Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Գիտելի է, զի կէտ` ձայնս հոմանուն է, քանզի ի վերայ բազմաց բերի: Նախ առաջին` կէտ ամենայն արարածոցս Աստուած է, որ ի նմանէ առին զսկիզբն լինելութեան, զի ոչ ոք յառաջ քան զնա: Ըստ այնմ` «ես եմ առաջին եւ ես եմ վերջինե: Երկրորդ` կէտ առնու եւ ի վերայ յաւիտենից, զի յիւրաքանչիւր յաւիտեան ունի կէտ զսկիզբն եւ զվախճանն իւր: Երրորդ` ասի կէտ եւ վախճան մարդոյն, որպէս ասեմք եթէ ժամանեաց ի կէտ կոչմանն իւրոյ: Չորրորդ` կոչի կէտ վայրկեան եւ սուղ ժամանակն, որպէս ասէ Յոբ վասն հեշտասիրացն` «կատարեն ի բարութեանե զկեանս իւրեանց եւ ի նոյն կէտն իջանեն ի դժոխս: Հինգերորդ` կէտ է եւ դրութիւն օրինացն, որպէս Ադամայ հրամայեաց չուտել ի պտղոյն մինչեւ ի կէտ սահմանադրութեան իւրոյ, որչափ որ ինքն կամենայր: Վեցերորդ` առնու կէտս ի վերայ բոլոր գոյիցս, որպէս ծովու ասաց` «ցայդ վայր եկեսցես եւ այլ մի անցանիցեսե զի չափ տեղւոյ սահմանի ընթացից նորա այն կէտ է նմա, զի այլ ոչ կարէ անցանել ընդ նա: Որպէս եւ մանկունք ի խաղս իւրեանց զտեղին, որ նշանեն, ասեն ցմիմեանս` ի կիտէն ի դուրս մի ելանել: Եօթներորդ` ասի կէտ եւ մեծամեծ ձկանց ծովու, որպէս ասէ Գիր, եթէ «հրաման ետ Տէր կէտին մեծի կլանել եւ թքանել զՅովնանե: Ութերորդ` կոչի կէտ եւ ըստ քերականութեան արհեստին, որ առ ամենայն գիրս եւ բանս երեւի, որպէս ստորակէտ, միջակէտ եւ աւարտակէտ: Իններորդ` երեւի կէտս ի վերայ միջոցաց տարորոշ եւ շարունակ քանակին, զի զտարորոշսն տարանջատ է եւ զշարունակսն բաղկացուցանէ, զի ի տարորոշ քանակսն զառանձնացեալ թիւսն ոչ թողու շարամօտիլ առ միմեանս: Եւ ի բանս զսուղսն եւ զերկարսն ոչ տայ շարամերձիլ մէջն, իսկ ի շարունակ քանակն կէտն բաղկացուցանէ զգիծն: Տասներորդ` երեւի կէտն եւ ի բոլորակն ծիր, զի մէջն, ուր կարակնին ոտք հաստատեալ է, կէտ է առ բոլորն ծիր: Մետասաներորդ` կէտ է եւ միջոցս երկիր առ անբաւ հեռաւորութիւն երկնային ծրին: Երկուտասաներորդ` կէտ է եւ չափ աւուրն, որպէս ասեմք` Արեգակն ի կիտէ ի կէտ ընթանալով բացակատարէ զօրն: Նոյնպէս եւ շրջանք Արեգական եւ Լուսնի կէտք են: Երեքտասաներորդ` կէտ է եւ երկնիցն ըստ քառից կերպի` արեւելեան, արեւմտեան, հասարակօրեան եւ մէջ գիշերին: Նաեւ ըստ միանգամ հիռ գալոյն ունի եւ կէտ: Չորեքտասաներորդ` այս է կէտ, որ ասէ «տես թէ Արեգակն յորում կիտի էե:

Եւ գիտելի է, զի Դ. (4) են կէտք ժամանակաւոր եղանակացս, որպէս տարեւոր եղանակացն: Եւ որ ինչ վասն չորիցս է, ասացեալ եղեւ տարեւոր եղանակացն: Եւ սոքա տարի ըստ աւուր ունին ըստ քանիօնութեան աւուրց նոցա. ՂԱ. (91) ամ եւ Գ. (3) ժամ ըստ ՂԱ. (91) աւուրց եւ ժամուց նոցա երից: Իսկ զի «կէտ երկնամիջակ` գարունե ասէ, մի կարծեր, թէ երկնամիջակ գօտի զայն ասէ, ուր Խեցգետինն է, զի նա ունի զմէջն երկնից հաւասարաչափ: Վասն որոյ իմաստասէրդ զգուշանայ վասն հոմանունութեան եւ ասէ «զհարաւային հասարակակէտն ասեմ, որ զտիւն եւ զգիշերն հասարակ ունի եւ ոչ զայն հասարակ գօտին ասեմ, որ զերկու մասունս երկնային գնդին հաւասար ունիե: Քանզի Գ. (3) են գօտիք. առաջին` երկնամիջակն, ուր Խեցգետինն է, երկրորդ` հասարակն, ուր Խոյն է, երրորդ` այրեցեալ գօտին, ուր Այծեղջիւրն է: Եւ իմա, զի որպէս երկիրս ի ԺԲ. (12) մասունս բաժանեալ է, այսպէս եւ երկինքն ըստ ԺԲ. (12) կենդանակերպիցն` ԺԲ. (12) մասունս եւ նա է բաժանեալ: Արդ ի եզերէ երկնից հիւսիսային կողմանն մինչեւ յերկնամիջակ գօտին, որ Խեցգետինն է, զվեցերորդ բաժինն երկնից երկնամիջակ գօտին ունի եւ զիններորդ բաժինն հասարակ գօտին ունի, ուր Խոյն է: Եւ զԺԲ. (12)-երորդ բաժինն` այրեցեալ գօտին, ուր Այծեղջիւրն է: Եւ վասն սաստիկ մերձ գոլոյ Արեգականն առ հարաւ` ի խոնարհ ընթանալովն, տարի եւ կիսու ճանապարհ այնպէս այրեցեալ է, իբրեւ զխանձողս փայտից եւ սեւացեալ, որ ոչ բոյս եւ ոչ ինչ կենդանի ցամաքային եւ կամ օդային ապրել կարէ, վասն այն «այրեցեալ գօտիե ասի: Զի Արեգականն ժամանելով այնմ գօտւոջ, կիզէ եւ տոչորէ զաշխարհն այն: Զի թէ զՀնդուստան, որ բնակութիւն է մարդկան, այնպէս զմարդիկ իբրեւ զխանձողս փայտից սեւացուցանէ, զի՞նչ համարիս զանբնական, թէ որքան այրէ: Եւ վասն կարի հեռի մնալոյն ի հիւսիսոյ կողմանէն Արեգակն, զի երկնամիջակ գօտին, որ զկէս երկնիցն ունի, յայն կոյս Արեգակն ոչ անցանէ: Զի եւ ոչ ի կենդանակերպիցն երբեք յայն կոյս հիւսիսոյ գտանի ոք, վասն որոյ եւ ահագին ցրտութիւն տիրէ հիւսիսային կողմանն, յորժամ Արեգակն ի հարաւ խոնարհի: Զի թէ աշխարհն ըՌուզաց, ուր բնակութիւն մարդկան է, այնքան սաստիկ լինի ցուրտն, որ ի պարզկայ գիշերն զգրկապատ ծառսն ճայթեցնէ եւ յերկուս հերձէ, զի՞նչ համարիս զանբնական, վասն որոյ եւ տարի եւ կիսու ճանապարհ, եւ անդ է անբնակ` վասն ցրտութեան: Վասն որոյ զկէտ երկնամիջակն զհարաւային հասարակն իմացիր, ուր Խոյն է, զի ի ստեղծմանն անդ եդաւ ի կէտն գարնանային, ուր բարեխառնութիւն երկրի էր եւ ամենայն գոյից զուարճութիւն:

Իսկ զի ասէ` «կէտ ժամադիտակ ամառնայինե, զի յամարան եղանակն Արեգակն դիտէ ի յառաւելութիւն ժամուց, զի առաւելու օրն քան զգիշերն, վասն որոյ ժամադիտակ ասէ: Եւ այնքան բարձրանայ ի կամարն երկնից յամառնային կէտն, մինչ զի ժամս Բ. (2) անստուեր առնէ զերկիր: Զի այնքան դիմաւորի Արեգակն, զի ի խորագոյն յատակս ջրհորոց ծագեսցէ զշառաւիղս իւր: Եւ ամենայն մարմին, որ ի վերայ երկրի լինիցին, եթէ ի կենդանեաց եւ եթէ ի ծառոց, ժամ մի յառաջ քան զհասարակ կէտն երկնից, որ է կորնթարթն, եւ ժամ մի զկնի` բնաւ յամենայն կողմանց մարմնոց ստուեր ոչ երեւեսցի, զի այնպէս ուղիղ դիմաւորեսցի Արեգակն ի վերայ գլխոյ մարմնոց: Եւ սաստկասցի ջերմութեամբ մանաւանդ ի ԿԴ. (64) ամէն ի վեր, զի զհիւսիսային ծովքն խոնարհեցուցանէ եւ նուազեցուցանէ, զի ջերմութիւն Արեգականն զցրտութիւն ի ջրոցն արտաքսեսցէ, եւ չորութիւն զխոնաւութիւն ծծիցէ, եւ այնպէս զծովն նուազեցուսցէ: Եւ աղբիւրք վասն այն յոլովանան, զի թանձրութիւն երկրիս ոչ թողու խստութեամբ թափանցել ի սիրտ երկրի սաստկագին ջերմութեան: Որպէս ի վերայ ծովու, որ զերես ջուրցն ի բաց ունի եւ վասն այն նուազի, իսկ զի սիրտ երկրի պաղ մնայ, վասն այն յոլովանան աղբիւրք: Եւ դարձեալ` զի ջերմութիւն զերակ երկրի քրքիր պահէ, որով արձակ մնայ ճանապարհ ջրոցն եւ յոլովաբար արտաքս զեղին: Նաեւ դաշտք խափանին յարտորէից եւ ի պտղաբերութեանց, զի տապախառն ջերմութեամբն այրեալ` կիզէ զնոսա: Եւ վասն այնմ դատարկանան դաշտք ի մարդկանէ, եւ աւերութիւն լինի, եւ յայնժամ զշինութիւն ի լերինս արասցեն, քանզի եւ պտղաբերութիւնք ծառոց լինիցին:

Իսկ զի ասէ «կէտ եթերականե որ է աշունն` օդոյն վերին մասն եթեր ասի: Եւ զի հողմային է օդ, եւ սա աշնանային կէտ է` յարուցմունք հողմոց լինի, որպէս աշնանն է յատուկ: Եւ յաղթութիւն ներգործէ սաստիկ ջերմութեան Արեգական եւ բարեխառնութիւն առնէ երկրի եւ շինութիւն դաշտորէից:

Իսկ կէտ «սուզականե, որ է ձմեռն, սուզիլ` վասն իջմանն ասէ, զի ի ձմեռնային յեղանակս յարաժամ սուզին եւ իջանին ձիւնաբերութիւնք եւ ցրտութիւնք յօդոյդ: Եւ նուազի հարաւային ովկիանոս, զի Արեգակն յայրեցեալ գօտին է, եւ հարաւային կողմանց սաստիկ տապախառնութիւն լինի: Բայց հիւսիսային կողմանցս օդք ցրտաշունչք, պտղոցն նուազութիւնք, աղբերաց պակասութիւնք, զի ցրտութիւնքն սաստկացեալ ուժգինս ներգործէ ի սիրտ երկրի, եւ զճանապարհս աղբերաց սառուցեալ նեղացուցանէ: Եւ ըստ այսմ նուազին աղբերք, եւ լերինք լինին ամենեւին անպտուղք: Եւ ծովք հիւսիսային կողմանցն լնուն, զի ոչ կարէ ներգործել ջերմութիւն Արեգականն առ ի սպառել զնա:

Եւ որպէս զԴ. (4) եղանակս տարաչափեաց Աստուած ՂԱ. (91) օրիւք, նոյնպէս եւ զԴ. (4) եղանակ ժամանակաց չափեաց ՂԱ. (91) ամօք առ ի զանազան ներգործութիւն առնել աշխարհի: Քանզի չորեկին շրջանքս Դ. (4) իրս ներգործեն յաշխարհի. նախ բարձրութիւնք եւ խոնարհութիւնք Արեգականն, երկրորդ` բարեխառնութիւնք եւ յոռութիւնք, երրորդ` ջերմութիւնք եւ ցրտութիւնք, չորրորդ` ամբարձմունք ծովուց եւ իջմունք:

Արդ` զամենայն մակացութիւնս տումարական մասանց արհեստիս` որպէս ուսաք, զբոլորն բովանդակ Արարիչն Աստուած ներսահմանեալ էր չափաբերական թուով համարուց յաւէտ եւ նուազ քանակիւ: Վասն որոյ արժան է խնդրել եւ յաղագս ըստ քանակին արարչագործելոյ, զի աստուածային իրագործութիւնքն համայնքն խորհրդաւորք են: Խնդրելի է թէ`