Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

«Փառք ամենասուրբ, ամենազօր եւ այլն: Արդ այսմ հոգեւոր եւ աստուածային եւ մեծափառ գանձուցս ցանկացայ մի յորդւոց եկեղեցւոյ Երեմիա քահանայս եւ այլն. եւ ինքնին միայն ետ գրել ծաղկել եւ կազմել զյայսմաւուրքս զայս ՚ի հալալ եւ ՚ի քաղցր վաստակոցն եւ ՚ի քրտանց երեսացն որ հողագործութեամբ էր վաստակեալ ինքնին ձեռօքն եւ ողամբ եւ թիկամբն, եւ աւարտեալ յօրինեաց եւ ետ ՚ի սուրբ եւ ՚ի հռչակաւոր վանքն աստուածամուխ Գեղարդայ եւ ՚ի ձեռն Դաւիթ սրբանուէր վարդապետի. վասն զի Դաւիթ վարդապետս առաջնորդ եւ վերատեսուչ սուրբ ուխտիս որ եւ պայծառ եւ փառաւորեալ պահէր զսուրբ մենաստանն, զեկեղեցիս լի ամենայն կահօք եւ պաշտօնատարօք եւ բազում քահանայիւք եւ միաբանօք` կրօնաւորօք եւ աղքատօք սաղմոսերգութեամբ եւ հաստատ ժամատեղօք, աղօթասէր ծերօք եւ ուսումնասէր մանկամբ. որ եւ շաբաթ եւ ՚ի կիրակի միշտ անդադար պատարագ Աստուծոյ մատուցանելով եւ այլն...: Եւ արդ զօրութեամբ եւ կարողութեամբ ամենազօրին աստուծոյ եղեւ սկիզբն եւ վախճան յայսմ մատենիս ՚ի Վաղարշապատ եւ ՚ի հայրապետանիստ աթոռն սուրբ Էջմիածին. բայց զմեծ մասն եւ զլիակատարն գրոցս գրեալ եղեւ ՚ի գիւղաքաղաքն ՚ի Նորագաւիթ ընդ հովանեաւ սրբոց եկեղեցեացս անուամբ սրբոյն Գէորգայ եւ սրբոյն Գրիգորի եւ սրբոյն Սարգսի եւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Կարապետին եւ սուրբ Ծիրանաւորին եւ սուրբ Նահատակին, եւ զօրութեամբ եւ յաջողութեամբ, հովանաւորութեամբ եւ պահպանութեամբ աստուածամուխ սուրբ նշանին Գեղարդայ եւ սրբոյն Յակոբայ հատեալ ձեռամբ ՚ի հրեշտակէ աստուծոյ ՚ի տապանէն Նոյի. եւ Ծ խորանացն եւ այլն...: Եւ ՚ի հայրապետութեան երիցս երանեալ եւ երջանկացեալ մեծի... Եղիազարու կաթուղիկոսի... նաեւ ՚ի թագաւորութեան պարսից շահ Սուլեմանին որդւոյ փոքր Շահապասին, եւ իշխանութեան Արարատեան նահանգի Զալ խանի: Եւ զայսու ժամանակաւ շարժեալ են զօրքն պարսից խառնիճաղանճ բազմութեամբ եւ եկեալ նստեալ կան յերկիրն Աղուանից եւ կամին գնալ ՚ի վերայ ազգին վրաց. իսկ ազգն վրաց միաբանեալ են ընդ հիւսիսային թագաւորին Մօսկովու եւ նոքա եւս զօրս գումարեալ նստեալ կան ՚ի ստորոտ լերանցն Եալպուզ կոչեցեալ` որոց են գլխաւորք որդիք իշխանին վրաց Շահնազար-խան եւ Գօրգի խան կոչեցեալք` ապստամբեալք ՚ի թագաւորէն պարսից եւ անդէն զետեղեալք կան եւ այլն...: Այլ եւ օսմանեանց թագաւորութեանն սուլդան Սուլեմանի` որ եւ Սուլեմանս այս կայր ՚ի մէջ ղաֆասի յոլով ժամանակաւ բանիւ եղբօրն իւրոյ սուլթան Մահմէտի. զի եւ Մահմէտս այս գազանաբարոյ եւ արիւնահեղ բազում աւերութիւնս գործեաց առ արեւմտեան քրիստոնեայս, էառ քաղաքս, գաւառս եւ կղզիքս ոչ սակաւ. եւ իբրեւ զվիշապ կլանէր զբազումս եւ ՚ի յորովայնս ոչինչ գտանիւր... զայս գուն գործէր, առնէր, քակէր, կոտորէր, ոտաց կոխանս տայր եւ զայլս գերեցուցանէր, զկահ սրբոց եկեղեցեաց աւար առնէր եւ զեկեղեցիս քրիստոնէից տաճկաց ջամի առնէր, որ ոչ ոք կարէ թուով արկանել զաւերութիւն նորա եւ զանչափ նեղութիւնս եւ վիշտս հասուցանէր ՚ի վերայ ողորմելի ազգին ֆռանգաց հաւատացեալ քրիստոնէից. մինչ կամէր զլուսաբուղբ (խ?) աթոռն առաքելոց` որ է մեծն Հռոմ զայն եւս առնուլ, եւ ՚ի սրբոց առաքելոց` Պետրոսի եւ Պօղոսի եկեղեցւոյ մէջն ազան տալ, բայց նախախնամութիւն ամենազօրին աստուծոյ որ ոչ իսպառ բարկանայ... եւ ետ միաբանութիւն... թագաւորացն քրիստոնէից որք միաբանեալք ՚ի միասին հանդերձ թագաւորաւն հիւսիսոյ եւ զօրութեամբ սուրբ խաչին Քրիստոսի ամենեքեան ՚ի դիմի հարան երկրորդին Գողիադու եւ հալածական արարին զնա զօրօք իւրովք եւ ազատեալ ՚ի նոցանէ զերկիրն ամենայն հանդերձ երկրաւն իլովացւոց առին եւ զմայրաքաղաքն ընկռուզաց զպուտում եւ զայլ քաղաքս եւ զկղզիս յոլովս եւ տիրեցին մինչեւ ցՄակեդոնիա եւ մինչեւ ցԱնդրիանուպօլիս. եւ այժմ խնդրեն ՚ի յօսմանցւոցն զմայրն ամենայն քաղաքաց զմեծն Կոստանդնուպօլիս. իսկ թագաւորքն օսմանցւոց կամին խաղաղութիւն արկանել ուխտ եւ դաշին ՚ի միջի հաստատել, բայց թագաւորքն ֆռանգացն քրիստոնէից ոչ կամին:

«Եւ արդ զի ես Երեմիա քահանայս զհոգեւոր սիրոյ ծնունդս ըղձամբ սրտիւ հաստատեալ եդի յիշատակ ՚ի սուրբ մենաստանն Այրէվանից ՚ի ձորակն Գառնւոյ զնուէրս աղերսից աստուածամուխ գեղարդեան նշանի նաեւ հատեալ ձեռամբ հրեշտակի աստուծոյ ՚ի տապանէ նախահօրն Նոյի ըստ խնդրոյ Հայրապետին Յակոբայ, որոյ անուամբ վանիցն վերակոչումն լսելի լիցի եւ եղիցի անդ եւ մնայ մատեանս յաստուածագիծ պատճառ յիշատակի Երեմիա քահանայի եւ կողակցի Խանաղի, հօրն Զաքարիայի եւ մօրն Շաղոսկւոյ ձեռնամուծութեամբ հոգեւոր հօր մերոյ սրբասնունդ Դաւիթ վարդապետի, որ էր յայսմ ժամանակի վերադիտող առաջնորդ սուրբ ուխտիս զքաջ րաբունին զտէր Դաւիթ փոքրն եւ յետոյն, քանզի Դաւիթս այս էր ՚ի մեծ եւ յազատ իշխանաց տոհմէ ՚ի զաւակէ եւ ՚ի թոռանց մեծին Պռօշի. եւ Դաւիթս էր եղբօրորդի մեծ Դաւթի եպիսկոպոսին, որ յառաջ քան զայս առաջնորդ էր սուրբ վանիցս բայց էր կարի հեզ, խոնարհ, բարեմիտ եւ բարուքն ողորմած մինչ ՚ի սա Խ ամ առաջնորդ լեալ էր եւ ոչ մի ոք ՚ի սմանէ նեղասրտեալ եւ էր այր երեւելի եւ քաջահնար ՚ի դրունս արքունեաց արդիւնարար եւ շէն ՚ի տուն որ եւ բազում աշխատանս կրեաց եւ յոլով շինուածս արար ամենայն կողմանց եկեղեցիս հնացեալս եւ զխախտեալս եւս յօրինուածովք նորոգեաց, սա փոխեալ եղեւ առ աստուած ՌՃԻԴ թուին յաւուր վերափոխման աստուածածնին եւ յետ նորա նստաւ աթոռ առաջնորդութեան եղբայր նորա Ստեփաննոս վարդապետ, Դ ամ եւ էր Ստեփաննոս վարդապետս քաջ փիլիսոփայ եւ աստուածաբան բայց ոչ էր իբրեւ զԴաւիթ շէնարար եւ ՚ի յաւուրս եպիսկոպոսութեան սորա եղեւ աստուածասաստ բարկութիւն ՚ի գաւառս Արարատեան ՚ի թուաբերութեան հայոց ՌՃԻԸ Յունիս ամսոյ Դ յաւուր չորեքշաբաթի մինչ զի ոչ էր հասարակեալ օրն հնչեաց երկիր եւ դղրդեցան արարածք դողմանի լեալ բոլոր երկիր, շարժեաց յօդախառն սաստկագոյն մինչ զի տեսողաց անյոյս մնացեալ ՚ի կենաց կենցաղոյս զվերջին աւուրս մտածելով եթէ լրումն երկրի իցէ աւուրս այս, որ եւ թուէր թէ ոչ ինչ գոյր պակաս յայնմանէ բայց ՚ի խնամսն աստուծոյ դարձեալ հաստատեաց ՚ի կայանս իւր ամենայն շրջակայ արարածք. վասն զի երկիր մեծարձակ պատառեցաւ վէմք հատեալ ծըւէնս ծըւէնս լեալ թաւալեալ ՚ի ձորակս եւ ՚ի հովիտս լցուեցան զլուսին եւ զարեգակն մթացեալ գիշերացան ՚ի փոշոյ հողոց ջուրք համօրէն արիւնագունեալ խառնակեցան աղբերակունք ՚ի սահմանեալ ընթացիցն մոլորեցան տունք աստուծոյ հաստատաշէնք եւ արքայակազմ եկեղեցիք ՚ի հիմանէ տապալեալ քակտեցան պողոտայք յոլովագնացք քարակուտս լեալ խափանեցան ՚ի յընթացից մարդկանց շէնք եւ շինուածք հնոց եւ նորոց իսպառ կործանեցան ի հիմանց եւ մարդք անթիւք եւ անհամարք ՚ի ներքոյ տան մեռան եւ ոմանք որք ունէին զտեարս յետ երկուց եւ յերից աւուրց հանէին ՚ի տակէ հողոց հանդերձիւք իւրեանց առանց քահանայի եւ կարգի կատարման ամփոփէին ՚ի հողս եւ որք ոչ ունէին ոք սրտացաւ եթէ հանէր դեռ կայ յայնմ տեղւոջ ուր հանկուցեալ է մի'թէ միւսանգամ նորոգօղն Քրիստոս նորոգեսցէ յաւուր գալստեան իւրոյ ո՞վ կարէ պատմել զաղէտ եւ զկսկիծն զոր տեսաք աչօք մերովք բժիշկն ամենից բժշկեսցէ զվիրաւորեալսն ամենայն ՚ի յաւագ լեառն Մասիսէ մինչեւ ՚ի բլուրն Շամիրամայ իսպառ քակեաց եւ մեծ աւերումն եղեւ. բայց ՚ի գլուխ կաթուղիկեաց հանուրց եկեղեցեաց լուսաւորչաշէն բարձրագումբէթն Էջմիածնի միայն մնաց հանդերձ Գայիանաւ եւ Հռիփսիմէիւն ՚ի պարծանս ազգիս մերոյ իսկ զձորակն Այրեվանից առաւել եղեւ աւերումն եւ քակտումն վասն զի է ամենայն շինուածք ՚ի մէջ խոր ձորի եւ շուրջ բոլորաւն վէմք ահագին եւ յորժամ շարժեաց շուրջանակի թաւալեցան յամենայն դիմաց եւ լցան վանքն ամենայն մինչ զի ոչ երեւիւր նշմարանք շինութեան բայց միայն կուտոցս քարի երեւէր, որք տեսողացն զարհուրեալ դողային ըռահք եւ ճանապարհք ամենայն խափանեցան եւ թէ կամէին կերակուրս հոգեպահս տանիլ յուսով եւ թիկամբ բարձեալ աբսիթերս գնային վասնզի կարի դժուարացեալ էր եւ ամենայն կահիւք պակասեալ ոչ գոյր տեղի աղօթից եւ ոչ տեղի բնակութեանց մարդկան բայց քարակարկառ միայն եւ ոչ մնաց քար ՚ի վերայ քարի ոչ ՚ի յեկեղեցիսն եւ ոչ ՚ի յայլ շինուածս որպէս ասէ տէրն մի' մնասցէ քար ՚ի վերայ քարի որ ոչ քակտեսցի եւ այս կատարեցաւ լիապէս յայսմ ժամանակի եւ մնաց անապատ եւ ամայի զի ոչ գոյր հնար եւ եթէ ոք ըղձայր գնալ յերկրպագութիւն ոչ կարէր եւ հաւատաւոր երկրպագօղքն եւս արգելեալ մնային տոչորեալ սրտիւ եւ յաւուրս շարժման Ստեփաննոս րաբունին էր ՚ի մայրաքաղաքն Երեւան ՚ի յանապատն սուրբ եւ ՚ի հասարակաց ճաշու աղօթս կատարէին հանդերձ միաբան ուխտիւն յայնմժամու շարժեաց եւ քաքտեցաւ եկեղեցին էառ զտակ զեպիսկոպոսն Ստեփաննոս եւ զքաջ հռետորն եւ անտի փոխեցաւ առ Քրիստոս` որ եւ արդարադատն մի' յիշեսցէ զյանցանս նորա` ՚ի միւսանգամ գալստեանն իւրոյ եւ յետ նորա փոքր Դաւիթ եղբօրորդի մեծ Դաւթի եւ Ստեփաննոսի չեւ եւս էր առեալ աստիճան եւ կարգ քահանայութեան այլ տիօքն էր մատաղ եւ հասակաւն տհաս սակայն հոգւովն արի եւ մտօքն զուարթ սրտովն քաջ եւ գործովն արդիւնարար զի ոչ երկեաց ՚ի տհասութեան հասակին եւ ոչ երկմտեաց ՚ի խոպանացեալ եւ յանապատացեալ տանէն եւ ոչ կասկածեաց ՚ի բռնակալութենէ իշխանաց այլազգեաց եւ ոչ երկիւղ իմն քաշեաց ՚ի սեւաթուր պսակաց գնդից կամ պարտուց պարտապետաց այլ հոգւովն էր իբրեւ զմարգարէն Դաւիթ որ ինքն անհմուտ գոլով պատերազմի ՚ի քաջայաղթոյն Գողիադէ ոչ երկեաւ այլ իբրեւ զոր էրէոց պարսաքարիւ էհար սապէս բազում հնարագէտք եւ խոհեմագոյնք եւ իշխանական պատուով պատուեալք որք էին երեւելիք եւ անուանիք մինչ զանուանս նոցին ՚ի սեղանս արքունեաց խօսէին յարակայ հակակեցան ՚ի մանուկ Դաւթիս պատրողական բանիւ պատեալ ունէին յինքեանս մորթովն ոչխարի եւ ներքուստ պատառեալ կամէին իբրեւ զգայլ գիշաքձիձ կոչէին քաղցր լեզուաւ եւ սիրտք նոցա ոչ էին ուղիղք եւ զի կամէին մի' եւս լիցի ՚ի սեռէ եւ ՚ի տոհմէ նոցին վերադիտօղ եւ առաջնորդ աստուածեղէն նիզակին, այլ Դաւիթս այս ոչ ՚ի խոստմանց պարգեւացն պատրեցաւ այլ բանիւ քաղցրութեամբ ՚ի յինքն ստացաւ զսիրտ սրբակրօն եւ աստուածաբան վարդապետին Միքայէլի որ էր յայնմ տարւոջ տեղապահ եւ աթոռակալ Յակոբ կաթուղիկոսին եւ կաթուղիկոսն էր ՚ի տանն յունաց եւ Միքայէլս այս առեալ զԴաւիթս տարաւ ՚ի գիւղն յԵնկիճայ յաւուր այլակերպութեանն Քրիստոսի եւ ձեռնադրեաց քահանայական պատուով ՚ի սոյն ամի շարժի եւ առաքեաց ՚ի վանքն ամայացեալ վասն զի կարի էր քայքայեալ եւ դժուարահարթ լեալ մինչ զի տեսողացն ոչ էր հաւատացեալ եթէ դարձեալ մարդաբնակ լիցի տեղին. քանզի հանճար մարդոյ ոչ ընդունէր զայսպիսի բան զի արքունուստ միայն վայել է անհնարինս հնարեցուցանել մանաւանդ ՚ի մեռանիլն Ստեփանոսին. Ծ թուման պարտք եւս եթող վանից վերայ եւ պարտատեարքն էին ամենեքեան բռնաւորք եւ այլազգիք յաւէտ տոկոսախնդիրք եւ շահակերք ո՞վ ոք հաւատայր թէ պարտուցն ազատիլ կարիցէ թող թէ առնել շինութիւն տանն այլ Հայրն Աստուած զհայրական գթովն եւ Որդին Աստուած զանբաւ մարդասիրութեամբն եւ Հոգին Աստուած փչմամբ շնորհիւն ետուն յաջողումն եւ յաջորդումն ըստ գործս սորա որ իբր զհեղեղ հեղեղեալ, զդարս, զփուլս, զբլուրս, զդաշտս եւ զառապարս ողողեալ, հաւաքէ զծովս լնու, նոյնգունակ եղեւ յաջողումն սորա ՚ի խնդրոյ եւ ՚ի յըղձից սրտից որում ասէ խնդրեցէք զի գտջիք հայցեցէք եւ տացի արդ եւ բաղխեաց զդուռն փղձկեալ սրտիւ եւ դիւրալուր տէրն բացաւ դուռն ողորմութեան ՚ի դէմս իւր որ եւ ամենայն հաւատացելոց իւրոց բացցէ զողորմութեան դուռն որպէս բացաւ ՚ի Դաւթիս այս եւ քաջիմաստ վարդապետիս եւ յառաջնումն ամի քահանայութեան իւրոյ ետ զամենայն պարտս եւ ազատեալ ՚ի պարտուցն նաեւս պողոտայք ճանապարք հորդեալ շինեաց որ ամենայն գրաստք կարէին գնալ եւ յերկրորդ ամին ձեռնարկեաց շինուածոց շնորհիւն Քրիստոսի եւ մինչ էր սկսեալ շինութեան տան եւ այգեստանեացն փոխեցաւ առ Տէր Յիսուս սրբազան կաթուղիկոսն Յակոբ ՚ի մայրաքաղաքն Կոստանդնուպօլիս եւ Միքայէլն ՚ի ձորն Շամպոյ ՚ի վանքն սուրբ նախավկայի եւ մնաց աթոռ հայրապետութեան անտերունչ տարի մի եւ զայս տեսեալ արեւելեան վարդապետացն որ ոչ գտան ոք եթէ նստցի յաթոռ կաթուղիկոսութեան ժողովեցան ՚ի մի վայր ամենայն սեւաթուրք ընտրեցին զՊետրոս քաջ րաբունին զեպիսկոպոսն ՚ի տան Գողթեան եւ առաջնորդ առաքելոյն Թոմայի առաքեցին հրովարտակաւ եւ աղաչանօք առ լուսանկատ եւ արդիւնարար սրբազան կաթուղիկոսն Եղիազար հրաւիրակս բերել եւ նստուցանել առաքելաշնորհ յաթոռն Լուսաւորչի որ եւ եկն իսկ եւ ՚ի գալն նորա դղրդումն եղեւ համայն արեւելեանս որ եւ ահարկու եղեն ազգն մահմետականի եւ ՚ի թուոջ հայոց ՌՃԼԱ յաւուր վերափոխման սուրբ Աստուածածնի կիւրակին նստաւ ՚ի գահն Լուսաւորչի եւ վարէր բուռն իշխանութեամբ եւ հոգեւոր առաքինութեամբ զի եւ զսա տէրն բնաւից արժանի արասցէ սրբոց հայրապետացն դասուց եւ յերկրորդ տարւոջն որ թիւն էր փոխարկեալ ՌՃԼԲ մտեալ զառաջաւորի բարեկենդան կիւրակի օրն կոչեաց ինքնին սրբազան կաթուղիկոսն Եղիազար զտէր Դաւիթ տէրն Գեղարդայ ետ գաւազան իշխանութեան վարդապետական եւ ՚ի միւսումն կիւրակի օրն ձեռնադրեաց եպիսկոպոս ՚ի վերայ իւր սեպհական տանն Գեղարդի կոնդակաւ եւ իշխանութեամբ լինիլ ՚ի վերայ թեմի եւ վիճակին եւ զկնի զօրացաւ ճոխացաւ օր ըստ աւուր երեւելի եւ անուանի եղեւ ՚ի մէջ բազմաց մինչ զի ՚ի մահմեդականաց միջի պատիւս մեծս եւս ունէր եւ ինքն էր լայնանդամ տեսօքն գեղեցիկ կերպարանօքն վայելուչ մտօքն ճարտար խոհեմ եւ խորհրդական հանճարեղ եւ գիտնական ճոռոմախօս եւ ատենաբան եւ շէնարար իսկ յայնժամ մտեալ եղեւ ՚ի մէջ շինութեան աներկիւղ եւ անկասկած իբրեւ զքաջ պատերազմօղ թագաւոր որ ոչ երկնչի ՚ի պատերազմէ եւ ինքնին վարէ զխումբս պատերազմի նոյնգունակ ընդվզեալ եմուտ ի խախտեալ եւ ՚ի փլեալ տանս նորոգման արար եւ սկսեալ շրջապատ բարձրաբերձ պարիսպ տաշեալ քարով հաստատուն եւ ամուր պինդ նաեւ շինուածք բոլորակի թանապայք քօշք ապարանք սենեակք խահարանոցք եւ այլ ամենայն շտեմարանք տաշեալ քարով կրով եւ թաղով մինչ տեսողացն հիացեալք շինեաց զտուփ ղութի արծաթէ պահարանս աստուածամուխ գեղարդի նշանի եւ ակամբք պատուականօք յօրինել ետ եւ ոսկով ջրեաց բազում ծախս գնաց մինչ ՚ի ԻԵ թուման աւելի եւ ոչ պակաս եւ այլ աւելի շինուածս շատ արար որ ոչ գրեցաւ: Քանզի կրկին նորոգումն աւելի եղեւ քան զառաջինն որ եւ տէրն բոլորից բնաւից դասեսցէ զինքն ՚ի դասս սրբոց վարդապետաց եւ առաքինասէր եպիսկոպոսաց օրհնեալ եւ փառաւորեալ է տէրութիւնն Քրիստոսի յամենայն ժամ. ամէն: _ Դարձեալ յիշեցէք ՚ի Քրիստոս... եւ միաբանք սուրբ ուխտիս... յաւէտ զտէր Յովանէսն որ է ազգ Դաւիթ վարդապետիս, զԱռաքել վարդապետն զտէր Վարդանն որ է փակակալ եւ լուսարար աստուածամուխ սուրբ գեղարդեանս, զտէր Թօրոսն, զտէր Նիկողոսն եւ զԴաւիթ վարդապետի եղբօրորդիքն զԱնանիա եւ զԴանիէլ սարկաւագունքն եւն... ե