Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Գիտելի է, զի ԺԲ. (12) կենդանակերպըս ոչ են իբրեւ զԷ. (7) մոլորակս, որ ի ներքոյ երկնիցս տարորոշ պարունակք են եւ գօտիք, այլ սոքա յերկինս ամրացեալք են, որպէս բեւեռն ի տախտակի: Վասն այսորիկ խնդրելի է` նախ վասն գիտութեան երկնից եւ ապա վասն ունակութեան կենդանակերպից նորին:

Եւ վասն երկնից Ե. (5) իրս խնդրելի է. նախ` թէ զի՞նչ է պատճառ շարժութեան երկնից, երկրորդ` թէ զո՞ր ձեւ ունի, երրորդ` թէ քանի՞ են երկինք, չորրորդ` թէ զի՞նչ է յատկութիւն երկնից, հինգերորդ` վասն համեմատութեան որ առ Արարիչն Աստուած:

1ա Վասն առաջնոյն գիտելի է, զի պատճառ շարժութեան երկնից ըստ վարդապետաց կրկին է. նախ բնական, երկրորդ` բարոյական: Եւ բնականն նախ այսպէս. զի օդն, որ ի մէջ է մտեալ եւ փեռեկեալ զներքին եւ զվերին կիսագունդն, նա է պատճառ շարժութեան երկնից: Դարձեալ` կէտ երկրիս անշարժ է ի մէջն եւ պատճառէ զշարժութիւն երկնի, որպէս կարակնին կէտ անշարժ է եւ պատճառէ զբոլորակ ծիրն:

Իսկ ըստ Արիստոտելի` ի վերայ երկու բեւեռացն ասէ շրջիլ երկնի, որպէս անիւ սայլի ի վերայ սռնոյ: Այս բնական պատճառ:

Եւ բարոյականն է այս. երկինքն անապական է բնութեամբ, Աստուած ետ նմա շարժիլ, եւ երկիրս է անշարժ տեղեաւ, ետ նմա ապականիլ երեսօք: Զի տեսեալ եղական եւ ծառայ իմասցին եւ մի Աստուածս կարծեսցին եւ մոլորեսցին, - որպէս ասէ Նիւսացին ի «Գիրս կազմութեանե:

1բ Վասն երկրորդին գիտելի է, զի ասեն վարդապետք, թէ ամենայն երկինք ի հարկէ պարտին ունել զբոլորակ ձեւ: Առաջին պատճառ, զի երկինքն է պարզ մարմին, զի ոչ է ի չորից տարերաց, այլ հինգերորդ էութիւն է, եւ բոլորակ ձեւն պարզ է, քան զամենայն ձեւ: Զի եռանկիւնին յերից գծից բաղկանայ, եւ քառանկիւնին` ի քառից, նոյնպէս եւ այլքն, իսկ բոլորակ ձեւն ի միոյ գծից բաղկանայ, ապա եւ պարզ էութեան երկնից պարտ է ունել զպարզ ձեւ, որ է բոլորակն: Երկրորդ` զի բոլորակ ձեւն պարունակող է, եւ երկինքն զամենայն պարունակեալ ունի յինքեան առ ծոցս իւր, ապա եւ պարտ է, զի ունիցի զձեւ բոլորակ: Երրորդ` զի բոլորակն սուր է ի շարժումն, որ ի շրջելն իւրում շօշափէ զերկիր ի մի կէտ, ապա եւ բոլորակ ձեւն պատշաճ է երկնից: Չորրորդ` զի երկինքն է կատարեալ մարմին, զի ազդէ յամենայն ստորնային մարմինս խնայելով ի նոսա: Իսկ բոլորակ ձեւն ի մէջ ամենայն ձեւոց է կատարեալ. նախ` զի ոչ կարէ յաւելուլ ի նմա եւ ոչ պակասիլ, երկրորդ` զի ոչ երեւի սկիզբն եւ ոչ կատարած, երրորդ` զի վեցեակ թիւն ի մէջ ամենայն թուոց է առաջին, կատարեալ, եւ Զ. (6) թիւն է ի բոլորակ ձեւն` զի որքան է ի միջին կիտէն ի բոլորակ ծիրն, Զ. (6) այնչափ է իւր բոլորակ ծիրն: Ապա եւ բոլորակ ձեւն կատարեալ է եւ պատշաճի բոլորակութեան երկնից եւ մարմնոյ: Հինգերորդ` զի թէ ոչ էր բոլորակ, այլ եռանկիւնի կամ քառանկիւնի, յորժամ շարժէր, անկիւնքն յորմէ տեղւոջէ վերանային, մնային առանց տեղւոյ եւ տեղի անկեանցն` առանց մարմնոյ: Վեցերորդ` զի թէ երկինքն ոչ էր բոլորակ, յայնժամ Արեգակն եւ այլ աստեղք յորժամ գային ի մէջ երկնից, մեծագոյն երեւէին, զի ի միջի կիտէն երկնից առ մեզ է ուղղական գիծ, իսկ յարեւելից առ մեզ է խոտորնակ գիծն, եւ ուղղական գիծն կարճ է, քան զխոտորնակ գիծն: Այլ ոչ երբեք մեծագոյն երեւի աստղ, յորժամ է ի միջին կէտն, քան յորժամ է յարեւելս կամ յարեւմուտս:

1գ Վասն երրորդին ասելի է, թէ բազում են երկինք, որպէս ասէ մարգարէն` «երկինք երկնիցե, եւ առաքեալ` վասն Քրիստոսի, «որ ելն ի վերոյ, քան զամենայն երկինսե:

Արդ` բաժանի երկինքն յերիս` այսինքն ի բնականն, ի յատկականն, ի նմանականն: Եւ է բնականն Ժ. (10). նախ հրեղէն երկինքն, երկրորդ` ջրեղէնն, երրորդ` հաստատութիւն եւ Է. (7) երկինք` գօտիքն Է. (7) մոլորակացն, որ է Երեւակն, Լուսնթագն, Հրատն, Արեգակն, Լուսաբերն, Փայլածուն, Լուսինն: Իսկ յատկական երկինքն է Ե. (5). առաջինն է տարրական հրոյն վերին մասն, որ կոչի հրեղէն երկին` հոմանուն առաջին երկնիցն, այլ կոչի սա հրեղէն, զի է ի հրոյ, իսկ նա կոչի հրեղէն, զի է որպէս զհուր: Երկրորդ` ներքին մասն հրոյն, որ կոչի օլոմպիային երկին` վասն մերձ գոլոյն յՕլոմպիոս լեառն: Երրորդն է վերին մասն օդոյն եւ կոչի եթերային երկին, զի մերձ ի տարրեղէն հուրն է եւ վառի ի նմանէ, զոր թռիչ աստեղաց կոչեմք: Չորրորդն է ներքին մասն օդոյն եւ կոչի օդեղեն երկին, որպէս ասեն Գիրք Սուրբք` «թռչունք երկնից զՏէր օրհնեցեքե: Հինգերորդ` երկին կոչի եւ դրախտն, զի բարձր եւ լուսաւոր եւ անմահութեան է վայր, որպէս ասէր անառակ որդին` «հայր մեղայ յերկինսե, այսինքն` ի դրախտն: Սոքա հնգեքին կոչին երկինք, զի զյատկութիւնս երկնից ունին: Եւ սոքա լինին ԺԵ. (15) երկինք: Իսկ նմանական երկինքն է Ե. (5): Նախ կոչիմք երկինք ամենասուրբ երրորդութիւն, զի անհաս բարձրութեամբ գերազանցեալ է յամենայն եղելոց: Այլեւս նախ կոչի երկին զգալի երեւումն Աստուծոյ եւ հրեշտակաց մարգարէիցն սրբոց: Երկրորդ` երեւակայութեան տեսիլն դարձեալ նոցա: Երրորդ` երկին կատարեալ տեսութիւն իմացականին, որք դէմ յանդիման տեսին զԱստուած, որպէս Մովսէս եւ Դաւիթ եւ Պողոս յափշտակեցան յայս երրորդ երկինս: Չորրորդ` հոգեւոր բարձրութիւնքն եւ վարձք սրբոցն կոչին երկինք. ըստ այնմ` «վարձք ձեր բազում են յերկինսե: Հինգերորդ` կոչի երկինք ամենասուրբ երրորդութիւն վասն լուսաւորութեան եւ անհաս բարձրութեան յամենայն եղելոց, որպէս ասացաւ: Զորմէ ասէր, - Արուսեակ ելից յերկինս եւ եղեց նման բարձրելոյն եւ այնժամ էր ի դասս հրեշտակաց յերկինս, այլ վասն հրեղէն երկնիցն ասէր ելանել եւ հաւասարիլ նմա:

Արդ` այսքան է թիւ երկնից` տասն բնական եւ հինգն յատկական եւ հինգն` ըստ նմանութեան, որ լինին քսան երկինք: Բայց մերս վարդապետութիւն վասն աստղալից երկնիցս է, զի տումարական մակացութիւնս վասն սորա է, զի սա ունի զԱրեգակն եւ զԼուսին, զմոլորակսն եւ զկենդանակերպսն: Վասն որոյ զչորրորդն տեսանելի է, թէ զի՞նչ է յատկութիւն երկնիցս այս:

1դ Չորրորդ` ասելի է վասն յատկութեան երկնից. նախ զի մարմին է բարձր, որ եւ ի սահմանս իւր բացակատարի, երկրորդ` զի է փայլուն եւ լուսաւոր, երրորդ` զի բոլորակ ունի ձեւս, որ է կատարեալ փեցեկի չափօք, չորրորդ` զի պարզ եւ վճիտ է ըստ էութեան, հինգերորդ` զի անապական է բնութեամբ, վեցերորդ` զի աստեղօք է ջահաւորեալ, եօթներորդ` զի է անդորր վայր, այսինքն հաւասար, ընդարձակ եւ դաշտաձեւ գոլով, ութերորդ` զի է առանց պղտորման, այսինքն ձեան կամ անձրեւաց, կամ խորշակի եւ ցրտոյ, իններորդ` զի մշտակայ է ի պարունակութիւնս իւր, այսինքն զի ոչ ունի այլայլումն եւ փոփոխումն ըստ անկարգ շարժութեան երկրի, տասներորդ` որ եւ վերագոյնն է, զի ապարանք եւ հանգիստ է` միայն Աստուծոյ պատշաճեալ: Ուստի նեղեալքս առ ի խնդիրս առ ի բարձունս զձեռս տարածեալ ըղձան, որպէս վկայէ եւ մարգարէն` «Աստուած մեր, որ նստի յերկինս երկնիցե:

Դարձեալ եւ այլ յատկութիւն երկնից` նախ զի խոր է, երկրորդ` լայնացեալ է յամենայն կողմանց, երրորդ` նրբագոյն է մասն, չորրորդ` կարծր եւ անպախելի, հինգերորդ` թեթեւ եւ սրընթաց, վեցերորդ` մեծութեամբ քանակեալ, եօթներորդ` ի ծոց իւր ունի զամենայն, ութերորդ` պատճառէ զհաստատութիւն միջոցիս, իններորդ` տայ զոր ունակացեալ է երկրի` որպէս զանձրեւ, զլոյս, զջերմութիւն եւ զազդողութիւն, տասներորդ` միշտ տայ եւ ոչ առնու:

Եւ զայս գիտել պարտ է, զի մեծն Ներսես զհաստատութիւն արփի եւ եթեր կոչէ, զոր արտաքինքն հինգերորդ տարր ասացին, որ ոչ երեւի մեզ: Այլ զաստղալից երկինս յօդոյ ասէ խտացեալ եւ թանձրացեալ եւ ի նմա են կառուցեալ աստեղք եւ ընթանան:

Եւ այս գիտելի է, զի որպէս հրեղէն երկինն հոմանուն է, այսինքն` լուսեղենն, որ ի սկզբանէ ստեղծաւ, եւ բոլորակ հրոյն, նոյնպէս եւ հոմանուն է եւ արփին, այսինքն լուսեղենն եւ հաստատութիւն: Այսպէս հոմանուն է եւ եթերն, այսինքն` հինգերորդ էութիւն: Եւ տարրական հուրն նմանապէս հոմանուն է, եւ հաստատութիւն` ի ներքոյ ջրոց, այսինքն ութերորդ կամարն, եւ օդս առ մեզ, որ ունի զջուրս ամպով հաստատեալ:

1ե Հինգերորդ` ասելի է վասն համեմատութեան, թէ որքան նշանակութիւն ունի երկինքն առ արարիչն Աստուած: Նախ` զի մի է երկինք, եւ մի է Աստուած, ըստ այնմ` «լուր Իսրայէլ Տէր Աստուած Քրիստոս Տէր մի էե եւ առաքեալ ասէ` «մեզ մի է Տէրե որով ամենայն: Երկրորդ` զի պարզ ունի զձեւն, քանզի բոլորակ է, այսպէս եւ Աստուած պարզ եւ անշարագիր էութիւն է: Երրորդ` զի բոլորակ ծիրն երկնից ոչ սկիզբն երեւի եւ ոչ կատարածն, այսպէս եւ Աստուած անսկիզբն է եւ անվախճան եւ ամենայն արարածոցս սկիզբն է եւ վախճան, որպէս ասէ Եսայեաւ` «ես եմ առաջին եւ ես եմ վերջին եւ ի տեսիլն ես եմ ալփայ եւ ես եմ օե: Չորրորդ` զի նուրբ է եւ Աստուած ամենեւին պարզ անմարմին է յաւէտ, քան զանմարմնութիւն հոգւոյս մեր եւ զհրեշտակաց, զի որքան նուրբ է անմարմին հոգիս մեր առ զգալի մարմինքս, բազմապատիկ նուրբ է անմարմնութիւն հրեշտակացն, քան զհոգւոց մերոց: Անմարմնութիւնս բիւրապատիկ առաւել իմա զպարզութիւն անմարմնութեան Աստուծոյ, քան զհրեշտակացն: Հինգերորդ` զի արփի է, որ է լույս: Եւ անեղական լոյս է աստուածութիւն, որպէս հարքն Նիկիու ի դաւանութիւն Հօր եւ Որդւոյ այսպէս շարագրեցին` «Աստուած յԱստուծոյ, լոյս ի լուսոյե: Եւ Տէրն ասէր` «ես եմ լոյս աշխարհիե եւ Դաւիթ ասէր վասն հոգւոյն` «լուսով երեսաց քոց տեսանեմք զլոյսե: Եւ Սողոմոն վասն հոգւոյն ասէ` «նշոյլ է մշտնջենաւոր լուսոյնե: Վեցերորդ` մեծ է քանակութեամբ, եւ Դաւիթ ասէ` «Աստուած մեծ է, Տէրե եւ «Տէր մեծ է ի վերայ ամենայն երկրիե եւ Տէրն ասէ` «Հայր իմ մեծ է քան զիսե, զի «քան զիսե ասելովն չափ մեծութեան Հօր, զինքն եդիր: Եօթներորդ` բարձր է տեղեաւ, եւ վասն այն ասէ Դաւիթ` «Աստուած մեր ի բարձունս բնակեալ զխոնարհս տեսանէ յերկինս եւ յերկրիե եւ թէ «բարձր է ի վերայ ամենայն ազգաց Տէրե: Ութերորդ` զի ամենահայեաց է: Եւ վասն Աստուծոյ ասէ առաքեալ` «ամենայն ինչ մերկապարանոց է առաջի նորաե: Եւ Դաւիթ ասէ «որ քննէ զսիրտս եւ զերիկամունսե, եւ թէ «զանգործս իմ տեսին աչք քոե եւ թէ «Աստուած յերկնից նայեցաւ յամենայն որդիս մարդկանե: Եւ Սողոմոն` «աչք Տեառն լուսաւոր են, քան զԱրեգակն եւ տեսնեն զճանապարհսե ասէ, զի բոլոր բանական բնութեանս` հրեշտակաց եւ մարդկան գործ մի, կամ խորհուրդ մի ոչ կարէ թաքչիլ ի գիտութենէն Աստուծոյ: Իններորդ` զի պարունակող է: Եւ Աստուած ինքն անպարագրելի բնութիւն է եւ զամենայն արարածս պարագրեալ ունի: Ըստ այնմ` «զերկինս եւ զերկիր ես լնումե: Եւ ըստ փիլիսոփայիցն` Աստուած ամենուրեք եւ ոչ ուրեք, ոչ ի բացեա ի տեղւոջէ իմիք եւ ոչ ի տեղւոջէ իմիք, այլ ի մէջ սորա եւ արտաքոյ սորա, ի վերոյ սորա եւ ի ներքոյ, եւ յաջէ եւ յահեկէ սորա: Տասներորդ` զի անապական է: Եւ Աստուած անապական է եւ անվախճան, նաեւ ըստ մարդեղութեան մարմին բանին անապական է, ըստ այնմ` «մարմին նորա ոչ ետես զապականութիւնե: Եւ ըստ թագաւորութեան ոչ ունի վախճան ըստ հրեշտակին` որ ասէ. «թագաւորութեան նորա վախճան մի լիցիե: Եւ այս վասն անապական բնութեան է, եւ զի անապական է, վասն որոյ եւ անվախճան: Մետասաներորդ` զի ըստ ամենայն արարածս գոլով յայտնի է ամենայն տեսողաց: Այսպէս եւ Աստուած գալով ամենուրեք, յայտնի է ամենայն արարածոցս, որպէս ասէ Դաւիթ` «երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյե, զի արարչութեամբն առ ամենեսեան երեւի: Եւ ամենայն էքս ճանաչեն զձայն նորա եւ անսան հրամանի նորա: Եւ ամենայն արարածքս օրհնեն զնա ըստ ասից երից մանկանցն ի հնոցին, որ յերգս օրհնութեան զբոլոր գոյքս հրաւիրէին: Երկոտասաներորդ` զի խոր եւ ծածուկ է եւ անտեսանելի ընդ ներքին կիսագնդին: Նոյնպէս եւ առաքեալ ասէ վասն Աստուծոյ «Ով խորք մեծութեան եւ իմաստութեան Աստուծոյ, քան զի անքննելի են դատաստանք նորա եւ անհետազօտելի են ճանապարհք նորաե: Եւ Եսայի ասէ` «Ո՞ գիտաց զմիտս Տեառն եւ կամ ո՞ եղեւ նմա խորհրդակիցե: Եւ Յոհանես ասէ` «զԱստուած ոչ ոք ետեսե, բայց միածին Որդին, որ ի ծոց Հօր նա պատմեաց մեզ եւ դարձեալ` «ցանկան գոնե ըստ աղօտ տեսանել հրեշտակքե: Երեքտասաներորդ` զի ինքնաշարժ է ըստ հրամանի Արարչին: Այսպէս եւ անշարժն Աստուած յինքենէ շարժեալ` արար զամենայն արարածս: Զի յումեքէ ոչ բռնադատեալ եւ ոչ աղաչեցեալ, զի ոչ էքն ոչ բռնադատեալ ունին եւ ոչ աղաչեալ: Այլ ինքնակամ կամօք վասն բարութեան իւրոյ զամենայն զոր ինչ կամեցաւ եւ արար, որպէս ասէ Դաւիթ: Չորեքտասաներորդ` զի մշտաշարժ է երկին եւ անդադրելի: Այսպէս եւ Աստուած ի գործ նախախնամութեան, որպէս ասէր Տէրն «հայր իմ մինչեւ ցայժմ գործէ եւ ես գործեմ` զարեւ եւ զանձրեւ տալով, զաղբիւրքս բխեցուցանելով եւ զգետս ընթացուցանելով եւ զերկիր ի բոյսս եւ ի պտղաբերութիւն շարժելով եւ զամենայն գոյքս յէութիւն պահելովե, որպէս ասէ Սողոմոն` «ազգ գայ եւ ազգ երթայ եւ երկիր յաւիտեան կայե: Հինգտասաներորդ` զի արագ եւ սուր է ի շարժումն: Եւ վասն արագութեան Աստուծոյ ասէ Եսայի ի կողմանէն Աստուծոյ առ ողորմածսն` «մինչ չեւ խօսիցիս, ասիցեմ թէ ահաւասիկ կամե: Եւ Յոհանէս ասէ «Ո՞ որ մեռելոյն նմա արագ յայտնեցարե, եւ դարձեալ` «արագօրենս ցուցար նոցաե: Վեշտասաներորդ` զի անարգել է ի շարժելն, եւ ոչ ոք կարէ զդեմ ունել: Այսպէս եւ Աստուած ի պատժել զհակառակորդս իւր, զի ոչ ոք կարէ զդէմ ունել բարկութեան նորա, որպէս ասէ Յոբ «Ո՞ խստացաւ ընդդէմ նորա եւ հանդարտեացե: Եւ Նաւում ասէ «Ո՞ հանդարտեսցէ եւ կամ ո՞ կացցէ ընդդէմ բարկութեան, սրտմտութեան նորաե: Տասնեւեօթներորդ` զի երկինքն ունի ի ծոց իւր զԱրեգակն եւ զԼուսինն: Այսպէս եւ Հայր Աստուած ունի ի ծոց իւր զիմանալի Արեգակն արդարութեան` զՔրիստոս եւ Լուսինն` լիալիր եւ բոլոր ի ծոց խնամոց իւրոց` զաստուածային Կոյսն Մարիամ: Տասնեւութերորդ` զի ունի առ ինքն երկինքն զբազմութիւն աստեղացն, եւ աստղ քան զաստղ առաւել փառօք: Այսպէս եւ Աստուած ունի զբազմութիւն աստեղացն, այսինքն հրեշտակացն դասուց, որպէս ասէ Յոբ ի բերանոյ Աստուծոյ` «յորժամ գովէին զիս աստեղք առաւօտուն, այսինքն հրեշտակքե: Նաեւ աստեղք ունի զհաւատացեալս անուան իւրոյ, որպէս Աբրահամու ասէր Տէր` «բազմացուցից զզաւակ քո որպէս զաստեղս երկնիցե, այսինքն զհաւատացեալքս անուան իւրոյ: Եւ աստղ քան զաստղ առաւել ունի փառք որպէս հրեշտակս վերինսն` քան զներքինսն: Նոյնպէս եւ արդարոցն եղիցին ի կատարածին, որպէս ասէ առաքեալ` թէ որպէս «աստղ քան զաստղ առաւել է փառօքե այսպէս եւ ի կատարածին եղիցի փառք եւ պսակ արդարոց: Տասնիններորդ` զի երկինքն ունի յինքեան զԷ. (7) մոլորակ աստեղսն, որ են Է. (7) գօտիք երկնիցն: Այսպէս եւ Հոգին Աստուած ունի առ ինքեան զԷ. (7)-արփեան շնորհս, որ գօտի են երկնից եկեղեցւոյս ի վերայ երկրի: Քսաներորդ` զի երկինքն ունի առ ինքն ամրացեալ զԺԲ. (12) կենդանակերպս աստեղաց: Այսպէս եւ Որդին Աստուծոյ ունի առ ինքեան զԺԲ. (12) առաքեալս հաստատուն ըստ օրինակի աստեղաց, որպէս ասէր «հաստատուն կացեք ի սէր իմե:

Եւ ըստ այսքան եղանակացս ունի երկինքն համեմատութիւն եւ նմանութիւն առ Աստուած ըստ սակաւ քանակութեան թուոցս, որպէս ցուցաւ:

2. Այժմ ասելի է` թէ վասն է՞ր կենդանակերպքդ են թուով ԺԲ. (12): Նախ վասն այն, զի ԺԲ. (12) մասն է բաժանեալ աշխարհս, պարտ էր` ԺԲ. (12) լինել կենդանակերպիցն, զի իւրաքանչիւր կենդանակերպ միոյ մասին աշխարհի տանուտէր եւ իշխան լիցի: Երկրորդ` զի մարդս փոքր աշխարհ է եւ ԺԲ. (12) անդամօք ունի զկատարելութիւն գոյութեան իւրոյ, այսպէս եւ արարածքս, որ մեծ աշխարհ է, ԺԲ. (12) կենդանակերպիւ ունի զկատարելութիւն իւր ըստ նմանութեան մասին անդամոց մարդոյն: Ըստ այնմ Խոյն` պարսիկք, որ է գլուխն, Ցուլն` բաբելացիք, որ է պարանոցն, Եկաւորն` գամիրք, որ է ուսքն, Խեցգետինն` հայք, որ է լանջքն, Առիւծն` ասիացիք, որ է աջ ձեռն, Կոյսն` Էլլադացիք, որ է ձախ ձեռն, Կշիռն` կիլիկեցիք, որ է կուշտն եւ կուռն, Կարիճն` կրետացիք, որ է փորն, Աղեղնաւորն` իտալացիք, որ է երանքն, Այծեղջիւրն` ասորիք, որ է բարձքն, Ջրհոսն` եգիպտացիք, որ է սրունքն, Ձուկն` հնդիկք, որ է թաթ ոտիցն: Երրորդ` զի Արարիչն կամեցաւ չորիւք եղանակօք պսակել զտարին, պիտոյ էր, զի առներ ԺԲ. (12) կենդանակերպ, զի Գ. (3) Գ. (3) կենդանակերպօք ածցէ ի կատարումն զչորեսին եղանակսն: Չորրորդ` ըստ տարերացդ Դ. (4), որ ծնողք են ամենայն շարախառնեալ էութեանց, նոքա ԺԲ. (12) թուով գլխաւորին, զի Դ. (4) տարր են եւ Ը. (8) ծայր, որ լինին ԺԲ. (12): Զի հողն ունի չորութիւն եւ ցրտութիւն, ջուրն ունի ցրտութիւն եւ գիջութիւն, օդն ունի գիջութիւն եւ ջերմութիւն, հուրն ունի ջերմութիւն եւ չորութիւն: Եւ սոքա գոյացական տեսակաւն տարորոշին եւ պատահական որակօքն մակբեկութեամբ եւ մակդարձութեամբ միաւորին, զի գոյացական տեսակաւն թշնամիք անհաշտելիք են եւ պատահական որակօքն` սիրելիք անքակտելիք, զի այսու ազգակիցք են միմեանց: Եւ է գոյացական տեսակ ի հողն` չորութիւն եւ պատահական որակ` ցրտութիւն, եւ ի ջուրն գոյացական տեսակն` ցրտութիւն եւ պատահական որակ` գիջութիւն, եւ յօդն` գոյացական տեսակ` գիջութիւն եւ պատահական որակ` ջերմութիւն, եւ ի հուրն գոյացական տեսակ` ջերմութիւն եւ պատահական որակ` չորութիւն: Եւ այսու միաբանութիւնս շարախառնեալ էութեանցս պատճառք լինելութեան են: Նոյնպէս եւ ըստ թուոյ սոցա ԺԲ. (12) կենդանակերպս արար յերկինս, զի զանազան ազդմունս ներգործեսցեն ի տարրական էութիւնքս: Հինգերորդ` զի անուն Արարչին սոցոց երիցն անձնաւորութեանցն ԺԲ. (12) գրովք կապին, այսպէս եւ սոքա յԱրարչէն իւրեանցն ԺԲ. (12) թուով զէութիւն առին: Վեցերորդ` զի կատարելութիւն ամենայն գոյից ի ներքոյ երկնից երկինքն է, զի ամենեքեան ի շարժմանէ նորա ունին զդադարումն եւ զտեղի, վասն որոյ եւ ըստ կատարեալ թուոց առին երկոքին կիսագունդքն վերինն եւ ներքինն զկենդանակերպս իւրեանց Զ. (6) Զ. (6) թուով: Իսկ զի ասէ «կալ ի գարնանային հասարակածէն Բ. (2) թուով պակասե, զի ի հասարակածին ստեղծան Արեգակն եւ Լուսինն, բայց ի հասարակածին ի Խոյն ոչ եդան, այլ յետ զկնի Բ. (2) աւուրց, յորժամ մարդն ստեղծաւ, եւ արարչութեան Զատիկն սկսաւ, ապա ի Խոյն եդաւ ի նիսանի Ա. (1), զի տարւոյն սկիզբն եւ կենդանակերպիցն սկիզբն ի միում աւուր լիցի: Ե. Լ. (30), Լ. (30) զգնալն` զի իւրաքանչիւր կենդանակերպս Լ. (30), Լ. (30) կենայ: