Նախ
խնդրելի
է,
թէ
ընդ
է՞ր
ասէ
«Է.
(7)
ի
վերայ
բեր,
կամ
Ե.
(5)
ի
բաց
գնաե:
Երկրորդ`
թէ
վասն
է՞ր
ԺԲ.
(12),
ԺԲ.
(12)
գնամք,
երրորդ`
թէ
վասն
է՞ր
այսպիսի
անուամբ
կոչեցան`
Խոյ,
Ցուլ,
Եկաւոր:
Վասն
առաջնոյն
գիտելի
է,
զի
այս
էր
ստոյգն`
Զ.
(6)
ի
վերայ
բերել,
կամ
Դ.
(4)
ի
բաց
գնալ,
բայց
վասն
յաւելեալ
թուին,
որ
նահանջն
ի
ֆարտ
թիւն
անկաւ`
Է.
(7)
հրամայէ
ի
վերայ
բերել,
կամ
Ե.
(5)
ի
բաց
գնալ,
զի
ուղիղ
գայցէ
տանուտէր
տարւոյն:
Զի
յԺԲ.
(12)
տանուտէրքն
Գ.
(3)ն
նահանջ
է,
որ
է`
Խեցգետինն,
Կարիճն
եւ
Ձուկն,
իսկ
յորժամ
Դ.
(4)
ի
բաց
գնամք,
սխալէ
զկարգ
կենդանակերպիցն,
եւ
գայ
նահանջն
յԱռիւծն
եւ
յԱղեղնաւորն
եւ
ի
Խոյն:
Եւ
վասն
սխալելոյ
զկարգս`
յաւելեալ
թուոյն
հարկիմք
Ե.
(5)
ի
բաց
գնալ,
զի
կարգ
կենդանակերպիցն
ուղիղ
եկեսցէ:
Երկրորդ`
զի
ԺԲ.
(12)
են
կենդանակերպք,
եւ
սկիզբն
Խոյն
է,
վասն
այն
ԺԲ.
(12),
ԺԲ.
(12)
գնամք
եւ
զսկիզբն
ի
Խոյէն
առնեմք,
զի
նա
է
առաջին:
Զի
յառաջին`
յարարչութեան
Զատիկն
զԱրեգակն
ի
Խոյն
եդ
Աստուած
եւ
ապա
ի
նմանէ`
կարգաւ
յայլսն
փոխեցաւ:
Վասն
երրորդին
գիտելի
է,
թէ
անուանքս
այս`
ինն
կենդանեաց
է
անուն,
իսկ
Եկաւորն`
ըստ
թուոյ
երկուց
աստեղաց,
եւ
Կշիռն`
վասն
հասարակութեան,
եւ
Ջրհոսն`
ըստ
ներգործութեան
օդոյդ`
սոքա
այսպէս
կոչեցան:
Իսկ
որ
ըստ
անուան
կենդանեաց`
կրկին
կերպիւ
կոչեցան.
է,
որ
զմասնաւոր
անդամոց
զնմանութիւն
դիրք
աստեղաց
կենդանակերպիցն
յինքեանս
երեւեցուցանեն,
եւ
է,
որ
ըստ
զանազան
ներգործութեան
Արեգականն
գալով
եւ
գնալով
ի
սոսա
ընկալան
զանուանքս
զայս:
Զի
Արեգակն
զորոց
կենդանեաց
բերէ
յինքն
զներգործութիւնս
ի
կենդանակերպն
յայն,
զնոյն
անունն
ընկալաւ
կենդանակերպն
այն:
Վասն
առաջնոյն
գիտելի
է,
զի
Խոյն
ունի
ի
խոյէն
զնմանութիւն
դմակին,
որ
է
Բազմաստեղն,
իսկ
Ցուլն`
զեղջերացն,
Եկաւորն`
ի
յերկուց
աստեղն,
Առիւծն`
զգլխոյն,
Խեցգետինն`
զկրծիցն,
Կշիռն`
զնժարին,
որ
է
թաթն,
Կարիճն`
զանձինն
եւ
զտտանն,
Վիշապն`
զգլխոյն
եւ
զողինն-սոքա
վասն
մասնաւոր
նմանութեանցն
կոչեցան
այսպիսի
անուամբ:
Երկրորդ`
ըստ
ներգործութեան
Արեգականն
այսպէս
կոչեցան:
Եւ
զի
Խոյն
ծննդական
է,
եւ
Արեգակն
գալով
ի
սա,
զաշխարհս
շարժէ
ի
ծննդականութիւն:
Զի
երկիր
ծնանի
զբոյսս,
եւ
ծառք
եւ
տունկք`
զտերեւ
եւ
զծաղիկս,
եւ
կենդանիք
ծնանին
զնմանս
իւրեանց,
որպէս
ոչխարն
զգառն,
կովն`
զհորթն,
ձին`
զքուռակն
եւ
այլն:
Եւ
վասն
այսորիկ
կենդանակերպս
այս
Խոյ
անուանեցաւ:
Եւ
զի
Ցուլն
առաւել
ծննդական
է,
քան
զխոյն,
զի
որպէս
անձամբն
մեծ
է
եւ
յաղթող,
այսպէս
եւ
ծննդական
զօրութեամբն,
նոյնպէս
եւ
Արեգակն`
գալով
ի
սա,
այլեւս
առաւել
ներգործէ,
զի
բարձրացուցանէ
զբոյսս
եւ
ծղօտ
կապէ
եւ
զպտուղս
ի
ծառոց
արձակէ:
Եւ
զոր
ոչ
ի
Խոյն
կարաց
զարթուցանել,
աստ
առհասարակ
զարթուցանէ
եւ
փթթեալ
զուարճացուցանէ:
Նաեւ
զգառինս
եւ
զորթս
ի
խայտալ
եւ
յարօտ
հանէ:
Իսկ
յԵկաւորն
բարձրացեալ
Արեգականն
եւ
զորացեալ
ջերմութեամբն`
բերէ
զառաջին
եկն:
Զի
վաղահաս
պտուղքն
ի
ծառոց
գան
ի
յեկ
եւ
ի
կերակուր`
որպէս
ծիրան
եւ
բալ
եւ
կեռաս
եւ
թութ
եւ
անուշահոտ
վարդք:
Եւ
յարտօրէից,
որք
ի
դաշտս
ջերմայինս`
գարիք,
գան
ի
հունձս,
եւ
ի
յածուոց`
բոյսք
եւ
բանջարք,
վասն
որոյ
եւ
Եկաւոր
անուանեցաւ:
Եւ
ի
Խեցգետինն
ժամանեալ
Արեգականն,
սկսանի
զկողմնաւոր
ընթացս
եւ
յերկուց
կողմանց
ընթանայ,
որպէս
զխեցգետինն:
Զի
յԵկաւորէն
զառիվեր
ընթացաւ
ի
Խեցգետինն
եւ
ի
Խեցգետնէն
դարձաւ
զառ
ի
վայր
եւ
գայ
յԱռիւծն,
վասն
որոյ
կենդանակերպն
այն
Խեցգետին
անուանեցաւ`
վասն
յետ
եւ
յառաջ
ընթացից
Արեգականն:
Դարձեալ`
զի
խեցգետինն
զկտուցն
խիստ
ունի,
որպէս
զերկաթ`
մինչ
զի
զքար
ու
կիր
զոփս
ջրոց
ծակել
կարէ,
այսպէս
եւ
Արեգակն
ի
կենդանակերպս
յայս
զորանայ
ջերմութեամբ`
մինչ
զի
զգագաթս
կենդանեաց
ջանայ
ծակել,
որպէս
զմարդոյ
եւ
զոչխարաց
եւ
զայլոց:
Իսկ
յԱռիւծն
եկեալ
Արեգականն,
թագաւորէ
ջերմութեամբն
եւ
սաստկանայ
եւ
գազանանայ
որպէս
զառիւծ:
Զի
որպէս
զառիւծն
ահարկու
է
ի
գազանս
վասն
սաստիկ
արիության,
զի
փիղ
եւ
միեղջերու,
որ
անճոռնի
եւ
յաղթանդայ
գազանք
են,
նոքայ
երբ
խարխափուն
ձայնի
առնուն`
կրեն
ինչ
երկիւղ:
Մինչ
զի
տեսցեն
զկենդանին,
թէ
զօրաւոր
լիցի,
քան
զինքեանս,
փախնուն,
եւ
եթէ
տկար`
ապա
յառնեն
եւ
յարձակին
ի
վերայ:
Իսկ
առիւծն
վասն
սաստիկ
արիութեան
դիմէ
ի
ձայնն
յայն,
զոր
լուաւ,
առանց
երկիւղի:
Եւ
ահարկու
է
ի
գազանս
եւ
սաստիկ`
ի
պատառել
եւ
ի
մահացուցանել:
Այսպէս
եւ
Արեգակն
յԱռիւծն
գալով,
զբազումս
մահացուցանէ,
զորս
գտանէ
ի
դաշտի,
որպէս
բազմաց
գիտելի
է:
Դարձեալ
ըստ
ստուգաբանութեան`
առիւծն
«առե
ասէ.
ի
ծառոց`
զանազան
պտուղս
եւ
ի
յորթոց`
խաղողս
եւ
ի
յանդստանաց`
զցորեանս
զգարնան
եւ
զաշնան
եւ
ի
պարտիզաց
զսեխ
եւ
զձմերուկ
եւ
յոչխարաց`
զգառինս
ի
մատաղ
եւ
ի
զենումն:
Եւ
ըստ
այսքան
ներգործութեան
Արեգականն
կենդանակերպն
այն
Առիւծ
անուանեցաւ:
Իսկ
որ
Կոյսն
անուանեցաւ,
զի
Արեգակն
գալով
ի
կենդանակերպս
յայս,
երկիր
զկուսի
բնութիւն
ստանայ,
զի
այլ
ոչ
ծնանի,
իբրեւ
զկոյս:
Զի
անհնար
է
յայսմ
ժամանակի
իր
սերմանել
յերկիր
եւ
զայն
հնձել,
թէպէտ
սերմանի
եւ
կանաչանայ,
բայց
ի
հունձս
ոչ
գայ,
զի
ոչ
կարէ
երկիր
ի
կատարելութիւն
հասուցանել
զսերմանեալն:
Վասն
այն
Կոյս
անուանեցաւ:
Եւ
գալով
ի
Կշիռն,
Արեգակն
կշռէ
նախ
զտիւ
եւ
զգիշեր,
զի
զԺԲ.
(12)
ժամ
տիւն
լինի
եւ
ԺԲ.
(12)`
գիշերն:
Երկրորդ`
կշռէ
զջերմութիւն
եւ
զցրտութիւն,
զի
ոչ
ջերմութեամբ
այրէ
եւ
ոչ
ցրտութեամբ
սառեցուցանէ:
Երրորդ`
կռշէ,
զի
կիսէ
զԺԲ.
(12)
կենդանակերպսն
եւ
հաւասարապէս
բաժանէ
Զ.
(6)
եւ
Զ.
(6):
Չորրորդ`
կռշէ
զգօտին,
զի
ի
մէջ
երկնամիջակ
եւ
այրեցեալ
գօտոյն
մտեալ
է
եւ
ունի
զհասարակութեան
գօտին:
Հինգերորդ`
կշռէ
եւ
զԴ.
(4)
եղանակս`
զգարունն
եւ
զամառն
ի
մի
կողմն
թողու
եւ
զաշունն
եւ
զձմեռն
ի
միւս
կողմն
առնու
եւ
հաւասար
բաժանէ
զեղանակսն
Բ.
(2)
եւ
Բ.
(2):
Վեցերորդ`
կշռէ
ընդդէմ
Խոյին,
զի
յելանելն
յարեւելից
կշռէ
Արեգակն
զշառաւիղն
ի
վերայ
Կշռին
ըստ
ուղիղ
գծի
ծագելով
եւ
ի
մտանելն
ձգէ
զշառաւիղն
դարձեալ
ըստ
ուղիղ
գծի`
ի
վերայ
Խոյին
ծագելով:
Եւ
ի
գալն
ի
Կարիճն
Արեգակն
զնորայն
բերէ
զնմանութիւն:
Զի
կարիճն
զխայթոցն
ի
վերջքն
ունի,
այսինքն
ի
տուտն
եւ
ի
հարկանելն
սաստիկ
կսկծեցուցանէ
եւ
վիրավորէ:
Այսպէս
եւ
Արեգակն
ի
վերջքն
հասանելով
Կարճին,
յանկարծակի
ձիւնաբերութիւն
լինի,
եւ
խայթէ
ի
վերջքն
իբրեւ
զկարիճ`
զորս
ի
ճանապարհի
գտանէ
եւ
կամ
ի
լերինս,
անպատրաստ
եւ
մերկ.
զոմանց
զոտս
եւ
զձեռս
մսէ,
զմատունս
թափեալ
կսկծցուցանէ,
զայլս
ի
հիվանդութիւն
ձգէ:
Եւ
զմնացեալ
պտուղս
ծառոց
եւ
տնկոց
խամրացուցանէ
եւ
մսեալ
ապականէ
եւ
զմնացեալ
կալս
եւ
զանագանեալս
փտեցուցանէ:
Եւ
զայսքան
վնասս
յանկարծակի
գործէ,
վասն
այն
Կարիճ
անուանեցաւ:
Իսկ
ժամանեալ
յԱղեղնաւորն,
սաստկանայ
ցրտութիւն
եւ
մահ
գործէ
կենդանեաց,
զորս
գտանէ
արտաքս:
Զոր
օրինակ
նետ`
ելեալ
ի
հաստ
եւ
ի
լայնալիճ
աղեղնէ
եւ
զոր
հարկանէ
ի
մերկաց,
այլ
ոչ
տայ
նմա
ապրել,
քանզի
չարաչար
մահացուցանէ,
այսպէս
եւ
զօրութիւն
ցրտութեան,
զորս
գտանէ
մերկ,
արտաքոյ
շինի,
այլ
ոչ
տայ
նոցա
ապրել:
Որպէս
եւ
բազում
անգամ
պատահի
ճանապարհորդաց,
որ
ոչ
կարեն
հասնել
ի
քաղաք
կամ
ի
գիւղ
կամ
յագարակ
եւ
ի
խան
եւ
ոչ
գտանիցեն
նիւթ
հրոյ,
զի
բորբոքեալ
ապրեսցին
ի
խստութենէ
սառնամանեացն,
այնպիսիքն
ինքեանք
եւ
անասունք
իւրեանց
ողորմելի
եւ
խեղճ
մահուամբ
կորնչին:
Եւ
վասն
մահակործան
վնասուն
Աղեղնաւոր
կոչեցաւ
կենդանակերպս
այս:
Եւ
եկեալ
Արեգակն
ի
Այծեղջիւրն,
կրկին
կերպիւ
բերէ
զնմանութիւն
նորա.
նախ`
զի
այծն
յորժամ
գտանէ
կտուրս
տանց
եւ
որմոց
եւ
կամ
քարինս
բարձրաբերձս,
թողեալ
զհարթայատակ
ճանապարհս
եւ
զդիւրինս,
կիցս
եւ
վազս,
իբրեւ
զթռչունս
ի
յորմունս
եւ
ի
քարինս
ձգէ
եւ
խնդութեամբ
ձայնս
ուրախական
արձակելով
զարշաւանս
իւր
քարէ
ի
քար
եւ
յորմէ
յորմ
առնելով
զայն
ճանապարհորդէ:
Սոյնպէս
եւ
Արեգակն
հասեալ
յԱյծեղջիւրն,
զարշաւանս
ընթացից
իւրոց
զառ
ի
վեր
առնէ,
զի
ի
խոնարհութենէն
սկսանի
բարձրանալ
եւ
այլ
ոչ
ախորժէ
զառ
ի
վայր
գնալն,
այլ
իբրեւ
զայծս
զձիգս
ի
բարձունս
ձգէ
եւ
այնպէս
զճանապարհս
իւր
յարմարէ:
Դարձեալ,
զի
չոր
է
եղջիւր
այծուն,
այսպէս
եւ
ի
կենդանակերպս
այս
չոր
ցուրտն
ի
հողմոյ
սաստկանայ:
Որ
թէպէտ
պարզ
եւ
արեւ
լինի,
բայց
զարիւնն
ծծէ
զմարդոյ,
որպէս
սովորութիւն
առեալ
ասեն
«արեւ
է,
բայց
արիւն
կուծծէե:
Եւ
եթէ
մանուկ
եւ
կամ
անասուն
պատճառաւ
ինչ
իրիք
զարտաքս
յամեսցի,
զաղաղակ
բառնան
եւ
փութացուցանեն
ասելով`
«շուտ
արա,
զի
չորացաւ
տղայն
եւ
տավարն
ի
դրացե:
Եւ
վասն
զառիվեր
ընթացից
Արեգականն
ի
կենդանակերպս
յայս
եւ
չորութեան
ցրտին`
Այծեղջիւր
անուանեցաւ:
Իսկ
ի
Ջրհոսն
մտանելով
Արեգականն
եւ
երկարեալ
փոքր
մի
ի
վերին
կիսագունդն
Արեգականն
վասն
յերկարելոյ
աւուրցն
եւ
ջերմութեան
Արեգականն,
փոքր
մի
ազդեալ
յերկիր,
սկսանի
յարեգունի
տեղիսն
հալ
առնուլ
ձիւնն:
Եւ
ջուրն
յառաջ
հոսի
եւ
ընթանայ
փոքր-փոքր:
Եւ
օր
ըստ
օրէ
յաւելեալ
ջերմութեան
Արեգականն
վասն
երկարելոյ
աւուրցն,
յաւելու
եւ
հոսումն
ջուրցն:
Զի
լինի
ի
դաշտ
տեղորայքն
իբրեւ
զմիջնագարուն,
եւ
երեսք
երկրի
բացուի
ի
հալմանէ
ձեանցն
ի
ջերմութենէ
Արեգականն:
Եւ
վասն
այնորիկ
կենդանակերպս
այս
Ջրհոս
անուանեցաւ,
զի
ջուրք
եւ
առուք,
որ
սառեալ
էին
եւ
դարձեալ`
իբրեւ
զքար
եւ
զերկաթ
եւ
արգելեալք
էին
ի
հոսելոյ,
սկսան
լկիլ
եւ
հալիլ
եւ
հոսիլ
ի
ջերմութենէ
Արեւուն:
Եւ
ի
Ձուկն
շարամանեալ
Արեգականն
եւ
գտեալ
օգնականութիւն
ի
հարաւային
հողմոցն,
փոխէ
զձիւնաբերութիւն
ամպոց
յանձրեւս
եւ
ի
տաղատարափս:
Եւ
սկսանի
նա
մսել
զձիւնն,
զոր
օրինակ
սառնամանիքն
եւ
ձեան
ցրտութիւն
զմարմին
կենդանոյն
թափէ,
այսպէս
եւ
հողմն
հարաւոյ
զձիւնն
մսէ
եւ
թափէ
ի
կարողութենէ
իւրմէ,
որ
իբրեւ
զմսեալ
մարմին
մարդոյ
փլորի
եւ
թափի
յիւրումն
էութենէ
եւ
հալի:
Եւ
աստ
տես
յորդութիւնք
աղբերաց
եւ
յարուցմունք
գետոց
եւ
էջք
եւ
տաղատարափք
անձրեւաց
եւ
դառնայ
երկիր
ի
մօր
եւ
ի
տիղմն:
Եւ
որպէս
ձուկն
ի
մեջ
ջրին
լեղայ,
այսպէս
եւ
աշխարհ
ի
մեջ
ջրոց
իբրեւ
զձուկն
ի
լեղ
գայ:
Վասն
որոյ
կենդանակերպս
այս
Ձուկն
անուանեցաւ:
Այսքան
շատ
լիցի
վասն
անուանակոչութեան
կենդանակերպիցն,
որ
ի
զանազան
ներգործութենէ
Արեգականն
անուանակոչեցան`
Խոյ
եւ
Ցուլ
եւ
այլն,
որպէս
առ
ասացաք
եւ
ցուցաք:
Եւ
ԺԲ.
(12)
կենդանակերպքս
ունին
զբնութիւն
չորից
տարերաց:
Զի
Խոյն
եւ
Առիւծն
եւ
Աղեղնաւորն
ունին
զբնութիւն
հրոյ`
ջերմ
եւ
չոր,
իսկ
Ցուլն
եւ
Կոյսն
եւ
Այծեղջիւրն
ունին
զբնութիւն
հողոյ`
չոր
եւ
ցուրտ,
իսկ
Եկաւորն
եւ
Կշիռն
եւ
Ջրհոսն
ունին
զբնութիւն
օդոյ`
ջերմ
եւ
գէջ,
իսկ
Խեցգետինն,
Կարիճն
եւ
Ձուկն
ունին
զբնութիւն
ջրոց`
ցուրտ
եւ
գէջ:
