Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ի Խօյ Քաղաքէ, ՚ի գլխաւոր իշխանացն անդէն եղելոց, նաեւ ՚ի նուիրակէն սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Խաչատուր վարդապետէն, ժամանեցին առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթք` ՚ի Մարտի ամսոյ ԻԱ: Որք գրեալ էին զչարեաց պիղծ բանաւորի տեղւոյն Ահմատ բէկ կոչեցելոյն, որ ՚ի նուիրակէն մերմէ զյոլով դրամս առեալ էր բռնութեամբ: Եւ զի ոչ միայն այս, այլ եւ ՚ի Յակոբայ կաթուղիկոսին աւուրս առեալ էր ՚ի նուիրակ Անանիայ վարդապետէն զդրամս, եռապատիկ քան զոր այժմ ՚ի Խաչատուր վարդապետէն էր առեալ: Ոյր աղագաւ կամեցաւ թէպէտ Յակոբ կաթուղիկոսն, գրել վասն այսր զթուղթ ինչ առ նա, այլ վախճանին ընդփոյթ ժամանեալ նորին, մնաց: Նաեւ ՚ի գալ վանայ նուիրակ Պաղտասար վարդապետին ՚ի սուրբ Աթոռս եւ յանցանելն ընդ այն առեալ էր ՚ի նմանէ եւս զդրամ: Եւ այս որպէս թէ կանոն ինքեան, եւ չար սովորութիւն, առնէր. եւ վասն ապագայից զկանոն հաստատէր: Իբրեւ զայս լուաւ սրբազան Վեհըս մեր կամեցաւ գրել առ նա այսց աղագաւ զթուղթ, այլ որովհետեւ դրացի եւ սահմանակից է Խօյ երկրիս մերոյ, եւ մանաւանդ ղզլբաշ, վասնորոյ` բարւոք վարկաւ ծանուցանել խանին մերոյ զնորին արարմունս, եւ խնդրեաց եւս, զի թէ կամիցի, գրեսցէ առ նա այսց աղագաւ զթուղթ: Բայց խանն այժմ զթուղթ գրել առ նա ո'չ կամեցաւ, այլ գրեաց սրբազան Վեհին թէ դու այժմ գրեա', եւ տես թէ զինչ գրէ նա առ քեզ զ՚պատասխանի, եւ ապա մեք գրեսցուք: Ուստի` գրեաց սրբազան Վեհըն այժմ յաղագս այսց վերոյասացելոց չարեաց զՏաճկերէն թուղթ, առ Ահմատ բէկն վերոյասացեալ տէրն Խօյայ ըստ այսմ օրինակի: Թէ ամենայն ազգն մեր ցրուեալ են ընդ ամենայն իշխանութիւնս եւ ընդ ծագս տիեզերաց` հեռացեալք եւ տարակացեալք ՚ի մէնջ: Եւ զի սովորութիւն է մեզ, ո'չ մնալ առանց Մեռոնի, զի այնու կատարին օրէնք մեր, վասնորոյ ամենայն ազգն մեր ուր եւ իցեն, եւ ընդ որով իշխանութեամբ եւ բնակիցեն, ՚ի մեզ հային եւ մեզ կարօտին վասն սրբալոյս Մեռոնին, առանց որոյ կալ ո'չ կարեն: Ուստի առաքեմք ամ ըստ ամէ զվարդապետս թղթով մերով եւ սրբալոյս Մեռոնաւ առ հեռաւոր եւ մերձաւոր ազգս մեր, զի զմեռոնն բաշխեսցեն նոցա, եւ զկամաւոր տուրս ինչ առեալ ՚ի նոցունց բերցեն վասն մեր: Որք ՚ի շրջիլն իւրեանց պատահին զանազանից եւ պէսպիսեաց բռնաւորաց եւ իշխողաց, եւ ՚ի մէջ այլ եւ այլ լեզուաց, որոց ոչ ոք ընդդիմանայ, եւ ո'չ ոք խուէ զնոսա, եւ խնդրէ ինչ ՚ի նոցանէ: Վասն զի ոչ եթէ ՚ի մէնջ երկնչին ինչ, այլ գիտելով զորպիսութիւն Աթոռոյս մերոյ եւ մեր, պահեն զպատիւն մեր, եւ նուիրակացն մերոց ոչ դիպին: Ծանուցեալք գոլով մանաւանդ թէ` ոչ է կանոն եւ հրամանաց թագաւորաց է' ընդդէմ: Քանզի ունիմք մեք յերկուց տիեզերակալ թագաւորաց զֆերմանս ՚ի ձեռս մեր վասն այդպիսեաց, որովք մինչեւ ց՚այժմ վարեալ եմք զիշխանութիւնս մեր, եւ զԱթոռս մեր հաստատուն պահեալ եմք եւ պահելոց եմք յայսմհետէ: Իսկ արդ` հեռաւորքն գիտելով զորպիսութիւնս մեր, պահեն զպատիւս մեր եւ Աթոռոյս մերոյ, եւ ո'չ զոք յարանցն մերոց խուեն եւ նեղացուցանեն, եւ պահանջեն ինչ ՚ի նոցանէ: Դու սիրելիդ եւ բարեկամդ մեր, որ մերձաւորդ ես մեր եւ դրացի, եւ քան զհեռաւորսն բարւոք գիտես զորպիսութիւն մեր եւ Աթոռոյս մերոյ, ոչ գիտեմ զպատճառն` թէ վասն էր է` զի երիցս ահա կալեալ զնուիրակունսն մեր, առեր ՚ի նոցանէ բռնութեամբ զբազում դրամս: Եթէ զգլխաւոր ինչ ապօրինութիւնս եւ զյանցանս տեսեալ ՚ի նոցանէ զայդ արարեր. քեզ ոչ էր անկ առնել զդատաստան նոցին, այլ ինձ պարտ էիր գրել, զի դատաստան նոցին ինձ հասանի, թէ ըստ մերս օրինաց, եւ թէ ըստ թագաւորականացն հրամանաց. եւ զի` ես եմ տէր նոցին: Իսկ եթէ առանց եւ ոչ միոյ նոցին յանցանաց կամեցար առնուլ ինչ ՚ի նոցունց վասն քոյ, ամօթ ոչ էր եթէ գրէիր մեզ պարզաբար եւ բարեկամական ոճիւ թէ զայս ինչ կամիմ, զի եւ մեք ըստ կարեաց մերոց ծառայէաք, քան առանց մեզ գիտելոյ, բռնադատելով զարս մեր երիցս զբազում դրամս առեր, որ ո'չ է նշան բարեկամի: Այլ արդ` խնդրեմք զի ծանուսցե'ս մեզ զպատճառն, թէ վասն էր դու զայդ առնես. եւ գրեսցես զպատասխանիս թղթոյդ մերոյ:

Թուղթ եւս առ գլխաւոր իշխանսն Խօյայ, զի մատուսցեն զթուղթ խանին, եւ բերանով եւս ծանուսցեն զվերոյասացեալսն, թէ վասն է՞ր զայն առնէ, որ մինչեւ ցայժմ ոչ է եղեալ. եւ բազմաց զչար օրինակ ցուցանէ եւ յորդորեսցեն գրել զպատասխանի թղթոյն:

Թուղթ եւս առ Պարոն Գասբարն, որ էր ՚ի դրան բէկին: Նոյն` որ ինչ առ իշխանսն գրեցաւ:

Որք յղեցան ՚ի ձեռն Խօյեցի տղայի ումեմն, եւ բերանով եւս պատուիրեցաւ նմա, զի թէ իշխանքն զթուղթն մատուսցեն, ինքն եւս զհետ նոցին երթիցէ ՚ի դիւան խանին, եւ մատուցանել տացէ, զի մի գուցէ երկուցեալք ծածկեսցեն. իսկ եթէ նոքա երկիցեն մատուցանել, ինքն իւրովի մատուսցէ, եւ զպատասխանին առեալ փութով դարձցի: Ի յԱպրիլի ԺԷ: