Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ասացեալ է զկատարմանէ խնդրոց սրբազան Վեհին Պօլսեցոց իշխանացն օրհնեցելոց` ՚ի Յունվարի ԻԱ: Զի յայնժամ որպէս ասացեալ է, ոչ էին գրեալ նոքա զթուղթս առ սրբազան Վեհըն, բայց զամենայն խնդիրսն կատարեալ եւ հոգացեալ էին որպէս կամէրն. զոր ՚ի կարճոյ անդ ցուցաք: Իսկ այժմ` գրեալ էին զպատասխանիս թղթոց սրբազան Վեհին, հասարակապէս եւ առանձնաբար, ըստ ամենայնի հետեւելով կամաց եւ հրամանի սրբազան Վեհին եւ խնդրելով զմխիթարութիւն, զսէր եւ զխաղաղութիւն, մի'միայն, զի խնդրեալ էին աղերսանօք վասն Պատրիարգին չխնդրել` եւ չհարկել ՚ի սուրբ Աթոռս գալ, ցուցանելով իսպառ անկարելի. որեւ յիրաւի էր իսկ, վասն լինելոյն ընդ հրամանաւ եւ ֆերմանաւ թագաւորին: Այլեւ խնդրեալ էին հարկաւորաբար` զի ՚ի գրելն զխնդիրս ինչ, հասարակապէս ամենայն իշխանացն գրեսցէ, եւ մի միոյ ուրուք կամ երկուց, որ էր յոյժ հաւանելի սրբազան Վեհին, զի խռովութիւնք բազումք յառաջանային անտի: Իսկ զՊատրիարգն մեծաւ փառաւորութեամբ փառաւորեալ էին ՚ի հանդիսի, ՚ի հասանիլն առ նա խիլայի եւ կոնդակի սրբազան Վեհին, եւ շնորհաւորեալ էին ՚ի նորոյ զպատրիարգութիւնն եւ մեծաւ խոնարհութեամբ հնազանդեալ նմա. զի մինչեւ ցայնժամ ո'չ կատարելապէս էին յարեալք ՚ի նա զսիրտս իւրեանց: Իսկ զԲարսեղ վարդապետն` անուանեալ էին Մութավէլի եւ ոչ վէքիլ բարուոք դիտմամբ. զի ՚ի կողմանէ Հայրապետին ՚ի մէջ ժողովրդեանն վէքիլ, Պատրիարգն է, որպէս եւ յայլս տեղիս Առաջնորդքն, զի եւ ՚ի Պօլիս Պատրիարգն է Առաջնորդ: Եւ գործն Մութավէլութեան այնչափ հաստատուն, մինչեւ զտեղին եւս էին նշանադրեալ շինեցուցանել վասն գործակալին: Իսկ եւ Պատրիարգն գրեալ էր զթուղթ առ սրբազան Վեհըն ընդ թղթոյ իշխանացն: Որեւ ՚ի սրբազան Վեհէն խնդրեալ էր հարկաւորաբար զերիս խնդիրս, օրինաւորս եւ հաւանելիս: Մի` զի առանց իւրոյ վկայական աղերսանաց թղթոյ, զսեւագլուխ ոք մի ձեռնադրեսցէ Եպիսկոպոս, զի մի խաբէութիւն ինչ ծնանիցի անտի: Երկրորդ` զի Առաջնորդ ոք, ո'չ ելանիցէ արտաքոյ քան զվիճակն իւր յայլս վիճակս, եւ վայրաբար շրջագայիլ, մինչ չունիցի զհարկաւորութիւն ինչ եւ այնր աղագաւ կոնդակ ՚ի Հայրապետէն: Երրորդ` զի սեւագլուխ ոք` որոյ վանից անուամբ եւ ձեռնադրեալ իցէ, ՚ի նոյն վանսն կացցէ եւ մնասցէ, եւ մի ընդ վայր ՚ի մէջ ժողովրդեանն շրջագայիլ: Իսկ եւ նուիրակն եւ Մութավէլին եւ այլք ոմանք գրեալ էին զթուղթս, ո'չ այլ ինչ հարկաւոր դիտմամբ, բայց զայս միայն խնդրելով, զի առ ժողովուրդսն եւ առ իշխանսն գրեսցէ զմիամտութիւն եւ զմխիթարութիւն, զսէր եւ զխաղաղութիւն:

Ուստի` եւ սրբազան Վեհըս մեր գրեաց ՚ի պատասխանի վերոգրեցելոցս այսոցիկ Թուղթ առ հասարակ ժողովուրդսն մեծին Պօլսոյ, շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն զխնդիրս իւր լրջմտութեամբ կատարելոյն, քարոզելով զսէր եւ զխաղաղութիւն եւ պատուիրելով մնալ ՚ի նոյն խաղաղութեան եւ զվրդովիչսն սաստելով: Այլ եւ հարազատութեամբ եւ ուղիղ սրտիւ հնազանդել Պատրիարգին: Եւ յանձնարարութիւն վասն նուիրակին եւ Մութավէլւոյն, եւ զգործ Մութավէլութեան կամիլ եւ ջանալ, զի հաստատեսցի եւ այլ բանք:

Թուղթ եւս առ գլխաւոր իշխանսն ըստ նոյն մտաց: Շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն, եւ խնդիր զնոյնս կրկնելով:

Կանոնական թուղթ եւս վասն վերոյիշեալ խնդրոց Պատրիարգին ՚ի Պօլիս` եւ յամենայն տեղիս իշխանութեան Օսմանցւոց սաստիկ պատուիրմամբ, զի առաջնորդքն ոչ շրջիցին ընդ վայր, եւ շատաշրջիկ կարգաւորքն թէ ոչ ունիցին զտեղիս, կամ թէ ՚ի տեղիս իւրեանց դառնալ ո'չ կամիցին, ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցեն: Նաեւ վասն յայլ ներհակաթոռ կաթուղիկոսաց ձեռնադրեցելոց եպիսկոպոսացն, պատուէր զի մի ընկալցին:

Թուղթ եւս առ Պատրիարգ Գրիգոր վարդապետն, զնոյնս եւ ծանուցանելով զկատարումն իւրոց խնդրոց, եւ յորոց զմինն առ ինքն միայն գրելով թէ` առանց վկայականի, զԱռաջնորդս յօսմանցւոց երկրէն ո'չ ձեռնադրեցից եպիսկոպոս: Բայց եւ զայս գրեաց, զի ՚ի կարգելն զոք Առաջնորդ ֆերմանաւ, հարկեսցէ գալ ՚ի սուրբ Աթոռս եւ աստի եւս ՚ի կաթուղիկոսէն առնուլ զհոգեւոր հրաման եւ զկոնդակ, որպէս եւ յառաջն էր, այս թէ այսպէս լիցի, ապա եւ այդ կանոն զոր խնդրես հաստատի, զի իմ եւ քո գիտութեամբն լինի այսուհետեւ Առաջնորդն եւ եպիսկոպոսն: Իսկ եթէ ո'չ, ապա ՚ի գալն Առաջնորդաց մահսարօք բոլոր վիճակացն իւրեանց ՚ի ձեռնադրիլ եպիսկոպոս ո'չ, լինի բացասել խնդրոյ բոլոր վիճակին: Յղեաց առ նա եւ զօրինակ ձեռագրին, զոր առնոյր յեպիսկոպոսաց զի տեսցէ, որէ ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՃՁԸ: Եւ վասն թղթոյն` որ գրեցաւ առ նա եւ առ Գասբար Աղայն ՚ի Յունվարի ԺԵ, զի փութով զպատասխանի նորին գրիցեն, թէ զինչ եւ որպէս կամեցան եւ հոգացին: Եւ վասն փօլիցային զոր արար ՚ի վերայ նորա ՚ի Յունվարի ԻԱ, զի ՚ի հասանիլն տացէ, որ էր ՚ի կողմանէ արդեանց Գաղատիոյ նուիրակ Մատթէոս վարդապետին, որպէս ասացեալ է անդ: Բայց նա տուեալ էր Յարութիւն վարդապետին այնու պայմանաւ, զի թէ գայցէ ՚ի վերայ իւր փօլիցայ` յետս առցէ: Եւ զի Մութավէլւոյն զտեղի պատրաստեսցէ ՚ի նստիլ: Եւ վասն Կարսայ Առաջնորդ Աբրահամ վարդապետին միամտութիւն. զի գրեալ էր ՚ի սէր ունիլ յետ հանելոյն յԱռաջնորդութենէն:

Թուղթ եւս առ նուիրակ Յարութիւն վարդապետն վասն վերոյասացելոց, եւ գործոյն, եւ ազդումն վասն փօլիցային որ ՚ի վերայ Պատրիարգին եւ պատուէր ընդ Պատրիարգին եւ ընդ Բարսեղ պետին կալ սիրով եւ խաղաղութեամբ եւ բազում առ ինքն միամտութիւն եւ սէր: Եւ այլ եւս պատուէրք:

Թուղթ եւս առ Մութավէլին սրբոյ Աթոռոյս Բարսեղ վարդապետն, վասն վերոասացելոցն եւ գործոյն, զի զգուշասցի ՚ի մեծամեծ եւ ընդ վայր խարճարարութեանց, մուղայէթ լիցի վախուպ տանց` խանութից յիշատակատուութեանց եւ կտակարարութեանց: Եւ յետ ելման նուիրակին հասու լիցի գանձանակաց եւ գանձապետաց նոցին, եւ յորոց զփոխելիսն փոխեսցէ, եւ թղթոցն մերոց եւ պատասխանագրութեանց նոցին մուղայէթ լինիլ: Խորհրդակից ունել ինքեան զՊատրիարգն եւ զգլխաւոր իշխանսն, եւ մի' զփասքուսս եւ զծակամուտս եւ առ ամենեսեան եւ ընդ նուիրակին սիրով վարիլ: Այլեւ վասն մեծ իմն Պատմագրի սրբոյ Աթոռոյս` որ էր անդ առ Պետրոս Աղային, պատուէր` զի առցէ, նաեւ վասն Աղուանից իմն Պատմագրի որ առաքեցեալ էր անդ ՚ի ժամանակս Յակոբայ Պատրիարգին, զի զայն եւս առեալ ՚ի Պատրիարգարանէն ընդ վերոասացելոյն յղեսցէ ՚ի սուրբ Աթոռս հանդերձ զգեստիւք Պատրիարգին եւ մատանեաւն, զոր մահտեսի Մօվսէսն առեալ էր ՚ի նուիրակէն (զորոց ասացեալ է ՚ի Յուլիսի Ի, ՚ի թղթոջ մահ. Մօվսէսին) եւ զգեստիւք Գաղատիոյ նուիրակ Մատթէոս վարդապետին յղեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս: Եւ զի զմահ. Մովսէսն ունիցի ՚ի սէր եւ ՚ի խորհուրդս: Բայց զի` Մատթէոս վարդապետն ՚ի յառնուլն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս զզգեստն յերթալն իւրում ՚ի նուիրակութիւն, տուեալ էր աստ լուսարարին մերում զղապզ, վասնորոյ ՚ի մեռանիլն նորին ՚ի Պօլիս, իբրեւ խնդրեալ էին զգեստն առ որում եղեալն էր, նա խնդրեալ էր զղապզ Մատթէոս վարդապետին զոր աստ տուեալ էր եւ զղապզն աստ ո'չ գտաւ: Վասնորոյ զթուղթ ՚ի բաթլնամայ44) այնմ ղապզին գրեաց սրբազան Վեհըն առ Բարսեղ վարդապետն, տալ այնմ առ որում է զգեստն եւ առնուլ ՚ի նմանէ զզգեստն եւ յղել ընդ վերոասացելոցն ՚ի սուրբ Աթոռս հաւատարիմ եկողիւ` եւ այլ պատուէրք:

Բ. Թուղթք եւս` առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ մահ. Մօվսէսն վասն բնաւից վերոգրեցելոցս բանից: (Յայս միտ գրեցան նաեւ):

Թուղթ եւս առ Գասբար Աղայն: Այլեւ վասն թղթոյն` որ գրեցաւ առ սա յառաջ քան զայս (որ ՚ի թղթոջ Պատրիարգին յիշեցաւ):

Դ. Թուղթք եւս` առ Հովուեան Մարտիրոս, մահտեսի Սիմէօն, Աբրահամ, եւ Մուրատ` Պօղոս եւ Փիլիպպոս Աղայսն:

Դ. Թուղթք եւս առ Պետրոս` Պալատու գանձապետ Մկրտիչ, Եղիազար Չէլէպի, եւ սառաֆլար քէհիասի Յարութիւն Աղայսն:

Բ. Թուղթք եւս` առ Տաքէս Աղայն, եւ առ Մութավէլի մահտեսի Մինասն:

Առ Մահտեսի Սինանն, եւ յորդին իւր մահտեսի Յօհաննէսն, մխիթարութիւն վշտացելոց սրտից նոցին եւ օրհնութիւն, զի չարախօսեալ էին զսոցանէ առ սրբազան Վեհըն ՚ի զուր, եւ սրբազան Վեհըն մեղադրեալ էր զնոսա. եւ նոքա լալով գրեալ էին զանպարտութիւն իւրեանց:

Թուղթ եւս առ Զմիւռնոյ նուիրակ Ղուկաս վարդապետն, ծանուցանելով զՄութավէլութիւն Բարսեղ վարդապետին եւ պատուիրելով` զի միշտ ՚ի ձեռն նորին զթուղթս իւր ՚ի սուրբ Աթոռս հասուսցէ եւ ՚ի ձեռն նորին զփօլիցայ արասցէ, ծանուցանելով եւ զգրելն պատասխանւոյ թղթոյն իւրոյ (որ ՚ի Դեկտ. Զ ասացաւ) եւ պատուէր` տալ լրիւ զփօլիսն Մելքոնենց Խաչատուրին, եւ այլ բանք:

Թուղթ եւս առ Ուռումէլու նուիրակ Գէորգ վարդապետն, վասն Բարսեղ վարդապետին զնոյն պատուէր` զոր ինչ առ Ղուկասն, ծանուցանելով զգրելն պատասխանւոյ թղթոցն իւրոց ՚ի Յունվարի Ա եւ պատուիրելով զպակասն փօլիցային լցուցանել, որ ՚ի Պօլիս մահ. Մօվսէսին էր հասանելոց որոյ աղագաւ առ մահ. Մօվսէսն եւս գրեցաւ բան: Եւ այլ եւս պատուէրք:

Թուղթ եւս ՚ի Կարին առ Ագուլեցի Պարոն Սարխօշն, ՚ի ձեռն որոյ ժամանեցին ՚ի սուրբ Աթոռս թուղթքն Պօլսոյ: Շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն եւ պատուէր` զի զվերոգրեցեալ թուղթքս` որք էին պատասխանիք նոցին, յղեսցէ փութով ՚ի Պօլիս ընդ հաւատարիմ Մէնզիլի ՚ի ձեռն սրբոյ Աթոռոյս Մութավէլի Բարսեղ վարդապետին: Զորս առեալ գրաբեր Խլօ փայեկին դարձաւ ՚ի յԵրեւանու ՚ի Մարտի ԻԸ:

Օրինակ ոմանց այսոցիկ թղթոց տեսցին ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն, յերեսն ՃԺԶ, ՃԽԴ, ՃՀԱ, ՃՀԲ, ՃՀԳ, ՃՀԴ, ՃՀԵ, ՃՀԶ, ՃՀԷ:

Շամբայ սրբոյ Նախավկայի վանից Առաջնորդ Գրիգոր վարդապետն` (զորոյ յամառութեանցն եւ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ գալոյն` ասացեալ է յանցելումն ամի ՚ի Յունվարի ԻԴ եւ ՚ի Նոյեմ. Գ) եկն յայսմ միջոցի ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի հաստատել զԱռաջնորդութիւնն եւ առնուլ վասն վանիցն ժողովարարութեան աղագաւ զՇրջաբերական կոնդակ. յետ բազմիցս ընդունելոյն զմեղադրութիւնս, զնախատինս եւ զսպառնալիս: Զոր ՚ի նորոյ եւս ՚ի մէջ Եպիսկոպոսաց բազմօք օրինաւոր բանիւք յանդիմանեաց սրբազան Վեհըն եւ ՚ի բազում աւուրս եթող ՚ի սուրբ Աթոռոջս եւ ո'չ փութով վերադարձոյց: Եւ ապա վերստին գթացեալ ՚ի նա Հայրական խնամով շնորհեաց ինքեան զԱռաջնորդութիւն. վասնորոյ` եւ զթուղթ գրեալ ՚ի վերայ վիճակի նորին վասն հաստատութեան վերստին տալոյ Առաջնորդութեանն` ետ նմա: Ետ եւս նմա վասն վանիցն զընդհանրական ժողովարարութեան կոնդակ, զոր ինքն Գրիգոր վարդապետն առեալ գնաց ՚ի Կարս ՚ի ժողով, իսկ զվասն Առաջնորդութեան թուղթն տուեալ միաբանին իւրոյ Յօհան վարդապետին` դարձոյց ՚ի վանսն: Որք ելին ՚ի յԵրեւանու ՚ի յԱպրիլի Գ:

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ ընդհանրապէս Յարութիւն անուամբ Հայոյ ումեմն, որ էր Վրաստանցի եւ ՚ի Սուրամ գեղջէ: Որոյ երկու եղբարքն եւ մէկ քոյրն գերեցեալք էին ՚ի լեկզեաց: Մի ամ պայմանաւ ՚ի Ապրիլի Գ:

Արդ` որպէս ՚ի Յունվարի ԻԱ ասացաք, որովհետեւ ընկալաւ սրբազան Վեհըն ՚ի Պօլսոյ զխնդրեցեալն իւր` զվասն տէրունութեանն Կարսայ ֆերմանն, վասն որոյ` կամեցաւ այժմ զհրաման ֆերմանին յառաջացուցանել եւ տէրունի առնել: Ուստի` առաքեալ կոչեաց զԿարսայ Առաջնորդ Աբրահամ վարդապետն, ոչինչ նմա իրազգած առնելով զդիտմանց իւրոց եւ զիրակութենէ ֆերմանին, եւ նա կամաւ եւ յօժարութեամբ փութապէս եկն: Որ եբեր ընդ իւր եւ զբանադրանսն իւր, յորմէ կատարելապէս չէր արձակեցեալ (որ գրեցաւ առ նա ՚ի ՌՄԺԳ թ. ՚ի Դեկտ. ԻԱ, զորմէ անդ տեսցի): Քանզի բազում անգամ ՚ի հայս եւ ՚ի տաճիկս անկանելով եւ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ գալով` իբրեւ չեղեւ հնար արձակիլոյ, վերջապէս ՚ի ձեռն Եաղուբ Աղային (որ իւր էր, զորմէ ասացեալ է յանցելումն ամի ՚ի Փետրվարի ԺԸ) առ եղբօրորդի խանին մերոյ հաճի Միրզայն անկեալ գաղտ առ նա. եւ հաճի Միրզայն առեալ զնա եկն առ սրբազան Վեհըն, եւ բազում աղերսանօք աղաչեաց արձակել զնա. եւ նա այսպիսեաւ անկատար զղջմամբ ընկալաւ զանկատար արձակումն մի օր միայն աստ մնալով` եւ զբանադրանսն ոչ բերեալ ընդ իւր զի պատառիցի: Եղեւ այս յանցելումն ամի ՚ի Մարտի ԻԵ: Իսկ այժմ որովհետեւ բերեալ զբանադրանսն կատարելապէս գոչեաց զմեղայ, ուստի` եւ սրբազան Վեհըն զբանադրանսն պատառեալ արձակեաց ՚ի կապիցն: Եւ ապա խօսակցեալ ընդ նմա վասն շինութեան Առաջնորդարանին Կարսայ Հոռոմոսի վանիցն (զոր այժմ Ղօշայ վանք կոչեն, որ ՚ի բազում ժամանակս աւեր կայր վասն լէկզեացն ասպատակութեան, խորհեցաւ գրել առ Եաղուբ Աղայն (որ էր տէր վանիցն) եւ առ Իբրահիմ էֆէնտին զթուղթս, այսու որպիսութեամբ, թէ կամիմ ես ձեռն դնել Ղօշայ վանիցն եւ շինացուցանել զնա, զի պիտոյասցի մեզ վասն մերձակայութեան, որպէս Բայազտու Իւչքիլիսայ վանքն, զի ամենայն վանօրայք թէպէտ ՚ի ձեռիս մերում են եւ հասարակապէս պիտոյանան մեզ՚ այլ զդա վասն առաւել մերձակայութեան մեզ, կամիմք շինացուցանել եւ պիտոյ ածել մեզ յատկապէս, զի անդք երկրիս մերոյ անպտղացեալք են, թէ դէպ լիցի, յայդր վասն յոյժ բերուն գոլոյ հողոյն առնելոց եմք զվարս եւ զվաստակս, յօգնութիւն բազմածախ Աթոռոյս մերոյ, խնդրելով` զի ինքեանք եւս կամիցին զայս եւ օգնեսցեն շինութեան: Իսկ զբանից ֆերմանին եւ զտէրունութենէն` ոչ ինչ նոցա յայտնելով եւ ո'չ իսկ Աբրահամ վարդապետին: Եւ նա եւս այսմ խորհրդոյ հաւանեցաւ: Ապա սրբազան Վեհըն զԲ թուղթս առ Եաղուբ Աղայն եւ Իբրահիմ էֆէնտին վերոասացելովն որպիսութեամբ: Եւ զԱբրահամ վարդապետն արգել աստ մինչեւ պատասխանիք թղթոցն գայցեն: Եւ յղեաց զայսոսիկ ՚ի ձեռն մահտեսի Յօնանին եւ զԱբրահամ վարդապետի սպասաւոր Մխիթար վարդապետն եւս ընդ նմա դարձոյց: Ետ եւս մահտեսի Յօնանին զֆերմանի սուրաթն, եւ ՚ի բերան պատուիրեաց նմա, զի եւ զայս ծանուսցէ տաճկացն թէ` կամի Խալիֆայն ինքն իսկ լինիլ տեղւոյս Առաջնորդ եւ յիւրոյ կողմանէ զոմն աստ վէքիլ կացուցանել: Իսկ մինչ նոքա ասասցեն թէ` ո՞չ ապաքէն ընդ ֆերմանաւ է այս տեղիս. եւ ուր է ֆերմանն ձեր, ապա հանեալ ցուցցէ նոցա զֆերմանն լուռ արասցէ. եւ ապա գրեալ սրբազան Վեհին առ նոյն ինքն մհ. Յօնանն զթուղթ, որպէս զի` զամենայն ինչս վանիցն` որք անդ ՚ի ձեռն Առաջնորդին են լեալ, արկցէ ՚ի դաւթար եւ տացէ ՚ի ձեռն Մխիթար վարդապետին եւ կացուցեալ զնա անդ վէքիլ Առաջնորդութեան ՚ի կողմանէ սրբազան Վեհին, ինքն դարձեալ եկեսցէ. ՚ի Ապրիլի Ե: