաւոր աստեղքն յաջ եւ յահեակ, Առիւծն` զգլխոյն, Կշիռն` զնժարի, այսպէս եւ զայլսն յաստեղացն ճանաչիցես, իսկ Վիշապն` գլուխն բերանաբաց կզակօք: Իսկ ըստ ներգործութեան որ անուանեցան, ոչ եթէ յինքեանց ներգործութենէն, այլ յարեգակնային ներգործութեանցն, զի Արեգակ ի սոսա ընթանալով ըստ զանազան ներգործելոյն` զայսպիսի անուանքս առ ընկալան կենդանակերպքս այս: Զի Խոյ ասացաւ վասն ծննդականութեան, զի գալով Արեգակն ի սա, շարժէ երկիր ի ծննդականութիւն բուսոց եւ խոտոց, տնկոց եւ ծառոց, այլեւ կենդանեաց: Եւ Ցուլ` որ առաւել ունի ծննդականութեան զօրութիւն, քան զԽոյն, զի Արեգակ ի սա գալով առաւելու ի ջերմութիւն եւ կապէ զծղօտ բուսականացդ եւ զպտուղս տնկոց: Իսկ Եկաւոր` զի Արեգակ ի սմա գալով զվաղահաս պտուղս ծառոց բերէ ի եկ եւ զդաշտային արտորայսն ի հունձս, եւ ասի յաւուրքս յայս, թէ նորն եկաւ: Եւ դարձեալ` զի կենդանակերպս այս Բ. (2) աստղ է եւ ըստ սմա ասի Եկաւոր: Իսկ Խեցգետին, որ է խաչափառն` զի Արեգակ ի սա կողմնաւոր ունի զընթացս իւր եւ խոտորնակն` յաջ եւ յահեակ բարձրանալովն եւ խոնարհելովն: Իսկ Առիւծ` զի Արեգակ ի սմա բարկ է եւ գազան, իբրեւ զառիւծ: Իսկ Կոյս` վասն անծննդականութեան, զի ի սա ժամանելով Արեգականն այլ ոչ է հնար երկրի զտարւոյն պսակն կրկին պտղաբերել: Իսկ Կշիռ` վասն հաւասարութեան ըստ բազում յեղանակի. զի Արեգակ ի սմա գոլով նախ կշիռ ունի զկենդանակերպսն հանդէպ միմեանց յարեւելս եւ յարեւմուտս կոյս, երկրորդ` վասն լուսոյն, զի ի Խոյէն ելեալ Արեգակն ունի զշառաւիղս լուսոյն ըստ ուղիղ գծի յառաւօտուն ի վերայ Կշռին յարեւմտական կէտին եւ յերեկոյին` յարեւելեան կէտին: Նոյնպէս իմա եւ ի վերայ Խոյին, յորժամ ի Կշռէն ելանէ: Երրորդ` ըստ ժամուց տուընջեան եւ գիշերոյ ԺԲ. (12) լինել տուընջեանն եւ ԺԲ. (12) գիշերոյն, չորրորդ` ըստ ջերմութեան եւ ըստ ցրտութեան զմիջակն ունելով երկուց առաւելութեանց` այսինքն զջերմութեան եւ զցրտութեան, հինգերորդ` ըստ ընդունակութեանց սերմանց, զի երկիր հաւասար եւ կշիռ ընդունի զսերմանիս ի գարնան եւ յաշնան, վեցերորդ` ըստ կենդանակերպիցն, զի կշիռ ունին զկենդանակերպսն` Ե. (5) յաջմէ եւ Ե. (5) ի ձախմէ, եօթներորդ` ըստ առաւել ներհակ որակացն երկուց եղանակացն, զի գարնան եղանակն ունի զառաւել ջերմութիւն ամարան առաջի իւր, իսկ աշնանն զառաւել ջերմութիւն ձմերան, ութերորդ` ներհակ ներգործութեամբ, զի Արեգակ ի Խոյն գոլով շարժէ զերկիր ի պտղաբերութիւն եւ ի Կշիռն հաւասար ընդդէմ նմին յանպտղութիւն, իններորդ` ըստ ընթացից ընդդիմաբար ծայրիցն, զի ի Խոյն գոլով ընթանայ զվերինն ծայր եւ ի Կշիռն` զներքինն, տասներորդ` ըստ խնդութեան եւ տխրական ներգործութեանց, զի ի գարնան Արեգակս զխնդութիւն ներգործէ կենդանեաց վասն ընդարձակութեան ամարան, եւ Կշիռն նման սմին զընդ դէմն առնէ յաշունն տխրութիւն` վասն ծանրութեան ձմերանն: Իսկ Կարիճ` զի կարիճն ի վերջ տտանն ունի զխայթոցն եւ հարեալ տտամբն տկարացուցանէ զմարդիկ, եւ Արեգակ ի սոյն կենդանակերպոջս ի վճարն, որ է վերջքն, զանպատրաստսն եւ զմերկսն հարեալ ցրտութեամբ եւ վաղվաղակի տկարացուցանէ: Իսկ Աղեղնաւոր` վասն սաստկութեան, զի որպէս նետ յաղեղնէ ելեալ եւ հարեալ զմերկ մարդ, առժամայն սպանանէ, այսպէս եւ Արեգակ ի սմա լինելով, սաստիկ ցրտութիւն ձմերանն հարեալ զմերկսն ի մարդկանէ վաղվաղակի մահ գործէ: Իսկ Ջրհոս` զի ի սմա գոլով Արեգականն խոնաւութիւնք տիրեն երկրի եւ ձիւնաբերութիւնք առաւել հոսի եւ տեղայ ի վերայ երկրի: Իսկ Ձուկն` վասն զի որպէս ձուկն ի մէջ ջրոց եւ ծովուց ունի զշարժումն իւր, նոյնպէս եւ Արեգակ ունի յայսմ կենդանակերպոջս գոլով կենդանիք, որպէս ի մէջ ջրոց եւ ծովուց շարժին յերկրի, զի անձրեւք եւ հալումն ձեանց ծովացուցանեն զաշխարհս:

Երրորդ` ճառելի է յաղագս ԺԲ. (12) թուով բացակատարիլ սոցա. նախ ըստ գոյաւորութեան մարդոյն, զի մարդ յԺԲ. (12) անդամոց կազմեցաւ եւ ԺԲ. (12) զգայութեամբ զարդարեցաւ, նոյնպէս եւ երկինք ԺԲ. (12) կենդանակերպօք սահմանեցաւ եւ զարդարեցաւ: Երկրորդ` ըստ բաժանման երկրի, որ յԺԲ. (12) մասն բաժանեցաւ ըստ անդամոց մարդկան: Երրորդ` ըստ խորհրդաւոր թուոյ, զի ԺԲ. (12) էին թիւք նահապետացն եւ ազգքն Իսրայէլի եւ աղբիւրքն յԱղիմայ եւ ջուրն, որ ի վիմէն յԺԲ. (12) առուս բաժանէր ըստ իւրաքանչիւր ցեղիցն բանակելոյ, եւ ակունք Վակասին եւ ներքին եւ արտաքին կողմունք տախտակացն տապանակին եւ քարինքն Յորդանանու եդեալն եւ հանեալն եւ մարգարէքն եւ առաքեալքն եւ պսակք աստեղաց ի գլուխ Կուսին, կարգ հրեշտակաց եւ մարդկան եւ պտուղ կենաց ծառոցն եւ ամիսք տարւոյն եւ ժամք աւուրն եւ ըստ ԺԲ. (12) կատարեալ թուոյ: Եւ զի յայտնի է ամենեցուն, որ մէջն երկուց ծայրիցն հաղորդին, եւ է հաստատութիւնս մէջ եւ անջրպետ, վերինն երկնի եւ ստորինս երկրի, պատշաճ էր, զի խորհրդաւոր եւ պատուաւոր թուովս հաղորդ գտանէր Աստուծոյ:

Չորրորդ` խնդրելի է, թէ կրականք են, թէ ներգործականք: Արդ, ըստ այնմ, զի տեղիք եւ ճանապարհք են ընթացից մոլորակացդ կրականք են, իսկ ըստ լուսաւորելոյ զգիշերս` ներգործականք են: Դարձեալ` ըստ ունակութեան լուսոյն կրականք են եւ ըստ ազդեցութեան զօրութեանցն առ ստորինս` ներգործականք են:

Հինգերորդ` տեսցուք, թէ յինքեանց շարժին, թէ յայլմէ: Գիտելի է, զի յինքեանց շարժին երկինք եւ գօտիք, իսկ սոքա` յայլմէ, զի որպէս բեւեռն ի տախտակի ամրացեալ, այսպէս եւ սոքա ի հաստատութիւնդ, եւ նա ըստ ինքեան շարժէ զսոսա:

Վեցերորդ` տեսցուք թէ որք զոր կէտ ունին ի յեղանակք տարւոյն: Խոյն, Ցուլն եւ Եկաւորն` զգարնան, եւ այլքն ըստ կարգի:

Եօթներորդ` թէ որոց մասին աշխարհի են տիրողք. Խոյն` պարսից, Ցուլն` բաբիլացոց, Եկաւորն` գամրաց, եւ այլն ըստ կարգի, որ ի Պատճէնն պատմի.

Ութերորդ` Խոյն ունի իշխանութիւն հողմոյն հարաւոյ, Խեցգետինն տիրէ հողմոյն հիւսիսոյ, Աղեղնաւորն` դառնաշունչ հողմոյն արեւմտից, եւ Այծեղջիւրն` արեւելից եւ այլն:

Իններորդ` թէ որք են արականք եւ որք իգականք: Գիտելի է, զի Զ. (6)ն արականք են եւ Զ. (6)ն իգականք. Խոյն, Եկաւորն, Առիւծն, Կշիռն, Աղեղնաւորն, Ջրհոսն - սոքա արականք են, Ցուլն, Խեցգետինն, Կոյսն, Կարիճն, Այծեղջիւրն, Ձուկն - սոքա իգականք են:

Տասներորդ` զթիւ որքանութեան աստեղացն. արդ, Խոյն Է. (7) աստղ է, Ցուլն` ԺԲ. (12), Եկաւորն` Բ. (2), Խեցգետինն` ԺԳ. (13), Առիւծն` Ժ. (10), Կոյսն` Գ. (3), Կշիռն` Գ. (3), Կարիճն` Լ. (30), Աղեղնաւորն` Զ. (6), Այծեղջիւրն` Գ. (3), Ջրհոսն` Զ. (6), Ձուկն` Բ. (2):

Արդ, զհամառօտն, որ գրեցաք զսոսա, զայն գտցես ի տումարատետրերն զեղանակաց տարւոյն, զմասանց երկրի եւ զիշխանութիւն ի վերայ որոց:

Հարցումն. - Զի՞նչ հասարակութիւն ունին սոքա եւ կամ զինչ զանազանութիւն:

Պատասխանի. - Առաջին հասարակութիւն, զի ամենեքեան կենդանակերպք ասին, իսկ զանազանութիւն, զի ոմն Խոյ եւ ոմն Ցուլ կոչի, երկրորդ հասարակութիւն, զի ամենեքեան ճանապարհ են ընթացից մոլորակացն, իսկ զանազանութիւն` զի ոմանք յեղանակս գարնան եւ ոմանք` յամարան եւ այլն, երրորդ հասարակութիւն` զի ամենեքեան յերկինս են, իսկ զանազանութիւն` զի ոմանք մերձ հիւսիսային կողմանցս եւ ոմանք` հարաւային, չորրորդ հասարակութիւն` զի ամենեքեան աստեղք են, իսկ զանազանութիւն` զի ոմանք առաւել ըստ թուոյ եւ ոմանք` նուազ, հինգերորդ հասարակութիւն` զի ամենեքեան տանուտէրք են երկրի, իսկ զանազանութիւն` զի ոմն արեւելեան մասին, որ է գլուխ եւ ոմն` այլում, վեցերորդ հասարակութիւն` զի ամենեքեան լուսաւորք են սոքա, իսկ զանազանութիւն` զի ոմն քան զոմն առաւել է փառօք ըստ ճառագայթից լուսոյն, եօթներորդ հասարակութիւն` զի ամենեքեան հոմանունք են սոքա, իսկ զանազանութիւն` զի ոմանք արականք եւ ոմանք տեսականք եւ ոմանք քանակական, ոմանք հաւասարական եւ ոմանք ներգործական, ութերորդ հասարակութիւն` զի ամենեքեան իշխողք են, բայց ոմն հողմոյն հարաւոյ եւ ոմն այլում, իններորդ հասարակութիւն` զի ամենեքեան յերկնից շարժին, իսկ զանազանութիւն` զի ոմանք ի վերին կիսագնդէս յարեւելից յարեւմուտս շարժին, իսկ որք ի ներքին կիսագնդին` յարեւմտից յարեւելս, տասներորդ հասարակութիւն` զի ամենեքեան սոքա Լ. (30) աստիճան ունին, իսկ զանազանութիւն` զի յոմանս զառ ի վեր ունին զընթացս մոլորակքն եւ յոմանս` զառ ի վայր են, եւ այլ հասարակութիւնք եւ զանազանութիւնք, բայց այսքան շատ ասացի:

Հարցումն. - Վասն է՞ր է, յորժամ տանուտէր տարւոյ առնեմք, Ե. (5) թիւ ի բաց գնամք ի թուականէն:

Պատասխանի. - Հինգ թիւն ոչ է ուղղակի, այլ Դ. (4)ն, զի ի դնել թուականին Աղեղնաւորն էր տանուտէր, քանզի նահանջի առաջի ամ էր: Եւ յորժամ Ե. (5) երթաս, յայնժամ Կարիճն գայ տանուտէր, որ է նահանջի ամ, եւ չէր ամն նահանջի: Այլ եւ այս վասն աւելի թուոյն է, որ ի հասարակածէն եմուտ, զի յորժամ զԴ. (4)ն երթաս, ոչ բերէ ուղիղ զարուեստն, վասն որոյ զաւելի թիւս թուականին ի հետ յարակային երթայ, որ Դ. (4) է, որպէսզի Ե. (5) գնալովն ուղիղ գտանիցի տանուտէր տարւոյն եւ սկիզբն ԺԲ. (12) իցն ի Խոյէն լիցի:

Հարցումն. - Արեգակն յաստիճանս կենդանակերպին կենայ Ա. (1) օր, եւ Երեւակն` Լ. (30) օր, իսկ Լուսինն` Ա. (1) մասն: Այսպէս յամր եւ արագ ընթացիւք զամենայն մոլորակն տեսանեմք: Արդ, Արեգակն զկենդանակերպքն յԼ. (30), օրն վճարէ ըստ Լ. (30) աստիճանին, ապա որպէ՞ս ի գօտիքն Ժ. (10), Ժ. (10) օր ընթանայ, զի սորա Ժ. (10) աւուր ճանապարհն Երեւակին Յ. (300) աւուր է եւ Լուսնին` Ժ. (10) մասն են, նմանապէս եւ այլքն ըստ իւրեանց յամր եւ արագ ընթանալոյն: Վասն որոյ աղաչեմ ի սէրն Քրիստոսի, թէ որպէ՞ս Արեգակն Ժ. (10), Ժ. (10) օր յամէ առ գօտիսն` բացայայտել զայս, զի անհնար երեւի իրս այս:

Պատասխանի. - Ծածուկ է յայժմու ժամանակի գիտութիւն սորա հասարակ մտաց մերայինս ազին, բայց թէ ոք ներհմտիցէ շաւղաց աստեղաց, աշխատասիրութեամբ հասցէ յարուեստս յայս: Բայց դու այսպէս իմա. զի Գ. (3) են կամարք կիսագնդիս, յորս ընթացումն մոլորակացդ լինի` ներքին, միջին եւ վերին: Արդ, ի ներքին կամարէն, որ է Այծեղջիւրն, մինչ ի վերին կամարն, որ է Խեցգետինն, ունի երեսք երկնից լայնութիւն ՃՁ. (180) աստիճան: Եւ Զ. (6) կենդանակերպք, որ են ի վերին կիսագունդս եւ Զ. (6) ի ներքինն` ունին յաստիճանս յայս Լ. (30), Լ. (30) աստիճան, որ լինի ՅԿ. (360), եւ Արեգակն ի բարձրանալն ընթանայ զՃՁ. (180) աստիճանս Զ. (6) կենդանակերպիւ եւ ի խոնարհիլն զՃՁ. (180) աստիճանս Զ. (6) կենդանակերպիւ: Արդ, ուսիր աստ, զի յաստիճանացս յայս, որ կենդանակերպքս ունին Լ. (30), Լ. (30) աստիճան անշարժութեամբ, գօտիքս ունին Ժ. (10), Ժ. (10) աստիճան շարժողութեամբ: Արդ, ի ներքին կամարն ի սկիզբն է Լուսնթագին, եւ ունի Ժ. (10) աստիճան յիշխանութիւն իւր եւ այլն ըստ կարգի մինչեւ ի միջին կամարն, եւ անդ սկիզբն Հրատն լինի մինչ ի վերին կամարն, եւ անդ սկիզբն Լուսաբերն լինի, եւ այսպէս ըստ կարգի մի ըստ միոյ Ժ. (10), Ժ. (10) աստիճան ունին յելս եւ յէջս Արեգականն: Եւ դու մի այսպէս իմանալ, թէ որպէս Արեգակն կայ յաստեղս կենդանակերպիցն Լ. (30), Լ (30) օր, նոյնպէս եւ ի աստեղս որ են գօտիք, կենայ Ժ. (10), Ժ. (10) օր, զի այս անհնար է: Է՞ր վասն. վասն զի կենդանակերպքն անշարժք են ի տեղիս, յոր հաստատեալ են, եւ սոքա շարժականք, եւ ի վերայ այսմ, զի յամր եւ արագ են ընթացիւք: Այլ յաստիճանս սոցա, որ ըստ կարգի ունին Ժ. (10), Ժ. (10) թուով, Արեգակն յաստիճանքս յայս որ ընթանայ Ժ. (10), Ժ. (10) օր, եթէ պատահին նոքա եւ եթէ ոչ, ասի եթէ Արեգակն կենայ ի գօտիքն Ժ. (10), Ժ. (10) օր, այսինքն յաստիճանսն որ ըստ կարգի ունին գօտիքն: Եւ ըստ այսմ ուղիղ է բանդ` «յաստիճանս գօտեացն ընթանալով ի գօտիսնե ասի: Շատ լիցի այսքան համառօտաբար ճառեցեալքս վասն կենդանակերպիցն: