Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Զհայցուածս գերերջանիկ րաբունապետի եւ երիցս երանելւոյ վեհին` եռակի առաքինութեանցն կատարողի, եռանձնեայ տէրութեանց եռափափագ սիրով ներընդունողի ի քումդ գոյաւորութեան ի կայս եռակի ստացեալ սեռօրեն զնշոյլս հոգւոյն ի թիւ եզակի եւ երրեակ երկակի, որ իբրեւ զսպունգ առ լցեալ արտաքս ցօղեսցես զկայթուածս իմաստից ընդ ցնցուղ շնչոյդ ի լսելիս ներակրթելոցն անձանց, որ տենչան աստուածային իմաստիցն եւ փիլիսոփայական արտաբերեալ հանճարիցն:

Ծանիր, ո'վ վեհիմաստդ մտօք, զի որք որ տումարական մակացութեանցս են ներընդունակք, ոչ որ ըստ արհեստին են ներակրթեալք, բավական են այսմ իրագործութեանց հարցափորձեալ մեկնութեան, այլ որք ի մակացութիւն սորա են յառաջեալք, նոցա արժանաւոր վարկանիմ գոլ հարցափորձիլ ի տեսութիւն խնդրոյդ, իսկ մերս նուաստութիւն յաստիճան ներհմտութեան սորա միայն ժամանեալ, զիա՞րդ կարացից զիղձս փափագանաց մաքուր քոյդ սրտի հանել ի վախճան, զի բերկրեալ` խրախասցիս ի ցանկութիւն սրտիդ մտածման: Այլ ինքն Հոգին Աստուած, որ շարժէ զոմանս ի խնդիր եւ զոմանս ի տուր, տալով նոցա զշարժմանն խնդիր, տացէ բան ապիկար մտաց մերոց ըստ փափագանաց ձերոյդ սրբութեան եւ ի կրթութիւն մանկանց Սիոնի, ի փառս Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Օգնեա', Հոգիդ Սուրբ:

Գիտելի է ըստ կանոնաց իմաստասիրաց, զի գիտութիւն ի չորս բաժանի եւ չորս կերպիւ առ ներընդունողսն երեւի: Եւ եթէ ոյք են այսոքիկ, ասեմք հմտութիւն, ներհմտութիւն, արհեստ եւ մակացութիւն: Հմտութիւն է սակաւ ինչ ծանօթութիւն ի ճանաչումն իրին: Եւ ներհմտութիւն է մասնաւոր գիտութիւն առաջադրեալ իրին: Իսկ արհեստ է թարց պատճառի բոլոր գիտութիւն: Եւ մակացութիւն է հանդերձ պատճառօք բոլոր գիտութիւն, անսխալ ճանաչումն իմացականին առ մակացելին: Եւ զայս կրկին յարացուցիւ արտայայտեցից. առաջինն, զի հմտութիւն է, յորժամ զմանուկն տան յուսումն դպրութեան, եւ նա ըստ վարժմանն ճանաչել կարասցէ զգիրն. ասել այբ, բեն, գիմ: Իսկ ներհմտութիւն է, յորժամ զհեգն կապել կարասցէ ի վանկսն եւ ի փաղառութիւնսն ի բառսն եւ յանունսն, որպէս ասել «երանեալե: Եւ արհեստ է, յորժամ խառն զանունսն եւ զբայսն եւ զամենայն մասունս բանին, ըստ այնմ «Երանեալ է այր, որ ոչ գնացե, բայց զպատճառս գրոյն ոչ գիտենայ, թէ զինչ է գիր եւ վասն էր է գիր: Իսկ մակացութիւն է, որ զգիրն հանդերձ պատճառաւն գիտենայ, զի յորժամ հարցցի յումեքէ, թէ զի՞նչ է գիր, եւ նա կարասցէ ասել, թէ գիր է մարմին բանի, զի բանն է անտես աչաց եւ անշօշափելի ձեռաց վասն անմարմնութեան, իսկ իմաստասէրք եւ վարդապետք եկեղեցւոյ Հոգովն Սրբով զգիրն մարմին զգեցուցին անմարմին բանին, եւ եղեւ տեսանելի եւ շօշափելի, որպէս Բանն Աստուած միջնորդութեամբ մարմնոյն եղեւ տեսանելի եւ շօշափելի: Նաեւ ի հարցանելն յումեքէ թէ վասն է՞ր է գիր, ասել կարասցէ, թէ յատուկ է մտաց մարդոյն բանիցն մոռացումն: Նախ` վասն յանցմանն, զի սկզբան ստեղծմանն ոչ էր այսպէս: Երկրորդ, զի մերկացաւ ի շնորհաց Հոգւոյն, ըստ այնմ` «մի մնասցէ Հոգի իմ ի մարդիկքե: Երրորդ, վասն պատժոյն, զի որպէս մարմնովն ի քիրտն վաստակաց չարչարի, այսպէս եւ հոգովն ի ուսումն գիտութեան չարչարեսցի: Չորրորդ, զի ընդդիմատիպ է մարմինն հոգւոյն, որպէս ժանգն պայծառութեան հայելւոյն: Հինգերորդ, վասն բազմաբեր հոգւոցն ի հայթայթումն կարեւորացն եւ հարկաւորացն: Վեցերորդ` զի որպէս փոփոխելի է էութեամբ մարդն ի փոփոխելի ժամանակս, փոփոխելի է եւ գիտութեամբ` երբեմն գիտել եւ երբեմն ոչ գիտել, եւ վասն այն սահմանեալ եղեւ գիր, զի մոռացեալ գիտութիւն ի ձեռն ընթերցմանն վերստին բերցէ ի յիշողութիւն եւ ի գիտութիւն մտացն:

Իսկ հրեշտակք ոչ են այսպէս, այլ անմոռանալի պահեն զգիտութիւն, զի զոր ինչ ի ստեղծմանն ընկալան զառաջինն լուսափայլութեան գիտութիւն եւ զոր ինչ այսօր զաւուրս այլ առաւել ոչ գիտեն, քան զոր ի ստեղծմանն ընկալան, այլ միապէս գիտեն զառաջինն եւ զվերջինն: Եւ այս վասն է՞ր: Նախ զի ոչ յանցեան, երկրորդ` զի պարզ են էութեամբ, երրորդ` զի ազատ են կրից, չորրորդ` զի մշտնջենաւորք են, վասն այն ընդունին զմշտնջենաւոր եւ զանփոփոխ գիտութիւն, որպէս եւ մեք ի կատարածին, որպէս ասէ առաքեալն` «գիտութիւնք նորոգեսցինե:

Երկրորդ, հմտութիւն է ընթերցումն բանի, գիտել զդպրութիւն:

Եւ ներհմտութիւն է սպասաւորելն բանի` որպէս գրոց աշակերտաց, սպասաւորաց բանի տեղեկանալ ներակրթութեամբ ի մասնաւոր մտածութիւնս բանին:

Իսկ արհեստ է` վարդապետելն բանիւ եւ իմաստասիրելն առանց պատճառի, թէ գիտէ եւ ոչ ասէ եւ թէ ոչ գիտէ եւ ոչ ասէ: Որպէս թէ ոք իմաստասիրեսցէ թէ ութ են մասունք բանին ըստ քերթողին` անուն. բայ, ընդունելութիւն, յոդ, դերանուն, նախադրութիւն, մակբայ եւ շաղկապ: Եւ հարցեալ յումեքէ, ասիցէ զմեկնութիւն` մակացութիւն է եւ եթէ ոչ` արհեստ է:

Իսկ Արիստոտել զբանին մասունս ի հինգ բաժանէ. յանուն եւ ի բայ եւ ի բան բացերեւական, ի բացասութիւն եւ ի ստորասութիւն: Արդ, եթէ հարցեալ լիցի յումեմնէ, թէ վասն է՞ր տարաձայնին սոքա ի մասունս բանին, եթէ գիտիցէ ասել զպատճառս տարաձայնութեան սոցա` մակացութիւն է, յորժամ ասասցէ, թէ ի սկզբանէ մասունք բանի անուն է եւ բայն: Իսկ այլքն ի համբակագունիցն ասացաւ եւ դարձեալ, զի այլքն այլ իմն պիտոյից սակս առան, որպէս ի նավին առ այլ իմն պէտս բերին ձիւթն եւ վուշն` առ ի մածուցանել զնավն, իսկ առ ի զօդս` պնդել բեւեռք եւ կամ առ ի գեղեցկութիւնս` զկարմրադեղն, եւ ոչ մի ոք ի սոցանէ մաս ասի նավին, այլ պիտոյից սակս վերաբերին առ նավն:

Այսպէս եւ բանի` ոմանք առ ի յարել եւ ի պնդել զմասունս բանի` որպէս շաղկապն, եւ ոմանք են առ ի լրութիւն, որպէս նախդիրն, ոչ որպէս առ ի կատարել, այլ առ ի գեղեցկացուցանել եւ պայծառացուցանել: Այսպէս եւ այլքն զիւրաքանչիւր պէտսն առ բանն ունելով ոչ եւս մասունք ասասցին` զայս ասել մակացութիւն է, ապա թէ ոչ` արհեստ է:

Դարձեալ, յորժամ արտաճառեսցէ, թէ շարախառնեալ էութիւնքս ի չորից տարերաց են, եւ յորժամ հարցցի` զվասն է՞րն, եթէ ասիցէ, զի առանց հողոյ ոչ լինէր մարմին եւ ոչ թարց ջրոյ` մածումն մարմնոյ եւ ոչ առանց օդոյ` շարժումն եւ ոչ առանց հրոյ` երեւումն, զայս ասել` մակացութիւն է, ապա թէ ոչ` արհեստ է:

Իսկ յորժամ վարդապետեսցէ, թէ Քրիստոս Աստուած է եւ Քրիստոսն օծեալ թարգմանի` այս արհեստ է, զի որպէս ուսաւ ի գրոց, նոյնպէս եւ վարդապետ է: Եւ մակացութիւն է, յորժամ հարցեալ զզիարդն, ասասցէ, թէ Բանն Աստուած զառեալ մարմինն, աստուածութեամբն էօծ եւ աստուածացոյց, եւ եղեւ առեալն իբրեւ զառօղն` համանգամայն եւ զոյգ Աստուած: Այս իսկապես մակացութիւն է եւ ոչ արհեստ, զի զգիտութիւն հանդերձ պատճառաւն ունի:

Այսպէս եւ ի տումարական արհեստս` հմտութիւն է ծանօթութիւն անուան ամսոց, որպէս ռամիկ մարդիկ ծանոթացեալ անուանցն եւ հարցանեն, թէ նաւասարդի եւ կամ հոռի քանի՞ է:

Եւ ներհմտութիւն է, յորժամ նորավարժքն, որ դեռեւս ուսեալ լինին զՊատճէն տումարին, բայց ոչ զարհեստ առնելոյն:

Իսկ արհեստ` է առնել ամսամուտ, օրագիւտ, ծնունդ Լուսնի եւ այլն:

Եւ մակացութիւն է գիտել, թէ ուստի պատճառին վերադիրք եւ եօթներեակ եւ շրջանք Արեգական եւ Լուսնի եւ այլն եւ ուսել զայս:

Այժմ տեսցուք նախ թէ`