Տոմարագիտական աշխատութիւններ

ՀԱՄԱՐՈՅ ԱՐԱՐՉԱԳՈՐԾԵԱՑ ԱՍՏՈՒԱԾ

Մարգարէն ասէ` «զամենայն ինչ իմաստութեամբ արարերե: Եւ Սողոմոն` «Աստուած իմաստութեամբ հիմունս արկ երկրիե, զի ըստ ամենակարող զօրութեան լծակցեաց եւ զամենահանճար իմաստ գիտութիւն, որով իմաստութիւն Աստուծոյ երեւի ըստ կարգաւորութեան արարածոցս: Քանզի ի ստեղծագործութիւն արարածոցս իմաստութիւն Աստուծոյ նախ զաւուրսն չափեաց ըստ վեցեկի կատարեալ թուոց, եւ ի ծննդական թիւսն ծնաւ զարարածս արարչութեամբ: Եւ յանծնունդ թիւն հանգեաւ յառնելոյն դադարմամբ: Եւ այս մեծ իմաստութիւն էր, զի ոչ ի ծննդական թիւն դադարեաց եւ ոչ յանծննդականն ներգործեաց: Եւ տես զայսպիսի իմաստութեան յիշատակութիւնս` ոչ կամեցաւ Աստուած ծածուկ մնալ ի գիտութենէ մարդկան: Վասն որոյ եդ ի բնութիւն տարերացս, զի եւ սոքա ըստ այս ներչափութեան ծննդական թուոցս վեցիցս ներգործեսցեն զսպասաւորութիւն արարածոցս եւ յանծննդական թիւն ժամանեալ լռեալ դադարեսցին:

Եւ տես ի Արեգակն, զի զվեց կենդանակերպս յառաջեալ գայ ի ներգործութիւն ծննդագործութեան եւ պտղաբերութեան ամենայն բուսոց եւ տնկոց յամիսս վեց: Իսկ ի եօթներորդն ժամանեալ յամիսս Է. (7), դառնայ յետս յարարածոցս ի ծննդական ներգործութենէն եւ լռեալ դադարէ: Մինչ զի հասանիցէ վերստին յարարչութեան եղանակն եւ ապա դարձեալ ըստ արարչադիր սահմանին ներգործեսցէ զառաջինն:

Այսպիսով յայտնի եղեւ, թէ զքանակաւոր արարչութիւն ըստ թուոյ արարածոցս օն եւ օն յարարչութեան յաւուրսն գաղափարեաց: Զի որպէս չափով թուեցան աւուրք արարչութեան, այսպէս թուաբերութեամբ չափեցան եւ արարչութիւնք աւուրցն, զոր այժմ ասասցուք Ժ. (10) թուով:

Նախ առաջին` ասելի է, թէ անչափութիւն միայն Աստուծոյ վայելէ: Է՞ր վասն: Յաղագս այն, զի անեղ է եւ որ անեղ է, նա անսկիզբն է եւ որ անսկիզբն է, նա անչափելի է, զի թուաբերութիւն տեղի ըմբռնելոյ ոչ գտանէ, վասն որոյ եւ ոչ չափի: Իսկ արարածական բնութիւնս չափաւորք են, վասն զի եղանակք են եւ ի ժամանակի ստեղծան: Եւ ժամանակն չափի ըստ համարոյ թուոց, որպէս ասէ` «եղեւ երեկոյ եւ եղեւ վաղորդեան օր միե, վասն որոյ եւ ի ժամանակի ներգոյացեալքն ըստ համարոյ թուոց ստեղծագործեցան:

Երկրորդ` զի եւ կերպիւ իմն անչափութիւն Աստուծոյ չափի, եւ չափիւն այն անչափութիւն Աստուծոյ յայտնի: Զի թէ հարցանիցեմք, թէ, - որչա՞փ է Աստուած, պատասխանեմք, թէ, - անչափ է Աստուած: Եւ ահա անչափութեամբ չափեցաւ եւ չափիւ անչափութեան անչափութիւն Աստուծոյ բացայայտեցաւ: Զի թէ ոչ անչափութեամբ չափէր անչափութիւն Աստուծոյ, զիա՞րդ յայտնէր: Նոյնպէս եւ չափաւորութիւն արարածոցս չափաբերաբար ստեղծանելովն արտայայտի եւ ծանուցանի ամենեցուն, թէ ամենայն ներգոյացեալքս չափաւոր եմք` եթէ երկնաւորք եւ եթէ երկրաւորք, եւ ոչ ոք է անչափ, բայց` միայն Աստուած:

Երրորդ` զի թէպէտ աստուածութիւն ըստ բնութեան եւ էութեան անչափելի է, սակայն ըստ թուոց անձնաւորութեանցն եւ նա ունի չափ, զի եռակի թուով ծանուցեալ է ամենայն արարածոց: Եւ թիւ անձնաւորութեանցն վասն այն բացայայտեցաւ, զի բոլոր երրորդութիւն ծանուցանի Արարիչ արարածոց: Եւ մի եզակի թուով ըստ բնութեան եւ զանձն խոստովանեսցին, որպէս Սաբել Լիբեացին եւ կամ որպէս այժմ այլ ազգիք եւ զյաւիտենական կորուստն ժառանգեսցեն: Եւ կամ մի ըստ անչափութեան բնութեան եւ զանձինսն անչափ իմասցին. զի թէ Նեստոր` որ չորրորդութիւն ասաց եւ վասն մէկ յաւելոյն որդւոյ, Բ. (2) անձն ասաց, մինչեւ յօրս կանիծանի եւ մինչ ի կատարած անիծելոց է, զի՞նչ համարիս զայն, որ Ժ. (10) կամ Ճ. (100) կամ Ռ. (1000) ասէր: Այլ այս յայտնի եղեւ եռակի թուով, զի Գ. (3)ն կատարեալ է, ունի սկիզբն, մէջ, եւ կատարած: Եւ երկուքն ի միակէն է, այսպէս եւ որդի եւ Հոգի ի Հօրէն, որ սկիզբն է նոցա եւ պատճառ անպատճառ պատճառից: Եւ որպէս Աստուծոյ առ անձնաւորութեանցն ցուցաւ չափ, այսպէս եւ իւր արարածոցս կամեցաւ, զի լիցի չափ: Եւ վասն այն չափ եւ թիւ ետ սոցա ի յառնելն, զի յամենեսեան իմաստութիւն Աստուծոյ ծանիցի եւ փառաւորեսցի անուն նոցա:

Չորրորդ` զի եւ յանչափելի է Հոգին Աստուած, աստուածային շնորհք Սուրբ Հոգւոյն, թէպէտ եւ ըստ ներգործութեան եւ շնորհքն անչափելի է, վասն զի աստուածային է: Եւ որպէս Աստուած Հոգին է անչափելի, նոյնպէս եւ զօրութիւնք շնորհացն իւրոց է անչափելի, բայց ըստ որքանութեան եւ բազմութիւն շնորհացն իւրոց ներչափելի: Քանզի Է. (7) ասեմք ըստ քանակի թուոց զշնորհս Հոգւոյն Սրբոյ որպէս թուէ կայծակնամաքուրն Եսայի. «հոգի խորհրդոց, հեզութեան, զօրութեան, իմաստութեան, գիտութեան, երկիւղի, աստուածապաշտութեանե:

Հինգերորդ` զի չափ ստեղծական իրին զարդ է եւ գեղեցկութիւն, իսկ անչափութիւն` անզարդութիւն է: Որպէս մարդ, որ զմիջակ չափն ունի ի կոպար անձինն, գեղեցիկ է եւ ցանկալի, զի չափակցութիւն անդամոցն ծնանի զգեղեցկութիւն տիոցն: Իսկ զոր բնութիւն սխալէ եւ քան զչափն յաւէտ երկայն եւ կարճ բերէ այն, անշնորհք է եւ անզարդ: Եւ զոր բնութիւն զչափակցութիւն անդամոցն անսխալ բերէ, այն ունի շնորհք եւ զարդ, եւ յայտ է յԱբիսողոմն, զոր Գիրն Սուրբ յիշատակէ, թէ «յոտից մինչեւ զգլուխն ոչ գոյր արատ յԱբիսողոմե: Նոյնպէս եւ գեղեցիկն Յովսեփ, նաեւ նախահայրն Ադամ, որ ձեռացն Աստուծոյ էր գործ, եւ առաւել գեղեցիկ էր, քան զգեղեցիկ: Զի ասի աւանդութեամբ, թէ Դաւիթ ցանկացեալ գեղեցկութեան Ադամայ եւ խնդրեաց յԱստուծոյ, զի տացէ նմա զաւակ ի գեղն Ադամայ: Եւ դժուարեալ Աստուծոյ ի խնդիրն յայն: Ասէ` տաց քեզ զաւակ ի պատկերն Ադամայ, բայց որ չափեն յԱդամ, հանգեա, այնքան եւ դու ի նա հանգիցես: Եւ ետ նմա զԱբիսողոմ, որ զոր զհերս իւր ընդ ոսկւոյ կշռէր:

Զի՞նչ ասացից զերկրորդն Ադամայ` զՏեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի զգեղեցկութիւն, որ ծնողն էր Աստուածածին, եւ որդին` Աստուած էր եւ Կուսածին, եւ նիւթ մարմնոյն էր արիւն Կուսին` մաքրեալ Հոգովն աստուածային: Քանզի յորժամ քարոզէր ի ժողովուրդ նոցին Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս, հայեցեալ կնոջն նրբահայեաց տեսութեամբ ի գեղ երեսացն եւ ի ձեւ հասակին Քրիստոսի եւ ընդարմանայր: Քանզի հայեցաւ ի մազ գլխոյն Քրիստոսի, նա գանգրահեր էր, ի ճակատն, նա` իբրեւ զելս Արեւու էր, յօնքն, նա` իբրեւ զերկնային կամար էր, յաչքն, նա իբրեւ զծով էր, ի ականջն, նա` բլթակ քնարից ականջացն իբրեւ զքնարս լուսատեսիլ ամպոյ էր, ի ռնգունքն` նա իբրեւ զձոյլս ոսկւոյ էր, յայտքն աստուածային երեսացն նա` իբրեւ զհատ նռան էր, ի շրթունքն նա` իբրեւ զլար կարմիր էր, ի բերանն նա` իբրեւ զակն Արեւու էր, որ զլոյս բանիցն բխէր, ի ատամունքն` նա իբրեւ զշարս լուսափայլ մարգարտաց էր, ի լեզուն նա սուր էր եւ սուար, բանքն քաղցր էր եւ ազդարար, համեղ էր ու ճարտար, ի հեր շրթանցն նա` իբրեւ զղալամի քաշուածք էր, ի գոյն մորուացն նա` իբրեւ զթելս ոսկւոյ շիկագուհար էր, ի պարանոցն նա` իբրեւ զսիւն ամպոյ էր, ի լանջքն նա` իբրեւ զծոցս բոցափայլ Արեգական էր, ի ձգումն ձեռացն, որ քարոզէր, նա` իբրեւ զցոլմունս նշուլից լուսոյ էր, յանձին վայելչութիւն նա` ցանկալի էր տեսիլն, իբրեւ զտիպս զմրուխտեայ ականց, եւ իբրեւ զգունագեղ ականց քարանց պատուականաց: Վասն որոյ ոչ կարաց ժուժել անհամեմատ վայելչութեան եւ չքնաղագեղ գեղեցկութեան, ի բաց մերկացաւ զկանացի ամոթխածութիւն ի մեծ բազմականին, գոչեաց եւ գոռաց հառաչալիր արտասուօք: Եւ բարձրաձայնեալ արձակէր զճիչ մղձկեալ սրտին եւ ասէր «ոհ, ոհ, ոհ, երանի որովայնին, որ կրեացն զքեզ եւ ստեանցն, որ որդիեցուցին զքեզե, երանի բարձանցն, որ եբարձ զքեզ, եւ բազկին, որ ամբառնայրն զքեզ, երանի շրթանցն, որ համբուրեցին զքեզ, եւ լեզուին, որ գովէին եւ գգուերն զքեզ, զի ի վեր է, քան զբնութիւն` գեղեցկութիւն քո: Ահա տես, զի թէ յաստուածային անձն չափակցութիւն չափուց մասանց անդամոցն այնքան գեղեցկութիւն էր, որ զարմացուցանէր զհոգեբարձութեամբ տեսողսն:

Վեցերորդ` զի զչափն պայման եւ սահման եդ Աստուած ի վերայ գոյիցս, զի մի արտաքոյ կամացն եւ հրամանացն Աստուծոյ արտաքս ելցեն յեդեալ սահմանէն: Ըստ այնմ` «սահման եդ, եւ ոչ անցանենե եւ ծովու ասաց` «ցայդ վայր եկեսցես եւ այլ մի անցանիցեսե:

Եօթներորդ` չափ եդ ամենայն իրի, զի ի խրատ եւ ի վարդապետութիւն մեզ լիցի, զի եւ մեք զամենայն ինչ ըստ չափի ներգործեսցուք, եթէ ի գործնական առաքինութիւնս` մի առաւել քան զկարն մեր ձեռնարկեսցուք, զի Աստուած ի կարէն պահանջէ: Եւ եթէ ի տեսական հանճարասիրութիւնս` մի արտաքոյ քան զքանոն իմաստասիրաց եւ վարդապետացն քննեսցուք: Զի ասէ Սողոմոն` «կթեա կաթն, զի եղիցի կոգի եւ մի առաւել ճմլել, զի մի դարձցի յարիւնե, այսպէս եւ մեք զհասանելիսն ըստ չափոյ եւ կարողութեան քննեսցուք եւ զանհասանելիսն Աստուծոյ` լռութեամբ պատուեսցուք:

Ութերորդ` զի վարդապետ եւ իմաստասիրող գոյիցս մարդն է, եւ մարդն չափաւոր է, եւ չափաւորն զանչափն ոչ կարէ չափել, որպէս զբազմութիւն աստեղացն, վասն որոյ արար զսոսա չափաւոր:

Իններորդ` զի ներչափելի որքանութիւն թուոց արարածոցս, որ ներսահմանեալ եղեւ յարարչութենէն Աստուծոյ, լինի մեզ մատն` իբրեւ զաստիճան սանդղոց, եւ դիւրաւ ներածիմք ի գիտութիւն գոյիցս: Որպէս զբանս, որ համարագլխովք բաժանեմք, դիւրաւ ըմբռնեն միտք ուսումնականաց, քանզի միատարր շարաբանութեամբն շարամանեմք:

Տասներորդ` զի ուր չափ եւ համար ոչ է, անդ եւ ոչ գիտութիւն է: Եւ ուր ոչ գիտութիւն, անդ եւ մոլորութիւն, որպէս ի թիւս համարոյ ծովուց ավազոյ: Զի թէ ոչ գիտասցէ զաստիճանս կենդանակերպիցն, զիա՞րդ գիտասցէ զԱրեգական հոլովմունս, եւ եթէ ոչ զհոլովմունս, նաեւ ոչ` զմասունս, եւ եթէ ոչ զմասունս, նաեւ ոչ` զժամս, եւ եթէ ոչ զժամս, նաեւ ոչ` զաւուրս, եւ եթէ ոչ զաւուրս, նաեւ ոչ` զշաբաթս, եւ եթէ ոչ զշաբաթս, նաեւ ոչ` զամիսս, եւ եթէ ոչ զամիսս, նաեւ ոչ` զտարիս, եւ եթէ ոչ զտարիս, նաեւ ոչ` զժամանակս, եւ եթէ ոչ զժամանակս, նաեւ ոչ` զդարս, եւ եթէ ոչ զդարս, նաեւ ոչ` զհանդերձեալն:

Ապա եւ յայտնի եղեւ, զի ուր ոչ է չափ եւ համար, անդ եւ ոչ գիտութիւն: Վասն որոյ յամենայնի փառաւորեա զԱստուած, որ չափ եւ համար եդ ամենայն գոյիցս, զի դու գիտութեան գոյիցս հաղորդեսցիս եւ վասն սոցա իմաստասիրել մարթասցիս եւ համարոցն թուօք զչափ գոյիցս գիտասցես եւ զԱրարիչն սոցա փառաւորեսցես: