Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ազգն վրաց` որ ըստ նոցին բարբառոյ Իմէրէլ կոչի եւ ՚ի Տաճիկ լեզուս Բաշիաչուխ22) վերաձայնի, բնաւորեալ ունէին յինքեանս զչարագոյն իմն սովորութիւն ՚ի վաղուց հետէ, զի անխնայաբար` եւ առանց իրիք խղճահարութեան, զորդիս եւ զդստերս իւրեանց վաճառէին օսմանցւոց ազգին, որով ոչ սակաւ լինէր օգտութիւն անօրինացն ազգի, եւ պատճառ նոցին առաւել բազմութեան քան զամենայն ազգս. զի ՚ի Քրիստոսական հաւատոյն ուրացուցեալ զնոսա, առնէին ինքեանց որդեգիրս` ծառայս եւ աղախնայս, եւ առ սակաւ սակաւ մեծացուցեալ զնոսա տնաւորէին, եւ ըստ ինքեանց առնէին: Եւ բազումք յայնցանէ լինէին իշխօղք եւ մեծամեծ փաշայք եւ գործակալք ՚ի դրանն արքունի: Եւ ՚ի սոցանէ լինէին հարճք եւ աղախնայք տան թագաւորին, անգամ եւ թագուհիք: Ուստի այսու առաւել մոլեալ ազգն այն, Քրիստոնէի ոչ վաճառէին գոնեայ զգերիս, այլ օսմանցւոց տային յօժարութեամբ, յուսով` թէ փաշայք եւ վէզիրք գուցէ լինիցին: Ա'յնքան զօրացեալ էր ՚ի նոսա մոլեկանս սովորութիւն, մինչ զի` եթէ ումեք ոչ լինէր ՚ի պատրաստի զաւակ հասեալ ՚ի չափ, զի վաճառեսցէ, ՚ի դրացւոյն զմինն փոխ ուստր կամ դուստր, եւ վաճառեալ զպէտսն լցուցանէր, եւ ՚ի հասանիլ իւրոյ տհաս զաւակին, հատուցանէր զփոխն դրացւոյն, զոր եւ տարեալ յիւր պիտոյն վաճառէր: Արդ` այս անօրինակ սովորութիւն տեւեաց ՚ի նոսա յոլով ժամանակս, մինչեւ յարեաւ ազգին այնմիկ թագաւոր ոմն Սօլօմօն անուամբ, որ ատեալ արհամարհեաց զայն սնոտի եւ Աստուծոյ եւ մարդկան անհաճելի իրակութիւն, եւ ջան եդեալ արիաբար խափանել կամեցաւ զայն յիւրումն ժամանակի: Որեւ արար եւ կատարեաց զբարի կամս իւր Տեառն յաջողմամբ, եւ խորհրդով եւ հաւանութեամբ կաթողիկոսին եւ եպիսկոպոսաց եւ ամենայն մեծամեծաց երկրին իւրոյ, խրատու եւ յորդորմամբ համազգւոյն իւրոյ Հերակլեայ քաջի մանաւանդ` ընդ որում խնամացեալ ածէր զդուստր նորին ՚ի կնութիւն եղբօրն իւրոյ: Զայս ծանուցեալ ազգին օսմանցւոց, ՚ի նախանձ բարկութեան շարժեալ առհասարակ, կամէին զառաջին կանոնն միւսանգամ հաստատել, որով ո'չ սակաւ օգտէին, եւ կամ միանգամայն սրոյ ճարակ տալ զամենայն ազգն յընդդիմանալն իւրեանց: Ո'ւստի` չոգան քանիցս բազմութեամբ անթիւ զօրաց ՚ի վերայ նոցա, եւ զօրութեամբն Քրիստոսի եւ օգնականութեամբ կենսատու Խաչին, իբրեւ զծուխ ոչնչացան, եւ իբրեւ զսառն հալեցան, եւ յետս ընդդէմ ընկրկեցան, եւ ճարակ եղեն Քրիստոնէիցն սրոյ մինչեւ գուժկանի հազիւ մնալ նոցա: Եւ այսպէս ստորասուզեցաւ ամբարտաւան խորհուրդ նոցին ինքեամբք հանդերձ յ՚անդունդս: Որք եւ ոչ ՚ի ձեռն միջնորդի եւ աղերսանաց զնոսա ՚ի ձեռն ածել կարացին, կամ զխորհուրդ իմն գողանալ ՚ի նոցանէ. եւ կամ զմի ոք յուխտէ անտի լուծանել: Զի ամենեքեան նոքա համակամ հաւանութեամբ, եւ միասիրտ խորհրդով միջնորդութեամբ սրբոյ Աւետարանին եւ փրկական Խաչին եւ կենարար Պատարագին հաստատեալ էին զանլուծանելի կանոն, եւ զմշտնջենական անջրելի ուխտ: Եւ յօժարութեամբ զմահ յանձն առեալ էին, քան թէ` լուծանիլ յուխտէ անտի: Որեւ` զորս գտանէին յինքեանս ծածկաբար յ՚առաջին չարիսն գերեվաճառութեան, չարամահ սատակէին զնա ամենայն տամբ նորին, եւ ինքեանք օրըստօրէ պընտապէս հաստատէին յԱստուածահաճոյ ուխտն: Ապա ՚ի ՌՄԺԲ ամի թուականութեանս մերում, միւսանգամ ել հրաման եւ հրովարտակ ՚ի դրանէ անտի, ՚ի վերայ փաշայի ումեմն իւչ թուղլուի, որոյ անունն աւդուլռահման եւ մականուն էր նորա Սարու փաշայ, որոյ եւ զԿարնոյ Քաղաքի փաշայութիւնն ետ Խոնդքարն, զի եկեալ անդ` ժողովեսցէ ՚ի վերայ իւր զամենայն զօրս կողմանցս այսոցիկ, երթալ միւսանգամ ՚ի վերայ բաշաչխացն եւ ՚ի ձեռն սրոյ նուաճել զնոսա, եւ զառաջին կանոնն գերետուութեան եւ հարկատուութեան ՚ի վերայ նոցա հաստատել եւ դառնալ: Եւ նորա եկեալ մեծաւ հպարտութեամբ ՚ի Կարին Քաղաք, սկսաւ ժողովել ՚ի վերայ իւր զամենայն զօրս կողմանցն Կարնոյ եւ Տրապզոնու, Կարսայ եւ Ախալցխայու, եւ զբազում Պարոնայս ՚ի Քրտաց, որ եւ զԲայազտոյ փաշայն տարաւ առ ինքն եղբարբ նորին Համուտ բէկիւն, որ տիրէր Դիատինու նահանգին, եւ զորդի նորին Աւդիբէկն, որ էր տէր Ալաշկերտու եւ Թօփրախղալայու, բայց զփաշայն հանդերձ եղբարբն դարձոյց յետս, իսկ զորդի նորին զԱւդիբէկն, եւ զորդի Համուտ բէկին զմուստաֆաբէկն, էառ ընդ իւր զօրօք: Եւ ՚ի ժողովիլ ամենայն զօրացն եւ ՚ի պատրաստիլն ամենից գնդից, խաղաց այնուհետեւ ամենայն բազմութեամբ եւ չոգաւ ՚ի վերայ բաշաչխացն, բայց ոչ կարաց միանգամայն յարձակիլ յերկիր նոցին վասն վայրացն դժուարութեան եւ մայրեացն բազմութեան: Այլ սակաւ առ սակաւ յառաջ խաղայր եւ մօտէր առ նոսա: Եւ լուեալ զայն քաջ Արքայն Սօլօմօն, ժողովէր եւ նա զզօրս ըստ կարողութեանն, եւ զամենայն բերդորայս երկրին ամրացուցանէր, եւ ամենայն պատրաստութեամբ վառէր ընդ առաջ անօրինացն գնդի: Եւ յամենայնում գիշերի արձակէր ՚ի բանակն անօրինաց զգողս, որք գաղտաբար մերձեցեալ ՚ի նոսա, զգլուխս ՚ի քուն եղելոցն հատանէին, եւ տարեալ առ առաքօղն իւրեանց զմեծամեծ պարգեւս առնուին: Եւ զձիս նոցին երամակօք վարէին, եւ ըստ սոցին զբազում վնասս հասուցանէին նոցա: Իսկ անօրէնքն զարարմունս նոցին ոչ զգային ՚ի գիշերի, մինչեւ յառաւօտուն յարուցեալք տեսանէին զբազմութիւն անգլուխ մարմնոցն, եւ զայլ ազգի ազգի վնասս հասեալս ինքեանց: Այլեւ ակներեւ յափշտակէին ՚ի նոցանէ զձիս, եւ զմիայն գտեալսն սպանանէին, կամ գերեվարէին, եւ փութով ՚ի մայրիսն անկեալ անյայտ լինէին, գոլով վայրացն հմուտ, իսկ Օսմանցիքն թէպէտ զկնի պնդէին նոցա, այլ գտանել ոչ կարէին վասն անտեղեակ գոլոյն իւրեանց երկրին որպիսութեան: Եւ յայսմանէ վտանկ մեծ լինէր բանակին Օսմանցւոց, եւ սարսեցեալք յ՚ահի եւ ՚ի դողման կային հանապազ: Այլ վրացիքն ոչ հանդիպեցան նոցա յայտնի պատերազմաւ, մինչեւ ՚ի խաբս յառաջ խաղաց ամենայն բանակն Օսմանցւոց յերկիր նոցին, եւ հանդիպեալք ձորոյ իրիք խորագունի` ՚ի մէջ որոյ գետ ահագին ՚ի վերայ ունելով զկամուրջ մի, եւ անցեալք ընդ այն, դիպեցան բերթի իրիք փոքրագունի, եւ եդին ընդ նմա զմարտ առնուլ նախ զայն: Եւ վրացւոցն` զի այն էր կամք` թէ անցցին նոքա ընդ կամուրջն, եւ ապա ինքեանք զկամուրջն բարձցեն եւ ՚ի նեղ արկցեն զնոսա, վասնորոյ թուլատրեցին նոցա զբերթն զայն առնուլ, զի այնու զբաղեալք մի եւս խաղասցեն յառաջ, մինչեւ վերաժամանեսցի գիշերն, եւ ինքեանք զխորհուրդս իւրեանց կատարեսցեն: Բայց` ոմն ՚ի նոցանէ բարեկամ գոլով զօրապետի անօրինացն գնդի, զեկոյց նմա փութով զխորհուրդս վրացւոցն. եւ նորա այլ ո'չ կարացեալ զհնարս ինչ հնարել, գիտելով` զի ամենայն զօրք իւր ՚ի սուր մաշիլոց են յ՚այնմ գիշերի, եւ անձն իւր ընդ նոսին ՚ի մահ մատնիլոց է, վասնորոյ` առեալ ընդ իւր զհաւատարիմ ծառայս իւր ել գաղտ ՚ի բանակէ անտի ՚ի յերեկոյի, եւ անցեալ ընդ կամուրջն փախեաւ, եւ ապրեցոյց զանձն իւր յոյժ սակաւուք, թափուր յամենայն զօրաց անտի: Իսկ վրացիքն ըստ խորհրդոյն իւրեանց բարձին ՚ի նոյն գիշերի զկամուրջն, եւ ամենայն զօրութեամբ իւրեանց անկան ՚ի վերայ անօրինացն արիաբար, մինչ կային նոքա ՚ի գիշերի անհոգութեամբ, եւ մաշեցին զնոսա ՚ի սուրս իւրեանց, եւ զբազումս ՚ի նոցանէ գերեցին, եւ բազումք փախստեայ ՚ի կամուրջն դիմեալք` իբրեւ տեսին զայն բարձեալ, եւ յետուստ սուրն վերաժամանեալ, եւ մանաւանդ` յաղագս գիշերոյն յոյժ սաստիկ մթութեան, ՚ի ձորն գահավիժեցան եւ չարամահ սատակեցան, եւ շատք ՚ի գետն ջրասուզեցան, եւ յոլովք ՚ի փախչիլն ընդ խտագոյն մայրիսն ձիովք, ըստ աբեսաղոմայ ՚ի ծառոց կախեալք սատակեցան, եւ յոյժ սակաւք եւ անզօրք ՚ի նոցանէ ՚ի մայրիս թաքուցեալք, յետ բազում աւուրց զճանապարհ գտանէին եւ փախեալք զերծանէին: Յորոց եւս զբազումս` վրացւոցն խուզեալ զմայրիսն գտանէին եւ սպանանէին: Արդ` յայսմ կոտորածի եղեն անյայտք որդիք Բայազտոյ փաշային եւ եղբօր նորին, Աւդիբէկն եւ Մուստաֆայ բէկն, որոց ոչ զսպանանիլն գիտաց ոք, ո'չ զգերիլն, եւ ո'չ զազատիլն: Ո'ւստի` սուգ մեծ եղեւ բարեբարոյ փաշային, եւ ամենայն տան նորին, եւ առաքեաց յամենայն Քաղաքս եւ ՚ի գաւառս այնմ կողմանն զ՚արս հաւատարիմս, եւ ամենից բռնաւորաց տեղեացն գրեաց զթուղթս, եւ զյոլով դրամս խարճեաց, զի թերեւս կենդանի գտանիցեն զնոսա: Գրեաց այսր աղագաւ եւ զթուղթ առ սրբազան Վեհըս մեր, յառաջ քան զայս, խնդրելով` զի գրեսցէ զթուղթ առ Հերակլ արքայն եւ խնդրեսցէ' ՚ի նմանէ յղել զարս յերկիրն բաշաչխաց եւ որոնել, զի թերեւս գտանիցին որդիքն իւրեանց: Եւ սրբազան Վեհըն յաղագս զի տեսեալ էր ՚ի նմանէ զբազում մարդասիրութիւնս մինչ էաք մեք յերկրի նորին յ՚անցելումն ամի, վասնորոյ գրեաց ըստ խնդրոյն զթուղթ առ Հերակլ Արքայն քանիցս անգամ: Այլ յետ ոչ բազում աւուրց Աւդիբէկն յայտնեալ եկն, յ՚իշխանութիւնն իւր, ինքեամբ փախուցեալ եւ զերծեալ ՚ի բացագլխացն կոտորմանէ, իսկ Մուստաֆայբէկն մնաց անյայտ եւ ոչ երեւեցաւ տեղի նորին, եւ Աւդիբէկն եւ այլք ոմանք զնմանէ կարծեօք ասացին թէ սպանաւ նա, այլ ոչ հաւատացեալ այնմ հօր եւ մօր նորին, դեգերէին վասն նորա, թէ գուցէ կենդանի իցէ եւ գտանիցի: Վասնորոյ գրեալ էր մայր նորին զթուղթ աղերսանաց առ սրբազան Վեհըս մեր ըստ թղթոյ Բայազտոյ փաշային, եւ զնորին խնդիր արարեալ, զի թերեւս գտանիցի որդին իւր: Ո'ւստի` եւ սրբազան Վեհըն թուղթ գրեաց պատասխանի թղթոյ նորին, յանձն առնլով զխնդիրն կատարել, եւ ծանոյց թէ` յառաջ քան զայս զդոյնդ խնդիր գրեալ եմք առ Հերակլն: Թուղթ եւս առ Բայազտոյ փաշայն գրեցաւ պատասխանի թղթոյ նորին, որ էր վասն Իւչքիլիսայու Առաջնորդ Զաքարիայ վարդապետին, որ եկեալ ՚ի հանդիպումն սրբազան Վեհին յամեցաւ աստէն ժամանակ ինչ, եւ փաշայն գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն դարձուցանել զնա ՚ի վանքն իւր: Որ եւ դարձոյց եւ գրեաց նմա` թէ ահա յղեցաք, թէպէտ եւ էր մեզ պիտոյ: Այս եղեւ ՚ի Մարտի ԻԹ.