Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Թուականնն մեր փոխեցաւ ՚ի ՌՄԺԳ. Ուստի` հրամանաւ նոյնոյ Վեհափառի եւ Քրիստոսապսակի Տեառն Սրբազանի,

Եւ ես նուաստս նորել սկսայ զպատմութիւնս, որ յաղագս թղթոց եւ նոցին որպիսութեանց:

Արդ` ՚ի սկսանիլ այսմ ամի, ժամանեցին առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթք ՚ի Կարնոյ, ՚ի Պարոն Մելքոնէն` ՚ի Տէր Պետրոսէն եւ յայլոց: Եւ ՚ի Պօլսոյ` ՚ի յԱբրահամ վարդապետէն, ՚ի գանձապետ Մահտեսի Մօվսէսէն եւ ՚ի տիրացու Խաչատուրէն եւ յԵւդոկիոյ նուիրակ Զաքարիայ վարդապետէն, վասն բազում իրակութեանց: Գլխաւորապէս վասն Իսահակայ վարդապետի ընչիցն, ՚ի կարճոյ միայն թէ` ՚ի Պօլիս զխորհուրդ արարեալ են Պատրիարգն եւ իշխանքն թէ` Հոգեւորտէրն թո'ղ զութն քեսայ տայցէ Պատրիարգ վարդապետին, եւ զԻսահակայ բոլոր ինչքն զաւթեսցէ: (Որոյ վասն գրեալ էր սրբազան Վեհըն նախ քան զսկսանիլ յիշատակարանիս, եւ ՚ի Դեկտեմբերի Ը, ՚ի Պօլիս առ Պատրիարգն զի սրբոյ Աթոռոյս հասուսցէ). իսկ զի յղեալ էին առ սրբազան Վեհըս մեր ՚ի Կարնոյ զդաւթար գոյից Իսահակայ վարդապետին, վասնորոյ սրբազանն ենթադատեալ դաւթարաւն այնու ետես` զի ոչ գոյր անդ, եւ ոչ երկու քսակաց ինչ վէճեղէնք: Իսկ նաղտ դրամ, թէ ՚ի միջոյ քսրին14) եւ թէ աստի եւ անտի, ելեալ էր ԲՌԴՃԾ ղռուշ: Բայց ՚ի դրունս դատաւորաց եւ փաշայի եւ միր'սխօռաց15) խարճ գնացեալ էր ԳՌԷՃԻԴ ղռուշ: Որոյ զաւելին ՚ի քսրացն վաճառելով տուեալ էին: Եւ Ժ. քէսայ ՚ի վերայ Ագուլեցի Մահտեսի Աբրահամին գոյր, եւ զայնմանէ հռչակեալ էին թէ ՚ի վերայ աղբեր Մուտուրկու վանիցն վախուպ16) է, զոր ինքն Իսահակ վարդապետն էր շենեցուցեալ: Եւ Ե. քէսայ եւս ՚ի վերայ Պարոն Մելքոնին գոյր, յորմէ Պարոն Մելքոնն իրաւամբ զ՚ԷՃՂԳ. ղռուշն սարմայայ17) հաշուելով ինքեան յետս քարշէր, եւ զՃԾ. ղռուշ եւս` զի վասն սոյն ընչիցս Իսահակայ բանիւ Պատրիարգի վէքիլ Սարգիս վարդապետին (զորմէ ՚ի Դեկտեմբերի Ը ասացաք) ըմբռնեալ փաշայն Կարնոյ առեալ էր, զայն հաշուելով յետս քարշէր: Եւ մնայր ՚ի խոնարհ ԱՌԾԷ ղռուշ, որ թէ ՚ի մեզ հասանելոց, այս եւեթ հասանէր, բայց զութն քէսայն անպատճառ տայաք: Ուստի սրբազան Վեհըն ենթադատեալ զայս, հրաժարեցաւ իսպառ յամենից ընչից Իսահակայ վարդապետին: Որեւ գրեաց վասն այսր ՚ի Պօլիս առ Պատրիարգն եւ յիշխանսն, թէպէտ ՚ի նոցունց դեռ եւս ոչ ընկալաւ այսր աղագաւ զթուղթ: Եւ ՚ի Կարին եւս: Որք են այսոքիկ:

Հասարակ մեծ թուղթ առ Պատրիարգն եւ առ ՚ի խանսն. հրաժարումն իսպառ յընչից անտի: Ցուցանելով` թէ զիրաւունս եւս ունիմք պահանջելոյ` այլ ոչ պահանջեմք փախչելով ՚ի կռուոյ: Քանզի` (որպէս ՚ի Դեկտեմբերի Ը ասացաք) գրեալ էին իշխանքն Կարնոյ զկենդանութեան բանիւ կտակ Իսահակայ վարդապետին թէ ինչքն մի սրբոյ Աթոռոյն է, եւ ինքն Իսահակայ վարդապետն գրեալ էր ՚ի կենդանութեան միաբանից սրբոյ Աթոռոյս թէ` զՊարսպաշինութեան խարջն ես տամ այսքան դրամ. զորոց զօրինակսն, եւ զդաւթար ընչից նորին զոր յղեալ էին ՚ի Կարնոյ, յղեաց սրբազան Վեհըն ընդ թղթոցս, զի տեսցեն եւ իմասցին թէ` ՚ի կռւոյ փախչիմք, յայսց հրաժարելով: Ի սոյն միտ գրեցան նաեւ`

Թուղթ առ Մահտեսի Գրիգոր եւ Մահտեսի Աղէքսանդր Աղայսն:

Առ սառաֆ Մարգար եւ Յակոբ Աղայսն:

Առ Գէորգ Աղայն:

Առ Մահտեսի Միսայէլ, Մահտեսի Մօք''ս Սարգիս Բարաղամ եւ Աբրահամ Աղայսն:

Առ Ղարաղաշ Խօջայ Պետրոսն:

Առ Աբրահամ վարդապետն, զի իմացեալ զկամս սրբազան Վեհին ըստ այնմ խօսեսցի եւ ջանասցէ յառաջեցուցանել:

Առ գանձապետ Մահտեսի Մօվսէսն եւ յիւրայինսն ըստ այսմ, եւ վասն այլ իրակութեանց, Շնորհակալութեան եւ օրհնութեան թուղթ առ սառաֆ Մատթէոս Աղայն, որ յատուկ զիմտատիայ շնորհեալ էր վասն Պարսպաշինութեանն:

Ի Զմիւռին

Թուղթ առ մահտեսի Բագարատի եղբայր Պարոն Բաղտասարն, վասն մահուան եղբօրն մխիթարութիւն, եւ վասն արարեալ կտակի նորին յորդորումն, զի արդիւնաւորութեամբ տայցէ:

Եւ ՚ի Կարին,

Թուղթ առ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետն, եւ հասարակ իշխանսն, մեղադրութիւն թէ` դուք մանաւանդ գիտէիք զորպիսութիւն իրակութեանդ այդմիկ, որպէս գրեցուցեալէր ձեզ Իսահակ վարդապետն եւ ինքն եւս գրեալ էր ՚ի սուրբ Աթոռս, թէ` բովանդակ ինչքն սրբոյ Աթոռոյն են, եւ բաց յայնմանէ, խոստանայր եւս զբովանդակ խարջն Պարսպին սրբոյ Աթոռոյս տալ, իսկ դուք ո'չ բնաւ գրեցիք ինչ վասն այսր ՚ի Պօլիս, թէ մեք գիտեմք զայս եւ վկայեմք, եւ ոչինչ խօսեցայք: Եւ վերջապէս հրաժարումն յընչից անտի, որպէս ՚ի վերոյ ասացաք:

Թուղթ առ Պարոն Մելքոն Աղայն ըստ վերոգրեցելոց: Եւ վասն Ե քէսային, թէ ահա գրեցաք ՚ի Պօլիս առ վարդապետսն մեր, զի թէ առեալ եւս իցեն, հատուսցեն յետս տիրացու Խաչատուրին: Ով կամի տիրեսցէ, եւ առ իշխանսն վկայաբար գրեցաք թէ` իրաւունս ունի Պարոն Մելքոնն, զ՚ՌԴՃԻԳ ղռուշն ՚ի Ե քէսայէն քարշել յետս:

Թուղթ եւս առ Նսնուսեցի Մահտեսի Յօհաննէս եւ Սարգիս Աղայսն վասն այլոյ իրակութեան:

Վերոյգրեցելոց թղթոցս օրինակք, տեսցին ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի ԻԲ, ՂԲ, ՂԵ, ՃԻԴ: Եւ ՚ի լատինացւոց ռաղամով թղթահամարն, 9, 10, 11, 12:

Որք ՚ի ձեռն Խլօյ փայեկին թղթաբերի, յղեցան ՚ի Կարին ՚ի ձեռն Մելքոն Աղային, յղել ՚ի ձեռն մէնզիլի զՊօլսոյ թուղթսն: Ի Յունվարի ամսոյ ԺԲ:

Եւ յետ աւուրց հնգից ՚ի սոյն ամսոյ ԺԸ, ընկալաք դարձեալ զթուղթս ՚ի Պօլսոյ եւ ՚ի Կարնոյ ՚ի ձեռն Ագուլեցի Աստուածատուրին ձեռամբ երկուց փայեկաց, որք եկին զկնի միմեանց, ՚ի Պատրիարգէն Պօլսոյ ՚ի յԱբրահամ վարդապետէն ՚ի նուիրակ Յարութիւն վարդապետէն եւ ՚ի գանձապետ մահտեսի Մօվսէսէն եւ յայլոց, իսկ ՚ի Կարնոյ ՚ի գլխաւոր իշխանացն ՚ի Պարոն Մելքոնէն, ՚ի Պատրիարգի վէքիլ Սարգիս ՚ի Սաղիմայ նուիրակ Մօվսէս վարդապետացն, ՚ի Տէր Պետրոսէն եւ ՚ի նուիրակ Պետրոս վարդապետէն եւ յայլոց ոմանց վասն բազում իրակութեանց: Գլխաւորապէս` դարձեալ վասն ընչից Իսահակայ վարդապետին, ըստ առաջնոյն, որպէսզի զ՚ութն քէսայ տայցէ սրբազան Վեհըս մեր պատրիարգին զոր խարճեալ էր նա ՚ի հանելն զֆէրման, եւ ՚ի յղելն զՍարգիս վարդապետն, եւ Ե քէսայ եւս` զոր այլ կերպիւ խնդրէր նա (որոյ ո'չ երկարեմք զպատճառն), եւ զՍահակ վարդապետի զինչսն, զմնացորդսն ՚ի յափշտակողաց անտի, որպէս զոսկերս ՚ի մսոյ, առցէ: Ի յորս եւ վասն ֆերմանացն եւ մահսարացն որք յաղագս սրբազան Վեհիս մերոյ, համբաւ հոգացման ՚ի թուղթսն որք ՚ի Պօլսոյ, եւ Շնորհազարդ անուանն յիշման: Ուստի` գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթս, զպատասխանիս ընկալնլոցն, բազմաց եւ անհարկաւոր իրակութեանցն զբազում պատասխանիս, բայց գլխաւորապէս եւ հարկաւորաբար պատասխանումն բանից, որք վասն Իսահակայն ընչից իրակութեան, հրաժարումն իսպառ եւ կտցումն ՚ի բաց, թէ ՚ի նաղտէն եւ թէ ՚ի վիջոյն, թէ ՚ի յայտնեացն եւ թէ ՚ի յայտնեացն(՞): Ըստ Պատրիարգին գրելոյ թէ` զգաղտնիսն եւս ՚ի ձեռն ածել ջանասցես, զԿեփայեանն յԱնանիանսն ածմամբ ՚ի գործ: Եւ արդ` պատասխանիք թղթոցն, որք գրեցան, են այսոքիկ:

Ի Պօլիս

Թուղթ առ Պատրիարգն Պօլսոյ, նախ շնորհակալութիւն վասն զֆէրմանսն հոգալոյն, եւ ապա հրաժարումն իսպառ եւ զձեռս յետս քարշումն ՚ի կռուանիւթ ընչից անտի Իսահակայ, յինքն արկանելով, թէ ջանայ զխարճեալդ հանել, մեզ չէ պիտոյ, զի եղեալն զքոյդ հազիւ լցուցանել կարէ, եւ կամ ոչ:

Յայս միտ գրեցան

Թուղթ առ Աբրահամ վարդապետն: Յորում եւ փութացուցումն, զի հոգացեալ զբանսն ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ:

Առ Յարութիւն վարդապետն եւ վասն գործոյն իւրոյ, եւ զթուղթս ո'չ գրելոյն միշտ: Եւ թէ երկոքեանն եւս վասն Սահակայ ընչիցն որպէս գրեցաւ` զնոյն ջանասցեն կատարել:

Առ Պրուսայու Առաջնորդ Սամուէլ վարդապետն:

Առ տիրացու Պաղտասարն շնորհալի:

Առ Արիստակէս Աղայն:

Առ գանձապետ մահտեսի Մօվսէս Աղայն եւ յիւրսն, վասն գործոյ իւրեանց եւ վասն այլ իրակութեանց:

Առ տիրացու Մանուէլն, վասն ոչ գրելոյն զպատասխանի թղթոյն լուսահոգւոյ զոր գրեալ էր առ նա, եւ զդաւթար նիւթոց սրբալոյս Մեռոնին յղեալ, զի ընդ իւր դաւթարին համեմատեսցէ, եւ զնիւթս հոգացեալ յղեսցէ: Զսոյն եւ այժմ գրեաց զի արասցէ այսպէս:

Ի Կարին:

Թուղթ առ գլխաւոր իշխանսն, յանդիմանութիւն վասն նոցին յիմարութեան, Զի գրեալ էին առ սրբազան Վեհըն առնել զասացեալս Պատրիարգին, այսինքն` տալ զութն քէսայն եւ զԵքէսայն (զորոց ասացաք ՚ի վերոյ) եւ զԻսահակայ զինչսն առնուլ: Ըստ սմին գրեցաւ.

Թուղթ եւս առ Պատրիարգի վէքիլ Սարգիս եւ Երուսաղեմայ նուիրակ Մօվսէս վարդապետսն:

Եւս առ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետն, որ եւ վասն Զաքարիայ քահանայի ումեմն, զի ընդունիցէ միայն յեկեղեցին (զորմէ յետոյ ասելոց եմք): Եւ իրաւունք մի տացին:

Եւս առ Մելքոն Աղայն. այլեւ վասն ուղտուցն (զորոց ՚ի Դեկտեմբերի Ը ՚ի թղթոջ Զաքարիայ ասացաք) զի հոգասցեն եւ առցեն:

Թուղթ եւս առ Եփրիկեան Մահտեսի Գրիգոր Աղայն. Որեւ պատասխանի աղերսական թղթոյ նորին վասն Զաքարիայ քահանային, զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք (զոր իբրեւ ոչ էին ձեռնադրեալ ՚ի Քաղաքն իւրեանց քահանայ, ելեալ անտի գնայ ՚ի յԻւչքիլիսայ, եւ անդ ձեռնադրեցեալ դառնայ ՚ի քաղաքն առնել զքահանայութիւն, իսկ զի կանոն հաստատուն էր ՚ի Քաղաքի անդ` ամրափակեցեալ հրամանաւ Հայրապետաց սրբոյ Գահիս մի ձեռնադրիլ անդէն աւելի քան զերեսուն քահանայ, եւ թէ գնացեալ` յայլ տեղիս ձեռնադրիցին անընդունակ լիցին եւ յեկեղեցի մի թողցին ՚ի Քաղաքի անդ, վասնորոյ` արգելեալ զնա Քահանայից Քաղաքին յեկեղեցւոյ, ո'չ ընդունէին յինքեանս: Ուստի անկեալ էր քահանայն յիշխանս յայս. եւ սա գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն զթուղթս աղերսանաց եւ ՚ի ձեռն նոյնոյ Քահանայի յղեալ էր` զի գրեսցէ սրբազան Վեհըն առ Առաջնորդն ընդունել զնա յեկեղեցի: Որեւ կատարեաց զխնդիրս նորին, ցուցանելով նմա զկարի ծանրութիւն խնդրոյն:

Թուղթ եւս առ փաշայի Սառաֆ Ղազար Աղայն. այլ եւ պատասխանի աղերսական թղթոյ նորին վասն կիւմիշխանայու Գէորգին (զորմէ ասացաք ՚ի Սեպտեմբերի ԻԳ եւ ՚ի Նոյեմբերի Է). որ խնդրեալ էր` զի յղիցէ սրբազան Վեհըն նմա զկոնդակ Առաջնորդական երթալ միւսանգամ ՚ի Կիւմիշխանայ: Իսկ պատասխան այսմ գրեցաւ, թէ բաւական լիցի այս քան գլխացաւութիւն, մեք ոչ խառնիմք ինքն գիտասցէ, երթիցէ կամ ոչ: Զի դա իւրով կամաւ հրաժարեցաւ աստ ոչ երթալ. եւ Պատրիարգին եւս գրեաց: Լուեալ էաք զսմանէ քան զայս յառաջ` թէ ՚ի գնալն իւր աստի ՚ի Կարմիր վանքն զ՚ի կողմն Հայոց եղեալ Քահանայսն եւ զիշխանսն բանադրեալ էր:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոս Քահանայն, Այլեւ վասն Եսայի վարդապետի ընչիցն (զորս անդ ՚ի Կարին առ Մահտեսի Սուքիասի ումեմն եդեալ յաւանդ` ինքն ՚ի սուրբ Աթոռս եկեալ վախճանեցաւ: Իսկ զի էր նորա քոյր անդ ՚ի Կարին, ամուսին ումեմն քահանայի Կարապետ կոչեցելոյ, վասնորոյ գրեալ առ սրբազան Վեհըս մեր մինչ մեք ՚ի յԻւչքիլիսայն էաք ծանոյց զանդէն գոլն ընչիցն, ցուցանելով` թէ եւ ինձ գոն ինչք անդէն, մինչեւ մուրհակք տանն եւս: Որեւ զդաւթար եւս խնդրեալ էր, թէ գուցէ ելեալ իցէ ՚ի վախճանելն, զի այնու առցին ինչքն ՚ի Մահտեսի Սուքիասէն: Եւ զի աստ ՚ի վախճանիլն նորին դաւթար ինչ ոչ էր ելեալ եւ ոչ զկտակ ինչ կարացեալ էր առնել ըստ պատահմանն, վասնորոյ` գրեաց յայնժամ սրբազան Վեհըն առ անդէն եղեալ գլխաւոր իշխանսն, զի ՚ի միասին երթեալ բացցեն զինչսն, եւ արարեալ զդաւթար յղեսցեն առ ինքն: Եւ յառնելն նոցա այնպէս` գըտեալ էին զկնիք արկեղն բացեալ. որոյ վասն անկեալ էր կռիւ ՚ի մէջ աւանդապահին եւ երիցուն: Սակայն ՚ի պատասխանի գտանեցեալն արկեալ իշխանացն ՚ի դաւթար` յղեցին ըստ հրամանին: Եւ սրբազան Վեհըն հանեալ զոմանս ինչս ՚ի դաւթարէն, իբր զողորմութիւն, յղեաց յետս առ իշխանսն, զի զայնս տայցեն Քահանային. իսկ զմնացորդսն յղեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս: Եւ յո'չ հաճիլն ընդ այն Քահանային, միւսանգամ գրեալ էր Տէր Պետրոսն. եւ սրբազան Վեհըն գրեաց յայսմ եւս նուագի պատասխանի ըստ այնմ): Զի ըստ յղեցելոյ դաւթարին տայցեն Քահանային, եւ զմնացորդսն ՚ի սուրբ Աթոռն յղեսցեն: Եւ վասն հասելոց ոմանց ողորմութեանց ՚ի խնդրոյ Տէր Պետրոսին գրեցան:

Թուղթ` առ Մանաս եւ Յօհաննէս եւ Մելքոն աղայսն, եւ

Թուղթ առ Սուլթան անուն կին ոմն, վասն կտակաց ննջեցելոցն իւրեանց, զորս տուեալ էին Տէր Պետրոսին:

Թուղթ առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Պետրոս վարդապետն, վասն գործոյն իւրոյ, եւ վասն դրամին զոր խոստացեալ էր յղել, զի փութով յղեսցէ ՚ի Կարին ՚ի ձեռն Պարոն Մելքոնին, զի եւ նա ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցէ: Եւ վասն Կիւմիւշխանացոցն, որք զչարեաց Գէորքին գանկատեալ էին (որպէս ասացաք ՚ի թղթոջ Ղազար Աղային), զի մի խառնեսցի եւ մի ինչ խօսեսցի, զի մեք անտի իսպառ հրաժարեցաք: Այլ միայն զիւր գործն հոգասցէ: Թուղթ եւս առ Ագուլեցի Աստուածատուրն, Շնորհակալութիւն վասն զՊօլսոյ թուղթսն առ մեզ յղելոյն:

Առ որ եւ յղեցան գրեանքն Պօլսոյ, զի յղեսցէ փութով:

յՈւռումէլի

Թուղթ առ Պարոն Խաչատուրն, Շնորհակալութիւն եւ

Թուղթ առ Պարոն Ռափայէլն, եւս Շնորհակալութիւն:

Թուղթ եւս առ Իսմայէլցի Մահտեսի Մաղաքիայն:

Օրինակք ոմանց վերոգրեցելոց թղթոցս, տեսցին ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի թղթահամարսն. ԻԱ. ԾԶ. Հ. ՃԼԳ. ՃԼԵ. ՃԼԶ եւ ՃՂԳ: Եւ յսկզբան լատինացւոց համարն ՚ի 2. ՚ի 13 եւ ՚ի 14.

Զորս ՚ի ձեռն Գալուստ եւ յետոյ եկեալ Պէտօ փայեկացն եւ Զաքարիայ քահանային, յղեցաք ՚ի Կարին ՚ի Յունվարի ԻԳ.

Ի Յունվարի ամսոց ելն: ԼԱ

Թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Ուռումէլու նուիրակ Գէորգ վարդապետն վասն ումեմն գերետէր Աղքատի (որոյ վասն կարծիք էր, թէ գուցէ ոչ ունիցի զգերի), զի վերահասու լիցի, եթէ ըստ ասից աղքատին գուցէ նմա գերի, եւ այն գտանեցեալ ՚ի վիճակի անդ իւրում, գրեսցէ եւ ինքն զվկայական իմն թուղթ եւ տացէ նմա ընդ սոյն թղթոյ առնել վասն գերւոյն իւրոյ զժողով, ՚ի յՈւռումէլու եւ ՚ի Ղրիմու երկիրսն միայն, իսկ եթէ ո'չ, ՚ի բաց վանեսցէ: Որ ՚ի ձեռն նոյնոյ Աղքատի առաքեցաւ: