Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Նախ թէ զինչ է վերադիր, երկրորդ` թէ յորքան աւուրց ձեւի ստեղծաւ Լուսինն, երրորդ` թէ ուստի գոյանան վերադիրքն:

1. Վասն առաջնոյն գիտելի է, զի ԺԱ. (11) թիւ պակաս ընթանայ Լուսինն, քան զԱրեգակն եւ առեալ մեր մետասան թիւ ի ԺԳ. (13) Լուսնէն եւ յաւելումք ի վերայ ԺԲ. (12) Լուսնին եւ հաւասարեմք զնա ընդ Արեգական, զի Արեգակն ընթանայ ի տարին ՅԿԵ. (365) օր եւ Լուսինն` ՅԾԴ. (354) օր` ԺԱ. (11) օր պակաս, քան զԱրեգակն եւ զԺԱ. (11) թիւն, զոր յաւելումք ի վերայ պակասութեան Լուսնին, վերադիր կոչեմք:

2. Երկրորդ` թէ յորքան աւուր ձեւի ստեղծաւ Լուսինն: Արդ` ի վերայ աւուրցս այս բազում են կարծիք, զի ի զանազան ձեւս ասեն զԼուսինն ստեղծեալ: Ոմանք եռօրեայ եւ այլք` միօրեայ, իսկ կէսք` մետասանօրեայ: Եւ որք եռօրեայ ասացին, երեք կերպիւ սխալեցին: Նախ` զի խոռ եւ անկատար երեւի ձեւ Լուսնին ի կարգ արարածոցս, որ ամենեքեան կատարեալ ստեղծան յԱստուծոյ: Երկրորդ` զի զառաջին` արարչութեան լրումն յապրիլի մէկն բերէ, զի երեք աւուր ի մարտի Ի. (20) ասեն ստեղծեալ են ԺԱ. (11) օր ի մարտի ամսոյ, որ է ԺԴ. (14) եւ ի մէկն ապրիլի գայ լրումն, որ է ԺԵ. (15)-երորդ, բայց արարչութեան լրումն յապրիլի Դ. (4)-ն եղեալ է եւ ոչ ի մէկն: Վասն այն ի սկիզբն շրջանին զապրիլի Դ. (4) եդին առաջի լրումն: Երրորդ` զի առաջիկայ ամին վերադիրն, որ ԺԱ. (11) պարտ է լինել, նա ԺԴ. (14) լինենայ, որ անհնար է այժմ լինել, զի ԺԲ. (12) Լուսինն ԻԹ. (29) օր ու կիսկան ՅԾԴ. (354) օր առնէ: Եւ յորժամ Գ. (3) աւուր լինի ստեղծեալ, ՅԿԱ. (361) օր առնէ: Իսկ որ միօրեայ ասեն, եւ այս կարի անտեղի է, զի միօրեայ ստեղծեալ Լուսինն ամենեւին տեսութեան ոչ է արժանի: Երկրորդ` զի ամենեւին ընդդէմ բնութեան է այս, զի այս է կարգ ընթացից բնութեան Լուսնի ի ստեղծմանէ մինչեւ ցայժմ, զի Լուսին երբ ի լրման լինի, ապա յարեւելից յարեւմուտս ընթանայ: Եւ օր ըստ օրէ յետս անկանի յարեւմտից կուսէ: Իսկ յորժամ ի ծնունդն լինի` յարեւմտից յարեւելս գայ եւ օր ըստ օրէ յառաջէ յարեւելս կոյս: Արդ, Լուսինն երբ ստեղծաւ, յարեւելս եդաւ եւ եթէ միօրեայ գոլով եւ յարեւելից յարեւմուտս սկսաւ ընթանալ, ապա եբր ի լրմանն ժամանէր, նա պարտ էր, որ յարեւմտից յարեւելս ընթանայր, որ է ամենեւին անհնարին եւ անտեղի: Զի թէ զաճումն ըստ կարգի բնութեան ընկալաւ, պարտ էր զի եւ զընթացսն ըստ կարգի բնութեան ընթասցի, զի աստ ոչ է սքանչելիք, այլ կարգ բնութեան ըստ այժմուս բերման, որ օր ըստ օրէ, որպէս այժմ աճեալ բոլորեսցի:

Իսկ որք մետասանօրեայ ասեն ստեղծեալ զԼուսինն, նաեւ ոչ այս է ուղիղ: Առաջին` զի ասեն, եթէ մետասանօրեայ ստեղծաւ եւ այն մետասան օրն ի Լ. (30) աւուրց Լուսնին պակաս եղեւ յարարչութեան, վասն այն ասեն ԺԱ. (11) ածեմք ի վերայ վերադրին եւ զայն պակասն լցուցանեմք: Նախ ասեմք, եթէ ԺԱ. (11) օր պակաս եղեւ ի Լուսնէն վասն մետասանօրեայ ստեղծանելոյն: Եւ յորժամ Լուսինն զիր ամն վճարէր ի վերայ ԺԲ. (12) Լուսնոյ ի մին յայն, յայնժամ ԺԲ. (12) երորդ Լուսինն, որ վերջին Լուսին է տարւոյն` ԺԱ. (11) օր եւ նա պակասեցուցանէր, որպէս եւ այժմ է: Եւ այս լինէր ԻԲ. (22) օր պակաս: Զի առաջին Լուսինն, որ ստեղծաւ մետասանօրեայ, ունի ի ԻԹ. (29) օր ու կիսոյն ԺԸ. (18) օր ու կէս, եւ ԺԱ. (11) Լուսինն այլ առնէ ՅԻԴ. (324) օր ու կէս, եւ այս լինի` ՅԽԳ. (343) օր: Եւ պիտոյ է, զի լիցի վերադիրն ԻԲ. (22) օր, եւ ապա Լուսինն կարասցէ հավասարիլ զԱրեգականն ի ՅԿԵ. (365) օրն: Երկրորդ` զի թէ մետասանօրեայ ստեղծաւ Լուսինն, եւ էր մարտի Ի. (20) պարտ էր, զի առաջին լրումն մարտի ԻԴ. (24) գայր, եւ առաջին լրումն` յապրիլի Դ. (4) է լեալ եւ ոչ մարտի ԻԴ. (24): Երրորդ` զի թէ մարտի ԻԴ. (24) առնոյր զլրումն, յայնժամ Լուսնի ԺԸ. (18) օր ու կէսն զԼ. (30) աւուր թիւն վճարէր եւ ԺԱ. (11) օր ի ծննդեան կարգէ ընթացիցն պակաս գայր, որ ոչ ընթացաւ: Չորրորդ` զի թէ զծննդեան կարգ այսպէս թերի ընթանայր, զի զթիւ ԻԹ. (29) օր եւ կիսոյ Լուսնին անպակաս վճարեսցէ, եւ այս անկարելի է լինել, որ Լուսինն ի հասարակածին եւ կամ զկնի հասարակածին ի ծննդեանն կարգի լինէր, այլ զկնի լրմանն լինի, որպէս այժմ տեսանեմք, զի յետ հասարակածին Լուսինն ի լրմանն լինի: Հինգերորդ` զի թէ ԺԱ. (11) օրն հանց գնայր, եւ յԺԲ. (12) օրէն ի վեր առնոյր զաճումն եւ զառաջին լրումն յապրիլի Դ. (4) բերէր, եւ այս անհնարին էր` Լուսնին խոռ գոլով ԺԱ. (11) ի նոյն ձեւի մնալ: Զի ամենայն բնութիւն կատարմանն ցանկայ եւ ի սկսանելն` զաճումն խնդրէ վասն կատարելութեան: Իսկ Լուսինն զիա՞րդ կարէր ԺԱ. (11) օր ի միում ձեւի մնալ եւ այն` անկատար ձեւի: Վեցերորդ` զի անվայելուչ էր Աստուծոյ ասուածութեան զի զերկիրս ամենայն կենդանեօք լիակատար ստեղծանել մինչ ի անարգ զեռունսդ, նաեւ զբոյսս եւ զտունկս եւ զծառս միանգամայն ստեղծանել տերեւովն, ծաղկովն, պտղովն, այսպէս եւ զամենայն սերմանիս, զբոյսս եւ զբանջարս, այսպէս եւ զծովային եւ զջրային լօղակս, նաեւ զօդային թռչունս, եւ զայնպիսի պատուական ստեղծուածն անկատար ստեղծանել: Եօթներորդ` զի ամենայն հոմասեռք իւր` ի մեծամեծաց մինչ ցփոքունս, լիակատար ստեղծան յԱստուծոյ ի զարդ երկնից եւ ի լուսաւորութիւն գիշերոյ: Իսկ Լուսինն, որ մեծ էր յամենայն աստեղս եւ ընդ Արեգական համաթուեցաւ լինել իշխան գիշերոյ, որպէս եւ նա տուընջեան, զիա՞րդ վայելէր նմա անկատար արարչագործել: Ութերորդ` զի որպէս արարողն արարածոց լի եւ անթերի է յիւրում աստուածութեան, այսպէս վայելէր աստուածութեան նորա լի եւ անթերի ստեղծանել զամենայն արարածս յիւրում արարչութեան: Իններորդ` զի Տէր եւ գլուխ ամենայն զգալի արարածոցս զԱդամ ստեղծանելոց էր, զի վայելեսցէ ի գեղեցկութիւն սոցա: Եւ պարտ էր, զի ի տեսանելն Ադամայ զվայելչութիւն զարմանահրաշ արարածոցս` կատարելապէս բերել յինքեան զուրախութիւն ի կատարեալ ստեղծագործութիւն ամենայն արարածոցս եւ ոչ անկատար խնդութեամբ տալ ապաշաւանս եւ ափսոսանս յանկատարութիւն Լուսնին: Տասներորդ` զի այս ստեղծական բնութեան է յատուկ զիր անկատար յառաջ բերել, որ վասն տկարութեան կարօտանայ ժամանակի, իսկ աստուածային արարչագործ եւ ամենակարող զօրութեան ոչ վայելէր, որ զամենայն արարածոցս յական թօթափելն տայր զկատարելութիւն եւ զԼուսնին` հանդերձ ժամանակաւ:

Իսկ թէ ոք ասասցէ, զի՞նչ արասցուք, զի բանս յերեւելի եւ ի հռչակաւոր յառնէ ասացեալ է ի սրբոյն Եփրեմէ ի Գիրս Սուրբս, որպէս ի մեկնութիւն արարածոցն, ասեմք` մի ոք պարսաւանս դիցէ սրբոյն, եթէ նա ի մետասան աւուր ձեւումն ասէ ստեղծեալ զԼուսինն: Քաւ եւ մի լիցի, այլ մետասան աւուրբ երեց գոլ ասէ զԼուսինն քան զԱրեգակն: Զի զԴ. (4) աւուրսն հասարակ ունին նոքա զառաջինն, զերկրորդն, զերրորդն եւ զչորրորդն, յորում գոյացանն, իսկ Դ. (4) եւ ԺԱ. (11) միաւորեալ լինին ԺԵ. (15): Արդ` վասն ԺԵ. (15) օրեայ գոլոյ Լուսնին ի չորրորդումն աւուր ստեղծման իւրոյ ԺԱ. (11) աւուրբ երեց զնա, քան զԱրեգակն ասէ գոլ: Զի զԴ. (4) թիւ աւուրցն առաջնոցն ոչ առանձնակի կամի տալ Լուսնոյ, քանզի հասարակ ունին զայն Արեգակն եւ Լուսին, վասն ի չորրորդում աւուր ստեղծմանն եւ երկոքեան աւուրբք հանգիտաթիւք եւ միահասակք են, վասն ի միում աւուր ստեղծանելոյն: Իսկ վասն ամենալին գոլ Լուսնոյ ի ԺԵ. (15) աւուր ձեւի զբոլոր գունդն լուսով լրացեալ եւ անթերի ունելով ԺԱ. (11) աւուրց երեց ասէ Լուսին, քան զԱրեգակն` ոչ ներգործութեամբ աւուրց, որպէս թէ Լուսինն ԺԱ. (11) աւուրբ յառաջ ստեղծեալ է, քան զԱրեգակն, քանզի ի միում աւուր ստեղծան: Եւ ոչ ըստ ԺԱ. (11) աւուր ձեւի, այլ վասն լիալիր եւ բոլորեալ Լուսնոյն, որ իբրեւ զԺԵ. (15) օրեայ ստեղծաւ` զԺԱ. (11) օր աւելի, քան զԱրեգակն եւ ոչ ի ԺԱ. (11) աւուր ձեւի խոռ եւ թերի ասէ ստեղծեալ, որպէս կարծեն ոմանք, որ ոչ հասկանալ կարեն զմիտս բանին: Ապա եւ անպարսաւ լիցի սուրբս` վասն ճշմարիտ առասութեան յայնցանէ, որ ոչ կարեն իմանալ զկարծիս սրբոյն: Զի Դ. (4) աւուր զԱրեգակն ասէ եւ ԺԵ. (15) աւուր զԼուսինն վասն լիալիր գոլոյն եւ ԺԱ. (11) աւուր ձեւովն երէց ասէ զԼուսինն քան զԱրեգակն: Զի զԴ. (4) թիւ աւուրց առաջնոց արարչութեան ոչ առանձնակի կամի տալ Լուսնին, քանզի հասարակ ունին զայս Արեգակն եւ Լուսին վասն ի միում աւուր ստեղծմանն: Այսքան առ այս:

Դարձեալ, այլք ոմանք Բ. (2) աւուր ասացին ստեղծեալ զԼուսինն, եւ ոմանք` ԺԵ. (15) աւուր եւ առ օրին առեալ զլրումն, որում եւ սոցայս երեւի ոչ գոլ ուղիղ: Եւ զի որք Բ. (2) աւուր ասացին, նախ այս է թիւրութիւն սոցա, զի խոռ ասեն ստեղծեալ զԼուսինն: Երկրորդ` զի յարարչութեան Զատիկն Լուսինն ի ծննդեան կարգն գայ եւ ոչ ի լրմանն, զի Դ. (4) աւուր գայ Լուսինն ի Զատկին: Երրորդ` զի զառաջին լրումն յապրիլի Բ. (2) բերէ: Չորրորդ` զի զվերադիրն ԺԳ. (13) բերէ:

Իսկ որ ԺԵ. (15) օրեայ ասացին եւ առ օրին առեալ զլրումն, նախ այս է սխալումն նոցա, զի անվայելուչ եւ անյարմար էր առ օրին ստեղծանիլ բոլոր ի լրմանն ձեւի եւ դարձեալ ի նմին պահու նուազիլ: Թէպէտ եւ այս բնութիւն է նորա ընդ լրանալն նուազիլն, որպէս այժմ տեսանեմք, այլ այս գործ բնութեան է եւ այն` գործ արարչութեան: Եւ այն, զի ամենայն բոյսք եւ տունկք եւ կենդանիք առ տարովն զկատարելութիւն պահեցին, եւ Լուսինն իսկոյն նուազէր, կարի անդէպ էր եւ անվայելուչ: Երկրորդ` զի ծննդեան կարգն կորնչէր ԺԵ. (15) օր, եթէ առ օրին էառ զլրումն, եւ զԼ. (30)-երորդ օր Լուսնին լինի ԺԵ. (15) օր: Երրորդ` զի զառաջին վերադիրն բերէ ԻԶ. (26) օր:

- Իսկ թէ Լուսինն ի միօրեայ, կամ երկօրեայ, կամ եռօրեայ կամ մետասանօրեայ ոչ է ստեղծեալ եւ կամ բոլոր եւ առ օրին ոչ է նուազեալ եւ զլրումն առեալ, աղաչեմ ի սէրն Քրիստոսի լուծանել զտարակոյսդ, թէ որպէ՞ս եւ կամ զիա՞րդ եւ յորո՞ւմ քանակի եւ ձեւի ստեղծաւ Լուսինն:

- Ծանիր, որդի, զի առաջինքն ոչ զմի յեղանակ կանոնեալ լուսնացոյցսդ վարեցան, այսինքն տասնիններեկօք, այլ ոմանք Ժ. (10)-եկօք եւ կէսք ԺԵ. (15)-եկօք եւ այլք ԺԶ. (16)-եկօք եւ ոմանք` Մ. (200)-եկաւն Անդրէասայ, մինչեւ ի գիւտ Շ. (500)-եկիդ, եւ այլք` նուազագունովք, որպէս եւ յայտնի իսկ է, զի ՂԵ. (95)-եկօք վարեցան: Իսկ ի ժամանակս ամբարիշտ թագաւորին Յուստինիանոսի, եղեւ լրումն Մ. (200) ամի կարգացն Անդրէասայ, եւ սկսան շփոթել լրմունք Զատկաց եւ գիրք արուեստական տումարաց: Իսկ այր մի ի ճշմարտագունիցն ուսումնասիրաց յեգիպտական մայրաքաղաքէն Աղեքսանդրեայ Էաս անուն կոչեցեալ ձայն արկեալ առ ինքն ժողովէ զարս կորովամիտս. զԱդդայ ի Գամրաց, զՓենեհեզ ի Հրէաստանէ, զՅոհան ի Արաբիոյ, զՅովբել յԵթովպիոյ, զՍերգ ի Մակեդոնիայ, զԳիգան յԱսորոց եւ այլ ԼԶ. (36) արամբք հաւատարմօք: Եւ սկսան խորհիլ գտանել զդարձ Արեգականն եւ Լուսնին ի միում ամի: Եւ գտին զայս լեալ ի ԻԸ. (28) տասնիններեակս: Եւ ազդեցութեամբ Հոգւոյն Սրբոյն ծանեան` զԼուսին ստեղծեալ ի լրման ձեւի եւ զաւուրս ԺԵ. (15) ընթացեալ լիալիր եւ բոլոր լուսովն` միշտ յերեկոյին ծագելով եւ զԺԵ. (15) օրն զբոլոր գիշերն լուսաւորելով: Եւ ապա ըստ բնութեան յետ ԺԵ. (15) աւուրն, որ էառ զլրումն յապրիլի Դ. (4), այլ ոչ ծագեաց յերեկոյին, այլ օր քան զօր յետ անկանէր եւ գայր ի գիշերի, որպէս եւ այժմ ըստ բնութեան կարգի, այսպէս աւարտեալ զկարգ ծննդեանն: Եւ հասեալ յապրիլի Դ. (4), առնու զառաջին լրումն նուազելոյ, որպէս եւ այժմ ըստ բնութեան կարգի:

Եւ ուրախացեալ` փառս ետուն Աստուծոյ եւ գոհացան զՀոգւոյն Սրբոյ, եւ սկիզբն արարին քննութեան յապրիլի Դ. (4)-իցն, զի գտանիցեն միւս անգամ զԱրեգակն եւ զԼուսինն ի ստեղծման շաւիղն: Եւ գայր Լուսինն ի ԺԹ. (19) ամի, եւ Արեգակն` ի ԻԸ. (28) ամի, եւ ապա այսպէս ընթացեալ մի զկնի միոյ, եւ գտեալ ի ՇԼԲ. (532) ամի զերկոսեանն ի գլուխ շրջանին: Եւ փառաւորեցին զԱստուած, եւ դրին ի գլուխ բոլորին ապրիլի Դ. (4) լինել լրումն առաջին` զկնի արարչութեան Զատկին եւ շինեցին ՇԼԲ. (532) տարու լրմունք եւ վերադիրք եւ եօթներեակք եւ զպատկեր աւուրց լրմանն եւ անուանեցին անտարակոյս օրինակ: Զի զՇ. (500)-եակ շրջանն յորժամ լմնեն Արեգակն եւ Լուսին եւ դարձեալ դառնան յառաջին կարգն ի սկիզբն շրջանին եւ նոյնպէս բերեն, որպէս զառաջինն զլրմունքն, զվերադիրսն, զեօթներեակսն եւ զպատկեր աւուրց լրմանց եւ զամենայն տօնս եւ զորպիսութիւնս միանգամայն: Եւ սմա այլ ոչ է կատարած եւ կամ վախճան, այլ կատարումն Շ. (500)-եակ շրջանին կատարումն աշխարհիս է, զի այլ կերպիւ ոչ է հնար վախճան առնուլ սմա:

- Խնդրելի է եւ այս, թէ Լուսինն վասն է՞ր ստեղծ ի լրմանն:

- Ասելի է` նախ, զի գործ Արարչի էր եւ ոչ բնութեան, զի բնութիւն առ սակաւ սակաւ ըստ ժամանակի ներգործէ զկատարելութիւն: Երկրորդ` զի առաջին արարչութիւն էր գոյիցս, գոյացուցանել զսոսա յոչ ընչէ եւ յոչ գոյից: Եթէ ըստ ժամանակի տայր զկատարելութիւն, կարծէին անկար գոլ զամենակարողն Աստուած ի համանգամայն գոյացուցանելն զսոսա եւ ասէին, թէ վասն տկարութեան` միջնորդութեամբ բնութեան, ի ժամանակի գոյացոյց զսոսա: Երրորդ` զի զամենայն գոյքս` եթէ մշտնջենաւորքն եւ եթէ ժամանակաւորքն, զբովանդակն կատարելութեամբ եստեղծ, որպէս զդասս հրեշտակացն, նաեւ զբոլոր զգալի արարածքս` զօդայինս, զծովայինս եւ զցամաքայինս, մինչ յանարգ զեռունս, վասն այն եւ զԼուսինն բոլոր եստեղծ: Չորրորդ` վասն արարչական Զատկին, զի որպէս ամենայն արարածս բոլոր եւ կատարեալ գոյաւորութեամբն շքեղացոյց ի ուրախութիւն արարչութեան Զատկին, նոյնպէս եւ զԼուսինն` ի ձեւ լրմանն արարչագործեալ եւ լիակատար լուսովն պայծառացոյց: Հինգերորդ` զի որպէս ի բոլոր երրորդութիւն ոչ ինչ նուազութիւն երեւի ի մէջ երից անձնաւորութեանց, այլ համապատիւք են ըստ բնութեան եւ ըստ աստուածութեան: Թէպէտ ասի Հայր մեծ ըստ պատճառին, որպէս ասէ Տէր` «ես եւ հայր իմ մի եմքե: Եւ ըստ այնմ կամեցան յարարչագործութիւնս իւրեանց զի ոք ոչ խոռ եւ նուազ գտանիցի յարարելոցս ինքեանց, այլ ամենեքեան համապատիւք լինիցին կատարեալ գոյաւորութեամբն իւրեանց, զի ի կատարելութենէ արարածոցս երեւեսցի կատարելութիւն Արարչին իւրեանց: Վեցերորդ` ի լրմանն եստեղծ վասն Ադամայ, որ գլուխ եւ թագաւոր արարածոցս արարչագործեաց, զի մի գուցէ տեսեալ Ադամայ զվայելչութիւն արարածոցս, որ վասն իւր արարաւ, եւ գտանիցէ զոք ի պակասութեան ձեւի եւ անկարութիւն, ածիցէ զմտաւ զարարչէն Աստուծոյ եւ կամ անհաւան լիցի ի պակասութիւն նորա, կամ ափսոսանս տրտմութեան հանցէ նմա եւ կամ անարգ ամենայն գոյից զնա համարեսցի, որ պատուականագոյն է, քան զբազումս ի սպասաւորութիւն արարածոցս: Եօթներորդ` զի նոր արարչագործութիւն էր եւ նոր էին արարածք, նոր Զատիկ եւ նոր հարսանիս ընդհանուր գոյից, կամեցաւ Աստուած, զի որպէս զտիւն ողջոյն, որ Արեգական լուսովն խրախացուցանէր զամենայն կենդանիս եւ պայծառացուցանէր զնորոգ արարածքս, նոյնպէս եւ զմթութիւն խաւարատեսակ գիշերոյն զաւուր վեշտասան զկարգ ծննդեանն Ավագ լրմանն եւ Ավագ Զատկին` լիալիր եւ բատրան Լուսնիւն զբովանդակ գիշերն մխիթարեալ եւ լուսավորեալ զամենայն տեսակս կենդանեաց, եւ ջահաւորէր զծոցս երկնից եւ փայլուն ներգործէր զերեսս ծովուց, եւ գեղեցկատեսիլ յօրինէր զերեսս երկրի եւ ցանկալիս ներգործէր զտեսութիւն ամենայն բուսոց եւ տնկոց: Ութերորդ` վասն այն ի լրմանն ձեւի ստեղծեաց, զի նախատիպ ամենայն Զատկաց լինիցի, եւ ամենայն Զատիկք ըստ օրինակի արարչութեան Զատկին ի լրմանն Լուսնին կատարեսցին: Իններորդ` զի զոր բոլոր գոյիցս կացուցանելոց էր սպասաւոր` ետ նմա զձեւն բոլոր, զի եղիցի ի սպասաւորութիւն իւր պատշաճաւոր եւ մի գտցի ի գործ սպասաւորութեան իւր պակասաւոր: Տասներորդ` զի կամեցաւ յայտնի առնել զԼուսնին վախճանն ի ձեռն սկզբանն, զի որպէս ի սկիզբն արարչութեանս բոլոր եւ կատարեալ ստեղծաւ, նոյնպէս եւ ի վախճան կատարածի աշխարհիս բոլոր եւ կատարեալ եղիցի եւ այլ մի նուազեսցի:

Հարցումն. - Ուստի՞ թուեսցուք զառաջին լրումն Լուսնին. եթէ ի ստեղծմանէ աւուրն, ԺԶ. (16) օր գայ եւ եթէ յաւուրն, յորում եմուտ ի Խոյն, ԺԵ. (15):

Պատասխանի. - Ասեմք, եթէ երկոքեանն են ստոյգ եւ գեղեցիկ: Զի յորժամ ուրբաթի աւուր սկիզբն զհինգշաբթի երեկոյն դնեմք, ըստ ասիցն Մովսիսի` «եղեւ երեկոյ եւ եղեւ վաղորդեան օր միե, զի եբրայեցիքն աւուր սկիզբն զերեկոյն դնեն, յայնժամ Արեգակն եւ Լուսին` ի Խոյին հաշիվն է: Եւ յապրիլի Դ. (4) յերեկոյին ի Ե. (5) ժամն զարարչութեան զառաջին լրումն առեալ է: Այս ի ԺԵ. (15) աւուր վերայ է, յորժամ յապրիլի ի գիշերն էառ զլրումն ի ԺԵ. (15) ժամն: Եւ այս ուղիղ է, զի ըստ կարգի բնութեան Լուսինն է, որ յամենայն ԺԵ. (15) աւուր վերայ առնու զլրումն եւ բերէ զառաջին վերադիրն զկնի արարչութեան ամին ուղիղ, այսինքն ԺԱ. (11):

Իսկ ի ստեղծմանէն ի վեր, որ է մարտի Ի. (20) եւ աւելեաց եբրայեցւոց` ի Դ. (4), որ ԺԶ. (16) օր գայր նա, եւ այս է յոյժ վայելուչ բազում կերպիւ: Նախ զի ամենայն Զատկի լրման սահման է, որ ԺԶ. (16) օր առնու, եւ վասն այն ասի Աւագ լրումն: Նոյնպէս եւ սա առաջին լրումն է առաջին Զատկին եւ անդրանիկ է ամենայն լրմանց Զատկաց, վասն այն ի ստեղծմանէն ի հետ ԺԶ. (16) օր գայ լրումն առաջին Զատկին: Եւ մեր ի սմանէ առեալ հանապազ զլրումն Զատկաց ի վերայ ԺԶ. (16) աւուր բերեմք, զի արարչութեան Լուսնի ստեղծմանէն ի լրումն ԺԵ. (15) բոլոր ուներ եւ ընդ ժամ` ի Լուսնի ժամէն, որ Ե. (5) մասն ժամ մի է Լուսնի, ի ԺԶ. (16)-երորդ օրն մտեալ էր: Երկրորդ` զի համակարգեցաւ Լուսինն ընդ Արեգականն` կոչիլ եւ սա «մեծ եւ իշխանե: Եւ Արեգակն զմեծութիւն ի քանակն ընկալաւ, եւ Լուսինն զԺԶ. (16)-երորդ օրն: Երրորդ` զի Լուսինն օրինակ է մարդոյն` ըստ աճելութեան եւ նուազութեան: Եւ որպէս նախատիպն մարդ, որ անդրանիկն է, աւելի ունի զաւուրս Ե. (5) զկնի եղեալ կրսեր եղբարցն, այսպէս եւ անդրանիկ է Լուսինն արարչութեան, աւելի ունի ներգործութեամբ զմի օր զկնի եկեալ կրսերագունից ամենայն լրմանց: Չորրորդ` զի ամենայն գոյքս նախ առաւելուն լինելութեամբ եւ յետոյ պակասին նուազութեամբ, որպէս մարդ, որ մինչ ի Խ. (40) ամն առաւելու ի տարիս իւր եւ յետ այնորիկ օրսըտօրէ պակասի: Այսպէս եւ Լուսինն ի լինելութեան աւելի էառ զաւուրս իւր զօրն ԺԶ. (16)-երորդ, իսկ յետ լրման նուազութեան պակասեցաւ եւ եղեւ ԺԵ. (16)-երորդ: Հինգերորդ` զի բոլոր երկնայինսն, զոր ստեղծ Աստուած, ամենեցուն պատիւն եւ մեծարանս ետ. զի հրեշտակացն ետ պատիւ ի մէջ բանականացս` զԵ. (5) օրեայ անդրանկութիւն, եւ հրեղէն երկնիցն` բարձրագոյն լինել ամենայն երկնից, եւ ջրեղէն երկնիցն` ի վեր ամենայն ծովուց, եւ հաստատութիւնդ` գեր ի վերոյ լինել ամենայն մոլորակաց երկնից, եւ Արեգական` ետ զոսկէճաճանչ ճառագայթս ի մէջ ամենայն լուսաւորաց, եւ ամենայն աստեղաց` զանփոփոխութիւն լուսոյն, իսկ Լուսնին` անդրանկութիւն ԺԶ. (16)-երորդ աւուրն:

3. Վասն վերադրին ասելի է, թէ ուստի պատճառին ԺԱ. (11) օր վերադրացս Լուսնի ըստ տումարական արհեստին. նախ` պատճառին յարեգակնային ընթացիցն, որ յԺԲ. (12) կենդանակերպսն: Զի Արեգակն սկսեալ ի Խոյէն զընթացս իւր եւ եզերեալ զկենդանակերպսն եւ վերստին եկեալ ի Խոյն, բովանդակէ զտարիս իւր` յաւուրս ՅԿԵ. (365): Իսկ Լուսինն սկիզբն արարեալ ի Խոյէն եւ ԺԲ. (12) անգամ պատեալ զկենդանակերպսն ի ԺԲ. (12) Լուսինս եւ վերստին հասեալ ի Խոյն յառաջին սկիզբն իւր եւ կատարէ զտարիս իւր յաւուրս ՅԾԴ. (354)` ԺԱ. (11) օր պակաս, քան զԱրեգակն: Եւ աստի գոյանայ ԺԱ. (11) թիւ վերադրացն, որ յամենայն ամի ԺԱ. (11) թիւ ի վերայ պակասութեան Լուսնին ածեմք եւ հաւասարեմք Արեգականն: Երկրորդ` զի չափ տարւոյն ՅԿ. (360) օր է, եւ Արեգակն ընթանայ զչափ տարւոյն ի լման, վասն զի Լ. (30), Լ. (30) օր կենայ ի կենդանակերպն եւ յաւելու ի վերայ եւս Ե. (5) օր ըստ աւելի մասանց ընթացիցն: Իսկ Լուսինն կենայ ի ծննդենէ ի ծնունդ աւուրս ԻԹ. (29) եւ կէս` կէս օր պակաս յամսոյն: Զի ի ծննդենէն ի լրումն կենայ ԺԴ. (14) օր եւ կէս եւ Գ. (3) ժամ եւ նոյնչափ ի լրմանէն ի ծնունդն, եւ ոչ կարէ հասանել ի չափ տարւոյն, որ է ՅԿ. (360) օր: Այլ գտանի պակաս Զ. (6) օր եւ յԱրեգական աւելի ընթացիցն, եւ ի կէս աւուր կիսակաց պակասութեան Լուսնիցն` յառաջ գայ ԺԱ. (11) թիւ վերադրացն: Երրորդ զի ըստ ԻԴ. (24) ժամուցն, որ չափ է աւուրն, Արեգակն ընթանայ Ժ. (10) մասն այլ աւելի: Եւ այս առնէ յամիսն Ժ. (10) ժամ, Լ. (30) մասն ժամ մի, եւ յԳ. (3) ամիսն` Լ. (30) ժամ: Զ ԻԴ. (24) ժամն առնեմք օր մի, եւ յաւելու այլ եւս Զ. (6) ժամ: Եւ այսպէս յաւելու ի Դ. (4) եղանակս Դ. (4) օր եւ ԻԴ. (24) ժամ, որ է եւ այս օր մի: Եւ լինենայ ընդ ամենն Ե. (5) օր աւելի, քան զչափ տարւոյն: Իսկ Լուսինն ընթանայ յաւուրն ԻԳ. (23) ժամ եւ Գ. (3) մասն, Բ. (2) մաս պակաս, քան զԻԴ. (24) ժամ աւուրն, եւ առնէ յԼ. (30) օրն Կ. (60) մասն: Ե. (5), Ե. (5) թիւս ժամս առնեմք, լինի ԺԲ. (12) ժամ, որ է կէս օր, եւ ի ԺԲ. (12) ամիսն առնէ Զ. (6) օր: Եւ այսպէս յԱրեգական աւելի մասանցն եւ ի Լուսնի պակաս մասանցս յառաջ գայ ԺԱ. (11) թիւս, որ պակասեցաւ ի տարւոյ Լուսնին եւ եղեւ պատճառ վերադրին ԺԱ. (11) թուին, զոր յաւելումք ի վերայ Լուսնին: Չորրորդ` եւ ըստ ԺԲ. (12) ժամուցն այսպէս է ընթացք Արեգականն, զի ընթանայ յօրն ԺԲ. (12) ժամ եւ Ե. (5) մասն աւելի: Եւ ի Զ. (6) օրն առնէ Լ. (30) մասն, որ է ժամ մի, եւ ի ամիսն` Ե. (5) ժամ, եւ յԳ. (3) ամիսն, որ է եղանակ մի, առնէ ԺԵ. (15) ժամ: Հանեմք զԺԲ. (12)` օր մի, եւ մնայ Գ. (3) ժամ աւելի, տամք զմէկ օրն ի գարնան եղանակն եւ առնեմք ՂԱ. (91) օր, եւ մնայ Գ. (3) ժամն ի տեղն: Եւ այսպէս ի Դ. (4) եղանակն յաւելու Դ. (4) օր եւ ԺԲ. (12) ժամ, որ լինի եւ սա` օր մի: Եւ առնէ զձմեռնային եղանակն ՂԲ. (92) օր: Եւ ըստ ԺԲ. (12) ժամուցդ այսպէս աւելի ընթանայ Արեգակն, քան զչափ տարւոյն Ե. (5) օր աւելի: Իսկ Լուսինն ընթանայ ըստ ԺԲ. (12) ժամու աւուրցն ի օրն ԺԱ. (11) ժամ եւ ԻԴ. (24) մասն` Զ. (6) մասն պակաս, քան զԺԲ. (12) ժամն, որ լինի ի Ե. (5) օրն ժամ մի եւ ի ամիսն` Զ. (6) ժամ, որ է կէս օր ըստ ԺԲ. (12) ժամու աւուրցն եւ ի տարին Զ. (6) օր: Եւ այսպէս Արեգակն վասն Ե. (5) մասն աւելի ընթանալոյն, քան զԺԲ. (12) ժամ աւուրն, յաւելու ի տարին Ե. (5) օր: Եւ Լուսինն վասն Զ. (6) մասն պակաս գնալոյն պակասեցուցանէ Զ. (6) օր, զոր լինի ԺԱ. (11) օր: Եւ յայսպիսի ընթացից երկուց լուսաւորացս պատճառի ԺԱ. (11) թիւ վերադրացն: Հինգերորդ` դարձեալ, ընթանայ Լուսինն ի օրն ԺԱ. (11) ժամ եւ ԺԹ. (19) մասն, ԺԱ. (11) մասն պակաս, քան զԱրեգակն: Եւ զայս ԺԱ. (11) մասն ժողովեմք ի ամիսն, առնէ ՅԼ. (330) մասն, առնեմք զԼ. (30) ժամ մի, եւ լինի ԺԱ. (11) ժամ: Եւ զԺԱ. (11) ժամն ժողովեմք ի ԺԲ. (12) ամիսն, առնէ ՃԼԲ. (132) ժամ, առնեմք զԺԲ. (12)` օր մի, լինի ԺԱ. (11) օր, որ պակաս գնաց Լուսինն, քան զԱրեգակն: Եւ ըստ այսքան յեղանակիս ցուցաւ պատճառ վերադրացն բաղկանալոյ, զոր առեալ յառաջիկայ Լուսնէն ԺԱ. (11) թիւ եւ յաւելումք ի վերայ պակասութեան վերջին Լուսնին եւ հավասարեմք զսա Արեգականն, զի երկոցունց լուսաւորացս մի տարի արասցուք եւ մի Զատիկ:

- «Վերադիր այսպէս արա ... ե: Զի՞նչ է բազմապատկելն:

- Մետասան թիւ աւուրցն է, որ այսքան ժամանակս առեալ եմք յաւուրց Արեգականն եւ տուեալ եմք ի պակասութիւն Լուսնին, ժողովել պարտիմք եւ ըստ կարգի յաւելցուք, եւ զնոր թիւս` նոր վերադիրս:

- Զի՞նչ է «ըստ նահանջիցն պակասեցոյե:

- Զի յամն, որ նահանջի լինենայ, թիւ մի պակաս ածեմք ի վերայ հին վերադրին, զԺԱ. (11)-ն Ժ. (10) վերայ բերեմք: Եւ զբազմապատիկս հասարակաբար ԺԱ. (11), ԺԱ. (11) բազմապատկեցաք, նա Ա. (1), Ա. (1) թիւ աւելի տուաւ յամսն, որ էր նահանջ, այժմ պակասեցուցանելով զնահանջսն, զաւելի թիւն ի բաց բառնամք, զի մնացեալն անաւելորդ մնասցէ:

- Վասն է՞ր, որ ի ամն նահանջի մի թիւ պակաս ածեմք ի վերայ:

- Վասն տէրունեան լրմանն, զի նահանջն զհասարակածն յառաջ փոխէ, եւ եթէ վերադիրն մեր ոչ պակասէ մի թուով յամս, որ է նահանջ, լրումն ոչ զուգի ըստ այլոց լրմանցն, այլ միով աւուրբ թուով յառաջ հանդիպի եւ գործէ մեծ վնաս, զի զպահքն ուտել տայ եւ զուտիքն պահել, զԶատիկն ի տեղաց հանել եւ զամենայն տօնս թիւրել եւ ապականել:

- Զի՞նչ է «ըստ տասնիններեկացն յաւելե:

- Զի ի տասնիններեկի ամին թիւ մի յաւելի ածեմք ի վերայ հին վերադրին վասն ԺԹ. (19) մասանցն, որ ժողովեալ պակասեցուցին ի ԺԹ. (19) ամն օր մի եւս ի տարւոյ Լուսնոյն: Եւ յայն ամին զԺԱ. (11) թիւն ԺԲ. (12) բերեմք ի վերայ: Եւ յորժամ հասարակաբար բազմապատկեցաք զմինն ԺԱ. (11), նա Ա. (1), Ա. (1) թիւ պակասեցոյց ի տասնիններեկի ամացն: Վասն այն զթիւ տասնիններեկացն ի վերայ բերեմք եւ զպակասն զայն լմնեմք, զի որպէս զնահանջն պակասեցուցաք եւ զաւելի թիւն հանաք, այսպէս եւ զտասնիններեակսն յաւելաք եւ զպակասութիւն թուոցն լցուցաք, եւ հավասարեցաք զպակասումն նահանջիցն:

- Զի՞նչ է «Ը. (8) հանապազ երթե:

- Ծանիր, որդի, զի ի մեկնչերդ գրեալ է, թէ յառաջին ամին ոչ նահանջ կայր եւ ոչ տասնիններեակ. զմինն ԺԱ. (11) բազմապատկել եւ Ը. (8) երթալ, մնայ Գ. (3), եւ ասեն Գ. (3) է եղեալ վերադիր առաջին ամին ի դնել թուականիս: Իսկ կէսք` յՄԽ. (240) ամին ընդ Բ. (2) ամիս անցանելով հասարակածն Ա. (1), Ա. (1) պակասեցուցանեն զդա, եւ է այսպէս. նաւասարդի եւ հոռի` Ը. (8), սահմի եւ տրէ` Է. (7), քաղոց եւ արաց` Զ. (6), մեհեկի եւ արեգի` Է. (7), ահկի եւ մարերի` Ը. (8), մարգաց եւ հրոտից` Թ. (9), նոյնպէս եւ աւելեացն, եւ ոչ գիտէ, թէ զինչ ասէ: Բայց այս է ճշմարիտն, զի ի դնել թուականիս վերադիրն Դ. (4) է եղեալ եւ յերկրորդ ամին` ԺԵ. (15) եւ յերրորդ` ԻԶ. (26) եւ չորրորդն, որ նահանջ է` Ժ. (10) ի վերայ ԻԶ. (26)ին բեր, լինի ԼԶ. (36), երթ Լ. (30), մնայ վերադիրն` Զ. (6) չորրորդ ամին: Կալ զԴ. (4) թիւն, բազմապատկէ, առնէ ԽԴ. (44), երթ զհանապազորդն Ը. (8), մնայ ԼԶ. (36), գնայ զԼ. (30)ն, մնայ Զ. (6)` չորրորդ ամին վերադիր: Եւ այս մինչեւ ցայժմ եւ մինչեւ ի կատարած աշխարհի անսխալ բերէ:

Եւ թէ ոք տարակուսի, թէ վերադիր առաջին ամին Դ. (4) եղեալ է, ապա զիա՞րդ է, որ ասէ, թէ հանապազ Ը. (8) թիւ ի բաց երթ: Ուսիր եւ զայս, զի Դ. (4) թիւն ի ներքոյ Լ. (30)-ին էր եւ ի Դ. (4) տարին, ապա զԼ. (30) անցաւ, որ ի վերոյդ ցուցաք, եւ եղեւ վերադիրն Զ. (6): Եւ յորժամ զԴ. (4)ն բազմապատկեցաք, արար ԽԴ. (44) եւ այս Դ. (4)-ս, որ ի Խ. (40)-էն յաւելաւ, անկաւ ի վերայ առաջին վերադրին եւ արար զԴ. (4)ն` Ը. (8): Եւ այս է պատճառն, զի ի ներքոյ առաջին Լ. (30)-ին էր վերադիրն Դ. (4), իսկ յետ այնմ առաջին Լ. (30)-ին այլ ոչ կարաց յաւելուլ եւ ոչ այլ կարող է:

Ծանիր եւ զայլ դժուարութիւն իրիս, զի թէ դու ոչ իմանաս, սակայն ես ծանուցից: Զի թէ ասես, ընդ է՞ր է, զի զնահանջին Ա. (1) թիւն ոչ պակասեցուցեր:

Գիտեա, զի առաջին նահանջս առանց պակասեցուցանելոյ բերէ ուղիղ, որպէս եւ տեսար: Բայց յորժամ երկրորդ նահանջ լինի, զառաջինս պակասեցուցանեմք եւ թէ երրորդ` զերկրորդն եւ յորժամ յառաջին տասնիններեակն մտանէ, յայնժամ եւ զնոր նահանջն այլ պակասեցուցանեմք, որպէս այժմ: Զի նոր նահանջն թէ կուպակասեցնէ թիւ մի, նաեւ տասնիններեակն կումտէ եւ յաւելու թիւ մի եւ հավասարէ զպակասութիւն նահանջին:

- Զի՞նչ է, որ ասէ` «երթ Լ. (30), Լ. (30)ե:

- Զի թիւ լուսնային աւուրցն քան զԼ. (30) այլ ոչ յաւելէ, վասն այն յորժամ վերադիրն զԼ. (30) անցանէ, զԼ. (30)ն գնալ պարտ է: Է եւ այս, զի ամիսք ժողովեալք ԺԱ. (11) իցն ըստ քանակի այսր թուոց` զսոսա ի բաց տրոհելով, մնացեալքն լինին ամիսք Լուսնի ներկայի: